Ancient History

# La democracia ateniense y sus instituciones La democracia ateniense se fundamentó en la participación ciudadana, la igualdad ante la ley y la libertad de expresión, gestionada a través de una serie de instituciones clave tanto para la paz como para la guerra [1](#page=1). ### 1.1 Principios fundamentales de la democracia ateniense La ciudadanía en Atenas implicaba que todos los ciudadanos eran considerados libres e iguales ante la ley, poseyendo los mismos derechos y obligaciones. Sin embargo, las mujeres, los metecos (residentes extranjeros) y los esclavos estaban excluidos de la ciudadanía y, por lo tanto, del sistema político [1](#page=1). #### 1.1.1 La libertad de expresión: La parresía La parresía era el derecho fundamental de los ciudadanos a expresarse libremente en la asamblea y en los tribunales [1](#page=1). #### 1.1.2 El ostracismo El ostracismo era una medida política mediante la cual los ciudadanos podían expulsar de la ciudad a un político por un período de diez años si se consideraba que exhibía comportamientos ambiciosos o tendencias autoritarias perjudiciales para Atenas. El nombre del ciudadano a desterrar se escribía sobre un fragmento de cerámica o teja, conocido como *óstrakon* (plural: *óstrakon*), debido a su forma cóncava similar a una concha de ostra. La votación para el ostracismo se realizaba a mano alzada; si el resultado era positivo, se repetía la votación dos meses después, requiriendo seis mil votos para que la decisión se ejecutara [1](#page=1). > **Ejemplo:** Se muestran fragmentos de *óstraka* con el nombre del general Temístocles, quien fue exiliado durante diez años en el 471 a.C. [1](#page=1). ### 1.2 Instituciones clave de la democracia ateniense Las instituciones que gestionaban la democracia ateniense se dividían en aquellas para la paz y aquellas para la guerra. #### 1.2.1 Instituciones para la paz * **La ecclesía:** Era la asamblea principal de ciudadanos donde se tomaban las decisiones políticas importantes. * **La bulé:** Era el consejo de ciudadanos encargado de preparar las leyes y asuntos que se presentarían a la ecclesía. * **Los arcontes:** Eran magistrados con diversas funciones administrativas y judiciales. * **Los tribunales de justicia:** Eran órganos encargados de juzgar los casos y aplicar las leyes. #### 1.2.2 Instituciones para la guerra * **Los estrategos:** Eran generales elegidos por los ciudadanos, encargados de dirigir el ejército y la flota. ### 1.3 Instituciones espartanas En contraste con Atenas, Esparta poseía un sistema de gobierno oligárquico con instituciones distintas: * **La apella:** Era la asamblea popular, formada por ciudadanos varones mayores de treinta años, que elegía a los miembros de la gerusía y aprobaba o rechazaba sus propuestas [1](#page=1). * **La gerusía:** Era un consejo de ancianos compuesto por los dos reyes y otros veintiocho miembros mayores de sesenta años, elegidos de por vida. La gerusía redactaba las leyes y actuaba como un tribunal supremo para juzgar los delitos graves [1](#page=1). * **Los éforos:** Eran cinco altos cargos elegidos anualmente, responsables de velar por el cumplimiento de las leyes y la correcta administración del gobierno, además de supervisar los asuntos de política exterior [1](#page=1). > **Tip:** Es fundamental comprender las diferencias entre el sistema democrático ateniense y el sistema espartano para apreciar la diversidad de modelos políticos en la antigua Grecia [1](#page=1). ### 1.4 Reflexiones sobre el gobierno en Atenas Tucídides describió el régimen político ateniense como una democracia que no imitaba las leyes de otros, sino que era un modelo para ellos, gobernada por la mayoría y basada en la igualdad de derechos para todos en lo que respecta a la consideración pública. El mérito, y no el origen social, era lo que definía el valor de un individuo [1](#page=1). --- # Conceptos de ciudadanía y derechos en la antigua Atenas La ciudadanía en la antigua Atenas establecía principios de igualdad legal entre los ciudadanos, quienes gozaban de derechos y obligaciones, mientras que mujeres, metecos y esclavos estaban excluidos del sistema político. ### 2.1 Principios de ciudadanía y la ley En la Atenas antigua, todos los ciudadanos eran considerados libres e iguales ante la ley. Esta igualdad se traducía en que poseían los mismos derechos y obligaciones [1](#page=1). ### 2.2 Exclusiones del sistema político La ciudadanía ateniense era un estatus restringido. Las mujeres, los metecos (extranjeros residentes) y los esclavos quedaban fuera del sistema político al no ser considerados ciudadanos [1](#page=1). ### 2.3 La parresía: libertad de expresión La *parresía* era un concepto fundamental que definía la libertad de expresión de los ciudadanos atenienses. Los ciudadanos podían hablar libremente en la asamblea y en los tribunales [1](#page=1). #### 2.3.1 Ostracismo: control ciudadano sobre los políticos El ostracismo era una medida política en Atenas que permitía a los ciudadanos expulsar a un político de la ciudad por un período de diez años. Esta medida se aplicaba si los ciudadanos observaban en algún político comportamientos ambiciosos o tendencias autoritarias peligrosas para el bien de Atenas. El nombre del ciudadano a desterrar se escribía sobre un *óstrakon* (un trozo de teja). Los *óstrakon* recibían su nombre de la forma cóncava, similar a una concha de ostra, que tenían los trozos de cerámica rota utilizados como soporte para la escritura incisa. Las votaciones para el ostracismo se realizaban a mano alzada, y si el resultado era positivo, se repetía la votación dos meses después. Para que la expulsión fuera efectiva, se necesitaban reunir seis mil votos [1](#page=1). > **Example:** En la imagen se muestran *óstrakon* con el nombre del general Temístocles, quien fue condenado al exilio durante diez años en el 471 a. C. [1](#page=1). ### 2.4 Instituciones democráticas y de gobierno Las instituciones que gestionaban la democracia en Atenas incluían la *ecclesía* (asamblea), la *bulé* (consejo), los *arcontes* (magistrados), los *estratego*s (generales) y los tribunales de justicia. En Esparta, por otro lado, existían la *apella* (asamblea), la *gerusía* (consejo de ancianos) y los *éforos* (altos cargos) [1](#page=1). #### 2.4.1 La apella (Esparta) La *apella* era la asamblea formada por ciudadanos espartanos. En ella, se elegían los miembros de la *gerusía* y se aprobaban o rechazaban sus propuestas [1](#page=1). #### 2.4.2 La gerusía (Esparta) La *gerusía* era un consejo de ancianos compuesto por los dos reyes y otros veintiocho miembros mayores de sesenta años. La *gerusía* redactaba las leyes de política interna y actuaba como una especie de tribunal supremo para juzgar los casos más graves [1](#page=1). #### 2.4.3 Los éforos (Esparta) Los *éforos* eran cinco altos cargos cuya función era velar por la correcta administración del gobierno. También se encargaban de los asuntos de política exterior [1](#page=1). > **Example:** Tucídides describe el régimen político ateniense como una democracia, donde el gobierno está en manos de la mayoría y los ciudadanos gozan de igualdad de derechos. Destaca que el mérito se valora por la capacidad y no por el origen social [1](#page=1). --- # El ostracismo como medida política en Atenas El ostracismo era un procedimiento político ateniense que permitía la expulsión temporal de ciudadanos considerados peligrosos para el Estado, utilizando fragmentos de cerámica (óstraka) para registrar los votos [1](#page=1). ### 3.1 Definición y propósito del ostracismo El ostracismo se concebía como una medida preventiva para salvaguardar la estabilidad de Atenas. Si los ciudadanos percibían que un político mostraba ambiciones excesivas o tendencias autoritarias que amenazaban el bienestar de la ciudad, podían recurrir a este mecanismo para expulsarlo. El objetivo principal era eliminar a figuras que representaran un peligro potencial para el orden democrático [1](#page=1). ### 3.2 El procedimiento del ostracismo El proceso de ostracismo involucraba varias etapas. Inicialmente, las votaciones para decidir si un ciudadano debía ser exiliado se realizaban a mano alzada. Si esta primera votación resultaba favorable a la expulsión, se programaba una segunda votación dos meses después. Fue en esta segunda ocasión cuando los ciudadanos escribían el nombre del individuo a expulsar sobre un fragmento de teja o cerámica [1](#page=1). #### 3.2.1 Los óstraka Los óstraka eran fragmentos de cerámica rota, comúnmente trozos de tejas o vasijas, que servían como material para escribir los nombres en el proceso de ostracismo. El término "óstraka" es el plural de "óstrakon", y este último nombre se derivaba de la forma cóncava de estos fragmentos, similar a la de una concha de ostra [1](#page=1). > **Example:** En la página 1 se ilustran óstraka con el nombre del general Temístocles, quien fue exiliado durante diez años en el 471 a. C [1](#page=1). > **Tip:** Comprender el origen del término "óstrakon" ayuda a visualizar el material utilizado y la simplicidad del sistema de votación. #### 3.2.2 Requisitos para la expulsión Para que la decisión de ostracismo se llevase a cabo, era necesario que el ciudadano en cuestión recibiera un mínimo de seis mil votos [1](#page=1). ### 3.3 Duración y alcance del ostracismo La medida de ostracismo implicaba la expulsión de la ciudad por un período de diez años. Es importante notar que esta medida se aplicaba a ciudadanos que, a pesar de sus derechos políticos, eran considerados una amenaza. Quedaban fuera de este sistema las mujeres, los metecos (extranjeros residentes) y los esclavos, al no formar parte de la ciudadanía [1](#page=1). > **Tip:** El ostracismo destaca la importancia de la ciudadanía y los derechos asociados en la Atenas democrática, excluyendo a grupos significativos de la participación política directa. --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Term | Definition | |------|------------| | -arqu-ia | Sufijo griego que significa 'poder' o 'principio', indicando autoridad o dominio. | | Tetrarquía | Forma de gobierno en la que el poder está dividido entre cuatro gobernantes o príncipes. | | Ánfora | Recipiente antiguo, generalmente de barro, con dos asas y un cuello estrecho, utilizado para almacenar líquidos como vino o aceite. | | Atenea | Diosa griega de la sabiduría, la estrategia militar y las artes, patrona de la ciudad de Atenas. | | Ciudadanos | Individuos libres e iguales ante la ley en Atenas, con derechos y obligaciones políticas, excluyendo a mujeres, metecos y esclavos. | | Metecos | Extranjeros residentes en Atenas que gozaban de protección legal pero no de derechos políticos plenos. | | Ciudadanía | Condición de ser ciudadano, implicando derechos políticos y deberes cívicos dentro de una polis. | | Sistema político | El conjunto de instituciones, normas y procesos que rigen la organización y el ejercicio del poder en una sociedad. | | Parresía | Libertad de expresión garantizada a los ciudadanos atenienses para hablar libremente en la asamblea y los tribunales. | | Asamblea (Ecclesía) | La principal institución democrática en Atenas, donde los ciudadanos varones votaban y debatían sobre asuntos de estado. | | Tribunales de justicia | Instituciones encargadas de impartir justicia y resolver disputas legales en la antigua Atenas. | | Ostracismo | Procedimiento político ateniense para desterrar a un ciudadano considerado peligroso para la democracia por un período de diez años. | | Óstrakon | Fragmento de cerámica o teja rota utilizado en la antigua Atenas para escribir nombres con el fin del ostracismo. | | Bulé | El Consejo de los Quinientos en Atenas, encargado de preparar los asuntos para la asamblea y supervisar la administración diaria. | | Arcontes | Magistrados principales en Atenas, inicialmente con gran poder, cuya función evolucionó con la democracia. | | Estrategos | Generales o líderes militares elegidos por la asamblea, con responsabilidades tanto militares como políticas. | | Apella | La asamblea ciudadana en Esparta, compuesta por ciudadanos varones mayores de treinta años, que aprobaba o rechazaba propuestas. | | Gerusía | Consejo de ancianos en Esparta, compuesto por los dos reyes y veintiocho miembros mayores de sesenta años, que redactaba leyes y actuaba como tribunal supremo. | | Éforos | Cinco magistrados electos anualmente en Esparta, con amplios poderes de supervisión sobre los reyes y la administración de la ciudad. | | Régimen político | La forma en que se organiza y ejerce el poder en un estado o comunidad, incluyendo sus instituciones y principios. | | Igualdad de derechos | Principio por el cual todos los miembros de una comunidad tienen los mismos derechos legales y políticos. | | Origen social | La posición o estatus de una persona dentro de la sociedad determinado por el nacimiento o la clase familiar. |

# Introductie en periodisering van Ain Ghazal Hieronder volgt een gedetailleerde studiegids voor de introductie en periodisering van Ain Ghazal, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Ain Ghazal en de periodisering ervan De vindplaats Ain Ghazal, gelegen in het huidige Jordanië nabij de Middellandse Zee, is een belangrijke neolithische site die een overgangsfase vertegenwoordigt van jager-verzamelaar naar landbouwer. De site, waarvan de naam "Bron van de gazelle" betekent in het Arabisch, wordt gedateerd van 7250 tot 5000 jaar voor onze tijdrekening (v.o.t.). De analyse van de architectuur en religieuze praktijken op Ain Ghazal is cruciaal en wordt gefaciliteerd door een duidelijke chronologische indeling in vier hoofdperiodes [3](#page=3). ### 1.1 Introductie tot Ain Ghazal Ain Ghazal is een archeologische vindplaats die zich in de Vruchtbare Halvemaan bevindt, een regio die bekend staat om de oorsprong van landbouw en sedentaire leefwijzen. De site speelt een sleutelrol in het begrip van de Neolithische Revolutie in het Nabije Oosten [3](#page=3). ### 1.2 Periodisering van Ain Ghazal Voor de analyse van Ain Ghazal wordt een specifiek periodiseringssysteem gehanteerd, dat de evolutie van de site over ongeveer 2250 jaar omvat. Deze indeling is essentieel voor het bestuderen van veranderingen in cultuur, architectuur en religie. De vier gedefinieerde periodes zijn [3](#page=3): * **I) Midden-Prekeramisch Neolithicum B (MPPNB)**: Deze periode loopt van 7250 tot 6500 v.o.t. [3](#page=3). * **II) Laat-Prekeramisch Neolithicum B (LPPNB)**: Deze periode loopt van 6500 tot 6000 v.o.t. [3](#page=3). * **III) Prekeramisch Neolithicum C (PPNC)**: Deze periode loopt van 6000 tot 5500 v.o.t. [3](#page=3). * **IV) Keramisch Neolithicum/Yarmouk-periode (YARMOUK)**: Deze periode loopt van 5500 tot 5000 v.o.t. [3](#page=3). Elke periode wordt gekenmerkt door distinctieve architecturale stijlen, economische systemen, materiële cultuur en religieuze gebruiken. De focus van de studie ligt met name op de periodes binnen de secties Architectuur (4.2) en Religie (4.3) vanwege de duidelijke chronologische onderscheidingen die de wetenschappelijke literatuur hierover biedt [3](#page=3). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat de economie en materiële cultuur niet altijd zo duidelijk van elkaar gescheiden konden worden per periode in de geraadpleegde literatuur, in tegenstelling tot architectuur en religie. Dit kan een beperking zijn bij een gedetailleerde analyse van deze specifieke kenmerken per periode [3](#page=3). ### 1.3 Belangrijke onderzoekers Twee archeologen hebben aanzienlijk bijgedragen aan het onderzoek van Ain Ghazal: * **Gary O. Rollefson:** Hij wordt beschouwd als de belangrijkste onderzoeker, met name door zijn uitgebreide opgravingen. In 1985 deed hij een significante ontdekking van ongeveer 8.000 jaar oude gipsen figuren [3](#page=3). * **Zeidan Kafafi:** De Jordaanse archeoloog die vanaf de jaren '90 Rollefson bijstond [3](#page=3). Beide onderzoekers hebben talrijke publicaties voortgebracht die als basis dienen voor verdere studies over Ain Ghazal [3](#page=3). --- # Architectuur en nederzettingsstructuur Dit onderdeel onderzoekt de evolutie van de architectuur in Ain Ghazal door de verschillende neolithische periodes, inclusief veranderingen in huisgrootte, indeling, bouwmateriaal en relaties met demografische en ecologische factoren. ### 2.1 Midden-Prekeramisch Neolithicum B Gedurende deze periode kenmerkten de huizen zich door een rechthoekige vorm, gebouwd met leemtichels en voorzien van kalkstenen vloeren. De muren werden vaak gedecoreerd met rode oker. Aanvankelijk bestonden de gebouwen uit één enkele kamer van ongeveer 25 vierkante meter, met een centrale haard [4](#page=4). Later in deze periode evolueerden de huizen naar een meer-kamerige indeling. Deze verandering wordt toegeschreven aan factoren zoals een warmer wordend klimaat en ontbossing, wat leidde tot een tekort aan grote boomstammen voor dakconstructies. Dit dwong tot het gebruik van binnenmuren ter ondersteuning van kleinere balken. De toename van het aantal kamers bood ook meer privacy voor de bewoners, waarbij elk huis bewoond werd door een kernfamilie, omringd door huizen van verwante familieleden [4](#page=4). > **Tip:** De architecturale veranderingen in het Midden-Prekeramisch Neolithicum B illustreren de adaptatie aan ecologische druk en veranderende sociale structuren. ### 2.2 Laat-Prekeramisch Neolithicum B In deze fase bereikte de bevolking haar hoogtepunt. Dit uitte zich in de aanleg van nieuwe wijken en veranderingen in de sociale relaties. De huizen werden groter en kregen vaak meerdere verdiepingen, wat de samenwoning van uitgebreide families onder één dak mogelijk maakte [5](#page=5). ### 2.3 Prekeramisch Neolithicum C Tijdens de Prekeramisch Neolithicum C periode begon het aantal inwoners van Ain Ghazal systematisch te krimpen. De huizen werden kleiner, meestal bestaande uit één kamer van ongeveer 15 vierkante meter, en opnieuw bewoond door kernfamilies. Tuinen en hoven werden ommuurd, en de afstand tussen gebouwen nam toe. Er ontstond ook een nieuw type huis dat gedeeltelijk onder de grond was ingegraven [5](#page=5). ### 2.4 Keramisch Neolithicum/Yarmouk periode In de laatste bewoningsfase keerde de architectuur weer terug naar grotere structuren. Huizen bereikten hun maximale grootte van ongeveer 45 vierkante meter en waren onderverdeeld in meerdere kamers. Ondanks de grotere huizen woonden de bewoners meer gescheiden van elkaar [5](#page=5). > **Voorbeeld:** De evolutie van de huisgrootte van één kamer (25 m²) in het Midden-Prekeramisch Neolithicum B naar één kamer (15 m²) in het Prekeramisch Neolithicum C en uiteindelijk naar meerdere kamers (45 m²) in de Keramisch Neolithicum/Yarmouk periode toont significante demografische en sociale verschuivingen [4](#page=4) [5](#page=5). --- # Religieuze praktijken en materiële cultuur Dit deel analyseert de religieuze overtuigingen en rituelen van de bewoners van Ain Ghazal, zoals afgeleid uit archeologische vondsten van cultusvoorwerpen en begraafplaatsen, met een specifieke focus op de materiële cultuur, met name de gipsen beelden. ### 3.1 Religieuze praktijken #### 3.1.1 Midden-Prekeramisch Neolithicum B (MPPNB) In de periode van het Midden-Prekeramisch Neolithicum B werden er talrijke antropogene en dierlijke figuurtjes aangetroffen die wijzen op cultusvoorwerpen. Deze objecten werden waarschijnlijk gebruikt voor geluk tijdens de jacht of voor vruchtbaarheid. Hoewel er ook gespeculeerd wordt dat ze als speelgoed dienden, is hiervoor weinig bewijs. Van de 150 gevonden figuurtjes was 60% niet identificeerbaar. De overige 40% bestond voornamelijk uit runderen, stieren, honden, geiten en antropogene vormen. Daarnaast zijn er antropogene beelden en bustes van kalkpleister gevonden. Deze beelden werden voornamelijk gebruikt tijdens ceremoniële begrafenissen en werden geassocieerd met vruchtbaarheid. In totaal werden er 81 inhumaties gevonden, zowel ondergronds als in binnenplaatsen. Bij sommige graven waren de skeletten onthoofd [5](#page=5). #### 3.1.2 Laat-Prekeramisch Neolithicum B (LPPNB) Tijdens het Laat-Prekeramisch Neolithicum B werden er zeven graven gevonden, waarvan zes in de stijl van het MPPNB. Het zevende graf betrof een 15-jarige vrouw, van wie de botten naast de schedel waren gestapeld. Daarnaast zijn er zogenaamde "trash burials" teruggevonden, graven die gecombineerd werden met een afvalcontext. Eén van deze trash burials bevatte een individu dat gewelddadig om het leven was gekomen; de gefragmenteerde schedel toonde sporen van pijlpuntinslagen. De gebroken beenderen kunnen echter ook het gevolg zijn van post-depositionele processen. Tot slot zijn er rituele gebouwen teruggevonden, waaronder apsidale structuren en tempels [6](#page=6). #### 3.1.3 Prekeramisch Neolithicum C (PPNC) De periode van het PPNC kenmerkt zich door een afname in het aantal cultusvoorwerpen en graven. Er werden slechts acht antropogene en vier dierlijke figuurtjes gevonden, naast twaalf niet-identificeerbare figuurtjes. Net als in het MPPNB fungeerden deze beeldjes waarschijnlijk als cultusvoorwerpen voor tijdens de jacht of voor vruchtbaarheid. Onderzoekers hebben op de site 34 graven aangetroffen. Opvallend is een duidelijke verandering: men stopte met het onthoofden van skeletten en begroef voortaan in binnenplaatsen in plaats van ondergronds [6](#page=6). #### 3.1.4 Keramisch Neolithicum / Yarmouk periode In de Yarmouk periode is er een geleidelijke toename in het belang van religie waargenomen. Dit wordt toegeschreven aan de Neolithische revolutie, waarbij de overgang van jager-verzamelaars naar een landbouwsamenleving onzekerheden met zich meebracht, zoals voedseltekorten en ziekteverspreiding. Religie werd hierdoor een beslissende factor in het dagelijks leven, en er werden allerhande tempels gebouwd. Ook werden er zeven menselijke en vijf dierlijke rituele beeldjes gevonden. Dit aantal is niet spectaculair, maar wordt verklaard door de steeds verdere inkrimping van de bevolking. Tot slot werd er vóór het Keramisch Neolithicum geen enkel spoor van begraving gevonden, de reden hiervoor is onbekend [6](#page=6). ### 3.2 Materiële cultuur De materiële cultuur van Ain Ghazal omvat zowel dierlijke als antropogene figuurtjes en standbeelden. Deze objecten worden beschouwd als de kunst- en cultusvoorwerpen van de samenleving. De meerderheid werd gebruikt voor openbare ceremonies of als geluksbrenger [6](#page=6). #### 3.2.1 Antropogene beelden Bij de antropogene beelden kunnen twee soorten worden onderscheiden: volledige standbeelden met ledematen en bustes met één of meerdere hoofden. Het vermoeden bestaat dat deze beelden de vergoddelijkte voorouders van de bevolking van Ain Ghazal voorstellen. Sommige wetenschappers speculeren echter dat het ook de goden van hun cultus kon betreffen. Het argument dat het om vergoddelijkte voorouders gaat, wordt door de meerderheid aanvaard, aangezien de beelden geen attributen dragen die een specifieke god zouden aanduiden [6](#page=6). Kenmerkend voor de beelden is dat ze vaak in kuilen of ondergronds in specifieke gebouwen werden begraven, waar waarschijnlijk rituele praktijken plaatsvonden. De beelden werden vaak in een oost-west oriëntatie geplaatst. Ze waren gemaakt van kalkpleister, hetzelfde materiaal dat gebruikt werd voor de vloeren en muren van hun huizen. De beelden varieerden in grootte tussen de 35 en 100 centimeter en hadden een dikte tussen de vijf en tien centimeter [6](#page=6). > **Tip:** De analyse van de materiële cultuur, met name de beelden en figuurtjes, biedt cruciale inzichten in de religieuze overtuigingen en rituelen van de bewoners van Ain Ghazal. > **Tip:** Let bij het bestuderen van dit onderwerp op de evolutie van begrafenispraktijken en de mogelijke betekenis van onthoofde skeletten door de verschillende periodes heen. --- # Economie, landbouw en jacht Dit onderwerp onderzoekt de economische basis van Ain Ghazal door de focus te leggen op de overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, inclusief de diverse voedselbronnen [7](#page=7). ### 5.1 Economische overgang en voedselbronnen Ain Ghazal bevond zich op een cruciaal punt in de economische ontwikkeling, gekenmerkt door een overgang van een pure jagers-verzamelaarseconomie naar de opkomst van landbouw. De bevolking van Ain Ghazal had een hybride voedselbronnenstrategie die zowel elementen van jagen en verzamelen omvatte, als landbouwproductie en de domesticatie van dieren [7](#page=7). #### 5.1.1 Jacht op wilde dieren Een significante voedselbron was de jacht op wilde dieren. Specifieke dieren die werden bejaagd waren onder andere gazellen en herten [7](#page=7). #### 5.1.2 Landbouwproductie De ontwikkeling van landbouwproductie speelde een steeds belangrijkere rol in de voedselvoorziening. De belangrijkste landbouwproducten die werden verbouwd, waren [7](#page=7): * Gerst [7](#page=7). * Tarwe [7](#page=7). * Erwten [7](#page=7). * Kikkererwten [7](#page=7). * Bonen [7](#page=7). * Linzen [7](#page=7). #### 5.1.3 Domesticatie van dieren Naast landbouwproductie en jacht, droeg de domesticatie van dieren ook bij aan de voedselbronnen. De gedomesticeerde diersoorten waren onder andere [7](#page=7): * Geiten [7](#page=7). * Schapen [7](#page=7). * Varkens [7](#page=7). * Runderen [7](#page=7). ### 5.2 Archeologisch bewijs De hybride economische strategie van Ain Ghazal wordt ondersteund door archeologische vondsten, met name door het lithische materiaal dat op de vindplaats is ontdekt. Uit de Yarmouk-periode zijn diverse artefacten gevonden die wijzen op deze economische praktijken. Dit omvat de vondst van verschillende speerpunten, die duiden op voortgezette jachtactiviteiten, alsook werktuigen die gebruikt werden voor snijden en voor landbouwdoeleinden. Deze artefacten bieden concreet bewijs voor de gelijktijdige beoefening van jacht en landbouw [7](#page=7). > **Tip:** Let goed op hoe de archeologische vondsten (lithisch materiaal, speerpunten, snijwerktuigen) de overgang en de hybride aard van de economie van Ain Ghazal illustreren [7](#page=7). