Civil Engineering

# Het bouwproces voor de werken Dit deel van het bouwproces omvat alle activiteiten vanaf de aanschaf van grond tot aan de start van de daadwerkelijke bouwwerkzaamheden, inclusief voorstudie, ontwerp en werfvoorbereiding [11](#page=11). ## 1. Het bouwproces voor de werken Deze fase begint met de aankoop van de grond of het onroerend goed en eindigt voor de start van de eigenlijke bouwwerkzaamheden. Het wordt onderverdeeld in [11](#page=11): * Voorstudie [11](#page=11). * Ontwerp [11](#page=11). * Werfvoorbereiding [11](#page=11). ### 1.1 Voorstudie De bouwheer (BH) initieert het bouwproces met zijn bouwwens. De architect (AR) start de voorstudie die een vertaling is van de wensen van de bouwheer naar een haalbaar project. De voorstudie omvat [12](#page=12): * De opmaak van het bouwprogramma [12](#page=12). * De studie van de regelgeving [12](#page=12). * De studie van het perceel/goed en de ondergrond [12](#page=12). * De opmaak van een brutoraming op basis van een oppervlakte- en volumestudie [12](#page=12). #### 1.1.1 De opmaak van het bouwprogramma Na de opdracht van de bouwheer plant de architect een overleg om de wensen van de bouwheer te verzamelen in een bouwprogramma. Dit schema bevat alle wensen zonder rekening te houden met beperkingen en beantwoordt de vraag: "Wat wil de bouwheer?" [12](#page=12). #### 1.1.2 Studie van de regelgeving Parallel met het bouwprogramma verzamelt de architect alle relevante informatie over het perceel. Hierbij worden cruciale vragen beantwoord zoals de bestemming van het perceel, de overstromingsgevoeligheid, bouwvoorschriften, vergunningen van bestaande bouwsels en historische vervuiling. Informatie hiervoor kan verkregen worden via de dienst ruimtelijke ordening van de gemeente, de omgevingscheck op vlaanderen.be, of het vastgoedinformatieplatform [12](#page=12). De ruimtelijke ordening in Vlaanderen is hiërarchisch opgebouwd: 1. **Ruimtelijk Structuurplan (Vlaanderen, Provinciaal, Gemeentelijk)**: Een strategisch beleidsplan met een lange termijnvisie, niet direct juridisch bindend voor burgers [13](#page=13). 2. **Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP)**: Een juridisch bindend bestemmingsplan dat uitvoering geeft aan een structuurplan voor een specifiek gebied. Een RUP heeft voorrang op het (oude) Gewestplan [13](#page=13). 3. **Verkavelingsplan**: Het meest gedetailleerde plan dat de bouw- en gebruiksmogelijkheden per perceel regelt. De voorschriften van een verkavelingsplan hebben voorrang op RUP's of Gewestplannen indien de verkaveling jonger is dan 15 jaar [13](#page=13). 4. **Gemeentelijke Stedenbouwkundige Verordening**: Algemene regels die gelden voor het hele grondgebied van een gemeente en aanvullende rollen hebben [13](#page=13). De restricties voor het bouwen van een 1-gezinswoning zijn vervat in de verkavelingsvoorschriften en omvatten o.a. bestemming, afstanden tot perceelsgrenzen, rooilijnen, bouwdiepte, hoogtes, dakvorm en vloerpeil. Deze voorschriften beantwoorden de vraag: "Wat mag de bouwheer?" [14](#page=14). #### 1.1.3 Studie van het perceel/goed en zijn ondergrond Om de bouwvoorschriften te visualiseren, is cruciale data over het perceel en de ondergrond nodig. Hiervoor belast de architect [14](#page=14): * Een landmeter-expert voor de opmaak van een opmetingsplan [14](#page=14). * Een ingenieur grondmechanica voor de opmaak van een sonderingsverslag [14](#page=14). ##### 1.1.3.1 De landmeter Een landmeter-expert is een gereglementeerd beroep dat de grenzen van percelen officieel vaststelt. Belangrijkste taken zijn opmeten, afpalen, opstellen van verkavelingsplannen, schattingen en optreden bij grensgeschillen. Een opmetingsplan (of proces-verbaal van opmeting) is een juridisch bindend document dat de exacte ligging, afmetingen en oppervlakte van een perceel vastlegt [14](#page=14) [15](#page=15). ##### 1.1.3.2 De grondsondering Een ingenieur grondmechanica onderzoekt de bodem en het grondwater. Een sonderingsverslag (CPT-sondering) bepaalt de draagkracht en opbouw van de ondergrond door een sondeerkegel de grond in te drukken en de kegelweerstand en wrijvingsweerstand te meten. De resultaten zijn cruciaal voor het bepalen van het funderingstype, het voorspellen van zettingen en het identificeren van risico's. De ingenieur geeft een funderingsadvies in zijn verslag [15](#page=15) [16](#page=16). Na ontvangst van deze studies visualiseert de architect de voorschriften in een plan met maximale bebouwbare oppervlakte en volume, rekening houdend met funderingstechniek en grondwaterstand. Dit is nog geen ontwerp [16](#page=16). **Belang van deze studies in de voorstudie:** * Juist plan impact op bouwoppervlakte [16](#page=16). * Juiste hoogtemeting impact op toegang en inplanting [16](#page=16). * Slechte ondergrond kan leiden tot duurdere fundering of kelder [16](#page=16). * Hoge grondwaterstand dwingt tot waterdichte kelder of schrappen van kelder [16](#page=16). * Sonderingsverslagen van naburige percelen zijn niet altijd representatief [16](#page=16). De resultaten van deze studies dwingen de bouwheer tot fundamentele keuzes inzake bouwprogramma en budget [16](#page=16). ##### 1.1.3.3 Technisch verslag grondverzet (TV) Indien de bouwheer een kelder overweegt en er historische aanwijzingen van vervuiling zijn, is een bodemonderzoek aangewezen. Een technisch verslag grondverzet is verplicht bij het afvoeren van meer dan 250 m³ grond buiten het perceel. Het geeft een overzicht van de bodemkwaliteit, bepaalt of de grond verontreinigd is en hoe deze verwerkt moet worden. De kosten voor sanering kunnen hoog oplopen, dus het is aangewezen dit vroegtijdig te onderzoeken [16](#page=16) [17](#page=17). #### 1.1.4 De opmaak van een brutoraming op basis van een oppervlakte- en volumestudie De architect vertaalt de maximaal bebouwbare oppervlakte en volume naar een raming van de bouwkosten. Deze raming wordt in evenwicht gebracht met het budget van de bouwheer [17](#page=17). **Raming:** Een raming is een indicatieve schatting van de kosten, opgesteld in een vroege fase op basis van summiere informatie. Het doel is een eerste idee te geven van de haalbaarheid en of het project binnen de financiële mogelijkheden valt. Het is niet gedetailleerd en gebaseerd op gemiddelde prijzen per vierkante meter of vergelijkbare projecten [17](#page=17). * Kelder: 750 euro/m² [17](#page=17). * Bewoonbare opp.: 2500 euro/m² [17](#page=17). * Verhardingen: 100 euro/m² [17](#page=17). Een raming is niet-bindend en kan aanzienlijk afwijken van de uiteindelijke kosten, met een marge van 10-20% voor onzekerheden [18](#page=18). De voorstudie beantwoordt de vragen: "Wat wil de BH?", "Wat mag de BH?", "Wat moet de BH?", en "Wat kan de BH?" [18](#page=18). ### 1.2 Ontwerp Na de voorstudie start de ontwerpfase, waarbij de architect rekening houdt met het perceel, de ondergrond, de voorschriften, de maximaal bebouwbare oppervlakte en volume, en de brutoraming van de bouwheer [18](#page=18). #### 1.2.1 Schetsontwerp Dit zijn de eerste, ruwe tekeningen die het concept en de indeling weergeven. Bij elke ontwerpfase worden de plannen getoetst aan een detailraming die rekening houdt met de financiële draagkracht van de bouwheer [18](#page=18). **Detailraming:** Een gedetailleerde schatting van alle kosten, opgesteld vóór de bouwwerken. Het bestaat uit [18](#page=18): * Bouwkosten per lot (ruwbouw, afwerking, technieken) [18](#page=18). * Architectenkosten [18](#page=18). * Kosten voor studies (EPB, stabiliteit, sondering) [18](#page=18). * Vergunningen en verzekeringen [18](#page=18). * Nutsvoorzieningen [18](#page=18). * Inrichtingskosten (keuken, badkamer, vloeren) [18](#page=18). * Onvoorziene kosten (5-10% van het totaal) [18](#page=18). Een gedetailleerde raming is essentieel voor de haalbaarheid van het project en het voorkomen van financiële problemen [19](#page=19). #### 1.2.2 Het voorontwerp Een meer gedetailleerde versie van het schetsontwerp, met schaalgetekende plannen, doorsneden en gevels. Materialen en technieken worden globaal vastgelegd. Na akkoord van de bouwheer toetst de architect het ontwerp bij de dienst ruimtelijke ordening [19](#page=19). #### 1.2.3 Het ontwerp omgevingsaanvraag/-vergunning De architect werkt het voorontwerp uit conform de eisen van de omgevingsaanvraag en vraagt namens de bouwheer toelating aan de overheid. De aanvraag wordt ingediend op het omgevingsloket. De stadsarchitect evalueert de aanvraag op ontvankelijkheid, volledigheid en conformiteit met de voorschriften. De (her)bouw van een woning is altijd vergunningsplichtig en vereist de medewerking van een architect [19](#page=19) [20](#page=20). De termijn voor een volledig en ontvankelijkheidsattest bedraagt 30 dagen. Bij significante afwijkingen of impact op de omgeving wordt een openbaar onderzoek ingesteld [20](#page=20). **Omgevingsaanvraag bestaat uit:** * Plannen architectuur [20](#page=20). * Stedenbouwkundige nota [20](#page=20). * Aanvraagformulieren [20](#page=20). * Formulieren hemelwaterverordening [20](#page=20). * Bijkomende stukken (afhankelijk van project): brandweer, verkeer, milieu, archeologie, bezonning, groeninrichting [20](#page=20). De gemeente kan bijkomende stukken vragen [20](#page=20). **De omgevingsvergunning integreert:** * **Stedenbouwkundige vergunning**: Betreft de fysieke aspecten van het project en de naleving van bouwvoorschriften [21](#page=21). * **Milieuvergunning**: Van toepassing op activiteiten die het milieu kunnen schaden [21](#page=21). * Andere vergunningen (vegetatiewijziging, kleinhandelsactiviteiten) [21](#page=21). De omgevingsvergunning wordt voorwaardelijk afgeleverd; belangrijke voorwaarden zijn o.a. start- en eindtermijnen. De aannemer is mede verantwoordelijk voor niet-vergunde of deels-vergunde gebouwen en moet de vergunning controleren [21](#page=21) [22](#page=22). ##### 1.2.3.1 Beroep tegen de beslissing Tegen de beslissing (vergunning, weigering, voorwaarden) kan beroep worden aangetekend bij een hogere instantie, zoals de provincie. Dit proces kan lang duren, tot jaren bij vergunningsbetwistingen [22](#page=22) [23](#page=23). #### 1.2.4 Het ontwerp prijsaanvraag/offerte In afwachting van de vergunning kan de architect het ontwerp voor de prijsaanvraag opstarten. De plannen van de omgevingsaanvraag worden aangepast aan de vergunning en voorwaarden [22](#page=22). **Het ontwerp prijsaanvraag bestaat uit:** * Plannen en details [23](#page=23). * Bestek [23](#page=23). * Meetstaat [23](#page=23). * Extra studies van experten [23](#page=23). ##### 1.2.4.1 Het bestek Een gedetailleerd en juridisch bindend document dat alle technische en administratieve voorschriften beschrijft. Het bestaat uit [23](#page=23): * **Algemene bepalingen**: Contractuele afspraken tussen bouwheer en aannemer (planning, betalingen, oplevering, sancties) [23](#page=23). * **Bijzondere bepalingen**: Specificeert per werkpost de eisen aan uitvoering en materialen (meting, materiaal, verwerking, toepassing) [23](#page=23). Het bestek is een essentieel instrument voor het opstellen van offertes, controle, juridische bescherming en kwaliteitsgarantie [24](#page=24). ##### 1.2.4.2 De technische fiche Een document met gedetailleerde technische specificaties en eigenschappen van een product, materiaal, machine of dienst. Het bevat o.a. identificatie, fysieke eigenschappen, prestaties, gebruiksaanwijzing, normen en veiligheidsinformatie [24](#page=24). ##### 1.2.4.3 De meetstaat Een gedetailleerde en kwantitatieve lijst van alle benodigde hoeveelheden materialen en werkzaamheden, opgedeeld per post en gebundeld in loten. Het is de basis voor aannemers om offertes te maken en maakt een eerlijke vergelijking mogelijk. Het is belangrijk de conformiteit tussen bestek en meetstaat te controleren [24](#page=24) [25](#page=25). ##### 1.2.4.4 Externe studies Vereiste studies voor een 1-gezinswoning zijn o.a.: * Sonderingsverslag (ingenieur grondmechanica) [25](#page=25). * Stabiliteitsstudie (ingenieur bouwkunde) [25](#page=25). * EPB-studie, ventilatiestudie (EPB-verslaggever) [25](#page=25). * Veiligheidscoördinatie ontwerp (veiligheidscoördinator) [25](#page=25). * Pre-advies riolering (keurder riolering) [25](#page=25). * Bronbemalingsstudie (ingenieur grondmechanica) [25](#page=25). Voor sloop of verbouwing zijn aanvullend een sloopopvolgingsplan en asbestinventarisatie nodig [25](#page=25). ###### 1.2.4.4.1 Stabiliteitsstudie Uitgevoerd door een stabiliteitsingenieur om te garanderen dat de constructie stabiel, stevig en veilig is. De studie analyseert krachten, dimensioneert structurele elementen, adviseert over materiaalkeuze en stelt technische plannen op [26](#page=26). ###### 1.2.4.4.2 De EPB-studie Vat de energieprestaties van een gebouw samen. Het rapport wordt opgesteld door een erkende EPB-verslaggever en toont de naleving van de wettelijke EPB-eisen. Belangrijke indicatoren zijn het E-peil (energieprestatie) en S-peil (isolatiewaarde gebouwschil) [26](#page=26). ###### 1.2.4.4.3 De ventilatiestudie Een schematisch plan voor de installatie van een ventilatiesysteem, cruciaal voor een gezond binnenklimaat en vereist door de EPB-regelgeving. Het specificeert luchtafvoer en -toevoer, doorvoeropeningen, type ventilatiesysteem en benodigde debieten [27](#page=27). ###### 1.2.4.4.4 De veiligheidscoördinator Een expert die onderzoekt hoe het ontwerp veilig gebouwd en onderhouden kan worden. Hij stelt een veiligheids- en gezondheidsplan (V&G-plan) op, analyseert het ontwerp, identificeert risico's en stelt preventiemaatregelen voor [28](#page=28). ###### 1.2.4.4.5 Principe keuring riolering Een erkende deskundige inspecteert de conformiteit van een rioleringsinstallatie. De keurder onderzoekt of het ontwerp overeenstemt met lokale aansluitprincipes en maakt een keuringsverslag op [28](#page=28) [29](#page=29). ###### 1.2.4.4.6 Bronbemalingsstudie Een gespecialiseerd onderzoek om de impact van het wegpompen van grondwater op de omgeving te beoordelen. Het bepaalt de grondwaterstand, voorspelt invloed op de omgeving, adviseert over bemalingstechnieken en onderbouwt de vergunningsaanvraag. De vergunningsplicht voor bronbemalingen is geregeld via de omgevingsvergunning, ingedeeld in drie klassen [29](#page=29) [30](#page=30). ##### 1.2.4.5 Hiërarchie der documenten In theorie verwerkt de architect alle externe studies in zijn plannen, bestek en meetstaat. In de praktijk verwijst hij vaak naar de studies. Bij tegenstrijdigheden heeft het plan of studie van een expert voorrang op dat van de architect, maar enkel binnen zijn vakgebied [31](#page=31). #### 1.2.4.1 De offerte/aanbesteding obv het uitvoeringsdossier offerte De aannemer stelt een prijsaanbieding op basis van de documenten van de architect. De calculator van de aannemer analyseert het uitvoeringsdossier, vraagt prijzen aan, berekent de kostprijs, en stelt de offerte op. De offerte bevat de totale prijs, detailprijzen per post en meldingen van fouten/tegenstrijdigheden [31](#page=31) [32](#page=32). De architect evalueert de ingediende offertes door controle op ontvankelijkheid, volledigheid, rekenfouten, materiële fouten, hoeveelheden, vergeten posten en abnormale prijzen. De bouwheer beslist uiteindelijk welke aannemer wordt aangewezen [33](#page=33) [34](#page=34). #### 1.2.5 Het uitvoeringsontwerp Dit is het definitieve ontwerp, aangepast na feedback van aannemers en de vergunning. Het omvat plannen, bestek, meetstaat en studies, waarbij fouten worden gecorrigeerd, leemtes worden toegevoegd, en tegenstrijdigheden worden geëlimineerd. Het is belangrijk dat dit gebeurt vóór de start van de werken [35](#page=35). ##### 1.2.5.1 Toezegging opdracht/aannemingscontract Na aanpassing van het uitvoeringsdossier wordt de opdracht gegund aan de weerhouden aannemer. Het aannemingscontract is een cruciale overeenkomst die de prijs, planning, kwaliteit en aansprakelijkheid regelt. Het bevat o.a. identificatie van partijen, prijs en betalingsvoorwaarden, uitvoeringstermijn, waarborgen, oplevering en aansprakelijkheid [36](#page=36) [37](#page=37). Het ontwerp is finaal en het meeste werk van de architect is gedaan. Het zwaartepunt komt nu bij de aannemer te liggen [37](#page=37). ### 1.3 Het projectteam De aannemer krijgt een projectteam toegewezen, bestaande uit een projectleider, werfvoorbereider en werfleider [37](#page=37). #### 1.3.1 Projectleider Hoofd- en eindverantwoordelijke voor het project, die het project financieel bewaakt (budget, planning) en de communicatie coördineert [38](#page=38). #### 1.3.2 Werfvoorbereider De logistieke planner en organisator die de basis legt voor de uitvoering door technische analyse, gedetailleerde planning, inkoop en beheer van documenten [38](#page=38). #### 1.3.3 Werfleider Verantwoordelijk voor de operationele uitvoering op de werf, stuurt arbeiders aan, controleert de kwaliteit en bewaakt de veiligheid [38](#page=38). ### 1.4 De werfvoorbereiding Deze dienst is verantwoordelijk voor alle voorbereidende werkzaamheden vóór de start van de bouwactiviteiten op de werf. Een goede voorbereiding minimaliseert vertragingen, extra kosten en fouten [39](#page=39). **Taken van de werfvoorbereider:** * Studie van het dossier [39](#page=39). * Budgetbewaking [39](#page=39). * Planning [39](#page=39). * Inkoop en bestellingen [40](#page=40). * Onderaannemers [40](#page=40). * Vergunningen [40](#page=40). * Verzekering [40](#page=40). * Dossiersamenstelling [40](#page=40). * Opmaak van een intern dossier met index [40](#page=40). * Opmaak van de gedetailleerde uitvoeringsplanning [40](#page=40). * Opmaak van een bestelstaat van de materialen [40](#page=40). * Bundelen van technische fiches [40](#page=40). * Opvragen van stalen [41](#page=41). * Bestelling van plaatsbeschrijvingen [41](#page=41). * Voorbereiden van een werfinrichtingsplan [41](#page=41). * Verzamelen van stukken van het veiligheidsdossier [41](#page=41). * Voorbereiden van het grondverzetplan [41](#page=41). * Organiseren van het bouwrijp maken van het terrein [41](#page=41). * Organiseren van de uitpaling van de woning [41](#page=41). * Opvragen en coördineren van werfvoorzieningen [41](#page=41). * Coördineren van de administratie [41](#page=41). * Opvragen van montageplannen, principedetails en studies [41](#page=41). * Opmaak van uitvoeringsdetails [41](#page=41). * Aanpassen van plannen ifv lagenmaten [41](#page=41). * Opvragen van ramenstaat [41](#page=41). --- # Veiligheid en welzijn op de bouwplaats Hier is een gedetailleerde studiehandleiding over veiligheid en welzijn op de bouwplaats, gebaseerd op het verstrekte document. ## 2. Veiligheid en welzijn op de bouwplaats Dit onderdeel behandelt de wettelijke kaders, verplichtingen van betrokken partijen, risicoanalyses en preventiemaatregelen gerelateerd aan veiligheid en welzijn op tijdelijke mobiele bouwplaatsen. ### 2.1 Definities en reikwijdte #### 2.1.1 Definities * **Opdrachtgever (OG):** Iedere natuurlijke of rechtspersoon voor wiens rekening een bouwwerk wordt verwezenlijkt [61](#page=61). * **Bouwdirectie ontwerp en controle op de uitvoering (BDO):** Iedere natuurlijke of rechtspersoon die voor rekening van de opdrachtgever zorg draagt voor het ontwerp en voor de controle op de uitvoering van het bouwwerk [61](#page=61). * **Veiligheidscoördinator (VCO, VCU):** Iedere natuurlijke of rechtspersoon die aangesteld is om zorg te dragen voor de coördinatie inzake veiligheid en gezondheid tijdens het ontwerp en/of de verwezenlijking van het bouwwerk [61](#page=61). * **Bouwdirectie belast met de uitvoering (BDU):** Iedere natuurlijke of rechtspersoon die voor rekening van de opdrachtgever zorg draagt voor de uitvoering van het bouwwerk [61](#page=61). * **Tijdelijke Mobiele Bouwplaats (TMB):** Een bouwplaats waar civieltechnische of bouwwerken worden uitgevoerd, waarbij meer dan twee aannemers gelijktijdig of achtereenvolgens worden tewerkgesteld met specifieke risico's als gevolg van snel veranderende arbeidsomstandigheden en onderlinge impact [61](#page=61). #### 2.1.2 Werken opgenomen in de lijst van TMB's Werken zoals graafwerken, grondwerken, funderingswerken, waterbouwkundige werken, wegenwerken, plaatsing van nutsleidingen, bouwwerken, montage en demontage van geprefabriceerde elementen, inrichtings- of uitrustingswerken, verbouwingswerken, vernieuwbouw, herstellingswerken, ontmantelingswerken, sloopwerken, instandhoudingswerken, onderhouds-, schilder- en reinigingswerken, saneringswerken, en afwerkingswerkzaamheden die bij een van de voorgaande horen [61](#page=61). #### 2.1.3 Wanneer niet van toepassing op TMB Werken in de boor- en winningsindustrieën, montage van installaties (productie-, transformatie-, transport- en behandelingsinstallaties) en tussenkomsten op deze installaties (uitgezonderd montagewerken voor funderingen, beton- en metselwerken, en dragende structuren), en werken die door één enkele aannemer worden uitgevoerd in een inrichting waar de opdrachtgever werknemers tewerkstelt [61](#page=61). #### 2.1.4 Verschil TMB-veiligheid versus veiligheid binnen een aannemer * **TMB:** Richt zich op de veilige realisatie en onderhoud van een project tijdens realisatie en gebruik, inclusief de omgeving, aannemers en bewoners. De veiligheidscoördinator heeft een contract met de bouwheer en bewaakt de veilige realisatie van het project [62](#page=62). * **Aannemer:** Richt zich op de werking en het personeel van de aannemer zelf, inclusief vaste werkplaatsen, bureaus en interne processen. De preventieadviseur of houder van het certificaat VCO-VOL staat in voor de veiligheid binnen de onderneming. Beide regelgevingen zijn complementair en essentieel [62](#page=62). ### 2.2 Algemeen wettelijk kader m.b.t. TMB Het wettelijk kader wordt bepaald door het KB van 25 januari 2001 betreffende tijdelijke en mobiele bouwplaatsen, de wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk, en de Europese richtlijnen 92/57/EEG en 89/391/EEG [63](#page=63). #### 2.2.1 Toepassing van de wetgeving De regelgeving is van toepassing op werkgevers, werknemers, gelijkgestelde personen, en alle personen die betrokken zijn bij de werkzaamheden [63](#page=63). #### 2.2.2 Algemene preventiebeginselen Alle betrokken partijen zijn verplicht de algemene preventiebeginselen toe te passen: 1. Risico's voorkomen [63](#page=63). 2. Evaluatie van risico's die niet voorkomen kunnen worden [63](#page=63). 3. Bestrijding van risico's bij de bron [63](#page=63). 4. Vervanging van gevaarlijke door minder gevaarlijke zaken [63](#page=63). 5. Voorrang aan collectieve beschermingsmaatregelen boven individuele [63](#page=63). 6. Aanpassing van het werk aan de mens (inrichting werkposten, keuze werkuitrusting, werkmethoden) [63](#page=63). 7. Risico's zoveel mogelijk inperken, rekening houdend met technische ontwikkelingen [63](#page=63). 8. Risico's op ernstig letsel inperken door materiële maatregelen [63](#page=63). 9. Planning van preventie en integratie van techniek, organisatie, arbeidsomstandigheden, sociale betrekkingen en omgevingsfactoren [63](#page=63). 10. Werknemer informeren over aard werk, overblijvende risico's en preventiemaatregelen (bij indiensttreding en indien nodig) [63](#page=63). 11. Passende instructies verschaffen en begeleidingsmaatregelen vaststellen [63](#page=63). 12. Zich vergewissen van de gepaste veiligheids- en gezondheidssignalering [63](#page=63). ### 2.3 Verplichtingen van betrokken partijen #### 2.3.1 Verplichtingen van alle betrokken partijen Alle betrokken personen passen de algemene preventiebeginselen toe. De opdrachtgever, bouwdirectie uitvoering en bouwdirectie ontwerp en controle op de uitvoering organiseren de coördinatie en samenwerking tussen de verschillende aannemers en andere betrokkenen bij gelijktijdige of opeenvolgende werkzaamheden. Aannemers en andere betrokkenen zijn verplicht hieraan mee te werken [64](#page=64). #### 2.3.2 Verplichtingen van werkgevers Werkgevers treffen de nodige maatregelen ter bevordering van het welzijn van werknemers en passen de algemene preventiebeginselen toe. Een welzijnsbeleid moet geïntegreerd zijn in het management van de onderneming [64](#page=64). #### 2.3.3 Verplichtingen opdrachtgever en bouwdirectie ontwerp en controle op de uitvoering * Het veiligheids- en gezondheidsplan moet deel uitmaken van het bijzonder bestek, de prijsaanvraag of de contractuele documenten [65](#page=65). * Ontvangen veiligheidsdocumenten van bouwdirecties uitvoering moeten worden voorgelegd aan de veiligheidscoördinator voor advies aan de opdrachtgever [65](#page=65). * In de ontwerp-, studie- en uitwerkingsfasen worden de algemene preventiebeginselen in acht genomen bij bouwkundige, technische of organisatorische keuzes, planning van werken en raming van duur [65](#page=65). * Zorgen ervoor dat de veiligheidscoördinator alle benodigde informatie krijgt en uitgenodigd wordt op vergaderingen [65](#page=65). * Zien erop toe dat tussenkomende partijen samenwerken en activiteiten coördineren om de coördinator-verwezenlijking te voorzien van bevoegdheid, middelen en informatie [65](#page=65). #### 2.3.4 Verplichtingen van iedere bouwdirectie belast met de uitvoering, aannemers en onderaannemers * **Bouwdirectie belast met de uitvoering:** Moet alle veiligheids- en gezondheidsmaatregelen naleven en laten naleven door aannemers, onderaannemers en werknemers, zelfs bij indirecte banden [66](#page=66). * **Aannemer:** Moet alle veiligheids- en gezondheidsmaatregelen naleven en laten naleven door onderaannemers en personeel ter beschikking gesteld door anderen [66](#page=66). * **Onderaannemer:** Moet alle veiligheids- en gezondheidsmaatregelen naleven en laten naleven door eigen onderaannemers en personeel ter beschikking gesteld door anderen [66](#page=66). * **Zelfstandigen:** Moeten meewerken aan de veiligheids- en gezondheidsmaatregelen [66](#page=66). **Verplichtingen bij de inhuur van onderaannemers of zelfstandigen:** * De aannemer, onderaannemer of zelfstandige weren die de verplichtingen niet naleeft [66](#page=66). * Een overeenkomst sluiten met bedingen die de naleving van verplichtingen garanderen [66](#page=66). * Noodzakelijke maatregelen treffen op kosten van de in gebreke geblevene, of zelf de nodige maatregelen nemen na ingebrekestelling [66](#page=66). **Specifieke verplichtingen van aannemers (KB TMB):** * In goede orde en met voldoende bescherming van de gezondheid de bouwplaats in stand houden [67](#page=67). * Juiste keuze van werkplekken, toegangsmogelijkheden en verkeerswegen [67](#page=67). * Voorwaarden voor intern transport en behandeling van materialen [67](#page=67). * Onderhoud, controle vóór inbedrijfstelling en periodieke controle van installaties en toestellen [67](#page=67). * Afbakening en inrichting van opslagzones voor materialen, inclusief gevaarlijke stoffen [67](#page=67). * Voorwaarden voor verwijdering van gevaarlijke materialen [67](#page=67). * Opslag en verwijdering van afval en puin [67](#page=67). * Aanpassing van de duur van werken aan de evolutie van de bouwplaats [67](#page=67). * Samenwerking tussen aannemers [67](#page=67). * Wederzijdse inwerking met andere activiteiten ter plaatse [67](#page=67). Bij gelijktijdige of achtereenvolgende aanwezigheid van minstens twee aannemers, moeten deze samenwerken en hun optreden coördineren met het oog op de voorkoming en bescherming tegen beroepsrisico's [67](#page=67). ### 2.4 De veiligheidscoördinator De veiligheidscoördinator is essentieel voor het coördineren van preventiemaatregelen op een werf met diverse aannemers. Hij geeft aanbevelingen en adviezen [68](#page=68). #### 2.4.1 Verschil met preventieadviseur De preventieadviseur adviseert zijn werkgever en werknemers, terwijl de coördinator veiligheid en gezondheid de opdrachtgever adviseert [68](#page=68). #### 2.4.2 Coördinator-ontwerp * Adviseert de toepassing van algemene preventieprincipes op het ontwerp [68](#page=68). * Stelt een veiligheids- en gezondheidsplan op [68](#page=68). * Opdrachten: overmaken van relevante elementen uit het plan, opstellen en aanvullen postinterventiedossier en coördinatiedagboek, adviseren over offertes [68](#page=68). * Niet verantwoordelijk voor risicoanalyse en preventiemaatregelen voor exploitatiepersoneel [68](#page=68). #### 2.4.3 Coördinator-verwezenlijking * Adviseert de toepassing van algemene preventieprincipes en het veiligheids- en gezondheidsplan tijdens de realisatiefase [68](#page=68). * Opdrachten: aanvullen/aanpassen veiligheids- en gezondheidsplan, postinterventiedossier en coördinatiedagboek [68](#page=68). * Noteert tekortkomingen in het coördinatiedagboek en informeert de opdrachtgever [68](#page=68). * Regelmatige contacten met preventieadviseurs van aannemers, bouwplaatsbezoeken en vergaderingen van de coördinatiestructuur [69](#page=69). ### 2.5 Opbouw van een VGP (Veiligheids- en Gezondheidsplan) obv. een risicoanalyse #### 2.5.1 Omgevingsfactoren * **Verkeerssituatie:** Noodzaak van tijdig contact met lokale overheden bij inname openbaar domein, nodige signalisatie, werfafsluiting, signalisatieplan, overleg bij risicovolle werken, signalisatie voor leveranciers [69](#page=69). * **Veiligheidszone:** Zorgen voor een veiligheidszone en bevoegd persoon voor nazicht bij risicovolle werken. Alternatieven zijn omleiding via signalisatie of een fysieke afscherming (bv. voetgangerstunnel) [70](#page=70). * **Ondergrondse leidingen en kabels:** Verplichting om zich te vergewissen van de aanwezigheid van leidingen en kabels vóór aanvang van werken. Raadplegen van websites (KLIP-melding in Vlaanderen) en informeren bij de opdrachtgever. Na groen licht van de eigenaars mogen de werken beginnen. Machinale graafwerken zijn verboden; deze moeten manueel gebeuren onder toezicht van de eigenaars [70](#page=70). * **Bovengrondse leidingen:** Aandacht voor werfinrichting en leveringszones om raken te vermijden [71](#page=71). * **Hoogspanningsleidingen en cabines:** Vroegtijdig contact met beheerder voor veiligheidsmaatregelen en respecteren van de voorgeschreven veiligheidsafstanden [71](#page=71). * **Specifieke omgevingsfactoren:** Integreren in startwerkvergaderingen en toolboxmeetings. Bij ondergrondse leidingen: beheerder contacteren die de ligging aanduidt, ter plaatse komen voor aanwijzingen en ondersteuning bij delicate graafwerken. Merkpaaltjes respecteren, proefsleuven graven, schade melden, en voorschriften van de beheerder volgen [71](#page=71). #### 2.5.2 Werfinrichting * **Noodnummers:** Moeten zichtbaar opgehangen zijn in lokalen [72](#page=72). * **Werfafsluiting:** Vereist een degelijke afsluiting van minstens 180 cm hoog, verankerd, en onmogelijk voor onbevoegden. Blijft behouden tot einde der werken. Betonnen voeten mogen niet uitsteken. Nodige pictogrammen moeten opgehangen worden. Partijen die de afsluiting openen, moeten deze direct herstellen [72](#page=72). * **Sanitaire voorzieningen:** Moeten voldoen aan CAO Humanisering van de arbeid. Voldoende grote werflokalen en sanitaire voorzieningen (toiletten, urinoirs, wastafels) zijn vereist. Chemische toiletten zijn een uitzondering. Dagelijks onderhoud door een bevoegd persoon [72](#page=72). * **Orde en netheid:** Een ordelijke werf is de basis van een veilige werf. Verantwoordelijkheid voor eigen materialen en afval. Afval dagelijks verwijderen. Doorgangen moeten breed genoeg zijn [73](#page=73). * **Gevaarlijke producten:** Correct omgaan met technische gassen (zuurstof, acetyleen, propaan, butaan) vereist veilige opslag, ventilatie, en brandbestrijdingsmiddelen. Gasflessen mogen nooit onbeheerd achterblijven [73](#page=73). * **Levering van materialen:** Voorzien van een veilige leveringszone, eventueel met tijdelijke veiligheidszone en signalisatie. Vrachtwagens begeleiden, tijdig waarschuwen voorbijrijdend verkeer. Leveringen op verdiepingen enkel met afgeschermde bouwlift. Gebruik van gekeurde hijsmiddelen. Vermijden van valgevaar en opslag van zware materialen op vloeren of daken [73](#page=73). * **Evacuatie:** Vluchtroutes en nooduitgangen moeten vrij zijn. Snelle evacuatie in geval van gevaar. Specifieke evacuatieplannen, brancard, EHBO-koffer en verantwoordelijke zijn vereist. Bewegwijzering voor hulpdiensten indien nodig [74](#page=74). * **Elektrische werfinstallatie:** Bestaande installaties moeten voldoen aan het AREI. Eigen werfkast met differentieelschakelaar en zekeringen is vaak noodzakelijk. Stroomgroepen moeten geaard zijn en gekeurd. Werken aan elektrische installaties moeten spanningsvrij gebeuren. Kabels degelijk plaatsen, spatwaterdichte stopcontacten (IP44), leidingen met doorsnede 2,5mm². Huishoudelijke toebehoren zijn verboden. Overzichtsplan en keuringsattesten bewaren. Stroomverdeelkasten aangepast voor werfgebruik. Beschadigde kabels en defecte installaties direct buiten gebruik stellen. Handelingen door bevoegd personen (BA4/BA5) [74](#page=74). * **Verlichting op de bouwplaats:** Voldoende verlichting in donkere plaatsen, doorgangen, trappen. Extra aandacht bij vroege/late werken. Werf betreden enkel met degelijke verlichting [75](#page=75). #### 2.5.3 Gevaarlijke werken De lijst van gevaarlijke werken is vastgelegd in de Codex over het welzijn op het werk. Voorbeelden zijn werken op hoogte, met gevaarlijke stoffen, grondwerken, elektrische installaties, sloopwerken, en werken in besloten ruimtes. Elke gevaarlijke taak moet vooraf worden beoordeeld en onderworpen aan een risicoanalyse [76](#page=76). ##### 2.5.3.1 Gevaarlijke werken bij de bouw van een woning * **Grondwerken, funderingswerken & sleuven:** Startwerkvergadering met toolboxmeeting nodig. Aandacht voor taluds (aanbevolen 45°), grondsoort, druklasten. Beschoeiing indien nodig. Berekening door bevoegd persoon en nazicht door ingenieur stabiliteit. Keuze meest veilige oplossing. Vrije ruimte tussen bouwputwand en constructie (min. 150cm). Veiligheidszone (min. 2m) met afscherming. Kleine sleuven dicht leggen. Aanvullen en terrein vlak leggen zodra mogelijk. Voldoende en stevige toegangswegen. Planning om aansluitend ondergrondse constructie te plaatsen [76](#page=76). * **Structurele graafwerken en funderingswerken:** Advies ingenieur stabiliteit en stabiliteitsstudie vereist. Regelmatige evaluatie van aanpalende constructies. Bij diepe uitgravingen, correct talud of beschoeiingssysteem met meest veilige oplossing [77](#page=77). * **Vervuilde grond:** Werken staken, veiligheidszone bepalen. Opdrachtgever en veiligheidscoördinator informeren. Gespecialiseerd studiebureau/firma aanstellen voor sanering met veiligheidsmaatregelen. Alleen erkende bodemsaneerders [77](#page=77). * **Ruwbouwconstructie:** * **Ondergrondse constructies:** Stevige toegangswegen (ladders, trappentorens). Voldoende vrije ruimte tussen bouwputwand en constructie. Sleuven zo snel mogelijk aanvullen. Uitstekende wapeningen/betonijzers/bouten beschermen of omplooien. Gevaarlijke openingen en werkvloeren voorzien van stevige leuningen [78](#page=78). * **Ruwbouw, bovenbouw:** Uitstekende wapeningen beschermen. Veilige werkmethodes (bv. eerst binnenmuren, dan isolatie, dan buitenblad) met degelijke stelling. Stelling als werkvloer en valbeveiliging. Gevaarlijke openingen voorzien van stevige leuningen. Collectieve beschermingsmiddelen blijven staan tot permanente borstwering aanwezig is. Betonnen trappen met leuningen. Vóór nieuwe verdiepingsvloer, collectieve valbeveiliging. Randbeveiliging aanbrengen tijdens productie. Raamopeningen en kokers afschermen. Ankerpunten, levenslijnen of leuningen op dakvlakken/terrassen voorzien. Slijpen van stenen met waterverneveling, afzuiging en PBM's [78](#page=78). * **Dakconstructie en werken op het dak:** Degelijke collectieve valbeveiliging noodzakelijk vóór start werken. Dakrand afwerken zonder valgevaar. Collectieve valbeveiliging kan bestaan uit dakrand (1m20), leuningen of stelling. Leuningen met netten om vallend materiaal op te vangen. Bij valhoogte > 5m, bijkomende leuningen. Enkel bij technische onmogelijkheid collectieve beveiliging, harnas en vallijn gebruiken. Lastverdelende loopplanken, veiligheidsnetten. Veilige toegang tot het dak. Nazicht door bevoegd persoon. Geen werken bij zeer slechte weersomstandigheden [79](#page=79). * **Buitenschrijnwerk en beglazing:** Voorzien van nodige veiligheidszones. Bij valgevaar werken met harnas en leeflijn. Glazen balustrades conform norm NBN S23 002. Permanente borstweringen en leuningen conform norm NBN B03 004. Veiligheidsglas conform norm NBN S23-002 [80](#page=80). * **Technieken:** Bij betonboringen, veiligheidszone op lager gelegen verdieping. Elektrische installatie conform AREI. Werken aan elektrische installaties spanningsvrij. Hoogspanningswerkzaamheden twee weken op voorhand melden. Gasinstallatie door erkend installateur [80](#page=80). * **Hefwerktuigen, hoogwerkers en andere machines:** * **Plaatsing en gebruik:** Controleren draagkracht ondergrond. Geen opstelling nabij uitgravingen. Veiligheidsafstanden rekening houdend met talud. Funderingen bouwkranen berekend door bevoegd persoon. Giek kraan vrij over obstakels. Afstand tussen kranen. Kraan vrij draaien met de wind. Geen lasten na werkuren. Doorgangen min. 2m. Veiligheidszone rond machines. Geen activiteiten op rand bouwput/verdiepingsvloer [81](#page=81). * **Gebruik van machines, gereedschap en materieel:** Gebruiks- en onderhoudsvoorschriften volgen, veiligheidsvoorzieningen controleren. Machines enkel door opgeleide personen. Geen gebreken die veiligheid in gevaar brengen. Elektrisch handgereedschap IP44. Personen enkel vervoeren met specifieke bouwliften. In hoogwerkers/schaarliften beveiligen met leeflijn en harnas, stabiele ondergrond, fabrikantinstructies volgen. Hefwerktuigen enkel door opgeleide personen. Hijszone afgebakend. Max. gewicht niet overschrijden. Hijsbanden voor éénmalig gebruik niet verder gebruiken. Stuurlijnen gebruiken. Bij slecht weer hefwerktuigen dichtplooien. Eén persoon geeft aanwijzingen aan kraanmachinist. Direct visueel contact en communicatie. Nooit lasten over hoofden hijsen [81](#page=81). * **Keuring:** Keuringen ter inzage op werf. Opstellingsfiche verplicht voor torenkranen [82](#page=82). * **Steigers en ladders:** * **Vaste steigers:** Opleid en bevoegd persoon aanstellen. Aangelijnd veiligheidsharnas bij opbouw/afbraak. Steigerdocument aanwezig (montage/gebruik instructies, berekeningsnota). Steiger geïnspecteerd voor ingebruikname, periodiek, na wijzigingen. Steiger op stabiele ondergrond, verankerd. Max. 20cm van gevel. Stellingvloer dicht, met leuningen. Steiger mag betreden worden met duidelijk label. Geen materiaal stockeren op steiger. Geen werken bij slechte weersomstandigheden (windkracht 8 max) [83](#page=83). * **Mobiele rolsteigers:** Vrijgegeven na opbouw door opgeleid persoon. Stellingkaart aanwezig. Wielen vergrendelen vóór gebruik. Binnenkant betreden. Bovenleuning, tussenleuning, voetplint. Steunen met stabilisatoren indien hoogte > 3x basis [84](#page=84). * **Ladders:** Enkel gebruiken voor verplaatsing of inspectie, niet voor langdurig werk. Stevige ondergrond, 2 personen voor zware ladders. Tegen omvallen beveiligen. Niet steunen op één ladderboom of breekbaar element. Aangepaste ladderlengte (min. 1m boven werkplek/toegangsniveau, 75° opstelling, 1m overlap schuifladders). Geen metalen ladders nabij elektrische leidingen. Antislipvoeten. Controleren op schade. Werkzone afbakenen. Klimmen met aangezicht naar ladder (3-punten regel). Nooit hoger dan 4e sport. Max. 6m hoogte. Klein en licht gereedschap meenemen. Niet verder reiken dan één armlengte, ladder verplaatsen. Nooit met één voet op ladder, ander op steunpunt. Niet met meer dan 1 persoon tegelijk. Beklim nooit natte of geverfde ladders [84](#page=84). #### 2.5.4 Preventiemaatregelen #### 2.5.4.1 Collectieve beschermingsmaatregelen (CBM) Eerst opteren voor CBM, daarna voor persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM). Valbeveiliging moet aanwezig zijn vóór creëren gevaarlijke opening/werkvloer. Realisaties collectief beveiligen en veilig achterlaten. CBM blijven aanwezig zolang risico aanwezig is, enkel wegnemen na goedkeuring veiligheidscoördinator. (Tijdelijk) wegnemen enkel na toestemming veiligheidscoördinator en in overleg. CBM controleren door bevoegd persoon. Geen werken boven/onder elkaar. Geen activiteiten op rand bouwput/verdiepingsvloer met gemotoriseerde machines. Boorden vrijhouden van materiaal/machines (min. 2m). Bij (beton) boringen, veiligheidszone op lager gelegen verdieping. Uitstekende wapeningen beschermen/inkorten. Definitieve beschermingen/leuningen zo vroeg mogelijk plaatsen [85](#page=85). #### 2.5.4.2 Algemene eisen van collectieve beschermingsmaatregelen * **Randbeschermingssystemen:** Minimaal leuning, tussenleuning en plint. Tussenleuning kan vervangen worden door net, paneel, hekwerk. Hoogte leuning min. 1m boven werkoppervlak. Plint min. 150mm hoog, dicht bij werkvloer. NBN EN 13374 normen voor tijdelijke beveiligingssystemen (klassen A, B, C afhankelijk van helling en valhoogte). Bij risico op vallend materiaal, leuningen met netten [86](#page=86). #### 2.5.4.3 Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) Verplicht bij betreden werf: werkkledij, veiligheidsschoenen (S3), veiligheidshelm. Afhankelijk van werkzaamheden: oogbescherming, gehoorbescherming (vanaf 80dB), harnas en leeflijn, stofmaskers (P3 aanbevolen), fluokledij op openbare weg. Risico eerst aan bron uitschakelen/beperken [87](#page=87). #### 2.5.5 Specifieke werkzaamheden * **Hijsen van personen:** Principieel verboden, enkel in uitzonderlijke omstandigheden met risicoanalyse en reglementaire bepalingen. Vanuit personenbak aan kraan enkel voor korte duur indien stellingen/hoogwerkers niet mogelijk. Combinatie personenbak/hefwerktuig gekeurd als geheel. Personenbak max. 2 personen, met veiligheidsharnas. Totale belasting max. helft van maximale last voor hijswerktuigen. Direct visueel contact en communicatie tussen kraanbestuurder en persoon in werkbak. Kraan met rem, voorzichtig verplaatsen (max. 20m/min hijssnelheid). Kraanbestuurder mag bedieningsplaat niet verlaten [88](#page=88). * **Montage van geprefabriceerde stukken:** Randbeveiliging/bevestigingspunten aanbrengen op onderliggende element. Vanaf werkplatform of hoogwerker bevestigen (afstand max. 25cm). Leuning rond platform, anders veiligheidsharnas. Kwaliteit ankerpunt en lengte leeflijn belangrijk. Voorkeur voor collectieve veiligheidsmaatregelen (leuningen, stellingen). Voldoende communicatie kraanmachinist en monteurs [89](#page=89). * **Werken met risico op brand of explosie:** Vuurvergunning aanvragen. Brandbaar materiaal verwijderen. Vonken en gloeiende delen afschermen. Gepaste brandbestrijdingsmiddelen aanwezig. Brandprocedure gekend. Duiding procedure brandalarm en evacuatie. Minimaal twee personen bij grote risico's, één als brandwacht. Zone een uur na werken bewaken. Eventueel brandbaar materiaal pas na 24u terugplaatsen [89](#page=89). * **Werken in besloten ruimtes:** Bescherming tegen gevaarlijke gassen, intoxicatie, verstikking, brand, ontploffing. Specifieke risicoanalyse en preventiemaatregelen. Gespecialiseerd en opgeleid personeel met PBM's (ademhalingsmaskers, beschermende kledij). Zuurstofmeter met alarmsignaal verplicht. Continue persoon op wacht buiten de ruimte met contact en mogelijkheid tot hulpverlening. Permanente meting concentraties en controle ventilatiesysteem. Specifieke reddingsprocedure. Permanente ventilatie [90](#page=90). * **Structurele werken:** Nodige kennis en toezicht ingenieur stabiliteit. Geen werken zonder berekeningen ingenieur stabiliteit. Verstevigingen/schoringen niet wijzigen zonder akkoord architect en ingenieur stabiliteit [90](#page=90). * **Weersomstandigheden:** Bij slecht weer, buitenwerken staken, materiaal opbergen, hefwerktuigen dichtplooien, werfhekken verstevigen. Bij regenweer, geen werken met risico op elektrocutie. Bij ijzel/sneeuw, werkvloeren en toegangen vrijmaken. Bij warm weer (+25°C), fysieke werkbelasting verlagen, aangepaste kledij, koude dranken, pauzes [90](#page=90). * **Werken met schadelijke stoffen:** Geen andere personen aanwezig in gebouw. Enkel personen met nodige PBM's. Toegang ontzeggen aan anderen [90](#page=90). * **Maatregelen tegen kwartsstof en stofvorming:** Stofemissies zo laag mogelijk houden. Maatregelen: afscherming, beneveling, bevochtiging, directe stofafzuiging. Nat verzaag stenen, gereedschap met juiste afzuiging, stofmasker FFP3. Werkplek schoon houden. Koelwater en gruis direct opruimen met industriële stofzuiger. Goede ventilatie. Aangepaste opleiding [91](#page=91). * **Risico op asbesthoudende materialen:** Nagaan of asbesthoudende materialen aanwezig zijn, asbestinventaris opvragen. Niet enkel bij sloopwerken, maar bij elke wijziging van structuur van materiaal. Erkende firma's voor afbraak, zone afbakenen en signaleren. Asbestafval apart sorteren [91](#page=91). ### 2.6 Organisatie van de hulpverlening en brandprocedure #### 2.6.1 Maatregelen bij een ernstig arbeidsongeval 1. Gevaar uitschakelen, jezelf en slachtoffer in veiligheid brengen [92](#page=92). 2. Alarm aan interne EHBO-verantwoordelijke, werfleiding en opdrachtgever [92](#page=92). 3. Hulp verlenen aan slachtoffer en oproepen externe hulpdiensten. Ontvangst van hulpdiensten bij werftoegang [92](#page=92). 4. Kennisgeving van ernstige arbeidsongevallen (dood, blijvend of tijdelijk letsel) aan bevoegde regionale TWW-directie. Opmaak van omstandig verslag door werkgever/preventieadviseur binnen 5 werkdagen [92](#page=92). 5. Ongevallenonderzoek vereist voor elk ongeval [92](#page=92). 6. Maatregelen nemen om gelijkaardig ongeval te vermijden [92](#page=92). #### 2.6.2 Brandprocedure 1. Brandalarm door roepen of afgesproken geluidssignaal. Bestaand brandalarm activeren [92](#page=92). 2. Bel 100 of 112 [92](#page=92). 3. Iedereen begeeft zich naar de straatzijde en afgesproken verzamelplaats [92](#page=92). 4. Noodroutes respecteren. Werfverantwoordelijke controleert aanwezigen en geeft inlichtingen aan brandweer [92](#page=92). ### 2.7 Veiligheid en welzijn van de werknemer De Welzijnswet bewaakt het welzijn van werknemers en heeft betrekking op: * Arbeidsveiligheid [93](#page=93). * Bescherming van de gezondheid [93](#page=93). * Ergonomie [93](#page=93). * Arbeidshygiëne [94](#page=94). * Verfraaiing van arbeidsplaatsen en leefmilieu [94](#page=94). * Psychologische belasting op het werk [94](#page=94). * Bescherming tegen geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag [94](#page=94). #### 2.7.1 De arbeidsveiligheid Veiligheid is een toestand zonder of met te verwaarlozen/aanvaardbare risico's, gericht op de voorkoming van ongevallen, letsels, ziekten en hinder. Veilig werken houdt in: tijdig herkennen van gevaren, risico's beoordelen, en er gepast op reageren [93](#page=93). #### 2.7.2 De bescherming van de gezondheid van de werknemer op het werk Gezondheid is een toestand van optimaal welzijn in geestelijk, lichamelijk en maatschappelijk opzicht. In de werkomgeving betreft het een dynamisch evenwicht tussen belastbaarheid van de mens en totale belasting (levens-, woon- en werksituatie) [93](#page=93). #### 2.7.3 De ergonomie De studie van en het streven naar aanpassing van de werkomstandigheden aan de mens. Cruciale rol werkgever, afstemming werkomgeving op werknemer, ergonomisch bewustzijn werknemer [93](#page=93). #### 2.7.4 Arbeidshygiëne Herkennen, evalueren en beheersen van voor gezondheid belastende factoren in de werkomgeving [94](#page=94). #### 2.7.5 De verfraaiing van de arbeidsplaatsen en interne maatregelen inzake leefmilieu Betreft invloed van licht, geluid, klimatologische omstandigheden. Slechte omstandigheden kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid en stress veroorzaken [94](#page=94). #### 2.7.6 Psychologische belasting op het werk Psychosociale belasting kan leiden tot stress en te hoge werkdruk, wat de veiligheid in gevaar brengt door te snel en slordig werken [94](#page=94). #### 2.7.7 Bescherming tegen geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Wettelijke verplichting voor werkgevers en werknemers om zich van dergelijk gedrag te onthouden [94](#page=94). #### 2.7.8 Algemeen wettelijk kader mbt de welzijnswet De werkgever treft nodige maatregelen ter bevordering van het welzijn, volgens algemene preventiebeginselen [94](#page=94). ### 2.8 Basisprincipe preventiehiërarchie De preventiehiërarchie (gelijk aan TMB) omvat: 1. Elimineren risico [95](#page=95). 2. Verminderen gevaar [95](#page=95). 3. Collectieve preventiemaatregelen [95](#page=95). 4. Individuele preventiemaatregelen [95](#page=95). 5. Organisatorische maatregelen (signalering, opleiding, procedures) [95](#page=95). #### 2.8.1 Plichten van de werkgever Neemt alle vereiste maatregelen, waaronder: risico's voorkomen en bestrijden aan de bron, ter beschikking stellen van beschermingsmiddelen, gezondheidstoezicht voorzien, onthaal en opleiding, verzekeringen [95](#page=95). #### 2.8.2 Opleiding binnen de organisatie Werknemer: basisopleiding veiligheid. Leidinggevende: opleiding veiligheid voor leidinggevenden (VCA-VOL). Kaderniveau: Preventieadviseur [95](#page=95). #### 2.8.3 Procedure indiensttreding Informatie over taak, werkplek, urenregeling, vakantie, materiaal, hygiëne, contactpersonen, brandinstructies, eerste hulp, arbeidsreglement, gedragscode (drugs, alcohol, pesten), EBHO, kennismaking collega's en vertrouwenspersoon [96](#page=96). #### 2.8.4 Rechten en plichten van de werknemer De werknemer mag zichzelf of anderen niet in gevaar brengen, is verantwoordelijk voor eigen gezondheid en die van collega's, werkt zoals het hoort, bevordert veiligheid, en meldt gevaarlijke situaties of gebreken [96](#page=96). ### 2.9 Risicoanalyse #### 2.9.1 Wat is een risicoanalyse? Identificatie van gevaren, vaststelling en bepaling van risico's, en beoordeling van deze risico's [96](#page=96). **Doel:** Ongevallen voorkomen, werkmethodes aanpassen, welzijn bevorderen, preventiemaatregelen nemen [96](#page=96). **Fases:** Opsporen risico's (inventarisatie), bepalen preventiemaatregelen, rangschikken risico's (evaluatie) [96](#page=96). **Hoe risico's herkennen:** Proactief (analyses) en reactief (ongevalsonderzoek) [96](#page=96). #### 2.9.2 Enkele definities * **Gevaar:** Intrinsiek gevaarlijke eigenschap van een object, proces, situatie, persoon, werkmethode of gewoonte [96](#page=96). * **Risico:** Kans dat het gevaar zich realiseert, met mogelijke blootstelling aan gevaar en kans op schade [97](#page=97). * **Schade:** Nadeel dat voortvloeit uit een gebeurtenis (materieel, lichamelijk letsel, schade aan gezondheid/milieu) [97](#page=97). * **Ongeval:** Ongewenste gebeurtenis met schade en/of letsel als gevolg [97](#page=97). * **Bijna-ongeval/Incident:** Ongewenste gebeurtenis waarbij letsel en/of schade ontbreken [97](#page=97). Een risicoanalyse inventariseert werkzaamheden, geeft per werk een quotering op blootstelling, gevaar en schade, en dringt maatregelen op [97](#page=97). #### 2.9.3 Preventie en risicobeheersing Preventie is het geheel van bepalingen/maatregelen om beroepsrisico's te voorkomen of te verminderen. Risicobeheersing houdt in dat werknemers risico's kennen, ze zo aanpakken dat ze geen negatieve gevolgen hebben, en leren omgaan met risico's en gevaren [97](#page=97). #### 2.9.4 Preventiehiërarchie De Welzijnswet verplicht werkgevers de volgende algemene preventiebeginselen toe te passen: 1. Risico's voorkomen (bv. materiaal op maat, mechanisch heffen) [97](#page=97). 