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Proto-Neolithicum | Een vroege fase in de ontwikkeling van de menselijke samenlevingen die kenmerken vertoont van zowel het Paleolithicum als het Neolithicum, vaak gekenmerkt door de eerste stappen richting sedentair leven en landbouw. | | Bronstijd | Een historische periode die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons voor werktuigen en wapens, volgend op de Steentijd en voorafgaand aan de IJzertijd. | | Neolithicum | De Steentijd, gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, sedentaire nederzettingen, de fabricage van aardewerk en de verfijning van stenen werktuigen. | | Prekeramisch Neolithicum | Een periode binnen het Neolithicum waarin aardewerk nog niet werd gebruikt. Deze periode wordt verder onderverdeeld in fasen zoals MPPNB, LPPNB en PPNC. | | MPPNB | Staat voor Midden-Prekeramisch Neolithicum B, een specifieke periode binnen het Prekeramisch Neolithicum die zich kenmerkt door bepaalde architecturale en culturele ontwikkelingen. | | LPPNB | Staat voor Laat-Prekeramisch Neolithicum B, een latere fase binnen het Prekeramisch Neolithicum, gekenmerkt door bevolkingsgroei en veranderingen in sociale structuren en huisbouw. | | PPNC | Staat voor Prekeramisch Neolithicum C, een fase die vaak een krimpende bevolking en kleinere huizen kent, met veranderingen in begrafenispraktijken. | | Keramisch Neolithicum / Yarmouk periode | De periode waarin aardewerkproductie wijdverbreid werd, ook wel aangeduid als de Yarmouk-periode, gekenmerkt door nieuwe artistieke en technologische ontwikkelingen. | | Vruchtbare Halvemaan | Een historische regio in het Midden-Oosten, die zich uitstrekt van de Nijldelta in Egypte tot het noordoosten van Syrië, waar landbouw en sedentaire levensstijl voor het eerst ontstonden. | | Sedentair | Het leven op één vaste plek, in tegenstelling tot een nomadische levensstijl. Dit is een belangrijk kenmerk van de Neolithische revolutie. | | Jager-verzamelaar | Een maatschappij die afhankelijk is van jacht, visserij en het verzamelen van wilde planten voor voedsel en andere benodigdheden. | | Materiële cultuur | Alle fysieke objecten die door een samenleving zijn gemaakt of gebruikt, zoals werktuigen, wapens, aardewerk, kunst en architectuur. | | Antropogeen | Verwijzend naar iets dat door mensen is veroorzaakt of gemaakt. In archeologische context verwijst het vaak naar menselijke figuren of artefacten. | | Inhumatie | De daad van het begraven van een lichaam. Dit kan verwijzen naar individuele of collectieve graven en de bijbehorende rituelen. | | Kalkpleister | Een bouwmateriaal gemaakt van kalk, water en soms aggregaat, gebruikt voor muren, vloeren en de vervaardiging van beelden. | | Lithisch materiaal | Stenen objecten of artefacten gemaakt van steen, zoals werktuigen, wapens en versieringen, belangrijk voor het bestuderen van prehistorische technologie. |

# Situering en opgravingsgeschiedenis van Troje Dit onderwerp behandelt de geografische locatie van de site van Troje en een gedetailleerd overzicht van de belangrijkste archeologische opgravingen en ontdekkingen die door de jaren heen zijn gedaan door diverse archeologen. ## 1. Situering en opgravingsgeschiedenis van Troje ### 1.1 Geografische locatie van Troje De archeologische vindplaats van Troje bevindt zich op de Hisarlik-heuvel in noordwestelijk Turkije, op enkele kilometers afstand van de hedendaagse kustlijn. Historisch gezien lag deze locatie in Klein-Azië. Het strategische belang van de plek wordt benadrukt door de nabijheid van de Dardanellen, een zeestraat die Europa en Klein-Azië scheidt. Deze locatie faciliteerde uitwisseling en controle van goederen, wat aantrekkelijk was voor nederzettingen. Tijdens de Midden-Bronstijd reikte een ondiepe baai tot aan de voet van de citadelheuvel. Hoewel de aanlegplaatsen voor schepen waarschijnlijk primitief waren, bood de baai een natuurlijke haven voor schepen die wachtten op de juiste wind om de Dardanellen te passeren tegen de sterke stroming in. Dit maakte de locatie uitermate geschikt voor handel en tolheffing. De site staat hedendaags bekend als Troje (internationaal) of Hissarlik (Turks). In het verleden werd de naam ilion (Grieks) of Ilium (Latijn) gebruikt. De locatie is tevens de veronderstelde setting van het epos de *Ilias* van de Griekse dichter Homerus. ### 1.2 Opgravingsgeschiedenis De archeologische exploratie van Troje kent een lange geschiedenis, gekenmerkt door de inspanningen van verschillende archeologen. #### 1.2.1 Vroege identificaties en theorieën * **1801:** Edward Daniel Clarke identificeerde de Hisarlik-heuvel als de locatie van ‘ilion’ op basis van gevonden munten en inscripties. * **1822:** Charles Maclaren stelde dat het door Clarke gelokaliseerde ‘ilion’ overeenkwam met het homerische Troje uit de *Ilias*. Ondanks deze bevindingen zochten velen naar het homerische Troje op andere locaties, mede beïnvloed door de geschriften van Strabo, die geloofde dat de stad Ilion (die in zijn tijd nog bestond) niet het homerische Troje was. * **Periode vóór 1865:** Veel academici dachten dat het ‘echte’ homerische Troje op de ‘Balli Dag’-heuvel lag, nabij Hisarlik, gebaseerd op de claims van Jean-Baptiste le Chevalier en Marie-Gabriel A.F. Choiseul Gouffier. #### 1.2.2 De opgravingen van Schliemann en Dörpfeld * **1865:** Frank Calvert voerde eerste peilingen uit en vond inscripties. Hij ontdekte ook dat de heuvel prehistorische lagen bevatte. * **1871-1890:** Heinrich Schliemann, met assistentie van Wilhelm Dörpfeld, voerde zeven opgravingscampagnes uit. Schliemann identificeerde negen nederzettingslagen op de Hisarlik-heuvel. Tijdens zijn opgravingen groef Schliemann een deel van de heuvel volledig af om lagen te bereiken die hij identificeerde als mogelijk homerisch Troje, waarbij hij de bovenliggende lagen aanzienlijke schade toebracht. Dit resulteerde in een ongeveer 17 meter diepe greppel, nu bekend als ‘Schliemann’s trench’. * **1890:** Wilhelm Dörpfeld leidde nog twee campagnes en identificeerde de zesde nederzettingslaag met de Midden- en Late-Bronstijd Myceense steden. #### 1.2.3 Verdere opgravingen en verfijning van de chronologie * **1932-1938:** De Cincinnati Archaeological Expedition, onder leiding van Carl W. Blegen, voerde een reeks campagnes uit. Zij verduidelijkten de gedetailleerde structuur van de belangrijkste nederzettingsperiodes en verfijnden de overgang van de hoogtijdagen in het midden van het tweede millennium voor Christus naar de onrust voorafgaand aan de Donkere Middeleeuwen. * **1988-heden:** Een internationaal team onder leiding van Manfred Korfmann hervatte de opgravingen op de heuvel en in het gebied buiten de citadel, waar tot dan toe alleen kleine proefboringen waren uitgevoerd. ### 1.3 De site en haar bewoningslagen De Hisarlik-heuvel vertoont een rijke opeenvolging van bewoningslagen, aangeduid als Troje I tot en met Troje IX, die elk een specifieke periode in de geschiedenis van de site vertegenwoordigen. #### 1.3.1 Troje I (Vroege Bronstijd II, ca. 3000-2500 v.Chr.) * **Architectuur:** Kenmerkend zijn agglutinerende, rechthoekige huizen met stenen of mudbrick-muren (enkel funderingen bewaard). Er zijn ook enkele Megaron-constructies (rechthoekige kamer met een hal en portiek) aangetroffen. Een verdedigingsmuur van ongeveer 80 meter diameter omringde de nederzetting. * **Voorwerpen:** Aardewerk is handgevormd, donker van kleur met witte incrustatie, en vertoont gelijkenis met aardewerk uit aangrenzende kustgebieden zoals Thracië en Noordwest-Klein-Azië. Metalen voorwerpen waren voornamelijk van koper, soms ook brons. Schliemann geloofde dat deze laag mogelijk het Homerische Troje was. #### 1.3.2 Troje II (Vroege Bronstijd III, ca. 2500-2300 v.Chr.) * **Architectuur:** Deze periode kenmerkt zich door een welvarende stad en handelscentrum met zeven geïdentificeerde bouwfasen. In het centrum van de citadel bevonden zich zes losstaande rechthoekige megaron-constructies rondom een binnenplaats, aangeduid als ‘paleisgebouwen’, die mogelijk publieke functies vervulden voor religieuze ceremonies of grote bijeenkomsten. Dit is de vroegste laag met huizenbouw buiten de citadelmuren, die nu omgeven werd door een grotere nederzetting. De citadel zelf was waarschijnlijk voorbehouden aan de heersende adel of dominante cultus, terwijl de gewone burgers buiten de muren woonden. De verdedigingsmuur kreeg een bovenbouw van mudbrick en twee monumentale stadspoorten. Een houten palissade omringde een gebied van ongeveer 9 hectare aan de zuidkant van de citadel. * **Voorwerpen:** Aardewerk is voornamelijk gedraaid, met de introductie van het sneldraaiende pottenbakkerswiel. Eetborden bleven handgevormd. Nieuwe vormen zoals de ‘depas amphikypellon’ (beker met twee handvatten) kwamen voor, wijzend op uitgebreide handelscontacten met Centraal-Anatolië, Noord-Syrië, het Griekse vasteland en Bulgarije. * **Vernietiging:** De laag vertoont twee brandlagen, wat wijst op twee destructies door vuur. Na de eerste brandlaag werden monumentale gebouwen vervangen door grote, dichte stadsblokken. De tweede brandlaag betekende de vernietiging van de gehele citadel, zonder zichtbare pogingen tot heropbouw. De rijkdom en het catastrofale einde van Troje II deden Schliemann dit ten onrechte identificeren met het Troje van Homerus. #### 1.3.3 Troje III-V (Vroege Bronstijd III tot Midden Bronstijd, ca. 2300-1700 v.Chr.) Deze bewoningsfasen zijn zwaar beschadigd door Schliemanns opgravingen, wat de chronologie bemoeilijkt. De nederzetting groeide echter continu in omvang. * **Troje III (ca. 2300-2200 v.Chr.):** Een schijnbaar kleinere nederzetting met de citadel volgebouwd met dicht op elkaar staande huizen in steen en mud-brick. * **Troje IV (ca. 2200-2000 v.Chr.):** De citadel bleef volgebouwd. Er werden koepelvormige ovens aangetroffen, mogelijk een culturele invloed uit Anatolië. De vestingsmuren van Troje II waren mogelijk nog in gebruik. ‘Rode-kruiskommen’ in het aardewerk wijzen opnieuw op Anatolische invloed. * **Troje V (ca. 2000-1750 v.Chr.):** Geïmporteerd en in Minoïsche stijl vervaardigd aardewerk werd aangetroffen. Huizenbouw buiten de citadelmuren aan de westkant toont opnieuw expansie van de nederzetting. Deze fase eindigde met brand. #### 1.3.4 Troje VI (Midden Bronstijd tot Late Bronstijd, ca. 1750-1300 v.Chr.) * **Architectuur:** De citadel werd de zetel van een heersende prins of koning en overtrof eerdere periodes in belang en omvang. Er zijn acht bewoningslagen geïdentificeerd. De gebouwen binnen de citadel waren in ringen gerangschikt op trapvormige terrassen. Zowel megaronhuizen als huizen met een onregelmatig vloerplan kwamen voor, met dikke muren en blinde gelijkvloerse verdiepingen, mogelijk voor defensieve doeleinden. De meest centrale gebouwen en het paleis van de prins zijn in latere periodes afgebroken voor de bouw van het heiligdom van Athena. Een noordoostelijk bastion had een waterput en een poort naar de benedenstad. De citadel bood plaats aan enkele honderden bewoners, de bouw vereiste collectieve inspanning van buitenaf. * **Benedenstad:** Slechts gedeeltelijk opgegraven, lag begraven onder latere lagen. Het gebied van ongeveer 30 hectare werd omgeven door een verdedigingsgracht, met minstens twee monumentale stadspoorten en drie wachttorens. Het metselwerk was van hoge kwaliteit. * **Culturele invloeden:** Myceense invloeden zijn zichtbaar in megaronhuizen en verticale muuronderverdelingen. Hettitische invloeden worden weerspiegeld in de citadelstad en rechthoekige wachttorens. Het culturele en architecturale uiterlijk suggereert de komst van een nieuw volk. * **Aardewerk:** Een nieuw repertoire in kleuren en vormen, waaronder grijs Minyan-aardewerk en bruin aardewerk, dat Myceense vormen nabootste. Slechts een fractie was geïmporteerd. * **Begraafplaats:** Ontdekt door Blegen, een kleine begraafplaats uit het einde van Troje VI met crematie-urnen. De begrafenissen weerspiegelden een gemengde bevolking, met zowel pithos-begrafenissen als crematies, en diverse grafgiften, van Myceense vazen tot zware bronzen enkelbanden. * **Vernietiging:** Ca. 1250 v.Chr., waarschijnlijk door een aardbeving, opstand of oorlog. #### 1.3.5 Troje VIIa (Late Bronstijd, ca. 1300-1180 v.Chr.) * **Architectuur:** Na de vernietiging van Troje VI begon de heropbouw met kleinere huizen aan de binnenkant van de muur. Blegen interpreteerde het begraven van veel pithoi als voorzorgsmaatregel tegen onzekere tijden of een belegering. Nieuwe torens en borstweringen in mud-brick werden aan de vestingmuren toegevoegd. Nieuwe huizen werden in de benedenstad gebouwd, die nu omgeven werd door een tweede gracht. * **Vernietiging:** Brand. Blegen associeerde de verwoesting met de Trojaanse Oorlog, maar recent onderzoek plaatst dit later, mogelijk in een periode van Myceens verval. Direct archeologisch bewijs voor oorlog ontbreekt. #### 1.3.6 Troje VIIb (Late Bronstijd tot Vroege IJzertijd, ca. 1180-950 v.Chr.) * **Architectuur:** Nieuwe bouwtechnieken met ‘orthostates’ (rechtopstaande stenen) duiden op invloed uit het Zwarte Zeegebied en mogelijke immigratie. Het gebruik van orthostaten in de muur is een vreemd element. Meer kleine huizen werden gebouwd in de oude verdedigingsmuur in de benedenstad. * **Aardewerk:** Het Myceense aardewerk verdween, vervangen door lokale imitaties of aardewerk met kenmerken van Laat-Helladisch IIIC. Buckelkeramik (handgevormd, grof keramiek met knopachtige versieringen) vertoont gelijkenis met stijlen uit Zuidoost-Europa en wordt gezien als bewijs voor immigratie tijdens de Donkere Middeleeuwen. Er werd ook protogeometrisch aardewerk en ‘barbaren-aardewerk’ gevonden, met kleine hoeveelheden geïmporteerd aardewerk uit Griekenland. * **Voorwerpen:** Een dubbelzijdige bronzen zegel met Luwische hiërogliefen is het enige schriftelijke bewijs uit deze periode. * **Vernietiging:** Brand (ca. 1100-1000 v.Chr.). #### 1.3.7 Troje VIII (Griekse nederzetting en vestiging van Ilion, vanaf 950 v.Chr.) * Troje werd nooit volledig verlaten tijdens de Donkere Middeleeuwen. De oudste Griekse huizen dateren uit de 8e eeuw v.Chr., bestaande uit kleine stenen gebouwen van Eolische kolonisten. Recente vondsten van protogeometrisch aardewerk suggereren continue bewoning. De nederzetting groeide onder de opvolgers van Alexander de Grote met de bouw van een tempel voor Athena, een heiligdom voor Demeter/Cybele en een stad op het zuidelijke plateau. * **Vernietiging:** Verwoest tijdens de Mithridatische oorlog (85 v.Chr.). #### 1.3.8 Troje IX (Romeinse stad Ilion) Gedurende de late Romeinse Republiek en onder Augustus werden de stad herbouwd met grote gebouwen, waaronder een portiek voor de Athena-tempel, een odeion, een palaestra en een theater. Deze stad op het plateau werd omgeven door een muur. Deze Romeinse/Byzantijnse fase eindigde in verlating. ### 1.4 De mythe en de archeologische vondsten De site van Troje wordt beschouwd als de setting van Homerus' *Ilias*, die de Trojaanse oorlog beschrijft. De mythe, die waarschijnlijk gebaseerd is op werkelijke gebeurtenissen en al eeuwenlang mondeling werd overgeleverd alvorens door Homerus te worden opgetekend, speelt een cruciale rol in de Griekse, Romeinse en moderne cultuur. #### 1.4.1 De Trojaanse oorlog De mythe vertelt over de oorlog die ontstond na een twist tussen godinnen en de ontvoering van Helena door de Trojaanse prins Paris. Na tien jaar strijd verloren de Trojanen door de list met het paard van Troje. Hoewel de ontvoering van Helena als aanleiding wordt genoemd, wordt aangenomen dat economische belangen een rol speelden. Het jaar 1184 v.Chr. wordt vaak geaccepteerd als datum voor de oorlog, omdat archeologische gegevens wijzen op een neergang van culturen rond die tijd. #### 1.4.2 Artefacten van belang * **Schatten van Priamus:** Deze verzameling van duizenden objecten in goud, zilver, electrum, brons, carneool en lapis lazuli, afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië, werd door Schliemann gevonden in Troje II, hoewel hij ten onrechte dacht dat het toebehoorde aan Koning Priamus. Deze schat werd door Schliemann naar Duitsland gesmokkeld en bevindt zich nu in het Poesjkinmuseum in Rusland. * **De zegel van Troje:** In 1995 werd een bronzen zegel uit Troje VIIb gevonden, het enige schriftelijke bewijs uit de Bronstijd. Het is geschreven in het Luwisch, een taal verwant aan het Hettitisch. * **'Two-handled cup' (depas amphikypellon):** Deze drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis, vaak gevonden in en rond Troje, werd door Schliemann geassocieerd met rituele plengoffers aan de goden of het consumeren van wijn door de elite, gezien de waarde die wijn in de oudheid had. > **Tip:** Bij het bestuderen van de lagen van Troje is het essentieel om de impact van Heinrich Schliemanns opgravingsmethoden te erkennen, aangezien deze aanzienlijke schade hebben toegebracht aan de lagen en de interpretatie van de chronologie hebben beïnvloed. > **Voorbeeld:** De vondst van 'Schatten van Priamus' in Troje II illustreert hoe archeologische vondsten direct gekoppeld konden worden aan mythische verhalen, hoewel latere analyse de datering en de associatie met specifieke figuren kon corrigeren. --- # Bewoningslagen van Troje: architectuur en vondsten Dit overzicht analyseert de opeenvolgende bewoningslagen van Troje, van de Vroege Bronstijd tot de IJzertijd, met nadruk op architecturale evolutie, verdedigingswerken en archeologische vondsten. ## 2. De site van Troje en de opgravingsgeschiedenis De archeologische vindplaats Troje, gelegen op de Hisarlik-heuvel in het noordwesten van Turkije, was strategisch gelegen nabij de Dardanellen. Deze locatie bood controle over goederenverkeer en potentieel voor culturele uitwisseling. Een ondiepe baai reikte in de Bronstijd tot aan de voet van de heuvel en diende als een natuurlijke wachtplaats voor schepen, wat de handel en het innen van tol bevorderde. De identificatie van Hisarlik als het homerische Troje begon met Edward Daniel Clarke in 1801, die deze conclusie trok op basis van munten en inscripties. Hoewel aanvankelijk weerstand en zoektochten naar andere locaties bestonden, bevestigden latere archeologische inspanningen de identificatie. Belangrijke opgravingen werden uitgevoerd door: * **Frank Calvert** (vanaf 1865): Peilingen en ontdekking van prehistorische lagen. * **Heinrich Schliemann en Wilhelm Dörpfeld** (1871-1890): Zeven campagnes resulterend in de identificatie van negen bewoningslagen. Dörpfeld identificeerde laag VI met de Myceense steden van de Midden- en Late Bronstijd. * **The Cincinnati Archaeological Expedition (Carl W. Blegen)** (1932-1938): Verfijnde de datering en structuur van de belangrijkste perioden, met name de overgang naar de 'Donkere Middeleeuwen'. * **Internationaal team onder leiding van Manfred Korfmann** (vanaf 1988): Hervatting van opgravingen en uitbreiding van onderzoek naar gebieden buiten de citadel. ## 3. Bewoningslagen van Troje De site van Troje kent een rijke en gelaagde geschiedenis, opgedeeld in verschillende bewoningsfasen. ### 3.1 Troy I: vroege bronstijd II (ca. 3000-2500 v.Chr.) Deze laag, blootgelegd door Schliemann, werd ten onrechte beschouwd als het homerische Troje. Om deze te bereiken, richtte Schliemann een diepe greppel, bekend als 'Schliemann's trench', aan, wat aanzienlijke schade aan bovenliggende lagen veroorzaakte. * **Architectuur:** Kenmerkend zijn agglutinerende, rechthoekige huizen met stenen of leemstenen muren (enkel funderingen bewaard). Enkele megaron-constructies (rechthoekige kamer met hal en portiek) werden aangetroffen. De nederzetting werd omgeven door een verdedigingsmuur van circa 80 meter doorsnede. * **Vondsten:** * **Aardewerk:** Handgevormd, donker van kleur met witte incrustaties. De vormen vertonen gelijkenissen met aardewerk uit aangrenzende kustgebieden zoals Thracië en Noordwest-Klein-Azië. * **Metalen voorwerpen:** Voornamelijk koper, soms brons. ### 3.2 Troy II: vroege bronstijd III (ca. 2500-2300 v.Chr.) Deze periode kenmerkt zich door een welvarende stad en een belangrijk handelscentrum, met zeven geïdentificeerde bouwfasen. * **Architectuur:** * **Citadel/bovenstad:** Gedomineerd