2. Niet te voorkomen risico's evalueren [97](#page=97). 3. Risico's bij de bron bestrijden (bv. stofafzuiging) [97](#page=97). 4. Wat gevaarlijk is vervangen door wat niet of minder gevaarlijk is (bv. loodvervangers) [98](#page=98). 5. Voorkeur geven aan collectieve preventiemaatregelen boven persoonlijke [98](#page=98). 6. Het werk aanpassen aan de mens [98](#page=98). 7. De risico's beperken [98](#page=98). 8. De preventie plannen [98](#page=98). 9. Informatie, instructies en opleidingen geven [98](#page=98). 10. De gevaren signaleren [98](#page=98). Deze maatregelen moeten worden genomen in een dynamisch risicobeheersingssysteem [98](#page=98). --- # Het bouwproces tijdens en na de werken Het bouwproces tijdens en na de werken behandelt de verschillende fasen en verantwoordelijkheden van de architect, projectleider, werfleider en veiligheidscoördinator tijdens de uitvoering van bouwprojecten, evenals de cruciale taken die na de voltooiing van de werken moeten worden uitgevoerd, zoals opleveringen en nacalculatie. ## 3. Het bouwproces tijdens en na de werken ### 3.1 De rol van de architect tijdens de werken De architect speelt een cruciale rol tijdens de uitvoeringsfase van een bouwproject, waarbij hij optreedt als ontwerper, toezichthouder en adviseur voor de bouwheer. Zijn taken zijn wettelijk vastgelegd en worden geregeld in het contract met de bouwheer. De architect vertegenwoordigt de bouwheer op de werf, waakt over de naleving van plannen en reglementen, en controleert de uitvoering van de werken. Hij coördineert de tussenkomst van experten, adviseert de bouwheer bij technische en esthetische beslissingen, valideert facturen en stelt werfverslagen op. Wettelijk is de architect verantwoordelijk voor het toezicht op de uitvoering, de naleving van de bouwvergunning en technische reglementen, en een veilig en stabiel ontwerp. Bij constructieve fouten of zware nalatigheid is de architect mede aansprakelijk, samen met de aannemer, onder de 10-jarige aansprakelijkheid [44](#page=44). **Concreet omvatten de taken van de architect tijdens de uitvoering:** * **Bij opstart werf:** * Begeleiden van de bouwheer bij de aanvangsverklaring [44](#page=44). * Controleren van de vergunningen, verzekeringen en keuringen van aannemers [44](#page=44). * Organiseren van werfvergaderingen [44](#page=44). * Controleren van de uitpaling van de woning door de landmeter [44](#page=44). * **Tijdens de werf:** * Organiseren van werfbezoeken en werfvergaderingen, en opmaken van werfverslagen [44](#page=44). * Controleren of de werken overeenstemmen met de goedgekeurde plannen, het lastenboek en de technische voorschriften [45](#page=45). * Controleren van de kwaliteit van materialen en uitvoering [45](#page=45). * Goedkeuren of voorstellen van technische wijzigingen en technische verduidelijkingen geven [45](#page=45). * Bijstand verlenen aan de bouwheer bij de financiële huishouding, waaronder het nakijken en goedkeuren van vorderingsstaten en advies geven over betalingen [45](#page=45). * Coördineren van experten en studies, ontvangen van attesten en keuringsverslagen, en toezien op de aanvulling van het as-built dossier [45](#page=45). * Toezien op de naleving van de bouwvergunning en regelgeving (EPB, ventilatie, brandveiligheid, toegankelijkheid, riolering, nutsvoorzieningen) [45](#page=45). * **Op het einde der werken:** * Voorbereiden en leiden van de voorlopige oplevering, inclusief het opstellen van het opleveringsverslag en de restpuntenlijst [45](#page=45). * Controleren op herstel van gebreken binnen de garantieperiode en advies geven voor de definitieve oplevering [45](#page=45). ### 3.2 De werfvergadering Een werfvergadering is een essentieel overlegmoment na een inspectie van de werf door de architect, in aanwezigheid van de aannemer. Het doel is om de status van de werf, vastgestelde gebreken en de verantwoordelijkheden voor herstel te bespreken. Het uitvoeringsdossier van de architect dient als referentiekader [45](#page=45). **Aanwezigen op de werfvergadering:** * **Architect:** Organiseert en leidt de vergadering, toetst de uitvoering aan de eisen van het uitvoeringsdossier [46](#page=46). * **Projectleider:** Vertegenwoordigt de aannemer, staat in voor communicatie, budgetbewaking, planning en contractuele verplichtingen [46](#page=46). * **Werfleider:** Ondersteunt de projectleider bij technische vragen over de status en vordering van de werf [46](#page=46). * **Bouwheer:** Aanwezigheid is wenselijk, aangezien hij finaal beslist over herstelwerken [46](#page=46). Parallel aan deze vergaderingen voert de veiligheidscoördinator verwezenlijking inspecties uit om de veiligheid te waarborgen [46](#page=46). **Verloop van een typische werfvergadering:** * Opening en overzicht van de agenda [46](#page=46). * Doornemen van het verslag van de vorige vergadering en verificatie van actiepunten [46](#page=46). * Stand van zaken update door de aannemer [46](#page=46). * Bespreking van technische punten, fouten of gebreken [46](#page=46). * Besluitvorming, formuleren van oplossingen en vastleggen van beslissingen [46](#page=46). * Financiële stand van zaken en bespreking van afwijkingen [46](#page=46). * Vastleggen van actiepunten met verantwoordelijke personen en deadlines [46](#page=46). * Vastleggen van de datum van de volgende vergadering [46](#page=46). ### 3.3 Het werfverslag Na elke werfvergadering stelt de architect een gedetailleerd werfverslag op. Dit document legt alle besproken punten, genomen beslissingen en afgesproken actiepunten schriftelijk vast en dient als juridisch document. De projectleider of werfleider kan ook werfverslagen genereren voor interne communicatie. Er zijn diverse apps beschikbaar die het opstellen van werfverslagen vergemakkelijken, zoals Archisnapper, Ed-controls, Aproplan, Fieldwire en Ibouw [46](#page=46) [47](#page=47). **Eisen aan het werfverslag:** * Datum en tijdsindicatie [47](#page=47). * Genummerd in chronologie met de datum [47](#page=47). * Vermelding van betrokken partijen en hun verantwoordelijken [47](#page=47). * Vermelding van de aanwezige partijen [47](#page=47). * **Opmerkingen & gebreken:** * Uitvoerige beschrijving van de gebreken [47](#page=47). * Verantwoordelijke voor de schade [47](#page=47). * Voorstel tot oplossing of verwijzing naar de correcte referentie [47](#page=47). * Verantwoordelijke voor de uitvoer van herstellingswerken [47](#page=47). * Termijn en planning van herstelwerken [47](#page=47). * Status van de opmerkingen [47](#page=47). * Datum en tijd van versturen van het verslag [47](#page=47). **Eisen aan een opmerking in een verslag:** * **Waar:** Locatie van het gebrek, eventueel met een uittreksel van het plan [47](#page=47). * **Wat:** Beschrijving van het gebrek, geïllustreerd met een foto [47](#page=47). * **Hoe:** Oorzaak en gevolg van het gebrek, en hoe het opgelost zal worden [47](#page=47). * **Wie:** Verantwoordelijke voor het gebrek, de oorzaak en de herstelling (niet noodzakelijk dezelfde partijen) [47](#page=47). * **Wanneer:** Datum van vaststelling en deadline voor herstel [47](#page=47). Het werfverslag moet kort en duidelijk de aandachtspunten communiceren, zonder de bedoeling te hebben om uit te leggen hoe iets uitgevoerd moet worden [47](#page=47). ### 3.4 De veiligheidscoördinator verwezenlijking tijdens de werken De veiligheidscoördinator verwezenlijking (VCU) speelt een centrale rol tijdens de uitvoeringsfase. Zijn functie is wettelijk verplicht in België zodra meer dan één aannemer actief is op de werf [48](#page=48). **Belangrijkste taken van de VCU:** * Analyseren, coördineren en beperken van risico's op de werf [48](#page=48). * Afstemmen van veiligheidsmaatregelen van alle betrokken partijen [48](#page=48). * Organiseren van de communicatie over veiligheid [48](#page=48). * Toezien op de correcte toepassing en actualisatie van het veiligheids- en gezondheidsplan (VGP) [48](#page=48). **Concreet omvatten de taken van de VCU:** * **Bij start der werken:** * Controleren of aannemers op de hoogte zijn van het VGP [48](#page=48). * Werfbezoek vóór de start om inrichting en organisatie te beoordelen [48](#page=48). * Controle van signalisatie, toegang en PBM's [48](#page=48). * **Tijdens de werken:** * Deelname aan werfvergaderingen met veiligheidsverslag [48](#page=48). * Opstellen van coördinatieverslagen met tekortkomingen en aanbevelingen [48](#page=48). * Toezien op naleving van veiligheidsmaatregelen en controleren van risicoanalyses van aannemers [48](#page=48). * Coördineren van werken van verschillende aannemers om conflicten te vermijden [48](#page=48). * Aanpassen van het V&G-plan bij wijzigingen [48](#page=48). * Inspecteren van aangeleverde documenten (risicoanalyses, werkvergunningen, keuringen) [48](#page=48). * Controleren van aanwezigheidsregistratie (Checkin@Work) [48](#page=48). * Controleren van VCA-attesten of gelijkwaardige veiligheidsdocumenten [48](#page=48). * Inspectie van rapportage van (bijna-)ongevallen [48](#page=48). * Opstellen van rapporten met corrigerende maatregelen [48](#page=48). * Mogelijkheid om de werf stil te leggen bij grote veiligheidsinbreuken [48](#page=48). ### 3.5 Stukken van de werfleider De werfleider levert tijdens de uitvoering een reeks documenten aan die de administratieve en technische ruggengraat vormen. Deze stukken dienen als referentie voor de projectleider tijdens werfvergaderingen [49](#page=49). **Documenten per categorie:** * **Dagelijkse opvolging:** * **Dagverslag / Werfdagboek:** Overzicht van uitgevoerde werken, aanwezige ploegen, weersomstandigheden, leveringen, opmerkingen (dagelijks) [49](#page=49). * **Foto's van voortgang:** Fotoverslag van uitgevoerde werken en details (dagelijks/wekelijks) [49](#page=49). * **Opmetingen:** Eigen opmetingen van uitgevoerde hoeveelheden (regelmatig) [49](#page=49). * **Check-in@Work registratie:** Aanwezigheidsregistratie van arbeiders (dagelijks) [49](#page=49). * **Technische opvolging:** * **Uitvoeringsplannen / detailtekeningen:** Up-to-date plannen met wijzigingen of as-built aanpassingen (bij wijzigingen) [49](#page=49). * **Werkbonnen / leveringsbonnen:** Bewijs van geleverd materiaal of uitgevoerde werken (continu) [49](#page=49). * **Meetstaat-aanpassingen:** Aangepaste hoeveelheden of bijkomende posten (bij meerwerken) [50](#page=50). * **As-built gegevens:** Documentatie van wat effectief gebouwd is (tegen einde uitvoering) [50](#page=50). * **Veiligheidsopvolging:** * **Toolbox meetings / veiligheidsbriefings:** Notulen en aanwezigheidslijsten (maandelijks of bij nieuw risico) [50](#page=50). * **Veiligheidsinspectieverslagen:** Controleverslagen van PBM's, signalisatie, orde en netheid (wekelijks/maandelijks) [50](#page=50). * **Ongevallenrapporten / bijna-ongevallen:** Registratie en analyse van incidenten (bij elk incident) [50](#page=50). * **Keuringen:** Attesten van stellingen, kranen, elektriciteit, hijsmaterieel (periodiek/bij indienststelling) [50](#page=50). * **Kwaliteitscontrole:** * **Kwaliteitscontrolelijsten:** Checklist per fase (bij elke fase) [50](#page=50). * **Administratieve opvolging:** * **Werfverslagen (coördinatievergadering):** Verslag van wekelijkse werfvergaderingen (wekelijks) [50](#page=50). * **Leveringslijsten / stockbeheer:** Overzicht van ontvangen en gebruikte materialen (regelmatig) [50](#page=50). * **Urenstaten / werkstaten:** Uren van arbeiders en onderaannemers (wekelijks) [50](#page=50). * **Meerwerken- en afwijkingsmeldingen:** Meldingen van bijkomende of afwijkende werken met kostenschatting (bij optreden) [50](#page=50). ### 3.6 Stukken van de projectleider De projectleider is verantwoordelijk voor coördinatie, planning, financiële opvolging en communicatie. Hij verzamelt en controleert documenten die het project beheersbaar maken [51](#page=51). **Documenten tijdens de uitvoering:** * **Gedetailleerde uitvoeringsplanning:** Opvolging en bijsturing van de werf [51](#page=51). * **Week- of lookaheadplanning:** Dagelijkse coördinatie met werfleider en ploegen [51](#page=51). * **Vergader- en werfverslagen:** Formele communicatie met bouwheer, architect, veiligheidscoördinator [51](#page=51). * **Communicatie met opdrachtgever / architect:** Transparantie en bewijsvoering [51](#page=51). * **Meerwerken- en afwijkingsaanvragen:** Goedkeuring bekomen en budget bewaken [51](#page=51). * **Financiële voortgangsrapporten:** Budgetcontrole en rapportering [51](#page=51). * **Vorderingsstaat:** Basis voor facturatie en betaling [51](#page=51). * **Opvolgingsrapporten / dashboards:** Interne opvolging en rapportering [51](#page=51). * **Kwaliteitscontrole- en keuringsrapporten:** Waarborg van kwaliteit en conformiteit [52](#page=52). * **Risicoanalyse / wijzigingsbeheer:** Preventie van vertraging of budgetoverschrijding [52](#page=52). * **V&G-plan (Veiligheids- en Gezondheidsplan):** Wettelijke verplichting [52](#page=52). * **Veiligheidsstatistieken:** Opvolging en preventie [52](#page=52). * **Organigram werf / contactlijst:** Duidelijke communicatiestructuur [52](#page=52). * **Budgetopvolging / kostencalculatie:** Financiële controle [52](#page=52). * **Facturen en goedkeuringen:** Financiële afhandeling [52](#page=52). * **Bestelbonnen / leveringsbonnen:** Materiaalbeheer en verificatie [52](#page=52). ### 3.7 Taken van de architect bij het einde van de werken Na de voltooiing van de werken verschuift de rol van de architect naar administratieve afhandeling en technische bijstand in de nazorg [53](#page=53). **Taken bij einde der werken:** * Organiseren en coördineren van de voorlopige oplevering [53](#page=53). * Opvolgen en controleren van opleverpunten [53](#page=53). * Opmaak van as-built dossier, architectuur [53](#page=53). * **Administratieve huishouding einde der werken:** * Coördinatie voor opmaak postinterventiedossier (PID) [53](#page=53). * Coördinatie met EPB-verslaggever voor eindaangifte EPB [53](#page=53). * Melden einde der werken bij omgevingsloket en verzekeringsmaatschappij [53](#page=53). * **Financiële huishouding einde der werken:** * Goedkeuren laatste vorderingen [53](#page=53). * Voorbehoud/akkoord op afrekening voor oplevering [53](#page=53). * Borgstellingsafspraken bij oplevering [53](#page=53). * Controle eindafrekening [53](#page=53). De architect blijft gedurende 10 jaar aansprakelijk voor gebreken in stabiliteit of structurele fouten. Hij is verplicht het volledige bouwdossier minstens 10 jaar te bewaren en is verantwoordelijk voor de eindcontrole van het as-built dossier indien contractueel vastgelegd [54](#page=54). ### 3.8 De voorlopige oplevering De voorlopige oplevering is het officiële moment waarop de bouwheer, op advies van de architect, de uitgevoerde werken voorwaardelijk aanvaardt. Dit markeert de overdracht van de werf naar de bouwheer, onder voorbehoud van zichtbare gebreken die binnen een bepaalde termijn hersteld moeten worden [54](#page=54). **Proces van voorlopige oplevering:** * Organisatie door de architect, op initiatief van de aannemer [54](#page=54). * Finale werfronde [54](#page=54). * Opmaak van een gedateerd, tegensprekelijk verslag met restpunten (punchlist), onderbouwd met foto's [54](#page=54). * Vastlegging van een onderhandelde termijn en waarborg voor de afwerking van de restpunten [54](#page=54). * Ondertekening van het proces-verbaal van voorlopige oplevering door beide partijen [54](#page=54). **Aandachtspunten voor oplevering:** * Niet te snel de voorlopige oplevering aanvragen; een woning met meer dan 10 opleverpunten is niet werkbaar [54](#page=54). * Voorbereid naar de oplevering komen met kennis over wat nog moet gebeuren, hersteld worden, de duur en kostprijs [54](#page=54). * Zorgen dat het dossier administratief en financieel up-to-date is, inclusief benodigde stukken voor het PID en correcte verrekening van werken [54](#page=54). **Gevolgen van de voorlopige oplevering:** * Overdracht van schade op de werf naar de bouwheer [55](#page=55). * Start van de garantieperiode voor kleine/grote onzichtbare gebreken (1 jaar tot definitieve oplevering) [55](#page=55). * De woning kan in gebruik worden genomen [55](#page=55). ### 3.9 De definitieve oplevering Exact één jaar na de voorlopige oplevering vindt de definitieve oplevering plaats. Gedurende dit jaar kunnen ernstige en niet-ernstige onzichtbare gebreken gemeld worden. Na de definitieve oplevering start de 10-jarige aansprakelijkheid van aannemer en architect voor ernstige gebreken (zoals scheurvorming en ernstige vochtschade) [55](#page=55). **Proces van definitieve oplevering:** * Vaak op verzoek van de bouwheer; bij onderhandelde waarborg initieert de aannemer dit [55](#page=55). * Een ronde om na te gaan of er nog opstaande punten zijn van de voorlopige oplevering of dat er nieuwe punten zijn toe te voegen [55](#page=55). * Opmaak van een PV van definitieve oplevering met actiepuntenlijst, onderbouwd met fotoverslag [55](#page=55). * Mogelijkheid om een deel van de waarborg vrij te maken indien de resterende punten dit rechtvaardigen [55](#page=55). * Na de laatste herstellingen en controle door de architect kan de waarborg volledig worden vrijgegeven of de finale afrekening worden gemaakt [55](#page=55). **Gevolgen van de definitieve oplevering:** * Einde garantieperiode voor kleine gebreken [55](#page=55). * Start van de 10-jarige aansprakelijkheid voor aannemer en architect inzake stabiliteit en waterdichtheid [55](#page=55). ### 3.10 Taken van de werfleider na de werken Na de werken levert de werfleider diverse documenten aan die de voltooiing van het project documenteren [56](#page=56). * **Opleveringsverslag:** Overzicht van uitgevoerde werken, restpunten en opmerkingen (bij voorlopige oplevering) [56](#page=56). * **Punchlist / restpuntenlijst:** Lijst van nog uit te voeren correcties of afwerkingen (einde werken) [56](#page=56). * **As-built dossier:** Definitieve uitvoeringsplannen, keuringsattesten, handleidingen, materiaalgegevens (na oplevering) [56](#page=56). * **Kwaliteitsdossier / keuringsattesten:** Certificaten van materialen, installaties, testresultaten (einde uitvoering) [56](#page=56). ### 3.11 Taken van de projectleider na de werken Na de oplevering is de projectleider verantwoordelijk voor de formele afsluiting en nazorg van het project [56](#page=56). * **Opleveringsverslag (voorlopig en definitief):** Formele afsluiting van project [56](#page=56). * **Restpuntenlijst (punchlist):** Nazorg en afronding [56](#page=56). * **As-built dossier:** Overdracht aan de bouwheer [56](#page=56). * **Nazorg- / garantieplanning:** Beheer na oplevering [56](#page=56). * **Nacalculatie:** Kennisborging binnen het bedrijf [56](#page=56). #### 3.11.1 De nacalculatie De nacalculatie is een cruciaal onderdeel van professioneel projectbeheer, waarbij de werkelijke kosten van een project worden vergeleken met de oorspronkelijke raming of offerte. Het doel is om het verschil tussen realiteit en raming positief te houden en winstmarges te behouden [57](#page=57). **Formule nacalculatie:** Nacalculatie = Realiteit – Raming [57](#page=57). **Taken van de projectleider bij nacalculatie:** * **Verzamelen:** Alle werkelijke kosten verzamelen en omzetten naar eenheidsprijzen, controleren meer- en minderwerken [57](#page=57). * **Analyseren:** Vergelijken offerte en afrekening per post, berekenen gecorrigeerde kostprijs, analyseren afwijkingen [57](#page=57). * **Evalueren:** Bepalen van oorzaken van afwijkingen (bijvoorbeeld slechte offerte, faalkosten, gebrekkige planning, wijzigingen bouwheer, dubbelzinnig bestek) [57](#page=57). * **Rapporteren:** Input geven voor toekomstige offertes (aanpassen eenheidsprijzen, rendementen, moeilijkheidsfactor, winstfactor) en aanbevelingen doen voor uitvoeringstechnieken, materieel en onderaannemers [57](#page=57). > **Tip:** De nacalculatie is meer dan een financiële controle; het destilleert verbeteracties voor volgende projecten. Concrete inzichten kunnen bijvoorbeeld leiden tot het aanpassen van leverancierslijsten of het inzetten van efficiënte ploegen bij volgende werven. ### 3.12 Taken van de EPB verslaggever na de werken De EPB-verslaggever is verantwoordelijk voor het opstellen van de eindaangifte bij het Vlaams Energie- en Klimaatagentschap (VEKA) [58](#page=58). **Taken na de werken:** * Opvragen van alle uitvoeringsgegevens en coördineren van stavingsstukken (technische fiches, facturen, werfverslagen) [58](#page=58). * Organiseren en coördineren van de blowerdoortest en de inregelrapport ventilatie [58](#page=58). * Actualiseren van de voorafberekening op basis van werkelijke gegevens en testresultaten [58](#page=58). * Rapporteren van voorlopige resultaten aan de bouwheer met advies voor optimalisatie [58](#page=58). * Controleren van herstelmaatregelen en updaten van de berekening [58](#page=58). * EPB-eindverslag uploaden bij VEKA (max. 6 maanden na ingebruikname of oplevering) [58](#page=58). * Dossieroverdracht aan bouwheer of VCU voor het PID [58](#page=58). * Aflevering van het EPB-attest of energieprestatiecertificaat [58](#page=58). #### 3.12.1 De blowerdoortest Een blowerdoortest meet de luchtdichtheid van een gebouw door middel van een ventilator. Dit helpt bij het beoordelen en verbeteren van de energieprestatie, comfort en kwaliteit. Een waarde kleiner dan 1,5 luchtwisselingen per uur bij 50 Pascal drukverschil wordt als goed beschouwd en is de norm [58](#page=58) [59](#page=59). ### 3.13 Taken van de keurder riolering na de werken De keurder riolering controleert na uitvoering of de private riolering correct is aangesloten, waterdicht en milieutechnisch conform [59](#page=59). **Controlewerkzaamheden:** * Dossierstudie van plannen, vergunningen en ontwerpnota's [59](#page=59). * Visuele inspectie van aansluitingen, controlestoppen, regenwaterputten en Wadi's [59](#page=59). * Dichtheidsproeven en rooktesten [59](#page=59). * Controle van aansluitingen op de rooilijn [59](#page=59). * Opmaak van een keuringsverslag [59](#page=59). ### 3.14 Taken van de veiligheidscoördinator na de werken De veiligheidscoördinator (VCU) controleert aan het einde van de werf of de veiligheidsmaatregelen correct zijn nageleefd en of de bouwplaats veilig is voor ingebruikname. Hij stelt, bij voorkeur voor de oplevering, het postinterventiedossier (PID) samen [59](#page=59). #### 3.14.1 Het postinterventiedossier (PID) Het PID is een naslagdocument essentieel voor de veiligheid op lange termijn, bedoeld voor onderhoud, herstelwerken, instandhouding en verbouwingen. Het bundelt alle bouw- en installatie-informatie over het pand [59](#page=59). **Essentiële stukken voor het PID:** * Alle as-build informatie [59](#page=59). * Keuringsverslagen [59](#page=59). * Attesten [59](#page=59). * Onderhoudsfiches [59](#page=59). * Garantiebewijzen [59](#page=59). --- # Documentatie en planning in de bouw Dit document behandelt de documentatie en planning in de bouw, met specifieke aandacht voor de rol van diverse documenten zoals bestekken, meetstaten en technische fiches, de betrokkenheid van studiebureaus en experten, en de organisatie en planning van het bouwproces. ## 4. Documentatie en planning in de bouw De documentatie en planning vormen de ruggengraat van een succesvol bouwproject, van de initiële ontwerpfase tot de uiteindelijke oplevering en nazorg. Deze documenten zorgen voor duidelijkheid, transparantie en contractuele zekerheid tussen alle betrokken partijen [23](#page=23). ### 4.1 Essentiële documenten in het ontwerpproces Het ontwerpproces genereert een reeks cruciale documenten die de basis leggen voor de uitvoering van het bouwproject. #### 4.1.1 Plannen Plannen tonen de visuele aspecten van het project, zoals de indeling, afmetingen en esthetiek van een gebouw. Ze zijn essentieel voor de communicatie van het ontwerp aan alle betrokkenen [23](#page=23). #### 4.1.2 Bestek Het bestek, ook wel lastenboek genoemd, is een gedetailleerd en juridisch bindend document dat alle technische en administratieve voorschriften van een bouwproject beschrijft. Het bevat [23](#page=23): * **Algemene bepalingen:** Contractuele afspraken tussen bouwheer en aannemer, waaronder identiteit van de opdrachtgever, planning, vereiste kwalificaties van de aannemer, verzekeringen, waarborgen, betalingsvoorwaarden, opleveringsprocedure en sancties [23](#page=23). * **Bijzondere bepalingen:** Gedetailleerde technische eisen per werkpost, inclusief de manier van meten, materiaaleisen en -specificaties, verwerkingseisen en -specificaties, en de toepassing van materialen [23](#page=23). Het bestek dient als basis voor offertes, een controle-instrument, juridische bescherming en kwaliteitsgarantie [24](#page=24). #### 4.1.3 Technische fiche Een technische fiche (datasheet) beschrijft de gedetailleerde technische specificaties en eigenschappen van een product, materiaal, machine of dienst. Typische inhoud omvat [24](#page=24): * Identificatie (naam, artikelnummer, fabrikant) [24](#page=24). * Fysieke eigenschappen (afmetingen, gewicht, kleur) [24](#page=24). * Prestatiegegevens (draagvermogen, energieverbruik) [24](#page=24). * Gebruiksinstructies (installatie, onderhoud) [24](#page=24). * Normen en certificaten [24](#page=24). * Veiligheidsinformatie [24](#page=24). Technische fiches zijn onmisbaar voor architecten, ingenieurs en aannemers om correcte informatie te garanderen en de kwaliteit, veiligheid en compatibiliteit te waarborgen [24](#page=24). #### 4.1.4 Meetstaat De meetstaat is een gedetailleerde en kwantitatieve lijst van alle posten die nodig zijn voor een bouwproject, opgedeeld per post en gebundeld in loten [24](#page=24). * **Post:** Eén werk of handeling uitgedrukt in een eenheid [24](#page=24). * **Lot:** Een verzameling van posten die aan één (onder)aannemer worden toegewezen [24](#page=24). De meetstaat specificeert de hoeveelheden materialen en werkzaamheden en biedt een objectieve basis voor aannemers om offertes op te stellen. De conformiteit tussen bestek en meetstaat is cruciaal [25](#page=25). #### 4.1.5 Externe studies Afhankelijk van het project kunnen diverse externe studies vereist zijn: * **Sonderingsverslag:** Door een ingenieur grondmechanica om de bodemgesteldheid te bepalen [25](#page=25). * **Stabiliteitsstudie:** Door een ingenieur bouwkunde om de stabiliteit, stevigheid en veiligheid van de constructie te garanderen. Dit omvat de analyse van krachten, dimensionering van structurele elementen en materiaalkeuze [25](#page=25). * **EPB-studie:** Door een EPB-verslaggever om de energieprestaties en het binnenklimaat te bepalen, met aandacht voor het E-peil en S-peil [26](#page=26). * **Ventilatiestudie:** Een schematisch plan voor de installatie van een ventilatiesysteem voor een gezond binnenklimaat, conform de EPB-regelgeving [27](#page=27). * **Veiligheidscoördinatie (ontwerp):** Door een veiligheidscoördinator om te onderzoeken of het ontwerp veilig gebouwd en onderhouden kan worden. Dit resulteert in een ontwerpnota veiligheid en een risicoanalyse [27](#page=27) [28](#page=28). * **Principe keuring riolering:** Een erkende deskundige controleert de conformiteit van de rioleringsinstallatie met de lokale aansluitprincipes [28](#page=28). * **Bronbemalingsstudie:** Een onderzoek naar de impact van grondwaterwinning, noodzakelijk bij projecten waarbij de fundering onder de grondwaterstand komt [29](#page=29). ### 4.2 De omgevingsvergunning De omgevingsvergunning integreert meerdere vroegere vergunningsprocedures in één dossier en beslissing. Het combineert de traditionele bouwvergunning met andere vergunningen die nodig zijn voor de realisatie van een project. De kern ervan is de samenvoeging van de [21](#page=21): * **Stedenbouwkundige vergunning:** Beoordeelt de fysieke aspecten van het project en de naleving van bouwvoorschriften en ruimtelijke plannen [21](#page=21). * **Milieuvergunning:** Van toepassing op activiteiten die potentieel schadelijk zijn voor het milieu en legt voorwaarden vast om de impact te beperken [21](#page=21). Afhankelijk van het project kunnen ook vergunningen voor vegetatiewijziging of kleinhandelsactiviteiten deel uitmaken van het dossier. De omgevingsvergunning wordt voorwaardelijk afgeleverd en vereist naleving van de opgenomen voorwaarden, waaronder start- en afwerkingstermijnen [21](#page=21). #### 4.2.1 Beroep tegen de beslissing Tegen de beslissing, vergunning, weigering of voorwaarden kan beroep worden aangetekend bij een hogere instantie, zoals de provincie [22](#page=22). ### 4.3 De offerte- en aanbestedingsfase Nadat een omgevingsvergunning is verkregen, kan de architect overgaan tot het opmaken van het ontwerp voor de prijsaanvraag/offerte [22](#page=22). #### 4.3.1 Opmaak van het uitvoeringsdossier offerte Dit dossier bestaat uit plannen en details, het bestek, de meetstaat en eventuele extra studies van experten [23](#page=23). #### 4.3.2 De offerte van de aannemer De offerte van de aannemer is een prijsaanbieding gebaseerd op het uitvoeringsdossier van de architect. De calculator van de aannemer voert een grondige analyse uit van het dossier, vraagt prijzen aan bij leveranciers en onderaannemers, berekent de kostprijs en stelt de gedetailleerde offerte op (#page=31, 32). De offerte omvat de totale prijs, detailprijzen per post en meldingen van fouten of tegenstrijdigheden in het dossier [31](#page=31) [32](#page=32). #### 4.3.3 Controle van de offertes door de architect De architect evalueert de ingediende offertes zorgvuldig aan de hand van een procedure die controleert op: * Ontvankelijkheid (formaliteiten, kwalificaties, sociale verplichtingen) [33](#page=33). * Volledigheid (ontbrekende essentiële stukken) [33](#page=33). * Rekenfouten en materiële fouten [33](#page=33). * Hoeveelheden (conformiteit met detailmeetstaat) [33](#page=33). * Vergeten posten (posten in het dossier waarvoor geen prijs is aangeboden) [33](#page=33). * Leemtes (posten die de aannemer niet heeft opgenomen, maar noodzakelijk zijn) [33](#page=33). * Abnormale totaal- of eenheidsprijzen [34](#page=34). * Voorgestelde optimalisaties door de aannemer [35](#page=35). De architect legt het prijsvergelijk voor aan de bouwheer, die uiteindelijk de aannemer toezegt [35](#page=35). ### 4.4 Het uitvoeringsontwerp Het uitvoeringsontwerp is een aangepaste versie van het oorspronkelijke ontwerp, verfijnd op basis van de feedback van aannemers en de opdracht die werd toegewezen. Hierin worden telfouten gecorrigeerd, leemtes toegevoegd, tegenstrijdigheden geëlimineerd en eventuele alternatieven doorgevoerd [35](#page=35). #### 4.4.1 Aannemingscontract Na de aanpassing van het uitvoeringsdossier wordt de opdracht toegewezen aan de aannemer, wat resulteert in een aannemingscontract. Dit contract is een overeenkomst tussen bouwheer en aannemer die de prijs, planning, kwaliteit en aansprakelijkheid regelt. Cruciale clausules omvatten [36](#page=36): * Identificatie van de partijen [36](#page=36). * Opsomming van het uitvoeringsdossier (met index en datum) [36](#page=36). * Prijs en betalingsvoorwaarden (vast, eenheidsprijs, regie) [36](#page=36). * Uitvoeringstermijn en sancties [36](#page=36). * Waarborgen [36](#page=36). * Opleveringsprocedure (voorlopig, definitief) [36](#page=36). ### 4.5 Planning en organisatie op de werf De succesvolle uitvoering van een bouwproject vereist een duidelijke planning en een efficiënte organisatie op de werf. #### 4.5.1 Rollen en verantwoordelijkheden * **Projectleider:** Eindverantwoordelijke voor het gehele project, bewaakt budget, planning, kwaliteit en communicatie [38](#page=38). * **Werfvoorbereider:** Verantwoordelijk voor de voorbereidende fase, technische analyse, gedetailleerde planning, inkoop en documentatiebeheer [38](#page=38). * **Werfleider:** Verantwoordelijk voor de operationele uitvoering op de werf, stuurt arbeiders aan, controleert kwaliteit en veiligheid, en lost praktische problemen op [39](#page=39). Een vlotte samenwerking en heldere communicatie tussen deze drie functies zijn cruciaal [39](#page=39). #### 4.5.2 Taken van de werfvoorbereiding De dienst werfvoorbereiding is essentieel om vertragingen, extra kosten en fouten te voorkomen. De taken omvatten [40](#page=40): * Studie van het dossier (bouwplannen, lastenboek, meetstaat) [40](#page=40). * Budgetbewaking in samenwerking met de calculatiedienst [40](#page=40). * Opstellen van een gedetailleerde uitvoeringsplanning [40](#page=40). * Inkoop en bestellingen van materialen en machines [40](#page=40). * Selectie van onderaannemers en opstellen van contracten [40](#page=40). * Aanvragen en verkrijgen van benodigde vergunningen [40](#page=40). * Regelen van verzekeringen [40](#page=40). * Samenstellen van dossiers (technische stukken, fiches, risico-analyse) [40](#page=40). #### 4.5.3 Documentatie tijdens de uitvoering Gedurende de uitvoering produceert de werfleider een reeks documenten die de administratieve en technische voortgang vastleggen: * **Dagverslag/Werfdagboek:** Overzicht van uitgevoerde werken, aanwezige ploegen, weersomstandigheden, leveringen en opmerkingen [49](#page=49). * **Foto’s van voortgang:** Visuele documentatie van uitgevoerde werken [49](#page=49). * **Opmetingen:** Eigen opmetingen van uitgevoerde hoeveelheden voor facturatie of controle [49](#page=49). * **Check-in@Work registratie:** Aanwezigheidsregistratie van arbeiders [49](#page=49). * **Uitvoeringsplannen/detailtekeningen:** Up-to-date plannen met wijzigingen of as-built aanpassingen [49](#page=49). * **Werkbonnen/leveringsbonnen:** Bewijs van geleverd materiaal of uitgevoerde werken [49](#page=49). * **Meetstaat-aanpassingen:** Aangepaste hoeveelheden of bijkomende posten bij meerwerken [50](#page=50). * **As-built gegevens:** Documentatie van wat effectief gebouwd is [50](#page=50). * **Toolbox meetings/veiligheidsbriefings:** Notulen en aanwezigheidslijsten van veiligheidsvergaderingen [50](#page=50). * **Veiligheidsinspectieverslagen:** Controleverslagen van PBM’s, signalisatie, orde en netheid [50](#page=50). * **Ongevallenrapporten/bijna-ongevallen:** Registratie en analyse van incidenten [50](#page=50). * **Keuringen:** Attesten van stellingen, kranen, elektriciteit, hijsmaterieel [50](#page=50). * **Kwaliteitscontrolelijsten:** Checklist per fase [50](#page=50). * **Werfverslagen (coördinatievergadering):** Verslag van wekelijkse werfvergaderingen [50](#page=50). * **Leveringslijsten/stockbeheer:** Overzicht van ontvangen en gebruikte materialen [50](#page=50). * **Urenstaten/werkstaten:** Uren van arbeiders en onderaannemers [50](#page=50). * **Meerwerken- en afwijkingsmeldingen:** Meldingen van bijkomende of afwijkende werken met kostenraming [50](#page=50). * **Opvolgingsplanning (lookahead):** 2-3 weken planning van komende werkzaamheden [51](#page=51). De projectleider verzamelt, controleert en beheert een reeks documenten om het project beheersbaar te maken, waaronder gedetailleerde uitvoeringsplanningen, vergaderverslagen, financiële voortgangsrapporten, vorderingsstaten, kwaliteitscontrole- en keuringsrapporten, en het V&G-plan (#page=51, 52) [51](#page=51) [52](#page=52). ### 4.6 Oplevering en nazorg Na de voltooiing van de werken volgen de oplevering en de nazorgfase. #### 4.6.1 Taken van de architect bij het einde der werken De architect coördineert de voorlopige en definitieve oplevering, volgt opleverpunten op, maakt het as-built dossier op en regelt de financiële en administratieve afhandeling, inclusief de opmaak van het postinterventiedossier en de EPB-eindafrekening [53](#page=53). #### 4.6.2 De oplevering * **Voorlopige oplevering:** Markering van het einde van de uitvoering, waarbij de woning in gebruik kan worden genomen. Schade wordt overgedragen aan de bouwheer en de garantieperiode voor kleine gebreken start [55](#page=55). * **Definitieve oplevering:** Vindt plaats 1 jaar na de voorlopige oplevering, waarna de 10-jarige aansprakelijkheid voor ernstige gebreken start [55](#page=55). #### 4.6.3 Taken van de werfleider na de werken De werfleider levert het opleveringsverslag, de punchlist/restpuntenlijst, het as-built dossier en het kwaliteitsdossier aan [56](#page=56). #### 4.6.4 Taken van de projectleider na de werken Na het einde van het project stelt de projectleider het opleveringsverslag op, beheert de restpuntenlijst, deelt het as-built dossier en de nazorg-/garantieplanning, en voert de nacalculatie uit [56](#page=56). #### 4.6.5 De nacalculatie De nacalculatie, uitgevoerd na de oplevering, vergelijkt de oorspronkelijke raming/offerte met de reële kosten. Dit dient om de eenheidsprijzen aan te passen voor toekomstige projecten, de winstmarge te behouden en het verschil tussen raming en afrekening te verkleinen [56](#page=56). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Bouwproces (BP) | Het gehele traject van een bouwproject, opgedeeld in verschillende fasen met specifieke betrokken partijen en documenten. | | Voorstudie (VS) | De initiële fase van een bouwproject waarin de wensen van de bouwheer worden verzameld, de regelgeving wordt onderzocht en een eerste raming wordt gemaakt. | | Ontwerp (O) | De fase waarin de architect de plannen voor het bouwwerk uitwerkt, beginnend met een schetsontwerp tot aan het uitvoeringsontwerp. | | Omgevingsaanvraag/-vergunning | Het proces waarbij de architect namens de bouwheer toestemming vraagt aan de overheid voor het uitvoeren van vergunningsplichtige handelingen, zoals de bouw van een woning. | | Bestek (Lastenboek) | Een gedetailleerd en juridisch bindend document dat alle technische en administratieve voorschriften, specificaties en contractuele afspraken voor een bouwproject beschrijft. | | Meetstaat | Een gedetailleerde en kwantitatieve lijst van alle posten die nodig zijn voor de uitvoering van een bouwproject, inclusief de hoeveelheden van materialen en werkzaamheden. | | Technische fiche | Een document dat de gedetailleerde technische specificaties, eigenschappen en gebruiksaanwijzingen van een product, materiaal, machine of dienst beschrijft. | | Stabiliteitsstudie | Een analyse uitgevoerd door een stabiliteitsingenieur om te garanderen dat een constructie stabiel, stevig en veilig is door het berekenen van krachten en het dimensioneren van structurele elementen. | | EPB-verslag | Een officieel document dat de energieprestaties van een gebouw samenvat, opgesteld door een erkende EPB-verslaggever, en dat de naleving van de EPB-regelgeving aantoont. | | Veiligheidscoördinator (VC) | Een expert die de veiligheid en gezondheid op een bouwplaats coördineert, risico's analyseert en preventiemaatregelen opstelt in een veiligheids- en gezondheidsplan (V&G-plan). | | Postinterventiedossier (PID) | Een naslagdocument dat alle as-build informatie, keuringsverslagen, attesten en onderhoudsfiches van een pand bundelt, essentieel voor toekomstig onderhoud en herstelwerken. | | Voorlopige oplevering | Het moment waarop de bouwheer, geadviseerd door de architect, de uitgevoerde werken voorwaardelijk aanvaardt van de aannemer, na een controle op zichtbare gebreken. | | Definitieve oplevering | Het moment waarop de bouwheer de werken definitief en zonder voorbehoud aanvaardt, nadat alle resterende punten en gebreken zijn hersteld. | | Nacalculatie | De vergelijking tussen de voorcalculatie (offerte) en de werkelijke kosten die tijdens de uitvoering van een bouwproject zijn gemaakt, om de rentabiliteit te bepalen en te verbeteren. | | Tijdelijke Mobiele Bouwplaats (TMB) | Een bouwplaats waar civieltechnische of bouwwerken worden uitgevoerd met meer dan twee aannemers gelijktijktijdig of achtereenvolgens, met specifieke risico's als gevolg. | | Collectieve Beschermingsmaatregelen (CBM) | Veiligheidsmaatregelen die de veiligheid van meerdere personen tegelijkertijd waarborgen, zoals leuningen, valnetten en afschermingen, en die voorrang hebben op individuele beschermingsmiddelen. | | Persoonlijke Beschermingsmiddelen (PBM) | Middelen die door individuele werknemers worden gedragen om hen te beschermen tegen specifieke risico's, zoals helmen, veiligheidsschoenen, oogbescherming en ademhalingsmaskers. | | Risicoanalyse | Het proces van het identificeren van gevaren, het vaststellen en bepalen van risico's voor het welzijn van werknemers, en het evalueren van deze risico's om passende preventiemaatregelen te nemen. |

# Begrippen en aanbestedingsdocumenten Dit gedeelte introduceert essentiële begrippen rondom contracten, opdrachten en aanbestedingen, en focust vervolgens op de interpretatie van de documenten die aan dit proces ten grondslag liggen [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1. Essentiële begrippen #### 1.1.1. Dienstencontract Een dienstencontract, ook wel aannemingscontract genoemd, is een overeenkomst waarbij de opdrachtnemer zich verbindt tot het verrichten van een materiële of intellectuele opdracht, zonder dat er sprake is van een ondergeschikt verband ten opzichte van de opdrachtgever. Bij aanneming van bouwwerken spreekt men van een aannemer en een bouwheer [3](#page=3). #### 1.1.2. Opdracht De opdracht is de dienst die verleend moet worden, dit kan zowel materieel als intellectueel van aard zijn [3](#page=3). * **Materieel:** Werkzaamheden uitgevoerd door een aannemer [3](#page=3). * **Intellectueel:** Het maken van een ontwerp door een architect of het uitvoeren van een studie door een studiebureau [3](#page=3). #### 1.1.3. Soorten opdrachten Opdrachten kunnen wettelijk verschillend worden gekaderd, afhankelijk van de opdrachtgever [3](#page=3). * **Private opdracht:** De opdrachtgever is een consument of een onderneming [3](#page=3). * **Opdracht onder de Wet Breyne:** Specifiek voor woningbouw [3](#page=3). * **Overheidsopdracht:** De opdrachtgever is een overheid of financiert de werken met overheidsgeld of subsidies [3](#page=3). #### 1.1.4. Aanbesteding Een aanbesteding is de procedure waarbij offertes worden opgevraagd bij opdrachtnemers voor specifieke diensten, producten of werken. De opdrachtgever stelt een aanbestedingsdossier (ook opdrachtdocumenten genoemd) op, waarop potentiële opdrachtnemers een prijs geven. Bij overheidsopdrachten moeten de principes van transparantie, gelijke kansen en concurrentie gerespecteerd worden [4](#page=4). #### 1.1.5. Opdrachtdocumenten Deze documenten beschrijven de uit te voeren opdracht. Voor een opdracht van werken bevatten ze typisch [4](#page=4): * Plannen [4](#page=4). * Lastenboek (bestek) met een administratief en technisch deel [4](#page=4). * Meetstaat [4](#page=4). * Overige aanvullende documenten [4](#page=4). ### 1.2. Aanbestedingsdocumenten lezen en interpreteren Het grondig bestuderen van aanbestedingsdocumenten vóór het indienen van een offerte is cruciaal om de wensen van de klant, de haalbaarheid van eisen, benodigde partners, risico's en de vereiste prijs te bepalen [7](#page=7). #### 1.2.1. Studie vóór het indienen van de offerte Er is geen universeel stappenplan voor elke offerteaanvraag, maar de volgende stappen zijn nuttig [7](#page=7): 1. **Doorgrond de offerteaanvraag:** Lees de opdrachtdocumenten (plannen, lastenboek, meetstaat, etc.) nauwkeurig om de eisen, gunningscriteria, doelstelling van de klant, beoordelingsmethodiek en prijsstelling te begrijpen [7](#page=7). 2. **Schat vooraf je kansen in:** Beoordeel of de organisatie voldoet aan alle eisen, beschikt over vergelijkbare ervaring, specialist is, meerwaarde biedt en de opdracht aankan [7](#page=7). 3. **Formeer een offerteteam:** Stel een team samen met een eindverantwoordelijke, eindredacteur, proceskennis, calculatiekennis en uitvoeringskennis [8](#page=8). 4. **Bepaal de inschrijfstrategie:** Verdiep je in de klantvraag en ontwikkel een winstrategie. Het 3C-model (Customer, Competition, Company) kan hierbij helpen [8](#page=8). 5. **Stel vragen:** Gebruik de mogelijkheid om schriftelijk en anoniem vragen te stellen om duidelijkheid te verkrijgen. Sturende en open vragen zijn hierbij effectief [9](#page=9). 6. **Maak een duidelijke en volledige offerte:** Geef aan wat is inbegrepen, welke kosten en risico's niet, en welke voorwaarden gelden. Vermeld eventuele eigen algemene voorwaarden expliciet. Corrigeer fouten in forfaitaire hoeveelheden met een verantwoording [9](#page=9). 7. **Houd je aan de procedure:** Zorg voor volledig ingevulde en ondertekende documenten en dien de offerte tijdig in [9](#page=9). De eerste grondige studie van de aanbestedingsdocumenten vindt plaats vóór het indienen van de offerte, en wordt na het sluiten van de overeenkomst herhaald ter voorbereiding van de uitvoering [9](#page=9). #### 1.2.2. Onderzoek de aard van de opdracht De aard van de opdracht en de bijbehorende prijsvorming kan variëren. De bepaling hiervan geschiedt via het bijzonder bestek [10](#page=10): 1. **Opdracht tegen absoluut vaste aannemingssom:** De aannemer voert de opdracht uit voor een vaste, onveranderlijke prijs. Wijzigingen aan het oorspronkelijke ontwerp zijn niet toegestaan zonder wederzijds akkoord [10](#page=10). 2. **Opdracht tegen relatief vaste aannemingssom:** De aannemer werkt voor de opgegeven prijs, maar de bouwheer kan in overleg wijzigingen aanbrengen die verrekend worden [10](#page=10). 3. **Opdracht volgens prijslijst:** Alleen de eenheidsprijzen zijn vast. De totale prijs wordt bepaald door deze eenheidsprijzen toe te passen op de werkelijk uitgevoerde hoeveelheden [10](#page=10). 4. **Opdracht tegen terugbetaling (open boek):** De prijs komt overeen met de kostprijs van arbeid, materialen en materieel, verhoogd met een afgesproken percentage voor algemene kosten en winst [10](#page=10). 5. **Opdracht in regie:** De prijs wordt bepaald door de gepresteerde tijd en verwerkte materialen, op basis van uurtarieven en afgesproken eenheidsprijzen [10](#page=10). 6. **Gemengde opdracht:** Een combinatie van de bovenstaande prijsbepalingsmethoden [10](#page=10). #### 1.2.3. Plannen, bestek, meetstaat en voorrang bij tegenstrijdigheden Een volledig uitvoeringsdossier bestaat uit plannen, een bestek (lastenboek) en een meetstaat [11](#page=11). * **Plannen:** * **Aanbestedingsplannen:** Gevoegd bij de prijsvraag of het aanbestedingsdossier, dienen als basis voor de prijsopgave en de overeenkomst [11](#page=11). * **Uitvoeringsplannen:** Aanvullende plannen tijdens de uitvoering om delen van het bouwwerk te verduidelijken [11](#page=11). * **Detailtekeningen:** Verduidelijken specifieke constructie-elementen en de uitvoering van ruwbouw en afwerking [11](#page=11). * **Bestek (Lastenboek):** Bevat de bepalingen en voorwaarden van de opdracht en bestaat meestal uit een administratief deel (contractuele rechten en plichten) en een technisch deel (uitvoeringsrichtlijnen, materialen, kwaliteit). Het kan verwijzen naar standaard- of typebestekken [11](#page=11). * **Meetstaat:** Geeft per artikel de uit te voeren hoeveelheden aan. Er kan een beschrijvende en een samenvattende meetstaat zijn, waarbij de prijzen op de laatste worden ingevuld. Afkortingen zoals FH (forfaitaire hoeveelheid), VH (vermoedelijke hoeveelheid), TP (totaalprijs), SOG (som over het geheel) en PM (pro memorie) worden gebruikt [12](#page=12). * **Voorbehouden sommen (stelposten):** Beschrijven werken waarvan de bouwheer het recht voorbehoudt deze tijdens de uitvoering te bestellen [12](#page=12). * **Voorrang i.g.v. tegenstrijdigheden:** Alle documenten (contract, plannen, bestek, offerte) vullen elkaar aan. Bij tegenstrijdigheden geldt de voorrang zoals bepaald in het bestek. Een veelvoorkomende hiërarchie in private aanneming is: contract > aanvaarde offerte > plannen > meetstaat > bijzondere voorwaarden > algemene voorwaarden. Bij tegenstrijdigheden in de plannen mag de aannemer de voor hem meest gunstige hypothese hanteren, tenzij de meetstaat hierover uitsluitsel geeft [12](#page=12) [13](#page=13). #### 1.2.4. Het bestek in overheidsopdrachten Het bestek bevat de bepalingen en voorwaarden waaraan ook de aanbestedende overheid gebonden is. Er kan gebruik gemaakt worden van standaard- of modelbestekken [19](#page=19). * **Structuur van het bestek:** * Algemene bepalingen (aanbesteder, opdracht, plaatsingsprocedure, afwijkingen AUR) [19](#page=19). * Bepalingen i.v.m. de plaatsing van de opdracht (selectiecriteria, gunningscriteria, indienen offertes) [19](#page=19). * Bepalingen i.v.m. de uitvoering van de opdracht (borg, betalingen, prijsherziening, straffen, keuringen, opleveringen) [19](#page=19). * Technische bepalingen (voorschriften, methoden, materialen, normen) [19](#page=19). * Offerteformulier en meetstaat [19](#page=19). * **Bepalingen i.v.m. de plaatsing van de opdracht:** * **Raamovereenkomst:** Een overeenkomst voor herhaaldelijke opdrachten op basis van een prijslijst, waarbij de omvang niet vaststaat bij gunning [20](#page=20). * **Technische specificaties en normen:** Verwijzing naar normen "of gelijkwaardig" of naar een prestatie-eis. Verwijzen naar specifieke merken of herkomst is niet toegelaten [20](#page=20). * **Varianten:** Alternatieve uitvoeringswijzen. Er zijn vereiste, toegestane en vrije varianten, waarbij de laatste niet altijd toegelaten is [20](#page=20). * **Opties:** Bijkomende elementen die niet strikt noodzakelijk zijn voor de opdracht. Er zijn vereiste, toegestane en vrije opties [20](#page=20). * **Vaste en voorwaardelijke gedeelten:** Delen van de offerte waarvoor de inschrijver zich verbindt (vast) of waarvoor de aanbesteder niet verplicht is de uitvoering te laten plaatsvinden (voorwaardelijk) [20](#page=20). * **Percelen:** Opdeling van de opdracht in afzonderlijke delen (bv. ruwbouw, technieken) om KMO's toegang te vergroten [20](#page=20). * **Selectiecriteria:** Beoordelen de geschiktheid van de inschrijver (uitsluitingsgronden, financiële en technische bekwaamheid) [21](#page=21). * **Gunningscriteria:** Beoordelen de offertes (laagste prijs, laagste kosten, beste prijs-kwaliteitsverhouding) [22](#page=22). * **Bepalingen i.v.m. de uitvoering van de opdracht:** * Gemeenschappelijke bepalingen (elektronische middelen, leiding, onderaannemers, intellectuele rechten, verzekeringen, borg, wijzigingen, keuringen, straffen, betalingen) [23](#page=23). * Specifieke bepalingen voor werken (uitvoeringstermijn, werforganisatie, dagboek der werken, vondsten) [23](#page=23). #### 1.2.5. Oefeningen en voorbeelden De cursus bevat diverse oefeningen om de interpretatie van aanbestedingsdocumenten te oefenen, waaronder het lezen van administratieve bepalingen in het Algemeen Bestek voor Privé Bouwwerken (ABPB) het interpreteren van begrippen in overheidsopdrachten het administratief bestek woningbouw het bouwtechnisch bestek woningbouw en het standaardbestek 250 wegenbouw. Deze oefeningen demonstreren hoe specifieke clausules, zoals die over relatief forfait fouten in meetstaten wijzigingen en vertragingsboetes worden toegepast [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [24](#page=24) [26](#page=26) [29](#page=29) [32](#page=32). ##### 1.2.5.1. Belang van controle door de aannemer De aannemer is verantwoordelijk voor het controleren van de forfaitaire hoeveelheden in de meetstaat, indien deze bij aandachtige controle ontdekt konden worden. Fouten die niet konden worden ontdekt, komen voor rekening van de bouwheer [16](#page=16). ##### 1.2.5.2. Wijzigingen door de bouwheer De bouwheer heeft het recht om wijzigingen aan te vragen, mits deze schriftelijk gebeuren en verband houden met de opdracht. De aannemer heeft recht op verrekening op basis van eenheidsprijzen uit de offerte of op basis van overeen te komen prijzen, inclusief vergoeding voor geleden schade [17](#page=17). ##### 1.2.5.3. Vertragingsboetes Vertragingsboetes lopen pas vanaf de ingebrekestelling door de bouwheer per aangetekende brief en zijn gemaximeerd op 5% van de aannemingssom [18](#page=18). ##### 1.2.5.4. Standaardbestekken in de praktijk * Het **Algemeen Bestek voor Privé Bouwwerken (ABPB)** wordt gebruikt in privéaanneming [14](#page=14). * Het **Standaardbestek 250 (SB 250)** voor wegenbouw fungeert als referentiedocument voor buitenverhardingen. Dit bestek is opgebouwd uit 14 hoofdstukken [31](#page=31) [33](#page=33). * Het **Administratief Bestek VM/B 2017** en **Bouwtechnisch Bestek Woningbouw** van Wonen in Vlaanderen worden toegepast in woningbouw [26](#page=26) [29](#page=29). > **Tip:** Bij het interpreteren van aanbestedingsdocumenten is het cruciaal om de hiërarchie bij tegenstrijdigheden te kennen en de specifieke clausules in het bestek te raadplegen [12](#page=12). > **Voorbeeld:** In een opdracht met een "relatief forfait" kan de bouwheer wijzigingen aanbrengen, wat leidt tot een verrekening van de prijs. Dit onderscheidt zich van een "absoluut forfait" waar de prijs vaststaat [10](#page=10) [15](#page=15). --- # Werfinrichting en veiligheid op de werf Dit onderwerp behandelt de praktische aspecten van de inrichting van een bouwplaats, inclusief sociale voorzieningen, risicoanalyses, signalisatie, vergunningen, grondverzet, sloopopvolgingsplannen, kabels en leidingen, en plaatsbeschrijvingen ter voorkoming van schade. ### 2.1 Het inrichten van de werf Het inrichten van een bouwplaats omvat diverse noodzakelijke voorzieningen die variëren afhankelijk van de specifieke werf. Dit omvat bureau- of containerruimte met inrichting, een eet- en kleedruimte, sanitaire voorzieningen, en nutsvoorzieningen zoals elektriciteit, internet, water en afvoer. Daarnaast zijn een werfafsluiting, tijdelijke opslagplaatsen voor materiaal en materieel essentieel. Bij de keuze tussen reserveren, huren of kopen van deze middelen is tijdigheid en het zorgvuldig nalezen van contractuele voorwaarden cruciaal [37](#page=37). **Vragen die relevant zijn bij de werfinrichting:** * Waarom is uiterste zorg bij de inrichting van de bouwplaats noodzakelijk? Om het risico op ongevallen te beperken, het welzijn van werknemers te waarborgen, efficiënt en veilig te werken, en de hinder voor de omgeving te minimaliseren [38](#page=38) [39](#page=39). * Wie heeft een belangrijke opdracht in de werfinrichting? De veiligheidscoördinator [39](#page=39). * Welke elementen beperken de beschikbare ruimte? De afmetingen van het bouwterrein, de uit te voeren werken en de noodzakelijke veiligheidszones [39](#page=39). * Welke ruimte is nodig bij de inrichting? Naast het bouwwerk zelf, is ruimte nodig voor bouwmaterialen, uitvoerders, arbeidsmiddelen, organisatie, nutsvoorzieningen en opslag van uitgegraven grond [40](#page=40). * Welke regels gelden voor verkeer op de bouwplaats? Er moeten regels vastgelegd worden voor verkeer van personen, materialen en machines. Een circulatieplan is aan te raden voor grotere werven, met aandacht voor veilige in- en uitritten, signalisatie, aan- en afvoerwegen, opslagzones en afbakening tussen transport- en voetgangerszones [40](#page=40). * Aandachtspunten voor werfwegen: plaatsing (bij laad- en losplaatsen, op afstand van installaties en kranen), draagkracht ondergrond, verlichting en vrijhouden [40](#page=40). * Bij nutsvoorzieningen (water, gas, elektriciteit) moet de benodigde capaciteit voor zowel gebruiks- als bouwfase worden bepaald [40](#page=40). * Risico's van beperkte verlichting: niet zien of verkeerd interpreteren van signalisatie, onleesbare instructies, niet opmerken van gevaarlijke situaties (oneffenheden, putten), foute inschatting van doorgangen en veiligheidsafstanden [41](#page=41). * Afbakening van de bouwplaats: markering en omringing met een pictogram ‘Verboden voor onbevoegden’, geschreven tekst, aanduiding van veiligheidsmaatregelen en fysieke afbakening (signalisatie lint, netten, bakens, piketpalen) [41](#page=41). * Ruimte voor voorbereidende werken: ja, indien deze op de werf worden uitgevoerd. Vaak worden deze echter in gespecialiseerde werkplaatsen uitgevoerd wegens beperkte plaats [41](#page=41). * Plaatsing van werfketen, loodsen en burelen: afhankelijk van plaats bouwwerk, materiaalopslag en transportwegen. Gevaarlijke stoffen opslaan op afgezonderde, gescheiden plaats. Gestolen materialen in afgesloten loods. Duidelijke afspraken bij gemeenschappelijk gebruik opslag. Werkfleiding en toezichthouders moeten centrale plaats innemen met zicht op werk en toegang. Dicht bij elkaar plaatsen voor communicatie [41](#page=41) [42](#page=42). * Sociale voorzieningen: kleedkamers, refters, wasplaatsen, verpozingslokalen, toiletten, urinoirs, drankvoorzieningen [42](#page=42). * Verzorgingslokaal en EHBO: vereist op grotere werven met veel werknemers [42](#page=42). * Inventaris (brand)gevaarlijke producten: nuttig voor preventiemaatregelen zoals brandbestrijdingsmiddelen, vluchtroutes en nooduitgangen [42](#page=42). * Aandachtspunten voor veilige opslag materieel/materialen: ruimte, terreinindelingplan, correcte aan-/afvoerwegen, laad-/losplaatsen, vervoersmogelijkheden, opslagplanning, hijs-/transportmaterieel, vluchtwegen, verlichting [42](#page=42). > **Conclusie:** Een degelijke voorbereiding en planning zijn cruciaal voor een veilige, efficiënte en kosteneffectieve werfinrichting. De veiligheidscoördinator speelt hierin een sleutelrol, waarbij hij niet alleen instaat voor veiligheid, maar ook voor het welzijn van iedereen op de bouwplaats [43](#page=43). ### 2.2 Werfafsluiting De toegang tot de werf moet geregeld worden in het VGP (Veiligheids- en Gezondheidsplan), wat een taak is van de veiligheidscoördinator (#page=44, 45). De aannemer is verantwoordelijk voor het markeren en afzetten van de bouwplaats. De wetgeving specificeert niet de precieze manier van afzetting, maar het VGP zal hier richting aan geven. Onvoldoende afbakening kan leiden tot aansprakelijkheid bij een ongeval. De aannemer moet dus een afzetting kiezen die een normaal en voorzichtig aannemer in dezelfde omstandigheden zou voorzien [44](#page=44) [45](#page=45). ### 2.3 Sociale voorzieningen op de werf Op elke bouwplaats moeten kleedkamers, refters, wasplaatsen en toiletten ter beschikking staan van de werknemers [47](#page=47). * Een refter voor 10 personen die tegelijk pauze nemen, moet minimaal 15 m² zijn, dagelijks schoongemaakt worden en uitgerust zijn met stoelen of banken, tafels, drinkwater en een vuilbak [47](#page=47). * Bij mobiele werven of grote geografische spreiding kunnen uitzonderingen op de regels worden toegestaan na advies van de preventieadviseur-arbeidsarts [47](#page=47). * De werkgever moet dranken ter beschikking stellen, afhankelijk van de temperatuur: warme dranken bij kouder dan 14 °C en gekoelde frisdranken bij warmer dan 26 °C [47](#page=47). ### 2.4 Risicoanalyse en het VGP (Veiligheids- en Gezondheidsplan) Een risicoanalyse is essentieel voor het identificeren van gevaren voor het welzijn van werknemers, het vaststellen en nader bepalen van risico's (bv. val van hoogte, lawaai, brand, explosie), en het nemen van preventiemaatregelen (organisatie, inrichting, arbeidsmiddelen, coördinatie, noodprocedures). De uitkomsten worden gedocumenteerd in een risicoanalysetabel. Het VGP, opgesteld door de veiligheidscoördinator, vormt de basis voor deze analyse [48](#page=48). ### 2.5 Signalisatie op de werf Het doel van signalisatie is het veiliger maken van de werkplaats. De veiligheidskleuren hebben specifieke betekenissen: rood voor verbod/gevaar/brandbestrijding, geel/oranjegeel voor waarschuwing, blauw voor gebod, en groen voor veilige situatie/redding/eerste hulp [50](#page=50). De vijf soorten signalisatieborden zijn: * **Verbodsborden:** rond, zwart pictogram op witte achtergrond, rode rand en balk [50](#page=50). * **Waarschuwingsborden:** driehoekig, zwart pictogram op gele achtergrond, zwarte rand [50](#page=50). * **Gebodsborden:** rond, wit pictogram op blauwe achtergrond [50](#page=50). * **Reddingsborden:** rechthoekig of vierkant, wit pictogram op groene achtergrond (bv. nooduitgang) [50](#page=50). * **Borden voor brandbestrijdingsmaterieel:** rechthoekig of vierkant, wit pictogram op rode achtergrond (bv. blusapparaat) [50](#page=50). **Tips voor effectieve signalisatie:** * Zet niet te veel borden te dicht bij elkaar om zicht- en hoorbaarheid niet te verstoren [50](#page=50). * Zorg voor een goed ontwerp, voldoende signalisatie, correcte plaatsing en onderhoud [50](#page=50). * Maak borden duidelijk zichtbaar, plaats ze op de juiste hoogte en verwijder ze wanneer ze niet meer nodig zijn [50](#page=50). ### 2.6 Signalisatie van werken en verkeersbelemmeringen op de openbare weg De aannemer die de werkzaamheden uitvoert, is verantwoordelijk voor de signalisatie op de openbare weg. Voor het plaatsen van verkeerstekens op autosnelwegen is toestemming nodig van de minister bevoegd voor verkeersveiligheid. Voor andere openbare wegen is toestemming van de burgemeester vereist. Deze toestemming bepaalt de te gebruiken verkeerstekens. Er dient een signalisatieplan van de werf opgemaakt te worden om de vergunning te verkrijgen [52](#page=52). ### 2.7 Omgevingsvergunning voor de bouwplaats Een omgevingsvergunning kan ook nodig zijn voor de exploitatie van ingedeelde inrichtingen of activiteiten op een werf. Inrichtingen worden ingedeeld in klasse I, II of III op basis van risico's en hinder. Klasse I en II zijn vergunningsplichtig, met een vereenvoudigde of gewone procedure. Klasse III is meldingsplichtig. Aanvragen gebeuren digitaal via het Vlaamse omgevingsvergunningsloket en vereisen een inplantingsplan. Diverse rubrieken, zoals afvalstoffen, water, brandstoffen, gevaarlijke stoffen en grondwinning, kunnen van toepassing zijn. Daarnaast zijn er andere wetgevingen te respecteren zoals het Bodemdecreet en het Materialendecreet [53](#page=53). ### 2.8 Vergunning voor inname openbaar domein Indien het openbaar domein (stoep, voetpad, rijweg) ingenomen moet worden voor bijvoorbeeld de plaatsing van een steiger, werfcontainer of torenkraan, is een vergunning van de stad of gemeente vereist. Vaak is deze inname niet gratis en gebonden aan voorwaarden zoals tijdsbeperking, signalisatie en hinderbeperking [54](#page=54). ### 2.9 Grondverzet Voor uitgegraven grond moet een oplossing gevonden worden. Deze kan opnieuw op de bouwplaats gebruikt worden indien de zuiverheid en stedenbouwkundige voorwaarden voldaan zijn. Anders moet de grond afgevoerd worden. Niet-verontreinigde grond kan hergebruikt worden op andere werven, mits naleving van voorwaarden. Afkortingen zoals TOP (Tussentijdse Opslagplaats), CGR (Centrum voor Grondreiniging) en CSV (Centrum voor Slibverwerking) worden hierbij gebruikt [54](#page=54). ### 2.10 Sloopopvolgingsplan Een Sloopopvolgingsplan (SOP) is verplicht bij aanvragen voor bepaalde sloop-, ontmantelings- en renovatiewerken. Het faciliteert selectief slopen en inzamelen, zodat gevaarlijke afvalstoffen vooraf verwijderd kunnen worden en zuivere fracties voor recyclage. Het plan bevat de identificatie van de werf, een inventaris van alle afvalstoffen (gevaarlijk en niet-gevaarlijk) met specifieke details zoals EURAL-code, hoeveelheid en locatie [55](#page=55). **Toepassingscriteria voor een SOP:** * Niet-residentiële gebouwen: vanaf 1000 m³ bouwvolume [55](#page=55). * Hoofdzakelijk residentiële gebouwen: vanaf 5000 m³ bouwvolume [55](#page=55). * Infrastructuurwerken: volume groter dan 250 m³ [55](#page=55). * Uitzondering: geen SOP vereist voor het slopen van een eengezinswoning [55](#page=55). Het SOP wordt opgesteld door een onafhankelijk architect of deskundige en maakt deel uit van het vergunningsaanvraagdossier en de contracten [55](#page=55). ### 2.11 Kabels en leidingen Bij grondwerken is het kennen van de ligging van kabels en leidingen cruciaal om graafschade te voorkomen. Een KLIP-aanvraag is verplicht, waarbij alle betrokken kabel- en leidingbeheerders worden geraadpleegd en een digitaal plan wordt opgesteld. Ter plaatse moeten de kabels en leidingen verder gelokaliseerd worden, bijvoorbeeld door proefsleuven te graven [56](#page=56). ### 2.12 Plaatsbeschrijving Een plaatsbeschrijving is een gedetailleerde inventaris van een onroerend goed, idealiter uitgevoerd door een deskundige. Er zijn plaatsbeschrijvingen voor aanvang en einde van de werken, met de mogelijkheid tot tussentijdse beschrijvingen. Hoewel er geen wettelijke verplichting is zoals bij huur, wordt dit vaak voorzien in aanbestedingsdocumenten of geëist door verzekeringsmaatschappijen. Het dient als referentie bij schadeclaims om te bepalen of schade al bestond, verergerd is of veroorzaakt is door de werken [57](#page=57). **Verloop van de plaatsbeschrijving bij aanvang werken:** * De beschrijving moet op tegenspraak gebeuren, waarbij beide partijen aanwezig zijn en de opgemaakte verslagen ondertekenen [58](#page=58). * Er wordt een aanwezigheidslijst opgesteld [58](#page=58). * De beschrijving omvat de perimeter, constructieve gebreken (barsten, scheuren, verzakkingen, vocht, etc.) en eventueel beplanting in de tuin [58](#page=58). * Schadepatronen worden nauwkeurig opgetekend, eventueel met getuigen (bv. lijnen over scheuren) [58](#page=58). * Een verslag met foto's in de tekst is duidelijker en digitale opslag van foto's maakt uitvergroten mogelijk [58](#page=58). **Bijzondere plaatsbeschrijvingen:** * Van het pand waarin de werken worden uitgevoerd (bv. bij verbouwingen) [59](#page=59). * Van de weg en weginfrastructuur, met name bij wegenwerken [59](#page=59). **Verloop van de plaatsbeschrijving bij einde werken:** * Dit is essentieel om de schade die door de werf is veroorzaakt, te kunnen bepalen [59](#page=59). * De aannemer neemt vaak het initiatief om de evaluatie aan te vragen [59](#page=59). * Alle veranderingen ten opzichte van de oorspronkelijke beschrijving worden opgetekend [59](#page=59). * Naburige eigenaars kunnen ook een inventarisatie vragen [59](#page=59). * De nauwkeurigheid van de initiële beschrijving minimaliseert discussies achteraf [59](#page=59). * De beoordeling van schade en oorzaak vereist technische expertise en kennis van de uitgevoerde werken en de funderingswijze van het beschadigde pand [60](#page=60). * Technische raadsmannen, verzekeringsexperts, en experts van ABR- en BA-verzekeringen kunnen tussenkomen [60](#page=60). ### 2.13 Schade in de buurt van werken **Aansprakelijkheid met fout:** * Regelt buitencontractuele aansprakelijkheid indien er schade ontstaat bij een derde door een fout van een bouwpartner, tijdens en door de uitoefening van de werken, met een oorzakelijk verband tussen fout en schade [61](#page=61). * Schade moet vergoed worden door de veroorzaker of zijn verzekering [61](#page=61). **Foutloze aansprakelijkheid (bovenmatige burenhinder):** * Artikel 3.101 BW regelt de bovenmatige toerekenbare burenhinder veroorzaakt door werken in de buurt [61](#page=61). * De opdrachtgever/eigenaar is aansprakelijk voor de overlast, waarbij geen foutbewijs geleverd hoeft te worden [61](#page=61). * Er moet aangetoond worden dat er sprake is van nabuurschap, de hinder toerekenbaar is en bovenmatig [61](#page=61). * Schade door trillingen en verlaging van de grondwaterstand valt hier vaak onder [61](#page=61). **Vereisten voor bovenmatige burenhinder:** 1. **Nabuurschap:** Geldt voor de eigenaar, huurder, vruchtgebruiker, etc., maar niet voor de aannemer, tenzij contractueel overgedragen. Deze overdracht leidt tot een vrijwaringsplicht van de aannemer jegens de bouwheer [62](#page=62). 2. **Toerekenbaarheid van de hinder:** De hinder moet toerekenbaar zijn aan een daad, verzuim of gedraging. Er is een wettelijk vermoeden van toerekenbaarheid als de hinder voortvloeit uit werkzaamheden die door de betrokken eigenaar of titularis van een eigendomsrecht zijn toegelaten [62](#page=62). 3. **Bovenmatigheid van de hinder:** Beoordeeld aan de hand van vijf criteria: tijdstip, frequentie, intensiteit, eerste ingebruikname en publieke bestemming van het onroerend goed. Materiële schade is niet vereist voor hinder [62](#page=62). **Remedies tegen burenhinder (Art. 3.101 BW):** * Vergoeding in geld [63](#page=63). * Vergoeding van kosten voor compenserende maatregelen op het gehinderde onroerend goed [63](#page=63). * Bevel om de handeling die het evenwicht verstoort te staken [63](#page=63). * Bevel om maatregelen op het hinderende onroerend goed te nemen om de hinder te verminderen [63](#page=63). **Preventieve vordering (Art. 3.102 BW):** * Mogelijkheid om preventief op te treden tegen burenhinder bij bijzonder gekwalificeerde risico's (ernstige en manifeste risico's inzake veiligheid, gezondheid of vervuiling) die geobjectiveerd zijn en waarbij de vordering strekt tot het nemen van maatregelen om het risico te voorkomen [63](#page=63). --- # Werfcoördinatie en planning Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over "Werfcoördinatie en planning", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 4. Werfcoördinatie Werfcoördinatie is essentieel voor de vlotte en veilige uitvoering van bouwprojecten door het harmoniseren van de inspanningen van alle betrokken partijen. ### 4.1 Wie moet er coördineren? Coördinatie kan afhangen van de projectstructuur, maar de verantwoordelijkheid kan bij verschillende partijen liggen. Dit kan onder meer de bouwheer, architect, studiebureaus, veiligheidscoördinator, pilootaannemer of hoofdaannemer omvatten [66](#page=66). ### 4.2 Met wie moet er gecoördineerd worden? Coördinatie moet plaatsvinden met alle bouwparticipanten. Dit omvat [66](#page=66): * De opdrachtgever [66](#page=66). * Het ontwerpteam, waaronder architectuur, gespecialiseerde studies en veiligheidscoördinator ontwerp [66](#page=66). * Alle uitvoerders, zoals onderaannemers en nevenaannemers die gelijktijdig of achtereenvolgens werken uitvoeren [66](#page=66). * De veiligheidscoördinator uitvoering [66](#page=66). * Controlebureaus en keuringsinstanties [66](#page=66). * De overheid (met betrekking tot vergunningen) [66](#page=66). * Kabels en leidingen-beheerders (KLB's) [66](#page=66). * Bewoners, bijvoorbeeld bij renovaties met blijvende bewoning [66](#page=66). * De buurt (gemeente, buren) [66](#page=66). * De verzekering en de expert van de verzekering (voor plaatsbeschrijvingen, vaststellingen, etc.) [66](#page=66). ### 4.3 Waarover moet er gecoördineerd worden? De coördinatie heeft betrekking op diverse aspecten van het bouwproces [66](#page=66): #### 4.3.1 De uitvoering Dit omvat het op elkaar afstemmen van architectuur en studie, het waarborgen van de kwaliteit van elkaars werk als ondergrond, het voldoen aan energieprestaties en het bereiken van prestatie-eisen [66](#page=66). #### 4.3.2 De planning Coördinatie van de planning omvat het identificeren van kritieke fasen, de interactie tussen verschillende werkzaamheden en het plannen van proeven [66](#page=66). #### 4.3.3 De kosten Dit betreft het bepalen van welke kosten relevant zijn en hoe deze verdeeld worden, bijvoorbeeld via een pro-rata-rekening [66](#page=66). Ook de inrichting van de bouwplaats, de veiligheid en het PID (Post-Interventie-Dossier) / As-built-dossier vallen onder de coördinatie [66](#page=66). ### 4.4 Coördineren, hoe doe je dat? Tools voor coördinatie Effectieve coördinatie vereist duidelijke afspraken en communicatiemiddelen [67](#page=67). * **Contract:** Definieert taken en bevoegdheden, waardoor duidelijk is wie wat doet en wie bevelen mag geven en opvolgen [67](#page=67). * **Werfleiding en controle:** De dagelijkse leiding en toezicht op de werf zijn cruciaal [67](#page=67). * **Overleg:** Mondelinge communicatie op de werf, telefonische gesprekken en e-mails, aangevuld met gestructureerde vergaderingen (werfvergaderingen, coördinatievergaderingen) [67](#page=67). * **Verslagen:** Zorgvuldig opgestelde en meegedeelde verslagen van werf- en coördinatievergaderingen, die door partijen aanvaard kunnen worden (uitdrukkelijk of stilzwijgend) [67](#page=67). * **Planning:** Het opstellen, aanpassen en communiceren van planningen en updates, die tegenstelbaar gemaakt kunnen worden aan partijen [67](#page=67). **Bijzondere tools voor veiligheid:** * **Veiligheids- en gezondheidsplan:** Analyseert risico's en preventiemaatregelen [67](#page=67). * **Coördinatiedagboek:** Noteert opmerkingen en belangrijke gebeurtenissen voor de veiligheidscoördinatie [67](#page=67). * **Postinterventiedossier (PID):** Bevat informatie voor toekomstige risicopreventie bij latere werkzaamheden [67](#page=67). ### 4.5 Veel voorkomende problemen i.v.m. coördinatie Verschillende factoren kunnen de coördinatie bemoeilijken [68](#page=68): * Gebrek aan coördinatie [68](#page=68). * Te late coördinatie [68](#page=68). * Onduidelijke coördinatie en communicatieproblemen (in de inhoud, expressie, relatie en aanspreking). Dit kan betrekking hebben op de kwantiteit, kwaliteit, relevantie en stijl van communicatie, evenals problemen tussen zender en ontvanger [68](#page=68). * De coördinator heeft onvoldoende bevoegdheid over de te coördineren partijen [68](#page=68). * Fouten van bouwparticipanten [68](#page=68). * Onvoorzienbare omstandigheden [68](#page=68). * Schorsingen op bevel of door toedoen van de opdrachtgever [68](#page=68). ### 4.6 Wat zijn de gevolgen van een gebrekkige coördinatie? Gebrekkige coördinatie kan leiden tot aanzienlijke problemen en kosten [68](#page=68): * **Financieel nadeel:** * Rendementsverliezen van bouwplaatspersoneel [68](#page=68). * Omzetverlies en het daaruit voortvloeiende nadeel [68](#page=68). * Verlenging van de uitvoeringstermijn [68](#page=68). * **Gebreken in de uitvoering:** * Noodzaak tot herdoen van werken (bv. uitsparingen in gewelven voor verlichting) [68](#page=68). * Herstelwerken [68](#page=68). * Gevolgschade [68](#page=68). * **Vertraging:** * Verstoring van de planning van nevenaannemingen [68](#page=68). * Schade aan de opdrachtgever [68](#page=68). * Contractuele vertragingsboetes [68](#page=68). > **Tip:** Het document op Chamilo "berekenen van schade bij verlenging van de uitvoeringstermijn (bron E&O)" biedt verdere details over deze berekeningen. #### Voorbeeld: Rendementsverlies personeel Stel een aannemingsprijs van 100.000 euro, bestaande uit 40% lonen, 40% materiaal en 20% vaste kosten. De contractuele termijn is 100 werkdagen, maar door vertraging wordt het 120 werkdagen. * Personeelskost: 40% van 100.000 euro = 40.000 euro [74](#page=74). * Rendementsverlies: 20% (van 120 dagen op 100 dagen = 20 dagen extra op 100 dagen = 20% verlies). * Nadeel: 20% van 40.000 euro = 8.000 euro [74](#page=74). #### Voorbeeld: Nadeel door omzetverlies (Formule Flamme) De formule voor indirecte kosten die niet gerecupereerd worden is: $I = \frac{S}{D} \times e \times n$ [72](#page=72) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77). * $I$ = indirecte kosten die de onderneming niet recupereert [72](#page=72) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77). * $S$ = bestelbedrag aannemingsprijs [72](#page=72) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77). * $D$ = contractuele uitvoeringstermijn in werkdagen [72](#page=72) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77). * $e$ = percentage algemene vaste kosten t.o.v. de omzet van de onderneming [72](#page=72) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77). * $n$ = aantal werkdagen werkonderbreking of termijnverlenging [72](#page=72) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77). **Voorbeeld 1:** * Totale aannemingsprijs ($S$): 100.000 euro [75](#page=75). * Contractuele termijn ($D$): 20 werkdagen [75](#page=75). * Werkelijke termijn: 50 werkdagen, dus $n$ = 30 werkdagen (50 - 20) [75](#page=75). * Algemene vaste kosten ($e$): 10% [75](#page=75). $I = (\frac{100.000 \text{ euro}}{20 \text{ werkdagen}}) \times 10\% \times 30 \text{ werkdagen} = 5.000 \text{ euro/werkdag} \times 10\% \times 30 \text{ werkdagen} = 500 \text{ euro/werkdag} \times 30 \text{ werkdagen} = 15.000 \text{ euro}$ [75](#page=75). **Voorbeeld 2:** * Totale aannemingsprijs ($S$): 1.000.000 euro [76](#page=76). * Contractuele termijn ($D$): 90 kalenderdagen. Omgezet naar werkdagen (circa 70%): $90 \times 0,7 = 63$ werkdagen [76](#page=76). * Werkelijke termijn: 110 kalenderdagen. Omzetting naar werkdagen: $110 \times 0,7 = 77$ werkdagen. Termijnverlenging ($n$): $77 - 63 = 14$ werkdagen (of 20 kalenderdagen $\times 0,7 = 14$ werkdagen) [76](#page=76). * Algemene vaste kosten ($e$): 10% [76](#page=76). $I = (\frac{1.000.000 \text{ euro}}{63 \text{ werkdagen}}) \times 10\% \times 14 \text{ werkdagen} \approx 15.873 \text{ euro/werkdag} \times 10\% \times 14 \text{ werkdagen} \approx 1.587,3 \text{ euro/werkdag} \times 14 \text{ werkdagen} \approx 22.222,22 \text{ euro}$ [76](#page=76). ## 5. Werfplanning Werfplanning is een cruciaal instrument voor het beheer van bouwprojecten, gericht op het efficiënt en tijdig realiseren van de werkzaamheden [79](#page=79). ### 5.1 Bedoeling, voordelen en nut van een planning Een planning dient om de vereiste middelen (arbeiders, onderaannemers), materialen en materieel in kaart te brengen en te beheren. Het helpt bij het beoordelen van de haalbaarheid van de opgelegde termijn en biedt een overzicht van het werk [80](#page=80) [94](#page=94). ### 5.2 Soorten planningen Verschillende soorten planningen kunnen worden gebruikt, afhankelijk van de complexiteit en fase van het project [81](#page=81). ### 5.3 Planningshulpmiddelen Diverse tools en methoden worden ingezet voor planning, variërend van eenvoudige methoden tot gespecialiseerde software [82](#page=82). ### 5.4 Uitvoeringstermijn De uitvoeringstermijn is een belangrijk element in aannemingsovereenkomsten en bepaalt de periode waarbinnen de werken voltooid moeten worden [84](#page=84). #### 5.4.1 Moet er een uitvoeringstermijn bedongen worden? * In **private aanneming** is een contract zonder uitvoeringstermijn geldig als het temporele element geen grote rol speelt voor de partijen [84](#page=84). * Bij aanneming onder de **Wet Breyne** en in **Overheidsopdrachten** is het **verplicht** om een uitvoeringstermijn te bepalen [84](#page=84). #### 5.4.2 Hoe lang mogen de werken duren als er geen uitvoeringstermijn bedongen is? Ook zonder contractuele uitvoeringstermijn mag de aannemer de werken niet eindeloos laten duren. Een **redelijke termijn** moet gerespecteerd worden. De rechter beoordeelt dit soeverein, rekening houdend met de aard, omvang, omstandigheden van het werk, en eventueel gekende gevaren bij vertraagde uitvoering [84](#page=84). Voor **consumenten** geldt een leveringstermijn van maximaal 30 dagen na overeenkomst, tenzij anders overeengekomen. Bij overschrijding kan de consument een aanvullende redelijke termijn vragen en de overeenkomst beëindigen indien deze niet wordt nageleefd [84](#page=84). > **Tip:** Het is **altijd aan te raden** een duidelijke en realistische uitvoeringstermijn te bedingen [84](#page=84). #### 5.4.3 Middelen om aansprakelijkheid voor vertraging of laattijdigheid te beperken De aannemer kan zijn aansprakelijkheid voor vertraging beperken door: * Het bedingen van een **realistische uitvoeringstermijn** [85](#page=85). * De termijn te bepalen in **werkdagen** (in plaats van kalenderdagen of een einddatum) [85](#page=85). * De termijn **benaderend of indicatief** te maken, wat impliceert dat een zekere overschrijding inherent is [85](#page=85). * Duidelijk de **situaties te beschrijven die recht geven op termijnverlenging** in het contract (bv. ontijdige aanvang, wijzigingen, meerwerk, fouten opdrachtgever, omstandigheden buiten de wil van de aannemer, imprevisiebeding) [85](#page=85). * Een **lage vertragingsvergoeding** te voorzien [85](#page=85). * Een **maximumbedrag** voor de vertragingsboete vast te leggen (bv. 5% van de aannemingssom) [85](#page=85). #### 5.4.4 Hoe kan de aannemer tijdens de uitvoering de uitvoeringstermijn pro-actief bewaken? De aannemer dient de uitvoeringstermijn pro-actief te bewaken en anticiperen op betwistingen. Dit omvat [85](#page=85): * **Aanvang van de uitvoeringstermijn:** Zorgen dat de aanvangsdatum correct wordt bepaald en tijdig reageren bij ontijdige bepaling [86](#page=86). * **Termijnverlengingen:** Consequent alle gerechtvaardigde termijnverlengingen aanvragen [86](#page=86). * **Voor meerwerken en wijzigingen:** Bijkomende werken of wijzigingen door de opdrachtgever geven recht op een corresponderende termijnverlenging. De omvang hangt af van de concrete omstandigheden. Als de wijzigingen de economie van de aanneming beïnvloeden, kunnen partijen een nieuwe termijn overeenkomen of vervallen in de redelijke termijn [86](#page=86). * **Voor vertragingen niet aan de aannemer toe te rekenen:** Denk hierbij aan laattijdige vergunningen, onvoorzienbare omstandigheden, uitblijven van instructies, vertragingen door slechte coördinatie (tenzij de opdracht daartoe bij de aannemer ligt) [87](#page=87). * **Op grond van contractuele voorwaarden:** Specifieke situaties in het contract die recht geven op verlenging (bv. niet kunnen aanvangen op datum, schorsing door bouwheer, niet-eerbiediging betalingsvoorwaarden). In overheidsopdrachten zijn de AUR (KB 14.01.2013) hierover gedetailleerder. Vaak moet de aanvraag tijdig en met respect voor vormvoorwaarden gebeuren [87](#page=87). * **Wegens overmacht:** Vertragingen veroorzaakt door overmacht of toeval waar de aannemer geen schuld aan heeft [87](#page=87). * **Einde van de uitvoeringstermijn:** De aannemer stelt het werk ter beschikking zodra het voltooid is. Het moment van "levering" en "oplevering" valt niet per se samen. Vereist is steeds dat het werk voltooid is, waarbij geringe resterende werkzaamheden de oplevering niet hoeven te belemmeren [88](#page=88). ### 5.5 Vertragingsboete zonder voorafgaande ingebrekestelling? In principe vereist een sanctie wegens niet-nakoming een voorafgaande **ingebrekestelling**. Zonder ingebrekestelling loopt een vertragingsvergoeding pas vanaf de datum daarvan [89](#page=89). **Uitzonderingen:** * **Bijzondere wettelijke bepalingen:** In overheidsopdrachten zijn boeten voor laattijdige uitvoering eisbaar door het verstrijken van de termijn, zonder voorafgaande ingebrekestelling (art. 46 AUR) [89](#page=89). * **Contractuele afspraken:** Partijen kunnen overeenkomen dat de schuldeiser vrijgesteld is van de ingebrekestelling; de boeten lopen dan "van rechtswege" [89](#page=89). * **Nutteloze ingebrekestelling:** Als de schuldenaar zelf heeft laten weten de verbintenis niet na te komen [89](#page=89). ### 5.6 Verweer tegen de vordering tot betaling van een vertragingsvergoeding? De aannemer kan zich verweren tegen een vordering tot betaling van een vertragingsvergoeding door het bewijzen van: * Het bestaan van de overeenkomst [90](#page=90). * De termijnoverschrijding is **niet toerekenbaar** aan de aannemer [90](#page=90). * De **voorafgaande ingebrekestelling** ontbreekt of is ongeldig [90](#page=90). * Het bestaan en de omvang van de **schade** die door de vertraging is veroorzaakt, is niet bewezen [90](#page=90). > **Belangrijk:** De aannemer dient onmiddellijk na ontvangst van een ingebrekestelling zijn verweermiddelen kenbaar te maken, op straffe van verval in overheidsopdrachten en ook in privaat recht omdat stilzwijgen als aanvaarding kan worden beschouwd [90](#page=90). Mogelijke verweermiddelen zijn dus: * De uitvoeringstermijn is niet overschreden [90](#page=90). * Termijnverlengingen zijn niet correct in rekening gebracht [90](#page=90). * De vertraging is niet toerekenbaar of is het gevolg van overmacht of een vreemde oorzaak [90](#page=90). * De geclaimde schade dateert van vóór de ingebrekestelling [90](#page=90). * De schade en het oorzakelijk verband tussen vertraging en schade kunnen betwist worden [90](#page=90). ### 5.7 Verweer tegen de toepassing van een vertragingsbeding? Een vertragingsbeding (of strafbeding) is een forfaitaire begroting van de schade bij laattijdige levering. De bouwheer hoeft de schade niet te bewijzen [91](#page=91). #### 5.7.1 Vrijheid in het bepalen van het bedrag In **privaat aannemingsrecht** kunnen partijen het bedrag vrij bepalen. Echter, indien de vertragingsvergoeding een grotere winst oplevert dan de nominale uitvoering, kan het beding nietig verklaard worden en gematigd worden. Het is raadzaam een contractueel plafond te voorzien (bv. 5% van de aannemingssom) [91](#page=91). Voor **wettelijk verplichte** vertragingsbedingen (bv. Wet Breyne) gelden specifieke regels, zoals een minimale vergoeding die overeenkomt met een normale huurprijs [91](#page=91). In **overheidsopdrachten** is een formule voor de boete per kalenderdag vertraging voorzien, met een maximum van 5% van de aannemingssom [91](#page=91). #### 5.7.2 Matiging van overdreven vertragingsbedingen De rechter kan overdreven vertragingsbedingen **matigingen** (ambtshalve of op verzoek) indien deze "kennelijk het bedrag te boven gaat dat partijen konden vaststellen". De rechter moet de boete reduceren tot de geldsom die de aannemer 'bij gebrek aan strafbeding' verschuldigd zou zijn geweest, dus de werkelijke schade. Deze matiging kan niet contractueel worden uitgesloten [92](#page=92). #### 5.7.3 Vermindering wegens gedeeltelijke uitvoering Op grond van art. 5.88 § 5 BW kan de rechter het schadebeding verminderen wanneer de hoofdverbintenis **gedeeltelijk is uitgevoerd**. Dit principe geldt indien het schadebeding een volledige niet-uitvoering voorzag en de gedeeltelijke uitvoering de opdrachtgever tot nut strekt (bv. het werk reeds gedeeltelijk kon gebruiken). Deze vermindering kan niet contractueel worden uitgesloten. In overheidsopdrachten bestaat een principe van gedeeltelijke teruggave van ingehouden boetes onder voorwaarden [92](#page=92) [93](#page=93). ### 5.8 Conclusie In de huidige bouwcontext, met personeelstekorten, korte uitvoeringstermijnen en just-in-time projecten, is aandacht voor planning en de bijbehorende contractuele aspecten van groot belang. Het kennen van de middelen van verweer is essentieel voor aannemers [93](#page=93). --- # Prijscalculatie, verrekeningen en betaling Dit onderwerp behandelt de methodes voor het bepalen van prijzen in de bouw, de principes van verrekeningen bij diverse aannemingstypes, en de procedures voor het succesvol incasseren van betalingen [96](#page=96) [97](#page=97). ### 6.1 Prijscalculatie De kostprijs van een aannemer bestaat uit directe en indirecte kosten. Directe kosten zijn kosten die rechtstreeks aan een specifiek project of post kunnen worden toegewezen. Indirecte of algemene kosten zijn kosten die niet direct aan een project toe te wijzen zijn, maar wel noodzakelijk zijn voor de goede werking van het bouwbedrijf [97](#page=97). #### 6.1.1 Directe kosten De directe kosten omvatten arbeid, materiaal, onderaanneming en materieel [98](#page=98) [99](#page=99). ##### 6.1.1.1 Arbeidskosten De arbeidskosten worden berekend op basis van de gemiddelde directe uurkost vermenigvuldigd met de uurbegroting. De gemiddelde directe uurkost is het brutoloon plus sociale lasten. De uurbegroting wordt bepaald door tijdnormen (bijvoorbeeld uren per vierkante meter) en rendement (bijvoorbeeld vierkante meters per uur). Het uurtarief voor arbeid wordt ook wel het uurloon genoemd [98](#page=98). ##### 6.1.1.2 Materiaalkosten De materiaalkosten worden berekend als de kostprijs per eenheid vermenigvuldigd met de benodigde hoeveelheid. De NBN B06-001 beschrijft een standaardmeetmethode om de benodigde hoeveelheden materialen en werkzaamheden te bepalen. Bij de berekening van de aankoopprijs van materiaal moet rekening gehouden worden met [98](#page=98): * **Aankoopprijs:** De prijs die de aannemer betaalt aan de leverancier, exclusief BTW. Het is belangrijk om na te gaan of catalogusprijzen nog van toepassing zijn en of de prijs bij bestelling gelijk is aan de prijs bij levering [98](#page=98). * **Transportkosten:** Moeten deze inbegrepen zijn in de aankoopprijs [98](#page=98)? * **Kosten voor laden en lossen:** Deze kunnen extra kosten met zich meebrengen [98](#page=98). * **Materiaalverliezen:** Deze moeten verwerkt worden in de hoeveelheid, niet in de prijs [98](#page=98). * **Voorraadkosten:** Kosten gerelateerd aan het opslaan van materialen [98](#page=98). * **Toeslag klein materiaal:** Een percentage dat wordt toegevoegd voor kleine verbruiksartikelen [98](#page=98). Als voorbeeld wordt berekend dat met een aankoopprijs van 1000 euro/m³, transportkosten van 21 euro/m³, voorraadkosten van 3,75 euro/m³ en een toeslag klein materiaal van 5% (EUR 50/m³), de totale materiaalkost per eenheid 1074,75 euro/m³ bedraagt, wat neerkomt op een toeslag van 7,48% op de aankoop [98](#page=98). ##### 6.1.1.3 Onderaannemingskosten De kosten voor onderaannemers worden berekend op basis van de prijs in het contract met de onderaannemer, vermenigvuldigd met de uit te voeren hoeveelheid. Vaak wordt hierop een coördinatiebedrag (bijvoorbeeld 10%) toegepast, wat resulteert in een toeslag op de onderaanneming [99](#page=99). ##### 6.1.1.4 Materieelkosten De materieelkosten worden berekend aan de hand van de gemiddelde directe machinekost vermenigvuldigd met de begrote machine-uren, rekening houdend met machinerendementen. De machinekost houdt rekening met de aanschaffingsprijs en afschrijving, werking, onderhoud, herstellingen, verzekeringen, keuringen, nieuw hulpmaterieel en verbruikskosten. De CMK (calculatie van de machinekosten) is een omzendbrief die gebruikt kan worden voor overheidsopdrachten, verhuur materieel aan derden en regiewerken [99](#page=99). #### 6.1.2 Brutomarge en Nettomarge De brutomarge is het verschil tussen de omzet en de directe kosten. De nettowinst wordt bekomen na aftrek van de algemene kosten van de brutomarge [100](#page=100). > **Tip:** Het is cruciaal om te weten hoeveel omzet er gegenereerd moet worden om noch winst noch verlies te maken, wat ook wel het break-even punt wordt genoemd [100](#page=100). ### 6.2 Verrekeningen Verrekeningen vinden plaats afhankelijk van het type aannemingsovereenkomst. De belangrijkste types zijn : * **Aanneming tegen absoluut vaste prijs:** De prijs is vastgelegd en kan niet gewijzigd worden, ongeacht schommelingen in kosten of hoeveelheden . * **Aanneming tegen relatief vaste prijs:** De prijs is gebaseerd op een eenheidsprijs die van toepassing is op de werkelijk uitgevoerde hoeveelheid . * **Aanneming volgens prijslijst:** De prijs wordt bepaald op basis van een vooraf opgestelde prijslijst, waarbij de verrekening gebeurt op basis van de werkelijk uitgevoerde hoeveelheden . * **Aanneming in regie:** De prijs wordt bepaald door de werkelijke kosten van arbeid, materiaal en materieel, vermeerderd met een winstmarge. Bij werken in regie is het van belang deze kosten zorgvuldig te registreren en te rapporteren . ### 6.3 Betaling bekomen Het succesvol bekomen van betaling vereist een proactieve en gestructureerde aanpak, waarbij verschillende aspecten van belang zijn . #### 6.3.1 Voorafgaande maatregelen Voordat er een overeenkomst wordt gesloten, is het belangrijk om: * De kredietwaardigheid van de klant te onderzoeken . * Een veilige offerte op te stellen . * Goede en duidelijke betaalvoorwaarden op te stellen die kenbaar zijn en van toepassing worden verklaard . * Alles op papier te zetten om betwistingen te voorkomen . #### 6.3.2 Facturatie Een zorgvuldige en correcte facturatie is essentieel: * Facturen moeten inclusief BTW zijn . * Controleer op rekenfouten . * Vermeld de correcte vervaldatum . * Facturen moeten in de juiste taal worden opgesteld, overeenkomstig de taal van de maatschappelijke zetel van de onderneming . * Bewijs van verzending van de factuur moet bewaard worden . * Tussentijdse facturatie is mogelijk, alsook voorschotfacturen of facturen met een gedetailleerd overzicht (vorderingsstaat) . #### 6.3.3 Betaalvoorwaarden en wettelijke bepalingen Duidelijke betaalvoorwaarden bevorderen tijdige betaling: * Kennen en aanvaarden van de betaalvoorwaarden door de klant . * Een gangbare betaaltermijn is 30 dagen . * Bij handelstransacties kunnen intresten van rechtswege (wettelijk 10,5% in 2025) en invorderingskosten (EUR 40) aangerekend worden. De wettelijke rentevoet voor niet-handelstransacties is 4,5% in 2025 . ##### 6.3.3.1 Model betaalvoorwaarden (voor KMO's) Bij model betaalvoorwaarden voor KMO's gelden specifieke regels inzake verwijlintresten . * Indien de onderneming een KMO is en de betaling niet plaatsvindt na 14 kalenderdagen vanaf de kalenderdag die volgt op de kosteloze herinnering, lopen de verwijlintresten . * Indien de onderneming geen KMO is, lopen de verwijlintresten na het verstrijken van de 14 kalenderdagen die ingaat de 3de werkdag na verzending van de kosteloze herinnering, of de kalenderdag volgend op de datum van de herinnering verzonden via elektronische weg . * Tenzij anders overeengekomen, wordt de prijs gefactureerd in maandelijkse schijven naarmate de werken vorderen. De btw, andere heffingen en lasten zijn ten laste van de opdrachtgever . * De aannemer kan een voorschot vragen, dat duidelijk op de offerte wordt vermeld . * Facturen moeten betaald worden binnen 15 kalenderdagen na verzending. Bij niet-betaling worden de bedragen verhoogd met verwijlintrest conform de wet van 2 augustus 2002 (handelstransacties) en een forfaitaire vergoeding van 10% met een minimum van 125 euro . ##### 6.3.3.2 Betaalvoorwaarden voor consumenten Indien de opdrachtgever een "consument" is, zijn facturen betaalbaar binnen 15 kalenderdagen na verzending. Na een eerste kosteloze herinnering en het verstrijken van 14 kalenderdagen, worden onbetaalde bedragen verhoogd met : 1. Verwijlintrest conform de wet van 2 augustus 2002 . 2. Een forfaitaire vergoeding die varieert per schuldgrootte: * Tot en met 150 euro: 20 euro . * Tussen 150,01 en 500 euro: 30 euro plus 10% van het verschuldigde bedrag op de schijf tussen 150,01 en 500 euro . * Boven 500 euro: 65 euro plus 5% van het verschuldigde bedrag op de schijf boven 500 euro, met een maximum van 2000 euro . #### 6.3.4 Wijzigingen en meerwerken Bij werken is het essentieel om vooraf schriftelijk akkoord te hebben over wijzigingen en meerwerken. Onvoorziene omstandigheden moeten onmiddellijk gemeld worden. Een verrekeningsvoorstel dient onverwijld ingediend te worden . #### 6.3.5 Opties bij wanbetaling Bij wanbetaling kan de aannemer diverse opties overwegen: * Bankgarantie . * Beslag . * Rechtstreekse vordering . * Kredietverzekering . --- # Kwaliteitscontrole en oplevering Dit onderwerp behandelt de diverse aspecten van kwaliteitscontrole tijdens de uitvoering, zowel door de opdrachtgever als door de hoofdaannemer ten opzichte van onderaannemers en leveranciers. Ook de procedures en gevolgen van voorlopige en definitieve oplevering, alsook de aansprakelijkheid na oplevering, worden uitgediept . ### 7.1 Overzicht De kwaliteitscontrole en oplevering zijn cruciaal in de bouwsector om de conformiteit van het uitgevoerde werk met de contractuele afspraken, specificaties en kwaliteitsnormen te waarborgen. Dit proces omvat controles tijdens de uitvoering en formele stappen zoals de voorlopige en definitieve oplevering, die respectievelijk de overdracht van risico's en de aanvang van aansprakelijkheidstermijnen markeren . ### 7.2 Kwaliteitscontrole tijdens uitvoering Kwaliteitscontrole tijdens de uitvoering is essentieel om eventuele gebreken vroegtijdig te detecteren en te corrigeren. De aansprakelijkheid van de aannemer verschilt afhankelijk van of de werken al dan niet zijn opgeleverd . #### 7.2.1 Aansprakelijkheid vóór en na oplevering * **Vóór oplevering** is de aannemer aansprakelijk voor uitvoeringsfouten, het niet naleven van zijn waarschuwingsplicht, en de gebruikte materialen en producten . * **Na oplevering** blijft de 10-jarige aansprakelijkheid voor ernstige gebreken en de aansprakelijkheid voor verborgen gebreken van kracht . #### 7.2.2 Resultaatsverbintenis versus middelenverbintenis De aard van de verbintenis van de aannemer – een resultaatsverbintenis of een middelenverbintenis – bepaalt de omvang van zijn aansprakelijkheid en de bewijslast . * **Resultaatsverbintenis:** De aannemer verbindt zich tot een bepaald resultaat. Hij is automatisch aansprakelijk als dit resultaat niet wordt bereikt, tenzij hij overmacht of een niet aan hem toerekenbare externe oorzaak kan bewijzen. De opdrachtgever hoeft enkel aan te tonen dat het resultaat niet is gehaald. Deze verbintenis is in opmars in de bouwsector . * **Middelenverbintenis (inspanningsverbintenis):** De aannemer verbindt zich tot het leveren van een voldoende inspanning. Hij is aansprakelijk bij een onzorgvuldigheid, getoetst aan wat een normaal zorgvuldige aannemer in dezelfde omstandigheden zou hebben gedaan. De opdrachtgever moet de fout of onzorgvuldigheid van de aannemer bewijzen . Het onderscheid tussen beide verbintenissen wordt bepaald door wetgeving, de wil van partijen, en overeengekomen contractuele bepalingen . #### 7.2.3 Kwaliteitscontrole door bouwheer, architect en/of studiebureau De bouwheer, architect en/of studiebureau controleren de werken op diverse aspecten, waaronder materiaalgebruik, uitvoeringstechnieken, afwerking, kwaliteit van bouwdelen, veiligheid, milieunormen en tijdige uitvoering. Gebruikte methodieken omvatten visuele inspecties, metingen, testen, fotodocumentatie, controle op materiaalkeuze, besprekingen, rapportages en controle op naleving van de planning . > **Tip:** Regelmatige controles en duidelijke rapportages zijn cruciaal om de kwaliteit te waarborgen en problemen tijdig aan te pakken . #### 7.2.4 Kwaliteitscontrole door hoofdaannemer ten opzichte van onderaannemer De hoofdaannemer is verantwoordelijk voor de kwaliteitscontrole van het werk van onderaannemers. Dit proces omvat contractuele afspraken, planning, regelmatige inspecties en testen, rapportages, het opleggen van correctieve maatregelen en een eindcontrole. Bij verborgen gebreken moet tijdig actie worden ondernomen . #### 7.2.5 Kwaliteitscontrole door aannemer ten opzichte van leverancier De controle op leveranciers vindt plaats in verschillende fasen: prospectie, bestelling, levering en verwerking. Belangrijke aspecten zijn het vaststellen van specificaties, leveranciersselectie, het aanvragen van monsters, duidelijke bestelbonnen, ontvangstcontroles, documentcontrole, visuele inspecties en eventuele aanvullende tests. Bij afwijkingen dient de leverancier te worden gecontacteerd voor corrigerende maatregelen. Bij verborgen gebreken moet er binnen een korte termijn worden gereageerd naar de leverancier . ### 7.3 Oplevering De oplevering is een eenzijdige handeling waarbij de opdrachtgever het werk aanvaardt als conform aan de opdracht en de regels van het vak. De procedures en frequentie van oplevering kunnen variëren naargelang het type contract (privaat bouwrecht, Wet Breyne, overheidsopdrachten) . #### 7.3.1 Vorm van oplevering Oplevering kan schriftelijk gebeuren via een proces-verbaal (PV) of stilzwijgend, bijvoorbeeld door het werk zonder voorbehoud in gebruik te nemen, verder af te werken of te betalen . * **Privaat bouwrecht:** Contractueel bepaald . * **Wet Breyne:** Vereist in principe schriftelijke oplevering; stilzwijgende oplevering is mogelijk onder specifieke voorwaarden . * **Overheidsopdrachten:** Regel is schriftelijk, maar stilzwijgende oplevering is ook mogelijk . #### 7.3.2 Aansprakelijkheid bij geen oplevering Indien er geen oplevering plaatsvindt, kan de contractuele vordering wegens slecht uitgevoerde werken ingesteld worden tot 10 jaar na de vaststelling van het gebrek (verjaringstermijn volgens art. 2262 BW). Het onterecht weigeren van oplevering kan echter als rechtsmisbruik worden beschouwd . Criteria die de opleverbaarheid bepalen zijn de waarde van de opmerkingen, de mogelijkheid tot veilige ingebruikname en de functionaliteit van het werk . #### 7.3.3 Gevolgen van de oplevering De oplevering heeft significante gevolgen: * **Overdracht van risico's:** Vanaf de oplevering gaan de risico's over op de opdrachtgever . * **Bevrijding van aansprakelijkheid voor zichtbare gebreken:** De aannemer is bevrijd voor zichtbare gebreken waarvoor geen voorbehoud is gemaakt, die niet erger worden tijdens de waarborgtermijn en zijn 10-jarige aansprakelijkheid niet in het gedrang brengen . * **Bevrijding van aansprakelijkheid voor niet aan een fout te wijten gebreken:** De aannemer is enkel aansprakelijk voor gebreken die aan zijn fout te wijten zijn . #### 7.3.4 Inhoud van een proces-verbaal van oplevering Een Proces-Verbaal (PV) van oplevering documenteert de vaststellingen tijdens de rondgang. Het specificeert of de werken conform zijn, vermeldt eventuele gebreken die hersteld zullen worden, en documenteert de overhandigde en nog te bezorgen documenten . * **Model PV voorlopige oplevering:** Bevat datum, locatie, aanwezige partijen, vaststellingen over conformiteit en gebreken, documenten, en gevolgen zoals vrijgave van waarborg en aanvang van aansprakelijkheidstermijnen . * **Model PV definitieve oplevering:** Bevestigt herstel van gebreken uit de voorlopige oplevering, vermeldt de afwezigheid van nieuwe gebreken, en leidt tot vrijgave van de resterende waarborg en beëindiging van de aansprakelijkheid voor lichte verborgen gebreken . ### 7.4 Aansprakelijkheid na oplevering Na oplevering is de aannemer hoofdzakelijk aansprakelijk voor gebreken die de stabiliteit aantasten (10-jarige aansprakelijkheid) en voor verborgen gebreken. Een checklist helpt om de aansprakelijkheid na oplevering te beoordelen . #### 7.4.1 Checklist voor aansprakelijkheid na oplevering 1. Is het werk opgeleverd ? 