door zes losstaande rechthoekige megaron-constructies, waarschijnlijk publieke gebouwen voor religieuze ceremonies of grote bijeenkomsten. * **Huizenbouw buiten de muren:** Voor het eerst werd huizenbouw buiten de citadelmuren vastgesteld, wat wijst op een groeiende nederzetting. * **Verdedigingswerken:** De citadel werd omringd door een verdedigingsmuur met een opbouw van leemsteen en twee monumentale stadspoorten. De muur werd meermaals uitgebreid. Een houten palissade omringde een gebied van circa 9 hectare aan de zuidkant. * **Vondsten:** * **Aardewerk:** Overwegend gedraaid dankzij de introductie van het sneldraaiende pottenbakkerswiel. Eetborden bleven handgevormd. De keramische stijlen van Troy I werden voortgezet, met nieuwe vormen zoals de 'depas amphikypellon' (beker met twee handvatten), die wijzen op uitgebreide handelscontacten met Centraal-Anatolië, Noord-Syrië, het Griekse vasteland en Bulgarije. * **Sch Glenn's trench)**: De daaropvolgende lagen, III tot en met V, werden door Schliemann zwaar beschadigd, wat de chronologische precisie bemoeilijkt. De nederzetting groeide echter continu tussen circa 2300 en 1700 v.Chr. #### 3.2.1 Troy III (ca. 2300 – 2200 v.Chr.) Een schijnbaar kleinere nederzetting dan de voorafgaande fasen. * **Architectuur:** De citadel was volgebouwd met dicht op elkaar geplaatste huizen van steen en leemsteen. #### 3.2.2 Troy IV (ca. 2200-2000 v.Chr.) * **Architectuur:** De citadel bleef volgebouwd met dicht op elkaar geplaatste huizen. Koepelvormige ovens suggereren mogelijke culturele invloed uit Anatolië. De vestingsmuren van Troy II waren waarschijnlijk nog in gebruik. * **Aardewerk:** 'Rode-kruiskommen' duiden op mogelijke culturele invloed uit Anatolië. #### 3.2.3 Troy V (ca. 2000-1750 v.Chr.) * **Aardewerk:** Geïmporteerd Minoïsch aardewerk en aardewerk in Minoïsche stijl werden aangetroffen. * **Architectuur:** Huizenbouw aan de westkant buiten de citadelmuren indiceert opnieuw uitbreiding van de nederzetting. * **Vernietiging:** De laag eindigde met een brand. ### 3.3 Troy VI: midden bronstijd tot late bronstijd (ca. 1750 – 1300 v.Chr.) De citadel werd de zetel van een heersende prins of koning. De stad overtrof de vorige bewoningslagen in belang en omvang. * **Culturele invloeden:** Kenmerken van Myceense invloeden (megaronhuizen, verticale voegen in muren) en Hettitische invloeden (citadelstad, rechthoekige wachttorens). * **Architectuur:** Acht bewoningslagen werden geïdentificeerd. Het culturele en architecturale profiel duidt op de komst van een nieuw volk. De citadel was groter en geavanceerder, met gebouwen gerangschikt op trapvormige terrassen. Zowel megaronhuizen als huizen met onregelmatig vloerplan werden aangetroffen. Dikke muren en het ontbreken van ramen op de begane grond kunnen een defensieve functie hebben gehad, mogelijk wijzend op interne conflicten. De meest centrale gebouwen, inclusief het paleis, werden later verwoest voor de bouw van een Hellenistisch heiligdom. Een noordoostelijk bastion met een rechthoekige waterput en poort naar de benedenstad werd ook gedocumenteerd. * **Benedenstad (buiten de citadelmuur):** Gedeeltelijk opgegraven, besloeg circa 30 hectare en was omgeven door een gracht. Laat-Bronstijd aardewerk werd hier verspreid gevonden. * **Verdedigingsmuur:** Meer dan zeven meter hoog, met minstens twee monumentale stadspoorten en drie wachttorens, gekenmerkt door hoogwaardig metselwerk. * **Begraafplaats:** Een kleine begraafplaats aan het einde van Troy VI, met crematie-urnen. De begrafenissen weerspiegelen een gemengde bevolking, met grafgiften variërend van Myceense vazen tot bronzen enkelbanden mogelijk uit de Kaukasus. * **Aardewerk:** Een nieuw repertoire in kleuren en vormen, met grijs Minyan-aardewerk (snelgedraaid, gepolijst, soms in metaalvormen) en bruin aardewerk (nabootsing van Myceense vormen). Slechts een fractie was geïmporteerd. * **Vondsten:** Gereedschappen en wapens in brons, schaarse sieraden en edelmetalen. Weinig tot geen kunstwerken. Geïmporteerde voorwerpen uit Mycene. * **Vernietiging:** (ca. 1250 v.Chr.) door aardbeving, opstand of oorlog. ### 3.4 Troy VII: late bronstijd tot vroege ijzertijd #### 3.4.1 Troy VIIa (ca. 1300-1180 v.Chr.) Direct na de verwoesting van Troy VI werd de citadel heropgebouwd met kleinere huizen binnen de muur. * **Architectuur:** Heropbouw van de vernietigde stad, met lege ruimtes gevuld met kleine huizen en ingegraven opslagvaten (pithoi), geïnterpreteerd als voorzorgsmaatregel in onzekere tijden of bij belegering. * **Verdedigingswerken:** Nieuwe torens en borstweringen in leemsteen werden toegevoegd aan de vestingmuren. * **Benedenstad:** Nieuwe huizen gebouwd in de benedenstad, omgeven door een tweede gracht. Mogelijk was er sprake van uitbreiding. * **Vernietiging:** Door brand. #### 3.4.2 Troy VIIb (ca. 1180 – 950 v.Chr.) Kenmerkt zich door een nieuwe bouwtechniek met 'orthostaten' (rechtopstaande stenen), wat wijst op invloed uit het Zwarte Zeegebied en mogelijke immigratie. * **Architectuur:** Gebruik van orthostaten in het onderste deel van de muur. * **Aardewerk:** Langzame verdwijning van Myceens aardewerk, met lokale imitaties of scherven die kenmerken vertonen van Laat-Helladisch IIIC, het type aardewerk dat de neergang van Myceense machtscentra markeert. * **Benedenstad:** Verdere bouw van kleine huizen in het gebied van de oude verdedigingsmuur. * **Aardewerk:** Buckelkeramik (handgevormd, grof keramiek met knopachtige versieringen), met sterke gelijkenissen aan stijlen in Zuidoost-Europa, wat wordt gezien als bewijs van immigratie uit dat gebied tijdens de 'Donkere Middeleeuwen'. Protogeometrische amforen en bruin aardewerk (nabootsing van Myceense vormen) werden ook gevonden. Kleinere hoeveelheden aardewerk waren geïmporteerd uit Griekenland. * **Vondsten:** Een dubbelzijdige bronzen zegel met Luwische hiërogliefen (naam van een schrijver) is het enige bewijs van schriftgebruik binnen de stad uit deze periode. * **Vernietiging:** Door brand (ca. 1100-1000 v.Chr.). De datering van de verwoesting van VIIa, die door Blegen werd gelijkgesteld aan de Trojaanse oorlog, wordt tegenwoordig later geplaatst, mogelijk in een periode van neergang van de Myceense macht. Direct archeologisch bewijs voor oorlog of vijandige interactie ontbreekt. ### 3.5 Troy VIII: Griekse nederzetting en de stichting van Ilion (vanaf 950 v.Chr.) Troje werd nooit volledig verlaten, ook niet tijdens de 'Donkere Middeleeuwen'. * **Architectuur:** Oudste Griekse huizen (ca. 8e eeuw v.Chr.) van Eolische kolonisten ontdekt nabij de citadelmuur. Recente vondsten van protogeometrisch aardewerk suggereren continue bewoning. Vanaf de tijd van Alexander de Grote volgden significante bouwactiviteiten, waaronder een tempel voor Athena, een heiligdom voor Demeter/Cybele en een omvangrijke stad op het zuidelijke plateau. * **Vernietiging:** Verwoest tijdens de Mithridatische oorlogen (85 v.Chr.). ### 3.6 Troy IX: de Romeinse stad Ilum Tijdens de late Romeinse Republiek, met name onder Augustus, werden aanzienlijke inspanningen geleverd om de stad te herbouwen. * **Architectuur:** Grote gebouwen zoals een portiek voor de Athena-tempel, een odeion, palaestra en een theater werden gebouwd. Deze stad op het plateau werd omgeven door een muur. * **Einde:** Deze Romeinse/Byzantijnse fase eindigde in verlating. ## 4. De mythe van Troje en de Trojaanse Oorlog De site van Troje wordt verondersteld de setting te zijn geweest voor Homerus' epische gedicht 'De Ilias', dat de Trojaanse Oorlog beschrijft. Deze mythologie is cruciaal voor zowel de oud-Griekse, Romeinse als moderne Griekse cultuur. * **Homerus:** Een Griekse dichter (ca. 8e eeuw v.Chr.) die de Ilias en de Odyssee zou hebben geschreven. Het is mogelijk dat deze werken het resultaat waren van een samenwerking van dichters onder het pseudoniem Homerus. De mythe zelf was waarschijnlijk een eeuwenoude mondelinge traditie voordat deze werd opgetekend. * **Trojaanse Oorlog:** Volgens de mythe ontstond de oorlog uit een twist tussen godinnen, waarbij Paris Helena, de vrouw van de Spartaanse koning Menelaos, meenam naar Troje. Dit leidde tot een tienjarige strijd, die eindigde met de list van het Paard van Troje. Hoewel de ontvoering van Helena als aanleiding wordt genoemd, wordt aangenomen dat economische belangen ook een rol speelden. Het jaar 1184 v.Chr. is een veel geaccepteerde datering voor de oorlog, omdat de archeologie de teloorgang van culturen rond die tijd ondersteunt. De oorlog is een centraal thema in literatuur, met de Ilias als het bekendste werk. ## 5. Belangrijke archeologische vondsten ### 5.1 De schatten van Priamus Een verzameling van duizenden objecten van goud, zilver, elektrum, brons, carneool en lapis lazuli, afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië. Schliemann vond deze schat en identificeerde deze ten onrechte met koning Priamus uit het Troje van de Ilias. Later bleek de schat afkomstig te zijn uit de oudere laag Troy II (ca. 2500 v.Chr.). De schatten werden door Schliemann gesmokkeld en bevinden zich momenteel in het Poesjkinmuseum in Rusland. ### 5.2 De zegel van Troje In 1995 werd een bronzen zegel uit Troy VIIb (einde 12e eeuw v.Chr.) gevonden, met Luwische hiëgliefen. Dit is het enige bewijs van schriftgebruik in Troje uit de Bronstijd. ### 5.3 De 'two-handled cup' (depas amphikypellon) Een drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis, veelvuldig aangetroffen. Schliemann dacht dat deze gebruikt werd voor rituele plengoffers of door de elite voor wijnconsumptie. Dit benadrukt de waarde van wijn in de oudheid, vergelijkbaar met de nectar van de goden in de Ilias. > **Tip:** De opeenvolging van bewoningslagen toont een fascinerende ontwikkeling van architectuur, stedelijke planning en culturele contacten door de eeuwen heen. Let op de veranderingen in verdedigingswerken, huizenbouw en de aard van de gevonden artefacten om de dynamiek van deze oude stad te begrijpen. > **Voorbeeld:** De aanwezigheid van grijs Minyan-aardewerk in Troy VI en VIIb, en de 'buckelkeramik' in Troy VIIb, zijn sterke indicatoren van migratie en culturele uitwisseling met andere regio's, respectievelijk het Griekse vasteland en Zuidoost-Europa. --- # De mythe van Troje en de Trojaanse oorlog Dit deel verkent de mythische achtergrond van de site van Troje, inclusief de rol van Homerus, de verhalen rond de Trojaanse oorlog en de mogelijke historische basis van deze gebeurtenissen. ### 3.1 De locatie van Troje De site van het oude Troje, tegenwoordig bekend onder de Turkse naam Hisarlik, is gelegen op een heuvel in noordwestelijk Turkije, nabij de Dardanellen. Deze strategische locatie bood controle over scheepvaart en handel op de zeestraat, wat de aantrekkelijkheid voor nederzettingen vergrootte. In de bronstijd reikte een baai tot aan de voet van de citadel, een natuurlijke haven die essentieel was voor schepen die de Dardanellen wilden passeren. ### 3.2 Opgravingsgeschiedenis van Hisarlik De identificatie van Hisarlik als het Homerische Troje begon in de vroege 19e eeuw met Edward Daniel Clarke en Charles Maclaren. Ondanks deze vroege inzichten, bleven andere locaties populair, gebaseerd op antieke geografische beschrijvingen. Frank Calvert deed in het midden van de 19e eeuw eerste peilingen en ontdekte prehistorische lagen. De archeologische opgravingen werden later grootschalig uitgevoerd door Heinrich Schliemann en Wilhelm Dörpfeld, die negen bewoningslagen identificeerden. Carl W. Blegen verfijnde de chronologie van de perioden en de overgangen daartussen. Sinds 1988 leidt Manfred Korfmann internationale teams die de opgravingen in en rond de citadel voortzetten. ### 3.3 De bewoningslagen van Troje De site van Troje kent een lange geschiedenis van bewoning, onderverdeeld in verschillende lagen die elk een periode vertegenwoordigen: #### 3.3.1 Troy I (Vroege Bronstijd II, ca. 3000-2500 v.Chr.) Deze laag, die Schliemann ten onrechte identificeerde als het Homerische Troje, kenmerkt zich door rechthoekige huizen met stenen of leemstenen muren en enkele megaron-constructies. Een verdedigingsmuur omringde de nederzetting. Het aardewerk was handgevormd en donker van kleur met witte incrustatie, vergelijkbaar met aardewerk uit aangrenzende kustgebieden. Metalen voorwerpen waren voornamelijk van koper en soms brons. #### 3.3.2 Troy II (Vroege Bronstijd III, ca. 2500-2300 v.Chr.) Deze periode toonde een welvarende stad en handelscentrum. Architectonisch waren er zeven bouwfasen, met monumentale megaron-constructies in de citadel, waarschijnlijk publieke of religieuze gebouwen. Huizenbouw vond ook buiten de citadel plaats. De vestigingsmuur werd uitgebreid met een bovenbouw van leemsteen en monumentale poorten. Het aardewerk was voornamelijk gedraaid, met nieuwe vormen zoals de 'depas amphikypellon'. Handelscontacten reikten tot Centraal-Anatolië, Noord-Syrië, Griekenland en Bulgarije. Troy II werd tweemaal verwoest door vuur, waarbij de tweede verwoesting het einde van deze laag markeerde. #### 3.3.3 Troy III-V (Vroege Bronstijd III tot Midden Bronstijd, ca. 2300-1700 v.Chr.) Deze lagen zijn zwaar beschadigd door eerdere opgravingen, waardoor de chronologie onduidelijk is. De nederzetting groeide continu. * **Troy III (ca. 2300-2200 v.Chr.):** Een schijnbaar kleinere nederzetting met dicht op elkaar gebouwde huizen in de citadel. * **Troy IV (ca. 2200-2000 v.Chr.):** Vergelijkbaar met Troy III, met de mogelijke aanwezigheid van koepelvormige ovens en 'rode-kruiskommen', wat duidt op culturele invloeden uit Anatolië. * **Troy V (ca. 2000-1750 v.Chr.):** Gekenmerkt door de import van Minoïsch aardewerk of aardewerk in Minoïsche stijl. Huizenbouw buiten de citadel werd hervat, wat duidt op verdere uitbreiding. Deze laag eindigde met brand. #### 3.3.4 Troy VI (Midden Bronstijd tot Late Bronstijd, ca. 1750-1300 v.Chr.) De citadel werd de zetel van een heersende prins of koning. De stad groeide aanzienlijk en vertoonde Myceense en Hettitische invloeden, zichtbaar in megaronhuizen en rechthoekige wachttorens. De architectuur was geavanceerd, met gebouwen gerangschikt op terrassen en huizen met dikke muren en weinig ramen, mogelijk voor defensieve doeleinden. De benedenstad was groter en omgeven door een verdedigingsgracht. Een kleine begraafplaats met crematie-urnen werd gevonden. Het aardewerk toonde een nieuw repertoire met grijs Minyan-aardewerk en bruin aardewerk, vaak in nabootsing van Myceense vormen. Geïmporteerde voorwerpen uit Mycene werden ook aangetroffen. Troy VI werd verwoest, waarschijnlijk door een aardbeving, opstand of oorlog rond 1250 v.Chr. #### 3.3.5 Troy VII (Late Bronstijd tot Vroege IJzertijd) * **Troy VIIa (ca. 1300-1180 v.Chr.):** Direct na de verwoesting van Troy VI werd de stad heropgebouwd, met kleinere huizen binnen de citadel en nieuwe torens en borstweringen. De benedenstad werd ook uitgebreid. Het begraven van veel opslagvaten (pithoi) wordt geïnterpreteerd als voorzorgsmaatregel tegen onzekere tijden of een belegering. Deze laag eindigde in brand. * **Troy VIIb (ca. 1180-950 v.Chr.):** Gekenmerkt door een nieuwe bouwtechniek met 'orthostaten', wat wijst op invloed uit het Zwarte Zeegebied en immigratie. Het Myceense aardewerk verdween en werd vervangen door Buckelkeramik, wat de immigratie van mensen uit Zuidoost-Europa ondersteunt tijdens de Donkere Middeleeuwen. Er werden ook protogeometrische amforen en 'barbaren-aardewerk' gevonden, met weinig geïmporteerd Grieks aardewerk. Een dubbelzijdige zegel met Luwische hiërogliefen is het enige bewijs van schriftgebruik in deze periode. Deze laag eindigde ook in brand. De verwoesting van VIIa wordt door sommigen in verband gebracht met de Trojaanse oorlog, hoewel direct archeologisch bewijs voor oorlog ontbreekt. #### 3.3.6 Troy VIII (Griekse nederzetting en de vestiging van Ilion, vanaf 950 v.Chr.) Troje werd nooit volledig verlaten. De oudste Griekse huizen dateren uit de 8e eeuw v.Chr. De nederzetting groeide aanzienlijk door bouwactiviteiten van de opvolgers van Alexander de Grote, waaronder de bouw van een tempel voor Athena en een omvangrijke stad op het zuidelijke plateau. Deze fase eindigde met verwoesting tijdens de Mithridatische oorlog in 85 v.Chr. #### 3.3.7 Troy IX (De Romeinse stad Ilion) Tijdens de late Romeinse Republiek en onder Augustus werd de stad herbouwd met grote bouwwerken zoals portieken, een odeion, palaestra en theater. Deze Romeinse/Byzantijnse fase eindigde in verlating. ### 3.4 De mythe van Troje De site van Troje is de setting voor het epische gedicht 'De Ilias' (de Trojaanse oorlog) door de Griekse dichter Homerus. Deze mythe, en de site zelf, zijn van grote betekenis voor de oude Griekse, Romeinse en moderne Griekse culturen. #### 3.4.1 Homerus Homerus, een Griekse dichter uit ca. de 8e eeuw v.Chr., wordt traditioneel gezien als de auteur van 'De Ilias' en 'De Odyssee'. Het is mogelijk dat deze werken zijn samengesteld door een groep dichters onder het pseudoniem Homerus. De mythe is waarschijnlijk gebaseerd op historische gebeurtenissen en bestond al eeuwen als mondelinge traditie voordat Homerus deze vastlegde. #### 3.4.2 De Trojaanse Oorlog Volgens de mythe ontstond de oorlog uit een twist tussen de godinnen Hera, Athene en Aphrodite over een gouden appel, geoordeeld door de Trojaanse prins Paris. Aphrodite zorgde ervoor dat Helena, vrouw van de Spartaanse koning Menelaos, verliefd werd op Paris, die haar meenam naar Troje. Dit leidde tot een tienjarige oorlog waarin de Grieken Troje uiteindelijk overwonnen met de list van het Paard van Troje. Hoewel de ontvoering van Helena de aanleiding was, wordt aangenomen dat de oorlog ook economische belangen diende. Het jaar 1184 v.Chr. wordt als meest geaccepteerde datum voor de oorlog beschouwd, mede door archeologische bewijzen van culturele teloorgang rond die tijd. ### 3.5 Artefacten #### 3.5.1 Schatten van Priamus Deze verzameling van duizenden objecten in goud, zilver, electrum, brons en edelstenen, afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië, werd door Schliemann gevonden en ten onrechte toegeschreven aan Koning Priamus. De schat dateert uit Troy II (ca. 2500 v.Chr.). De schatten werden door Schliemann naar Duitsland gesmokkeld en bevinden zich nu in het Poesjkinmuseum in Rusland. #### 3.5.2 De zegel van Troje In 1995 werd een zegel gevonden uit Troy VIIb (einde 12e eeuw v.Chr.) met Luwische hiërogliefen, wat wijst op het gebruik van schrift door een schrijver genaamd 'two-handled cup' in Troje. > **Tip:** Houd er rekening mee dat de identificatie van archeologische lagen met specifieke mythische gebeurtenissen, zoals de Trojaanse oorlog, vaak complex en onderwerp van discussie is. Archeologische vondsten bieden een inkijk in de materiële cultuur, maar directe bewijzen voor specifieke mythische gebeurtenissen zijn zeldzaam. #### 3.5.3 'Two-handled cup' (depas amphikypellon) Deze drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis werd vaak gevonden in en rond Troje. Schliemann geloofde dat het vat gebruikt werd voor rituele plengoffers aan de goden, of waarschijnlijker, voor de consumptie van wijn door de hogere klassen. De kostbare aard van wijn in de oudheid wordt benadrukt door scènes in 'De Ilias'. --- # Belangrijke artefacten en archeologisch bewijs Dit hoofdstuk bespreekt significante archeologische vondsten uit Troje, zoals de Schat van Priamus en de zegel van Troje, en hun interpretatie met betrekking tot de geschiedenis en cultuur van de stad. ### 4.1 De Schat van Priamus De Schat van Priamus is een indrukwekkende verzameling van duizenden objecten gemaakt van goud, zilver, electrum, brons, carneool en lapis lazuli. De gebruikte materialen zijn afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië. * **Ontdekking en Interpretatie:** Heinrich Schliemann ontdekte deze schat en was ervan overtuigd dat deze toebehoorde aan Koning Priamus uit het Troje van de *Ilias*. Latere analyses toonden echter aan dat de schat uit een veel oudere laag stamt, namelijk Troje II (circa 2500 v.Chr.). Schliemann dacht aanvankelijk dat de juwelen van Helena deel uitmaakten van deze vondst. * **Locatie en Status:** De Schat van Priamus werd door Heinrich Schliemann heimelijk van de Ottomanen naar Duitsland gesmokkeld. Tegenwoordig wordt de schat bewaard in het Poesjkinmuseum in Rusland, nadat deze tijdens de Tweede Wereldoorlog door het Rode Leger was meegenomen. > **Tip:** Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen de oorspronkelijke opvattingen van de ontdekker en de latere wetenschappelijke interpretaties van archeologische vondsten. De datering en toeschrijving van artefacten kunnen in de loop der tijd significant veranderen door nieuw onderzoek. ### 4.2 De Zegel van Troje In 1995 werd een bijzondere vondst gedaan: een geschreven bron uit het Troje van de bronstijd (lagen Troje I-VII). Dit betrof een zegel van een schrijver uit Troje VIIb (eind 12e eeuw v.Chr.). * **Inhoud en Taal:** De inscriptie is in het Luwisch, een Indo-Europese taal die nauw verwant is aan het Hettitisch en bekend is uit Zuidwest- en West-Anatolië. De zegel levert het enige directe bewijs voor het gebruik van schrift binnen de stadsmuren van Troje gedurende de bronstijd. De inscriptie vermeldt de naam van een man die schrijver was. ### 4.3 De 'Two-handled cup' (Depas amphikypellon) De 'two-handled cup', ook wel bekend als de *depas amphikypellon*, is een drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis, die vaak in en rond Troje werd aangetroffen. * **Gebruik en Symboliek:** Archeoloog Heinrich Schliemann geloofde dat dit type vat werd gebruikt bij het rituele schenken van wijn als offer aan de Olympische goden (een plengoffer). Een meer waarschijnlijke interpretatie is dat deze bekers door de hogere sociale kringen werden gebruikt voor de consumptie van wijn. Gezien de grote hoeveelheden kostbare vloeistof die nodig waren, benadrukken scènes in de *Ilias* van Homerus hoe waardevol wijn in de oudheid was. ### 4.4 Overige belangrijke artefacten en bewijsmateriaal Naast de hierboven genoemde specifieke artefacten, draagt een breed scala aan archeologisch bewijsmateriaal bij aan ons begrip van Troje: * **Aardewerk:** Verschillende lagen van Troje vertonen kenmerkend aardewerk. Van handgevormd, donker aardewerk met witte incrustatie in Troje I, tot gedraaid aardewerk met nieuwe vormen zoals de *depas amphikypellon* in Troje II, dat wijst op uitgebreide handelscontacten. In latere periodes, zoals Troje VI, zien we de introductie van grijs Minyan-aardewerk en bruin aardewerk, wat culturele breuken en invloeden aangeeft. De aanwezigheid van Buckelkeramik in Troje VIIb wordt gezien als bewijs voor immigratie uit Zuidoost-Europa. * **Architectuur:** De architecturale lagen van Troje bieden inzicht in de stedelijke ontwikkeling en verdedigingsstructuren. Van de agglutinerende huizen en verdedigingsmuren in Troje I, de monumentale 'paleisgebouwen' en uitgebreide vestingswerken in Troje II, tot de ringvormige bebouwing op terrassen in Troje VI en de toevoeging van nieuwe torens en borstweringen in Troje VIIa. De latere Griekse en Romeinse fases laten de bouw zien van tempels, odea en theaters. * **Metaalwerk:** Metalen voorwerpen, voornamelijk koper en brons, zijn in de eerdere lagen van Troje gevonden. In latere periodes omvat dit ook gereedschappen en wapens, evenals een schaarse hoeveelheid juwelen en edelmetalen. * **Begraafplaatsen:** De ontdekking van een begraafplaats in het einde van Troje VI, met crematie-urnen en variërende grafgiften (Myceense vazen, bronzen enkelbanden), duidt op een gemengde bevolking. > **Voorbeeld:** De identificatie van de zesde bewoningslaag door Wilhelm Dörpfeld met de Midden- en Late Bronstijd Myceense steden was cruciaal voor het koppelen van Troje aan de Myceense cultuur en de context van de Trojaanse oorlog. De interpretatie van de ingegraven opslagvaten in Troje VIIa door Blegen als teken van voorzichtigheid of belegering, hoewel niet definitief bewezen, biedt een interessante contextuele laag bij de mogelijke gebeurtenissen rond de Trojaanse oorlog. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Hisarlik | De naam van de heuvel in noordwestelijk Turkije waar de archeologische site van Troje is gelegen. | | Dardanellen | Een strategische zeestraat in noordwestelijk Turkije die Azië scheidt van Europa en de toegang tot de Zwarte Zee reguleert. De locatie van Troje was cruciaal voor de controle over deze zeestraat. | | Bronstijd | Een archeologische periode die gekenmerkt wordt door het wijdverbreide gebruik van brons voor werktuigen en wapens. In Troje omvat dit de periodes van Troje I tot en met Troje VII. | | Mudbrick | Bakstenen gemaakt van klei en water, die aan de lucht gedroogd zijn in plaats van gebakken. Dit materiaal werd veelvuldig gebruikt in de bouw van Troje. | | Megaron | Een rechthoekige kamer, typisch voor de architectuur van het Myceense Griekenland, die vaak werd voorafgegaan door een hal met een portiek. Megaron-constructies zijn gevonden in verschillende lagen van Troje. | | Pithoi | Grote aardewerken potten die werden gebruikt voor opslag van graan, vloeistoffen of andere goederen. Het voorkomen van veel begraven pithoi in Troje VIIa werd door Blegen geïnterpreteerd als een teken van voorzichtigheid tijdens onzekere tijden. | | Depas amphikypellon | Een type drinkbeker van aardewerk met twee handvatten en een puntige basis. Dit type beker werd ook gevonden in Centraal-Anatolië en toont de uitgebreide handelscontacten van Troje. | | Minoïsch aardewerk | Aardewerk geproduceerd op Kreta tijdens de Minoïsche beschaving. Geïmporteerd Minoïsch aardewerk is gevonden in Troje V, wat duidt op contacten met deze cultuur. | | Orthostaten | Rechtopstaande stenen die gebruikt werden als bouwelement, met name in de onderste delen van muren. Het gebruik ervan in Troje VIIb suggereert invloeden uit het Zwarte Zeegebied. | | Buckelkeramik | Een type handgevormd, grof aardewerk met knopachtige versieringen. Dit aardewerk wordt geassocieerd met immigratie uit Zuidoost-Europa en is kenmerkend voor Troje VIIb. | | Protogeometrisch aardewerk | Een stijl van Grieks aardewerk die de fase na de 'Donkere Middeleeuwen' markeert en voorafgaat aan de geometrische stijl. Protogeometrische scherven zijn gevonden in Troje VIII. | | Luwische hiërogliefen | Een schrift dat werd gebruikt in Anatolië, verwant aan het Hettitisch. Een zegel met Luwische hiërogliefen gevonden in Troje VIIb is het enige geschreven bewijs van het gebruik van schrift in de bronstijd van Troje. | | Schat van Priamus | Een omvangrijke verzameling gouden, zilveren en bronzen objecten gevonden door Heinrich Schliemann. Hoewel Schliemann dacht dat het toebehoorde aan Koning Priamus, is het nu bekend dat de schat uit een oudere laag (Troje II) stamt. | | Ilias | Het epische gedicht van de Griekse dichter Homerus dat de Trojaanse oorlog beschrijft. De site van Troje wordt beschouwd als de setting voor dit beroemde epos. |

# Definiëren van de acceptabele religieuze praktijken in het Romeinse Rijk Dit onderwerp verkent hoe de Romeinse elite probeerde 'juiste' en 'ongepaste' religieuze activiteiten te definiëren, en hoe juridische stappen werden ondernomen om het Romeinse religieuze systeem te verdedigen tegen vermeende vijanden, met een focus op de evolutie van deze definities en acties door de eeuwen heen [4](#page=4). ### 1.1 De evolutie van religieuze definities in het Romeinse Rijk De Romeinse elite gebruikte religieuze definities als middel om hun identiteit te construeren binnen het diverse Romeinse Rijk. In tegenstelling tot de relatief onproblematische politieke en religieuze identiteiten in de Griekse stadstaten, waar politieke rechten en toegang tot rituelen samenvielen, was de vraag naar 'Romeins-zijn' in het uitgestrekte en multiculturele Rijk complexer. Voor mannen was religie een belangrijk onderdeel van deze identiteit. De definities van 'proper' en 'ongepast' religieus gedrag waren echter beladen en verschuivende concepten, die evenzeer het onderwerp van debat waren onder Romeinen als onder moderne historici [5](#page=5). #### 1.1.1 Religio en Superstitio: Kernbegrippen Twee sleutelbegrippen die de Romeinen gebruikten om correct religieus gedrag te debatteren waren *religio* en *superstitio*. *Religio* verwees doorgaans naar de traditionele eerbetuigingen aan de goden door de staat, en benadrukte publiek, gemeenschappelijk gedrag. Goede keizers toonden bijvoorbeeld 'uitzonderlijke zorg en *religio* ten aanzien van publieke rituelen'. Leden van de elite waren erop gebrand om *religio* te tonen, bijvoorbeeld door de oprichting van standbeelden ter ere van publieke cultus [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). *Superstitio* daarentegen was een negatieve term die tegen anderen werd gebruikt, maar duidde geen eenvoudig of gemakkelijk definieerbaar tegenovergestelde van *religio*. Het kon verwijzen naar excessieve vormen van gedrag ('niet volgens de gebruiken van de staat') of excessieve toewijding aan de goden. Seneca omschreef het verschil aldus: '*religio* eert de goden, *superstitio* doet hen onrecht aan'. Het werd vaak gezien als een teken van een ongepaste drang naar kennis [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** Het is cruciaal om te onthouden dat de Romeinse interpretatie van *religio* en *superstitio* verschilde van de moderne opvattingen. Een Christian zoals Lactantius definieerde *religio* als 'aanbidding van de ware god, *superstitio* van een valse god', wat een simplificatie is van de Romeinse, niet-theologisch gemotiveerde onderscheidingen [6](#page=6). #### 1.1.2 De opkomst van magie als ultieme superstitio Met de tijd ontwikkelde het concept van magie zich tot de ultieme *superstitio*, een systeem dat een parodie vormde op en in oppositie stond tot ware *religio*. Oude theorieën, zoals die van Sir James Frazer, definieerden magie als een inferieure, eerdere vorm van religie, gekenmerkt door instrumentele acties en dwang in plaats van gebed en offers. Moderne academici verwerpen deze evolutionaire schema's echter [8](#page=8) [9](#page=9). Volgens Plinius de Oudere was magie een combinatie van geneeskunde, religie en astrologie, die menselijke verlangens naar gezondheid, controle over de goden en kennis van de toekomst bevredigde, en die volgens hem volledig frauduleus was. Lucanus' epos beschrijft de Thessalische tovenares Erichtho als een personificatie van illegitieme macht, die de natuurwetten kon ongedaan maken en communiceerde met de doden door middel van nekromantie, wat in schril contrast stond met rationele en humane religieuze praktijken [10](#page=10) [9](#page=9). > **Voorbeeld:** De beschrijving van Erichtho in Lucanus' *Pharsalia* illustreert hoe magie werd voorgesteld als de antipool van de gevestigde orde: ze vernietigde fatsoen, gewoonte en wet, beledigde de goden en bedreigde de hiërarchie van de politiek-sociale orde [10](#page=10). De Romeinse angsten voor magie werden mogelijk versterkt door veranderingen in de praktijken en de prominentie ervan, en door de interne logica van hun eigen wereldbeeld. Tegelijkertijd konden de angsten voor de macht van magie juist de gevreesde praktijken stimuleren, waarbij magische praktijk en de vrees voor magie waarschijnlijk symbiotisch waren [10](#page=10) [11](#page=11). #### 1.1.3 Superstitio als label voor buitenlandse volkeren Vanaf de vroege tweede eeuw na Christus begon het woord *superstitio* ook de religieuze praktijken van specifieke buitenlandse volkeren te omvatten. Hoewel in de vroege keizertijd de 'inheemse' religies van provinciale bevolkingen niet systematisch werden afgewezen, veranderde dit positie vanaf de tweede eeuw. Tacitus noemde de profetieën van de Druïden dat Rome zou vallen aan de Galliërs 'een lege *superstitio*'. Ook Egyptische en Joodse rituelen werden met hetzelfde label bestempeld [11](#page=11) [12](#page=12). De polarisatie van de categorieën *religio* en *superstitio* werd hier expliciet gemaakt. Tegelijkertijd werden deze buitenlandse culten gezien als potentiële krachten van politieke subversie. Echter, niet alle 'niet-Romeinse' culten werden zo bestempeld. Griekse religie, hoewel niet vrijgesteld van kritiek, behield vaak een prestigieuze positie, mede door de burgerlijke aard van deze culten, hun oudheid en hun mythen. Juridische privileges werden zelfs verleend aan specifieke heiligdommen in Griekenland [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14). > **Voorbeeld:** De Romeinse jurist Ulpianus vermeldt godheden die uitzonderlijk de begunstigden van testamenten mochten zijn, waarbij het merendeel goden uit de Griekse wereld betrof [14](#page=14). #### 1.1.4 Regulering en kritiek op Griekse religieuze praktijken De Romeinen probeerden echter ook waargenomen misbruiken van Griekse heiligdommen te reguleren, met name het zogenaamde 'recht van asiel'. Dit recht, hoewel ook bekend in Rome, leidde tot de vrees voor wijdverbreid misbruik door de Romeinse autoriteiten. Tacitus beschrijft hoe de senaat de aanspraken van talrijke Griekse heiligdommen op het recht van asiel nauwkeurig onderzocht, sommige afwees en een limiet stelde aan hun aantal. Dit weerspiegelde Romeinse onrust met bepaalde aspecten van Griekse religieuze praktijken, waarbij heiligdommen een toevluchtsoord werden voor niet alleen weggelopen slaven en schuldenaars, maar ook voor degenen die de doodstraf riskeerden [14](#page=14). Ondanks enige parallellen tussen de Griekse en Romeinse categorieën voor religieus gedrag, zoals de afkeer van magie, was er in Griekenland geen algemene categorie zoals *superstitio*. *Deisidaimonia* (vrees voor de goden) was slechts een gedeeltelijke analogie, en werd niet algemeen uitgebreid tot magie of de praktijken van buitenlandse volkeren. In Griekse vertalingen werd *superstitio* weergegeven met verschillende termen, zoals *mataiotès* (ijdelheid) en *atheotes* (goddeloosheid) [15](#page=15). ### 1.2 De officiële Romeinse positie tegenover het Christendom Voor de Romeinse autoriteiten was de positie tegenover het Christendom gedurende eeuwen ondubbelzinnig negatief. Waar Griekse schrijvers Christenen beschuldigden van 'goddeloosheid' (*atheoi*), classificeerden Romeinen de aanbidding als *superstitio*, in plaats van *religio*. Tacitus beschreef de 'doddelijke *superstitio*' die uit Judea voortkwam en zich verspreidde. De jongere Plinius classificeerde het Christendom in Pontus als een 'ontaarde *superstitio* die tot extravagante lengtes werd gevoerd' [15](#page=15). Ondanks dat Plinius geen buitengewone onrechtmatigheden rapporteerde, verzwakte de afwezigheid van immorele daden de classificatie van het Christendom als 'superstitieus' niet. Beschuldigingen van nachtelijke bijeenkomsten voor magische doeleinden, rituele kannibalisme en incest kwamen prominent voor in latere geschillen. De oorsprong van deze beschuldigingen wordt gedebatteerd, mogelijk voortkomend uit verkeerde kennis van christelijke rituelen, praktijken van 'ketterse' groepen, of als parodische omkeringen van christelijke praktijken [15](#page=15) [16](#page=16). > **Tip:** De beschuldigingen van kannibalisme en incest tegen Christenen, hoewel mogelijk gebaseerd op misinterpretaties of stereotypen, tonen de diepe Romeinse argwaan tegenover groepen die zich afscheidden van de gevestigde religieuze en sociale normen [16](#page=16). Deze beschuldigingen voedden de angsten over de loyaliteit van Christenen aan Rome, die vaak militaire dienst en burgerambten vermeden en weigerden te offeren voor het welzijn van de keizer. Tegen het midden van de derde eeuw werden de oude beschuldigingen van incest en kannibalisme over het algemeen verworpen. Hoewel Grieken Christenen bleven beschuldigen van 'goddeloosheid', was het Christendom te zichtbaar en onderscheidend geworden om nog met andere supertieus te worden geclassificeerd [16](#page=16). #### 1.2.1 Christendom en magie: een gevoelig vraagstuk De grens tussen het Christendom en magie was een bijzonder gevoelig gebied. Joden in Palestina mochten formeel geen magie beoefenen of waarzeggers raadplegen, maar hun religieuze leiders beschouwden dit als natuurlijke verleidingen, die geen conceptueel probleem vormden voor het Jodendom. Christelijke schrijvers zoals Justinus daarentegen, werden geconfronteerd met een conceptuele uitdaging door de claims over de wonderen van Christus [17](#page=17). Volgens Justinus waren beschuldigingen van magie tegen Christenen de schuld van demonen die na de hemelvaart van Christus mensen naar voren brachten die beweerden goden te zijn en magische daden verrichtten. De Handelingen van de Apostelen trachtten hem en andere 'bedriegers' te marginaliseren, terwijl ze de wonderen van Christus en de apostelen verdedigden tegen de beschuldiging van magie. Deze poging om een duidelijk onderscheid te maken tussen magie en wonder, en de notie van Christus als 'magiër' te verwerpen, is ook een belangrijk thema in Origenes' verdediging van het Christendom [17](#page=17). Uiteindelijk slaagden de Christenen erin hun stempel te drukken op de termen *religio* en *superstitio*. Hun positieve claim was dat het Christendom 'de ware *religio* van de ware god' was, en dat het heidendom slechts *superstitio* was. Dit impliceert dat sommige Christenen de traditionele argumentatie aanvaardden, maar de betekenis van *religio* aanpasten om hun eigen waarheid erin op te nemen, wat een omkering van de termen op hun tegenstanders betekende [17](#page=17). --- # De opkomst en aantrekkingskracht van nieuwe culten in Rome Dit thema onderzoekt de kenmerken, de aantrekkingskracht en de verspreiding van nieuwe religieuze bewegingen in het Romeinse Rijk, die zich onderscheidden van de traditionele Romeinse religie. ### 2.1 Kenmerken van nieuwe culten Nieuwe culten in Rome deelden diverse kenmerken die hen onderscheidden van de traditionele Romeinse religie. Een van de meest opvallende was hun focus op plaatsen buiten Rome, wat een sterk contrast vormde met de 'religie van plaats' die centraal stond in de Romeinse stedelijke culten [18](#page=18). #### 2.1.1 Focus op buitenlandse plaatsen * **Jupiter Dolichenus:** De naam van deze god verwijst direct naar Doliche in noordelijk Syrië, zijn oorspronkelijke thuis [19](#page=19). * **Cultus van Isis:** Deze cultus was afkomstig uit Egypte en vertoonde veel 'Egyptische' kenmerken. Zelfs in Italië waren Isiac-heiligdommen rijkelijk versierd met Egyptische of pseudo-Egyptische objecten, zoals obelisken en sfinxen. De initiatie van Lucius in Apuleius' *Metamorphoses* omvatte het gebruik van boeken in een 'onverstaanbaar' – vermoedelijk Egyptisch – schrift [19](#page=19). * **Cultus van Mithras:** Deze cultus claimde zijn wijsheid uit Perzië te halen. De Perzische wijze Zoroaster werd geacht de cultus in het verre verleden te hebben gesticht. Talrijke aspecten van de cultus verwezen naar zijn Perzische 'oorsprong', inclusief Perzische religieuze termen zoals *nama* ('hail') en *nabarzes* ('victorious'). Een van de graden van initiatie droeg de titel 'Persian'. De inrichting van Mithraïsche heiligdommen moest een grot in Perzië oproepen, de plek waar Mithras een stier zou hebben gedood [19](#page=19). * **Jodendom:** Deze religie was gericht op Jeruzalem. Vóór de verwoesting van de tempel in 70 n.Chr. stuurden Joden in het rijk regelmatig geld naar Jeruzalem. Na de verwoesting bleven Joodse geschriften Judaea oproepen, en Joodse historici zoals Josephus schreven over de tempel alsof deze nog bestond [20](#page=20). #### 2.1.2 Complexe symbolische systemen Nieuwe culten bouwden vaak complexere symbolische systemen dan de traditionele culten [18](#page=18). * **Cultus van Mithras:** De symboliek van deze cultus was zeer suggestief, zelfs voor filosofen. De Mithraïsche heiligdommen werden soms geconceptualiseerd als kosmische kaarten met een complexe astronomische symboliek. Elementen zoals de scène van de stierdoding werden geassocieerd met sterrenbeelden zoals Canis Major/Minor, Hydra, Scorpio en Taurus. De Mithras-figuur kon geassocieerd worden met de zon en het sterrenbeeld Leo. De tekens van de dierenriem werden soms boven de stierdoding weergegeven, en figuren zoals Cautes en Cautopates symboliseerden tegenstellingen zoals dag/nacht en groei/verval. De zeven initiatiegraden (raven, mannelijke bruid, soldaat, leeuw, Perzisch, zonneloper, vader) hadden elk hun eigen betekenis, waarbij sommige refereerden aan alledaagse overtuigingen (bijvoorbeeld raven als boodschappers van goden) en andere juist paradoxaal waren, zoals de 'mannelijke bruid' [18](#page=18) [25](#page=25) [26](#page=26). * **Cultus van Isis:** Hoewel de oorsprong Egyptisch was, prezen Isiac-hymnen haar als verantwoordelijk voor het hele Graeco-Romeinse pantheon. Haar volgelingen beweerden dat ze onder vele namen werd vereerd, zoals Venus of Minerva [21](#page=21). #### 2.1.3 Rol van teksten en geschriften De nieuwe culten legden een opvallend andere nadruk op teksten en het geschreven woord als generator of garantie van religieuze betekenis, in tegenstelling tot de Romeinse burgerlijke culten [24](#page=24). * **Traditionele culten:** Deze hadden weliswaar boeken met gebedsformules en priesterlijke regels, maar geen geschriften die hun dogma's, doctrine of exegese vestigden. Uitleg en voorschriften kwamen van buiten de formele religieuze context, van geleerden of filosofen [24](#page=24). * **Cultus van Isis:** Er werd grote nadruk gelegd op heilige boeken die zogenaamd uit Egypte kwamen [24](#page=24). * **Jodendom:** Deze religie had een groot aantal gezaghebbende geschriften die de basis vormden voor veel religieuze naleving, zoals de eerste vijf boeken van het Oude Testament die jaarlijks werden voorgelezen in de synagoge. Na 70 n.Chr. begonnen Joodse wijzen uitgebreide exegeses van de schrifturen en regels voor het dagelijks leven te creëren [24](#page=24). * **Christendom:** Dit had een breed scala aan doctrinele teksten over het leven van Christus, de apostelen, theologie en pastorale zaken. De diversiteit van deze teksten speelde een rol in debatten tussen 'orthodoxe' christenen en 'ketters' [24](#page=24). * **Cultus van Mithras:** Over de rol van religieuze boeken is weinig bekend, maar de iconografie en geschriften van auteurs als Porphyry suggereren een complex systeem van symbolen en 'ontvangen wijsheid' [25](#page=25). ### 2.2 De aantrekkingskracht van nieuwe culten De aantrekkingskracht van nieuwe culten lag in hun vermogen om een alternatief te bieden voor de traditionele Romeinse religie, met een nadruk op persoonlijke transformatie en gemeenschapsvorming. #### 2.2.1 Alternatief voor traditionele religie * **Geografische afstand:** De focus op ver gelegen plaatsen contrasteerde met de specifieke focus van de staatsculten op Rome zelf [18](#page=18). * **Symbolische autoriteit:** Claims van buitenlandse oorsprong dienden als religieuze metaforen om symbolische autoriteit buiten de stad Rome aan te roepen en het verschil met de traditionele burgerlijke religie te benadrukken [20](#page=20). * **Monotheïstische tendensen:** Veel nieuwe culten, waaronder het Jodendom en het Christendom, benadrukten de kracht van één oppergod. Hoewel niet alle culten strikt monotheïstisch waren, bestond er een trend naar een hogere goddelijke macht, wat aantrekkelijk kan zijn geweest voor individuen die op zoek waren naar een meer persoonlijke relatie met het goddelijke [26](#page=26). #### 2.2.2 Transformatie en persoonlijke ontwikkeling Nieuwe culten claimden een grotere impact te hebben op de alledaagse wereld en het hiernamaals van hun aanhangers dan traditionele religies [27](#page=27). * **Nieuwe gemeenschapszin:** De meeste nieuwe culten boden een sterker gemeenschapsgevoel, gemarkeerd door speciale initiatierituelen. Dit in tegenstelling tot de traditionele culten, waar de sociale dimensie meer gebaseerd was op de publieke status van individuen binnen de staat [27](#page=27) [28](#page=28). * **Initiatie en geheimhouding:** Initiatie betekende toegang tot een geheime wereld en was bijzonder geassocieerd met buitenlandse culten die privé bijeenkwamen. Voorbeelden zijn de zeven graden in de cultus van Mithras, die een individuele rang binnen de cultus bepaalden en het christelijke systeem van 'catechumenen' als overgangsfase naar doop [28](#page=28). * **Gedragsregels en identiteit:** Deze culten creëerden nieuwe statussen en levenswijzen, vaak gebaseerd op strikt gecontroleerde gedragsregels, zoals dieetvoorschriften, het naleven van een eigen kalender, of een specifieke levenswijze met nadruk op zuiverheid of kuisheid [29](#page=29). * **Impact op het hiernamaals:** Sommige nieuwe culten, zoals de cultus van Isis en Mithras, beloofden transformatie die zich ook na de dood zou voortzetten. De cultus van Mithras focuste op de progressieve transformatie van de ziel van de ingewijde gedurende zijn leven, wat waarschijnlijk werd geacht door te gaan na de dood. Dit bood een ander perspectief op het hiernamaals dan de meer vage opvattingen van traditionele culturen [29](#page=29) [30](#page=30). #### 2.2.3 Relatie met traditionele culten en de staat Ondanks hun nieuwe kenmerken, sloten de nieuwe culten traditionele elementen niet altijd uit en konden ze relaties aangaan met de Romeinse staat. * **Integratie van traditionele goden:** Veel nieuwe culten, zoals die van Magna Mater en Jupiter Dolichenus, integreerden goden uit het traditionele Grieks-Romeinse pantheon in hun heiligdommen [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22). * **Verwevenheid met de staat:** Dedicaties ter ere van de keizerlijke welzijn in de culten van Magna Mater en Jupiter Dolichenus duiden op een verbinding met de Romeinse staatszorgen [20](#page=20) [21](#page=21). * **Claimen van superioriteit:** In sommige gevallen probeerden nieuwe culten hun goddelijkheid te positioneren als superieur aan het traditionele pantheon, zoals Jupiter Dolichenus die de epitheta van de Capitoline Triade leende [21](#page=21). * **Onderscheidende relatie met Rome:** Het Christendom had een meer gesegregeerde relatie met Rome, waarbij sommige stromingen Rome identificeerden als een satanische macht, terwijl anderen weliswaar de macht van de staat erkenden maar weigerden deel te nemen aan religieuze rituelen ter ere van de keizer. Dit onderscheidde het Christendom sterk van andere culten die wel dergelijke rituelen uitvoerden [24](#page=24). > **Tip:** De complexiteit van de relatie tussen nieuwe culten en de traditionele Romeinse religie hangt sterk af van het perspectief en de specifieke kenmerken die men benadrukt. Verschillende interpretaties zijn mogelijk, afhankelijk van de nadruk die wordt gelegd op exclusiviteit of integratie. --- # De leden van de nieuwe culten en hun sociale samenstelling Dit onderwerp onderzoekt de sociale achtergrond van de aanhangers van nieuwe culten en religies in Rome, en de vraag of deze religies werden aangetrokken door achtergestelde groepen. ### 4.1 De sociale samenstelling: een complexe vraag Het bepalen van de precieze ledenmaatschap van nieuwe culten is uitdagend, omdat verwijzingen in geschriften vaak deel uitmaken van aanvallen op die culten en daardoor gekleurd zijn. Ledenlijsten die bewaard zijn gebleven, bijvoorbeeld in steen of brons, geven mogelijk geen representatief beeld van de gehele aanhang. De sociale structuur van Rome was complex, met een breed spectrum tussen privilege en achterstelling, waardoor een eenduidige categorie van 'achtergestelden' niet toepasbaar is [31](#page=31). #### 4.1.1 De rol van de elite De elite, gedefinieerd op verschillende manieren, speelde een interessante rol in deze culten. Mannen uit de senaatsstand lijken in eerste instantie afwezig te zijn geweest bij de nieuwe culten. Tot halverwege de derde eeuw na Christus worden er geen senatoren vermeld als ingewijden van Jupiter Dolichenus, Jupiter Optimus Maximus Heliopolitanus, Isis, Mithras, of (waarschijnlijk) het Christendom. Hun interesse in dergelijke culten nam pas toe in de vierde eeuw na Christus [31](#page=31). #### 4.1.2 Mannelijke, vrouwelijke, rijke en arme aanhangers Het is moeilijk om eenduidig te stellen of armen vaker tot deze groepen behoorden dan rijken, of vrouwen vaker dan mannen. Kritiek op culten uitte zich soms in de bewering dat ze voornamelijk werden aangehangen door vrouwen en slaven [31](#page=31). > **Tip:** Houd er rekening mee dat informatie over de ledenmaatschap van culten vaak afkomstig is uit bronnen die kritisch of vijandig stonden tegenover de betreffende religie. Dit kan de representativiteit van de informatie beïnvloeden. #### 4.1.3 Christendom als speciale case Het Christendom vormt een uitzondering wat betreft de beschikbare informatie. De teksten van het Nieuwe Testament bieden aanzienlijk meer gedetailleerde inzichten in de vroege geschiedenis en de sociale samenstelling van de kerk dan wat er beschikbaar is voor andere culten over de volgende tweehonderd jaar [31](#page=31). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Religio | Term die in het oude Rome werd gebruikt om te verwijzen naar de traditionele eerbetonen aan de goden door de staat, en die publiek, gemeenschappelijk gedrag ten opzichte van de staatsgoden benadrukte. | | Superstitio | Term die in het oude Rome werd gebruikt om ongeldige, overmatige of irreguliere religieuze praktijken aan te duiden, vaak gezien als een bedreiging voor de religio en de staat, en die aanvankelijk focuste op interne onregelmatigheden binnen Rome. | | Magie | In het Romeinse Rijk gezien als de ultieme superstitio, een combinatie van medicijnen, religie en astrologie, die menselijke verlangens naar gezondheid, controle over de goden en kennis van de toekomst nastreefde, en die vaak als frauduleus werd beschouwd. | | Initiatie | Een ritueel proces dat toegang verleent tot een geheime gemeenschap of een hogere status binnen een cultus, vaak geassocieerd met de nieuwe culten en hun speciale initiatiegraden, zoals die in de cultus van Mithras. | | Cultus | Een systeem van religieuze aanbidding en praktijken gericht op een specifieke godheid of groep godheden, zoals de culten van Isis, Mithras, Jupiter Dolichenus en het christendom, die zich onderscheidden van de traditionele Romeinse staatsreligie. | | Monotheïsme | Het geloof in het bestaan van slechts één god, een trend die zich mogelijk voordeed in het Romeinse Rijk, hoewel de kosmologieën van verschillende culten zo divers waren dat het label 'monotheïstisch' de diepgaande verschillen onvoldoende weergeeft. | | Transformatie | Een sleutelterm die de impact van de nieuwe culten op het dagelijks leven en het hiernamaals van hun aanhangers beschrijft, en die hen onderscheidde van traditionele religies door beloften van vernieuwing en een andere levens]{\cite{}}l en doodservaring. | | Officiële religie | De religieuze praktijken en instellingen die door de staat werden erkend en ondersteund, zoals de culten van de Romeinse staatsgoden, die contrasteerden met de "alternatieve" of nieuwe culten die opkwamen tijdens de keizertijd. | | Kosmologie | De studie van de structuur en oorsprong van het universum, zoals die werd weerspiegeld in de symboliek van religieuze culten, met name in Mithraïsche tempels die astronomische betekenissen en de reis van de ziel door de kosmos uitbeeldden. |

# Inleiding tot de Griekse en Romeinse archeologie This section introduces the course on Greek and Roman Archaeology and Art, outlining its instructors and evaluation criteria. ### 1.1 Course overview and instructors The course "Inleiding tot de Griekse en Romeinse Archeologie en Kunst" for the academic year 2025-2026 is taught by Professor Roald Docter, Professor Sadi Maréchal, and Licentiate Sophie Dralans. The teaching staff is visually represented across pages 1 and 2, with Sophie Dralans and Sadi Maréchal shown on page 2 [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.2 Learning material The core learning material for the Greek Archaeology part of the course consists of two components [8](#page=8): * The book by Biers [7](#page=7). * The lecture material provided as PDFs on UFORA [8](#page=8). ### 1.3 Excluded material from Biers' book It is important to note that specific sections from Biers' book do not need to be mastered for the exam. These excluded parts are [9](#page=9): * The latter sections of the chapters covering lamps, transport amphorae, fibulae, coins, and terracottas [9](#page=9). ### 1.4 Examination format and grading The written examination is scheduled for January 2026. The exam will include various question types [10](#page=10): * Multiple choice questions (without GIS correction) [10](#page=10). * Fill-in-the-blank questions [10](#page=10). * An essay question [10](#page=10). * Map questions [10](#page=10). The final grade is an average of the Greek and Roman (including Etruscan) sections of the course [10](#page=10). ### 1.5 Visual and contextual references Throughout the introductory pages, several external references and images are provided to contextualize the study of ancient cultures. These include links to articles and blogs discussing topics such as the polychromy of ancient statues whiteness and color in the ancient world and the presence of Africans in Roman Britain. Images from sources like Marquette Historians and Pinterest are also included. These visual and textual aids aim to broaden the understanding of the ancient world beyond the core curriculum [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). --- # Minoïsch Griekenland en paleisperioden Dit gedeelte biedt een gedetailleerd overzicht van de Minoïsche beschaving op Kreta, met een focus op de chronologie van de paleisperioden, belangrijke archeologische vindplaatsen en kenmerkende aspecten van deze cultuur [22](#page=22). ### 2.1 Introductie tot de Minoïsche beschaving De Minoïsche beschaving, vernoemd naar de legendarische koning Minos, bloeide op het eiland Kreta en wordt beschouwd als een van de vroegste hoogontwikkelde culturen van het Egeïsche gebied. Deze beschaving kenmerkte zich door een maritieme oriëntatie en een complexe samenleving die zich manifesteerde in de bouw van indrukwekkende paleizen [22](#page=22) [31](#page=31). ### 2.2 Chronologie van de paleisperioden De geschiedenis van het Minoïsche Kreta wordt traditioneel ingedeeld in verschillende paleisperioden, die de opkomst, bloei en neergang van de paleiscomplexen markeren. Er bestaan verschillende chronologische systemen, maar een veelgebruikte indeling is als volgt [39](#page=39) [40](#page=40): * **Pre-Paleisperiode (Pre-Paleis)**: Circa 3000-2000 v.o.t. of 2650-1900 v.o.t.. Deze periode legt de basis voor latere ontwikkelingen, met de opkomst van nederzettingen en vroege vormen van organisatie [39](#page=39) [40](#page=40). * **Oude Paleisperiode (Proto-Paleis)**: Circa 2000-1700 v.o.t. of 1900-1700 v.o.t.. Dit is de periode waarin de eerste grote paleizen werden gebouwd en bewoond [39](#page=39) [40](#page=40). * **Nieuwe Paleisperiode (Neo-Paleis)**: Circa 1700-1380 v.o.t. of 1700-1430 v.o.t.. Gekenmerkt door de wederopbouw en verdere ontwikkeling van de paleizen na verwoestingen. Deze periode eindigt met aanzienlijke verwoestingen [39](#page=39) [40](#page=40) [87](#page=87). * **Post-Paleisperiode (Einde Paleis en Post-Paleis)**: Circa 1380-1100 v.o.t. met specifieke periodes zoals het einde van de paleisperiode (1430-1360 v.o.t.) en de post-paleisperiode (1360-1190 v.o.t.) gevolgd door de Subminoïsche periode (1190-1070 v.o.t.). Deze fasen markeren de overgang en afname van de paleiscentra [39](#page=39) [40](#page=40) [87](#page=87). ### 2.3 Belangrijke archeologische sites Verschillende archeologische vindplaatsen op Kreta bieden inzicht in de Minoïsche beschaving, met de paleizen als centrale elementen. #### 2.3.1 Knossos Knossos, gelegen nabij het moderne Heraklion, is ongetwijfeld de meest prominente Minoïsche site. De opgravingen, geleid door Arthur Evans, hebben een complex paleis blootgelegd dat getuigt van de rijke cultuur en architectonische vaardigheden van de Minoërs [24](#page=24) [25](#page=25). * **Architectuur en structuur:** Het paleis van Knossos was een multifunctioneel complex, met zones voor administratie, religieuze ceremonies, opslag en woningen. Kenmerkende elementen zijn onder meer de monumentale trappen de ‘Royal Road’ en de ‘Pier-and-Door’ partities [43](#page=43) [45](#page=45) [47](#page=47) [48](#page=48) [51](#page=51) [60](#page=60) [62](#page=62) [67](#page=67). * **‘Temple Repositories’:** Deze specifieke ruimtes binnen het paleis bevatten belangrijke artefacten en objecten die mogelijk verband houden met religieuze praktijken [58](#page=58). * **Woonfuncties:** De oostvleugel van het paleis bevat aanwijzingen voor woonfuncties [60](#page=60). * **Fresco's en kunst:** Knossos staat bekend om zijn levendige fresco's die scènes uit het dagelijks leven, de natuur en mythologische taferelen uitbeelden, zoals de 'La Parisienne' [59](#page=59). #### 2.3.2 Malia Malia is een andere belangrijke Minoïsche paleisstad, gelegen aan de noordkust van Kreta. Het paleis van Malia vertoont architectonische overeenkomsten met Knossos en andere paleiscomplexen [70](#page=70) [71](#page=71) [72](#page=72). #### 2.3.3 Kato Zakro Kato Zakro, aan de oostkust van Kreta, is een paleislocatie die bekend staat om zijn relatief ongestoorde staat, wat waardevolle inzichten biedt in de Minoïsche economie en handel [73](#page=73) [74](#page=74). #### 2.3.4 Phaistos Phaistos, gelegen in het zuiden van Kreta, is een andere significante paleislocatie. Het paleis van Phaistos, met zijn indrukwekkende architectuur, biedt eveneens inzicht in de Minoïsche samenleving en bestuursstructuren [75](#page=75) [76](#page=76). #### 2.3.5 Palaikastro Palaikastro, aan de oostkust, is een belangrijke archeologische vindplaats die vooral bekendheid geniet vanwege specifieke artefacten. * **Kouros van Palaikastro:** Dit is een indrukwekkend beeldhouwwerk uit ivoor en goud, vervaardigd met de chryselephantine techniek, daterend uit de Late Minoïsche IB periode (1510-1430 v.o.t.) [78](#page=78) [79](#page=79) [80](#page=80). ### 2.4 Kenmerkende culturele aspecten De Minoïsche beschaving wordt gekenmerkt door diverse culturele uitingen en technologieën. * **Keramiek:** De Minoïsche keramiek, zoals de 'zee stijl' aardewerk uit de LM IB periode (1510-1430 v.o.t.), is opmerkelijk door zijn naturalistische decoraties, vaak geïnspireerd door het zeeleven [88](#page=88). * **Schrift:** De Minoërs ontwikkelden hun eigen schriftsystemen. * **Linear A:** Dit schrift werd gebruikt tijdens de MM IB tot LM IB periodes (1900-1430 v.o.t.) en is voornamelijk aangetroffen op kleitabletten en zegels. De taal die met Linear A werd geschreven, is nog grotendeels onontcijferd [82](#page=82). * **Linear B:** Dit schrift, een vroege vorm van het Grieks, werd later gebruikt, voornamelijk tijdens de LM II tot LM IIIA1 periodes (1430-1360 v.o.t.). Het is wel ontcijferd en biedt waardevolle informatie over de Myceense administratie op Kreta na de Minoïsche periode [83](#page=83) [84](#page=84) [85](#page=85) [86](#page=86). * **Discus van Phaistos:** Dit unieke artefact, daterend uit de MM I tot LM III periodes (1900-1360 v.o.t.), is bedrukt met hiërogliefen van onbekende betekenis [81](#page=81). * **Terrasbouw:** De Minoërs waren bekwame ingenieurs, getuige de aangelegde terrassen voor landbouw [14](#page=14). * **Akrotiri uitbarsting:** De verwoestingen in Akrotiri (LM IA, 1600-1510 v.o.t.) door een vulkaanuitbarsting hebben mogelijk bijgedragen aan het einde van bepaalde Minoïsche centra, hoewel Kreta zelf relatief gespaard bleef van de directe impact van deze specifieke uitbarsting [90](#page=90) [91](#page=91). > **Tip:** Bestudeer de chronologische tabellen zorgvuldig. De verschillende periodiseringen (bijv. Pre-Paleis vs. Pre-Palatiaal) kunnen verwarrend zijn, maar het is essentieel om de relatie tussen de periodes te begrijpen en de belangrijkste gebeurtenissen die elke periode kenmerken te onthouden. > **Tip:** Let op de geografische ligging van de verschillende paleizen en hun specifieke kenmerken. Dit helpt om de verspreiding van de Minoïsche cultuur en de regionale verschillen te begrijpen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Griekse en Romeinse Archeologie en Kunst | Het vakgebied dat zich bezighoudt met de studie van de materiële cultuur, monumenten en artistieke uitingen van de oude Griekse en Romeinse beschavingen. | | Leerstoof | Het geheel aan kennis en materiaal dat de student zich eigen moet maken voor een bepaald vak of onderwerp, zoals voorgeschreven in de cursus. | | Minoïsch Griekenland | Een prehistorische beschaving die bloeide op Kreta in de Bronstijd, bekend om zijn paleiscomplexen, kunst en schriftvormen. | | Paleiscomplexen | Grote architectonische bouwwerken, typerend voor de Minoïsche beschaving, die dienden als centra voor bestuur, religie, opslag en residentie. | | Terrasbouw | Een landbouwtechniek waarbij land wordt aangelegd in horizontale lagen (terrassen) op hellingen, om erosie te voorkomen en bebouwing of landbouw mogelijk te maken. | | Kyrenia schip | Een oud scheepswrak gevonden bij Kyrenia, Cyprus, dat waardevolle informatie oplevert over maritieme technologie en handel in de oudheid. | | Knossos | De grootste en meest prominente Minoïsche archeologische site op Kreta, beroemd om zijn paleiscomplex en de associatie met de mythe van Koning Minos en de Minotaurus. | | Arthur Evans | Brits archeoloog die de Minoïsche beschaving ontdekte en de site van Knossos opgroef en restaureerde. | | Minos Kalokairinos | Een Kretaanse handelaar die de eerste opgravingen in Knossos uitvoerde, wat leidde tot de latere ontdekkingen van Arthur Evans. | | Minotaurus | Een mythisch wezen, half mens en half stier, dat in de Kretaanse mythologie leefde in het Labyrint in Knossos. | | Theseus | Een held uit de Griekse mythologie die bekend staat om het verslaan van de Minotaurus en het ontsnappen uit het Labyrint. | | Daidalos | Een legendarische ambachtsman en uitvinder in de Griekse mythologie, bekend om het bouwen van het Labyrint en vleugels voor Ikaros. | | Stratigrafie | De studie van de opeenvolging van aardlagen (strata), die helpt bij het dateren van archeologische vondsten en het reconstrueren van de geschiedenis van een site. | | Chronologie | De wetenschap van het bepalen van de volgorde van gebeurtenissen in de tijd, cruciaal voor de datering van archeologische periodes en artefacten. | | Pre-Paleisperiode | Een vroege fase in de Minoïsche beschaving, voorafgaand aan de bouw van de grote paleizen, gekenmerkt door nederzettingsontwikkeling. | | Oude Paleisperiode | De periode waarin de eerste grote paleizen op Kreta werden gebouwd en floreerden, een belangrijk centrum van Minoïsche cultuur. | | Nieuwe Paleisperiode | De latere bloeiperiode van de Minoïsche beschaving, na de wederopbouw van paleizen na vernietiging, gekenmerkt door verdere ontwikkeling en uitbreiding. | | Post-Paleisperiode | De periode na de val van de grote paleizen, waarin de Minoïsche cultuur veranderde en beïnvloed werd door externe machten. | | Paleis van Minos | Verwijst naar het paleiscomplex van Knossos, traditioneel geassocieerd met de legendarische koning Minos. | | ‘’Royal Road’’ | Een brede, monumentale weg in Knossos die verschillende delen van het paleiscomplex verbond en mogelijk een ceremoniële functie had. | | ‘’Piano nobile’’ | De "nobele verdieping" in een Italiaans palazzo of een ander gebouw, meestal de hoofdverdieping met de belangrijkste ontvangstruimtes en appartementen. | | ‘’Temple Repositories’’ | Specifieke opslagruimtes binnen Minoïsche paleizen, zoals in Knossos, waar belangrijke artefacten en religieuze objecten werden bewaard. | | ‘’Pier-and-Door partition’’ | Een architectonisch kenmerk in Minoïsche paleizen, bestaande uit een serie pilaren en deuren die ruimtes verdeelden en visuele effecten creëerden. | | Malia | Een belangrijke Minoïsche archeologische site op Kreta, bekend om zijn paleiscomplex en archeologische vondsten. | | Kato Zakro | Een Minoïsche archeologische site op Kreta, bekend om zijn paleis en de vondst van belangrijke artefacten, waaronder bronzen voorwerpen. | | Phaistos | Een Minoïsche archeologische site op Kreta, beroemd om zijn paleiscomplex en de vondst van de Discus van Phaistos. | | Palaikastro | Een Minoïsche nederzetting en archeologische site op Kreta, bekend om de vondst van de Palaikastro Kouros. | | Kouros van Palaikastro | Een beroemd beeldhouwwerk uit de late Minoïsche periode, gemaakt van ivoor en goud, gevonden in Palaikastro. | | Chryselephantine techniek | Een techniek in de antieke beeldhouwkunst waarbij goud en ivoor werden gebruikt om beelden te creëren. | | LM IB (Late Minoan IB) | Een chronologische aanduiding binnen de Late Minoïsche periode, die een specifieke culturele en artistieke fase op Kreta vertegenwoordigt. | | Discus van Phaistos | Een uniek en onopgelost archeologisch artefact, een schijf van gebakken klei met spiraalvormige inscripties, gevonden in Phaistos. | | Lineair A | Een schrift dat werd gebruikt door de Minoïsche beschaving op Kreta, waarvan de betekenis nog grotendeels onbekend is. | | MM IB (Middle Minoan IB) | Een chronologische aanduiding binnen de Midden-Minoïsche periode, een fase van culturele ontwikkeling op Kreta. | | Lineair B | Een schrift dat werd gebruikt door de Myceense beschaving, een vroege vorm van het Grieks, dat ontcijferd is. | | Myceens | Een beschaving die bloeide op het Griekse vasteland tijdens de Bronstijd, gekenmerkt door zijn paleizen, lineair B schrift en militaire focus. | | LM II-LM IIIA1 | Chronologische aanduidingen binnen de Late Minoïsche periode, die de overgang en interactie tussen de Minoïsche en Myceense culturen markeren. | | Syllaben | De basiseenheden van klank in gesproken taal, gebruikt in schriftssystemen zoals Lineair B om woorden te vormen. | | Ideogrammen | Tekens of symbolen die een heel woord, concept of idee vertegenwoordigen, gebruikt in schriften zoals Lineair B naast syllaben. | | Zee stijl aardewerk | Een stijl van Minoïsche aardewerkkunst die mariene motieven, zoals octopussen en zeedieren, kenmerkt. | | Stijgbeugel kan | Een type keramische vaas, waarschijnlijk gebruikt voor opslag of rituele doeleinden, met een karakteristieke vorm. | | Akrotiri uitbarsting | De catastrofale vulkaanuitbarsting op het eiland Thera (Santorini) die de Minoïsche nederzetting Akrotiri bedekte met vulkanische as. | | LM IA (Late Minoan IA) | Een vroege chronologische fase van de Late Minoïsche periode, voorafgaand aan de Akrotiri uitbarsting. | | West House | Een belangrijke Minoïsche structuur gevonden op de archeologische site van Akrotiri, bekend om zijn goed bewaarde fresco's. |

# L'évolution historique de la citoyenneté romaine Ce sujet retrace l'historique de l'octroi de la citoyenneté romaine, en détaillant les différents statuts au sein du monde romain et son extension progressive jusqu'à l'édit de Caracalla, incluant les mesures fiscales associées. ### 1.1 Rappel des différents statuts dans le monde romain La population de l'empire romain se subdivisait principalement en deux grandes catégories: les hommes libres et les esclaves. Parmi les hommes libres, trois groupes principaux se distinguaient: les citoyens romains, les Latins et les pérégrins [1](#page=1). ### 1.2 L'évolution historique de l'octroi de la citoyenneté #### 1.2.1 Origines et extension progressive À l'origine, la citoyenneté romaine était principalement conférée aux habitants de Rome, aux colons de droit romain et aux municipia situés en Italie. Les Latins, quant à eux, étaient initialement concentrés dans le Latium, d'où le nom de "droit latin" obtenu par ses habitants en 493 avant J.-C. suite au foedus Cassianum. Après la bataille d'Antium en 338 avant J.-C., le Latium fut intégré à l'ager romanus, et ses habitants devinrent citoyens romains, tandis que le droit latin fut étendu à d'autres communautés. Les populations restantes étaient considérées comme pérégrines [1](#page=1). #### 1.2.2 Les Gracques et la guerre sociale Les frères Gracques, Tiberius Sempronius Gracchus en 133 avant J.-C. et surtout Caius Sempronius Gracchus en 123-122 avant J.-C., proposèrent de conférer le droit latin aux alliés italiens et le droit romain aux colonies latines, bien que cette proposition ne fut jamais appliquée. La guerre sociale, qui eut lieu entre 90 et 89 avant J.-C., aboutit à l'octroi de la citoyenneté romaine à toute l'Italie jusqu'au Pô, excluant ainsi la Gaule cisalpine. La Gaule cisalpine obtint la citoyenneté lorsque sa rattachement à l'Italie fut effectif en 49 ou 42 avant J.-C. [1](#page=1). #### 1.2.3 L'édit de Caracalla et la fin de la distinction politique Sous l'Empire, la citoyenneté romaine s'étendit progressivement aux provinces. L'édit de Caracalla, ou constitution antonine, en 212 après J.