2. Is het gebrek te wijten aan een fout van de aannemer ? 3. Levert de opdrachtgever bewijs van fout van de aannemer ? 4. Valt het gebrek onder de 10-jarige aansprakelijkheid ? 5. Valt het gebrek onder de aansprakelijkheid voor lichte verborgen gebreken ? ##### 7.4.1.1 Vraag 2: Is het gebrek te wijten aan een fout van de aannemer? De aannemer wordt geacht een fout te hebben begaan bij uitvoeringsfouten, het niet naleven van de informatieplicht, of het verwerken van gebrekkige materialen . ##### 7.4.1.2 Vraag 3: Levert de opdrachtgever bewijs van fout? De bewijslast verschilt: * **Middelenverbintenis:** Opdrachtgever moet de fout bewijzen . * **Resultaatsverbintenis:** Opdrachtgever moet bewijzen dat het resultaat niet is behaald; aannemer moet overmacht of een externe oorzaak bewijzen . #### 7.4.2 De 10-jarige aansprakelijkheid De aannemer is 10 jaar aansprakelijk voor ernstige gebreken, zichtbaar of verborgen, die de stabiliteit of stevigheid van het werk of een belangrijk onderdeel ervan in gevaar brengen . * **Grondslag:** Artikel 1792 en 2270 van het Oud Burgerlijk Wetboek . * **Aard:** Van openbare orde, contractuele beperking is niet mogelijk . * **Voorwaarden:** Aannemingsovereenkomst, bouwwerk of groot werk, gebrek dat de stevigheid in gevaar brengt, en een fout van de aannemer . * **Rechtspraak:** Omvat gebreken zoals onaangepaste funderingen, stabiliteitsbedreigende doorbuigingen, en afwaaien van dakgebinte. Louter esthetische gebreken of kleine waterinfiltraties vallen hier doorgaans niet onder . * **Termijn:** De vordering moet ingesteld worden binnen 10 jaar na oplevering. Deze termijn is van openbare orde en kan niet worden ingekort, gestuit, geschorst of verlengd . * **Toepasselijkheid:** Van toepassing op architecten, ingenieurs, aannemers, onderaannemers en andere deelnemers aan het bouwproces . * **Wie kan vorderen:** De bouwheer, rechtsverkrijgers (erfgenamen, kopers) . #### 7.4.3 Aansprakelijkheid voor lichte verborgen gebreken Dit betreft gebreken die niet zichtbaar waren bij oplevering en niet onder de 10-jarige aansprakelijkheid vallen . * **Begrip:** "Lichte" gebreken die niet onder de 10-jarige aansprakelijkheid vallen; "verborgen" gebreken die niet zichtbaar waren bij oplevering . * **Grondslag:** Een gebrek dat niet zichtbaar is, kan niet worden aanvaard . * **Aard:** Aanvullend recht, contractuele beperking van aansprakelijkheid is mogelijk . * **Voorwaarden:** * Het gebrek was verborgen bij oplevering . * Het gebrek werd niet aanvaard . * De vordering wordt ingesteld binnen een redelijke termijn na vaststelling van het gebrek . * Een fout van de aannemer . * **Waarborgtermijn:** Vaak 1 jaar na voorlopige oplevering, tenzij contractueel anders bepaald. In overheidsopdrachten is deze termijn bepaald in het bestek, anders 1 jaar vanaf de voorlopige oplevering . * **Proceduretermijn:** Een "redelijke" termijn vanaf de ontdekking van het gebrek. Rechtspraak toont dat deze termijn kan variëren, maar langdurige stilstand of vertraging kan leiden tot onontvankelijkheid . > **Let op:** Redelijkheid van de proceduretermijn wordt beoordeeld op basis van de specifieke omstandigheden van het geval, inclusief de inspanningen van de aannemer om het probleem op te lossen en de communicatie met de opdrachtgever . ### 7.5 Termijnen in private aanneming De aanvang van de termijnen voor aansprakelijkheid is cruciaal en hangt af van de oplevering en contractuele afspraken . * **Zonder contractuele beperking:** De 10-jarige aansprakelijkheid begint bij definitieve oplevering. De aansprakelijkheid voor lichte verborgen gebreken loopt gedurende 1 jaar na voorlopige oplevering . * **Met contractuele beperking:** Partijen kunnen overeenkomen dat de 10-jarige aansprakelijkheid start bij voorlopige oplevering. De aansprakelijkheid voor lichte verborgen gebreken kan contractueel worden beperkt, bijvoorbeeld tot 1 jaar na voorlopige oplevering met een proceduretermijn van 6 maanden na kennisname van het gebrek . ### 7.6 Toepassingen (Casussen) #### 7.6.1 Casus 1: Betaling voor binnenwanden met versterking De aannemer wordt betaald volgens de overeengekomen eenheidsprijs voor de geleverde en geplaatste m² wanden, inclusief de voorzienbare versterkingen indien deze in het bestek of de meetstaat zijn omschreven, ook al zijn ze niet expliciet in een aparte post opgenomen. De aannemer moet voorzienbare taken uitvoeren tegen de overeengekomen prijs . #### 7.6.2 Casus 2: Vervanging onderaannemer en meerkost Vervanging van een onderaannemer zonder tussenkomst van de rechtbank is enkel mogelijk bij hoogdringendheid en na voorafgaande ingebrekestelling, aanmaning tot herstel, tegensprekelijke vaststelling en bericht van vervanging. De meerkost voor een duurdere vervangende onderaannemer is in dat geval ten laste van de oorspronkelijke onderaannemer . #### 7.6.3 Casus 3: Natte chape en parket leggen De parketlegger moet een aangetekende brief sturen naar de bouwheer om het werk niet aan te vangen en voorbehoud te maken voor moeilijkheden door de verschuiving van de uitvoeringstermijn. Het leggen van parket op een te natte chape moet geweigerd worden, omdat dit kan leiden tot loskomend parket en mogelijke aansprakelijkheid voor de aannemer, wat verder gaat dan enkel het naleven van de informatieplicht . #### 7.6.4 Casus 4: Barstjes in parket na oplevering Na oplevering is de aannemer niet meer aansprakelijk voor schade die het gevolg is van gebruik (zoals een te lage vochtigheidsgraad of foute temperatuur in de woning). De opdrachtgever kan de aannemer niet aanspreken voor schade die ontstaat na aanvaarding en gebruik van het werk, indien deze niet te wijten is aan een fout van de aannemer . #### 7.6.5 Casus 5: Wrijfspoor op de trap na oplevering Als het werk is opgeleverd (factuur zonder opmerkingen betaald, gebouw in gebruik) en het gebrek zichtbaar is (wrijfspoor op de trap), kan de aannemer niet meer aangesproken worden voor dit zichtbare gebrek. Ook indien de schade veroorzaakt is door het personeel van de klant na oplevering, is de aannemer niet aansprakelijk voor schade die het gevolg is van fout gebruik. De 4.000 euro herstelkosten zijn in dit geval niet ten laste van de onderneming . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dienstencontract | Een overeenkomst waarbij de opdrachtnemer zich verbindt om een materiële of intellectuele opdracht te verrichten voor de opdrachtgever, zonder een ondergeschikt verband. Dit contract wordt ook wel aannemingscontract genoemd. | | Opdracht | De dienst die geleverd moet worden, welke zowel materieel (bv. uitvoeren van werken) als intellectueel (bv. een ontwerp maken) kan zijn. | | Aanbesteding | Een procedure waarbij een opdrachtgever offertes opvraagt bij potentiële opdrachtnemers voor bepaalde diensten, producten of werken, op basis van een opgesteld aanbestedingsdossier met specifieke eisen en voorwaarden. | | Opdrachtdocumenten | Verzameling van documenten die de uit te voeren opdracht beschrijven, zoals plannen, lastenboek (bestek), meetstaat en aanvullende documenten. | | Lastenboek / Bestek | Een document dat de bepalingen en voorwaarden van een opdracht beschrijft, opgedeeld in een administratief deel (rechten en plichten) en een technisch deel (uitvoeringsrichtlijnen, kwaliteitseisen). | | Meetstaat | Een document dat per post de hoeveelheden van uit te voeren werken aangeeft. Vaak wordt een samenvattende meetstaat gebruikt waar de prijzen moeten worden ingevuld. | | Forfaitaire hoeveelheid (FH) | Een vaste, vooraf bepaalde hoeveelheid in een meetstaat, waarvoor de aannemer een prijs geeft. | | Vermoedelijke hoeveelheid (VH) | Een geschatte hoeveelheid in een meetstaat, die kan worden aangepast naarmate de werken vorderen. | | Voorbehoudensom / Stelpost | Een post in het bestek of de meetstaat waarvoor de aannemer prijs geeft, en waarvan de bouwheer zich het recht voorbehoudt deze al dan niet te bestellen tijdens de uitvoering. | | Relatief vaste aannemingssom | Een opdracht waarbij de aannemer zich ertoe verbindt de werken uit te voeren tegen een vaste prijs, maar waarbij de bouwheer het recht behoudt wijzigingen aan te brengen die verrekend worden. | | Aanneming in regie | Een opdracht waarbij de prijs wordt bepaald op basis van de gepresteerde tijd en gebruikte materialen, volgens vooraf afgesproken tarieven. | | Veiligheidscoördinator | Een persoon die de verantwoordelijkheid draagt voor het waarborgen van de veiligheid en gezondheid op tijdelijke of mobiele bouwplaatsen. | | VGP (Veiligheids- en Gezondheidsplan) | Een plan dat risico's op de bouwplaats identificeert en preventieve maatregelen voorstelt om de veiligheid en gezondheid van werknemers te garanderen. | | Plaatsbeschrijving | Een gedetailleerde beschrijving van de toestand van een onroerend goed of de omgeving vóór de start van werken, om later eventuele schade veroorzaakt door de werken te kunnen evalueren. | | Voorlopige oplevering (VO) | De aanvaarding van het werk door de opdrachtgever, die bevestigt dat het werk conform is aan de opdracht en de regels van het vak, en waarbij de risico's overdragen worden. | | Definitieve oplevering (DO) | De definitieve aanvaarding van het werk door de opdrachtgever, waarna de 10-jarige aansprakelijkheid voor ernstige gebreken en de aansprakelijkheid voor lichte verborgen gebreken aanvangt. | | Tienjarige aansprakelijkheid | De wettelijke aansprakelijkheid van architecten en aannemers voor ernstige gebreken die de stabiliteit van een bouwwerk aantasten, gedurende 10 jaar na de oplevering. | | Lichte verborgen gebreken | Gebreken die niet zichtbaar waren bij de oplevering en die de stabiliteit van het werk niet aantasten. De aansprakelijkheid hiervoor is aanvullend en kan contractueel beperkt worden. | | Werfcoördinatie | Het proces van het afstemmen en begeleiden van de activiteiten van alle betrokken partijen op een bouwplaats om een efficiënte en veilige uitvoering te garanderen. | | Uitvoeringstermijn | De contractueel vastgelegde periode waarbinnen de aannemer de werken moet voltooien. | | Vertragingsboete / Strafbeding | Een contractuele clausule die een vooraf bepaalde vergoeding vaststelt voor elke dag vertraging in de uitvoering van de werken. | | Prijscalculatie | Het proces van het bepalen van de kosten van een project, inclusief directe en indirecte kosten, winst en algemene kosten. | | Verrekening | Het proces waarbij de definitieve prijs van een opdracht wordt vastgesteld op basis van de werkelijk uitgevoerde hoeveelheden en overeengekomen eenheidsprijzen, zoals bij een aanneming volgens prijslijst. | | Betaling | Het proces van facturatie en betaling van de aannemingssom, inclusief de toepassing van algemene voorwaarden, rente en kosten bij betalingsachterstand. | | Kwaliteitscontrole | Het systematisch controleren of de uitgevoerde werken en gebruikte materialen voldoen aan de overeengekomen specificaties, normen en de regels van het vak. |

# Spaanplaat en OSB Dit onderwerp behandelt de samenstelling, eigenschappen, afwerkingen en toepassingen van spaanplaat en Oriented Strand Board (OSB), twee veelgebruikte houtcomposietmaterialen. ### 1.1 Spaanplaat Spaanplaat is een samengeperst materiaal van kleine houtdeeltjes, voornamelijk zaagsel, vaak afkomstig van reststromen uit houtzagerijen. Deze deeltjes worden gebonden met een organisch bindmiddel, waarvan ureumformaldehyde (UF-lijmen) de meest voorkomende is en die niet watervast is. Melamine of fenolformaldehyde lijmen worden gebruikt voor watervaste en duurdere varianten. Voor specifieke eigenschappen kunnen hulpstoffen worden toegevoegd, zoals brandvertragers of middelen tegen zwelling (waterwerend) [3](#page=3). > **Tip:** Het type bindmiddel is cruciaal voor de toepasbaarheid van spaanplaat, met name de waterbestendigheid. Spaanplaten kunnen 'zuiver' zijn of chemisch behandeld (vaak groen van kleur). Ze kunnen al dan niet voorzien zijn van een coating. Een veelvoorkomende coating is melamine, een kunststofhars die de plaat beschermt, de slijtvastheid verbetert en het oppervlak gladder, harder en vochtwerend maakt. Deze worden in de handel vaak "melamine platen" genoemd en zijn vergelijkbaar met laminaat. Deze afwerking wordt ook toegepast op houtvezelplaten [4](#page=4) [5](#page=5). De toepassingen van spaanplaat variëren: buiten kan het gebruikt worden als bekisting voor beton, terwijl het binnen veelvuldig wordt ingezet voor meubels en interieurtoepassingen [6](#page=6). ### 1.2 Oriented Strand Board (OSB) Oriented Strand Board (OSB) is een specifiek type spaanplaat dat wordt gekenmerkt door zijn samenstelling en productieproces. Het materiaal bestaat uit langwerpige houten spanen die in verschillende richtingen met elkaar worden verlijmd en vervolgens onder hoge temperatuur en druk worden geperst [8](#page=8). #### 1.2.1 Soorten OSB OSB wordt onderverdeeld in verschillende soorten, gebaseerd op hun beoogde toepassingen en weerstand tegen vochtige omstandigheden [9](#page=9): * **OSB/1:** Geschikt voor algemeen gebruik in droge omstandigheden, waaronder decoratieve toepassingen [9](#page=9). * **OSB/2:** Ontworpen voor dragende constructies in droge omstandigheden [9](#page=9). * **OSB/3:** Geschikt voor dragende constructies in vochtige omstandigheden [9](#page=9). * **OSB/4:** Bedoeld voor zware dragende constructies, zowel in droge als vochtige omstandigheden [9](#page=9). > **Tip:** De classificatie (OSB/1 t/m /4) is essentieel om de juiste plaat te kiezen voor de specifieke constructieve eisen en omgevingscondities. #### 1.2.2 Afmetingen en Toepassingen van OSB OSB platen zijn verkrijgbaar in diverse diktes, variërend van 9 tot 22 millimeter. De standaardafmetingen van de platen zijn 244 x 122 cm of 244 x 59 cm [10](#page=10). OSB/3 wordt specifiek toegepast voor wanden en vloeren in de houtskeletbouw. Daarnaast wordt OSB algemeen gebruikt in meubels en interieurafwerkingen [10](#page=10). --- # Houtvezelplaten (boards) en multiplex Dit gedeelte behandelt diverse houtvezelplaten, waaronder zachtboard, hardboard, MDF en HDF, alsook gespecialiseerde producten zoals Celit en Tricoya. Tevens wordt multiplex besproken, inclusief de opbouw, kwaliteitsaspecten en diverse toepassingen [12](#page=12). ### 2.1 Houtvezelplaten (boards) Houtvezelplaten worden vervaardigd door geperste houtvezels, afkomstig van houtresten, al dan niet gebonden met een bindmiddel, vergelijkbaar met spaanplaat [13](#page=13). #### 2.1.1 Onderverdeling van houtvezelplaten Houtvezelplaten kunnen worden onderverdeeld op basis van hun productieproces en eigenschappen [14](#page=14): * **Zachtboard**: Geproduceerd onder lichte druk, waarbij de binding voornamelijk door de lignine in het hout zelf wordt bewerkstelligd [14](#page=14). * **Hardboard**: Vervaardigd onder hoge druk, waarbij lijm wordt toegevoegd voor een sterkere binding [14](#page=14). * **Superhardboard**: Kenmerkt zich door extra hardheid en een hoge weerstand tegen vocht, verkregen door specifieke toeslagstoffen en/of temperatuurbehandelingen [14](#page=14). * **Halfhardboard**: Dit omvat MDF (Medium Density Fibreboard) en HDF (High Density Fibreboard). Deze platen worden onder druk gebonden met hars [14](#page=14). #### 2.1.2 Eigenschappen en toepassingen De verschillende soorten houtvezelplaten variëren aanzienlijk in volumieke massa en bijbehorende toepassingen [15](#page=15): | Soort board | Volumieke massa (kg/m³) | Toepassingen | | :------------------ | :---------------------- | :----------------------------------------------------------- | | Zachtboard | < 350 | Verpakking, geluidsabsorberend materiaal | | Halfhardboard (MDF/HDF) | 350 tot 800 | Binnentoepassingen (bv. plinten), verpakking | | Hardboard | > 800 | Wandafwerking, deurpanelen, meubels | | Superhardboard | > 950 | Buitentoepassingen (bv. bekistingen) | Veel van deze producten beschikken over specifieke, verbeterde eigenschappen [15](#page=15). #### 2.1.3 Medium Density Fibreboard (MDF) - NBN EN 622-5 MDF is een veelgebruikte houtvezelplaat met een medium dichtheid [16](#page=16). * **Standaard afmetingen**: * Dikte: 6, 9, 12, 15, 18, 22 mm [16](#page=16). * Formaat: 244 x 122 cm of 305 x 122 cm [16](#page=16). * **Verschillende kwaliteiten**: De eigenschappen van MDF kunnen worden aangepast door specifieke behandelingen of toevoegingen, wat resulteert in diverse varianten [17](#page=17): * **Watervaste MDF**: Verbeterde weerstand tegen vocht [17](#page=17). * **Brandvertragende MDF**: Behandeld om de brandwerendheid te verhogen [17](#page=17). * **Gekleurde MDF**: Platen die in de massa gekleurd zijn [17](#page=17). * **Gecoate MDF**: Voorzien van een coating, zoals melamine, wat zorgt voor een glad oppervlak en waterbestendigheid [18](#page=18). * **Afwerkte MDF**: Platen die zijn afgewerkt met fineerhout of wit gelakt zijn voor esthetische doeleinden, zoals bij plinten [18](#page=18) [19](#page=19). #### 2.1.4 High Density Fibreboard (HDF) HDF is een geoptimaliseerde versie van MDF, geperst onder hogere druk [20](#page=20). * **Kenmerken**: * Hogere volumieke massa [20](#page=20). * Betere sterkte-eigenschappen, wat resulteert in een hogere slijtvastheid [20](#page=20). * **Uitzicht**: HDF heeft een gladder en minder 'stofferig' oppervlak dan MDF en kan lijken op kunststof [20](#page=20). #### 2.1.5 Hardboard - NBN EN 622-2 Hardboard staat bekend om zijn grote hardheid [21](#page=21). * **Uitzicht**: Het oppervlak kan vlak of gewafeld zijn [21](#page=21). * **Afwerking**: Ook verkrijgbaar in een wit gelakte uitvoering [21](#page=21). * **Afmetingen**: * Dikte: 3 mm [21](#page=21). * Formaat: 244 x 122 cm [21](#page=21). #### 2.1.6 Specifieke houtvezelproducten Naast de standaard types zijn er gespecialiseerde houtvezelplaten met unieke eigenschappen [22](#page=22): * **Celit**: * Samengesteld uit houtvezels en bitumenemulsie [22](#page=22). * Behoort tot de zachtboardcategorie met een dichtheid van ongeveer 250 kg/m³ [22](#page=22). * Unieke eigenschappen: waterdicht, dampopen en isolerend [22](#page=22). * Toepassingen: buitenshuis, hoewel bescherming tegen weersinvloeden noodzakelijk is [22](#page=22). * **Tricoya**: * Beschouwd als een 'nieuwe generatie' MDF, een gemodificeerde versie [24](#page=24). * Gebaseerd op het acetylatieproces, waarbij houtvezels met azijnzuuranhydride worden behandeld in plaats van minder milieuvriendelijke bindmiddelen [24](#page=24). * Formaldehydevrij product [24](#page=24). * Bevestiging vereist inox bevestigingsmiddelen vanwege het azijnzuur [25](#page=25). * Kenmerken: langere levensduur en betere vormvastheid [25](#page=25). * Oppervlaktebescherming, bijvoorbeeld met verf, is nodig [25](#page=25). * Toepassingen: buitenschrijnwerk, gevelbekleding, interieur en tuinmeubels [26](#page=26). ### 2.2 Multiplex - NBN EN 636 Multiplex wordt vervaardigd door dunne lagen fineerhout kruiselings op elkaar te lijmen en te persen tot een plaat [28](#page=28). * **Opbouw**: * Drie lagen fineer vormen "triplex" [28](#page=28). * Meerdere lagen fineer vormen "multiplex", waarbij het aantal lagen altijd oneven is [28](#page=28). * De fineerlagen worden kruiselings op elkaar verlijmd om stabiliteit te garanderen [28](#page=28). * **Productieproces**: Na het lijmen worden de platen geperst, op maat gezaagd en de oppervlakken geschuurd [28](#page=28). * **Kwaliteit**: De kwaliteit van multiplex is afhankelijk van meerdere factoren [29](#page=29): * De gebruikte houtsoort [29](#page=29). * De gebruikte lijmsoort, die de duurzaamheid bepaalt [29](#page=29). * De persing van de platen tijdens de productie [29](#page=29). * Soms worden dunne (goedkopere) fineerlagen afgewisseld met dikkere (duurdere) fineerlagen om kosten te optimaliseren zonder de kwaliteit te compromitteren [29](#page=29). #### 2.2.1 Kwaliteit van verlijming De verlijming van multiplex bepaalt de geschiktheid voor verschillende omgevingen [30](#page=30): * **Klasse 1**: Geschikt voor toepassing in droge omgevingen [30](#page=30). * **Klasse 2**: Geschikt voor vochtige omgevingen, dankzij de toepassing van vochtbestendige lijm [30](#page=30). * **Klasse 3**: Bestemd voor buitentoepassingen. De lijm is bestand tegen weersinvloeden en garandeert een watervaste verlijming, ook wel WBP (Water Boiled Proof) genoemd [30](#page=30). > **Tip:** Zelfs watervast verlijmd multiplex vereist enige bescherming tegen directe weersinvloeden en mag niet volledig worden blootgesteld aan de elementen [30](#page=30). #### 2.2.2 Kwaliteit van uitzicht en afmetingen De esthetische kwaliteit van multiplex varieert, afhankelijk van de toepassing, van meubeltoepassingen tot situaties waar het uitzicht minder belangrijk is [31](#page=31). * **Afmetingen**: * Dikte: 5, 8, 10, 12, 15, 18, 21, 25 mm [31](#page=31). * Standaardformaat: 244 x 122 cm, met mogelijkheid tot grotere lengtes [31](#page=31). #### 2.2.3 Soorten multiplex Er bestaat een breed scala aan multiplexsoorten, elk met specifieke eigenschappen en toepassingen [32](#page=32): * **Onbeklede multiplex**: Standaard multiplex zonder extra oppervlaktebehandeling [33](#page=33). * **Beklede multiplex (betonplex)**: Afgewerkt met een coating van kunsthars, wat zorgt voor een vochtbestendig en glad oppervlak [32](#page=32) [33](#page=33). * **Watervaste of niet-watervaste verlijming**: Cruciaal onderscheid voor toepassingen in vochtige omstandigheden [32](#page=32) [33](#page=33). * **Antislip multiplex**: Voorzien van een antisliplaag, vaak gebruikt voor vloeren of trappen [32](#page=32). * **Pooimultiplex**: Een specifieke structuur waarbij de fineerlagen allemaal in dezelfde richting liggen [32](#page=32). * **Buigmultiplex**: Ook hier liggen de fineerlagen in één richting, wat de plaat buigzaam maakt in die specifieke richting, terwijl de andere richting stijf blijft [34](#page=34). > **Tip:** Buigmultiplex is uitsluitend geschikt voor binnentoepassingen omdat het nooit watervast verlijmd is [34](#page=34). #### 2.2.4 Toepassingen van multiplex Dankzij de grote variëteit aan soorten kent multiplex een zeer breed scala aan toepassingen in diverse sectoren [35](#page=35) [36](#page=36). --- # Volhoutpanelen, parket en HPL-platen Dit onderwerp behandelt de samenstelling en toepassingen van massieve houten panelen (SWP), verschillende soorten parketvloeren, en HPL-platen (High Pressure Laminate), inclusief volkernplaten en laminaat [37](#page=37) [42](#page=42) [48](#page=48). ### 3.1 Volhoutpanelen (SWP) Volhoutpanelen, ook wel bekend als massieve houtpanelen (Solid Wood Panel - SWP) volgens de NBN EN 13353 norm, zijn opgebouwd uit verlijmde lamellen van massief hout. Deze panelen bestaan typisch uit 3 of 5 lagen die waterbestendig verlijmd zijn. Een kenmerkende constructie is dat de middelste laag 90° gedraaid is ten opzichte van de buitenste lagen. Wat betreft de dikte van de lagen geldt dat de middelste laag dezelfde of een grotere dikte heeft dan de buitenste lagen. De buitenste lagen hebben altijd dezelfde dikte, bijvoorbeeld in een 9-14-9 of 9-9-24-9-9 configuratie [38](#page=38). #### 3.1.1 Toepassingen van volhoutpanelen Volhoutpanelen vinden zowel binnen als buiten toepassing. Ze worden gebruikt voor plafond- en vloerafwerking, inclusief akoestische panelen. Andere toepassingen omvatten gevelbekleding, meubels en deuren. Soms worden deze panelen ook aangeduid als meubelplaten [39](#page=39) [41](#page=41). ### 3.2 Parket Parket is een algemene term voor houten vloerafwerking en kent verschillende soorten. De voornaamste types zijn massief parket, meerlagig parket en fineerparket [43](#page=43). #### 3.2.1 Massief parket Massief parket bestaat uit lange planken die volledig uit massief hout vervaardigd zijn. Deze planken worden in een bepaald patroon op een ondervloer of dekvloer gelijmd. Na plaatsing wordt het oppervlak behandeld met bijvoorbeeld olie, lak of boenwas. Massief parket staat bekend om zijn lange levensduur [44](#page=44). #### 3.2.2 Meerlagig parket (lamelparket) Meerlagig parket, ook wel lamelparket genoemd, is opgebouwd uit meerdere lagen van verschillende materialen. De onderste lagen bestaan doorgaans uit massief vurenhout, multiplexplaten of houtvezelplaten. De toplaag is gemaakt van edelhout, zoals eikenhout, wat zorgt voor een mooie uitstraling. Net als bij massief parket wordt het oppervlak behandeld met producten zoals lak of olie, wat bijvoorbeeld UV-bestendigheid kan bieden. Een typische constructie toont een laklaag, gevolgd door een toplaag van edelhout, en daaronder één of meerdere onderlagen van houtvezelmaterialen [45](#page=45) [46](#page=46). #### 3.2.3 Fineerparket Fineerparket kenmerkt zich door een dunne laag fineer die aangebracht is op een plaatmateriaal, zoals een waterwerende HDF-plaat. Dit type parket is dunner en doorgaans goedkoper dan massief parket, maar ook minder duurzaam [47](#page=47). ### 3.3 HPL-platen HPL staat voor High Pressure Laminate. Dit zijn composietmaterialen die een combinatie vormen van hout en kunststof. Ze worden geproduceerd door cellulose-impregnatie met fenolhars, waarna dit onder hoge druk en temperatuur wordt geperst. HPL-platen kunnen worden toegepast als dunne beschermingslaag van ongeveer 1 millimeter op houten plaatmateriaal, of als een dikker product op zichzelf, de zogenaamde volkernplaten [49](#page=49). #### 3.3.1 Volkernplaten Volkernplaten zijn speciaal ontworpen voor buitentoepassingen. Ze zijn zeer hard, slijtvast en ongevoelig voor vocht. Het meest bekende merk en product in deze categorie zijn Trespa-platen. Volkernplaten zijn verkrijgbaar in diverse afmetingen en kleuren [50](#page=50). #### 3.3.2 Laminaat Laminaat is eveneens een composietmateriaal dat uit verschillende lagen is opgebouwd. De structuur omvat [52](#page=52): A. Een slijtvaste toplaag, vervaardigd uit lagen melamine of HPL [52](#page=52). B. Een decoratief papierlaagje, vaak met een 'hout-look' [52](#page=52). C. Een kernlaag die bestaat uit een HDF-plaat of ander houten plaatmateriaal [52](#page=52). D. Een stabiliserende onderlaag [52](#page=52). --- # Gipsplaten en gipsvezelplaten Dit onderdeel behandelt de samenstelling, eigenschappen, varianten en toepassingen van gipskartonplaten en gipsvezelplaten. ### 4.1 Gipskartonplaten Gipskartonplaten bestaan uit gipspasta die tussen dun karton wordt geperst, resulterend in witgrijze, vlakke platen. Ze zijn uitsluitend bedoeld voor binnentoepassingen zoals plafonds en wanden. De standaardafmetingen variëren in dikte van 9,5 tot 18 mm, met een breedte van 600 mm en lengtes tot 3600 mm. Bekende fabrikanten zijn Gyproc® en Knauff [59](#page=59). #### 4.1.1 Kenmerken en varianten van gipskartonplaten Gipskartonplaten zijn verkrijgbaar met ronde of afgeschuinde kanten [60](#page=60). * **Afgeschuinde kanten:** Deze zijn ontworpen om de naad tussen twee platen gemakkelijker te kunnen voegen (opvullen met pleisterwerk), wat resulteert in een vlakke afwerking die direct geschilderd kan worden [60](#page=60). * **Ronde kanten:** Bij ronde kanten is geen voegvulling vereist [60](#page=60). Er bestaan verschillende varianten met verbeterde eigenschappen [61](#page=61): * **WR-gipskarton:** Deze platen hebben een lagere waterabsorptie door de toevoeging van siliconen aan het gips. Ze zijn herkenbaar aan hun groene kleur en worden toegepast in vochtige ruimtes [61](#page=61). * **RF-gipskarton:** Met de toevoeging van glasvezels in het gips, bieden deze platen een betere brandreactieklasse. Ze hebben een roodbruine kleur [61](#page=61). * **Thermisch geïsoleerde gipskarton:** Dit zijn combinaties van gipskarton en isolatieplaten, waarbij de isolatie direct voorzien is van een afwerkingslaag [61](#page=61). * **Stucplaat:** Een specifieke variant die bedoeld is om nog te worden afgewerkt met een pleisterlaag en herkenbaar is aan zijn bruingrijze kleur [64](#page=64). #### 4.1.2 Plaatsing en bevestiging Voor de plaatsing van gipskartonplaten moeten specifieke schroeven met fosfaatcoating worden gebruikt. Dit voorkomt roestdoorslag in de afwerking, veroorzaakt door de zouten en het vocht in het gips. De schroeven zijn voorzien van een trompetkop die verzonken wordt geplaatst voor een gemakkelijke afwerking [63](#page=63). ### 4.2 Gipsvezelplaten Gipsvezelplaten worden samengesteld uit een mengsel van gips en cellulosevezels die tot platen worden geperst. Dit resulteert in witgrijze, harde platen. Ze zijn verkrijgbaar in diktes van 10, 12,5, 15 of 18 mm en hebben afmetingen van 600 mm breed en maximaal 2540 mm lang [66](#page=66). #### 4.2.1 Eigenschappen van gipsvezelplaten Gipsvezelplaten hebben een hogere volumieke massa dan gipskartonplaten, variërend van 1000 tot 1200 kg/m³. Ze staan bekend om hun hoge hardheid, die groter is dan die van gipskartonplaten. Dit maakt ze geschikt voor gebruik als structurele plaat [67](#page=67). Op het gebied van brandveiligheid zijn gipsvezelplaten onbrandbaar en hebben ze een brandreactieklasse van A2-s1,d0 of beter. Bovendien zijn ze vochtresistent en nemen ze nauwelijks vocht op. Gipsvezelplaten bieden ook goede akoestische eigenschappen [67](#page=67). #### 4.2.2 Toepassingen van gipsvezelplaten Een bekende producent van gipsvezelplaten is Fermacell®. Deze platen worden toegepast voor vloeren, inclusief toepassingen met vloerverwarming, plafonds en wanden. Voor brandwanden worden gipsvezelplaten dubbel geplaatst [68](#page=68). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Spaanplaat | Een plaatmateriaal vervaardigd uit samengeperste kleine houtdeeltjes, zoals zaagsel, gebonden met een organisch bindmiddel. Diverse bindmiddelen zoals ureumformaldehyde (niet watervast) en melamine of fenolformaldehyde (watervast) kunnen gebruikt worden. | | Ureumformaldehyde (UF-lijmen) | Een type organisch bindmiddel dat veelvuldig wordt gebruikt bij de productie van spaanplaten. Deze lijmen zijn doorgaans niet watervast, wat hun toepassing in vochtige omstandigheden beperkt. | | Melamine of Fenolformaldehyde lijmen | Krachtige organische bindmiddelen die gebruikt worden om spaanplaten watervast te maken. Deze lijmen zijn effectiever in vochtige omstandigheden, maar ook kostbaarder dan UF-lijmen. | | Hulpstoffen | Additieven die aan plaatmateriaal worden toegevoegd om specifieke eigenschappen te verbeteren, zoals brandvertraging of waterwerendheid (antizwelling). | | Melamine (coating) | Een kunsthars die wordt aangebracht als coating op plaatmateriaal zoals spaanplaat of houtvezelplaten. Het beschermt de plaat, verbetert de slijtvastheid en maakt het oppervlak gladder en vochtwerender. | | Oriented Strand Board (OSB) | Een type plaatmateriaal dat bestaat uit langwerpige houten spanen die in verschillende richtingen met elkaar verlijmd en geperst worden. Dit resulteert in een sterk en stabiel plaatmateriaal, geschikt voor dragende constructies. | | Last dragende constructies | Bouwelementen of structuren die ontworpen zijn om aanzienlijke belastingen te weerstaan, zoals muren, vloeren en daken. OSB-platen van hogere klassen (zoals OSB/2, OSB/3, OSB/4) zijn geschikt voor dergelijke toepassingen. | | Houtskeletbouw | Een bouwwijze waarbij de dragende structuur van een gebouw bestaat uit een skelet van houten stijlen en regels. OSB-platen worden vaak gebruikt als wand- en vloerafwerking in houtskeletbouw. | | Houtvezelplaten (board) | Platen vervaardigd door geperste houtvezels, al dan niet gebonden met een bindmiddel. Ze worden onderverdeeld in zachtboard, hardboard, superhardboard en halfhardboard (MDF, HDF), met variërende dichtheid en toepassingen. | | Lignine | Een complex polymeer dat een belangrijk bestanddeel is van de celwanden van hout. Bij zachtboard speelt lignine een rol bij de binding van de houtvezels, vaak zonder extra bindmiddel. | | Medium Density Fibreboard (MDF) | Een type halfharde houtvezelplaat, geproduceerd onder druk met hars. MDF is dichter en sterker dan zachtboard en wordt veel gebruikt voor binnentoepassingen zoals plinten en meubels. | | High Density Fibreboard (HDF) | Een geconcentreerde versie van MDF, geperst onder hogere druk. HDF heeft een hogere volumieke massa en betere sterkte-eigenschappen, waardoor het slijtvaster is dan MDF en lijkt op kunststof. | | Celit | Een specifieke houtwolplaat die is samengesteld uit houtwol en een bitumenemulsie. Het heeft waterdichte, dampopen en isolerende eigenschappen en wordt gebruikt voor buitentoepassingen, mits beschermd. | | Tricoya | Een gemodificeerde MDF-plaat die wordt geproduceerd via een acetylatieproces met azijnzuuranhydride. Dit maakt de plaat formaldehydevrij, duurzamer en vormvaster, en geschikt voor diverse binnen- en buitentepassingen. | | Acetylatieproces | Een chemisch proces waarbij acetylgroepen worden toegevoegd aan een molecuul. Bij Tricoya wordt het hout behandeld met azijnzuuranhydride, wat resulteert in verbeterde materiaaleigenschappen. | | Multiplex | Een plaatmateriaal dat is opgebouwd uit meerdere lagen dun fineerhout die kruiselings op elkaar zijn verlijmd en geperst. De kwaliteit wordt bepaald door de houtsoort, de gebruikte lijm en de persing. | | WBP (Water Boiled Proof) | Een classificatie voor lijm die aangeeft dat deze watervast is en bestand tegen kookomstandigheden. Multiplex met WBP-verlijming is geschikt voor buitentoepassingen. | | Buigmultiplex | Een speciaal type multiplex waarbij de fineerlagen zodanig zijn georiënteerd dat de plaat slechts in één richting buigzaam is, terwijl de andere richting stijf blijft. Het wordt enkel voor binnentoepassingen gebruikt omdat het niet watervast verlijmd is. | | Solid Wood Panel (SWP) | Een paneel dat is opgebouwd uit verlijmde lamellen van massief hout, vaak in 3 of 5 lagen waarbij de middelste laag 90° gedraaid is. SWP wordt zowel binnen als buiten toegepast voor afwerkingen en meubels. | | Parket | Een houten vloerafwerking. Er zijn verschillende soorten, waaronder massief parket (uit massief hout), meerlagig parket (lamelparket) en fineerparket (fineerlaag op een plaatmateriaal). | | Meerlagig parket (lamelparket) | Parket dat is opgebouwd uit verschillende lagen. De onderste lagen bestaan uit materialen zoals vurenhout, multiplex of houtvezelplaten, terwijl de toplaag uit edelhout bestaat. | | Fineerparket | Parket waarbij een dunne laag fineer op een plaatmateriaal, zoals een waterwerende HDF-plaat, is aangebracht. Het is doorgaans dunner en goedkoper dan massief parket. | | High Pressure Laminate (HPL) | Een composietmateriaal bestaande uit met fenolhars geïmpregneerde celluloselagen die onder hoge druk en temperatuur worden geperst. HPL wordt gebruikt als beschermlaag op plaatmateriaal of als dikker product (volkernplaten). | | Volkernplaten | Dikke HPL-platen die uit meerdere lagen cellulose bestaan en voornamelijk voor buitentoepassingen worden gebruikt. Ze zijn zeer hard, slijtvast en ongevoelig voor vocht. Trespa is een bekend merk. | | Laminaat | Een composietmateriaal dat bestaat uit verschillende lagen: een slijtvaste toplaag (melamine of HPL), decoratief papier, een kern van HDF-plaat en een stabiliserende onderlaag. Het wordt vaak gebruikt als vloerafwerking. | | Houtwolplaten | Platen vervaardigd uit houtwol of houtkrullen gebonden met een bindmiddel zoals cement of magnesiet. Ze staan bekend om hun brandwerendheid en akoestische eigenschappen. | | Houtwolcementplaten | Een type houtwolplaat waarbij houtwol (of -krullen) wordt gemengd met water en een mix van kalk en cement. Deze platen hebben een hoge brandweerstand en goede geluidsabsorberende eigenschappen. | | Gipskartonplaten | Platen die bestaan uit gipspasta geperst tussen dun karton. Ze worden binnenshuis gebruikt voor plafonds en wanden en zijn verkrijgbaar in verschillende varianten met verbeterde eigenschappen zoals water- en brandwerendheid. | | WR-gipskarton | Een variant van gipskarton die is behandeld met siliconen om de waterabsorptie te verminderen. Deze platen zijn geschikt voor vochtige ruimtes en hebben doorgaans een groene kleur. | | RF-gipskarton | Een gipskartonvariant met verbeterde brandreactieklasse door de toevoeging van glasvezels aan het gips. Deze platen hebben doorgaans een roodbruine kleur. | | Stucplaat | Een specifieke gipskartonplaat die ontworpen is om te worden afgewerkt met een pleisterlaag. Deze platen hebben een bruingrijze kleur. | | Gipsvezelplaten | Platen die worden geproduceerd door een mengsel van gips en cellulosevezels te persen. Ze zijn harder en dichter dan gipskarton, onbrandbaar, vochtresistent en hebben goede akoestische eigenschappen. | | Vochtresistent | Materialen die weinig of geen vocht opnemen, waardoor ze minder snel worden aangetast door vochtigheid. Gipsvezelplaten zijn een voorbeeld van vochtresistente bouwmaterialen. |

# Bevestigingsmiddelen en houtverbindingen Bevestigingsmiddelen en houtverbindingen behandelen diverse technieken om houten onderdelen aan elkaar te koppelen, van lijm en schroeven tot traditionele houtverbindingen. ## 1. Bevestigingsmiddelen en houtverbindingen ### 1.1 Algemene principes Bij het verbinden van hout dient men zoveel mogelijk te streven naar duurzame verbindingen. Dit is van belang voor onderhoud, renovatie, demontage, hermontage en recycling aan het einde van de levensduur. Lijmen en vastklemmen worden genoemd, maar lijmen wordt als algemeen niet duurzaam beschouwd en dient bij voorkeur vermeden te worden [2](#page=2). ### 1.2 Mechanische bevestigingsmiddelen Nagels worden voornamelijk gebruikt voor ondersteunend vastzetten, terwijl schroeven ook bijdragen aan de draagkracht van de verbinding [3](#page=3). ### 1.3 Traditionele houtverbindingen #### 1.3.1 Overlap- en halfhoutverbindingen De eenvoudigste verbinding is een overlapverbinding, waarbij één stuk hout een ander stuk overlapt. Deze methode is niet de sterkste en dient daarom versterkt te worden met lijm [4](#page=4). Diverse varianten van halfhoutverbindingen worden genoemd: * Halfhoutse hoekverbinding [4](#page=4). * Doorgaande halfhoutverbinding [4](#page=4). * Gekruiste halfhoutverbinding [4](#page=4). * Halfhoutverbinding in verstek: Dit type wordt meestal haaks (90 graden) verbonden onder een hoek van 45 graden [4](#page=4). #### 1.3.2 Pen- en gatverbindingen Pen- en gatverbindingen omvatten het zagen van een inkeping in het ene deel waar het eind van het andere deel in past [5](#page=5). Varianten zijn: * Open pen- en gatverbinding [5](#page=5). * Gesloten pen- en gatverbinding [5](#page=5). * Blinde pen- en gatverbinding [5](#page=5). #### 1.3.3 Zwaluwstaartverbindingen Zwaluwstaartverbindingen zijn ook een vorm van houtverbinding [5](#page=5). #### 1.3.4 Overige houtverbindingen en verbindingselementen Naast de eerder genoemde verbindingen, worden de volgende typen en elementen onderscheiden: * Keep- en open pen- en gatverbindingen [5](#page=5). * Deuvel: Wordt gebruikt voor diepteverbindingen [5](#page=5). * Lamel: Gebruikt voor horizontale verbindingen [5](#page=5). * Clamex: Een opnieuw losbare verbinding die bediend wordt met een inbussleutel [5](#page=5). --- # Behandelingen en oppervlakteafwerking van hout Dit gedeelte behandelt methoden om hout te verduurzamen, te beschermen tegen aantasting, en de verschillende beschikbare oppervlakteafwerkingen [7](#page=7). ### 2.1 Gemodificeerd hout en beschermingslagen Hout kan behandeld worden om de duurzaamheid te verhogen en het te beschermen tegen schimmels, zwammen en insecten. Deze behandelingen kunnen zowel industrieel als handmatig worden uitgevoerd. Er wordt onderscheid gemaakt tussen gemodificeerd hout en het aanbrengen van een beschermende laag [7](#page=7). #### 2.1.1 Thermische modificatie (Thermowood) * **Proces:** Hout wordt gebakken op hoge temperatuur zonder toevoeging van chemicaliën [9](#page=9). * **Gevolg:** Suikers en harsen veranderen, waardoor het hout geen voedselbron meer vormt voor organismen. De celstructuur verandert, wat resulteert in minder vochtopname [9](#page=9). * **Resultaat:** Gelijke duurzame eigenschappen als hardhout [9](#page=9). * **Weerstand:** Tegen schimmels, insecten en weersomstandigheden [9](#page=9). * **Toepassingen:** Gevelbekleding, zonwering, interieur, terras [9](#page=9). * **Levensduur (buiten):** 15-25 jaar (duurzaamheidsklasse A) [9](#page=9). #### 2.1.2 Hydro-thermische modificatie (Platowood) * **Proces:** Koken en bakken op relatief lage temperaturen, zonder chemicaliën [9](#page=9). * **Gevolg:** Vergelijkbaar met thermische modificatie; verandert suikers en harsen, waardoor het hout geen voedselbron is en minder vocht opneemt [9](#page=9). * **Resultaat:** Gelijke duurzame eigenschappen als hardhout [9](#page=9). * **Weerstand:** Tegen schimmels, insecten, weersomstandigheden en brand [9](#page=9). * **Toepassingen:** Gevelbekleding, zonwering, terras, interieur, raam- en kozijnhout [9](#page=9). * **Levensduur (buiten):** 15-25 jaar (duurzaamheidsklasse A) [9](#page=9). #### 2.1.3 Acetyleren * **Proces:** Behandeling met azijnzuur en hoge temperatuur, tot in de kern van het hout [9](#page=9). * **Gevolg:** Verandert de celwanden, waardoor het hout geen voedselbron is en minder vocht opneemt [9](#page=9). * **Resultaat:** Gelijke duurzame eigenschappen als hardhout [9](#page=9). * **Weerstand:** Tegen schimmels, insecten, weersomstandigheden en brand [9](#page=9). * **Toepassingen:** Gevelbekleding, zonwering, terras, interieur, raam- en kozijnhout [9](#page=9). * **Levensduur (buiten):** 25-50 jaar (duurzaamheidsklasse B) [9](#page=9). #### 2.1.4 Shou Sugi Ban – Gebrand hout * **Proces:** De toplaag van het hout wordt verbrand met een gasbrander. Overtollige koolstof wordt verwijderd met water of een borstel. Dit is een Japanse techniek waarbij hout aan de oppervlakte wordt verbrand om een verkoolde laag te creëren [10](#page=10) [9](#page=9). * **Gevolg:** De verkoolde laag biedt weerstand tegen weersinvloeden, brandoverslag, insecten en schimmels. Het hout neemt minder vocht op [10](#page=10) [9](#page=9). * **Resultaat:** Weerstand tegen schimmels, insecten en brandoverslag [9](#page=9). * **Toepassingen:** Gevelbekleding, interieur (constructie) [9](#page=9). * **Levensduur (buiten):** 30+ jaar (duurzaamheidsklasse B-C) [9](#page=9). ##### 2.1.4.1 Varianten van Shou Sugi Ban * **Traditioneel:** De verbrande koolstoflaag is zichtbaar (craquelé) [10](#page=10). * **Geschuurd en geolied:** De koolstof is geborsteld, het oppervlak is glad geschuurd. Het houttekening blijft goed zichtbaar, en de olie zorgt voor extra duurzaamheid [10](#page=10). * **Licht aangebrand en geschuurd:** Primair voor het uiterlijk, met olie voor extra duurzaamheid [10](#page=10). #### 2.1.5 Geïmpregneerd hout * **Proces:** Hout wordt ondergedompeld in of behandeld met chemicaliën, vaak op basis van koper, door middel van vacuümdruk [9](#page=9). * **Gevolg:** De impregnatie dringt door in het hout [9](#page=9). * **Resultaat:** Oppervlakkige of doordrongen impregnatie. Doordrongen impregnatie kan het hout tweemaal zo duurzaam maken [9](#page=9). * **Weerstand:** Tegen schimmels, insecten en weersomstandigheden [9](#page=9). * **Toepassingen:** Terras, gevelbekleding, onderstructuur [9](#page=9). * **Levensduur (buiten):** 10-15 jaar (duurzaamheidsklasse C) [9](#page=9). > **Tip:** De afwerking wordt bij voorkeur aangebracht vóór de finale assemblage om nette aansluitingen te garanderen. Uitzonderingen zijn mogelijk voor lakken [13](#page=13). ### 2.2 Oppervlakteafwerking De keuze van de oppervlakteafwerking is cruciaal voor zowel de bescherming als de esthetiek van het hout. De meest voorkomende afwerkingen zijn olie, vernis, beits, was en lakken (schilderen) [13](#page=13). #### 2.2.1 Olie * **Aanbrengen:** Eén laag met een borstel of spuit [15](#page=15). * **Onderhoud:** Voeden om de 2 jaar is aanbevolen; retoucheren is mogelijk [15](#page=15). * **Effect:** Voedt het hout en dringt erin [15](#page=15). * **Uiterlijk:** Mat, de houtstructuur blijft zichtbaar [15](#page=15). * **Kleuraanbod:** Veel kleuren, niet dekkend [15](#page=15). * **Bescherming:** Gevoeliger voor krassen en vlekken [15](#page=15). * **Recyclage (industrieel):** Niet verwerkbaar tot spaanplaat door te hoog vetgehalte en gebrek aan hechting [15](#page=15). #### 2.2.2 Vernis * **Aanbrengen:** Eén tot twee lagen met een borstel of spuit [15](#page=15). * **Onderhoud:** Eénmalig buiten onderhouden; binnen éénmalig met extra olie of vernis afwerken [15](#page=15). * **Effect:** Vormt een laag op het hout die minder ademend is [15](#page=15). * **Uiterlijk:** Mat en satijn [14](#page=14) [15](#page=15). * **Kleuraanbod:** Beperkt, neigt naar natuurlijke kleuren [15](#page=15). * **Bescherming:** Niet vlek- of krasgevoelig; afwasbaar [15](#page=15). * **Recyclage (industrieel):** Te verwerken tot spaanplaat [15](#page=15). #### 2.2.3 Beits * **Aanbrengen:** Twee lagen met een borstel of spuit [15](#page=15). * **Onderhoud:** Om de 2 jaar voeden is aanbevolen; retoucheren is mogelijk [15](#page=15). * **Effect:** Dringt deels in het hout, waardoor de houtstructuur zichtbaar blijft [15](#page=15). * **Uiterlijk:** Mat [15](#page=15). * **Kleuraanbod:** Veel kleuren, niet dekkend [15](#page=15). * **Bescherming:** Afhankelijk van de eindafwerking met vernis of olie [15](#page=15). * **Recyclage (industrieel):** Te verwerken tot spaanplaat [15](#page=15). #### 2.2.4 Was * **Aanbrengen:** Eén laag met een borstel of spuit [15](#page=15). * **Onderhoud:** Eénmalig; retoucheren is mogelijk [15](#page=15). * **Effect:** Vormt een laag die niet in het hout trekt en minder ademend is [15](#page=15). * **Uiterlijk:** Minder zichtbare houtstructuur [15](#page=15). * **Kleuraanbod:** Transparant tot donkerder [15](#page=15). * **Bescherming:** Krasgevoelig, maar niet vlekgevoelig; afwasbaar [15](#page=15). * **Recyclage (industrieel):** Niet verwerkbaar tot spaanplaat door te hoog vetgehalte en gebrek aan hechting [15](#page=15). #### 2.2.5 Lakken / Schilderen * **Aanbrengen:** Twee lagen met een borstel of spuit [15](#page=15). * **Onderhoud:** Eénmalig; retoucheren is mogelijk [15](#page=15). * **Effect:** Vormt een dekkende laag die niet in het hout trekt en minder ademend is [15](#page=15). * **Uiterlijk:** De houtstructuur is minder zichtbaar [15](#page=15). * **Kleuraanbod:** Veel kleuren, dekkend [15](#page=15). * **Bescherming:** Kras- en vlekgevoeliger [15](#page=15). * **Recyclage (industrieel):** Te verwerken tot spaanplaat bij een dunne laag [15](#page=15). --- # Massief hout: toepassingen en eigenschappen Dit onderwerp bespreekt de diverse toepassingen van massief hout in verschillende sectoren, de bijbehorende behandelingen en de typisch gebruikte houtsoorten. ### 3.1 Toepassingen van massief hout Massief hout kent verschillende toepassingen binnen de bouw en meubilair [19](#page=19). #### 3.1.1 Ruwbouw en constructie In de ruwbouw en constructie wordt massief hout hoofdzakelijk gebruikt als bouwmateriaal. Hierbij kunnen houten onderdelen verlijmd worden, ook wel gelamineerd genoemd, om grotere overspanningen te realiseren. Deze constructies kunnen zichtbaar gelaten worden of worden afgewerkt. Voor deze toepassingen wordt voornamelijk naaldhout gebruikt, met enkele details van massief loofhout [19](#page=19). #### 3.1.2 Interieurafwerking Voor interieurafwerking wordt massief hout soms ook als massief materiaal toegepast, al zijn de toepassingen hier eerder beperkt. Vaker wordt het gebruikt in de vorm van fineer, dat verlijmd wordt op een stabiele drager. Dit fineer wordt vervolgens toegepast voor kasten, wanden, trappen en andere interieurelementen. De afwerking van de zichtbare structuur moet overeenkomen met de rest van de interieurconstructie. Ook hier wordt voornamelijk naaldhout gebruikt [19](#page=19). #### 3.1.3 Meubilair In de context van meubilair wordt massief hout zowel als massief materiaal als in de vorm van fineer gebruikt. Exclusieve houtsoorten vinden hier vaker hun weg, mede door de beperkte oplages. Hoofdzakelijk wordt hier loofhout toegepast [19](#page=19). ### 3.2 Behandeling van massief hout De behandeling van massief hout varieert afhankelijk van de toepassing [19](#page=19). #### 3.2.1 Behandeling voor ruwbouw en constructie Voor ruwbouw en constructie wordt vaak geen specifieke behandeling toegepast, tenzij het gaat om gemodificeerd hout [19](#page=19). #### 3.2.2 Behandeling voor interieurafwerking Bij interieurafwerking kan het hout onbehandeld blijven, gemodificeerd zijn, of afgewerkt worden met olie, beits, vernis of lakken [19](#page=19). #### 3.2.3 Behandeling voor meubilair Voor meubilair wordt het hout minder vaak gemodificeerd en kan het onbehandeld blijven of worden afgewerkt met olie, beits, vernis, was of lakken [19](#page=19). ### 3.3 Gebruikte houtsoorten De keuze van houtsoort hangt nauw samen met de specifieke toepassing [19](#page=19). #### 3.3.1 Houtsoorten voor ruwbouw en constructie Hoofdzakelijk naaldhout wordt gebruikt voor ruwbouw en constructie, aangevuld met details van massief loofhout [19](#page=19). #### 3.3.2 Houtsoorten voor interieurafwerking Voor interieurafwerking wordt voornamelijk naaldhout toegepast [19](#page=19). #### 3.3.3 Houtsoorten voor meubilair Meubilair wordt hoofdzakelijk vervaardigd uit loofhout [19](#page=19). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Bevestigingsmiddelen | Algemene term voor objecten die worden gebruikt om twee of meer onderdelen aan elkaar te bevestigen, zoals spijkers, schroeven, lijm en kit. | | Duurzame verbindingen | Houtverbindingen die ontworpen zijn om lang mee te gaan en bestand te zijn tegen slijtage en ontmanteling, in tegenstelling tot minder duurzame methoden zoals lijmen en kitten voor permanente structuren. | | Halfhoutverbinding | Een houtverbinding waarbij van twee te verbinden delen telkens de helft van de dikte wordt weggenomen, zodat ze elkaar kunnen overlappen en een haakse of onder een hoek staande verbinding vormen. | | Pen-gatverbinding | Een traditionele houtverbinding waarbij een uitstekende pen (een uitsteeksel) van het ene houtdeel in een overeenkomstig gevormd gat van het andere houtdeel wordt geschoven, wat resulteert in een sterke verbinding. | | Zwaluwstaartverbinding | Een sterke houtverbinding die mechanisch vergrendelt en bestaat uit taps toelopende "zwaluwstaart"-vormige pennen en gaten, waardoor de verbinding bestand is tegen trekbelastingen. | | Thermische modificatie | Een proces waarbij hout wordt verhit tot hoge temperaturen in een zuurstofarme omgeving, wat leidt tot verbeterde stabiliteit en duurzaamheid door veranderingen in de celstructuur en het verwijderen van voedingsstoffen voor insecten en schimmels. | | Hydro-thermische modificatie | Een proces waarbij hout wordt behandeld met een combinatie van kook- en bakprocessen op relatief lage temperaturen, zonder chemicaliën, wat resulteert in een donkerdere kleur en verbeterde vochtbestendigheid. | | Geacetyleerd hout | Hout dat is behandeld met azijnzuur onder hoge temperatuur, waardoor de celwanden veranderen en het hout zeer stabiel en bestand tegen vocht, insecten en schimmels wordt. | | Shou sugi ban (gebrand hout) | Een Japanse techniek waarbij de oppervlakte van hout wordt verbrand om een verkoolde laag te creëren die het hout beschermt tegen weersinvloeden, insecten en schimmels, en ook brandvertragende eigenschappen heeft. | | Geïmpregneerd hout | Hout dat onder druk wordt behandeld met chemicaliën, meestal koperhoudende oplossingen, om het te beschermen tegen biologische aantasting zoals schimmels en insecten, en de duurzaamheid te verhogen. | | Olie (houtafwerking) | Een houtafwerking die in het hout dringt en het voedt, waardoor een matte uitstraling ontstaat waarbij de houtstructuur zichtbaar blijft. Het biedt bescherming tegen krassen en vlekken en vereist regelmatig onderhoud. | | Vernis | Een transparante of gekleurde beschermende laag die op het hout wordt aangebracht en een film vormt die het hout beschermt tegen vocht en vuil. Het kan mat of satijn zijn en is minder ademend dan olie. | | Beits | Een houtafwerking die deels in het hout dringt en deels een laag op het oppervlak vormt. Het kan de houtstructuur zichtbaar laten of juist dekkend zijn, afhankelijk van de samenstelling en het aantal lagen. | | Was (houtafwerking) | Een zachte, beschermende afwerking die het hout voedt en een zijdezacht gevoel geeft. Het is minder duurzaam dan vernis of lak en biedt beperkte bescherming tegen vlekken en krassen. | | Lakken / schilderen | Een dekkende afwerking die een ondoorzichtige laag op het hout vormt, waardoor de houtstructuur niet meer zichtbaar is. Het biedt uitstekende bescherming tegen vocht en vuil en is verkrijgbaar in veel kleuren. | | Massief hout | Hout dat in zijn natuurlijke vorm wordt gebruikt, zonder te worden verlijmd tot samengestelde producten zoals plaatmateriaal. Het wordt gebruikt voor constructies, meubels en decoratieve toepassingen. | | Ruwbouw | De structurele elementen van een gebouw die de basis vormen, zoals funderingen, muren en dakconstructies, waarbij massief hout als constructiemateriaal kan worden toegepast. | | Interieur constructie | De interne structurele onderdelen van een gebouw die niet direct zichtbaar zijn, zoals scheidingswanden, vloerdragers en dakbalken, waarvoor massief hout ook geschikt is. |

# Onderzoek van de bouwgrond Dit onderwerp behandelt de analyse van de grond waarop gebouwd zal worden, inclusief de grondsoorten, hun eigenschappen en de samenstelling. ### 2.1.1 De grond Alle constructies, van eenvoudige woongebouwen tot complexe bouwkundige constructies, dienen gefundeerd te worden op de onderliggende of omringende grondmassieven. Ingenieurs kunnen exact berekenen welk gewicht en dus welke kracht de constructie zal uitoefenen op de ondergrond. Echter, de samenstelling en de geotechnische eigenschappen van de grond zijn vaak minder goed gekend, omdat grond een weinig homogeen en zeer complex materiaal is. De grondsoort verschilt van plaats tot plaats door de opeenvolging van grondlagen, hun samenstelling, hun helling, hun dikte en hun eigenschappen, die bepalen welke belasting de grond kan opnemen. Vaak worden te weinig of onaangepaste grondonderzoeken uitgevoerd, wat kan leiden tot budgetverhogingen en overschrijdingen van de uitvoeringstermijn. De kostprijs van een volledig geotechnisch onderzoek weegt echter niet op tegen de kostprijs van de constructie of eventuele schade. Naast de draagkracht kan ook de grondwaterstand of milieuvervuiling van belang zijn [3](#page=3) [4](#page=4). > **Tip:** Onvoldoende kennis van de ondergrond kan leiden tot aanzienlijke budgetverhogingen en vertragingen in de uitvoering van bouwprojecten [3](#page=3). ### 2.1.2 Grondgebonden begrippen Hieronder volgen enkele belangrijke grond- en funderingsgerelateerde begrippen: * **Maaiveld (MV):** De aansluitende grond, gras of verharding tegen het gebouw. Het maaiveld ligt minimaal 15 cm lager dan het afgewerkte vloerpeil [4](#page=4). * **Teelaarde:** De bovenlaag van de grond, vermengd met ontbindende plantaardige bestanddelen. Deze is ongeschikt om rechtstreeks op te bouwen en wordt meestal circa 20 cm afgegraven voor de funderingswerken starten [4](#page=4). * **Freatisch oppervlak (FO of PO):** De waarneembare grondwaterspiegel. Deze kan zichtbaar gemaakt worden door een put te graven die reikt tot onder het grondwaterniveau [4](#page=4). * **Bouwrijpe grond:** Grond die geschikt is gemaakt om te bouwen, na verwijdering van bomen, struikgewas, demping van grachten, verwijdering van teelaarde, aanleg van nutsvoorzieningen en verwijdering van bouwrestanten [4](#page=4). * **Ongeroerde grond / Roervrije grond / Roervaste grond:** Grond in zijn natuurlijke staat, waarin nog niet gegraven is. Deze grond is zeer compact en geschikt om op te funderen [4](#page=4). * **Geroerde grond:** Grond waarin reeds gegraven of gewoeld is, waardoor lucht tussen de granulaten komt. Hierop kan niet rechtstreeks gefundeerd worden vanwege het risico op zetting of verzakkingen (bv. opgehoogde of aangevoerde grond) [4](#page=4). * **Grondwerk:** Graafwerkzaamheden om het funderingsvlak voor het bouwwerk te ontgraven, inclusief sleuven voor nutsaansluitingen of putten [5](#page=5). * **Bouwput:** De ontgraven put vanaf het maaiveld, waarin het funderingsvlak wordt klaargelegd [5](#page=5). * **Natuurtalud:** De maximale hellingshoek waaronder de grond kan blijven staan zonder gestut te worden. Dit hangt af van korrelgrootte, samenhang en vochtigheid van de grond (bv. steil bij klei, minder steil bij zand) [5](#page=5). * **Funderingsaanzet (FA):** De onderkant van de fundering van een bouwwerk, het raakvlak tussen de fundering en de onderliggende grond. Deze dient vorstvrij te zijn, minimaal 60-80 cm diep [5](#page=5). * **Uitleveren:** Het laten toenemen van grondvolume door deze "losser" te maken (bv. door graven, woelen), waardoor lucht tussen de granulaten komt [5](#page=5). * **Inklinken:** Het afnemen van grondvolume door de grond compacter te maken, bv. onder invloed van druk, neerslag, samendrukking of door aan te trillen [5](#page=5). * **Zetting:** De neerwaartse verplaatsing van een gebouw door het samendrukken van de grondlagen onder de funderingsaanzet. Een zetting van 0.5 tot 1.5 cm kan soms toegestaan zijn [5](#page=5). ### 2.1.3 Grondsoorten Grondsoorten verschillen in samenstelling, voorkomen, kenmerken, eigenschappen, draagvermogen en gedrag in aanwezigheid van grondwater. Er zijn drie hoofdgroepen: 1. **Samenhangende grondsoorten:** * **Klei en leem:** Klei is door water afgezet, leem door wind. Leem is vaak een mengeling van kleideeltjes, silt en zand. Een samengeknepen hoeveelheid klei of leem blijft in vorm na opening van de hand; de korrels hangen samen (cohesie). Deze gronden zijn weinig waterdoorlatend en vrij samendrukbaar. Ze bieden behoorlijk weerstand aan belastingen mits ze dikker zijn dan 3 meter. Funderen op klei- of leemgronden kan, mits de lasten voldoende verdeeld worden, vaak met algemene funderingsplaten [6](#page=6). * **Veengronden:** Opgebouwd uit gehumificeerd plantaardig materiaal, gevormd in moerassen. Veen is zeer samendrukbaar, wisselvallig en onbetrouwbaar qua waterhuishouding en draagvermogen. Bouwen op veengrond is onmogelijk; men moet dieper funderen op een draagkrachtige laag, wat de kosten aanzienlijk verhoogt (bv. fundering op palen) [7](#page=7). 2. **Onsamenhangende grondsoorten:** * **Grind en zand:** Zand is hard, los en korrelig materiaal bestaande uit kleine stukjes steen (63 micrometer tot 2 millimeter). Grindkorrels zijn groter dan 2 millimeter, siltkorrels kleiner dan 63 micrometer. Zand komt meestal voor als sediment, vervoerd door water of wind. Een handvol droog zand valt na het samendrukken uiteen; het heeft geen cohesie. Over het algemeen zijn onsamenhangende gronden goede bouwgronden: goed waterdoorlatend, weinig samendrukbaar en met weinig zetting. Ze bieden goed weerstand aan belastingen indien ze minimaal 3 meter dik zijn. Funderen op zand- of grindgronden is doorgaans eenvoudig en goedkoop [7](#page=7). 3. **Vaste grondsoorten:** * **Rots en steenachtige gronden:** Rots is een uitstekende funderingsgrond indien de laagvorming geschikt is. Steenachtige bouwgronden worden ook als goed gecatalogiseerd, maar vallen buiten het bestek van deze cursus vanwege hun mechanisch gedrag [8](#page=8). | Eigenschappen van | zand - grind | klei - leem | veen | | :----------------------- | :------------------------------------------ | :--------------------------------------------------- | :--------------- | | betrouwbaar als bouwgrond | zeker bij diktes > 3m | redelijk betrouwbare grond bij 3 m of dikkere lagen | onbetrouwbaar | | samendrukbaarheid | weinig samendrukbaar | wel samendrukbaar | zeer samendrukbaar | | zetting | weinig of geen zetting | geringe zetting | veel zetting | | waterdoorlatendheid | waterdoorlatend | watervasthoudend | gevarieerd | | funderen | vrij eenvoudig, goedkoop | oppassen met funderen, lasten goed verdelen | door veen met putten, palen, duur | ### 2.1.4 Grondlagen De aardkorst is meestal gelaagd opgebouwd, met wisselende grondtypes en diktes. Het is daarom belangrijk de volledige bodemstructuur en gelaagdheid te kennen voor het bepalen van het funderingssysteem [8](#page=8). ### 2.1.5 Samenstelling van de grond Grond is in het algemeen samengesteld uit drie soorten elementen (fasen) [9](#page=9): * **Vaste elementen:** Bestaan uit vast materiaal, zichtbaar als korrels (zand, grind) of als nauwelijks waarneembare plaatjes (in gronden met kleimineralen zoals leem of klei). In onsamenhangende gronden zoals zand/grind zijn deze korrels doorgaans met het blote oog waarneembaar en bestaan ze hoofdzakelijk uit kwarts. De korrels hebben afmetingen tussen 0,2 en 20 mm en kunnen een afgerond of gebroken aspect hebben, afhankelijk van hun wordingsgeschiedenis [9](#page=9). * **Vloeibare elementen:** Bestaan uit grondwater dat bij temperaturen boven het vriespunt vloeibaar is en bij vorst als ijs kan voorkomen [9](#page=9). * **Gasvormige elementen:** Bestaan hoofdzakelijk uit lucht en waterdamp [9](#page=9). De vloeibare en gasvormige elementen bevinden zich in de openingen tussen de vaste elementen, de zogenaamde poriën, die onderling verbonden zijn [9](#page=9). --- # Eigenschappen en gedrag van grond Dit deel focust op de cruciale eigenschappen van grond zoals doorlaatbaarheid, draagvermogen, zetting en zwelling, en hoe deze het bouwproces beïnvloeden. ### 2.1 De samenstelling van grond Grond bestaat uit vaste elementen, vloeibare elementen en gasvormige elementen. De vaste elementen worden onderverdeeld in samenhangende en onsamenhangende gronden [10](#page=10). #### 2.1.1 Vaste elementen * **Onsamenhangende gronden:** Bestaan uit grotere korrels, zoals zand en grind. De korrels zijn gemakkelijk te onderscheiden en de grond heeft grote poriën. De korrelgrootte en de poriëngrootte zijn direct gerelateerd; grotere korrels leiden tot grotere poriën [10](#page=10). * **Samenhangende gronden:** Bestaan uit kleinere deeltjes, zoals kleimineralen die plaatjes vormen. Deze plaatjes hebben afmetingen van 0,2 mm tot 0,002 mm en kleiner. De plaatjes kunnen gemakkelijk over elkaar glijden, wat de grond vervormbaar maakt [10](#page=10). #### 2.1.2 Vloeibare elementen Vloeibare elementen in de grond betreffen grondwater. Kennis hierover is essentieel voor graafwerken en de bouw van kelders [10](#page=10). #### 2.1.3 Gasvormige elementen Gasvormige elementen omvatten lucht en waterdamp. De aanwezigheid van lucht in de ondergrond kan de kans op zettingen en verzakkingen van constructies vergroten [10](#page=10). ### 2.2 Belangrijke eigenschappen van de grond #### 2.2.1 Doorlaatbaarheid van grond De doorlaatbaarheid van grond geeft aan hoe gemakkelijk water erdoorheen kan stromen [10](#page=10). * **Onsamenhangende gronden:** Worden als goed doorlatend beschouwd vanwege hun grove granulometrie en grote poriën. Water trekt hierin snel weg, wat zichtbaar is op het strand of op zanderige grond na een regenbui [10](#page=10). * **Samenhangende gronden:** Zoals kleigronden, hebben kleinere plaatjes en poriën, waardoor ze weinig tot zeer weinig doorlatend zijn, maar niet volledig ondoorlatend. Watertransport gebeurt hier zeer traag, wat kan leiden tot plasvorming op akkers en een langdurig plastische bodem na regen [10](#page=10). #### 2.2.2 Draagvermogen van de grond Het draagvermogen van de grond, ook wel draagkracht genoemd, is de mate waarin de ondergrond een constructie kan ondersteunen. Het vertegenwoordigt de maximale verticale tegendruk van de grond tegen de druk die door de fundering wordt uitgeoefend [11](#page=11). Factoren die het draagvermogen beïnvloeden zijn: * Mechanische eigenschappen van de grond [11](#page=11). * Diepte, soort en dikte van grondlagen; veenlagen verminderen bijvoorbeeld het draagvermogen door hun samendrukbaarheid [11](#page=11). * Vorm, afmetingen en stijfheid van de fundering [11](#page=11). * Watergehalte en stand van het grondwater [11](#page=11). Wanneer de druk van de fundering en de maximale tegendruk van de grond in evenwicht zijn, spreekt men van "evenwichtsdraagvermogen" of "grensdraagvermogen". Bij een extra belasting zou de grond dan bezwijken, wegschuiven of afschuiven [11](#page=11). > **Tip:** Vanwege de onzekerheden in proef- en rekenmethoden en de wisselende grondgesteldheid, wordt het toelaatbare draagvermogen berekend door het evenwichtsdraagvermogen te delen door een veiligheidscoëfficiënt, doorgaans tussen 2 en 3 [11](#page=11). #### 2.2.3 Zetting van de grond Zettingen treden op wanneer de ondergrond samendrukt onder belasting van een constructie, waarbij water en lucht uit de poriën worden geperst. Dit zijn verticale vormveranderingen in de ondergrond [12](#page=12). Zettingen kunnen grote schade aan gebouwen veroorzaken, vooral als ze disproportioneel zijn (ongelijke zetting). Een woning kan na realisatie en tot drie jaar erna nog licht "zetten". Bij open bebouwing wordt een zetting tot circa 5 cm aanvaard, bij halfopen en gesloten bebouwing maximaal 2 cm [12](#page=12). **Risico's ten gevolge van zettingen:** * **Invloed van een zware nieuwbouw naast een bestaand gebouw:** Het bestaande gebouw is reeds gezet. De nieuwbouw, die nog aan het zetten is, veroorzaakt spanningen in de grond onder het bestaande gebouw, wat kan leiden tot kantelen en scheurvorming in het oudere gebouw [12](#page=12). * **Invloed van een zwaar bestaand gebouw op een naastliggende, kleinere nieuwbouw:** Het grote gebouw is reeds gezet. De nieuwbouw, die eraan vastzit, kan zich alleen zetten op punten waar geen directe verbinding is met het oudere gebouw. Dit kan leiden tot kantelen van de nieuwbouw weg van het bestaande gebouw [13](#page=13). #### 2.2.4 Zwelling Zwelling treedt op wanneer de last op een grond wordt weggenomen, waardoor de grond niet in de samengedrukte positie blijft. Bijvoorbeeld, de bodem van een bouwput kan opzwellen nadat de bovenliggende druk is verwijderd. Het wordt daarom aangeraden om graaf- en stortwerken kort op elkaar te laten volgen [13](#page=13). * **Samenhangende gronden (bv. klei):** Zijn onrustiger en minder voorspelbaar, met grotere zettings- en zwellingsbewegingen [13](#page=13). * **Onsamenhangende gronden (bv. zandgrond):** Zetten en zwellen weinig, en de vervormingen voltrekken zich snel [13](#page=13). #### 2.2.5 Cohesie Samenhangende gronden beschikken over cohesie, wat vergeleken kan worden met een "lijm" tussen de korrels. Een bepaalde kracht is nodig om deze verbinding te verbreken, en deze kracht is afhankelijk van de kleefkracht van de lijm zelf [13](#page=13). --- # Water in de grond en terreinonderzoek Dit onderwerp behandelt de invloed van grondwater op constructies, de concepten van het freatisch oppervlak en waterdruk, en de methoden voor terreinverkenning en geotechnisch grondonderzoek [14](#page=14). ### 3.1 Het freatisch oppervlak Het freatisch oppervlak, ook wel grondwaterspiegel of grondwatertafel genoemd, is het horizontale vlak dat de zone afbakent waarin alle poriën in de bodem volledig met water gevuld zijn. Boven dit niveau bevinden zich de zones met gebonden water (vastgehecht aan korrels door moleculaire krachten) en capillair water (in nauwe poriën), die doorgaans geen druk uitoefenen. Beneden het freatisch oppervlak bevindt zich vrij water, dat zich vrij kan bewegen en wel druk uitoefent. De snelheid waarmee dit vrije water uit de grond treedt, is afhankelijk van de grondsoort; zo treedt het langzaam uit in kleigrond en snel in zandgrond. Grondwaterstromingen kunnen leiden tot inwendige erosie, waardoor holtes ontstaan die onverwachte instabiliteit van funderingen kunnen veroorzaken [14](#page=14) [15](#page=15). ### 3.2 Waterdruk Water onder het freatisch oppervlak oefent waterdruk uit. Deze druk neemt evenredig toe met de diepte (waterhoogte). Een waterkolom van 1 meter hoog met een grondoppervlak van 1m² oefent een druk uit van 10 kN/m², wat overeenkomt met 1 meter waterkolom (mWK) [16](#page=16). De waterdruk staat loodrecht op elk vlak en is voor een bepaalde waterhoogte in elke richting even groot. Dit betekent dat bij een kelder die in het grondwater staat, er druk wordt uitgeoefend op zowel de muren als de vloer [17](#page=17). #### 3.2.1 Misleiding door grondwater Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen het ware freatisch oppervlak en andere waterhoudende lagen die misleidend kunnen zijn tijdens graafwerken [18](#page=18). * **Overspannen water:** Grondwater met hoge spanning dat zich onder een slecht doorlatende laag bevindt. Bij het doorboren van deze laag kan de bodem opbarsten door de waterdruk, wat schade kan veroorzaken [18](#page=18). * **Bovenwater:** Water dat op een slecht doorlatende laag staat. Dit kan de indruk wekken dat het freatisch oppervlak is bereikt, terwijl dit lager kan liggen [18](#page=18). Kennis van de grondwaterstand is essentieel voor graafwerken en het ontwerpen van waterdichte kelders [17](#page=17). ### 3.3 Terreinverkenning en grondonderzoek Omdat de samenstelling en geotechnische eigenschappen van de grond complex en weinig homogeen zijn, is grond- en terreinonderzoek cruciaal voor de fundering van constructies. Onvoldoende of slecht uitgevoerde grondonderzoeken leiden vaak tot kostenoverschrijdingen en vertragingen in bouwprojecten. Het onderzoek moet plaatsvinden vóór de aanvang van de werken, en bij voorkeur vóór het ontwerp van de funderingen. Naast draagkracht kan ook onderzoek naar grondwaterstanden en milieuvervuiling van belang zijn [18](#page=18) [19](#page=19). #### 3.3.1 Eenvoudige terreinverkenning Een eenvoudige terreinverkenning kan bestaan uit: * Het graven van een put om de grondlaag en grondwaterstand te observeren [19](#page=19). * Het gebruiken van een sondeerstaaf om de grondsoort te bepalen op basis van hoe gemakkelijk de staaf in de grond penetreert en hoe de grond zich tussen de vingers voelt [19](#page=19). Aanvullende stappen omvatten: * Navraag doen in de omgeving bij lokale bewoners, recente bouwers, gemeentelijke archieven en de geologische dienst [20](#page=20). * Raadplegen van diverse documenten zoals grondmechanische kaarten, luchtfoto's, topografische kaarten, pedologische kaarten, en online databases zoals de Databank Ondergrond Vlaanderen (dov.vlaanderen.be) en websites van het Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV) [20](#page=20). #### 3.3.2 Geotechnisch grondonderzoek Voor meer zekerheid over de ondergrond is een geotechnisch grondonderzoek noodzakelijk. Dit onderzoek bepaalt de aard, samenstelling en draagkracht van de grondlagen, wat essentieel is voor het ontwerpen van een passend funderingssysteem. Grondonderzoeken omvatten doorgaans diepsonderingen zoals slagsondering, statische sondering (continu of discontinu) met een mechanische of elektrische conus, en boringen met monstername [21](#page=21). * **Boringen:** Worden gebruikt voor grondverzet en om grondkarakteristieken zoals watergehalte en pakkingsdichtheid te bepalen [21](#page=21). * **Diepsonderingen:** Hebben als doel de draagkracht van de grond te bepalen en de opbouw van de grondlagen in kaart te brengen, om zo de meest geschikte en economische fundering te kunnen adviseren [21](#page=21). ##### 3.3.2.1 Diepsonderingen Diepsonderingen worden uitgevoerd door gespecialiseerde bedrijven. De proef houdt in dat een stalen stang met een holle buis met constante snelheid in de grond wordt gedrukt, waarbij het gewicht van het voertuig of grondankers voor de benodigde reactiekracht zorgen [21](#page=21) [22](#page=22). * **Conusweerstand:** De weerstand die de sondeerpunt ondervindt bij het indrukken. Kleigrond kent een lage conusweerstand, terwijl zandgrond een hoge conusweerstand heeft [22](#page=22) [23](#page=23). * **Mantelwrijving (wrijvingsweerstand):** De weerstand die de holle buis (mantelbuis) ondervindt. Kleigrond kent een hoge mantelwrijving, terwijl zandgrond een lage mantelwrijving heeft [22](#page=22) [23](#page=23). De weerstanden worden continu geregistreerd en gepresenteerd in een sondeerstaat (grafiek) die informatie geeft over de vastheid en het draagvermogen van de grond [23](#page=23). > **Tip:** Voor een betrouwbaar grondonderzoek moeten minimaal twee, bij voorkeur drie proeven worden uitgevoerd, verspreid over het terrein. Op plaatsen waar zware puntlasten worden verwacht, dient specifiek een proef aangevraagd te worden [23](#page=23). Om de exacte diepte van de watertafel te bepalen, is het installeren van een peilbuis aan te bevelen, aangezien metingen direct na het sonderen vertekend kunnen zijn [23](#page=23). ##### 3.3.2.2 Sondeerstaat Een sondeerstaat is een grafische weergave van de conusweerstand en mantelwrijving uitgezet tegen de diepte. De conusweerstand wordt doorgaans met een volle lijn aangeduid en de mantelwrijving met een streepjeslijn. Een uitslag van de grafiek naar rechts duidt op een hogere weerstand, wat wijst op een compactere of stevigere grondlaag. De resultaten van de sondeerstaat vormen de basis voor ingenieurs bij het interpreteren en analyseren van het toekomstige funderingssysteem [23](#page=23) [24](#page=24). Na grondige studie van de grond en grondwaterstand kan de ingenieur de stabiliteitsstudie aanvangen en het funderingssysteem bepalen. Bij werkzaamheden dichtbij bestaande constructies of de openbare weg zijn voorzorgsmaatregelen nodig om schade aan derden te voorkomen [25](#page=25). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Voorafgaandelijk onderzoek | Het proces van het verzamelen van informatie over de bouwgrond vóór de start van de bouwwerkzaamheden, essentieel voor een succesvolle constructie. | | Grond | Een complex en weinig homogeen materiaal waarop constructies worden gefundeerd, bestaande uit vaste, vloeibare en gasvormige elementen. | | Maaiveld | De bovengrondse laag, inclusief gras en teelaarde, die minimaal 15cm lager ligt dan het afgewerkte vloerpeil en meestal wordt afgegraven vóór de funderingswerken. | | Teelaarde | De bovenste laag grond, rijk aan organisch materiaal, die ongeschikt is om rechtstreeks op te bouwen en typisch zo"n 20 cm dik is. | | Freatisch oppervlak | De waarneembare grondwaterspiegel, ook wel grondwatertafel genoemd, die de scheiding vormt tussen verzadigde en onverzadigde zones in de bodem. | | Bouwrijpe grond | Grond die is voorbereid voor bebouwing, na het verwijderen van obstakels zoals bomen, struikgewas, grachten, putten, teelaarde en bouwrestanten, en na de aanleg van nutsvoorzieningen. | | Ongeroerde grond / Roervrije grond / Roervaste grond | Grond die zich in zijn oorspronkelijke, natuurlijke staat bevindt, ongegraven en dus zeer compact door langdurige aanwezigheid, regen of beloop, geschikt om op te funderen. | | Geroerde grond | Grond waarin eerder is gegraven of gewoeld, wat resulteert in de aanwezigheid van lucht tussen de korrels, waardoor deze minder stabiel is en niet direct kan worden gefundeerd. | | Bouwput | De uitgegraven ruimte vanaf het maaiveld tot aan het geplande funderingsvlak, waarin de fundering wordt aangelegd. | | Natuurtalud | De maximale hellingshoek waaronder een grondmassa stabiel kan blijven staan zonder extra ondersteuning, afhankelijk van korrelgrootte, samenhang en vochtigheid. | | Funderingsaanzet | Het onderste vlak van een fundering, dat direct contact maakt met de onderliggende grond; dit vlak moet vorstvrij zijn, dus minimaal 60-80 cm diep. | | Uitleveren | Het proces waarbij grond in volume toeneemt door deze losser te maken, bijvoorbeeld door graafwerkzaamheden, waardoor lucht tussen de korrels komt. | | Inklinken | Het proces waarbij het volume van grond afneemt door deze compacter te maken, bijvoorbeeld door druk van bovenliggende lagen, neerslag of aanstampen met een trilmachine. | | Zetting | De neerwaartse verplaatsing van een gebouw als gevolg van het samendrukken van de grondlagen onder de funderingsaanzet; kan problematisch zijn bij te grote of ongelijke zettingen. | | Klei | Een samenhangende grondsoort, gevormd door afzetting door water, gekenmerkt door kleine, samengekleefde korrels die cohesie vertonen en weinig waterdoorlatend zijn. | | Leem | Een grondsoort die voornamelijk door wind is afgezet en meestal een mengeling is van kleideeltjes, silt en zand, met vergelijkbare eigenschappen als klei. | | Cohesie | De samenhang tussen gronddeeltjes, vergelijkbaar met een lijm, die vereist dat een bepaalde kracht nodig is om de verbinding te verbreken. | | Veengrond | Een grondsoort opgebouwd uit gehumificeerd plantaardig materiaal, nat, sponsachtig, zeer samendrukbaar en onbetrouwbaar qua draagvermogen. | | Grind en zand | Onsamenhangende grondsoorten, bestaande uit kleine steentjes en zandkorrels, die goed waterdoorlatend en weinig samendrukbaar zijn, en daardoor doorgaans goede bouwgronden vormen. | | Grondlagen | De opbouw van de aardkorst waarbij verschillende grondtypes elkaar afwisselen in verschillende diktes, wat van belang is voor het bepalen van het funderingssysteem. | | Vast elementen | De vaste materie waaruit grond bestaat, zoals korrels (zand, grind) of plaatjes (klei, leem), voornamelijk samengesteld uit kwarts. | | Vloeibaar elementen | Grondwater dat zich in de poriën van de grond bevindt; de kennis hiervan is belangrijk voor graafwerken en kelders. | | Gasvormige elementen | Lucht en waterdamp die de poriën van de grond vullen; aanwezigheid van lucht kan de kans op zettingen vergroten. | | Doorlaatbaarheid van grond | De mate waarin grond water doorlaat; onsamenhangende gronden (zand, grind) zijn goed doorlatend, terwijl samenhangende gronden (klei) weinig tot zeer weinig doorlatend zijn. | | Draagvermogen van de grond | De mate waarin de ondergrond een constructie kan ondersteunen; het is de maximale verticale tegendruk die de grond kan bieden tegen de druk van de fundering. | | Evenwichtsdraagvermogen / Grensdraagvermogen | Het punt waarop de druk van de fundering en de maximale tegendruk van de grond in evenwicht zijn; verdere belasting kan leiden tot bezwijken van de grond. | | Toelaatbaar draagvermogen | Het draagvermogen van de grond dat veilig kan worden gebruikt voor fundering, verkregen door het evenwichtsdraagvermogen te delen door een veiligheidscoëfficiënt. | | Zwelling | Het omhoog komen van de bodem nadat de belasting is weggenomen, wat kan gebeuren bij vroegtijdig uitgraven van een bouwput; samenhangende gronden zijn hier gevoeliger voor. | | Waterdruk | De druk die het grondwater uitoefent op de omliggende grond en constructies, evenredig met de diepte van de waterkolom boven het grondvlak. | | Overspannen water | Grondwater onder hoge spanning dat drukt onder een slecht doorlatende laag, met risico op opbarsten van de bodem bij doorboring van de laag. | | Bovenwater | Water dat op een slecht doorlatende laag staat, wat kan leiden tot een verkeerde inschatting van het freatisch oppervlak. | | Terreinverkenning | Een initiële, eenvoudige inspectie van het bouwterrein om informatie te verzamelen over de ondergrond, vaak door visuele observatie en eenvoudige tests zoals het graven van een put of het gebruik van een sondeerstaaf. | | Geotechnisch grondonderzoek | Een gespecialiseerd onderzoek naar de samenstelling en eigenschappen van de ondergrond, uitgevoerd door experts met behulp van diverse proefmethoden om nauwkeurige gegevens te verkrijgen voor het ontwerp van funderingen. | | Grondonderzoek in de diepte | Onderzoek dat zich richt op de lagen onder het oppervlak, met methoden zoals boringen en diepsonderingen, om de draagkracht en samenstelling van de grond op grotere diepte te bepalen. | | Diepsonderingen | Een geotechnische proef waarbij met een stang en/of buis in de grond wordt gedrukt om de weerstand van de grond te meten, wat informatie geeft over de draagkracht en het type fundering dat nodig is. | | Sondeerstaat / Sondeergrafiek | Een grafische weergave van de resultaten van een diepsondering, die de puntweerstand (conusweerstand) en mantelwrijving (wrijvingsweerstand) uitzet tegen de diepte, waardoor de opbouw van de grond en de draagkracht kan worden geanalyseerd. | | Peilbuis | Een buis met een filter die in een voorgeboord gat wordt geplaatst om de grondwaterstand nauwkeurig en betrouwbaar te meten over een langere periode. |

# Voorafgaandelijk grondonderzoek Het uitvoeren van voorafgaandelijk grondonderzoek is cruciaal voor bouwprojecten om potentiële problemen en kostenoverschrijdingen te voorkomen [4](#page=4). ### 1.1 Het belang van grondonderzoek Een slechte kennis van de ondergrond kan leiden tot significante problemen tijdens de uitvoering van een bouwproject. Deze problemen omvatten vaak [4](#page=4): * Overschrijding van de uitvoeringstermijn [4](#page=4). * Een aanzienlijke verhoging van het uitvoeringsbudget, soms tot wel een derde van het totale budget [4](#page=4). * Verzakkingen van de bouwconstructie [4](#page=4). ### 1.2 Complexiteit van de ondergrond De materie van de ondergrond is complex en vereist onderzoek naar verschillende aspecten. Enkele grondgebonden begrippen die relevant zijn voor bouwprojecten zijn onder andere bouwrijp maken, teelaarde, grondwerken, maaiveld, freatisch oppervlak, natuurtalud, funderingsaanzet, uitleveren, inklinken en zettingen [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.2.1 Grondsoorten Vaste grond, ook wel rots genoemd, wordt beschouwd als betrouwbaar bouwmateriaal, maar is mechanisch niet te vergelijken met andere grondsoorten en valt buiten het bestek van deze cursus geotechniek [15](#page=15). #### 1.2.2 Grondlagen en grondfasen De opbouw van de ondergrond bestaat uit diverse grondlagen, die elk hun eigen eigenschappen en invloed hebben op de stabiliteit en het gedrag van de bouwconstructie [16](#page=16) [17](#page=17). ### 1.3 Belangrijke eigenschappen van de grond Bij het onderzoeken van de ondergrond zijn diverse eigenschappen van belang. De belangrijkste zijn [18](#page=18): #### 1.3.1 Doorlaatbaarheid De doorlaatbaarheid van de grond is een cruciale eigenschap die invloed heeft op de waterhuishouding en de stabiliteit [19](#page=19). #### 1.3.2 Samendrukbaarheid De samendrukbaarheid van de grond bepaalt de mate van vervorming onder belasting, wat directe invloed heeft op de grootte en duur van zettingen en/of zwelling [20](#page=20). #### 1.3.3 Draagkracht De draagkracht van de ondergrond is afhankelijk van de opeenvolgende grondlagen en hun specifieke eigenschappen, zoals doorlaatbaarheid, samendrukbaarheid en cohesie. Dit concept wordt verder uitgediept in Geotechniek 1 [21](#page=21). ### 1.4 Water in de grond De aanwezigheid van water in de grond is een essentieel aspect dat grondig onderzocht moet worden [22](#page=22). #### 1.4.1 Freatisch oppervlak Kennis van het freatisch oppervlak (grondwaterpeil) is van vitaal belang voor diverse graafwerken, omdat deze alleen "in den droge" uitvoerbaar zijn [23](#page=23) [24](#page=24). #### 1.4.2 Invloed op kelders Voor de bouw van kelders is de kennis van het grondwaterpeil cruciaal, aangezien kelders in de meeste gevallen waterdicht uitgevoerd moeten worden [24](#page=24). ### 1.5 Methoden voor terreinonderzoek Het terreinonderzoek omvat diverse methoden, waaronder het bestuderen van kaarten, het uitvoeren van boringen en sonderingen [29](#page=29). #### 1.5.1 Vooronderzoek Een belangrijk onderdeel is het vooronderzoek, waarbij kaarten en informatie over de omgeving worden geraadpleuagd [30](#page=30) [31](#page=31). #### 1.5.2 Onderzoek in situ Onderzoek dat direct op locatie wordt uitgevoerd, omvat: * **Grondboringen:** Hierbij worden zowel geroerde als ongeroerde grondmonsters genomen, afhankelijk van de te verrichten proef. De diepte van boringen is echter beperkt [32](#page=32). * **Peilbuismetingen:** Deze metingen vergelijken het peil van het grondwater in een peilbuis ten opzichte van een sondeergat, met gebruik van een kleistop [33](#page=33). * **Sonderingen:** De resultaten van sonderingen worden weergegeven in een sonderingsverslag, dat bestaat uit een "sondeerstaat" (grafische weergave van de resultaten) en een funderingsadvies [34](#page=34). > **Tip:** Een klassiek onderzoek voor een doorsnee woning omvat sonderingen op 3 verspreide plaatsen tot 10 meter diep, met een maximale capaciteit van 10 ton [35](#page=35). #### 1.5.3 Laboratoriumonderzoek Naast veldonderzoek is ook onderzoek in het laboratorium van groot belang om de eigenschappen van de grond te bepalen [30](#page=30). ### 1.6 Interpretatie van resultaten De interpretatie van de resultaten van grondonderzoek is een complex proces dat vaak de expertise van Geotechniek 1 vereist [37](#page=37). --- # Beschoeiingen Dit gedeelte behandelt verschillende technieken voor beschoeiingen, inclusief hun toepassingen, voordelen, nadelen en de factoren die de keuze bepalen. Beschoeiingen worden toegepast om de grond te keren en de bouwput open te houden [38](#page=38) [41](#page=41) [44](#page=44). ## 2.1 Het belang van beschoeiingen Beschoeiingen zijn essentieel voor het creëren en handhaven van een stabiele, open bouwput. Ze voorkomen instorting van de grondwanden en bieden stabiliteit aan de omliggende infrastructuur [41](#page=41) [42](#page=42) [44](#page=44). ### 2.1.1 Doel van beschoeiingen Het hoofddoel van beschoeiingen is het "open houden van de bouwput". Dit omvat het weerstaan van de gronddruk en het voorkomen van grondverzet [42](#page=42) [44](#page=44) [45](#page=45). ### 2.1.2 Verankering en stempeling Om de gronddruk te weerstaan en de bouwput open te houden, worden vaak technieken zoals stempeling en verankering toegepast [43](#page=43) [44](#page=44). #### 2.1.2.1 Stempeling Stempels oefenen tegendruk uit om de gronddruk op te vangen. Een nadeel van stempels is dat ze de bouwput doorkruisen met buizen en profielen, wat de werkzaamheden kan bemoeilijken [45](#page=45) [47](#page=47). #### 2.1.2.2 Grondankers (Groutankers) Grondankers, ook wel groutankers genoemd, bieden een voordeel doordat de bouwput volledig open en vrij blijft. Deze ankers worden geïnjecteerd met een groutmengsel en kunnen herkend worden aan hun ankerkoppen [47](#page=47) [49](#page=49) [50](#page=50). ## 2.2 Soorten beschoeiingen Er zijn diverse technieken voor beschoeiingen beschikbaar, waarbij de keuze vaak wordt bepaald door de kostprijs en de werfplaatsinrichting [52](#page=52). ### 2.2.1 Factoren die de keuze bepalen De keuze van de beschoeiingstechniek is afhankelijk van een reeks factoren [53](#page=53): * Aard van de ondergrond [53](#page=53). * Diepte van de beschoeiing [53](#page=53). * Benodigde stijfheid [53](#page=53). * Eventuele hinder op de omgeving [53](#page=53). * Ligging van het grondwaterpeil [53](#page=53). * Waterdichtheidseisen [53](#page=53). * Gebruiksduur [53](#page=53). * Uitvoeringssnelheid [53](#page=53). * Eventueel hergebruik van de beschoeiingselementen [53](#page=53). * Kostprijs [53](#page=53). ### 2.2.2 Veelvoorkomende technieken Enkele van de besproken technieken zijn: * Berlinerwanden [52](#page=52) [54](#page=54). * Beschoeide sleuven [52](#page=52). * Stalen damwanden [52](#page=52). * Palenwanden [52](#page=52) [60](#page=60). * Diepwanden (of “slibwanden”) [52](#page=52). * Secanspalenwanden [52](#page=52) [54](#page=54) [58](#page=58). * Soil-mix-wanden [52](#page=52). Meer gedetailleerde informatie over deze en andere technieken is te vinden in de geotechniek [54](#page=54). #### 2.2.2.1 Berlinerwand De Berlinerwand kan worden toegepast in woningbouw [54](#page=54). De eigenschappen van een Berlinerwand zijn: * Grondkerend [57](#page=57). * Niet waterkerend, maar wel water-remmend [57](#page=57). * Uitvoerbaar naast bestaande gebouwen [57](#page=57). * Flexibel qua vorm van de bouwput [57](#page=57). * Niet uitvoerbaar in natte grond [57](#page=57). * Kan een permanente dragende structuur zijn [57](#page=57). * Niet altijd uitvoerbaar in moeilijke gronden [57](#page=57). #### 2.2.2.2 Secanspalenwand De Secanspalenwand is een andere techniek die toepasbaar is [54](#page=54) [58](#page=58). #### 2.2.2.3 Palenwand Een palenwand heeft de volgende eigenschappen: * Grondkerend [60](#page=60). * Waterkerend [60](#page=60). * Uitvoerbaar in natte grond [60](#page=60). * Kan een permanente dragende structuur zijn [60](#page=60). * Uitvoerbaar naast bestaande gebouwen [60](#page=60). * Uitvoerbaar in moeilijke gronden [60](#page=60). * Flexibel qua vorm van de bouwput [60](#page=60). * Niet water-remmend [60](#page=60). > **Tip:** Bij de keuze van een beschoeiingstechniek is het cruciaal om alle factoren, zoals grondsoort, waterdichtheidseisen en economische aspecten, zorgvuldig af te wegen [53](#page=53). --- # Werfvoorbereiding en bemaling Dit onderdeel behandelt de noodzakelijke voorbereidingen op de werf, met een specifieke focus op bemaling systemen, inclusief de bijbehorende administratieve en technische procedures [61](#page=61) [62](#page=62). ### 3.1 Inleiding tot bemaling Bemaling is een systeem dat wordt toegepast om het grondwaterpeil te verlagen, wat essentieel kan zijn voor diverse bouw- en grondwerkzaamheden. Het proces van bemaling is echter niet zonder risico's [64](#page=64) [65](#page=65). ### 3.2 Administratieve voorzorgsmaatregelen Voordat met bemaling wordt gestart, zijn er diverse administratieve stappen te nemen om potentiële problemen te voorkomen en de procedures correct te volgen [67](#page=67). #### 3.2.1 Plaatsbeschrijving Een plaatsbeschrijving is een schriftelijke vaststelling van de staat van een onroerend goed vóór aanvang van werkzaamheden. Dit document wordt opgemaakt door een expert, zoals een landmeter of architect, en dient als referentiepunt [67](#page=67). * **Opname van gebreken:** Hierbij worden bestaande gebreken aan aangrenzende gebouwen nauwkeurig genoteerd en gefotografeerd. Dit omvat scheuren, barsten, vochtschade en de staat van ramen en deuren [67](#page=67). * **Akkoord van aanpalenden:** Indien de aanpalende buren akkoord gaan met de plaatsbeschrijving, ondertekenen zij het document en kunnen de werkzaamheden van start gaan [68](#page=68). * **Niet akkoord van aanpalenden:** Als een buur niet akkoord gaat, ontvangt deze een aangetekend schrijven met de vraag om opmerkingen door te geven of het document te tekenen [68](#page=68). * Indien er geen reactie volgt, wordt dit beschouwd als "stilzwijgend akkoord" en kunnen de werkzaamheden aanvangen [68](#page=68). * **Opvolging na werken:** Na de werken wordt het pand opnieuw geïnspecteerd. Eventuele bijkomende schade wordt vastgelegd in een "staat van vergelijking" [68](#page=68). * **Eventuele regelingen:** Dit kan leiden tot financiële regelingen tussen verzekeringsmaatschappijen of eisen tot vergoeding voor "derving" van het gebouw bij een "onbewoonbaarverklaring" [68](#page=68). #### 3.2.2 Procedure voor het lozen van water Het lozen van het opgepompte water mag niet willekeurig gebeuren en vereist specifieke procedures. Meer gedetailleerde informatie hierover is te vinden in het vakgebied BO2 Geotechniek 1 [69](#page=69). ### 3.3 Bemaling systemen Er bestaan verschillende types bemaling systemen, elk met hun eigen toepassingen en technische specificaties [70](#page=70) [71](#page=71). #### 3.3.1 Open bemaling Dit type bemaling wordt vaak toegepast voor ondiepere grondwaterverlagingen [70](#page=70). #### 3.3.2 Gesloten bemaling Gesloten bemaling, zoals dieptebronbemaling, wordt ingezet voor diepere grondwaterstanden [71](#page=71). * **Typische dieptes:** Normaal gesproken ligt de verlaging rond de 4 tot 5 meter, met een maximale toegestane diepte van circa 8 meter [72](#page=72). * **Specifieke technieken:** Voor dieptes van meer dan 8 meter kan getrapt bemalen of dieptebronbemaling noodzakelijk zijn [73](#page=73). ### 3.4 Einde van de bemaling De bemaling kan worden stopgezet wanneer er voldoende tegendruk is ontstaan, wat voorkomt dat de grond gaat opdrijven [74](#page=74). > **Tip:** Zorg ervoor dat de plaatsbeschrijving zeer gedetailleerd is, met duidelijke foto's, om latere discussies te voorkomen [67](#page=67) [68](#page=68). > > **Tip:** Raadpleeg de documentatie van BO2 Geotechniek 1 voor specifieke richtlijnen omtrent het lozen van bemaling water [69](#page=69). --- # Kijkstage tips Deze sectie biedt praktische adviezen voor het uitvoeren van een kijkstage gericht op het observeren en analyseren van grondwerken en waterhuishouding op een bouwplaats. ### 4.1 Grondwerken observeren Bij het observeren van grondwerken tijdens een kijkstage is het cruciaal om het grondprofiel grondig te analyseren [76](#page=76). #### 4.1.1 Grondsoort en eigenschappen Identificeer visueel de aanwezige grondsoort en noteer de waargenomen eigenschappen [76](#page=76). > **Tip:** Bekijk het grondprofiel van jouw kijkstage en identificeer de grondsoort en de bijbehorende eigenschappen [76](#page=76). #### 4.1.2 Sondeeronderzoek Indien beschikbaar, vraag naar het sondeerrapport en vergelijk de conclusies met je eigen waarnemingen op de bouwplaats [76](#page=76). > **Tip:** Vraag naar het sondeerrapport en controleer of de conclusies overeenkomen met je visuele waarnemingen [76](#page=76). #### 4.1.3 Fundering Analyseer de toegepaste fundering aan de hand van de plannen en beoordeel de logica ervan in relatie tot het vastgestelde grondprofiel [76](#page=76). > **Tip:** Bekijk de fundering op de plannen en beoordeel of deze logisch is gezien het grondprofiel [76](#page=76). ### 4.2 Waterhuishouding observeren De waterhuishouding op de bouwplaats vereist specifieke aandachtspunten tijdens een kijkstage [76](#page=76). #### 4.2.1 Grondwaterstand Bepaal de hoogte van de grondwaterstand (FO) [76](#page=76). #### 4.2.2 Observatiemethoden Noteer hoe de grondwaterstand is waargenomen [76](#page=76). #### 4.2.3 Aanvullende maatregelen Onderzoek of er aanvullende maatregelen nodig zijn als gevolg van de grondwaterstand en controleer of bemaling is vermeld in het bestek [76](#page=76). > **Tip:** Observeer de hoogte van de grondwaterstand, hoe deze is waargenomen en of er extra maatregelen of bemalingen nodig zijn [76](#page=76). ### 4.3 Beschoeiingen observeren (optioneel) Indien van toepassing, analyseer de toegepaste beschoeiingstechniek [76](#page=76). #### 4.3.1 Techniek en onderbouwing Identificeer de gebruikte beschoeiingstechniek en probeer de redenatie achter de keuze van deze specifieke techniek te achterhalen [76](#page=76). > **Tip:** Indien relevant, identificeer de toegepaste beschoeiingstechniek en bedenk waarom deze specifiek is gekozen [76](#page=76). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Voorafgaandelijk grondonderzoek | Een cruciale fase voorafgaand aan bouwprojecten waarbij de geologische en hydrologische eigenschappen van de bodem worden geanalyseerd om potentiële risico's en problemen te identificeren en te mitigeren. | | Bouwrijp maken | Het proces waarbij een perceel grond wordt voorbereid voor bebouwing, inclusief egalisatie, verwijdering van teelaarde en aanleggen van basis infrastructuur. | | Teelaarde | De bovenste laag van de bodem, rijk aan organisch materiaal, die meestal wordt verwijderd alvorens bouwwerkzaamheden te starten en later weer kan worden aangebracht. | | Grondwerken | Werkzaamheden die betrekking hebben op het verplaatsen, uitgraven, aanvullen of bewerken van grond op een bouwplaats. | | Maaiveld | Het natuurlijke oppervlak van de aarde, of het niveau waaraan de bouw wordt aangepast, vaak de referentie voor hoogtemetingen. | | Freatisch oppervlak | Het niveau van het grondwater in een gebied wanneer dit niet wordt beïnvloed door externe factoren zoals pompen of drainage. | | Natuurtalud | Een schuine helling die op natuurlijke wijze is gevormd of zo is aangelegd dat deze er natuurlijk uitziet, vaak gebruikt om hoogteverschillen op te vangen. | | Funderingaanzet | De locatie waar een fundering begint, de overgang van de grond naar de constructie van het gebouw. | | Uitleveren | In de context van grondwerken, het afvoeren van overtollige grond van de werf. | | Inklinken | Het proces waarbij grondvolume afneemt door verdichting, vaak als gevolg van waterverlies of mechanische druk. | | Zettingen | Het proces waarbij een constructie of de onderliggende grond onder invloed van de belasting van de constructie geleidelijk zakt. | | Vaste grond | Grond die zo compact en stabiel is dat deze een hoge draagkracht biedt, zoals rots. | | Doorlaatbaarheid | De mate waarin vloeistoffen, zoals water, door een bepaald materiaal, zoals grond, kunnen stromen. | | Samendrukbaarheid | De mate waarin een materiaal, zoals grond, onder belasting in volume afneemt. | | Draagkracht | Het vermogen van de bodem om de belasting van een constructie veilig te kunnen dragen zonder excessieve vervorming of bezwijken. | | Grondwaterpeil | De hoogte waarop het grondwater zich bevindt in de bodem, een belangrijke factor bij graaf- en kelderbouw. | | Graafwerken | Werkzaamheden die bestaan uit het uitgraven van de bodem voor de aanleg van funderingen, kelders, sleuven, etc. | | Beschoeiing | Een constructie die wordt gebruikt om de wanden van een bouwput te ondersteunen en te voorkomen dat grond wegrolt of instort, en om grondwater te weren. | | Verankering en stempeling | Technieken gebruikt om de wanden van een bouwput te stabiliseren door externe krachten toe te passen, zoals stempels die tegen elkaar drukken of ankers die in de grond worden geslagen. | | Gronddruk | De druk die de grond uitoefent op een constructie, zoals een beschoeiing of een kelderwand. | | Tegendruk | Een kracht die wordt uitgeoefend om de gronddruk tegen te gaan, bijvoorbeeld door stempels in een bouwput. | | Gordingenstempels | Horizontale balken (gordingen) die worden ondersteund door verticale stutten (stempels) om de wanden van een bouwput te verstevigen. | | Grondankers | Constructies die diep in de grond worden aangebracht om de wanden van een bouwput te stabiliseren en de gronddruk op te vangen. | | Groutankers | Grondankers waarbij een cementmengsel (grout) wordt geïnjecteerd om de ankers te verankeren en contact te maken met de omringende grond. | | Berlinerwand | Een type beschoeiing dat bestaat uit verticale H-profielen en horizontale planken of betonplaten die de grond keren. | | Secanspalenwand | Een wandconstructie bestaande uit overlappende palen, vaak gebruikt als permanente grondkering. | | Palenwand | Een wand die is opgebouwd uit palen, die zowel als grondkering als als permanente structuur kan dienen. | | Bemalingssystemen | Systemen die worden gebruikt om grondwater uit een bouwput of het omliggende gebied te verwijderen om droge werkomstandigheden te creëren. | | Plaatsbeschrijving | Een gedetailleerde schriftelijke en visuele (met foto's) documentatie van de toestand van een onroerend goed vóór aanvang van bouwwerkzaamheden, bedoeld om eventuele schade tijdens de werken vast te stellen. | | Staat van bevinding | Een synoniem voor plaatsbeschrijving, de officiële vaststelling van de toestand van een pand op een bepaald moment. | | Staat van vergelijking | Een herhaling van de plaatsbeschrijving na afloop van de bouwwerkzaamheden om eventuele nieuwe schade te documenteren. | | Derving | Schade aan een gebouw die leidt tot verlies van gebruiksfunctie of waarde, waarvoor compensatie kan worden geëist. | | Open bemaling | Een bemalingssysteem waarbij water direct uit de bouwput wordt opgepompt. | | Gesloten bemaling | Een bemalingssysteem waarbij water uit de grond wordt onttrokken via filters (drainagebuizen) en vervolgens wordt afgevoerd, vaak met gebruik van een vacuümpomp. | | Dieptebronbemaling | Een gespecialiseerd bemalingssysteem dat water onttrekt uit diepere grondlagen middels speciaal ontworpen filters. | | Te volgen grondprofiel | Het visueel waarnemen en analyseren van de verschillende aardlagen in de bodem op een bouwplaats. | | Sondeerverslag | Een rapport dat de resultaten bevat van een sondering, een onderzoekstechniek om de weerstand van de grond tegen indringing te meten. | | Waterhuishouding | De circulatie en opslag van water in de bodem en de interactie met de ondergrondse structuren. |

# Introductie tot beschoeiingstechnieken Dit onderwerp introduceert het concept van beschoeiingstechnieken, hun noodzaak en de verschillende methoden die worden gebruikt om de grond te ondersteunen tijdens bouwwerkzaamheden, evenals de factoren die de keuze van een techniek bepalen. ### 1.1 Noodzaak van beschoeiingstechnieken In bepaalde situaties is het niet mogelijk om een bouwput aan te leggen in open uitgraving. In deze gevallen zijn verticale grondkerende constructies, ook wel beschoeiingen genoemd, noodzakelijk om: * de grond aan de rand van de bouwput op zijn plaats te houden [1](#page=1). * verzakkingen van de wegenis te voorkomen waarlangs gegraven wordt [1](#page=1). * verzakkingen van aanpalende gebouwen te voorkomen [1](#page=1). De optredende spanningen van een nieuw te bouwen constructie kunnen naburige constructies beïnvloeden, wat kan leiden tot nieuwe zettingen. Het uitgraven van een bouwput verandert de grondspanning naast de fundering van een aanpalend gebouw aanzienlijk en vereist daarom zorgvuldige inschatting om verzakkingen te voorkomen. Dit effect wordt groter naarmate dieper uitgegraven wordt [1](#page=1). Wanneer zettingen van aanpalende bebouwing of wegenis verwacht worden, dienen voorzorgsmaatregelen genomen te worden ter bescherming van de directe omgeving. Dit hoofdstuk belicht gespecialiseerde technieken en systemen hiervoor [1](#page=1). > **Tip:** Het correct inschatten van de impact van bouwactiviteiten op de omgeving is cruciaal voor het voorkomen van schade aan bestaande constructies. ### 1.2 Verschillende beschoeiingstechnieken Er bestaan diverse technieken voor het realiseren van verticale beschoeiingen, elk met een eigen toepassingsgebied. Vaak kunnen meerdere technieken worden toegepast, waarbij de kostprijs een doorslaggevende factor is bij de keuze [1](#page=1). De meest toegepaste beschoeiingstechnieken zijn: * Damplanken (of "Berlinerwanden") [1](#page=1). * Beschoeide sleuven [1](#page=1). * Stalen damwanden [1](#page=1). * Palenwanden [1](#page=1). * Diepwanden (of "slibwanden") [1](#page=1). * Soil-mix wanden [1](#page=1). ### 1.3 Factoren bij de keuze van een beschoeiingstechniek De keuze voor een specifieke beschoeiingstechniek hangt af van diverse elementen, waaronder: * De aard van de ondergrond [2](#page=2). * De diepte van de beschoeiing [2](#page=2). * De benodigde stijfheid [2](#page=2). * Eventuele hinder voor de omgeving [2](#page=2). * De ligging van het grondwaterpeil [2](#page=2). * Eisen aan waterdichtheid [2](#page=2). * De gebruiksduur [2](#page=2). * De uitvoeringssnelheid [2](#page=2). * Mogelijk hergebruik van de beschoeiingselementen [2](#page=2). * De kostprijs [2](#page=2). Zelfs een beschoeide bouwput kan nog leiden tot horizontale of verticale vervormingen in de omgeving, afhankelijk van de stijfheid van de gebruikte techniek. Om dit te beperken, kunnen stempels of grondankers voorzien worden [2](#page=2). > **Tip:** Een grondige analyse van de omgevingsfactoren en projectvereisten is essentieel voor een optimale keuze van de beschoeiingstechniek. ### 1.4 Terminologie Er bestaat in de volksmond verwarring tussen de benamingen "damwanden" en "damplanken", waarbij "damwanden" vaak als algemene term voor grondkerende constructies wordt gebruikt. In deze cursus wordt de terminologie als volgt gehanteerd [2](#page=2): * **Damwanden**: een aaneengesloten reeks van geprofileerde stalen profielen [2](#page=2). * **Damplanken**: de combinatie van stalen H-profielen en kleinere elementen in hout, beton, staal, kunststof [2](#page=2). --- # Verankering en stempeling van beschoeiingen Verankering en stempeling zijn aanvullende veiligheidsmaatregelen die de stevigheid van beschoeiingen verhogen om bezwijken onder gronddruk te voorkomen. Deze technieken worden vaak per verdiepingshoogte van de bouwput aangebracht [3](#page=3). ### 3.2.1 Stempeling Stempeling omvat het plaatsen van elementen, zoals profielen en kokers, tussen twee tegenover elkaar staande beschoeiingswanden om de bouwput open te houden. Hoewel ze de bouwput stabiliseren, kunnen stempels hinder veroorzaken voor werkzaamheden binnen de bouwput omdat ze de ruimte doorkruisen. Om voldoende werkruimte te behouden, worden stempels op voldoende afstand geplaatst. Horizontale grondkrachten worden via stalen gordingen op de beschoeiingswanden naar de stempels overgebracht [3](#page=3). Stempels brengen horizontale krachten over naar: 1. De tegenoverstaande wanden [4](#page=4). 2. De bodem van de bouwput [4](#page=4). 3. Delen van reeds gerealiseerde constructies [4](#page=4). Het overbrengen van krachten naar de bodem van de bouwput beperkt de vrije werkruimte aanzienlijk en wordt daarom minder vaak toegepast. Wanneer krachten worden overgebracht naar reeds gerealiseerde constructies, worden stalen liggers gebruikt die onderling verbonden en verticaal ondersteund moeten worden om uitknikken te voorkomen [4](#page=4). Als stempels kunnen dienen: 1. **Stalen profielen (vakwerkliggers)** [5](#page=5). 2. **Buis- of kokerprofielen**: Geschikt voor grote overspanningen tot 40 meter en voor zeer grote krachten [5](#page=5). 3. **Hydraulische stempels**: Veelzijdig inzetbaar, gemakkelijk te plaatsen en kunnen grote druk opvangen. Met beweegbare voeten en telescopische constructie kunnen deze stempels een hoek van 45 graden maken en lengtes tot 22 meter bereiken, waardoor gewenste binnenwerkruimtes vergroot kunnen worden [5](#page=5). > **Tip:** Hydraulische stempels bieden flexibiliteit in plaatsing en aanpassing, wat een voordeel kan zijn bij complexe bouwkuipen. ### 3.2.2 Grondankers (trekankers of groutankers) Grondankers, ook wel trekankers of groutankers genoemd, bieden het grote voordeel van een volledig open bouwput, wat ongehinderd werken mogelijk maakt in tegenstelling tot bij stempels [6](#page=6). **Principeschets:** Grondankers bestaan uit stalen trek-elementen (stalen staaf met ankerplaat) die onder een bepaalde hellingshoek door de beschoeiingswand in de achterliggende grond worden geplaatst. Ze worden verankerd in de grond door middel van een verhard grout-lichaam. Grout is een mengsel van cement, water en eventuele toeslag- en hulpstoffen. Dit grout-lichaam vormt een "prop" die zich in de grond vastzet, waardoor de beschoeiing niet kan omvallen of richting de bouwput kan verschuiven [6](#page=6). **Uitvoering:** 1. Boren van een boorgat door de beschoeiingswand [6](#page=6). 2. Boren met een voerbuis (uitgerust met een boorkop) door het boorgat in de achterliggende grond, onder een hellingshoek van ongeveer 4 tot 6 meter diep [6](#page=6). 3. Injecteren van het groutmengsel (watercement mengsel) onder hoge druk in de voerbuis. Een deel vloeit achteraan uit de voerbuis en vormt de groutprop [6](#page=6). 4. Plaatsen van wapeningsstrengen of een wapeningsstaaf in de voerbuis [7](#page=7). 5. Verwijderen van de voerbuis [7](#page=7). 6. Na verharding van het groutmengsel worden de strengen of de staaf opgespannen en vastgezet met een ankerkop, wat het enige zichtbare deel op de beschoeiingswand is [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Een typische groutprop kan variëren in grootte, afhankelijk van de benodigde draagkracht en de grondgesteldheid, om effectieve verankering te garanderen [6](#page=6) [7](#page=7). #### Andere toepassingen van grondankers Grondankers worden ook gebruikt als trekankers voor de betonplaat in een bouwput. Bij verwachte grote opwaartse grond- of waterdruk kan de funderingsplaat bol gaan staan of bezwijken. Om dit te voorkomen, kunnen trekankers in de funderingsplaat worden aangebracht, waarbij het plaatsingsprincipe vergelijkbaar is met dat van ankers in beschoeiingen. De ankerkoppen worden nadien weggewerkt in een tweede opgestorte betonlaag [8](#page=8). > **Tip:** Het gebruik van grondankers is een efficiënte methode om zowel horizontale als opwaartse krachten op bouwwerken te weerstaan, wat de stabiliteit en veiligheid aanzienlijk verhoogt [6](#page=6) [8](#page=8). --- # Specifieke beschoeiingstechnieken Dit onderwerp behandelt gedetailleerd twee specifieke grondkerende en stabiliserende technieken voor bouwputten: de damplankenwand (Berlinerwand) en de secanspalenwand. ### 3.1 Damplankenwand of "Berlinerwand" Een damplankenwand, ook wel Berlinerwand genoemd, is een tijdelijke constructie die de achterliggende grond tegenhoudt, maar niet waterdicht is. Deze techniek wordt vaak toegepast wanneer bouwputten vanwege plaatsgebrek niet schuin (in talud) kunnen worden aangelegd [9](#page=9). #### 3.1.1 Werkwijze Verticale stalen I- of H-profielen worden met een tussenafstand van ongeveer 1 tot 3.5 meter in de grond aangebracht door middel van heien, trillen of plaatsen in vooraf geboorde gaten. Vervolgens wordt de bouwput ongeveer 0.5 tot 1 meter uitgegraven en worden er handmatig elementen (gemaakt van hout, beton of staal) tussen de flenzen van de profielen geschoven over de hoogte van de uitgegraven laag. Er wordt zo recht mogelijk uitgegraven om holtes achter de constructie te vermijden die tot grondverschuivingen kunnen leiden. De tussenliggende balken en betonplaten worden langs de putzijde vastgezet met houten wiggen. Dit proces wordt herhaald voor elke uitgegraven laag totdat de gewenste diepte is bereikt, waardoor een aaneensluitend scherm rondom de bouwput ontstaat. De gronddruk wordt via de tussenelementen overgebracht naar de H-profielen. De wand zelf is nooit dieper dan de bouwput, enkel de stalen profielen reiken dieper [9](#page=9). > **Tip:** Er wordt zo recht mogelijk uitgegraven om holtes achter de constructie te vermijden [9](#page=9). #### 3.1.2 Materialen De damwandelementen kunnen uit diverse materialen bestaan, waaronder hout, staal en beton. De keuze van het materiaal wordt bepaald door functionele, constructieve en financiële overwegingen [10](#page=10). * **Hout:** Houten damplanken worden doorgaans gebruikt voor relatief kleine constructies. De balken hebben typisch een dikte van 5 tot 15 cm en een hoogte van 13 tot 18 cm [10](#page=10). * **Staal:** Stalen platen zijn groter dan houten balken en verkorten daardoor de plaatsingstijd. Ze worden in de grond geduwd en snijden als het ware de grond in tweeën, wat de kans op holtes achter de wand minimaliseert. Bovendien zijn stalen platen redelijk waterdicht, zeker bij een goede aansluiting tussen de platen [10](#page=10). * **Beton:** Betonplaten, ongeveer 5 tot 10 cm dik, zijn voorzien van tralieliggers die zorgen voor de sterkte en stijfheid van de plaat. Deze platen hebben doorgaans een lengte van 1.5 tot 2 meter en een hoogte van circa 40 cm [10](#page=10) [11](#page=11). #### 3.1.3 Verankering Bij Berlinerwanden van aanzienlijke hoogte, met een corresponderende hoge gronddruk, wordt de damwand verankerd met grondankers. Om de ankerstaven te bevestigen en de krachten te verdelen, worden horizontale gordingen (stalen profielen die verticale profielen verbinden) aan de damwand bevestigd. Een wand van één verdiepingshoogte wordt meestal zonder verankering uitgevoerd; vanaf twee of meer verdiepingen is verankering noodzakelijk vanwege de beperkte stijfheid van de beschoeiingswand [11](#page=11). #### 3.1.4 Samenvattende kenmerken * Grondkerend [11](#page=11). * Niet waterkerend [11](#page=11). * Tijdelijke constructie die nadien wordt verwijderd [11](#page=11). * Vereist een "droge" werf; graafwerk en plaatsing van tussenelementen gebeuren manueel. Indien nodig kan tijdelijke grondwaterverlaging ("bemaling") noodzakelijk zijn [11](#page=11). * Toepasbaar bij goed penetreerbare grond vanwege het handmatige graafwerk [11](#page=11). * Geschikt voor bouwputten met dieptes beperkt tot circa 12 meter [11](#page=11). * Niet aanbevolen binnen de invloedssfeer van bestaande gebouwen of constructies, aangezien het de gronddruk wel kan opvangen, maar zettingen van omliggende zware constructies niet kan tegengaan. In dergelijke gevallen is een andere beschoeiingstechniek aangewezen [11](#page=11). * Groot voordeel is de flexibiliteit; de wand kan eenvoudig worden aangepast aan de vorm en situatie van de bouwput [11](#page=11). * Relatief eenvoudig te construeren met gestandaardiseerde bouwelementen, wat leidt tot lagere kosten dan andere beschoeiingstechnieken [11](#page=11). ### 3.2 Secanspalenwand Een secanspalenwand is een beschoeiingsconstructie rondom een bouwput, gevormd door een reeks palen die in de grond worden gevormd, geboord of geschroefd. Er wordt onderscheid gemaakt tussen in elkaar snijdende ("secans") palen en aan elkaar rakende ("tangens") palen; hier wordt enkel het eerste type behandeld. De secanspalenwand is grondkerend en waterremmend, maar niet volledig waterdicht vanwege mogelijke doorsijpeling tussen de palen. In sommige gevallen kan deze wand ook dragend zijn en deel uitmaken van de fundering [12](#page=12). #### 3.2.1 Werkwijze ##### Uitzetten van de palen Om de waterremmende eigenschap te garanderen, is een nauwkeurige en loodrechte uitvoering van de palen essentieel. Om de precieze positie van de palen en de correcte insnijdingsdiepte te waarborgen, moet de boormachine nauwkeurig gepositioneerd kunnen worden. Om te voorkomen dat de boormachine bij het inboren afwijkt of scheef boort, wordt eerst een gewapende "geleidingsbalk" in beton gerealiseerd. Hiervoor wordt een geul van circa 40 cm diep en een breedte van de paaldiameter plus ongeveer 60 cm gegraven. Voordat het beton wordt gestort (dat aan weerszijden circa 30 cm breder is dan de toekomstige palen), wordt centraal in de geul een polystyreen sjabloon geplaatst dat overeenkomt met de positie en diameters van de te realiseren palen. Na het uitharden van het beton kan het sjabloon worden verwijderd en kan de palenboor-machine exact in de opening worden geplaatst. De geleidingsbalk blijft zichtbaar bovenaan en verbindt de koppen van de palen, wat zorgt voor samenhang. De extra breedte van de geleidingsbalk kan later worden afgekapt [12](#page=12) [13](#page=13). > **Tip:** Een geleidingsbalk in beton, uitgezet met een polystyreen sjabloon, garandeert de precieze plaatsing en loodrechte uitvoering van de palen [13](#page=13). ##### Volgorde van uitvoering van de palen De wand bestaat uit "primaire" en "secundaire" palen, uitgevoerd in drie fasen om grondverschuivingen of verzakkingen te voorkomen. Eerst worden de "primaire" palen gerealiseerd (schematisch blauw en geel), waarna, na voldoende uitharding, de "secundaire" palen (rood) worden geboord [14](#page=14). ##### Realiseren van de palen Het boorprincipe is gebaseerd op "verbuisde schroefboorpalen". Een holle "mantelbuis" wordt in de grond geperst terwijl de grond erin wordt weggenomen. De mantelbuis ondersteunt het boorgat, waardoor zettingen van de grond beperkt blijven en de grond naast het boorgat niet wordt verdrongen. Dit maakt het boren naast bestaande funderingen zonder risico mogelijk. Deze techniek is bovendien trillingsvrij en geluidsarm. De "schroef van Archimedes" of avegaar, met een boorkop, draait binnenin de mantelbuis en transporteert de los geboorde grond naar boven. Op de juiste diepte wordt beton door de holle as van de avegaar gepompt, terwijl de mantelbuis en avegaar omhoog worden gedraaid, waardoor het beton onmiddellijk de ontstane holle ruimte vult. De secundaire palen worden enkele dagen na de primaire palen geboord en snijden deze een paar centimeter af, afhankelijk van de paaldiameter. Secundaire palen worden meestal van wapening voorzien in de vorm van staven of stalen profielen [14](#page=14) [15](#page=15). > **Tip:** Het "verbuisde" boorsysteem met een mantelbuis voorkomt grondverdrenging en maakt boren naast bestaande funderingen mogelijk [14](#page=14). #### 3.2.2 Verankering Na het uitharden van de palen kan de bouwput gefaseerd worden uitgegraven, waarbij per fase (ongeveer één verdiepingshoogte) grondankers worden geplaatst in de aansluiting van twee palen. De vloerplaat die in de palenwand wordt geïntegreerd, zorgt voor een sterke, samenhangende kelderconstructie. Later kan een voorzetwand worden gerealiseerd die dient als afgewerkte kelderwand, waarbij wapeningsnetten vóór de secanspalenwand worden gemonteerd en met beton worden opgespoten [15](#page=15) [16](#page=16). #### 3.2.3 Samenvattende kenmerken * Grondkerend [16](#page=16). * Waterremmend [16](#page=16). * Uitvoering is mogelijk zonder verlaging van de grondwatertafel en in vrijwel elke grondsoort. Harde ondergronden of funderingsmetselwerk vormen geen obstakel [16](#page=16). * Boren naast bestaande funderingen is mogelijk zonder risico op schade door de trillingsvrije techniek en het ontbreken van grondverdringing, waardoor veranderingen in grondspanningen en zettingen worden uitgesloten [16](#page=16). * De palenwand heeft een hoog verticaal draagvermogen en kan als onderdeel van de constructie dienen, bijvoorbeeld voor de gevel [16](#page=16). * Door het gebruik van polystyreen sjablonen en een wendbare machine is de vorm van de palenwand flexibel te bepalen, zelfs ronde uitvoeringen zijn mogelijk [16](#page=16). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Beschoeiingstechnieken | Verticale grondkerende constructies die worden uitgevoerd om de grond op zijn plaats te houden, verzakkingen van wegenis en aanpalende gebouwen te voorkomen, en die kunnen variëren in materiaalkeuze en uitvoeringsmethode, afhankelijk van de omstandigheden. | | Grondkerende constructies | Bouwwerken die ontworpen zijn om de achterliggende grond te ondersteunen en te voorkomen dat deze instort of verschuift, cruciaal bij bouwputten en diepe uitgravingen. | | Verticale grondkerende constructies | Specifieke vorm van grondkerende constructies die een verticaal schild vormen om de instabiliteit van de grond te beheersen. | | Damplanken | Een specifieke type beschoeiing dat bestaat uit een combinatie van stalen H-profielen en kleinere elementen zoals hout, beton of kunststof, die tussen de flenzen van de profielen worden geschoven om een scherm te vormen. | | Berlinerwand | Een tijdelijke grondkerende constructie, ook wel damplankenwand genoemd, die bestaat uit verticale stalen H-profielen waartussen elementen van hout, beton of staal worden geschoven om de grond tegen te houden. | | Stalen damwanden | Een aaneengesloten reeks van geprofileerde stalen profielen die als grondkerende constructie worden toegepast, vaak in de vorm van waterdichte schermen. | | Palenwand | Een beschoeiingsconstructie gevormd door een aaneenschakeling van in de grond gevormde, geboorde of geschroefde palen, die grondkerend en waterremmend kan zijn. | | Secanspalenwand | Een type palenwand waarbij de palen elkaar in de grond snijden om een zo waterdicht mogelijke constructie te vormen, vaak gebruikt als grondkering. | | Slibwanden | Een andere benaming voor diepwanden, diep in de grond aangebrachte wanden, vaak gebruikt voor grondkering en als onderdeel van funderingen. | | Soil-mix wanden | Een beschoeiingstechniek waarbij de grond ter plaatse wordt gemengd met cement en andere bindmiddelen om een stabiele, waterdichte wand te creëren. | | Stempeling | Het aanbrengen van horizontale elementen, zoals profielen of kokers, tussen twee tegenover elkaar staande beschoeiingswanden om de bouwput open te houden en de gronddruk op te vangen. | | Stempels | De horizontale elementen die bij stempeling worden gebruikt om de beschoeiingswanden te ondersteunen en de zijwaartse gronddruk te weerstaan. | | Grondankers | Trek-elementen (stalen staaf met ankerplaat) die onder een hoek in de grond worden geplaatst en verankerd met een verhard grout-lichaam, om beschoeiingen te verstevigen of opwaartse krachten op funderingsplaten tegen te gaan. | | Trekankers | Een algemene term voor grondankers die primair worden gebruikt om trekkrachten op te vangen, zoals bij beschoeiingen of om opwaartse druk op funderingen te weerstaan. | | Groutankers | Een specifiek type grondanker waarbij een mengsel van cement en water (grout) wordt geïnjecteerd om een verankeringslichaam in de grond te vormen. | | Grout | Een vloeibaar mengsel van cement, water en eventuele toeslagmaterialen, gebruikt om verankeringslichamen te vormen of boorgaten te stabiliseren. | | Gordingen | Horizontaal geplaatste stalen profielen die twee of meer verticale beschoeiingsprofielen met elkaar verbinden om de krachtoverdracht naar stempels of ankers te verbeteren. | | Verankering | Het proces waarbij de beschoeiing wordt vastgezet in de grond, meestal met behulp van grondankers, om stabiliteit te garanderen tegen de optredende gronddruk. | | Gronddruk | De druk die de achterliggende grond uitoefent op een verticale constructie zoals een beschoeiing of damwand. | | Waterremmend | Een constructie die de doordringing van grondwater aanzienlijk vertraagt, maar niet volledig tegenhoudt, zoals bij palenwanden. | | Waterdichtheidseisen | Specificaties die aangeven in welke mate een constructie het passeren van water moet beperken, variërend van waterkerend tot volledig waterdicht. | | Bemalen | Het kunstmatig verlagen van de grondwaterstand in of rond een bouwput, vaak nodig bij bouwactiviteiten in vochtige gronden om droge werkomstandigheden te creëren. | | Talud | Een schuine helling van de grond, in tegenstelling tot een verticale uitgraving of beschoeiing. | | Groutprop | Het verharde grout-lichaam dat zich vormt achter de beschoeiing of in het boorgat wanneer grout wordt geïnjecteerd, en dat dient als verankering. | | Verbuisde schroefboorpalen | Een methode voor het maken van palen waarbij een mantelbuis in de grond wordt gedrukt, de grond uit de buis wordt verwijderd met een schroefboor, en vervolgens beton wordt geïnjecteerd. | | Mantelbuis | Een holle buis die tijdens het boren van palen in de grond wordt gebruikt om het boorgat te ondersteunen en te voorkomen dat de grond instort. | | Schroef van Archimedes (avegaar) | Een eindeloze schroef met een boorkop aan het uiteinde, gebruikt om grond uit een boorgat te verwijderen en tegelijkertijd de ruimte te vullen met beton. |

# Werfinrichting en veiligheid De werfinrichting organiseert het bouwterrein functioneel en veilig om het bouwproject zo efficiënt mogelijk uit te voeren met minimale hinder [3](#page=3). ### 1.1 Algemene principes van werfinrichting Het doel van de werfinrichting is het creëren van een functioneel en veilig georganiseerd bouwterrein, wat resulteert in een efficiënte projectuitvoering met minimale overlast en frustratie. Bij grotere werven wordt voorafgaand een werfinrichtingsplan opgesteld, waarbij een tijdelijke infrastructuur, een zogenaamd 'bouwdorp', wordt ingericht [3](#page=3). Factoren die de inrichting van de bouwplaats beïnvloeden, zijn onder meer: * Het type bouwproject [3](#page=3). * De locatie en de omgeving [3](#page=3). * Het in te zetten materiaal en materieel [3](#page=3). * De noodzakelijke nuts- en andere voorzieningen [3](#page=3). * De geldende wetgeving en veiligheidseisen [3](#page=3). De bouwplaatsinrichting omvat onder andere: * Het aanvragen van inname van openbaar terrein voor opslag of plaatsing van bouwkranen bij de gemeente [3](#page=3). * Werfafsluitingen [3](#page=3). * Signalisatie (waarvoor een vergunning van de gemeente nodig is) [3](#page=3). * Maatregelen ter voorkoming van diefstal [3](#page=3). * Hijswerktuigen [3](#page=3). * Zones voor materiële voorzieningen zoals bouwketen en toiletten [3](#page=3). * Leidingen voor water en elektriciteit [3](#page=3). * Zones voor materiaalopslag [3](#page=3). * Afvalsorteerzones [3](#page=3). * Circulatieschema's voor personeel, voertuigen en materiaal [3](#page=3). #### 1.1.1 Hekwerk De bouwondernemer is verantwoordelijk voor de veiligheid van zowel medewerkers als passanten en omwonenden. Hekwerken helpen om overlast en verkeershinder te beperken, pottenkijkers te weren en materiaal en materieel veilig te stallen. Het terrein moet echter wel goed toegankelijk blijven voor medewerkers en leveranciers, terwijl enkel bevoegden het betreden. Veelgebruikte afsluitingen zijn Heras-hekken [3](#page=3). #### 1.1.2 Aansluitingen elektriciteit, water, gas en riool In sommige gevallen kan gebruik gemaakt worden van voorzieningen van aanpalende buren. Meestal is het echter noodzakelijk om tijdelijke werfaansluitingen aan te vragen bij de bevoegde diensten [4](#page=4). * **Water:** Een tijdelijke wateraansluiting kan verkregen worden door een watermeter te huren op een standpijp, die op zijn beurt verbonden is met het waterleidingsnet via een hydrant [4](#page=4). * **Elektriciteit:** Een tijdelijke elektriciteitsaansluiting kan worden aangevraagd, waarvoor een werfkast kan worden gebruikt of eigen stroomgeneratoren ingezet [4](#page=4). #### 1.1.3 Verlichting Professionele verlichting op de bouwplaats is essentieel. Het heeft een dubbele functie: het weren van onbevoegden 's nachts en het zorgen voor voldoende licht op de werkplek. Dit omvat zowel buitenverlichting als tijdelijke binnenverlichting in bijvoorbeeld schachten en verdiepingen [4](#page=4). #### 1.1.4 Beveiliging Bouwplaatsbeveiliging richt zich op twee pijlers: het optimaliseren van een veilig werkklimaat voor iedereen op de werf en het minimaliseren van vandalisme en diefstal. Een stevige afsluiting en eventueel camera's (vooral op grotere werven) dragen hieraan bij [4](#page=4). #### 1.1.5 Bouwliften en bouwkranen De juiste keuze van liften en kranen is cruciaal voor het efficiënt, snel en veilig transporteren van zware goederen en materialen, ook op grote hoogte. De selectie van een werfkraan (qua zwaarte, hoogte, type) en de positie ervan op de werf worden zorgvuldig overwogen [5](#page=5). #### 1.1.6 Toiletten en schaftwagens Op 10 maart 2016 hebben de sociale partners van de bouwsector een nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst (cao) gesloten betreffende sociale voorzieningen op bouwplaatsen. Deze cao regelt voorzieningen zoals kleedkamers, refters, wasplaatsen, toiletten en verzorgingslokalen voor werknemers. De bepalingen van de Codex over het welzijn op het werk, met name titel III (arbeidsplaatsen), hoofdstuk V (tijdelijke of mobiele bouwplaatsen) en bijlage III (minimumvoorschriften inzake veiligheid en gezondheid op bouwplaatsen), blijven onverminderd van toepassing [5](#page=5). ### 1.2 Wettelijk kader Het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming (ARAB) vormt een onderdeel van de Belgische sociale regelgeving en reguleert de betrekkingen tussen werkgevers en werknemers. Het ARAB bundelt diverse reglementeringen, voornamelijk voortkomend uit de Veiligheidswet van 1952 en de Machinewet van 1961. Sinds 1993 wordt het ARAB geleidelijk geherstructureerd tot een nieuwe Codex over het welzijn op het werk, ter bevordering van de integratie van Europese richtlijnen [4](#page=4). --- # Inplanten en uitzetten van het gebouw Het inplanten en uitzetten van een gebouw omvat de methoden en procedures voor het correct positioneren van een gebouw op de bouwgrond, zowel horizontaal als verticaal, met als doel dit gebouw nauwkeurig op de juiste plaats te situeren [6](#page=6). ### 2.1 Belang van correcte inplanting Een foute inplanting kan leiden tot ernstige problemen zoals discussies met buren en gemeenten, rechtszaken en zelfs gedwongen afbraak van de constructie. Vaak zijn eigendomsgrenzen op het terrein niet nauwkeurig waarneembaar [6](#page=6). #### 2.1.1 Problemen met perceelsgrenzen Grenspalen kunnen verzakken, verschuiven of verloren gaan. Ook kan de perceelsgrens onduidelijk worden door wildgroei of verschoven omheiningen. Bij twijfel omtrent de correcte eigendomsgrenzen is het raadzaam een landmeter te contacteren voor een correcte afpaling van het terrein. Deze plaatst dan gemarkeerde eigendomspaaltjes op de hoekpunten [6](#page=6). ### 2.2 De componenten van inplanting De inplanting van een gebouw op het terrein is tweedelig [7](#page=7): 1. **Horizontale inplanting:** De positionering van het gebouw op het terrein ten opzichte van de rooilijn (grens tussen openbaar en privédomein) en de zijdelingse perceelsgrenzen (grenzen met aanpalende buren) [7](#page=7). 2. **Verticale inplanting:** De positionering van het gebouw in hoogte ten opzichte van het terrein, zoals het afgewerkte vloerpeil of de nulpas ten opzichte van de as van de weg of het nulpeil van de aanpalende buur [7](#page=7). ### 2.3 Horizontale inplanting #### 2.3.1 Het inplantingsplan De horizontale inplanting gebeurt aan de hand van het inplantingsplan, dat deel uitmaakt van de bouwaanvraag en na goedkeuring strikt gevolgd moet worden. Dit plan, opgemaakt door de architect conform de geldende stedenbouwkundige voorschriften, bepaalt nauwkeurig de volgende zaken [7](#page=7): * **De bouwlijn (voorgevellijn):** Meestal bepaald ten opzichte van de rooilijn of de as van de weg, bijvoorbeeld "5 meter achter de rooilijn" [8](#page=8). * **De zijdelingse bouwvrije stroken:** Vrije ruimtes aan weerszijden van de woning tot aan de zijdelingse perceelsgrenzen, waarin niets gebouwd mag worden. De breedte hiervan wordt bepaald door gemeentelijke of verkavelingsvoorschriften; gangbaar zijn 3 meter voor halfopen bebouwingen en 4 meter voor vrijstaande bebouwingen [8](#page=8). * **De bouwdiepte:** De diepte van de woning op het gelijkvloers en de verdiepingen, eveneens bepaald door stedenbouwkundige of verkavelingsvoorschriften [8](#page=8). #### 2.3.2 Methoden voor horizontale inplanting op het terrein De horizontale inplanting kan gebeuren met: 1. **Houten brugjes:** Bestaande uit twee verticale paaltjes in de grond en een horizontale dwarsplank waarin nagels kunnen worden ingeklopt om touwen voor de muurvisualisatie te spannen [9](#page=9). 2. **Een doorlopend bouwraam:** Gevormd door verticale paaltjes en doorlopende horizontale dwarsplanken [9](#page=9). Vaak wordt de horizontale dwarsplank op het peil van de nulpas aangebracht. De brugjes of het bouwraam worden minimaal 100 cm buiten de hoeken van het gebouw geplaatst om werkzaamheden niet te hinderen. Bij het graven van een kelder met talud is een grotere afstand vereist. Er wordt aangeraden extra marge te nemen om te voorkomen dat piketten door wegschuivend talud in de bouwput terechtkomen [9](#page=9). #### 2.3.3 Werkwijze van het uitzetten De werkwijze voor het uitzetten omvat de volgende stappen [10](#page=10): 1. **Uitzetten van de bouwlijn:** Dit kan gebeuren door een gemeentelijke afgevaardigde of door de aannemer zelf, die nadien controle krijgt. De bouwlijn wordt vaak gemarkeerd met felgekleurde paaltjes nabij de perceelsgrenzen en gevisualiseerd met een touw [10](#page=10). 2. **Uitzetten van de zijdelingse bouwvrije stroken:** Vanaf de bouwlijn wordt de maximale breedte van het gebouw afgemeten en gemarkeerd met bijvoorbeeld een jalon [10](#page=10). 3. **Plaatsen brugjes aan de voorzijde:** De bouwlijn wordt hierop vastgelegd met spijkers. Ter hoogte van de jalons die de bouwvrije stroken aangeven, wordt een rechte hoek gevormd en de bouwdiepte afgemeten om de "achterbouwlijn" te verkrijgen [10](#page=10). 4. **Plaatsen brugjes aan de achterzijde:** De achterbouwlijn en de lijn van de zijgevels worden vastgelegd met spijkers op de brugjes of het bouwraam. Vervolgens kunnen de vier gevels met touwen worden gevisualiseerd [10](#page=10). 5. **Controle:** Er worden controles uitgevoerd op de breedte van de zijdelingse bouwvrije stroken, de breedte en diepte van het gebouw, en de haaksheid van de gevels [10](#page=10). #### 2.3.4 Verdere markering en modernere technieken Nadat de basislijnen zijn uitgezet en gecontroleerd, worden de muurbreedtes, funderingsbreedtes van buiten- en binnenmuren, en eventuele insprongen verder vastgelegd met bijkomende spijkers en touwen [11](#page=11). * **Bij kelders:** De visualisatie van muren en funderingsvoeten moet worden overgebracht naar de bodem van de bouwput, met behulp van topografische toestellen of een schietlood [11](#page=11). * **Totaalstation (Tachymeter):** Tegenwoordig worden grote werven en ook kleinere projecten vaak uitgezet met een totaalstation, een combinatie van een theodoliet en afstandsmeter. Deze toestellen voeren berekeningen uit en kunnen data direct omzetten naar CAD-bestanden. Er bestaan ook reflectorloze meettoestellen met hoogwaardige lasertechniek [11](#page=11). ### 2.4 Verticale inplanting #### 2.4.1 Nulpeil of nulpas Na de horizontale uitzetting wordt de nulpas bepaald, wat het peil van de afgewerkte vloer aanduidt, vaak het peil van de dorpel aan de voordeur. Het referentiepeil voor de nulpas is terug te vinden op het inplantingsplan en wordt vastgelegd ten opzichte van een ander vast peil, zoals een boordsteen van de straat, een riooldeksel, het midden van de straat, de dorpel van een naastliggend gebouw, of een officieel vastgelegd hoogtepeil van het Nationaal Geodetisch Instituut. De nulpas wordt eveneens bepaald door stedenbouwkundige voorschriften en aangeduid door een gemeentelijke afgevaardigde [12](#page=12). #### 2.4.2 Praktische vastlegging van het nulpeil De praktische vastlegging van het nulpeil op de werf kan op verschillende manieren [12](#page=12): * De bovenkant van brugjes of bouwplanken laten samenvallen met het nulpeil (afgeraden, omdat deze beschadigd kunnen raken) [12](#page=12). * Een paal of piket stevig in de grond buiten de bouwzone vastzetten en het nulpeil erop aftekenen [12](#page=12). * Merktekens aanbrengen met verf op bestaande, vaste punten zoals gevels van buren, verlichtingspalen of omheiningsmuren [12](#page=12). #### 2.4.3 Het belang van de nulpas en de meterpas De nulpas dient gedurende het gehele bouwproces als referentiepeil voor alle hoogtematen. Dakwerkers, uitvoerders van chape, vloerders, etc., hanteren dit peil [13](#page=13). Om praktische redenen, omdat de nulpas laag bij de grond ligt, wordt ook de **meterpas** aangeduid. Dit peil bevindt zich 1 meter boven de nulpas en is op een "comfortabelere" hoogte te raadplegen. Het is cruciaal dat de meterpas op een vast punt blijft staan en goed zichtbaar is gedurende het gehele bouwproces. Met behulp van een pasdarm (watergevulde doorzichtige slang) of een lasertoestel kan elke aannemer het juiste peil naar de gewenste locatie overbrengen [13](#page=13). --- # Bouwrijp maken en bemaling Het bouwrijp maken van een terrein omvat alle werkzaamheden die nodig zijn om de bouwplaats gereed te maken voor de eigenlijke constructie, inclusief het verwijderen van obstakels en het voorbereiden van de grond, terwijl bemaling systemen zijn die worden gebruikt om grondwater tijdelijk of permanent te verlagen om droge werkomstandigheden te garanderen tijdens de bouw [14](#page=14) [15](#page=15). ### 3.1 Bouwrijp maken van het terrein Het bouwrijp maken van het terrein vindt bij voorkeur plaats vóór de uitzetting van de werf en is een algemene term voor het klaarmaken van het terrein voor de bouw. Dit proces omvat verschillende stappen [14](#page=14): * **Opruimen van obstakels:** Dit houdt in het verwijderen van aanwezige hindernissen, beplanting, het rooien van bomen, het verwijderen van afvalmateriaal en af te breken gebouwen [14](#page=14). * **Inrichten van de werf:** Dit omvat algemene werkzaamheden op de bouwplaats, zoals beschreven in sectie 4.1 van de bron [14](#page=14). * **Afschermen van naburige gebouwen:** Ter bescherming tegen mogelijke schade aan aangrenzende gebouwen, zoals het aanbrengen van beschoeiing [14](#page=14). * **Afgraven van teelaarde:** Dit is het machinaal afgraven van graszoden en de bovenste vruchtbare laag van de grond (teelaarde) tot ongeveer 20 cm onder het maaiveld. Teelaarde is rijk aan humus en geschikt voor tuinbouw, maar niet sterk genoeg voor funderingen. De afgegraven teelaarde kan na de bouwwerken terug worden verspreid. Meestal wordt het te bebouwen oppervlak plus een extra meter rondom afgegraven [14](#page=14). ### 3.2 Bemalingssystemen Bemalingssystemen zijn essentieel wanneer het grondwaterpeil (FO) te hoog is om droge graaf- en bouwwerkzaamheden mogelijk te maken. Het tijdelijk verlagen van het grondwaterpeil kan weken tot maanden duren en brengt significante gevolgen met zich mee voor de ondergrond en de omgeving [15](#page=15) [16](#page=16). #### 3.2.1 Gevolgen van bemaling Het verlagen van het grondwaterpeil beïnvloedt de ondergrond op verschillende manieren: * **Verandering van grondspanning en -volume:** Het weghalen van water kan leiden tot veranderingen in de druk en de omvang van de grond [16](#page=16). * **Zettingen en verzakkingen:** Ontstane "lege poriën" onder keldervloeren of in de bodem kunnen leiden tot verzakkingen van gebouwen, wegenis of infrastructuur in de omgeving [16](#page=16). * **Schade aan groen:** Droogteschade aan planten en bomen door een "droog-getrokken bodem" is een risico [16](#page=16). * **Verplaatsing van verontreinigingen:** Grondwaterverontreinigingen kunnen door het verlagen van het peil worden verplaatst [16](#page=16). #### 3.2.2 Administratieve voorzorgsmaatregelen Om discussies en gerechtelijke procedures met betrekking tot schade veroorzaakt door bemalingen te vermijden, is het aan te raden een plaatsbeschrijving op te maken [16](#page=16). * **Plaatsbeschrijving of "staat van bevinding":** Dit is een schriftelijke vaststelling van de bestaande toestand van aangrenzende eigendommen vóór de aanvang van de werken. Het document bevat een gedetailleerde opsomming, eventueel met foto's, van de bestaande schade [16](#page=16). * **Uitvoering:** Meestal gebeurt de schadeopname door een expert (bv. landmeter of architect) [16](#page=16). * **Akkoordbevinding:** De aanpalende buur ondertekent het verslag na inzage om akkoord te gaan met de vastgestelde toestand [16](#page=16). * **Nasleep:** Na de werken wordt een tweede plaatsbezoek gedaan om eventueel bijgekomen schade te vergelijken met de oorspronkelijke opmerkingen. Dit kan leiden tot financiële regelingen tussen verzekeringsmaatschappijen [16](#page=16). * **Belang:** Een plaatsbeschrijving is in het belang van zowel de buur als de bouwheer om langdurige en kostelijke procedures te vermijden en het risico op het stilleggen van de werf te beperken [16](#page=16). #### 3.2.3 Systemen om grondwater te verlagen Bemalingssystemen kunnen worden onderverdeeld in permanente en tijdelijke systemen [17](#page=17). ##### 3.2.3.1 Permanente systemen Permanente systemen verlagen de grondwaterstand continu, ook na de voltooiing van de bouwwerken. Deze systemen worden niet verder toegelicht in deze cursus. Voorbeelden zijn [17](#page=17): * **Horizontale drainage:** Met een diepdraineermachine wordt een drainagebuis in de ondergrond gefreesd en aangesloten op een zuigerpomp om grondwater weg te pompen [17](#page=17). * **Verticale drainage:** Een geperforeerde buis wordt verticaal in de grond geplaatst, omringd door filtergrind om de drainage van waterdichte grondlagen te verbeteren [17](#page=17). ##### 3.2.3.2 Tijdelijke systemen Tijdelijke systemen verlagen de grondwaterstand slechts gedurende een bepaalde periode en laten deze na (een deel van) de werken terugkeren naar het oorspronkelijke peil. De keuze van het systeem hangt voornamelijk af van de aanwezige grondsoort [17](#page=17) [18](#page=18). * **Open bemaling:** * **Toepassing:** Wordt toegepast in slecht waterdoorlatende grond, zoals klei [19](#page=19). * **Uitvoering:** Kan door elke aannemer worden uitgevoerd met een eenvoudige vuilwaterdompelpomp [19](#page=19). * **Werkwijze:** Er wordt een doorlopende geul langs de randen van de bouwput gegraven, onder afschot naar een lager gelegen punt waar een dompelpomp wordt geplaatst. Grondwater sijpelt langzaam in de geul en wordt door de pomp afgevoerd naar een beek of riolering. In zeer dichte gronden kunnen drains in met zand/of grind gevulde geulen op de bodem van de bouwput noodzakelijk zijn [19](#page=19). * **Gesloten bemaling of "bronbemaling":** * **Toepassing:** Komt voor in minder goed tot goed doorlatende grondlagen, zoals zandgronden [20](#page=20). * **Uitvoering:** Vraagt gespecialiseerd materieel en kennis, en wordt daarom vaak uitbesteed aan bevoegde firma's [20](#page=20). * **Risico's:** Taluds kunnen inkalven, de bodem van bouwputten kan openbarsten, gebouwen op belendende percelen kunnen verzakken, waterputten en vijvers kunnen droogvallen, en bomen kunnen verdrogen. Een goede voorafgaande studie van het systeem in functie van de plaatselijke toestand is cruciaal [20](#page=20). * **Werkwijze:** Verticale filterbuizen (geperforeerde zuigbuizen) worden op regelmatige afstanden (bv. om de 2 meter) tot een diepte van 4 tot 7 meter in de grond aangebracht. Deze worden aangesloten op een ringleiding (verzamelleiding) die verbonden is met een vacuümpomp die het grondwater wegzuigt [20](#page=20). * **Dieptebeperking:** De maximale diepte tot waar water met een boven geplaatste pomp kan worden opgepompt, is beperkt tot 7 à 8 meter [20](#page=20). * **Verhanglijn:** De vorm die het oorspronkelijk horizontale grondwateroppervlak (freatisch oppervlak) aanneemt door de zuiging van de filters wordt de verhanglijn genoemd. Bij zeer doorlatende gronden is de curve vlakker, bij minder doorlatende gronden is deze steiler [21](#page=21). * **Verdere verlaging:** Om de grondwaterstand te verlagen tot minimaal circa 40 cm onder de bodem van de bouwput, wordt bronbemaling toegepast [22](#page=22). ##### 3.2.3.3 Diepere bemaling en "getrapt" bemalen Voor diepere bouwputten zijn speciale technieken nodig: * **Onderwaterpompen:** In grotere dieptes wordt in elke verticale buis een bijkomende onderwaterpomp geplaatst om de zuigcapaciteit te vergroten, aangezien de pomp aan het einde van de ringleiding onvoldoende zuigkracht heeft [22](#page=22). * **Getrapt bemalen:** Dit is een methode waarbij de bemaling in verschillende fasen gebeurt. Eerst wordt de standaard bronbemaling toegepast totdat het grondwaterpeil is gezakt, waarna de bouwput tot een bepaalde diepte kan worden uitgegraven. Vervolgens worden de zuigleidingen opnieuw geplaatst ten opzichte van de gegraven bouwput, waarna in een tweede fase opnieuw wordt bemalen. Dit proces herhaalt zich in "trappen" tot de gewenste diepte is bereikt [22](#page=22). ##### 3.2.3.4 Retourbemaling Retourbemaling wordt toegepast op plaatsen waar een grondwaterverlaging grote gevolgen kan hebben voor de natuur of gebouwen [18](#page=18). * **Principe:** Het opgepompte grondwater wordt via een gesloten systeem op een nabijgelegen plaats weer terug in de grond gepompt [18](#page=18) [20](#page=20). * **Doel:** Hiermee kan de invloedssfeer van de bemaling sterk worden verkleind [21](#page=21). * **Verplichting:** In sommige gebieden wordt retourbemaling door de provincie zelfs verplicht gesteld [18](#page=18). --- # Grondwerken en nutsvoorzieningen Grondwerken omvatten alle graafactiviteiten en het aanleggen van sleuven voor leidingen, evenals de aansluitingen voor diverse nutsvoorzieningen, met de nodige voorzichtigheid en planning [23](#page=23). ### 4.1 Grondwerken Onder grondwerken vallen alle handmatige en machinale graafwerkzaamheden in diverse grondsoorten, inclusief het verwijderen van vreemde bestanddelen, en soms ook het opnieuw aanvullen en aanaarden van grond. Dit strekt zich uit van grote bouwputten voor kelders tot sleuven voor riolerings- en nutsleidingen, en kleine putten voor regenwaterputten [23](#page=23). **Belangrijke aandachtspunten bij grondwerken:** * Het is cruciaal om niet op openbaar terrein te graven zonder de nodige toestemming van de overheid, om schade aan ondergrondse leidingen (zoals aardgas, telefoon, elektriciteit) te voorkomen. Graven op openbaar domein zonder toestemming is verboden [23](#page=23). * **Grondverzet** is een overkoepelende term die het graven, afvoeren, aanvoeren en aanvullen van grond omvat [23](#page=23). * Het volume van een bouwput wordt bepaald door de buitenomtrek van het gebouw, vermeerderd met een zone van minimaal 80 cm. Deze zone is essentieel om alle werkzaamheden gemakkelijk te kunnen uitvoeren en controleren [23](#page=23). * De wanden van de bouwput dienen, indien mogelijk, zo verticaal mogelijk te worden uitgegraven. Bij risico op inkalving kunnen taluds (hellingen) of beschoeiingen worden toegepast. Andere, minder gebruikelijke methoden om inkalving tegen te gaan zijn chemische injecties of het bevriezen van de grond [23](#page=23). * De bodem van de bouwput moet zo vlak en regelmatig mogelijk worden uitgegraven, en overeenkomen met de dieptepeilen zoals aangegeven op de bouwplannen [23](#page=23). **Risico's bij te vroeg uitgraven van de bouwput:** 1. **Weersinvloeden:** Hevige regenval kan leiden tot inkalving van de bouwputwanden, wat de kwaliteit van de bodem negatief beïnvloedt [23](#page=23). 2. **Bodemzwelling:** Bij bepaalde bodemtypes kan de bodem van de bouwput 'zwellen'. Dit gebeurt wanneer de massagrond die voorheen de ruimte vulde, plotseling wordt verwijderd. De grond onder de bouwputbodem krijgt hierdoor meer ruimte en neigt naar boven te duwen en meer plaats in te nemen, waardoor de bodem van de bouwput omhoog komt [23](#page=23). Het is daarom sterk aan te raden om de betonplaat zo spoedig mogelijk na het graven van de bouwput te gieten [23](#page=23). ### 4.2 Nutsleidingen / nutsaansluitingen Vóór het storten van het funderingsbeton moeten voorzieningen worden getroffen om alle nutsleidingen eenvoudig het gebouw binnen te kunnen brengen. Dit betreft onder andere leidingen voor elektriciteit, water, aardgas, kabelnet en telefoon [24](#page=24). **Rol van de rooilijn en distributienetbeheerders:** * De ligging van de rooilijn is belangrijk, aangezien veel nutsleidingen zich dicht bij de rooilijn op het openbaar terrein bevinden [24](#page=24). * Distributienetbeheerders kunnen met hun aansluitingsleidingen slechts een beperkte afstand overbruggen tussen het aftakpunt op de hoofdleiding en de meter, aftakdoos of andere installatie [24](#page=24). * Wanneer een gebouw ver van de rooilijn is gelegen, kan een netbeheerder eisen dat een meter in een speciaal daarvoor voorziene kast, direct tegen de rooilijn, wordt geplaatst. Dit geldt met name voor gasmeters, waarvoor strenge veiligheidscriteria en criteria ter voorkoming van drukverlies in de aanvoerleidingen gelden [24](#page=24). **Opties voor het voorzien van doorvoeren voor nutsleidingen:** De aannemer heeft de keuze uit verschillende methoden om doorvoeren voor nutsleidingen te realiseren: 1. **Aparte doorvoerbuis per nutsleiding:** * Voor elke nutsleiding wordt een aparte PVC-buis door de fundering voorzien. Deze methode wordt steeds minder toegepast [24](#page=24). * De watertoevoerleiding moet minimaal op vorstvrije diepte worden aangelegd [24](#page=24). * De volgende diameters voor doorvoerbuizen dienen te worden gerespecteerd: * Elektriciteit: 75 mm [24](#page=24). * Aardgas: 110 mm [24](#page=24). * Telefoon: 50 mm [24](#page=24). * Kabelnet (tv-internet): 50 mm [24](#page=24). * Water: 110 mm [24](#page=24). 2. **Prefabriceerd element:** * Gebruik maken van een eenvoudig "geprefabriceerd" element dat de uitvoering aanzienlijk vergemakkelijkt [25](#page=25). * Dit samengestelde element wordt mee ingestort in het funderingsbeton of mee ingemetseld in het ondergronds metselwerk [25](#page=25). * Er zijn diverse modellen van deze elementen op de markt verkrijgbaar [25](#page=25). 3. **Energiebocht:** * Een "energiebocht" kan worden aangekocht bij de maatschappij voor nutsleidingen [25](#page=25). * Deze bocht bevat aansluitingen voor water (meestal onderaan op vorstvrije diepte), elektriciteit, aardgas, telefoon en distributie [25](#page=25). * Op elke leiding staat aangegeven voor welke toevoer deze gebruikt moet worden [25](#page=25). * Energiebochten kunnen worden toegepast door het ondergronds metselwerk van een kruipkelder, in het funderingsbeton, of worden geplaatst op de locatie waar later de tellers komen [25](#page=25). **Algemene tip voor doorvoeren:** Ongeacht het gekozen systeem, is het altijd makkelijker om doorvoeren mee in te storten dan om achteraf gaten te boren [25](#page=25). --- # Aardingslus en elektrische installatie Aarding is een essentieel en verplicht onderdeel van elke elektrische installatie dat personen en zaken beschermt tegen elektrocutie door fout- of overtollige stroom naar de aarde af te leiden [26](#page=26). ### 5.1 Algemeen nut van aarding Het hoofddoel van aarding is het voorkomen van gevaarlijke spanning op de huisinstallatie en de aangesloten apparaten. Door de installatie en de normaal niet onder spanning staande delen van elektrische apparatuur (zoals wasmachines en koelkasten) te verbinden met de aarde, kan foutstroom veilig wegvloeien. Deze foutstroom wordt gedetecteerd, waarna de installatie door de differentieelschakelaar in de zekeringkast wordt uitgeschakeld [26](#page=26). > **Tip:** Een correcte aarding is cruciaal voor de veiligheid en de correcte werking van elektrische apparatuur [26](#page=26). ### 5.2 Methoden van aarding Er zijn verschillende methoden om een gebouw te aarden [26](#page=26): 1. **Aardingslus:** Dit is de meest gebruikte methode bij nieuwbouw [26](#page=26). 2. **Aardpennen of aardelektroden:** Dit zijn koperen staven die verticaal in de grond worden gedreven, vaak gebruikt bij oudere huizen of als noodoplossing bij renovatie [26](#page=26). 3. **De waterleiding (koper):** Vroeger een veelgebruikte methode, maar nu als onbetrouwbaar beschouwd vanwege de toenemende aanwezigheid van kunststof waterleidingen [26](#page=26). #### 5.2.1 Keuring van de elektrische installatie Voordat een aansluiting op het elektriciteitsnet kan worden verkregen, moet de elektrische installatie gekeurd worden door een erkend organisme. Hierbij wordt onder andere de aanwezigheid en de "spreidingsweerstand" van de aarding gecontroleerd met een meettoestel [26](#page=26). > **Vereiste volgens AREI:** Een installatie is conform met het AREI (Algemeen Reglement op de Elektrische Installaties) indien de aardingsweerstand kleiner is dan 100 Ω [26](#page=26). > > **Optimale weerstand:** Het is echter beter om een aardingsweerstand kleiner dan 30 Ω na te streven, omdat dit het aantal te plaatsen differentieelschakelaars vermindert [26](#page=26). ### 5.3 De aardingslus in detail Voor elk nieuw gebouw met een fundering die minstens 60 centimeter diep is, is het verplicht om de aarding te realiseren met een aardingslus [27](#page=27). #### 5.3.1 Materiaal van de aardingslus De aardingslus kan bestaan uit twee types geleiders [27](#page=27): * Een volle geleider uit blank koper met een doorsnede van 35 mm² (ongeveer 7 mm diameter) [27](#page=27). * Een volle geleider uit koper met een doorsnede van 10 mm², omgeven door een loden mantel om de geleider te beschermen tegen corrosieve stoffen in de grond [27](#page=27). #### 5.3.2 Plaatsing van de aardingslus De aardingslus dient idealiter in één doorlopend stuk te worden geplaatst, zonder onderbrekingen of verbindingen. Het gebruik van meerdere geleiders in serie is toegestaan, mits alle uiteinden en verbindingen bereikbaar blijven voor inspectie, wat in de praktijk vaak onhaalbaar is omdat de lus onder de fundering loopt [27](#page=27). > **Plaatsing:** De lus moet onder de fundering en centraal onder de buitenmuren worden aangebracht [27](#page=27). De aardingslus moet rechtstreeks in de grond worden geplaatst en bedekt met aarde, zodat deze geen contact maakt met funderingsmaterialen zoals mortel, beton of bewapeningsstaal om corrosie te voorkomen [28](#page=28). De uiteinden van de aardingslus moeten bereikbaar blijven en worden later verbonden met de hoofdonderbreker van de zekeringskast via een aardingsklem. Deze uiteinden worden naar boven gebracht, minstens 1 meter boven de nulpas op de plaats van de tellers. Het kruisen door de fundering naar de klemmen gebeurt via een PVC-buis om contact met het funderingsmateriaal te vermijden [28](#page=28). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Werfinrichting | De organisatie en inrichting van een bouwplaats, met als doel een functionele en veilige werkomgeving te creëren voor een efficiënte uitvoering van het bouwproject. Dit omvat zaken als hekwerk, tijdelijke infrastructuur en opslagzones. | | Bouwlijn | De lijn die de voorgevel van het gebouw bepaalt ten opzichte van de rooilijn of de as van de weg, vastgelegd in het inplantingsplan en essentieel voor de correcte positionering op het terrein. | | Rooilijn | De grenslijn tussen het openbaar domein (zoals een weg) en het privédomein van een perceel, die de plaatsing van bouwwerken beïnvloedt. | | Zijdelingse bouwvrije stroken | Vrije ruimtes die aan weerszijden van een gebouw moeten worden vrijgehouden tot aan de perceelsgrenzen, bepaald door stedenbouwkundige voorschriften en bestemd om bebouwing te voorkomen. | | Nulpeil (Nulpas) | Het referentiepeil van de afgewerkte vloer, vaak het niveau van de dorpel aan de voordeur, dat dient als basis voor alle hoogtematen tijdens de bouw. | | Bemalingssystemen | Technieken die worden toegepast om het grondwaterpeil tijdelijk of permanent te verlagen, noodzakelijk om droge omstandigheden te creëren voor graaf- en bouwwerkzaamheden. | | Open bemaling | Een bemalingssysteem waarbij water uit grachten rondom de bouwput wordt verzameld en weggepompt, voornamelijk toegepast in slecht waterdoorlatende grond zoals klei. | | Gesloten bemaling (Bronbemaling) | Een bemalingssysteem waarbij verticale of horizontale zuigbuizen in de grond worden geplaatst om grondwater weg te pompen, vaak toegepast in zandgronden en vereist gespecialiseerd materiaal en kennis. | | Retourbemaling | Een bemalingsproces waarbij het opgepompte grondwater in de nabijheid weer in de bodem wordt geïnjecteerd om de invloedssfeer van de bemaling te verkleinen en de omgeving te beschermen. | | Grondwerken | Alle graafwerkzaamheden, zowel manueel als machinaal, inclusief het verzetten van grond voor bouwputten, sleuven voor leidingen en andere grondwerkzaamheden op een bouwterrein. | | Nutsleidingen | De leidingen die zorgen voor essentiële voorzieningen zoals elektriciteit, water, aardgas, kabelnet en telefoon, die naar het gebouw geleid moeten worden. | | Aardingslus | Een doorlopende geleider van koper of koper met een loden mantel, die onder de fundering van een nieuw gebouw wordt aangebracht om elektrische installaties en personen te beschermen tegen elektrocutie. | | Spreidingsweerstand | De weerstand die de aarding biedt aan de elektrische stroom wanneer deze wegvloeit naar de aarde, een cruciale parameter bij de keuring van elektrische installaties om de conformiteit te bepalen. | | AREI | Algemeen Reglement op de Elektrische Installaties, de Belgische regelgeving die voorschriften bevat voor de veilige installatie en werking van elektrische installaties in gebouwen. |

# Algemene begrippen en baksteenkenmerken Dit hoofdstuk introduceert de fundamentele concepten van metselwerk, de functies van metselwerkwanden en een gedetailleerde analyse van bakstenen, inclusief hun productie, classificatie en eigenschappen zoals afmetingen, waterabsorptie en vorstweerstand. Het is essentieel om de begrippen niet enkel vanbuiten te leren, maar ze vooral te begrijpen en verbanden te leggen met andere vakken [5](#page=5) [6](#page=6). ### 1.1 Functies (metselwerk)wanden Metselwerkwanden vervullen diverse functies [8](#page=8): * **Dragende functie:** De primaire functie, waarbij de muur verticale en horizontale belastingen opneemt en overdraagt naar de fundering en de grond. Secundaire functies zoals scheiden, bouwfysische en esthetische eigenschappen kunnen hierbij ook aanwezig zijn [8](#page=8). * **Scheidende functie:** Wanden die verschillende ruimtes van elkaar scheiden, variërend van het verdelen van een grote ruimte, het scheiden van aangrenzende woningen, tot het afscheiden van de binnen- en buitenomgeving [8](#page=8). * **Bouwfysische (beschermende) functie:** Gerelateerd aan de scheidende functie, beschermt deze de binnenomgeving tegen weersinvloeden, geuren en geluiden. Isolatiematerialen worden vaak toegevoegd om deze functies te verbeteren [9](#page=9). * **Veiligheid:** Zorgt voor de controle van toegang en beschermt tegen gevaren zoals brand of waterschade [9](#page=9). * **Esthetische functie:** Draagt bij aan het uiterlijk van een gebouw door materiaalkeuze, maatvoering en verwerking [9](#page=9). * **Duurzaamheid:** Verzekert dat de toegepaste functies langdurig behouden blijven [9](#page=9). ### 1.2 Bakstenen #### 1.2.1 Productie baksteen Bakstenen worden geproduceerd via een eeuwenoud proces dat gemoderniseerd is [10](#page=10). 1. **Kleiwinning:** De basisgrondstof is klei, die overvloedig aanwezig is en niet verloren gaat tijdens het proces [10](#page=10). 2. **Voorbereiding:** Klei wordt machinaal bewerkt tot een homogene massa, eventueel met toevoeging van andere grondstoffen [10](#page=10). 3. **Vormgeving:** * **Handvormsteen:** Gevormd door klei in een mal te leggen, resulterend in een grillig oppervlak [10](#page=10). * **Vormbaksteen:** Klei wordt in vormbakjes geduwd en nageperst voor een strakkere vorm [10](#page=10). * **Strengperssteen:** Klei wordt door een mondstuk geëxtrudeerd en in stukken gesneden, vaak voorzien van perforaties en oppervlakteprofilering [11](#page=11). 4. **Drogen:** De gevormde klei wordt langzaam gedroogd in droogkamers of -tunnels om krimpscheuren te voorkomen [11](#page=11). 5. **Bakken:** Gedroogde klei wordt in fasen gebakken, wat de definitieve kleur bepaalt, afhankelijk van de kleisamenstelling en het bakproces [11](#page=11). > **Tip:** De kleur van bakstenen wordt voornamelijk bepaald door de kleisamenstelling (bv. hoog ijzergehalte voor rode bakstenen) en kan gemanipuleerd worden door toevoegingen zoals krijt voor blekere kleuren [11](#page=11). #### 1.2.2 Indeling en eigenschappen bakstenen Bakstenen kunnen op verschillende eigenschappen worden onderverdeeld, voornamelijk beschreven in Eurocode 6 [12](#page=12). ##### 1.2.2.1 Gebruiksbestemming * **Zichtbaar metselwerk (gevel-/parament-/façadestenen):** Esthetische functie, met een breed gamma aan soorten, kleuren en texturen. Ze moeten bestand zijn tegen weersinvloeden zoals regen en vorst-dooicycli, waardoor specifieke eigenschappen zoals porositeit en waterabsorptie belangrijk zijn [13](#page=13). * **Niet-zichtbaar metselwerk (snelbouwstenen):** O.a. voor dragende, scheidende of bouwfysische functies. Dit zijn voornamelijk geperforeerde strengpersstenen, vaak met tand- en groefsystemen voor efficiëntere verwerking. Voor dragend metselwerk zijn bijvoorbeeld snelbouwstenen met een hoge druksterkte vereist [13](#page=13). ##### 1.2.2.2 Verschijningsvorm en groepen Eurocode 6 deelt bakstenen in op basis van de hoeveelheid holtes of perforaties, wat hun mechanische gedrag (druksterkte) beïnvloedt [14](#page=14): * **Groep 1 (volle bakstenen):** Maximaal 25% perforaties. Meestal gevelstenen [14](#page=14). * **Groep 2 (geperforeerde bakstenen):** 25% tot 55% perforaties. Ze wegen minder, waardoor grotere formaten mogelijk zijn en sneller gemetst kan worden [14](#page=14). * **Groep 3 (holle bakstenen):** 25% tot 70% perforaties. In België weinig gebruikt [14](#page=14). * **Groep 4:** 25% tot 70% perforaties, met specifieke kenmerken van het web en de huid [14](#page=14). > **Tip:** Het aantal, patroon en richting van perforaties kunnen variëren om de eigenschappen van de baksteen te verbeteren [14](#page=14). ##### 1.2.2.3 Afmetingen De afmetingen van bakstenen worden benoemd als volgt: * Lengte: strek [15](#page=15). * Breedte: kop [15](#page=15). * Hoogte: dikte [15](#page=15). ##### 1.2.2.4 Formaten Bakstenen zijn verkrijgbaar in verschillende formaten [15](#page=15): * **Nominale afmetingen:** De afmetingen van de "blote" steen, bv. 190 x 90 x 50 mm voor een M50 [15](#page=15). * **Modulaire afmetingen:** Nominale afmetingen plus 2 maal de dikte van een halve voeg (10 mm), bv. 200 x 100 x 60 mm voor een M50. Deze domineren het straatbeeld en zijn ideaal voor traditionele metselverbanden [16](#page=16). * **Productiematen:** Modulaire maat min de dikte van een voeg (12 mm), bv. 188 x 88 x 48 mm voor een M50 [16](#page=16). Tabel 2 toont formaten voor gevelmetselwerk en Tabel 3 voor snelbouwstenen. Naast klassieke formaten bestaan er ook speciale formaten zoals voegloze bakstenen, "slanke" bakstenen (kop kleiner dan 65 mm) en "platte" bakstenen [16](#page=16) [17](#page=17). ##### 1.2.2.5 Toelaatbare maatafwijking Binnen de CE-markering moeten producenten maximale maatafwijkingen respecteren, onderverdeeld in tolerantieklassen (Ti) en spreidingsklassen (Ri) [18](#page=18). * **Tolerantie (Ti):** Verschil tussen de gemiddelde werkelijke afmeting en de nominale afmeting [18](#page=18). * **Spreiding (Ri):** Verschil tussen de grootste en kleinste afmeting binnen een lot [18](#page=18). Hogere index 'i' betekent een strengere klasse. Een '+' bij de index duidt op een strengere eis voor de hoogte. Voor de meest courante stenen gelden T1+ & T2+ = ± 1 mm en R1+ & R2+ = 1 mm. Tabel 4 geeft de tolerantie- en spreidingsklassen voor afmetingen tussen 40 en 290 mm weer. Vlakheid en evenwijdigheid van legvlakken zijn ook belangrijk voor gelijmd metselwerk [18](#page=18) [19](#page=19). > **Voorbeeld:** Voor een snelbouwsteen van 290 x 190 x 140 mm met tolerantieklasse T2 en spreidingsklasse R2: > * Lengte (290 mm): T2 = ± 4 mm, R2 = 5 mm. > * Breedte (190 mm): T2 = ± 3 mm, R2 = 4 mm. > * Hoogte (140 mm): T2 = ± 3 mm, R2 = 4 mm [19](#page=19). ##### 1.2.2.6 Waterabsorptie door capillariteit Capillariteit is het verschijnsel waarbij water door de poriën van een baksteen wordt opgezogen. Bakstenen worden ingedeeld in klassen (IW1 tot IW4) op basis van hun initiële waterabsorptiegraad over 60 seconden [20](#page=20). | Klasse | Initiële waterabsorptiegraad IW (kg/m²∙min) | Beschrijving | | :----- | :------------------------------------------- | :----------------- | | IW1 | IW ≤ 0,5 | Zeer weinig opzuigend | | IW2 | 0,5 < IW ≤ 1,5 | Weinig opzuigend | | IW3 | 1,5 < IW ≤ 4,0 | Normaal opzuigend | | IW4 | 4,0 < IW | Sterk opzuigend | Tabel 5: Initiële waterabsorptiegraad van bakstenen [20](#page=20). Deze classificatie beïnvloedt de keuze van de metselmortel en de hechting tussen steen en mortel [20](#page=20). ##### 1.2.2.7 Vorstweerstand De vorstweerstand in België wordt bepaald via een vorstproef volgens NBN B 27-009. Er worden 3 klassen onderscheiden: zeer vorstbestendig, normaal vorstbestand en niet vorstbestand. Volgens NBN EN 771-1 wordt de vorstweerstand beoordeeld op basis van klimatologische omstandigheden (F0, F1, F2). Sinds 2019 is er een Europese vorstproef (NBN EN 772-22), die als minder streng wordt beschouwd voor het Belgische klimaat. Voor onbeschermd metselwerk in strenge omstandigheden (F2) moeten bakstenen als "zeer vorstbestendig" worden beschouwd [20](#page=20). ##### 1.2.2.8 Thermische eigenschappen De thermische eigenschappen worden bepaald door de massadichtheid en de perforaties in de steen. Volle bakstenen isoleren minder goed dan geperforeerde bakstenen. Een steen wordt als "isolerend" beschouwd wanneer de warmtegeleidbaarheid ($\lambda$-waarde) kleiner is dan 0,2 W/mK. Isoleren de bakstenen vallen steeds binnen verschijningsvorm groep 2. Een voorbeeld is de Lambdabloc, waarbij perforaties gevuld zijn met minerale wol [21](#page=21). #### 1.2.3 Andere ‘Niet-gebakken’ stenen Naast bakstenen bestaan er andere metselstenen en -blokken [21](#page=21): * **Kalkzandstenen:** Grotere formaten, geschikt voor dragende muren in grote projecten, met goede akoestische en brandwerende eigenschappen, maar mindere thermische prestaties [21](#page=21). * **Natuurstenen** [21](#page=21). * **Betonstenen:** Voor toepassingen met hogere sterkte en in vochtige omstandigheden [21](#page=21). * **Cellenbetonblokken:** Kleinere massadichtheid, goede thermische eigenschappen, beschouwd als isolerende blokken ($\lambda$-waarde ≤ 0,2 W/mK) [21](#page=21). * **Gipsblokken:** Groot formaat met tand- en groefsysteem voor snelle, niet-dragende binnenmuren; goede akoestiek en hoge brandweerstand [21](#page=21). * **Overige kunststenen:** Composietstenen en isolerende blokken uit een composiet van verschillende materialen (bv. PERINSUL, THERMOBLOCK) om koudebruggen te voorkomen [21](#page=21). Verder zijn er waterwerende stenen en metselstenen op basis van natuurlijke materialen (biobased, bv. hennep zoals IsoHemp-blokken), hoewel deze laatste niet onder Eurocode 6 vallen en enkel voor niet-dragend metselwerk geschikt zijn vanwege hun geringe druksterkte [22](#page=22). --- # Ontwerp en uitvoering van muren Dit deel behandelt de constructie en het ontwerp van verschillende muurtypes, met een focus op de geïsoleerde spouwmuur, scheidingsmuren en volle muren, inclusief de principes van belasting en bescherming van vers metselwerk [51](#page=51). ### 2.1 Inleiding Metselwerkwanden, of muren, zijn opgebouwd uit metselstenen en metselmortels die de stenen onderling verbinden. De eigenschappen en de wijze van opbouw van deze muren zijn afhankelijk van de materialen, zoals bakstenen, mortel en pleisters. Het ontwerp moet direct rekening houden met de uitvoering, waarbij technische informatie van fabrikanten essentieel is. Typische muurconstructies zijn spouwmuren (geïsoleerd en niet-geïsoleerd), scheidingsmuren, volle muren (binnen en buiten) en ondergronds metselwerk [53](#page=53). ### 2.2 De geïsoleerde spouwmuur #### 2.2.1 Een beetje geschiedenis Het gebruik van baksteenbouw nam toe vanaf de middeleeuwen, aanvankelijk met volle muren zoals steensmuren en anderhalfsteensmuren, die vaak aan de binnenzijde gepleisterd werden. Een belangrijk nadeel van volle muren was de waterdoorslag bij langdurige regen, wat leidde tot vochtige binnenklimaten [53](#page=53) [54](#page=54). Om dit probleem op te lossen, werd de spouwmuur ontwikkeld. Dit type muur bestaat uit twee baksteenmuren (het binnen- en buitenspouwblad) gescheiden door een luchtspouw. Het buitenspouwblad heeft een scheidende en esthetische functie, terwijl het binnenspouwblad voor stabiliteit en draagkracht zorgt. Beide bladen worden verbonden door stalen ankers. Door de luchtspouw kan water dat het buitenspouwblad binnendringt, naar beneden worden afgevoerd zonder het binnenspouwblad te bereiken. Spouwmuren werden breed toegepast na WOI en WOII, wat bijdroeg aan een aangenamer en gezonder binnenklimaat [54](#page=54). De isolatie van spouwmuren begon serieus aandacht te krijgen na de oliecrisis van 1973, wat leidde tot het vullen van de luchtspouw met isolatiematerialen zoals XPS en later minerale wol. Tegenwoordig, onder invloed van strengere energieprestatienormen zoals EPB en BEN, zijn de isolatiediktes aanzienlijk toegenomen, variërend van 100 tot 180 mm, en worden materialen als PUR en PIR vaker gebruikt [55](#page=55) [56](#page=56). #### 2.2.2 De elementen van een goede spouwmuur ##### 2.2.2.1 Overzicht van de elementen Een goede spouwmuur bestaat uit verschillende continu doorlopende elementen die samen de gebouwschil vormen [57](#page=57). ##### 2.2.2.2 Het ui-model Het ui-model vergelijkt de gebouwschil met de schillen van een ui, waarbij elke laag continu moet doorlopen om een aangenaam binnenklimaat te garanderen. De kern van het model betreft stabiliteit, gevolgd door waterdichtheid, winddichtheid, isolatie en luchtdichtheid. De prioriteit bij het ontwerp en de uitvoering is eerst stabiliteit, dan water- en winddichtheid (vanaf buiten), daarna isolatie en tot slot luchtdichtheid [57](#page=57) [58](#page=58). ##### 2.2.2.3 Binnenspouwblad Het binnenspouwblad is het dragende element van de spouwmuur en wordt als eerste opgetrokken. De minimale dikte is 14 cm. Meestal wordt het uitgevoerd in snelbouwstenen vanwege hun formaat en perforaties, wat snelle en ergonomische verwerking mogelijk maakt. Verwerking gebeurt met mortel of lijm, waarbij de aandachtspunten voor metselwerk uit hoofdstuk 1.3 gevolgd moeten worden. De kimlaag, die de thermische continuïteit tussen vloer- en spouwisolatie waarborgt, wordt uitgevoerd in een isolerende baksteen of blok, zoals cellenbeton, en moet vlak en recht geplaatst worden. Het binnenspouwblad wordt bij voorkeur in een halfsteensverband gemetseld, met aandacht voor vlakke oppervlakken en het minimaliseren van mortelbaarden om een correcte bevestiging van de spouwisolatie te garanderen. Andere materialen zoals cellenbetonblokken of kalkzandsteen zijn ook mogelijk voor het binnenspouwblad [59](#page=59) [60](#page=60) [61](#page=61). > **Tip:** Een zorgvuldige uitvoering van het binnenspouwblad, met vlakke oppervlakken en zonder mortelresten aan de spouwwijde, is cruciaal voor een goede plaatsing van de spouwisolatie [60](#page=60). ##### 2.2.2.4 Spouwisolatie De spouwisolatie vervult een thermische functie, met een maximale U-waarde voor de spouwmuur van 0,24 W/m²K volgens BEN-eisen. Er kan gekozen worden voor harde of halfharde isolatieplaten van materialen als PUR, PIR, glaswol, rotswol of cellenglas. De isolatie wordt tegen het binnenspouwblad bevestigd met isolatiepluggen en moet nauw aansluiten. Isolatieplaten worden onderling aaneengesloten geplaatst, vaak met een tand- en groefsysteem waarbij de tand naar omhoog wordt geplaatst om waterbarrières te creëren. Bij halfharde isolatieplaten grijpen de vezels in elkaar voor een aaneengesloten geheel. Bij cellenglas worden de voegen afgedicht met bitumen [62](#page=62). Voor het bereiken van de gewenste isolatiedikte kunnen twee lagen isolatie nodig zijn, waarbij zowel horizontale als verticale voegen geschrankt geplaatst moeten worden om luchtcirculatie te voorkomen. Bij één laag isolatie worden de naden afgetapet om luchtcirculatie tussen de isolatieplaten en het binnenspouwblad te voorkomen. Het gebruik van de juiste tape is essentieel om loskomen en vervuiling van de luchtspouw te vermijden. Bij verzaagde PUR/PIR-platen wordt het aftapen van de kopse zijkanten aanbevolen om gasontsnapping en krimp te beperken [63](#page=63) [64](#page=64). > **Tip:** Raadpleeg altijd de plaatsingsvoorschriften van de fabrikant van de isolatiematerialen, aangezien deze kunnen verschillen [62](#page=62). ##### 2.2.2.5 Spouwankers Spouwankers verbinden het buitenspouwblad met het binnenspouwblad voor stabiliteit en dienen tevens om de spouwisolatie tegen het binnenspouwblad te bevestigen. Tegenwoordig worden thermisch verbeterde spouwankers gebruikt, bestaande uit een isolatieplug en een metalen slagspouwanker. Deze worden in de lintvoegen van het buitenspouwblad gemetst. Belangrijke voorwaarden voor thermisch verbeterde spouwankers zijn corrosiebestendigheid, lichte naar buiten hellende plaatsing ter voorkoming van vochtinfiltratie, voldoende sterkte (minimaal 5-6 mm dikte aanbevolen, hoewel 4 mm gangbaar is), en het correct aantal per m² (minimaal 5). De maximale afstand tussen ankers is 75 cm horizontaal en 30 cm verticaal. De afstand tot de rand van een isolatieplaat moet minstens 10 cm zijn om afsplijten van het binnenspouwblad te voorkomen. De ankers worden bij voorkeur geschrankt geplaatst. Het type boor moet aangepast zijn aan de metselstenen van het binnenspouwblad om beschadiging te voorkomen [64](#page=64) [65](#page=65) [66](#page=66). Vroeger werden prikspouwankers gebruikt, waarbij de isolatie over de ankers werd geprikt. Deze worden sinds 2015 afgeraden door Buildwise vanwege beschadiging van de isolatie, moeilijke positionering van dikke isolatie en slechte isolerende eigenschappen [67](#page=67). > **Tip:** De correcte plaatsing en keuze van spouwankers is cruciaal voor de stabiliteit en de juiste bevestiging van de spouwisolatie [65](#page=65). ##### 2.2.2.6 Luchtspouw De luchtspouw scheidt het binnen- en buitenspouwblad en voorkomt dat regenwater doorslaat. Het helpt ook bij de afvoer van vocht dat het buitenspouwblad is binnengedrongen. Dit vocht wordt via een draineringsmembraan en open stootvoegen naar buiten afgevoerd. Minimaal één open stootvoeg per lopende meter moet voorzien worden, vaak om de 2 à 3 gevelstenen in de praktijk. Dit geldt voor klassiek uitgevoerd gevelmetselwerk; bij gelijmd metselwerk zijn de stootvoegen altijd open. De luchtspouw wordt geventileerd door de open stootvoegen, wat snellere uitdroging bevordert, maar ook waterinfiltratie kan vergemakkelijken [69](#page=69) [70](#page=70). > **Tip:** Het markeren van de stootvoegen die open moeten blijven, is essentieel tijdens de ruwbouwfase om latere opvulling te voorkomen [70](#page=70). ##### 2.2.2.7 Buitenspouwblad Het buitenspouwblad, ook wel gevelmetselwerk of parament genoemd, biedt bescherming tegen weersinvloeden en heeft primair een esthetische functie. Het heeft geen dragende functie en wordt met spouwankers verbonden aan het binnenspouwblad. Voor gevelmetselwerk worden stenen aanbevolen die vorstbestendig zijn (klasse ‘normale vorstweerstand’ of ‘hoge vorstweerstand’). De bakstenen kunnen klassiek met mortel of met dunne voegen (3-6 mm) verwerkt worden, waarbij de stootvoegen open blijven. Bij gelijmd gevelmetselwerk geldt een overlap-eis van minimaal 40 mm voor bovenliggende gevelstenen. Een nette verwerking van mortel en lijm is belangrijk om speciebaarden aan de spouwwijde te vermijden, die de vochtafvoer kunnen verstoren en de isolatiewaarde kunnen aantasten. De overkraging van het gevelmetselwerk ten opzichte van de fundering wordt best beperkt tot 15 mm. Bij energetische renovaties worden vaak slanke gevelstenen gebruikt om de toename van de spouwmuurbreedte te beperken, hoewel dit wel meer spouwankers per m² vereist [72](#page=72) [73](#page=73) [74](#page=74). Om scheurvorming te voorkomen, worden bewegingsvoegen (dilatatievoegen) aangebracht om vervormingen op te vangen. Verticale bewegingsvoegen mogen maximaal 12 m² oppervlakte beslaan in niet-dragend metselwerk. Horizontale bewegingsvoegen worden om de 6 à 9 meter aangebracht, vaak gerealiseerd met geveldragers [75](#page=75) [76](#page=76). > **Tip:** Slanke gevelstenen kunnen bij energetische renovaties helpen om de totale breedte van de spouwmuur te beperken, maar vereisen wel een verhoogd aantal spouwankers [74](#page=74). ##### 2.2.2.8 Binnenpleisterwerk Omdat metselwerk niet luchtdicht is, wordt aan de binnenzijde van het binnenspouwblad pleisterwerk aangebracht voor luchtdichtheid en afwerking. Dit pleisterwerk moet minimaal 10 mm dik zijn en voldoende tijd krijgen om uit te drogen [79](#page=79). ##### 2.2.2.9 Volgorde van uitvoering Een correct uitgevoerde spouwmuur volgt een specifieke volgorde: 1. **Binnenspouwblad:** Dit wordt als eerste volledig opgetrokken, samen met andere dragende elementen [80](#page=80). 2. **Spouwisolatie en buitenspouwblad:** Deze kunnen gelijktijdig worden uitgevoerd, met een controleafstand van ongeveer 1 meter tussen de twee bladen. Soms wordt eerst de spouwisolatie volledig geplaatst, gevolgd door het buitenspouwblad [80](#page=80). 3. **Binnenpleisterwerk:** Dit gebeurt tijdens de afwerkingsfase, nadat al het buitenschrijnwerk is geplaatst [80](#page=80). > **Tip:** Het volgen van de correcte uitvoeringsvolgorde is essentieel voor de integriteit en functionaliteit van de spouwmuur [80](#page=80). ### 2.3 Scheidingsmuren Een scheidingsmuur kan verwijzen naar een gemene muur op een perceelsgrens tussen twee eigendommen, of naar een muur tussen twee wooneenheden, zoals appartementen. De primaire functie is scheiden, maar ook dragende en bouwfysische functies (brandveiligheid, akoestiek) zijn belangrijk. Thermische eisen voor scheidingsmuren zijn minder streng dan voor spouwmuren (Umax = 0,6 W/m²K). De opbouw van scheidingsmuren wordt tegenwoordig vaak in onderling overleg vastgelegd. Meestal bestaan ze uit twee draagmuren (14 cm dik) met daartussen een spouw van minimaal 4 cm gevuld met akoestische isolatie. Het is cruciaal om directe contacten tussen de draagmuren te minimaliseren (voorkomen van mortelbruggen) om akoestiekproblemen te vermijden. Soepele isolatiematerialen, zoals 'Party-wall' van Isover, worden bij voorkeur gebruikt [82](#page=82) [83](#page=83). ### 2.4 Volle muren #### 2.4.1 Geïsoleerde volle buitenmuren Een volle buitenmuur dient als dragend element, vergelijkbaar met het binnenspouwblad van een spouwmuur. Aan de buitenzijde wordt isolatie aangebracht, gevolgd door een buitenafwerking zoals pleisterwerk (crepi), hout, of steenstrips. Dit resulteert in een geïsoleerde volle buitenmuur, toegepast in zowel nieuwbouw als renovatie [85](#page=85). #### 2.4.2 Volle binnenmuren Volle binnenmuren kunnen dragend zijn, met daarnaast eisen voor akoestiek of thermiek. Niet-dragende binnenmuren dienen primair ter scheiding en kunnen aanvullende eisen hebben voor akoestiek en brand. Naast metselwerk kunnen niet-dragende muren ook bestaan uit lichte wanden van houten of metalen stijlen en regels, vaak met isolatie ertussen en afgewerkt met gipsplaten [86](#page=86). #### 2.4.3 Ondergronds metselwerk Dit type metselwerk bevindt zich onder het maaiveld, zoals funderings- en keldermuren. Het kan dragend of scheidend zijn. Vanwege de vochtige omgeving wordt ondergronds metselwerk bij voorkeur uitgevoerd in betonblokken in plaats van baksteen, vanwege de lagere capillaire werking. Buitenmuren van kelders moeten beschermd worden tegen waterdruk en agressieve grondstoffen [87](#page=87). #### 2.4.4 Belasten van metselwerk ##### 2.4.4.1 Algemene principes Metselwerkwanden kunnen goed drukspanningen opnemen, maar slechts beperkt trekspanningen. Schuifspanningen kunnen worden opgenomen in combinatie met druk. Spanningsconcentraties kunnen ontstaan bij uitwendige plaatselijke krachten (bv. opleggingen) en discontinuïteiten in de constructie (bv. openingen, materiaalveranderingen). Deze concentraties worden in de praktijk zoveel mogelijk vermeden. Dragend metselwerk wordt belast door eigen gewicht en constructie-elementen zoals vloeren. Belastingen worden onderverdeeld in gelijkmatig verdeelde lasten en puntlasten [88](#page=88). ##### 2.4.4.2 Gelijkmatig verdeelde belasting Voorbeelden hiervan zijn het eigengewicht van het metselwerk en de belasting van vloerelementen. Bij een verticale verdeelde belasting lopen de druklijnen verticaal en evenwijdig [89](#page=89). ##### 2.4.4.3 Puntlasten Puntlasten ontstaan bijvoorbeeld bij de opleg van balken en lateien die lasten overbrengen op het metselwerk. De druklijn loopt hierbij verticaal in de muur [89](#page=89). ##### 2.4.4.4 Spanningsconcentraties De combinatie van verdeelde lasten en puntlasten kan leiden tot plaatselijke hogere spanningen en scheurvorming. Om dit te voorkomen, worden puntlasten over een groter oppervlak verdeeld, vaak onder een hoek van 60°. Dit kan door [90](#page=90): * Een grotere opleg van het constructie-element, bijvoorbeeld met een gewapende betonnen verdeelbalk (slof) [90](#page=90). * Wapening in de lintvoegen onder de puntlast [90](#page=90). * Gebruik van materialen met een hogere druksterkte in de laag onder de belasting, of het integreren van gewapende betonnen balken of kolommen [90](#page=90). Wapening in betonnen balken en sloffen vangt trekspanningen op. Gewapend beton en stalen profielen zijn onmisbaar bij de uitvoering van metselwerkwanden. Na het metselen moet minimaal 16 uur gewacht worden met verdeelde lasten en 24 uur met puntlasten [90](#page=90) [91](#page=91). > **Tip:** Spanningsconcentraties zijn inherent aan metselwerkwanden. Het correct toepassen van wapening, verdeelbalken en eventueel gewapend beton is essentieel om bezwijking te voorkomen [90](#page=90). ### 2.5 Bescherming van vers metselwerk #### 2.5.1 Stockage bakstenen Een nette werf weerspiegelt vaak een zorgvuldige uitvoering. Bakstenen moeten beschermd worden tegen vuil, regen en geleverd worden op stabiele, vlakke en droge ondergronden [92](#page=92). #### 2.5.2 Bescherming tegen weersinvloeden Vers metselwerk is kwetsbaar tijdens en direct na de uitvoering. Om stabiliteit en esthetiek te garanderen, zijn beschermende maatregelen nodig [93](#page=93). * **Bescherming tegen regen:** Het bovenvlak en de bovenste 80 cm van vers metselwerk worden afgedekt met een dampopen plastic folie om uitdroging mogelijk te maken. De folie wordt vastgelegd met gewichten, waarbij hout nooit direct op het metselwerk mag komen om vlekken te voorkomen. Het beschermen van vers metselwerk tegen indringend water beperkt het risico op uitbloeiingen. Ook moet worden voorkomen dat water capillair wordt opgezogen [93](#page=93). --- # Wandopeningen en buitenschrijnwerk Dit hoofdstuk behandelt de constructieve aspecten van wandopeningen en het correct plaatsen van buitenschrijnwerk, met de nadruk op stabiliteit en water- en winddichtheid. ## 3 Wandopeningen en buitenschrijnwerk Het creëren van openingen in metselwerkwanden introduceert uitdagingen op het gebied van stabiliteit. Zonder passende oplossingen kan het metselwerk boven de opening bezwijken. Dit hoofdstuk verkent de problematiek, de verschillende ontlastingsconstructies en de nauwgezette plaatsing van buitenschrijnwerk om deze problemen te voorkomen en de bouwfysische integriteit te waarborgen. ### 3.1 Inleiding Woningconstructies omvatten niet alleen massieve muren, maar ook openingen voor ramen en deuren, die essentieel zijn voor daglichttoetreding, ventilatie en toegang. Het metselwerk boven dergelijke openingen wordt verzwakt en kan doorbuigen of bezwijken onder belasting. Om dit te voorkomen, worden ontlastingsconstructies toegepast, zoals lateien of gewelfwerkingen. De plaatsing van buitenschrijnwerk markeert vaak het einde van de ruwbouwfase, waarna het gebouw wind- en waterdicht is [97](#page=97). ### 3.2 Ontlastingsconstructies #### 3.2.1 Algemene principes ##### 3.2.1.1 Probleemstelling wandopeningen Wanneer een metselwerkwand verticaal wordt belast, lopen de druklijnen verticaal. Het maken van een opening in deze wand verzwakt deze, waardoor de druklijnen afbuigen rond de opening. Dit leidt tot [98](#page=98): * Trekspanningen net boven en onder de opening [98](#page=98). * Verhoogde drukspanningen in de wand naast en boven de opening, waar de druklijnen dichter bijeen liggen [98](#page=98). * Spanningsconcentraties in de hoeken van de opening [98](#page=98). Het metselwerk boven een opening heeft de neiging tot doorbuigen, vergelijkbaar met een betonnen balk op twee steunpunten, wat tot scheurvorming en bezwijken kan leiden. Metselwerk kan drukspanningen goed opnemen, en de verhoogde drukspanningen boven de opening worden door een **drukboog** afgeleid via het omliggende metselwerk. Dit principe staat bekend als **gewelfwerking**. Echter, de optredende **trekspanningen** boven de opening, in combinatie met de drukspanningen, veroorzaken problematische spanningsconcentraties die vermeden moeten worden [99](#page=99). > **Tip:** Visualiseer de krachtenwerking door gevelstenen trapsgewijs te stapelen en een steen uit de derde rij te verwijderen. Dit illustreert waar de druk het grootst is en hoe de hoogte van het metselwerk boven de opening de stabiliteit beïnvloedt [100](#page=100). ##### 3.2.1.2 Oplossingen wandopeningen Om de trekspanningen boven een wandopening op te vangen, zijn er principieel drie oplossingen, die allen als ontlastingsconstructies worden beschouwd: 1. **Verdiepingshoge opening**: Door de opening de volledige hoogte van een verdieping te geven, wordt er geen metselwerk boven de opening geplaatst, waardoor de spanningen vermeden worden. Deze oplossing beperkt echter de ontwerpvrijheid aanzienlijk . 2. **Gewelfwerking**: Het metselwerk boven de opening wordt zo uitgevoerd dat er een drukboog ontstaat die de belasting afleidt naar de zijmuren. Voor een succesvolle gewelfwerking zijn de volgende voorwaarden cruciaal : * Voldoende hoogte van het metselwerk boven de opening voor de vorming van de drukboog . * Geen openingen of geconcentreerde lasten in het drukgebied van de boog . * Voldoende brede zijmuren om de afgeleide drukkrachten op te vangen . Deze methode, hoewel effectief, legt beperkingen op aan het ontwerp, met name bij meerdere openingen op verschillende verdiepingen . 3. **Latei**: Een latei is een bijkomende constructie boven een opening die specifiek de **trekspanningen** opneemt. Lateien kunnen vervaardigd zijn uit beton (gewapend of voorgespannen), staal of een combinatie van materialen . #### 3.2.2 Ontlastingsconstructies voor binnenmetselwerk Bij wandopeningen in binnenmetselwerk wordt doorgaans een latei toegepast. Deze kunnen onderverdeeld worden in twee systemen : ##### 3.2.2.1 Zelfdragende systeem Bij een zelfdragend systeem neemt de latei alle spanningen op: druk-, trek- en schuifspanningen. Het functioneert als een balk op twee steunpunten, waarbij het bovenliggende metselwerk de belasting levert. Er is geen constructieve samenwerking tussen de latei en het metselwerk . ##### 3.2.2.2 Samenwerkende systeem In een samenwerkend systeem vormen de latei en het bovenliggende metselwerk één geheel. De latei neemt de trekspanningen op, terwijl in het metselwerk een drukboog de drukkrachten verzorgt. De hechting tussen de latei en het metselwerk vangt de schuifspanningen op . > **Voorwaarden voor een goed samenwerkend systeem:** > * Het metselwerk boven de opening moet voldoende hoog zijn (groter dan de helft van de openinglengte) voor de vorming van de drukboog . > * Goede hechting tussen latei en metselwerk, verkregen door een voldoende mortellaag bovenop de latei. Onvoldoende hechting kan ertoe leiden dat de latei ook drukspanningen opneemt en mogelijk bezwijkt . ##### 3.2.2.3 Materiaal Lateien kunnen uit diverse materialen bestaan: * **Betonnen balken**: Kunnen zowel zelfdragend als samenwerkend worden uitgevoerd. Voor grotere overspanningen en belastingen worden zelfdragende balken gebruikt. Prefab voorgespannen betonnen lateien maken grotere overspanningen mogelijk. Gewapende betonnen balken kunnen prefab of ter plaatse worden gestort. Prefab balken vereisen een mortellaag voor betere lastverdeling en hechting. Bij verdiepingshoge openingen kan uitstekende wachtwapening voorzien worden voor verbinding met bovenliggende vloerelementen . * **Stalen profielen**: Worden toegepast bij grote overspanningen of zware belastingen. Dit betreft warmgewalste I- en H-profielen, die roestwerend zijn en een brandwerende coating hebben. Ze worden op een betonnen verdeelbalk geplaatst om spanningsconcentraties te vermijden. Een mortellaag kan, al dan niet gewapend, vooraf worden aangebracht . * **Combinatie van voorgespannen beton en gebakken aarde**: Deze latei heeft een voorgespannen betonnen kern omhuld met gebakken aarde en werkt volgens het samenwerkende systeem. Een voordeel is dat latei en wand uit hetzelfde materiaal bestaan, wat krimpscheuren minimaliseert, zoals bij de 'staltonlatei' . Indien de drukkrachten in het metselwerk boven een opening te groot worden, kan men overstappen op materialen met een hogere druksterkte (bv. betonblokken) of een hogere betonnen balk gebruiken, waarbij men eventueel overschakelt van een samenwerkend naar een zelfdragend systeem . ##### 3.2.2.4 Aandachtspunten bij uitvoering * **Opleglengte**: De latei moet aan beide zijden voldoende op het metselwerk liggen. De opleglengte wordt bepaald door stabiliteitsberekeningen en is afhankelijk van de wandopening. Een vuistregel is: Opleglengte $\geq$ min. (10 cm; hoogte latei) . * **Hoogte van de latei**: De hoogte van de latei is ook berekend en neemt toe met de grootte van de wandopening. Een vuistregel is: Hoogte $\geq$ min. (lengte/10; 15 cm) . * **Gelijmd metselwerk**: Bij gelijmd metselwerk worden lateien steeds op een mortellaag geplaatst. De eerste laag metselwerk boven de latei wordt eveneens met mortel uitgevoerd voor vlakheid, vergelijkbaar met de kimlaag . #### 3.2.3 Ontlastingsconstructies voor gevelmetselwerk Hoewel trekspanningen ook bij gevelmetselwerk optreden, wijken de ontlastingsconstructies af van die voor binnenmetselwerk omwille van esthetische eisen en lagere belastingen . ##### 3.2.3.1 Rollaag Bij een rollaag worden gevelstenen op hun kop naast elkaar geplaatst. Deze methode is geschikt voor kleine openingen (max. 90 cm). Voor grotere openingen kan lintvoegwapening worden toegevoegd of kunnen lateihaakjes worden gebruikt, hoewel dit tussenoplossingen zijn . ##### 3.2.3.2 Boogvorm of streklaag Een boogvorm of streklaag (ook hanenkam genoemd) zijn alternatieven voor de rollaag. Een strek is een wigvormig gezaagde rollaagsteen. Beide systemen werken volgens het principe van gewelfwerking en kunnen met voegwapening worden versterkt. De uitvoering vereist vakmanschap en een boogbekisting, wat de kosten verhoogt. Daarom worden ze in de woningbouw zelden toegepast, behalve bij renovaties om esthetische redenen . ##### 3.2.3.3 Latei In gevelmetselwerk worden voornamelijk stalen L-profielen gebruikt, die thermisch verzinkt zijn tegen corrosie. De opleglengte en afmetingen worden bepaald door de belasting en overspanning, en de technische specificaties van de fabrikant moeten gevolgd worden. De L-vormige latei draagt het metselwerk erboven, waardoor het metselverband kan doorlopen. Bekende producten zijn Catnic en PG lateien van Scaldex . > **Afwerkingen van stalen L-profielen:** > * De onderzijde kan zichtbaar blijven . > * Het profiel kan verborgen worden met gevelstenen, met behulp van rollaagbeugels (dunne, geplooide staven) die aan de opstaande flens worden gehangen . > * Alternatief is het lijmen van gevelstenen tegen de onderste flens, waarbij tijdelijke ondersteuning raadzaam is. Het gebruik van de juiste lijm is cruciaal om loskomen te voorkomen . Stalen L-profielen kunnen grotere gevelopeningen overspannen dan rollagen of bogen, maar bij zeer grote overspanningen of belastingen kunnen consoles nodig zijn om doorbuiging te voorkomen . ##### 3.2.3.4 Console of geveldragers Een console of geveldrager is een voorziening die aan een dragend element (zoals de latei van de draagmuur) wordt bevestigd om het gevelmetselwerk te ondersteunen. Dit is enkel mogelijk bij zelfdragende lateien in de draagmuur. Geveldragers worden toegepast bij grote gevelopeningen, zware belastingen, overkragingen en horizontale bewegingsvoegen. In tegenstelling tot een latei wordt de geveldrager niet door het gevelmetselwerk zelf gedragen . > **Kenmerken van geveldragers:** > * **Verankering**: Bevestiging aan zelfdragende betonnen of stalen lateien kan via doorsteekankers, bouten, ankerrails of chemische verankering. Chemische verankeringen vereisen tijdelijke ondersteuning . > * **Positionering**: Regelbaar in 3 richtingen voor correcte positionering ten opzichte van het gevelmetselwerk . > * **Afwerking**: De onderste flens kan zichtbaar blijven of worden afgedekt met gevelstenen (met rollaagbeugels of lijmen), waarbij tijdelijke ondersteuning aanbevolen is . > * **Isolatie**: Spouwisolatie moet continu doorlopen rond de geveldragers . > * **Warmteverlies (koudebrug)**: Om warmtetransport te voorkomen, wordt rechtstreeks contact tussen de geveldrager en het binnenspouwblad vermeden door het plaatsen van drukvaste kunststof plaatjes tussen beide . ### 3.3 Plaatsing buitenschrijnwerk #### 3.3.1 Algemeen Buitenschrijnwerk wordt geplaatst in de wandopeningen aan het einde van de ruwbouwfase en zorgt voor wind- en waterdichtheid. De plaatsing gebeurt in spouwmuren, waarbij de opening in het binnenspouwblad groter is dan die in het buitenspouwblad, wat resulteert in een **slag** (ook neg genoemd) [97](#page=97). ##### 3.3.1.1 Functies Buitenschrijnwerk heeft meerdere functies: * **Scheiding**: Het scheidt de binnen- en buitenomgeving . * **Licht en straling**: Laat natuurlijk licht en zonnestraling door, wat bijdraagt aan passieve verwarming . * **Ventilatie**: Kan bijdragen aan de ventilatie van het gebouw . * **Bouwfysisch**: Beperkt warmtestromen en geluidsoverlast . * **Stabiliteit**: Moet weerstand bieden aan uitwendige belastingen zoals wind, en wordt verankerd in de draagstructuur; het buitenschrijnwerk zelf is niet dragend . * **Veiligheid**: Moet inbraakwerend zijn . * **Esthetiek**: Draagt bij aan het uiterlijk van het gebouw . * **Duurzaamheid**: Alle functies moeten duurzaam zijn . ##### 3.3.1.2 Opbouw opendraaiend raam Een opendraaiend raam bestaat uit een vast profiel (raamkader) en een opendraaiend profiel waarin de beglazing is geplaatst. Voor thermische prestaties zijn de profielen thermisch onderbroken en wordt meervoudig verbeterd glas gebruikt. Profielen kunnen uit hout, metaal (bv. aluminium) of kunststof (bv. PVC) bestaan. Het opendraaiende raamkader bevindt zich doorgaans aan de binnenzijde . #### 3.3.2 Plaatsing Het buitenschrijnwerk wordt op het einde van de ruwbouwfase geplaatst in de voorziene wandopeningen . * **Slag (neg)**: Bij spouwmuren is de opening in het binnenspouwblad groter dan in het buitenspouwblad, wat een slag creëert aan de zijkanten en bovenzijde van de opening . * **Dagmaat**: De maat van de opening in het buitenspouwblad, zowel verticaal als horizontaal, wordt de dagmaat genoemd. Deze is cruciaal voor het bepalen van de afmetingen van het buitenschrijnwerk en wordt op de werf opgemeten . Het buitenschrijnwerk wordt van binnen naar buiten geplaatst, net niet tegen de slag van het gevelmetselwerk. Vaak worden ramen zonder beglazing geplaatst omwille van het gewicht, en wordt de beglazing later in het vaste raamkader gemonteerd . ##### 3.3.2.1 Horizontaal * **Positionering**: De binnenmaat van de opening is gelijk aan de dagmaat plus tweemaal de breedte van de slag. De breedte van de slag varieert doorgaans van 4 tot 6 cm, en is kleiner bij metalen ramen dan bij hout of PVC. Er is een overlap tussen het vaste raamkader en de slag, meestal 2 tot 4 cm. Voldoende speling (ca. 3 cm) tussen het raamkader en de dagkanten (zijkanten) is noodzakelijk voor plaatsing en afwerking. Het buitenschrijnwerk moet waterpas geplaatst worden om problemen met het openen te voorkomen . * **Bevestiging**: Buitenschrijnwerk wordt aan de zijkanten aan de draagstructuur bevestigd met **raamdoken** (ook raamankers genoemd) en ankers. Raamdoken zijn metalen hulpstukken die de verbinding vormen tussen het schrijnwerk en de draagstructuur. Ze worden met ankers (mechanisch of chemisch) in de draagstructuur vastgezet. Raamdoken uit bandstaal, vaak in een 'z'-vorm geplooid, zijn courant. Bij hogere belastingen, zoals bij scharnieren of grotere overkragingen, worden dikkere raamdoken uit plaatstaal gebruikt . * **Kaleerblokjes**: Deze (houten of kunststof) blokjes worden tussen de raamdoken en de dagkant geplaatst om de positie van het buitenschrijnwerk tijdens bevestiging te behouden en fouten te corrigeren . * **Multiplexkader**: Voor strenge luchtdichtheidseisen kan een omkasting uit multiplex worden gebruikt. Het multiplex wordt op het raamkader bevestigd (verlijmd of met schuimband) en vervolgens met het buitenschrijnwerk aan de muur verankerd. Dit zorgt voor een luchtdichte aansluiting en vlakkere dagkanten, wat de binnenafwerking vergemakkelijkt . ##### 3.3.2.2 Verticaal * **Positionering**: Aan de onderzijde rust het buitenschrijnwerk op een **dorpel**, waar geen slag voorzien is. De thermische onderbreking van het schrijnwerk moet voorbij de achterzijde van de dorpel komen. Een lijn silicone op de dorpel verhoogt de wind- en waterdichtheid. De verticale dagmaat wordt gemeten vanaf het bovenste punt van de dorpel tot de onderkant van het gevelmetselwerk. Bovenaan wordt het schrijnwerk (net niet) tegen een slag geplaatst, waarvan de grootte kan variëren afhankelijk van zonnewering of rolluikkasten. Voor esthetische redenen wordt aangeraden dat het vaste raamkader bovenaan evenveel uitsteekt als aan de zijkanten . * **Bevestiging**: Onderaan en bovenaan is bevestiging aan de draagstructuur niet altijd noodzakelijk, tenzij bij grote glasoppervlakken, schuiframen, deuren of kamerhoge ramen. Dit gebeurt met raamdoken of specifieke, al dan niet verstelbare, raamdokensystemen . * **Dorpels**: Dorpels zijn vervaardigd uit beton, natuursteen (bv. arduin) of metaal (bv. aluminium). Hun voornaamste functie is het afvoeren van regenwater dat van het buitenschrijnwerk druppelt . * **Vormgeving**: Dorpels worden op maat gemaakt. Het bovenvlak moet naar buiten afhellen, ofwel door de plaatsing van rechte dorpels onder lichte helling, ofwel door geprofileerde dorpels met een ingebouwde helling. Opstanden aan de zijkanten worden in het gevelmetselwerk ingewerkt, en een opstand aan de binnenzijde vormt een extra barrière tegen waterinfiltratie . * **Druipneus (druiplijst)**: Een inkeping of profilering die ervoor zorgt dat regenwater naar beneden druipt en niet langs de gevel loopt, wat vlekken en vochtproblemen kan veroorzaken. Zonder druipneus kan water onder de dorpel lopen en het gevelmetselwerk binnendringen . * **Plaatsingsvoorwaarden**: Dorpels worden in een mortelbed geplaatst. Ze worden minstens 5 cm in het gevelmetselwerk ingewerkt aan de zijkanten en moeten minstens 5 cm uit het gevelvlak uitspringen. Bij brede openingen worden meerdere dorpels geplaatst; een waterkerende folie onder de voeg tussen dorpels voorkomt waterinfiltratie . #### 3.3.2.3 Binnenafwerking De binnenzijde van de wandopening wordt doorgaans afgewerkt met pleisterwerk, mits de ondergrond pleisterbaar is. Stucplaten of pleisterbare isolatieplaten kunnen als ondergrond dienen. De onderzijde wordt vaak afgewerkt met een **tablet**, dat na het pleisteren wordt geplaatst. Het tablet mag de dorpel niet raken om koudebruggen te voorkomen. Een soepele voeg tussen het vaste raamkader en het tablet zorgt voor luchtdichtheid . #### 3.3.3 Alternatieve plaatsingen * **Tijdens de ruwbouwfase**: Soms wordt buitenschrijnwerk reeds tijdens de ruwbouwfase geplaatst, na de uitvoering van het binnenspouwblad. De spouwisolatie en het gevelmetselwerk worden dan rondom het buitenschrijnwerk aangebracht. Dit vergemakkelijkt de uitvoering en verhoogt de aandacht voor waterdichtheid, thermische continuïteit en luchtdichtheid . * **Alternatieve positionering**: * **In het gevelvlak**: Het buitenschrijnwerk wordt in het vlak van de gevel geplaatst, zonder slag. Dit wordt toegepast bij blokramen met bredere en diepere kaders die het schrijnwerk accentueren . * **In een omkasting**: De wandopening wordt afgewerkt met een kader, wat zorgt voor meer dieptezicht, zowel aan de binnen- als buitenzijde. Deze alternatieve uitvoeringen vereisen extra aandacht voor waterdichtheid, isolatiecontinuïteit en luchtdichtheid . --- # Detailleringen van aansluitingen Dit hoofdstuk behandelt specifieke detailleringen van bouwknopen, met nadruk op de aansluiting van buitenschrijnwerk op spouwmuren en de aanzet van de spouwmuur, steeds vanuit het ui-model en met aandacht voor de continuïteit