-C., marqua l'apogée de ce processus en accordant la citoyenneté romaine à tous les habitants libres de l'empire, hommes et femmes [1](#page=1). > **Tip:** L'édit de Caracalla, bien que souvent présenté comme une mesure d'universalisation, eut également des implications fiscales notables. Cet édit s'accompagna de mesures fiscales: le vingtième sur les héritages et les affranchissements, impôts auparavant payés uniquement par les citoyens romains, furent temporairement réduits au dixième avant de revenir au vingtième sous Macrin. Certains historiens, comme Dion Cassius, interprétèrent l'édit principalement comme une mesure visant à augmenter les revenus de l'État [1](#page=1). Malgré ces considérations fiscales, l'universalisation de la citoyenneté romaine signala la perte de sa signification politique originelle pour devenir un simple statut juridique. Sa large diffusion permit d'uniformiser les statuts et de simplifier les opérations juridiques [1](#page=1). #### 1.2.4 L'Antiquité tardive et l'uniformisation terminologique Dans l'Antiquité tardive, avec la quasi-universalité de la citoyenneté romaine, on observa un retour généralisé à une dénomination unique, bien que cela pût varier selon les régions et les catégories sociales [1](#page=1). ### 1.3 L'égalité apparente entre citoyens Bien qu'une égalité de principe régnât entre tous les citoyens romains, la loi reconnaissait et légitimait l'inégalité de fait entre les individus et les groupes. Les juristes romains considéraient cette inégalité non seulement comme acceptable, mais comme une nécessité. Pline le Jeune conseillait ainsi à un gouverneur: "Maintiens les discriminations liées aux ordres et aux dignités; rien n'est plus inégal que cette égalité qui prétend confondre et bouleverser ces différences." [1](#page=1). --- # Les inégalités sociales dans la société romaine Voici une synthèse du sujet "Les inégalités sociales dans la société romaine", rédigée conformément à vos instructions. ## 2. Les inégalités sociales dans la société romaine La société romaine, bien qu'ayant un principe d'égalité, était traversée par de profondes inégalités basées sur la naissance, la fortune et l'âge, marquant une distinction fondamentale entre les "gens de biens" (honestiores) et les humbles (humiliores). ### 2.1 La coexistence de l'égalité et de l'inégalité L'égalité romaine repose sur le principe de l'égalité géométrique, où chacun reçoit selon ses possibilités et ses responsabilités, par opposition à une égalité arithmétique qui donnerait la même chose à tous. Cette inégalité est inscrite dans le droit et reflète l'organisation sociale et politique de la cité, dont le but est d'assurer sa grandeur et sa prospérité par une cohésion maximale [2](#page=2). ### 2.2 La distinction fondamentale : honestiores et humiliores La société romaine est divisée entre les "gens de biens" (appelés *Boni* par Cicéron, puis *honestiores*) et les "humbles" (*humiliores*) [2](#page=2). #### 2.2.1 Les honestiores : l'élite romaine Les *honestiores* représentent l'élite sociale, caractérisée par la richesse, mais aussi par une distinction morale, une noblesse de naissance et un mode de vie conférant une dignité particulière. Leur statut peut être remis en cause par la pratique de professions infamantes ou une vie privée scandaleuse. Cette élite est divisée en plusieurs niveaux, les *proceres* représentant le sommet de la pyramide sociale [2](#page=2). ##### 2.2.1.1 La noblesse née du service de la cité L'appartenance à la noblesse romaine (*proceres*, *honestior*) est principalement déterminée par le service rendu à la cité et à Rome. Dans les cités, les notables ont l'obligation de siéger dans le conseil municipal, et les magistrats sont élus. Le Sénat de Rome, issu de la République, était initialement réservé à une noblesse terrienne et héréditaire (le patriciat). Avec la croissance de Rome, de nouvelles élites plébéiennes ont émergé et se sont battues pour accéder aux magistratures, formant la *nobilitas*. L'accession au pouvoir suit une carrière hiérarchisée, le *cursus honorum*, qui commence avec la questure et peut aboutir au consulat [2](#page=2) [3](#page=3). Sous l'Empire, Auguste a formalisé deux ordres principaux: l'ordre équestre et l'ordre sénatorial, chacun avec des missions spécifiques et des conditions de fortune distinctes. Pour être chevalier, un minimum de 400 000 sesterces est requis, et pour être sénateur, un million de sesterces, bien qu'une fortune de huit millions soit nécessaire pour réellement tenir son rang. Les cités ont également un cens minimum pour accéder aux fonctions de décurion, variant selon la richesse de la cité [3](#page=3). La fortune n'est pas le seul critère d'accès à ces ordres; le consentement de l'autorité (l'empereur ou les quinquennaux des cités) est nécessaire pour être inscrit sur les listes officielles (*album*). L'esprit des censeurs est de délimiter une noblesse d'excellence, morale et éduquée [4](#page=4). ##### 2.2.1.2 La conscience d'appartenir à une élite L'appartenance à l'élite se manifeste par la "pureté de l'ordre", excluant notamment les origines serviles et l'exercice de professions infamantes comme celle de crieur public ou d'organisateur de combats de gladiateurs. La naissance distinguée, libre et souvent citoyenne, ainsi que l'appartenance à un lignage important, sont des facteurs clés [4](#page=4). Le culte de la famille est particulièrement développé chez les sénateurs, avec la mise en scène des ancêtres par des bustes dans l'atrium, des arbres généalogiques peints et des éloges funèbres prononcés lors des processions. Les *proceres* justifient leur prééminence par le talent et le dévouement de leurs prédécesseurs, se considérant comme un maillon d'une chaîne transmise [4](#page=4). Les signes de supériorité sociale incluent les titres honorifiques (*clarissimus*, *perfectissimus*, etc.) et le costume distinctif, comme la tunique blanche bordée de pourpre (*laticlave* pour les sénateurs, *angusticlave* pour les chevaliers) [4](#page=4). Une culture commune, fruit d'une éducation (*paideia*) basée sur les arts libéraux, distingue également les élites. Ils étudient la grammaire, la poésie, les mythes, la rhétorique et la philosophie. Cette éducation aristocratique privilégie le langage et la discipline intellectuelle, à l'opposé de l'éducation plébéienne qui valorise les apprentissages concrets [4](#page=4) [5](#page=5). ##### 2.2.1.3 L'évergétisme L'évergétisme, phénomène hérité de la cité grecque, consiste à faire des dons à la collectivité ou à des groupes civiques, souvent dans un cadre officiel. Les magistrats romains, surtout à la fin de la République et au début de l'Empire, sont à l'origine de constructions financées en partie sur fonds privés [5](#page=5). Pline le Jeune est un exemple notable d'évergète, ayant consacré environ cinq millions de sesterces à des fondations à Côme, sa ville natale, incluant une bibliothèque, une fondation alimentaire, et la restauration de temples. Ces dépenses, représentant un quart ou un cinquième de sa fortune, soulignent le poids des obligations de son rang [5](#page=5). L'évergétisme est plus qu'un comportement individuel et moral; il permet de s'affirmer, de pérenniser la gloire individuelle et familiale, et surtout de marquer la distinction entre *honestiores* et *humiliores*. Il assure une forme de paix sociale en intériorisant le devoir d'État des notables, créant un camp de ceux qui donnent et de ceux qui reçoivent [5](#page=5). #### 2.2.2 Les humiliores : les "humbles" La distinction entre *humiliores* et *honestiores* a des conséquences légales, notamment dans la composition des jurys. Le terme est comparatif, signifiant que l'on est plus ou moins "humble" ou "notable" par rapport à d'autres. Cette distinction est apparue avec l'égalité géométrique, où seules quelques familles accèdent aux magistratures, le reste constituant le peuple [6](#page=6). À partir des IIe et IIIe siècles, avec la généralisation de la citoyenneté, les distinctions de rang et de fortune deviennent plus déterminantes que le statut juridique. Les *humiliores* regroupent un large spectre de la population: la plèbe urbaine et rurale, les pérégrins non élites, les affranchis et les esclaves. Il est important de noter que cette catégorie englobe des situations sociales très variées, allant de personnes aisées à des individus très pauvres [6](#page=6). ##### 2.2.2.1 La *plebs urbana* La *plebs urbana*, présente à Rome et dans les colonies, constitue une catégorie à part au sein des classes populaires. Bien qu'inférieure aux *ordines*, elle se situe au-dessus des autres catégories populaires et des esclaves. La proportion de familles de citoyens dans la population romaine varie selon les estimations [6](#page=6). Paul Veyne distingue la *media plebs* de la *plebs humilis* et des *ordines*. La distinction principale se situe entre ceux qui doivent gagner leur pain au jour le jour (*egentes*, indigents) et ceux qui disposent de quelques biens assurant une certaine stabilité. Les *egentes* vivent dans des conditions précaires, dans les étages supérieurs des *insulae* ou des taudis [6](#page=6). La *media plebs* habite les *cenacula* (appartements du bas des *insulae*) ou les *domus*. Cette classe moyenne est variée, incluant de grands entrepreneurs, des *tabernarii* modestes, et des propriétaires fonciers vivant en ville. Bien qu'ils puissent ne pas inclure immédiatement les affranchis, leurs descendants y trouvent souvent une place [7](#page=7). Ces familles partagent des valeurs avec les *proceres*, notamment une aversion pour les bouleversements et les guerres civiles, préférant la stabilité de l'Empire. La *plebs* défend l'institution impériale, même si elle peut être divisée sur la personne de l'empereur. La plèbe n'est pas dépolitisée, manifestant son opinion même si elle n'intervient plus dans le vote [7](#page=7). ### 2.3 Inégalités spécifiques Outre la distinction *honestiores/humiliores*, d'autres formes d'inégalités existaient : * **Inégalité de naissance**: distinction entre citoyens de souche (*ingénus*) et non-citoyens, ainsi que les affranchis [2](#page=2). * **Inégalité de fortune**: les catégories censitaires déterminent le rang d'appel à l'armée et la participation à la vie civique [2](#page=2). * **Inégalité d'âge**: distinction entre *iuniores* (plus jeunes) et *seniores* (plus âgés) [2](#page=2). > **Tip:** La distinction entre *honestiores* et *humiliores* n'était pas seulement une question de richesse, mais aussi de statut social, de moralité perçue et d'appartenance à des ordres définis par la loi et la coutume. > **Example:** L'application de peines corporelles comme la torture était réservée aux *humiliores*, tandis que les *honestiores* bénéficiaient de traitements judiciaires plus cléments, reflétant une justice profondément inégalitaire [2](#page=2). --- # Les élites romaines : les proceres et leur rôle Ce thème examine la composition et les caractéristiques des élites romaines, appelées 'proceres', issues du service de la cité, de garanties de fortune, de leur conscience de groupe, et de la pratique de l'évergétisme. ### 3.1 Définition et caractéristiques générales des proceres Le terme "proceres", ancien et possiblement d'origine étrusque, désignait les nobles et les puissants, équivalant à l'usage juridique d' "honestior". Ces individus formaient le sommet de la pyramide sociale romaine, représentant le modèle aristocratique tant à Rome que dans l'empire. L'appartenance à cette élite était conditionnée par une combinaison de facteurs, incluant le service rendu à la cité ou à Rome, des garanties de fortune significatives, une forte conscience de groupe, et la pratique de l'évergétisme (#page=2, 3, 4, 5) [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** Il est essentiel de comprendre que la notion d'élitisme romain repose sur une "égalité géométrique" (à chacun selon ses possibilités et responsabilités) plutôt qu'une égalité arithmétique (à chacun la même chose) [2](#page=2). ### 3.2 Une noblesse née du service de la cité L'origine de la noblesse romaine est intrinsèquement liée au service rendu à la cité ou à Rome (#page=2, 3). Dans les cités, les notables avaient l'obligation de siéger dans le conseil municipal et étaient souvent élus magistrats annuellement par les citoyens. Les anciens magistrats devenaient membres de droit du conseil local, un système calqué sur le Sénat romain. Le Sénat, initialement réservé au patriciat (noblesse terrienne héréditaire), s'est ouvert aux plébéiens fortunés qui ont accédé aux magistratures, formant ainsi la "nobilitas". Cette nouvelle élite a développé une carrière hiérarchisée, le *cursus honorum*, débutant par la questure et s'achevant au consulat, la plus prestigieuse des magistratures sous la République [2](#page=2) [3](#page=3). Sous l'Empire, Auguste a officialisé et différencié les ordres équestre et sénatorial, chacun avec des missions spécifiques. L'engagement dans le service de la *Res Publica* était une condition sine qua non pour faire partie des proceres, un engagement à vie mais non permanent, laissant place à la gestion privée et intellectuelle entre les mandats [3](#page=3). ### 3.3 Des garanties de fortune La fortune était une condition nécessaire, bien que non suffisante, pour accéder au statut de proceres. Auguste a fixé des seuils de fortune stricts: 400 000 sesterces pour être chevalier, et 1 million de sesterces pour être sénateur, bien qu'un patrimoine de 8 millions de sesterces fût nécessaire pour maintenir ce rang. Les fortunes des élites romaines étaient majoritairement basées sur la rente foncière, mais certains plaçaient des capitaux dans des entreprises, souvent via des intermédiaires comme les *negotiatores* (#page=3, 4) [3](#page=3) [4](#page=4). Dans les cités, un cens minimum existait également, variant selon la richesse locale, mais généralement plus bas que celui de Rome. L'accès aux ordres supérieurs nécessitait le consentement de l'autorité (l'empereur ou les quinquennaux des cités) qui inscrivait les nouveaux membres sur les listes officielles, les *album*. La fortune n'était qu'un critère parmi d'autres, l'excellence, la moralité et l'éducation étant également valorisées [3](#page=3) [4](#page=4). > **Example:** Pline le Jeune, représentant une catégorie traditionnelle de rentiers fonciers, possédait des domaines agricoles rapportant 400 000 sesterces par an, en plus d'un million de sesterces en liquidités issues de placements et de prêts [3](#page=3). ### 3.4 La conscience d'appartenir à une élite La pureté de l'ordre était un facteur déterminant, excluant les individus d'origines serviles ou ceux ayant exercé des professions jugées infamantes (crieur public, organisateur de combats de gladiateurs, etc.). Une naissance distinguée, libre et souvent citoyenne, ainsi que l'appartenance à un lignage ancestral, étaient fondamentales. Les membres de l'ordre sénatorial, en particulier, cultivaient la mémoire familiale en rappelant les hauts faits de leurs ancêtres consuls, magistrats, ou triomphateurs, allant jusqu'à forger des légendes mythologiques [4](#page=4). Les signes de supériorité sociale incluaient des titres honorifiques (clarissimus, perfectissimus) et des insignes vestimentaires comme le *laticlave* (pour les sénateurs) et l'*angusticlave* (pour les chevaliers). Une culture commune, façonnée par une éducation aux arts libéraux (*paideia*), caractérisait également ces élites. L'étude de la poésie, des mythes, de la rhétorique et de la philosophie, ainsi qu'une formation juridique et politique auprès de notables expérimentés, constituaient cette éducation aristocratique distincte de celle, plus concrète, de la plèbe [4](#page=4). ### 3.5 L’évergétisme L'évergétisme, concept originaire de la cité grecque et amplifié à l'époque hellénistique, consistait pour les élites à faire des dons à la collectivité, souvent dans le cadre d'une magistrature. Les empereurs romains ont hérité de cette tradition, tout comme les magistrats romains qui finançaient des constructions non entièrement couvertes par les fonds publics [5](#page=5). > **Example:** Pline le Jeune a consacré environ 5 millions de sesterces (un quart ou un cinquième de sa fortune) à des donations et fondations pour sa ville natale de Côme. Cela incluait une fondation alimentaire pour enfants nécessiteux, une bibliothèque, un petit temple impérial, la restauration d'un temple, une œuvre d'art, et le financement d'un professeur [5](#page=5). L'évergétisme, bien que coûteux, était un moyen pour les aristocrates de s'affirmer, de pérenniser leur gloire familiale et de marquer la distinction entre les *honestiores* et les *humiliores*. Il n'assurait pas la paix sociale, mais contribuait à la maintenir en intériorisant le devoir d'État des notables [5](#page=5). --- # Les humiliores et leur place dans la société romaine Cette section explore la distinction juridique et sociale entre les "humiliores" et les "honestiores" dans la société romaine, en se concentrant particulièrement sur la "plebs urbana" et ses diverses composantes et conditions de vie. ### 4.1 Distinction entre humiliores et honestiores Le droit romain a historiquement établi une différenciation entre les "humiliores" (les plus humbles) et les "honestiores" (les plus notables). Bien qu'initialement une distinction terminologique, elle a acquis des conséquences juridiques importantes. Pour être membre d'un jury, il fallait être un "honestus", c'est-à-dire posséder une solvabilité suffisante pour juger sereinement. La terminologie "humilior" et "honestior" reflète des comparaisons relatives, où l'un est jugé plus humble ou plus notable que l'autre [6](#page=6). Initialement, cette distinction se manifestait au sein du corps civique, où l'égalité géométrique était un acquis de longue date, réservant les magistratures locales et romaines à un nombre restreint de familles. Les autres citoyens formaient le peuple [6](#page=6). Cependant, la différence entre "humiliores" et "honestiores" est devenue de plus en plus pertinente à partir du IIème siècle, et surtout au IIIème siècle de notre ère. Durant cette période, la citoyenneté a cessé d'être un privilège en soi, et les distinctions de rang, de fortune et le degré d'indépendance économique ont pris une importance sociale prépondérante [6](#page=6). #### 4.1.1 Délimitation du groupe des humiliores La catégorie des "humiliores" est délimitée par exclusion: ils n'appartiennent ni aux ordres majeurs (comme les sénateurs ou les chevaliers) ni à la noblesse curiale. Ce groupe englobe donc une vaste étendue sociale, incluant [6](#page=6): * La plèbe urbaine, qu'elle soit riche ou pauvre [6](#page=6). * La plèbe rurale [6](#page=6). * Les pérégrins qui ne font pas partie des élites dirigeantes de leur cité [6](#page=6). * Les affranchis [6](#page=6). * Les esclaves [6](#page=6). Il est crucial de noter que ces catégories larges englobent des situations sociales très diverses, et la société romaine ne peut être réduite à une dichotomie simple entre maîtres et dépendants. Les "humiliores" comprennent ainsi des personnes aisées, modestes et très pauvres [6](#page=6). ### 4.2 Le cas de la plebs urbana La "plebs urbana" constitue une catégorie particulière au sein des classes populaires, présente à Rome et dans les colonies romaines. Elle représentait un groupe de privilégiés au sein de l'Empire, se situant en dessous des "ordines" mais au-dessus des autres catégories populaires et des esclaves. Il s'agit des citoyens romains chefs de famille [6](#page=6). Les estimations de leur proportion dans la population de Rome varient considérablement, allant d'un tiers aux trois quarts de la population totale (soit 600 000 sur 800 000 habitants). Cette "plèbe" est très diverse, regroupant des catégories sociales dont les objectifs ne coïncident pas toujours [6](#page=6). #### 4.2.1 Les divisions de la plebs urbana Paul Veyne distingue au sein de la plèbe la "media plebs" (plèbe moyenne) de la "plebs humilis" (plèbe humble) et des "ordines". La distinction fondamentale se situe entre ceux qui doivent gagner leur pain au jour le jour, les "egentes" (indigents) qui perçoivent un salaire journalier et paient un loyer quotidien, et ceux qui sont assurés du lendemain et peuvent jouir d'une meilleure qualité de vie grâce à leurs biens [6](#page=6). **Conditions de vie des "egentes":** * Ils habitent les étages supérieurs des "insulae" (immeubles d'habitation) ou les taudis [6](#page=6). * Pour accéder aux habitations des "egentes", il fallait gravir un nombre considérable de marches, comme le décrit Martial, qui, bien que n'étant pas "egens", se peignait dans cette situation [6](#page=6). * Les logements de fortune incluent des petites cabanes adossées aux bâtiments publics, des caves, des cages d'escalier, ou des espaces dans des monuments publics ouverts la nuit [6](#page=6). * Certains dorment dans les "tabernae" (boutiques) ou dans l'arrière-salle des auberges [6](#page=6). **Conditions de vie de la "media plebs":** * La "plèbe moyenne" réside dans les "cenacula" (appartements situés en bas des "insulae") et paie ses loyers à l'année, s'ils ne sont pas propriétaires [6](#page=6). * Ils peuvent également posséder des "domus" (maisons), dont la taille moyenne à Pompéi se situe entre 120 et 350 mètres carrés, une surface considérablement plus petite que celles des "proceres" (élites) qui varient entre 450 et 3000 mètres carrés dans la même ville [7](#page=7). #### 4.2.2 La diversité économique et professionnelle de la plèbe moyenne Rome, en tant que mégalopole regroupant toutes les catégories sociales en grand nombre, a vu émerger une véritable classe moyenne diversifiée et consciente d'elle-même. Cette catégorie comprend [7](#page=7): * De grands entrepreneurs, tels qu'Eurysachès, un adjudicataire des marchés publics, ou Arruntius Evaristus, un crieur public dont le patrimoine rivalise avec celui des sénateurs, enrichi par une profession jugée insignis [7](#page=7). * Des "tabernarii" modestes, qui ne possèdent, selon Cicéron, que leur échoppe abritant leur matériel de travail et leur gain quotidien, leur petite chambre, et leur lit, garantissant ainsi la sécurité de leur vie [7](#page=7). * Des propriétaires fonciers vivant en ville et tirant des revenus suffisants de leurs domaines pour vivre dans l'aisance [7](#page=7). Il est possible que les affranchis ne soient pas immédiatement inclus dans cette définition, bien que cela reste à prouver; leurs descendants ont cependant trouvé une place de choix dans ce milieu au fil des générations [7](#page=7). #### 4.2.3 Valeurs et attitudes politiques de la plèbe moyenne La "plèbe moyenne" se distingue des "proceres" principalement par sa fortune, mais aussi par ses valeurs et son mode de vie, qui est avant tout privé et familial. Ces familles partagent certaines valeurs avec les "proceres". Ayant moins à gagner des bouleversements sociaux, et étant plus vulnérables que les puissants aux conjonctures économiques, elles n'apprécient pas les guerres civiles. La République était associée à la guerre civile, et les empereurs étaient perçus comme les défenseurs du peuple contre une aristocratie oppressive. Bien que la plèbe puisse diverger sur la personne de l'empereur, elle défendait l'institution impériale. Par conséquent, la plèbe n'était pas dépolitisée, même si sa participation politique ne passait plus par le vote, mais par la manifestation [7](#page=7). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Citoyen romain | Individu possédant l'ensemble des droits civils et politiques conférés par Rome, permettant notamment la participation à la vie publique et la protection juridique. | | Latin | Statut juridique intermédiaire dans le monde romain, accordant certains droits mais pas l'intégralité de la citoyenneté romaine. Le droit latin a évolué au fil du temps et a été étendu à diverses communautés. | | Pérégrin | Terme désignant les étrangers libres vivant dans l'Empire romain, sans posséder la citoyenneté romaine ni le statut de latin. Ils étaient soumis au droit de leur cité d'origine. | | Guerre sociale | Conflit armé (90-89 a.C.) opposant Rome à ses alliés italiens qui revendiquaient la citoyenneté romaine. La guerre aboutit à l'extension de la citoyenneté à toute l'Italie. | | Édit de Caracalla (Constitution antonine) | Décret impérial de 212 p.C. qui accorde la citoyenneté romaine à tous les habitants libres de l'Empire, marquant une uniformisation juridique et fiscale et la dépolitisation de la citoyenneté. | | Ingénus | Personne libre de naissance, par opposition aux affranchis. | | Affranchis | Esclaves libérés, qui acquièrent un statut juridique particulier, souvent avec certaines limitations par rapport aux citoyens de naissance libre. | | Ordres (équestre, sénatorial) | Catégories sociales et politiques élevées à Rome, définies par la fortune et les fonctions exercées. L'ordre équestre et l'ordre sénatorial constituaient les principales composantes de l'élite romaine. | | Honestiores | Terme latin désignant les "plus honnêtes", les "gens de bien", qui formaient l'élite sociale et morale romaine, bénéficiant de privilèges juridiques et judiciaires. | | Humiliores | Terme latin désignant les "plus humbles", les "gens du commun", par opposition aux honestiores. Ce groupe regroupait une large majorité de la population, aux statuts sociaux variés. | | Cursus honorum | Carrière hiérarchisée des magistratures romaines, qui devait être suivie par ceux qui aspiraient aux plus hautes fonctions politiques, commençant par la questure et pouvant aboutir au consulat. | | Sesterce (HS) | Monnaie romaine de cuivre ou de laiton, utilisée comme unité de compte. La fortune était souvent exprimée en sesterces. | | Évergétisme | Pratique de faire des dons et des fondations à la collectivité (cités, groupes civiques) par des individus fortunés, afin d'affirmer leur statut social, leur générosité et d'obtenir la gloire. | | Plebs urbana | Ensemble des citoyens romains résidant dans la ville, formant une catégorie sociale diverse allant des plus pauvres (indigents) à une classe moyenne plus aisée. | | Insulae | Immeubles d'habitation à étages dans les villes romaines, souvent surpeuplés et de qualité médiocre pour les couches populaires. | | Cenacula | Appartements situés dans les étages inférieurs des insulae, généralement plus confortables que ceux des étages supérieurs. |

# Alexander de Grote: mythevorming en beeldvorming door de eeuwen heen De figuur van Alexander de Grote is door de eeuwen heen onderwerp geweest van mythevorming en beeldvorming, waarbij zijn naam en daden werden gebruikt en misbruikt voor diverse doeleinden, variërend van militaire inspiratie tot culturele superioriteit [1](#page=1). ### 1.1 De mythe van Alexander Sommige personen worden na hun dood zo beroemd dat hun naam blijft voortleven in de vorm van een mythe, die soms weinig meer te maken heeft met hun daadwerkelijke leven. Alexander van Makedonië, beter bekend als Alexander de Grote, is een van de beroemdste helden uit de klassieke oudheid wiens naam door de eeuwen heen is blijven bestaan en gebruikt [1](#page=1). > **Tip:** Het bestuderen van de mythische beeldvorming rondom historische figuren biedt inzicht in hoe het verleden door verschillende culturen en periodes werd geïnterpreteerd en ingezet. ### 1.2 Beeldvorming door de eeuwen heen #### 1.2.1 Romeinse interpretaties De Romeinen hechtten grote waarde aan Alexander de Grote. Julius Caesar uitte zijn bewondering en frustratie toen hij op jonge leeftijd een standbeeld van Alexander zag in Cadiz, omdat hij op die leeftijd nog niets had gepresteerd vergeleken met Alexanders wereldveroveringen. Suetonius gebruikte dit verhaal om de ambitie van Caesar te illustreren, die Gallië veroverde en zo de machtigste man in Rome werd [1](#page=1). Ploutarchos, een Griekse schrijver die leefde nadat Griekenland door de Romeinen was veroverd, benadrukte de superioriteit van de Griekse prestaties ten opzichte van die van de Romeinen. Hij stelde dat degenen die door Alexander werden onderworpen, beter af waren dan zij die aan hem ontsnapten, omdat Alexander welvaart bracht en de "woeste aard" van stammen veranderde. De oudste bewaarde vermelding van Alexanders bijnaam 'de Grote' is trouwens Romeins, uit een eeuw na zijn dood. Een vloermozaïek uit Pompeji, dat dateert uit de 1ste eeuw v.C., beeldt Alexander af terwijl hij de Perzische koning Dariush verslaat [1](#page=1). #### 1.2.2 Middeleeuwse fascinatie In de middeleeuwen kochten edelen en rijke stadsbewoners "Alexanderromans". Deze handgeschreven boeken dienden ter ontspanning en presenteerden Alexander niet alleen als een veroveraar uit de oudheid, maar ook als een avonturier. In deze romans verscheen Alexander als een middeleeuwse ridder, ontdekte hij gouden en zilveren bergen, maakte hij een luchtreis in een ijzeren kooi en verkende hij de bodem van de zee in een duikton [1](#page=1). > **Example:** De middeleeuwse Alexanderromans illustreren hoe historische figuren kunnen worden aangepast aan de culturele en literaire conventies van hun tijd, met fantastische elementen die de oorspronkelijke historische context overstijgen. #### 1.2.3 Napoleon en de inspiratie voor verovering en beschaving Napoleon Bonaparte zag Alexander de Grote als een inspiratiebron voor zijn eigen militaire ambities. Hij liet zijn soldaten, op weg naar Egypte, een boodschap voorlezen die benadrukte dat ze een verovering zouden doen met "onschatbare effecten op de beschaving en de wereldhandel". Napoleon gebruikte Alexander als een voorbeeld van het brengen van beschaving en het verspreiden van de Franse cultuur. Hij voegde wetenschappers toe aan zijn leger om de Egyptische geschiedenis te bestuderen en het land te moderniseren, en nam zelfs een hete-luchtballon mee, een recente uitvinding [1](#page=1). > **Tip:** Let op hoe leiders uit latere periodes historische figuren selectief gebruiken om hun eigen acties en ambities te legitimeren en te verheerlijken. #### 1.2.4 Hedendaagse claims en nationale trots Zelfs in de moderne tijd claimen landen Alexander de Grote voor hun nationale geschiedenis. Griekenland en buurland Noord-Macedonië hebben beiden aanspraak gemaakt op Alexander. De openingsceremonie van de Olympische Spelen in Athene in 2004 toonde Alexander en de Macedonische falanx als een symbool van de Griekse geschiedenis, bedoeld om miljoenen kijkers wereldwijd te imponeren. In Skopje, de hoofdstad van Noord-Macedonië, werd in 2011 een enorm ruiterstandbeeld van Alexander opgericht, bedoeld om de nationale trots aan te wakkeren, wat tot grote woede van de Grieken leidde [1](#page=1). ### 1.3 Doel van de beeldvorming Door de eeuwen heen werd de beeldvorming rond Alexander de Grote gebruikt om verschillende doelen te dienen: * **Militaire inspiratie:** Zoals bij Caesar en Napoleon, om ambitie en dadendrang te stimuleren [1](#page=1). * **Culturele superioriteit:** Ploutarchos gebruikte Alexander om de prestaties van de Grieken te benadrukken ten opzichte van de Romeinen [1](#page=1). * **Nationale identiteit en trots:** Zowel in de oudheid als in moderne tijden, om een gemeenschappelijke held te creëren en nationale trots te voeden [1](#page=1). * **Ontspanning en vermaak:** Door de middeleeuwse Alexanderromans, die de held in avontuurlijke en fantasierijke verhalen plaatsten [1](#page=1). * **Legitimatie van macht en beschaving:** Zoals Napoleon deed door zijn veroveringen te koppelen aan het verspreiden van beschaving en handel [1](#page=1). De mythevorming rond Alexander de Grote toont aan hoe historische figuren kunnen worden getransformeerd en opnieuw geïnterpreteerd om aan te sluiten bij de behoeften, waarden en aspiraties van verschillende tijdsperiodes en culturen [1](#page=1). --- # De Griekse erfenis in de oostelijke Mediterrane wereld Dit onderwerp verkent de blijvende invloed en verspreiding van de Griekse cultuur en macht in de oostelijke Middellandse Zee regio gedurende de periode van 350 v.Chr. tot 50 v.Chr [1](#page=1). ### 2.1 De mythe van Alexander de Grote en zijn impact Alexander van Makedonië, beter bekend als Alexander de Grote, is een van de meest beroemde figuren uit de klassieke oudheid, wiens naam door de eeuwen heen is blijven voortleven en hergebruikt. Zijn nalatenschap werd niet alleen gekenmerkt door militaire veroveringen, maar ook door de manier waarop hij werd voorgesteld en gebruikt door latere generaties om hun eigen ambities en identiteit te rechtvaardigen [1](#page=1). #### 2.1.1 Alexander als inspiratiebron voor Romeinen Romeinen, zoals Julius Caesar, zagen in Alexander een rolmodel voor ambitie en prestatie. Caesar voelde zich geïnspireerd door Alexander's veroveringen op jonge leeftijd en gebruikte deze als maatstaf voor zijn eigen militaire successen, zoals de verovering van Gallië. De Romeinse schrijver Suetonius noemde het beeld van Alexander in Cadiz een passende illustratie van Caesar's ambitie [1](#page=1). #### 2.1.2 Griekse schrijvers en de Romeinse dominantie Griekse schrijvers, die leefden in een periode waarin Griekenland al door de Romeinen was veroverd, benadrukten graag de prestaties van de Grieken ten opzichte van de Romeinen. Ploutarchos, die rond 100 n.Chr. leefde, schreef over Alexander en benadrukte dat degenen die door hem werden onderworpen, beter af waren dan degenen die aan hem ontsnapten, omdat Alexander welvaart bracht en "de woeste aard van talloze stammen veranderd". Dit perspectief suggereerde dat Griekse overheersing een civiliserende kracht was [1](#page=1). #### 2.1.3 Alexander in latere periodes en culturen * **Middeleeuwen:** Edelen en rijke stadsbewoners kochten "Alexanderromans", handgeschreven boeken waarin Alexander niet alleen als veroveraar uit de oudheid, maar ook als een avontuurlijke middeleeuwse ridder werd voorgesteld. Deze romans bevatten fantastische verhalen over gouden bergen, luchtreizen en verkenningen van de zeebodem [1](#page=1). * **Napoleontische tijd:** Napoleon Bonaparte gebruikte de figuur van Alexander de Grote om zijn eigen soldaten te motiveren voor de expeditie naar Egypte in 1798. Hij sprak over "onschatbare effecten op de beschaving" en benadrukte dat de gebouwen en daden van Alexander hen konden inspireren. Napoleon zag zichzelf ook als een brenger van "beschaving" en Franse cultuur, vergelijkbaar met hoe Alexander werd gezien [1](#page=1). * **Moderne tijd:** De Griekse geschiedenis, met inbegrip van Alexander en de Macedonische falanx, wordt nog steeds gebruikt als een onderwerp om nationale trots aan te wakkeren, zoals te zien was tijdens de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Athene in 2004. Ook buurlanden, zoals Noord-Macedonië, claimen Alexander voor hun nationale geschiedenis, wat tot politieke spanningen kan leiden, zoals geïllustreerd door het ruiterstandbeeld van Alexander in Skopje [1](#page=1). > **Tip:** De mythevorming rond Alexander de Grote toont aan hoe historische figuren door verschillende culturen en periodes worden gereinterpreteerd om aan te sluiten bij hedendaagse politieke en culturele behoeften. #### 2.1.4 Beeldvorming in beeldende kunst Het beeld van Alexander de Grote werd ook visueel vastgelegd door de eeuwen heen. Een vloermozaïek uit de 1ste eeuw v.Chr. in Pompeji toont Alexander die de Perzische koning Dariush verslaat. Dit soort afbeeldingen droeg bij aan de Romeinse waardering voor Griekse heldendaden en hun eigen culturele aspiraties. Tegenwoordig worden beelden van Alexander gebruikt om nationale identiteit te vieren en politieke claims te onderbouwen [1](#page=1). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mythe | Een traditioneel verhaal dat vaak bovennatuurlijke gebeurtenissen of wezens beschrijft, en dat culturele waarden, overtuigingen of historische gebeurtenissen probeert te verklaren of te verheerlijken. | | Polis | Een onafhankelijke stadstaat in het oude Griekenland, die zowel het stedelijke gebied als het omliggende platteland omvatte en politiek autonoom was. | | Alexander de Grote | Koning van het oude Macedonië die een van de grootste militaire campagnes uit de oudheid leidde, een enorm rijk stichtte en een aanzienlijke culturele invloed uitoefende in de oostelijke Mediterrane wereld en Azië. | | Beeldvorming | Het proces waarbij een beeld of perceptie van een persoon, gebeurtenis of concept wordt gevormd, vaak beïnvloed door de context, intenties en interpretaties van de waarnemer of maker. | | Vloermozaïek | Een decoratieve kunstvorm waarbij kleine, gekleurde stukjes steen, glas of aardewerk (tesserae) worden gebruikt om patronen, afbeeldingen of scènes op vloeren te creëren, veelal in de klassieke oudheid. | | Griekse erfenis | De blijvende culturele, politieke, artistieke en intellectuele invloeden die de oude Grieken hebben nagelaten en die zichtbaar blijven in latere beschavingen en hedendaagse samenlevingen. | | Mediterrane wereld | De geografische regio die het Middellandse Zeegebied omvat, inclusief de omliggende landen in Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten, met een rijke geschiedenis van interactie en uitwisseling. | | Falanx | Een dichte militaire formatie van infanteristen die vochten met lange speren en grote schilden, gebruikt door het oude Griekse leger, met name door de Macedoniërs onder leiding van Alexander de Grote. | | Alexanderroman | Een verzameling middeleeuwse verhalen die zich richten op de avonturen en daden van Alexander de Grote, vaak met fantastische en legendarische elementen die afwijken van historische feiten. |

# Ontdekking en geschiedenis van Ebla Dit onderwerp behandelt de ontdekking, opgravingen en de gedetailleerde geschiedenis van de stad Ebla, met de focus op de drie opeenvolgende koninkrijken en hun bloeiperioden en verwoestingen. ### 1.1 De stad Ebla: een korte introductie Ebla, tegenwoordig bekend als Tell Mardikh, was een van de oudste en meest invloedrijke steden van het oude Syrië. De naam "Ebla" betekent waarschijnlijk "witte rots", verwijzend naar de kalksteen waarop de stad gebouwd werd. Het was een belangrijk politiek en economisch centrum in de vroege bronstijd, gelegen in een vruchtbare vlakte met een mediterraan klimaat, wat extensieve droge akkerbouw mogelijk maakte. De archeologische site beslaat ongeveer 60 hectare en vormt een tell. ### 1.2 Ontdekking en opgravingen Ondanks vermeldingen in oude Sumerische en Akkadische teksten, bleef de precieze locatie van Ebla eeuwenlang onbekend. De site werd pas in de twintigste eeuw geïdentificeerd. In 1963 startte de Italiaanse archeoloog Paolo Matthiae een onderzoek op Tell Mardikh. De identificatie als het legendarische Ebla werd in 1968 bevestigd door de vondst van een votief fragment met koninklijke inscripties. De Italiaanse Archeologische Expeditie in Syrië (MAIS), onder leiding van Matthiae, voerde intensieve opgravingen uit tussen 1964 en 2010. De grote doorbraak kwam in 1973 met de ontdekking van het koninklijk paleis, Paleis G, en in 1975 een omvangrijke collectie kleitabletten. Deze vondsten boden een uniek inzicht in de vroege bronstijd. Helaas heeft de Syrische burgeroorlog de site beschadigd door plunderingen en conflicten, maar Ebla blijft een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen in het Oude Nabije Oosten. ### 1.3 De geschiedenis van Ebla: de drie koninkrijken Ebla kende een lange geschiedenis die gekenmerkt wordt door drie opeenvolgende koninkrijken, die elk eindigden in verwoesting. De eerste bewoning dateert van rond 3500 v.C. #### 1.3.1 Het eerste koninkrijk (ca. 3000–2400 v.C.) Deze periode, ook wel Mardikh IIA genoemd, zag Ebla uitgroeien tot een machtig handelscentrum en een expansionistische macht. Het was een gecentraliseerde samenleving met een koning, ondersteund door gouverneurs en ambtenaren. De koningin speelde ook een belangrijke rol. Ebla onderhield uitgebreide handelscontacten met steden als Mari, Kish en Akkad, en stond bekend om de productie en export van wol, textiel en meubels. Het diende ook als een cruciale tussenstop voor kostbare goederen, zoals lapis lazuli uit Afghanistan. Rivaliteit met Mari, met name over handel, was kenmerkend voor deze periode. Het eerste koninkrijk werd rond 2400 v.C. verwoest, vermoedelijk door Sargon van Akkad of Naram-Sin tijdens de Akkadische expansie. De verwoesting van het koninklijk paleis (Paleis G) en een deel van de Acropolis, leidde tot een brand die de Ebla-tabletten uit deze periode uitzonderlijk goed bewaarde. > **Tip:** De brand tijdens de verwoesting van het eerste koninkrijk is cruciaal geweest voor onze kennis van Ebla, omdat deze de administratieve en economische documenten, bekend als de Ebla-tabletten, heeft bewaard. #### 1.3.2 Het tweede koninkrijk (ca. 2400–2250 v.C.) Na de eerste vernietiging werd Ebla heropgebouwd. Deze periode, aangeduid als Mardikh IIB2, kenmerkte zich door een verminderde politieke macht maar een versterkte regionale invloed. De stad bleef een belangrijk religieus en economisch centrum, met de bouw van nieuwe tempels zoals de Temple of the Rock en de Red Temple. Echter, rond 2000 v.C. werd de stad opnieuw verwoest, waarschijnlijk door lokale conflicten en invallen van de Amorieten. #### 1.3.3 Het derde koninkrijk (ca. 2000–1600 v.C.) Bekend als Mardikh IIIA en IIIB, zag Ebla een herbouw als een gestichte stad met de vestiging van Amorietische stammen. De stad ontwikkelde zich tot een regionaal handelscentrum met nieuwe tempels, paleizen en stadsmuren. Het sloot een bondgenootschap met het koninkrijk Yamhad (het huidige Aleppo). Ondanks deze ontwikkelingen bereikte de welvaart van Ebla nooit meer het niveau van haar eerste bloeiperiode. Rond 1600 v.C. werd de stad definitief verwoest door de Hettieten onder koning Mursili I, wat het einde van Ebla betekende. Vanaf Mardikh IV waren er nog slechts kleine nederzettingen in het gebied, zonder het vroegere belang van Ebla. ### 1.4 Architectuur van Ebla Ebla was architecturaal opgebouwd uit twee niveaus: een hoger gelegen Acropolis, waar de koninklijke en religieuze gebouwen stonden, en een lagere stad met vier districten en evenveel stadspoorten. Vanwege de herhaaldelijke verwoestingen en herbouw, zijn monumentale gebouwen vaak op de fundamenten van eerdere structuren geplaatst. Paleis P5 op de Acropolis werd bijvoorbeeld herhaaldelijk omgebouwd tot het "intermediate palace" en later het "Northern Palace". #### 1.4.1 Paleis G Paleis G, gebouwd rond 2400 v.Chr. op de Acropolis, was het bestuurlijke hart van Ebla. Met een oppervlakte van circa 10.000 vierkante meter, was het gebouwd met leemtichels op een stenen fundering. Het paleis omvatte meerdere binnenplaatsen, een monumentale trap en een groot ontvangstplein (the Audience Court) met zuilengalerijen en een troonpodium. Een ceremoniële trap verbond de privévertrekken van de koning met de troonzaal. De vloeren waren van gestampte klei of kalk, en de muren waren versierd met reliëfs, ingelegde houten panelen en beeldhouwwerk. De architectonische stijl van Paleis G toonde een duidelijke Syrische traditie, onafhankelijk van Mesopotamië, die later invloed had op sites als Ugarit en Alalakh. ### 1.5 Het grote archief en de Ebla-tabletten De ontdekking van het paleisarchief in Paleis G in 1975 was een revolutionaire gebeurtenis. Hier werden ongeveer 20.000 kleitabletten gevonden, daterend uit 2500–2350 v.Chr. Deze tabletten waren verdeeld over twee archieven: het Grote Archief (circa 14.000 teksten) en het Kleine Archief (vooral diplomatieke documenten). > **Tip:** De tweetalige aard van veel Ebla-tabletten (Eblaïtisch en Sumerisch) is van onschatbare waarde gebleken voor de taalkunde, aangezien ze het oudste bekende lexicon ter wereld vertegenwoordigen. De teksten zijn geschreven in het Eblaïtisch, een vroege Semitische taal, en het Sumerisch via het spijkerschrift. De inhoud van de tabletten is zeer divers en omvat administratieve, economische en diplomatieke teksten, alsook rituele en religieuze hymnen. Ze beschrijven de handel in diverse goederen, zoals goud, zilver, textiel, koper en landbouwproducten, en bevatten lijsten van maandelijkse offers door de elite. De vondst van deze tabletten heeft significant bijgedragen aan de kennis van de Sumerische taal en gaf diepgaande inzichten in de politieke, economische en religieuze organisatie van de vroege bronstijd in de Levant. ### 1.6 Materiële cultuur en kunst De archeologische vondsten uit Ebla getuigen van de rijkdom van de stad. Er zijn zegelafdrukken, aardewerk, metalen objecten, luxegoederen, beeldjes en ingelegde panelen gevonden. Ebla stond bekend om haar ambachtelijke productie van wol, textiel, koper en steen. De aanwezigheid van Egyptische importen onderstreept de handelsbetrekkingen en de welvaart. Kleine vondsten, voornamelijk uit Paleis G (2350–2250 v.C.), tonen een verfijnde esthetiek die doet denken aan de Late Uruk- en Proto-Elamitische tradities. Voorbeelden hiervan zijn de liggende stier met een mensenhoofd, hoofdtooien van elitaire personen, en fragmenten van houten panelen met schelpeninlegwerk die dieren en rozetten voorstellen. ### 1.7 Begrafenisrituelen De begrafenispraktijken in Ebla zijn goed gedocumenteerd. Graven bevonden zich voornamelijk op de zuidelijke helling van de Acropolis, maar ook in woonwijken en nabij tempelcomplexen. Tijdens de Midden-Bronstijd werden kuilgraven, ondergrondse grafkamers en hergebruikte cisternen als familiegraven gebruikt. De overledenen werden doorgaans in foetushouding begraven, soms gezalfd met olie en omwikkeld met textiel. Grafgiften, zoals drinkkommen, beeldjes, sieraden en miniatuurvoorwerpen, wijzen op sociale stratificatie. Graf P.8680, een diepe schacht onder het Zuidpaleis (ca. 1800–1600 v.Chr.), is een bijzonder voorbeeld. Hier werden resten van minstens 56 personen gevonden, voornamelijk vrouwen en kinderen, samen met luxe aardewerk, sieraden en Egyptische importen. De resten duiden op rituele reiniging met vuur en mogelijk gemeenschappelijke maaltijden. Een individu toonde tekenen van schedeloperatie (trepanatie), wat wijst op medische kennis en rituele status. ### 1.8 Bestuur, economie en religie Ebla was een gecentraliseerde staat onder leiding van een koning, bijgestaan door een raad en ambtenaren, waarbij de koningin een belangrijke rol speelde. Het bestuur was hiërarchisch en werd ondersteund door schriftelijke administratie. Economisch fungeerde Ebla als een strategisch handelscentrum dat karavanen en handelsroutes controleerde tussen Mesopotamië, Anatolië, de Levant en Egypte. Het paleis speelde een centrale rol in de herverdeling van goederen zoals hout, textiel, ambachtelijke producten en metalen. Ebla was een commerciële rivaal van Mari, wat leidde tot conflicten over handelsroutes en toegang tot luxegoederen. De religie was polytheïstisch, met een pantheon van