van functies zoals stabiliteit, water- en luchtdichtheid. ## 4. Detailleringen van aansluitingen Dit hoofdstuk verdiept zich in de detailleringen van aansluitingen, met specifieke aandacht voor de plaatsing van buitenschrijnwerk op een spouwmuur en de aanzet van de spouwmuur. Het is cruciaal om de principes van het ui-model te begrijpen, aangezien deze ten grondslag liggen aan het continu laten doorlopen van functies over de gebouwschil heen. De detaillering van bouwknopen, waar verschillende scheidingsconstructies samenkomen, is complexer dan de standaarduitvoering van wanden, vloeren en daken. Het detailleren van aansluitingen is geen exacte wetenschap; verschillende oplossingen zijn mogelijk, mits rekening gehouden wordt met materialen, uitvoeringswijze en randvoorwaarden . ### 4.1. Algemeen principe detailleringen Het algemene principe van detailleringen berust op het ui-model, waarbij de functies van de gebouwschil continu moeten doorlopen. Bouwknopen, de aansluitingen tussen verschillende scheidingsconstructies, vereisen specifieke aandacht om deze continuïteit te waarborgen. De aansluiting van buitenschrijnwerk op een spouwmuur is een voorbeeld van zo'n complex bouwknop . ### 4.2. Detaillering aansluiting buitenschrijnwerk op spouwmuur De detaillering van de aansluiting van buitenschrijnwerk op een spouwmuur is cruciaal voor de continuïteit van stabiliteit, waterdichtheid, isolatie en luchtdichtheid . #### 4.2.1. Aansluiting zijkanten De aansluiting aan de zijkanten van buitenschrijnwerk op een spouwmuur vereist aandacht voor stabiliteit, wind- en waterdichtheid, thermische continuïteit en luchtdichtheid . ##### 4.2.1.1. Stabiliteit, wind- en waterdichtheid Bij een buitenspouwblad van gelijmd metselwerk is een waterkering tussen het buitenschrijnwerk en het buitenspouwblad aanbevolen om het schrijnwerk tegen water te beschermen. Materialen zoals EPDM of DPC-folie kunnen hiervoor gebruikt worden, waarbij EPDM de voorkeur geniet vanwege betere verlijmbaarheid. Het buitenschrijnwerk wordt doorgaans bevestigd met raamdoken en ankers. Een opening van enkele millimeters tussen de waterkering en het raamkader wordt opgevuld met schuimband (compriband) en een soepele voeg (silicone) om wind- en waterdichtheid te garanderen en ongedierte buiten te houden . ##### 4.2.1.2. Thermische continuïteit Om de isolatieschil continu te laten doorlopen, wordt de ruimte tussen het raamkader en de spouwisolatie opgevuld met tussengevoegde isolatie. Gespoten PUR is hiervoor een veelgebruikt materiaal, mits de speling tussen de 3 en 4 cm breed is. Soepele isolatiematerialen zoals rotswol in de vorm van halfharde isolatieplaten kunnen ook toegepast worden . ##### 4.2.1.3. Luchtdichtheid Luchtdichtheid aan de zijkanten wordt primair gerealiseerd door een zorgvuldig uitgevoerde binnenpleisterlaag op de dagkanten. Essentiële elementen hierbij zijn : * Een hoekprofiel aan de hoek van de dagkant . * Een stopprofiel aan de aansluiting op het raamkader . * Het wegsnijden van overtollig pleisterwerk tegen het vaste raamkader en opvullen met een soepele voeg . Indien een luchtdichte afwerking via pleisterwerk moeilijk te realiseren is, kan een bijkomend luchtdichtingsmembraan of vloeibare dichting tussen de dagkanten en het raamkader worden aangebracht . Bij buitenschrijnwerk dat via een luchtdicht multiplexkader (omkasting) geplaatst wordt, wordt de luchtdichtheid tussen het raamkader en de omkasting gerealiseerd door een luchtdichtingsvoeg of expansieve lijm. Om de aansluiting met het pleisterwerk te waarborgen en zettingen op te vangen, wordt een bepleisterbaar luchtdichtingsmembraan voorzien . #### 4.2.2. Aansluiting bovenkant De aansluiting aan de bovenzijde van buitenschrijnwerk op een spouwmuur vraagt aandacht voor stabiliteit, wind- en waterdichtheid, thermische continuïteit en luchtdichtheid . ##### 4.2.2.1. Stabiliteit, wind- en waterdichtheid Om te voorkomen dat spouwvocht boven de wandopening op het buitenschrijnwerk vloeit, wordt een draineringsmembraan in de spouwmuur voorzien. Dit membraan voert het spouwvocht via open stootvoegen naar buiten. Essentieel is dat het membraan voldoende bevestigd is, naar buiten afhellend, minstens 20 cm buiten de wandopening doorloopt en de uiteinden omhoog geplooid worden in een stootvoeg. DPC-folie wordt afgeraden vanwege de stugheid en het moeilijke plooigedrag. De opening tussen de latei van het gevelmetselwerk en het buitenschrijnwerk wordt opgevuld met schuimband en een soepele voeg voor wind- en waterdichtheid . ##### 4.2.2.2. Thermische continuïteit en luchtdichtheid De thermische continuïteit wordt gerealiseerd door de ruimte tussen het raamkader en de spouwisolatie op te vullen met tussengevoegde isolatie, meestal gespoten PUR. Luchtdichtheid wordt, net als aan de zijkanten, bereikt door zorgvuldig binnenpleisterwerk met hoek- en stopprofielen en een soepele voeg. Een bijkomend luchtdicht membraan of een omkasting uit multiplex kan gebruikt worden voor extra zekerheid. Bij een geveldrager die het gevelmetselwerk draagt, worden vaak twee waterkerende membranen boven de wandopening voorzien om vochtcontact te vermijden . #### 4.2.3. Aansluiting onderkant De aansluiting aan de onderzijde van buitenschrijnwerk op een spouwmuur focust op stabiliteit, wind- en waterdichtheid, thermische continuïteit en luchtdichtheid . ##### 4.2.3.1. Stabiliteit, wind- en waterdichtheid De dorpel en de aansluiting ervan zijn cruciaal voor de waterdichtheid. Een soepele voeg tussen het vaste raamkader en de dorpel is standaard. Een bijkomende waterkering aan de achterzijde van de dorpel kan horizontaal vochttransport voorkomen en spouwvocht bij een retour opvangen en naar buiten afvoeren. Bij het plaatsen van een waterkering onder de dorpel moet de stabiliteit van de dorpel gewaarborgd worden, om loskomen te voorkomen. Bij buitenschrijnwerk op een multiplexomkasting is extra aandacht voor waterdichtheid vereist om de houten omkasting te beschermen . ##### 4.2.3.2. Thermische continuïteit en luchtdichtheid Thermische continuïteit wordt bereikt door tussengevoegde isolatie onderaan de wandopening. Luchtdichtheid wordt meestal gerealiseerd door het doorpleisteren van de dagkant tot tegen het buitenschrijnwerk, met de nodige profielen en soepele voeg. Het tablet mag niet in de zijkanten ingewerkt worden om de continue luchtdichtschil niet te onderbreken. Bij een multiplexomkasting wordt de luchtdichtheid van de dagkant door de multiplex gegarandeerd, met een bepleisterbaar luchtdichtingsmembraan in de hoek . ### 4.3. Aanzet van de spouwmuur De aanzet van de spouwmuur, ook muurvoet genoemd, is een essentieel detail dat de aansluiting van de spouwmuur met een vloer op volle grond behandelt. Hierbij wordt ingezoomd op stabiliteit, water- en winddichtheid, thermische isolatie en luchtdichtheid volgens het ui-model . #### 4.3.1. Binnenspouwblad ##### 4.3.1.1. Kimlaag binnenspouwblad De eerste laag van het binnenspouwblad, de kimlaag, wordt op een egaliserende mortellaag geplaatst om onregelmatigheden op te vangen. Voor de kimlaag wordt een isolerende baksteen of bouwblok gebruikt om thermische continuïteit met de vloerisolatie te garanderen. Deze materialen moeten over voldoende druksterkte beschikken, afhankelijk van het aantal bouwlagen . ##### 4.3.1.2. Anticapillaire barrière Om opstijgend vocht in het binnenspouwblad te voorkomen, wordt een anticapillaire barrière voorzien. Deze kan onder de kimlaag of hoger, minstens 1 cm boven de afgewerkte vloer, geplaatst worden. DPC-folie is het meest gebruikte materiaal voor deze waterkerende membraan, ingewerkt in een mortelvoeg en breder dan het binnenspouwblad. De overlap van de membranen moet minstens 15 cm bedragen . #### 4.3.2. Waterkering muurvoet Aan de muurvoet wordt een waterkerend membraan geplaatst om de aansluiting van de fundering met het binnenspouwblad waterdicht te maken en het tussengevoegde isolerende deel te beschermen. Dit membraan moet minstens 15 cm boven het afgewerkte buitenniveau verticaal opgetrokken worden. Materialen zoals bitumen of EPDM-stroken komen in aanmerking; DPC-folies zijn ongeschikt vanwege hun onvermogen om duurzaam verlijmd te worden. De waterkering voorkomt vochtinfiltratie van de buitenzijde en vanuit de grond, mits de vloerplaat voldoende dik is . #### 4.3.3. Spouwisolatie en aanzet buitenspouwblad De spouwisolatie wordt tegen het binnenspouwblad geplaatst met thermisch verbeterde spouwankers. Isolatie onder het afgewerkte buitenniveau moet vochtbestendig zijn, zoals geëxtrudeerd polystyreen (XPS). Het buitenspouwblad, de eerste barrière tegen weersinvloeden, wordt vaak uitgevoerd in betonstenen ondergronds vanwege hun vochtweerstand en kostprijs . #### 4.3.4. Draineringsmembraan luchtspouw Onderaan de muurvoet wordt een waterkerend membraan over de volledige omtrek voorzien om geïnfiltreerd water af te voeren. Dit membraan moet naar buiten afhellen, minstens 15 cm overlappen in hoeken en kruisingen, en voldoende bevestigd zijn. Bitumen- en EPDM-membranen komen hiervoor in aanmerking; DPC-folie is stug en moeilijk te verwerken . #### 4.3.5. Anticapillaire barrière buitenspouwblad Bij poreuze gevelstenen en sterke blootstelling aan vocht kan een anticapillaire barrière in het buitenspouwblad worden voorzien. Dit membraan, geplaatst in de voeg boven de rij gevelstenen met open stootvoegen, heeft voornamelijk een esthetische functie om capillaire opzuiging van vocht door de gevelstenen te voorkomen . #### 4.3.6. Luchtdichting en binnenpleisterwerk De continuïteit van de luchtdichtheid aan de binnenzijde wordt gegarandeerd door het binnenpleisterwerk en een luchtdichting tussen het binnenpleisterwerk en de betonnen vloerplaat. Dit kan een luchtdicht membraan (folie of vloeibaar) of een cementering zijn. Belangrijke randvoorwaarden zijn een stofvrije ondergrond, voldoende overlap met het pleisterwerk, en bescherming tegen beschadiging. Bij een luchtdicht uitgevoerde waterkering van de muurvoet is een aparte luchtdichting aan de binnenzijde in principe niet nodig . #### 4.3.7. Verdere vloeropbouw Bij de verdere vloeropbouw is het belangrijk dat de vloerisolatie contact maakt met het tussengevoegde isolerende deel voor thermische continuïteit. Een omtrekvoeg, gerealiseerd in de vorm van randisolatie, is noodzakelijk om krimp en zettingen van de dekvloer op te vangen. De plint moet hechten op het 'zuivere' binnenpleisterwerk, boven de overlapping met de luchtdichting . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Metselwerk | Het resultaat dat ontstaat nadat stenen verwerkt zijn met een hechtingsspecie. | | Opgaand metselwerk | Metselwerk dat verticaal wordt uitgevoerd, zoals muren. | | Spouwmuur | Een buitenmuur die bestaat uit twee bakstenen muren die gescheiden zijn door een luchtspouw. | | Binnenspouwblad | Het binnenste deel van een spouwmuur dat instaat voor de stabiliteit en een dragende functie heeft. | | Buitenspouwblad | Het buitenste deel van een spouwmuur dat gescheiden is door een luchtspouw en voornamelijk een scheidende en esthetische functie heeft. | | Spouwanker | Een verbindingselement dat het buitenspouwblad verbindt met het binnenspouwblad, en tevens dient om de spouwisolatie te bevestigen. | | Spouwisolatie | Isolerend materiaal dat in de luchtspouw van een spouwmuur geplaatst wordt om warmteverlies te beperken. | | Ui-model | Een concept dat de verschillende scheidingsconstructies van een gebouw beschrijft als continue schillen, vergelijkbaar met de lagen van een ui, waarbij de continuïteit van functies zoals stabiliteit, waterdichtheid, winddichtheid, isolatie en luchtdichtheid cruciaal is. | | Druksterkte | De maximale druk die een materiaal kan weerstaan voordat het bezwijkt. | | Waterabsorptie | De mate waarin een materiaal water kan opzuigen, vaak uitgedrukt in klassen zoals IW1 tot IW4. | | Vorstweerstand | De weerstand van bakstenen tegen vorst-dooicycli, ingedeeld in verschillende klassen. | | Mortel | Een bindmiddel dat bestaat uit een mengsel van minerale bindmiddelen, toeslagmaterialen en water, gebruikt om metselstenen aan elkaar te hechten. | | Lijmmortel | Een mortel die gebruikt wordt voor metselwerk met dunne voegen, vaak toegepast met een spuitzak of lijmpomp. | | Dunbedmortel | Een mortel die gebruikt wordt voor metselwerk met dunne voegen, toegepast met een truweel, voornamelijk voor gevelmetselwerk. | | Traditioneel metselwerk | Metselwerk waarbij metselstenen met cementmortel worden verwerkt, met voegen van 8 tot 12 mm dikte. | | Metselwerk met dunne voegen | Metselwerk waarbij de voegen minder dan 8 mm dik zijn, met behulp van lijmmortels of dunbedmortels. | | Geprefabriceerd metselwerk | Metselwerkwanden die vooraf in een fabriek worden geproduceerd en op de bouwplaats worden gemonteerd. | | PU-lijmsysteem | Een innovatieve techniek voor het optrekken van metselwerkwanden met een polyurethaanlijm in spuitbussen. | | Mortelpads | Een innovatief verwerkingssysteem waarbij ecologische mortelpads als hechtingsmiddel worden gebruikt. | | Droogstapelsysteem | Een verwerkingsmethode waarbij gevelstenen droog op elkaar worden gestapeld en mechanisch worden verankerd, zonder gebruik van mortel of lijm. | | Metselwerkverband | De wijze waarop bakstenen ten opzichte van elkaar worden gestapeld om stabiliteit en een esthetisch uiterlijk te garanderen. | | Halfsteensverband | Een metselwerkverband waarbij de stootvoegen met de helft van de steenlengte verspringen. | | Wildverband | Een metselwerkverband met een willekeurige volgorde van koppen en strekken, met specifieke voorwaarden om doorlopende stootvoegen te voorkomen. | | Maatafwijking | De toegestane afwijking in de afmetingen van metselstenen, bepaald door tolerantie- en spreidingsklassen (Ti, Ri). | | Dagmaat | De maat van de opening in het buitenspouwblad, de belangrijkste maat voor het bepalen van de afmetingen van het buitenschrijnwerk. | | Slag | De opening tussen het buitenspouwblad en het buitenschrijnwerk, aan de zijkanten en bovenaan van de opening. | | Dorpel | Een constructie onderaan een wandopening die het buitenschrijnwerk ondersteunt en dient voor de afvoer van regenwater. | | Ontlastingsconstructie | Een constructie boven een wandopening die de bovenliggende lasten opvangt en overdraagt, om doorbuiging en bezwijking van het metselwerk te voorkomen. | | Latei | Een bijkomende constructie, meestal van beton of staal, die boven een opening in een metselwerkwand wordt geplaatst om trekspanningen op te nemen. | | Rollaag | Een laag gevelstenen die op hun kop naast elkaar zijn geplaatst, vaak gebruikt als ontlastingsconstructie voor kleine openingen. | | Boogvorm | Een gebogen constructie in het metselwerk boven een opening, die drukkrachten afleidt via gewelfwerking. | | Steel profiel | Een stalen balk, zoals een I- of H-profiel, gebruikt als latei voor grotere overspanningen of belastingen. | | Console / Geveldrager | Een voorziening die aan een dragend element wordt bevestigd om het gevelmetselwerk te ondersteunen, vaak gebruikt bij grote gevelopeningen of belastingen. | | Anticapillaire barrière | Een waterkerend membraan dat wordt geplaatst om opstijgend vocht in het metselwerk te voorkomen. | | Waterkering muurvoet | Een waterkerend membraan dat de aansluiting van de fundering met het binnenspouwblad waterdicht maakt. | | Draineringsmembraan | Een membraan dat dient voor de afvoer van water uit de luchtspouw naar buiten. | | Luchtdichting | Maatregelen die worden genomen om de luchtdoorlatendheid van een gebouw te minimaliseren, essentieel voor energieprestaties. | | Kimlaag | De eerste laag metselwerk die op de fundering of vloerplaat wordt geplaatst, vaak met isolerende materialen voor thermische continuïteit. |

# Wetgeving en algemene begrippen rondom riolering Dit onderwerp behandelt de relevante wetgeving en fundamentele begrippen met betrekking tot riolering in gebouwen, met een focus op de scheiding van afvalwater en hemelwater [4](#page=4). ### 1.1 Algemene begrippen rondom waterafvoer in woningen De waterafvoer in een woning kan worden onderverdeeld in verschillende stromen [5](#page=5): * **Huishoudwater:** Dit is het water dat door huishoudelijke activiteiten wordt verbruikt en daarna wordt afgevoerd [5](#page=5). * **Grijs water:** Dit is huishoudwater dat niet is vervuild met fecaliën of urine. Voorbeelden zijn afvoerwater van douches, baden, wastafels en wasmachines [5](#page=5). * **Zwart water:** Dit is huishoudwater dat wel is vervuild met fecaliën en/of urine. Het omvat het fecale water [5](#page=5). * **Huishoudelijk afvalwater:** Dit is een verzamelnaam voor zowel grijs water als zwart water [5](#page=5). * **Droog-weer-afvoer (DWA):** Dit is de afvoer van huishoudelijk afvalwater [5](#page=5). * **Regenwater-afvoer (RWA) / Hemelwater:** Dit is het water dat neerslaat op daken en verharde oppervlakken en dat wordt afgevoerd [5](#page=5). ### 1.2 Relevante wetgeving voor riolering De wetgeving rondom riolering in gebouwen wordt voornamelijk bepaald door de volgende regelgevingen [6](#page=6): #### 1.2.1 VLAREM II VLAREM II staat voor het "Vlaams Reglement betreffende Milieuvergunning". Het is een besluit van de Vlaamse regering uit 1995 dat algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne vastlegt. Het hoofddoel van VLAREM II is het voorkomen en beperken van hinder, milieuverontreiniging en veiligheidsrisico's gerelateerd aan bedrijven en handelszaken [7](#page=7). Binnen het kader van VLAREM II worden specifieke verplichtingen met betrekking tot riolering opgelegd, waaronder [8](#page=8): * De verplichting tot een gescheiden afvoer van afvalwater en hemelwater [8](#page=8). * Het hanteren van een zoneringsplan om de aansluiting op de openbare riolering te regelen [8](#page=8). * De verplichte keuring van private rioleringsinstallaties [8](#page=8). * Het naleven van technische voorschriften en bepalingen inzake dimensionering [8](#page=8). #### 1.2.2 Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening Hemelwater (GSV Hemelwater) De Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening Hemelwater (GSV Hemelwater) fungeert als een aanvulling op de algemene wetgeving, meer specifiek de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (VCRO). Deze verordening is door de jaren heen aangepast, met revisies in 2004, 2013 en 2023, om in te spelen op veranderende klimaatomstandigheden [9](#page=9). De GSV Hemelwater regelt verschillende aspecten van hemelwaterbeheer, waaronder [9](#page=9): * **Hemelwaterputten:** Voorschriften met betrekking tot de installatie en het gebruik van hemelwaterputten [9](#page=9). * **Gescheiden lozing:** De verplichting om afvalwater en hemelwater gescheiden af te voeren [9](#page=9). * **Infiltratievoorzieningen:** Bepalingen omtrent voorzieningen voor de infiltratie van hemelwater in de bodem [9](#page=9). * **Buffervoorzieningen:** Regels voor het aanleggen van bufferbekkens om hemelwater te kunnen opvangen [9](#page=9). De noodzaak voor de GSV Hemelwater vloeit voort uit een reeks milieuproblemen waarmee Vlaanderen kampt, zoals wateroverlast door hevige regenval, een dalende waterkwaliteit, de stijging van de zeespiegel, een afnemende waterbeschikbaarheid door verdamping, toenemende droogteperiodes, verlies aan biodiversiteit en toenemende hittestress. Het doel van de GSV Hemelwater is een mentaliteitswijziging te bewerkstelligen ten aanzien van water, waarbij er anders met water wordt omgegaan en er met respect voor de omgeving wordt gebouwd. Een nadeel van deze strenge regels kan echter zijn dat er veel uitzonderingen mogelijk zijn [10](#page=10) [11](#page=11). #### 1.2.3 Rioleringstoets Sinds 2025 is de rioleringstoets een verplicht onderdeel van de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (VCRO) [6](#page=6). ### 1.3 Basisprincipes van huisriolering en de scheiding van waterstromen De basisprincipes voor huisriolering benadrukken twee cruciale aspecten [12](#page=12): * **Scheiding van hemelwater en afvalwater:** Het is essentieel om regenwater (RWA) en huishoudelijk afvalwater (DWA) gescheiden af te voeren [12](#page=12). * **Hemelwater behouden en hergebruiken:** Er wordt gestreefd naar het behouden en hergebruiken van hemelwater [12](#page=12). #### 1.3.1 Het gescheiden rioleringsstelsel Historisch gezien bestond het openbare rioleringsnetwerk vaak uit één enkele afvoerbuis waarin zowel droog-weer-afvoer (DWA) als regenwater-afvoer (RWA) werden samengevoegd en naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) werden geleid [13](#page=13). Bij nieuwe aanleg of heraanleg van rioleringen wordt nu een gescheiden rioleringsnetwerk toegepast [13](#page=13): * **DWA:** Wordt afgevoerd naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie [13](#page=13). * **RWA:** Wordt afgekoppeld en bij voorkeur gebruikt of geïnfiltreerd [13](#page=13). #### 1.3.2 Voordelen van gescheiden riolering Het scheiden van regenwater en afvalwater biedt verschillende voordelen [14](#page=14): * **Verbeterd rendement RWZI:** Wanneer RWA en DWA gemengd worden afgevoerd, leidt de verdunning van het afvalwater tot een lager rendement van de rioolwaterzuiveringsinstallaties [14](#page=14). * **Grondwaterpeil en verzilting:** Regenwater dat in de bodem kan infiltreren, draagt bij aan het stijgen van het grondwaterpeil. Dit is cruciaal voor het voorkomen van verzilting in poldergebieden [14](#page=14). * **Besparing op drinkwaterfactuur:** Door regenwater te hergebruiken, kan de behoefte aan drinkwater worden verminderd, wat resulteert in lagere kosten [14](#page=14). * **Minder overstromingsrisico:** Het gebruik van een hemelwaterput in combinatie met het ontharden van oppervlakken vermindert het risico op overstromingen [14](#page=14). #### 1.3.3 De verantwoordelijkheid van de burger De openbare gescheiden riolering loopt tot aan de rooilijn. De burger is vervolgens verantwoordelijk voor de correcte uitvoering van de huisriolering op zijn privéterrein. Dit houdt in dat de privériolering correct moet worden aangelegd, zodat de gescheiden afvoer van DWA en RWA gewaarborgd is. Een keuring van de privériolering is verplicht alvorens deze in gebruik te nemen [15](#page=15). De aansluiting van de privé-riolering op het openbare netwerk vereist specifieke aansluitputjes die de gescheiden stromen DWA en RWA correct naar de respectievelijke openbare collector leiden [16](#page=16). > **Tip:** De studie van VLAREM II en de GSV Hemelwater is cruciaal voor het begrijpen van de wettelijke kaders rondom riolering. Zorg ervoor dat je de belangrijkste principes en verplichtingen van beide kent. > **Tip:** Begrijp het verschil tussen grijs water, zwart water en huishoudelijk afvalwater, alsook de definitie van hemelwater. Dit is essentieel voor het correct toepassen van de scheidingsprincipes. > **Tip:** Concentreer je op de voordelen van een gescheiden rioleringsstelsel; dit zijn belangrijke argumenten die vaak aan bod komen in examenvragen. --- # Aansluiting op de riolering en individuele zuiveringssystemen Dit deel van de studiehandleiding behandelt de praktische methoden voor het afvoeren en zuiveren van huishoudelijk afvalwater, afhankelijk van de beschikbaarheid van een openbare riolering. ## 2. Aansluiting op de riolering en individuele zuiveringssystemen De afvoer en zuivering van huishoudelijk afvalwater (DWA: huishoudelijk water en fecale water) is afhankelijk van de locatie van het gebouw en de aan- of afwezigheid van een openbare riolering in de straat. Er zijn vijf zones gedefinieerd om de aanpak te bepalen [17](#page=17) [19](#page=19): * **Zone 1: Centraal gebied:** Riolering in de straat is aanwezig [19](#page=19). * **Zone 2: Collectief geoptimaliseerd buitengebied:** Recent riolering in de straat aangelegd [19](#page=19). * **Zone 3: Collectief te optimaliseren buitengebied:** Een septische put is aanwezig in afwachting van aansluiting op de riolering [19](#page=19). * **Zone 4: Individueel te optimaliseren buitengebied:** Een individuele zuiveringsinstallatie (IBA) is nodig, vaak omdat een woning te afgelegen ligt voor de aanleg van openbare riolering [19](#page=19). * **Zone 5: Individueel geoptimaliseerd buitengebied:** Een IBA is reeds geplaatst [19](#page=19). Als een perceel niet in een gedefinieerde zone valt, wordt het automatisch beschouwd als zijnde in zone 4 [20](#page=20). ### 2.1 De rioleringstoets Bij het aanvragen van een omgevingsvergunning, vanaf 8 april 2025, is het verplicht om een extra document, addendum B25b, in te vullen door de architect. Dit is van toepassing wanneer er geen riolering aanwezig is of gepland wordt binnen zes jaar, en voor gebieden vanaf zone 3 of buiten een gedefinieerde zone. De rioleringstoets evalueert ook het hemelwaterbeheer en de impact op het milieu. Dit geldt eveneens voor verkavelingen [21](#page=21). > **Tip:** De zone waarin een werf zich bevindt, kan geraadpleegd worden via de website van VMM (vlaamse milieu maatschappij): `https://www.vmm.be/data/zonering-en-uitvoeringsplan` [22](#page=22). ### 2.2 Aansluiting op de riolering of gebruik van een septische put #### 2.2.1 Riolering in de straat Wanneer er een riolering in de straat aanwezig is, is het **verplicht** om huishoudelijk afvalwater hierop aan te sluiten [23](#page=23). #### 2.2.2 Verplichting voor een septische put De noodzaak van een septische put dient navraag te doen bij de gemeente of de rioolbeheerder [23](#page=23). ##### 2.2.2.1 Capaciteit en leegmaken van een septische put De vereiste inhoud van een septische put is afhankelijk van het aantal inwoners: * **Bij geen rioolaansluiting (afvoer van grijs en zwart water):** * Tot 5 inwoners: minimaal 3000 liter [24](#page=24). * Meer dan 5 inwoners: minimaal 600 liter per inwoner [24](#page=24). * **Bij aansluiting op de riolering (enkel afvoer van zwart water):** * Tot 5 inwoners: minimaal 2000 liter [24](#page=24). * Meer dan 5 inwoners: minimaal 300 liter per inwoner [24](#page=24). Een volle septische put moet **altijd** worden laten ledigen door een erkende firma [24](#page=24). ##### 2.2.2.2 Materiaal en plaatsing van een septische put Septische putten moeten beschikken over een CE-markering en kunnen vervaardigd zijn uit beton of kunststof. Ze dienen geplaatst te worden op een stabiele, verdichte ondergrond [25](#page=25). Het plaatsingsproces omvat het graven van een bouwput, het correct positioneren van de put en het aansluiten van de buizen, meestal op de wand. De aanbevelingen van de fabrikant dienen nauwkeurig te worden gevolgd [26](#page=26). ##### 2.2.2.3 Werking van een septische put Een septische put is doorgaans opgedeeld in twee compartimenten [27](#page=27). 1. **Eerste compartiment:** Hier bezinken en verteren vaste organische stoffen in een rottingsproces [27](#page=27). 2. **Tweede compartiment:** De vloeistof uit het eerste compartiment stroomt hiernaartoe. Door de toevoer van zuurstof worden vloeibare afvalstoffen geoxideerd, wat leidt tot gasontwikkeling (septische gisting). Ventilatie is hiervoor essentieel [27](#page=27). Het resterende afvalwater wordt afgevoerd naar de openbare riolering, terwijl de bezinksels periodiek moeten worden laten ledigen [27](#page=27). ##### 2.2.2.4 Ontluchting van een septische put Er is ontluchting nodig voor de septische put. Dit kan gebeuren via een buis die verbonden is met de put en bijvoorbeeld naar de achterzijde van de tuin leidt. Alternatief kan de ontluchting plaatsvinden via het afvoersysteem door het dak, wat dan wordt aangeduid als secundaire verluchting [28](#page=28). ### 2.3 Individuele behandelingsinstallaties (IBA's) Individuele behandelingsinstallaties (IBA's) worden ingezet voor de zuivering van afvalwater wanneer de aanleg van een openbare riolering niet rendabel is, bijvoorbeeld door de afgelegen ligging van de woning. In dergelijke gevallen is de burger zelf verantwoordelijk voor de zuivering van zijn afvalwater, vaak na melding via de rioleringstoets [29](#page=29). Er zijn twee hoofdtypen IBA-systemen: * **Compact systeem:** Dit systeem is ondergronds [29](#page=29) [30](#page=30). * **Plantensysteem:** Dit systeem is bovengronds [29](#page=29) [30](#page=30). > **Tip:** De keuze voor een specifiek type IBA kan bepaald worden door het collectieve aanbod van de gemeente of rioolbeheerder, die adviseren welk type geschikt is voor de woning. Men heeft echter ook de vrije keuze om zelf een IBA aan te kopen en te onderhouden [30](#page=30). #### 2.3.1 Algemene zuivering van afvalwater met een IBA Het zuiveringsproces van afvalwater in een IBA volgt doorgaans drie stappen [31](#page=31): 1. **Voorbehandeling:** Hierbij wordt vast afval gescheiden van vloeibaar afval [31](#page=31). 2. **Biologische zuivering:** Afhankelijk van het specifieke IBA-systeem, breken bacteriën afvalstoffen af door toevoeging van zuurstof [31](#page=31). 3. **Nabehandeling:** Het gezuiverde afvalwater wordt gescheiden van het slib. Ook vindt er een afbraak van het slib plaats [31](#page=31). --- # Basisvoorwaarden en technische vereisten voor huisriolering Een goed functionerende huisriolering garandeert een geluidsarme, vlotte en reukloze afvoer van huishoudelijk afvalwater. Dit wordt bereikt door een zorgvuldig ontworpen rioleringsplan, correcte materiaalkeuze, adequate leidingdiameters, de juiste hellingsgraad en de integratie van sifons en ventilatiesystemen [35](#page=35) [42](#page=42) [45](#page=45) [47](#page=47) [65](#page=65) [66](#page=66) [72](#page=72). ### 3.1 Het rioleringsplan Het rioleringsplan is verplicht aanwezig in het aanvraagdossier voor nieuwbouw en dient te voldoen aan de voorschriften van VLAREM II en VCRO, met mogelijke bijkomende voorwaarden vanuit provincies en gemeenten. Essentiële elementen van het plan omvatten de inplanting van voorzieningen zoals regenwaterputten, infiltratievoorzieningen en septische putten, de inhoud hiervan, en de vereiste infiltratieoppervlakte. Alle afvoerpunten moeten worden gelokaliseerd en benoemd op het plan. Het plan wordt doorgaans opgesteld op het funderingsplan, waarbij eerst alle afvoeren worden gemeld en vervolgens het tracé per afvalstroom, inclusief putten. Kleuren worden gebruikt om de verschillende afvalstromen te onderscheiden: blauw voor regenwater (RW), rood voor huishoudwater (HHW) en zwart voor fecale water (FW) [35](#page=35) [36](#page=36) [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41). ### 3.2 Principes voor een vlotte afvoer Een vlotte afvoer van huishoudelijk afvalwater is cruciaal, vooral omdat leidingen vaak onder vloerplaten of verhardingen komen te liggen en daardoor moeilijk bereikbaar zijn voor onderhoud. Maatregelen voor een vlotte afvoer omvatten [46](#page=46): #### 3.2.1 Materiaal en doorsnede van buizen * **Materiaal:** Kunststofbuizen, zoals PVC, PP of PE, met een BENOR-keurmerk worden aanbevolen. Meestal zijn deze buizen roodbruin gekleurd voor afvalwater [48](#page=48). * **Verbindingen:** Waterdichte verbindingen worden gerealiseerd met behulp van rubberdichtingen (manchetten) bij buizen met een mof, of door lijmen bij gladde buizen [48](#page=48). * **Diameter:** De diameter van de leiding is afhankelijk van het aantal aangesloten afvoerleidingen. Een belangrijke richtlijn is dat de leiding maximaal voor de helft gevuld mag zijn. De aanbevolen minimale diameter is 125 mm, wat ook overeenkomt met de aansluiting op de openbare riolering. In de praktijk kan voor een eengezinswoning 110 mm volstaan, maar de aansluiting op de openbare riolering blijft 125 mm [49](#page=49). #### 3.2.2 Plaatsing en fundering Leidingen moeten voldoende diep worden geplaatst om vorstvrij te zijn, doorgaans tussen 60 en 80 cm onder het maaiveld. Om verzakkingen te voorkomen, dienen de leidingen op een goed verdichte ondergrond geplaatst te worden, zoals verdicht zand. Een alternatief voor een volledige fundering is het aan de fundering van de woning bevestigen van de leidingen [50](#page=50) [51](#page=51). #### 3.2.3 Tracé (verloop) van leidingen Het tracé van de afvoeren dient zo efficiënt mogelijk te zijn, waarbij de leidingen zo snel mogelijk naar buiten worden geleid. Het is raadzaam om leidingen zoveel mogelijk rechtlijnig door funderingen of andere ondergrondse constructies te voeren. Het minimaliseren van hulpstukken en bochten is belangrijk. Bochten of koppelstukken van 90° dienen te worden vermeden ten gunste van combinaties van bochten van 30° of 45°. Een directe, loodrechte aansluiting van 90° is wel gebruikelijk bij de aansluiting op putten [52](#page=52) [53](#page=53) [54](#page=54) [55](#page=55). #### 3.2.4 Verval (helling) van leidingen Het gepaste verval is cruciaal voor een vlotte afvoer. Een te kleine helling leidt tot onvoldoende afloop, terwijl een te grote helling kan veroorzaken dat vaste bestanddelen achterblijven, met verstoppingen tot gevolg. De aanbeveling is een minimale helling van 10 mm per meter en een maximale helling van 25 mm per meter, wat neerkomt op 1% tot 2,5% [56](#page=56). Randvoorwaarden voor het bepalen van het verval omvatten de diepte van de openbare riolering, de afstand van de leidingen tot de rooilijn (aansluitingsputjes), het verschil in niveau tussen in- en uitvloei, en de diepte van de putten. Het is aan te raden om de aansluiting op de openbare riolering zo hoog mogelijk te maken om terugslag van afvalwater uit de openbare riolering te vermijden [57](#page=57) [58](#page=58) [59](#page=59). #### 3.2.5 Wettelijk kader en keuring De privé-riolering is aan wettelijke keuring onderhevig. Deze keuring controleert de correcte aansluiting op de openbare riolering, septische put of individuele zuivering (IBA), de scheiding van afvalwater en regenwater, en het behoud en hergebruik van regenwater [60](#page=60). ### 3.3 Principes voor een reukloze afvoer Een reukloze afvoer wordt hoofdzakelijk gegarandeerd door de correcte werking van stank- of geurafsluiters (sifons) en een adequate verluchting van de standleiding [66](#page=66) [72](#page=72). #### 3.3.1 Stank- of geurafsluiters (sifon) Een sifon, ook wel waterslot genoemd, is essentieel om geurhinder te voorkomen door water vast te houden, wat een barrière vormt voor rioolgassen. De plaatsing van een sifon is tussen het lozingstoestel (zoals een toilet, bad of lavabo) en de rioleringsbuizen [66](#page=66). * **Principe:** Een sifon werkt door een waterniveau te creëren dat rioolgassen blokkeert. Er is echter een risico op geurhinder wanneer de sifon leeg raakt door overdruk, te weinig water wordt gebruikt, of het water deels verdampt [68](#page=68) [69](#page=69). * **Niveauverschil:** Het niveauverschil tussen het minimale peil dat de sifon moet gevuld zijn en het uitvloei-niveau is belangrijk. Voor sifons binnen een gebouw is minimaal 5 cm vereist, en voor sifons buiten een gebouw is minimaal 7,5 cm aanbevolen vanwege de grotere kans op verdamping [70](#page=70) [71](#page=71). #### 3.3.2 Verluchting van de standleiding Een standleiding is de verticale leiding die afvalwater transporteert naar het horizontale tracé. Bij meerdere aangesloten sanitaire toestellen kan de stroming van afvalwater luchtverplaatsingen veroorzaken, leidend tot boven- en onderdrukken. Deze drukverschillen kunnen ervoor zorgen dat de sifons (deels) leeggezogen worden, wat geurhinder veroorzaakt [72](#page=72) [73](#page=73). * **Primaire verluchting:** Bij gebouwen tot 3 bouwlagen wordt de standleiding verlengd tot buiten (door het dak of een buitenmuur) om verse lucht toe te voeren en drukverschillen op te vangen [74](#page=74). * **Secundaire verluchting:** Voor gebouwen met meer dan 3 bouwlagen is primaire verluchting vaak onvoldoende. Secundaire verluchting zorgt uitsluitend voor de toevoer van verse lucht en wordt aangesloten bij elk sanitair toestel in een z-vorm. Er mag geen afvalwater in de verluchtingsbuis stromen. Aansluiting op de riolering kan gebeuren op het horizontale deel (indien de afstand tussen het laagste aangesloten toestel en de horizontale leiding ≤ 1,5m is) of op het verticale deel (indien deze afstand > 1,5m is) [75](#page=75) [77](#page=77). * **Beluchter (alternatief):** Indien een standleiding niet door het dak of een buitenmuur kan, kan een beluchter als alternatief dienen. Deze werkt met een regelbare klep die opent bij onderdruk en sluit bij bovendruk. Een nadeel van beluchters is dat het membraan na verloop van tijd zijn soepelheid kan verliezen, wat resulteert in onvoldoende afdichting [78](#page=78) [79](#page=79). #### 3.3.3 Bundelen van afvalwater Een basisregel is om afvalwater zo lang mogelijk gescheiden te houden tot vlak voor de aansluiting op het openbaar rioleringsnet. Dit gebeurt door het correct bundelen in een 'dubbele schepput met sifon'. Huishoudwater komt in het eerste compartiment van de schepput met sifon terecht, en fecale water in het tweede, waarna het gezuiverde afvalwater naar de openbare riolering vloeit. Indien een septische put aanwezig is, wordt fecale water eerst daarin verzameld en stroomt het vervolgens via de overstort naar het tweede compartiment van de schepput met sifon [61](#page=61) [62](#page=62) [63](#page=63). ### 3.4 Geluidsarme afvoer Voor een geluidsarme afvoer is het van belang om vooraf goed na te denken over het tracé van de leidingen, met name om te vermijden dat afvoeren van bijvoorbeeld toiletten direct langs leefruimtes lopen. Een correcte keuze van leidingdiameters en een uitvoering conform het rioleringsplan dragen eveneens bij aan geluidsarme afvoer [44](#page=44). --- # Noodzakelijke putten en hulpstukken voor rioleringssystemen Dit gedeelte behandelt de essentiële putten en hulpstukken die noodzakelijk zijn voor een correcte werking van huisrioleringen, waaronder controleputten, dubbele schepputten met waterslot, afvalwater-verzamelputten en terugslagkleppen [81](#page=81). ### 4.1 Controleput #### 4.1.1 Functie en plaatsing Een controleput, ook wel bekend als een toezichtput, inspectieput of onderhoudsput, dient primair om eventuele verstoppingen in het rioleringssysteem gemakkelijk te kunnen opsporen. Deze putten worden idealiter geplaatst op locaties waar buizen samenkomen of van richting veranderen, maar het is belangrijk om ze niet te overdrijven; ze zijn enkel noodzakelijk waar verstoppingen reëel zijn. Dit is met name het geval bij afvalwater met veel zeepresten (zoals uit spoelbakken of wasmachines) of veel haarresten (uit badkamers). De put dient niet om afvalwater te verzamelen, maar om doorstroming te garanderen. De uitvloeibuis ligt bij voorkeur lager dan de invloeibuizen, en de invloei is meestal loodrecht, hoewel een hoek ook mogelijk is [82](#page=82) [85](#page=85). #### 4.1.2 Uitvoering en alternatieven Moderne controleputten zijn vaak vervaardigd uit kunststoffen prefab materialen. Ze zijn voorzien van een deksel, meestal gemaakt van metaal of kunststof, dat bestand moet zijn tegen druk en vaak betegeld kan worden. Een goedkoper alternatief voor traditionele toezichtputten zijn T-hulpstukken [83](#page=83) [84](#page=84). > **Tip:** Bij het ontwerpen van het rioleringssysteem is het cruciaal om een balans te vinden in het aantal controleputten. Te veel putten zijn kostbaar en kunnen potentieel lekpunten creëren, terwijl te weinig putten het opsporen van verstoppingen bemoeilijken. ### 4.2 Dubbele schepput met waterslot #### 4.2.1 Toepassing en werking De dubbele schepput met waterslot is essentieel waar grijs water (afkomstig van bijvoorbeeld spoelbakken, wasmachines, badkamers) en zwart water (afkomstig van de wc) samenkomen alvorens te worden afgevoerd naar de openbare riolering. De volgorde van de compartimenten is van belang: grijs water komt in het eerste compartiment en zwart water in het tweede. Deze constructie combineert de functies van een sifonput en een toezichtput om rioolstank te voorkomen. In het eerste compartiment blijft water staan, waardoor een waterslot ontstaat dat de geurhinder richting het tweede compartiment beperkt. In het tweede compartiment is het niveau van de uitvloeibuis gelijk aan de bodem van de put. Vanuit deze laatste put vertrekt de verbindingsbuis naar de openbare riolering [86](#page=86) [87](#page=87). #### 4.2.2 Waterslot en afsluiting De hoogte van het waterslot moet minimaal 7,5 centimeter bedragen om effectief te zijn. Het is belangrijk om in- en uitvoeren van een put die niet gebruikt wordt, af te sluiten met een dop om geuroverlast en ongedierte te voorkomen [88](#page=88). > **Voorbeeld:** Een typische opstelling kan inhouden dat afvoer van de wc op verdieping naar het tweede compartiment van de dubbele schepput loopt, terwijl afvoeren van de badkamer, wasmachine en spoelbak naar het eerste compartiment leiden. Beide compartimenten zijn verbonden, met het eerste compartiment dat het grijs water voorbehandelt voordat het naar het tweede compartiment met het zwarte water stroomt [86](#page=86). ### 4.3 Afvalwater-verzamelput (of pompput) #### 4.3.1 Noodzaak en werking Een afvalwater-verzamelput, ook wel pompput genoemd, is noodzakelijk wanneer de afvoerleiding van de huisriolering lager ligt dan de aansluiting op de openbare riolering. In dit geval wordt het afvalwater verzameld in de pompput en vervolgens met behulp van een afvalwater-dompelpomp naar de openbare riolering gepompt [89](#page=89). > **Tip:** De keuze van de dompelpomp is cruciaal voor de betrouwbaarheid van het systeem. Zorg voor een pomp die geschikt is voor het type afvalwater en de vereiste opvoerhoogte. ### 4.4 Terugslagklep #### 4.4.1 Functie en plaatsing Een terugslagklep is een hulpstuk dat voorkomt dat water terugstroomt vanuit de openbare riolering naar de huisriolering. In theorie wordt deze klep geplaatst tussen de dubbele schepput met waterslot en de openbare riolering. De correcte plaatsing en werking van de terugslagklep zijn essentieel om verstoppingen te voorkomen [91](#page=91). #### 4.4.2 Werking en beperkingen De werking van de terugslagklep is afhankelijk van de stromingsrichting; de klep gaat open om afvalwater van de woning door te laten en sluit om afvalwater van de openbare riolering tegen te houden. Een belangrijke beperking is echter dat de klep geblokkeerd kan worden door vaste bestanddelen in de openbare riolering, wat betekent dat de effectiviteit ervan soms ter discussie staat [93](#page=93). > **Voorbeeld:** Een terugslagklep kan worden geïntegreerd in een controleput of tussen twee rioolbuizen geplaatst worden om de terugstroming te beveiligen [92](#page=92). #### 4.4.3 Overwegingen Hoewel terugslagkleppen theoretisch een bescherming bieden, is hun betrouwbaarheid afhankelijk van het onderhoud en de toestand van de openbare riolering. In situaties waar de openbare riolering vaak verontreinigd is met vaste deeltjes, kan een terugslagklep juist een bron van verstoppingen worden [93](#page=93). --- # Praktische tips voor kijkstages rondom riolering Dit onderwerp biedt concrete tips en aandachtspunten voor studenten die kijkstages volgen met betrekking tot rioleringen, met speciale focus op het observeren van specifieke infrastructuuraspecten zoals gescheiden riolering, septische putten en leidingtracés. ### 5.1 Observatiepunten tijdens een kijkstage Tijdens een kijkstage rondom rioleringen zijn er diverse essentiële aspecten die nauwkeurig geobserveerd en gedocumenteerd dienen te worden om een volledig begrip te krijgen van het rioleringssysteem. #### 5.1.1 Infrastructuur en Aansluitingen * **Gescheiden riolering:** Controleer of er sprake is van een gescheiden rioleringssysteem in de straat. Dit betekent dat hemelwater en afvalwater gescheiden worden afgevoerd [95](#page=95). * **Septische putten:** Inventariseer of de noodzaak bestaat voor de installatie van een septische put. Dit is met name relevant waar nog geen aansluiting op de openbare riolering bestaat of waar afvalwater eerst gezuiverd moet worden [95](#page=95). * **Leidingtracés:** Bestudeer het volledige tracé van de rioleringsbuizen, inclusief de doorloop naar een dubbele schepput met sifon. Een sifon is cruciaal om geurhinder te voorkomen [95](#page=95). * **Aansluiting openbare riolering:** Identificeer de precieze locatie waar de afvoerleidingen aansluiten op de openbare riolering [95](#page=95). #### 5.1.2 Doorvoeren en Funderingen * **Door kelderwanden en funderingen:** Observeer hoe de rioleringsbuizen worden geleid door kelderwanden of funderingen. Dit is technisch vaak een uitdagend aspect en vereist specifieke constructieve oplossingen om integriteit te waarborgen [95](#page=95). ### 5.2 Basisprincipes huisriolering Een correct ontworpen huisriolering volgt een aantal fundamentele principes die essentieel zijn voor een efficiënte en hygiënische afvoer van afvalwater en hemelwater. * **Scheiding van hemelwater en afvalwater:** Een cruciaal principe is de gescheiden afvoer van hemelwater en huishoudelijk afvalwater. Dit bevordert de efficiëntie van zuiveringsinstallaties en maakt hergebruik van hemelwater mogelijk [96](#page=96). * **Samenvoeging van afvalwater:** Grijs water (afkomstig van wastafels, douches, etc.) en zwart water (afkomstig van toiletten) worden pas op een later moment, kort voor de aansluiting op de openbare riolering, samengevoegd [96](#page=96). * **Behoud en hergebruik van hemelwater:** Hemelwater dient waar mogelijk behouden en hergebruikt te worden. Dit aspect wordt verder uitgediept in Deel 2 van de cursus [96](#page=96). > **Tip:** Noteer tijdens de kijkstage specifiek of er gescheiden leidingen zichtbaar zijn en hoe deze hun weg vinden naar de eindbestemming. Dit kan veel zeggen over de moderniteit en conformiteit van het rioleringssysteem. > **Tip:** Besteed extra aandacht aan de methoden waarmee leidingen door dragende muren of funderingen lopen. Zoek naar eventuele verzakkingen of beschadigingen die kunnen wijzen op problemen met de doorvoering. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Huishoudwater | Water dat vrijkomt uit baden, douches, wastafels en wasmachines, wat ook wel grijs water wordt genoemd. Dit water bevat zeepresten en organische stoffen, maar geen fecaliën. | | Zwart water | Water dat fecaliën en urine bevat, afkomstig van toiletten. Dit water is biologisch belast en vereist specifieke zuiveringsmethoden om het te behandelen voordat het geloosd wordt. | | Grijs water | Water afkomstig van douches, baden, wastafels en wasmachines. Dit water is minder vervuild dan zwart water en kan, mits bepaalde behandelingen, mogelijk hergebruikt worden voor niet-drinkbare toepassingen. | | Droog-weer-afvoer (DWA) | De afvoer van huishoudelijk afvalwater dat normaal gesproken bij droog weer uit woningen komt. Dit is het water dat normaal gesproken naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie gaat. | | Regenwater-afvoer (RWA) | De afvoer van hemelwater dat op daken en verharde oppervlakken valt. Dit water wordt, indien mogelijk, afkoppeld van het afvalwatersysteem en kan gebruikt of geïnfiltreerd worden. | | VLAREM II | Het Vlaams Reglement betreffende Milieuvergunning, een wetgevend kader dat algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne vastlegt, met als doel hinder en milieuverontreiniging te voorkomen en te beperken. | | Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening Hemelwater (GSV Hemelwater) | Een specifieke verordening die regels en richtlijnen oplegt voor het beheer van hemelwater bij nieuwbouw en verbouwingen, gericht op het verminderen van wateroverlast en het bevorderen van waterbeheer. | | Septische put | Een tank die dient voor de opslag en deels voor de vergisting van afvalwater. Vaak wordt hierin eerst het grijze en zwarte water opgevangen voordat het naar de riolering wordt geleid, of enkel het zwarte water indien het grijze water reeds gescheiden wordt afgevoerd. | | Individuele Behandelingsinstallatie voor Afvalwater (IBA) | Een installatie die wordt gebruikt om afvalwater lokaal te zuiveren wanneer een aansluiting op de openbare riolering niet mogelijk is. Dit is vaak het geval voor woningen die afgelegen liggen. | | Dubbele schepput met waterslot | Een essentiële voorziening in de huisriolering waar grijs en zwart water samenkomen. Het fungeert als een overgang tussen de gescheiden afvoeren en de gezamenlijke aansluiting op de openbare riolering, en voorkomt tevens geurhinder door een waterslot. | | Waterslot (sifon) | Een geurafsluiter die functioneert door een waterkolom in een gebogen leiding. Dit water blokkeert de doorgang van rioolgassen, waardoor geurhinder wordt voorkomen. Het niveauverschil tussen het minimale waterpeil en het uitvloei-niveau is cruciaal. | | Standleiding | De verticale afvoerbuis in een gebouw die afvalwater van verschillende sanitaire toestellen verzamelt en transporteert naar het horizontale leidingnetwerk. | | Primaire verluchting | Een verluchtingssysteem voor de standleiding dat de drukverschillen die ontstaan door de waterstroom opvangt door verse lucht toe te voeren via een buis die tot buiten het dak reikt. Dit voorkomt dat sifons leeggezogen worden. | | Secundaire verluchting | Een aanvullend verluchtingssysteem dat, vooral bij gebouwen met meer dan drie bouwlagen, zorgt voor extra toevoer van verse lucht in de standleiding, om zo ook in de diepste delen een adequate drukregulatie te garanderen. | | Controleput (toezichtput) | Een inspectiepunt in het rioleringsstelsel dat dient om verstoppingen op te sporen en te verhelpen. Deze putten worden geplaatst op strategische punten waar leidingen samenkomen of van richting veranderen. | | Terugslagklep | Een mechanisch onderdeel dat de stroming van vloeistoffen slechts in één richting toelaat. In rioleringssystemen voorkomt het de terugstroming van afvalwater vanuit de openbare riolering naar de woning, met name bij verstoppingen of overstromingen. | | Verval (helling) | De helling van een rioleringsbuis, uitgedrukt in millimeters per meter of als percentage. Een correct verval is essentieel voor een vlotte afvoer van afvalwater en om te voorkomen dat vaste bestanddelen achterblijven en verstoppingen veroorzaken. | | BENOR | Een Belgisch certificeringssysteem dat de conformiteit van producten en diensten met de geldende normen aantoont. In de context van rioleringen garandeert BENOR dat de putten en hulpstukken voldoen aan de technische en kwalitatieve eisen. |