Semitische goden zoals Dagan, Ishtar en Damu, aangevuld met Sumerische invloeden. Rituelen en offers waren significant, zoals blijkt uit de tabletten. De religieuze tradities van Ebla kenmerken zich door een mengeling van Syrische en Mesopotamische elementen, mede gevormd door handel en culturele uitwisseling. ### 1.9 De rol van de vrouw Vrouwen bekleedden in Ebla een opmerkelijk centrale rol. Zij hadden eretitels, waren actief in tempels, handel en bestuur, en genoten aanzien binnen de samenleving. De tempel van Ishtar onderstreepte hun hoge status en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, wat Ebla onderscheidt van veel andere samenlevingen uit die periode. ### 1.10 Betekenis van Ebla Ondanks de herhaaldelijke verwoestingen en huidige bedreigingen door oorlog en plundering, blijft Ebla een cruciale archeologische vindplaats. De stad toont aan dat de Levant niet slechts een periferie van Mesopotamië was, maar een zelfstandig centrum van beschaving. Ebla's handel en cultuur hadden een blijvende invloed op de geschiedenis van het Nabije Oosten. --- # Architectuur en materiële cultuur van Ebla Dit onderwerp verkent de architectonische opbouw van Ebla, inclusief Paleis G, en de rijke materiële cultuur die door archeologische vondsten is blootgelegd, zoals aardewerk, metalen objecten en inlegwerk. ### 2.1 Architectonische opbouw van Ebla Ebla was opgebouwd uit twee hoofdgebieden: de hoger gelegen Acropolis en de lager gelegen stad. #### 2.1.1 De Acropolis De Acropolis bevatte de belangrijkste koninklijke en religieuze gebouwen van de stad. Door herhaaldelijke verwoestingen en herbouw zijn op deze locatie monumentale structuren over elkaar heen gebouwd. Zo stond Paleis P5 aanvankelijk op de plek waar later tijdens het Tweede Koninkrijk het intermediate palace werd gebouwd, en in het Derde Koninkrijk nam het Northern Palace deze functie over. #### 2.1.2 De lager gelegen stad De lager gelegen stad was onderverdeeld in vier districten en werd ontsloten door vier stadspoorten. #### 2.1.3 Paleis G Paleis G, gebouwd rond 2400 v.Chr. op de acropolis, vormde het administratieve hart van Ebla. * **Omvang en constructie:** Het paleis besloeg een oppervlakte van circa 10.000 vierkante meter en was opgetrokken uit leemtichels op een stenen fundering. * **Indeling en kenmerken:** Het paleis kende diverse binnenplaatsen, een monumentale trap en een groot ontvangstplein (the Audience Court). Dit plein werd gekenmerkt door zuilengalerijen en een troonpodium. * **Koninklijke toegang:** Koningen konden via een ceremoniële trap rechtstreeks vanuit hun privévertrekken naar de troonzaal reizen. * **Decoratie:** De vloeren waren afgewerkt met gestampte klei of kalk. De muren waren versierd met reliëfs, ingelegde houten panelen en beeldhouwwerk. * **Architectonische stijl:** De architectuur van Paleis G vertoont een duidelijke Syrische traditie, die onafhankelijk van Mesopotamië is ontwikkeld. Deze stijl had later invloed op archeologische sites zoals Ugarit, Alalakh en Aramese citadellen. ### 2.2 Het paleisarchief en de Ebla-tabletten De ontdekking van het paleisarchief in 1975 was een revolutionaire gebeurtenis. * **Aantal en datering:** In Paleis G werden ongeveer 20.000 kleitabletten gevonden, die dateren uit de periode 2500–2350 v.Chr. * **Archiefstructuur:** De tabletten werden aangetroffen in twee specifieke archieven: * Het Grote Archief (L.2769) bevatte circa 14.000 teksten. * Het Kleine Archief (L.2712) bevatte voornamelijk diplomatieke documenten. * **Talen en inhoud:** De teksten zijn geschreven in het Eblaïtisch, een vroege Semitische taal, en in het Sumerisch, via het spijkerschrift. Deze tweetalige documenten vormden het oudste bekende lexicon ter wereld. De inhoud varieert van administratieve, economische en diplomatieke teksten tot rituele en religieuze hymnen. Ze beschrijven handel in waardevolle goederen zoals goud, zilver, textiel, koper, brons en landbouwproducten, en documenteren maandelijkse offers door de elite. * **Wetenschappelijke impact:** De vondst van de Ebla-tabletten heeft significant bijgedragen aan de kennis van de Sumerische taal en heeft diepgaande inzichten geboden in de politieke, economische en religieuze organisatie van de vroege bronstijd in de Levant. ### 2.3 Materiële cultuur en kunst De archeologische vondsten uit Ebla getuigen van de rijkdom en het ambachtelijke niveau van de stad. * **Vondsten:** Er zijn diverse artefacten ontdekt, waaronder zegelafdrukken, aardewerk, metalen objecten, luxegoederen, beeldjes en ingelegde panelen. * **Ambachtelijke productie:** Ebla stond bekend om haar gespecialiseerde productie van wol, textiel, koper en steen. * **Getuigenis van welvaart:** De materiële cultuur weerspiegelt de economische bloei en de uitgebreide handelsactiviteiten van Ebla. De aanwezigheid van Egyptische importproducten onderstreept deze rijkdom eveneens. * **Specifieke vondsten in Paleis G:** Kleinvondsten uit Paleis G, daterend uit 2350–2250 v.Chr., vertonen een verfijnde esthetiek die doet denken aan de Late Uruk- en Proto-Elamitische tradities. Voorbeelden hiervan zijn: * Een liggende stier met een mensenhoofd. * Hoofdtooi van elitaire personen. * Fragmenten van houten panelen met schelpeninlegwerk, die dieren en rozetten voorstellen. ### 2.4 Begrafenisrituelen De begrafenispraktijken in Ebla zijn uitgebreid gedocumenteerd, wat inzicht geeft in hun cultuur en maatschappelijke structuur. * **Locaties van graven:** De graven bevonden zich voornamelijk op de zuidelijke helling van de Acropolis, maar ook in woonwijken en nabij tempelcomplexen. * **Begraafwijzen:** Tijdens de Midden-Bronstijd werden verschillende methoden gebruikt, waaronder kuilgraven (pit burials), ondergrondse grafkamers en hergebruikte cisternen als familiegrafkamers. * **Lijkbezorging:** Overledenen werden doorgaans in foetushouding begraven, soms gezalfd met olie en omwikkeld met textiel. * **Grafgiften:** De graven bevatten vaak grafgiften zoals drinkkommen, beeldjes, sieraden en miniatuurvoorwerpen. De rijkdom van deze giften wijst op sociale stratificatie. * **Speciaal graf P.8680:** Dit graf, een diepe schacht onder het Zuidpaleis (ca. 1800–1600 v.Chr.), is een bijzonder voorbeeld. Hier werden de resten van minstens 56 personen gevonden, voornamelijk vrouwen en kinderen, samen met luxe aardewerk, sieraden en Egyptische importen. * **Rituele aspecten:** De overblijfselen in graf P.8680 suggereren rituele reiniging met vuur en mogelijk gemeenschappelijke maaltijden. * **Medische kennis:** Het voorkomen van een schedeloperatie (trepanatie) bij één individu, die deze procedure overleefd had, duidt op medische kennis en mogelijk een speciale rituele status. ### 2.5 Bestuur, economie en religie Ebla functioneerde als een gecentraliseerde en economisch belangrijke stadstaat. * **Bestuur:** De stad werd bestuurd door een koning, bijgestaan door een raad en ambtenaren. De koningin speelde ook een significante rol. Het bestuur was hiërarchisch en maakte gebruik van schriftelijke administratie. * **Economie:** Ebla was een cruciaal handelscentrum dat karavanen en handelsroutes controleerde. De strategische ligging maakte het een knooppunt tussen Mesopotamië, Anatolië, de Levant en Egypte. Het paleis speelde een centrale rol in de herverdeling van goederen zoals hout, textiel, ambachtelijke producten en metalen. * **Handelsrivaliteit:** Ebla kende een intense commerciële rivaliteit met Mari, die voornamelijk draaide om de controle over handelsroutes en de toegang tot luxegoederen. * **Religie:** De religie in Ebla was polytheïstisch. Het pantheon omvatte Semitische goden zoals Dagan, Ishtar en Damu, aangevuld met Sumerische invloeden zoals Enki en Nink. Rituelen en offers, zoals gedocumenteerd op de tabletten, waren essentieel. De religieuze tradities van Ebla waren een synthese van Syrische en Mesopotamische elementen, beïnvloed door handel en culturele uitwisseling. ### 2.6 De rol van de vrouw Vrouwen namen in Ebla een opmerkelijk centrale positie in. * **Maatschappelijke participatie:** Vrouwen bekleedden eretitels, waren actief in tempels, handel en bestuur, en genoten aanzien binnen de samenleving. * **Symboliek van de tempel:** De tempel van Ishtar benadrukte hun hoge status en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen in Ebla. * **Uniek aspect:** Deze prominente rol van vrouwen onderscheidt Ebla van veel andere samenlevingen uit die periode. ### 2.7 Betekenis van Ebla Ondanks herhaaldelijke verwoestingen en de huidige bedreigingen door oorlog en plundering, blijft Ebla een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen. * **Zelfstandig centrum van beschaving:** Ebla toont aan dat de Levant niet slechts een periferie van Mesopotamië was, maar een zelfstandig centrum van beschaving. * **Culturele en economische invloed:** De stad had een handel en cultuur die een blijvende invloed uitoefende op de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten. --- # Bestuur, economie, religie en de rol van vrouwen Dit onderwerp verkent de politieke structuur van Ebla als gecentraliseerde staat, de economische rol als handelscentrum, het polytheïstische religieuze systeem en de opvallende centrale rol die vrouwen in de samenleving speelden. ### 3.1 Bestuur en politieke structuur Ebla functioneerde als een gecentraliseerde staat, gekenmerkt door een hiërarchische bureaucratie. #### 3.1.1 Koning en raad * De staat werd geleid door een koning. * De koning werd bijgestaan door een raad en diverse ambtenaren. * Het bestuur was sterk afhankelijk van schriftelijke administratie, zoals blijkt uit de ontdekking van tienduizenden kleitabletten. #### 3.1.2 De rol van de koningin * De koningin bekleedde een belangrijke positie binnen de samenleving en het bestuur van Ebla. #### 3.1.3 Administratieve en economische centra * Het koninklijk paleis, zoals Paleis G, vormde het hart van het bestuur. Dit paleis had een oppervlakte van circa 10.000 vierkante meter en was opgebouwd uit leemtichels op een stenen fundering. * Het paleis omvatte verschillende ruimtes, waaronder binnenplaatsen, een monumentale trap en een groot ontvangstplein (the Audience Court) met zuilengalerijen en een troonpodium. * Ceremoniële trappen verbonden de privévertrekken van de koningen met de troonzaal, wat de koninklijke autoriteit benadrukte. ### 3.2 Economie en handel Ebla was een cruciaal handelscentrum in de vroege bronstijd, dat een strategische rol speelde in de regionale economie. #### 3.2.1 Handelspositie en handelsroutes * Ebla beheerste karavanen en handelsroutes, en fungeerde als een belangrijk knooppunt tussen Mesopotamië, Anatolië, de Levant en Egypte. * De stad stond bekend om de productie en export van wol, textiel en meubels. * Ebla was ook een essentiële tussenstop voor kostbare goederen uit andere regio's, zoals lapis lazuli uit Afghanistan. #### 3.2.2 Commerciële rivaliteit * Er was sprake van aanzienlijke rivaliteit met de stad Mari, met name met betrekking tot de controle over handelsroutes en toegang tot luxegoederen. #### 3.2.3 De rol van het paleis in redistributie * Het paleis speelde een centrale rol in de redistributie van goederen, waaronder hout, textiel, ambachtelijke producten en metalen. #### 3.2.4 Handelsproducten * De Ebla-tabletten vermelden uitgebreid de handel in goud, zilver, textiel, koper, brons en diverse landbouwproducten. ### 3.3 Religie Het religieuze systeem van Ebla was polytheïstisch en toonde een samensmelting van lokale en Mesopotamische invloeden. #### 3.3.1 Pantheon * Het pantheon bestond uit Semitische goden zoals Dagan, Ishtar en Damu. * Daarnaast waren er Sumerische invloeden, met goden zoals Enki en Nink. #### 3.3.2 Rituelen en offers * Rituelen en offers speelden een centrale rol in de religieuze praktijken van Ebla, zoals de maandelijkse offers door de elite die op de tabletten vermeld staan. #### 3.3.3 Invloeden * De religieuze tradities van Ebla weerspiegelen een mix van Syrische en Mesopotamische elementen, mede gevormd door handel en culturele uitwisseling. * Nieuwe tempels, zoals de Temple of the Rock en de Red Temple, werden gebouwd in latere periodes. ### 3.4 De rol van vrouwen Vrouwen bekleedden een opvallend centrale en gerespecteerde positie binnen de Eblaïsche samenleving, wat onderscheidend was in vergelijking met veel andere beschavingen uit die periode. #### 3.4.1 Maatschappelijke positie * Vrouwen hadden eretitels en waren actief betrokken bij diverse maatschappelijke functies. * Ze speelden een rol in tempels, handel en bestuur. * Binnen de samenleving genoten vrouwen aanzien. #### 3.4.2 Gelijkheid en status * De tempel gewijd aan de godin Ishtar benadrukte de hoge status van vrouwen. * Er was een zekere mate van gelijkheid tussen mannen en vrouwen, wat uit de archeologische vondsten en teksten blijkt. #### 3.4.3 Archeologisch bewijs * Begrafenisgegevens, zoals in graf P.8680, tonen de aanwezigheid van een significant aantal vrouwen en kinderen, vaak samen met luxe grafgiften, wat duidt op hun maatschappelijke belang, zelfs post-mortem. > **Tip:** De centrale rol van vrouwen in Ebla is een belangrijk onderscheidend kenmerk dat de stad anders plaatst dan veel hedendaagse samenlevingen in het Nabije Oosten. Let op de specifieke vermeldingen van hun activiteiten en status in de tekst en de tabletten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ebla | Een oude stad in Syrië, ook bekend als Tell Mardikh, die een belangrijk politiek en economisch centrum was in de vroege bronstijd en beroemd is om haar archeologische vondsten, met name de Ebla-tabletten. | | Tell | Een kunstmatige heuvel of verhoging gevormd door de opeenstapeling van bewoningslagen van oude nederzettingen gedurende lange perioden, kenmerkend voor archeologische vindplaatsen in het Nabije Oosten. | | Bronstijd | Een archeologische periode die gekenmerkt wordt door het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschap en wapens. In de context van Ebla verwijst dit naar de vroege bronstijd (ca. 3300-2000 v.Chr.). | | Vruchtbare halve maan | Een historische en culturele regio die zich uitstrekt over het Midden-Oosten, waar landbouw en de ontwikkeling van vroege beschavingen mogelijk waren dankzij vruchtbare grond en waterbronnen. | | Votief fragment | Een religieus object, vaak een stukje van een beeld of inscriptie, dat als offer aan een godheid werd geschonken om dankbaarheid te tonen of een gunst te verkrijgen. | | Paleis G | Het koninklijk paleis in Ebla, ontdekt in 1973, dat een enorme hoeveelheid kleitabletten bevatte en cruciaal was voor het begrip van de vroege bronstijd. | | Ebla-tabletten | Een collectie van ongeveer 20.000 kleitabletten gevonden in Paleis G, daterend uit 2500-2350 v.Chr., die waardevolle informatie verschaffen over de politieke, economische en religieuze structuur van Ebla. | | Eblaïtisch | Een oude Semitische taal gesproken in Ebla, bekend van de inscripties op de Ebla-tabletten, die veel inzicht biedt in de vroege ontwikkeling van Semitische talen. | | Spijkerschrift | Een van de vroegste schriftsystemen ter wereld, oorspronkelijk ontwikkeld in Sumerië, waarbij tekens werden ingedrukt in kleitabletten met een stylus. | | Lexicon | Een woordenlijst of woordenboek, in dit geval verwijzend naar de tweetalige documenten op de Ebla-tabletten die het oudste bekende lexicon ter wereld vormen. | | Materiële cultuur | Alle fysieke objecten en artefacten gemaakt en gebruikt door een bepaalde groep mensen, die inzicht bieden in hun levensstijl, technologie en artistieke uitingen. | | Acropolis | Het hoogste deel van een oude stad, vaak gedomineerd door religieuze gebouwen, paleizen en verdedigingswerken, dat diende als centrum van macht en religie. | | Redistributie | Een economisch systeem waarbij goederen centraal worden verzameld en vervolgens opnieuw worden verdeeld onder de bevolking, vaak georganiseerd vanuit het paleis of tempel. | | Polytheïstisch | Het geloof in meerdere goden, kenmerkend voor veel oude religies, waaronder de religie van Ebla die een pantheon van Semitische en Sumerische goden kende. | | Pantheon | Een verzameling van alle goden binnen een bepaalde religie of mythologie, in het geval van Ebla een mix van lokale en geïmporteerde goden. | | Trepanatie | Een chirurgische ingreep waarbij een gat in de schedel wordt geboord, vaak uitgevoerd om medische of rituele redenen; gedocumenteerd bij een individu in Ebla. |

# Geografie en klimaat van Griekenland Griekenland, een land met een rijke geschiedenis en diverse landschappen, wordt gekenmerkt door zijn ligging aan zee, bergachtige terrein en een mediterraan klimaat. ### 1.1 Geografische kenmerken Griekenland is een land met een driehoekige vorm dat omringd wordt door verschillende zeeën. #### 1.1.1 Zeeën en kustlijnen De belangrijkste zeeën die Griekenland omringen zijn: * De Ionische Zee * De Egeïsche Zee * De Middellandse Zee Deze kustlijnen bieden een grote verscheidenheid aan landschappen en stranden. #### 1.1.2 Bergen en hoogste punt Griekenland is een overwegend bergachtig land. * Het hoogste punt van Griekenland is de **Mount Olympus**, met een hoogte van 2.917 meter. Deze berg is ongeveer negen maanden per jaar met sneeuw bedekt. #### 1.1.3 Steden Enkele van de belangrijkste steden in Griekenland zijn: * Athene * Thessaloniki * Patras * Heraklion * Piraeus Griekenland telt ongeveer 10 miljoen inwoners en is opgedeeld in 13 regio's. #### 1.1.4 Eilanden Griekenland staat bekend om zijn vele eilanden, die grofweg in vier hoofdcategorieën kunnen worden ingedeeld: * **Ionische eilanden:** Bekende eilanden zijn Corfu en Zakynthos. * **Sporaden:** Een eilandengroep waar geen specifieke eilanden worden genoemd in de brontekst. * **Cycladen:** Populaire eilanden zijn Mykonos, Naxos, Paros en Santorini. Sifnos wordt ook genoemd. * **Oost-Egeïsche Eilanden:** Hieronder vallen eilanden zoals Chios, Lesbos en Samos. * **Dodekanesos:** Bekende eilanden zijn Kos en Rhodos. ### 1.2 Klimaat Griekenland kent een mediterraan klimaat, dat wordt gekenmerkt door hete, droge zomers en zachte, vochtige winters. Het klimaat van Griekenland is een van de warmste in Zuid-Europa. #### 1.2.1 Regionale verschillen Er zijn aanzienlijke regionale verschillen in het klimaat: * **Noorden en binnenland:** Hier heerst een meer landklimaat met koudere winters en kans op sneeuw. * **Eilanden:** De eilanden ervaren vaak verfrissende zeewind in de zomer. #### 1.2.2 Beste reistijd De beste periode voor een zonvakantie of rondreis in Griekenland is van april tot oktober. Gedurende deze maanden zijn de temperaturen het meest aangenaam en is de neerslag minimaal. Griekse eilanden worden doorgaans niet in de wintermaanden aangeboden. ### 1.3 Athene en omgeving Athene, de hoofdstad van Griekenland, is een belangrijk politiek, sociaal en cultureel centrum. #### 1.3.1 Belangrijke pleinen in Athene * **Syntagmaplein (Plein van de grondwet):** Dit is het belangrijkste centrale plein van Athene en fungeert als het politieke, sociale en culturele hart van de stad. Hier bevindt zich het Griekse parlementsgebouw met het Graf van de onbekende soldaat, waar de wisseling van de wacht door de Evzonen een ceremoniële gebeurtenis is. * **Omoniaplein:** Dit plein is volledig gerenoveerd in 2020. Hoewel het een centraal punt is met veel winkels, is het minder populair bij toeristen en wordt het na zonsondergang als minder veilig beschouwd. Het Nationaal Theater van Griekenland bevindt zich in de omgeving. * **Monastirakiplein:** Dit levendige en centraal gelegen plein, letterlijk vertaald 'klein klooster', is omgeven door historische gebouwen, winkels en restaurants. Het is een populaire toeristische bestemming met bezienswaardigheden zoals de Pantánassa kerk en de Tzisdarakis moskee. #### 1.3.2 De Akropolis De Akropolis is een 156 meter hoge tafelberg en een iconische bezienswaardigheid van Athene. * Het was een verdedigbare en ceremoniële plaats in de eeuwen voor Christus. * **Bezienswaardigheden op de Akropolis:** * **De Propylayen:** Het indrukwekkende toegangscomplex. * **Het Niketempeltje:** Opgericht ter ere van de godin van de overwinning (Nike). Dit is een sierlijk, volledig Ionisch ontwerp, gebouwd rond 420 voor Christus. * **Het Erechtheion:** Deze tempel is uniek omdat het dak wordt gedragen door beelden van elegante jonge vrouwen, de kariatiden, in plaats van zuilen. De originelen staan nu in het Akropolismuseum en het British Museum. De tempel was gewijd aan zowel Athena als Poseidon. * **Het Parthenon:** Een Dorisch meesterwerk, gewijd aan de beschermgodin Pallas Athena. Het werd gebouwd tijdens de 'Gouden Eeuw' en staat bekend om zijn symmetrie, harmonie en perfecte proporties. De Elgin marbles, oorspronkelijk uit het Parthenon, bevinden zich in het British Museum. Het Parthenon werd gebouwd in 447 voor Christus. #### 1.3.3 Andere archeologische sites in Athene * **Odeon van Herodes Atticus:** Gebouwd in 161 voor Christus, een oud theater met ruimte voor 5.000 toeschouwers, waar in de zomermaanden culturele evenementen plaatsvinden. * **Theater van Dionysus:** Het oudste theater van de Griekse Oudheid, daterend uit de 6e eeuw voor Christus. Het bood plaats aan 17.000 toeschouwers en was de locatie voor toneelwedstrijden. * **Akropolismuseum:** Een modern museum (geopend in 2009) dat circa 4.000 archeologische vondsten van de Akropolis herbergt. #### 1.3.4 Wijken en musea * **Plaka-wijk:** Vroeger een woonwijk, nu een toeristische trekpleister met restaurants, cafés en souvenirwinkels. Het behoudt een authentiek karakter met zijn smalle straatjes en Byzantijnse kerken. * **Nationaal Archeologisch Museum:** Herbergt een van de belangrijkste collecties Oud-Griekse kunst uit heel Griekenland. * **Olympisch stadion (Panathinaiko Stadion):** Een van de oudste stadions ter wereld, oorspronkelijk uit de 4e eeuw voor Christus en herbouwd in marmer voor de moderne Olympische Spelen. #### 1.3.5 Kaap Sounion * **Poseidontempel:** Gelegen op de uiterste punt van Attica, biedt deze tempel uit 440 voor Christus met zijn Dorische zuilen een spectaculair uitzicht op de Egeïsche Zee, vooral tijdens zonsondergang. ### 1.4 Peloponnesos en Centraal-Griekenland De Peloponnesos is een schiereiland dat rijk is aan archeologische en historische sites. #### 1.4.1 Delphi * Bekend als 'het middelpunt van de aarde', was Delphi de locatie van het 'Orakel van Delphi'. De priesteres Pythia deed hier, in naam van de god Apollo, voorspellingen. Mensen reisden naar Delphi voor advies en brachten offers. De voorspellingen waren vaak cryptisch. Delphi ligt in de regio Centraal-Griekenland, aan de voet van de Parnassusberg. #### 1.4.2 Thessaloniki * Thessaloniki is de tweede grootste stad van Griekenland en een belangrijke aanvlieghaven. De stad heeft typische smalle straatjes en een lange boulevard. Het symbool van de stad is de 'witte toren', een verdedigingstoren uit de Ottomaanse tijd. #### 1.4.3 Meteora * In de regio Thessalië bevinden zich de Meteora-kloosters. Deze bijzondere vroeg-orthodoxe kloosters zijn gebouwd op rotspilaren die door wind- en watererosie zijn gevormd. Meteora betekent 'zwevend in de lucht'. Er waren ooit 24 kloosters, waarvan er nog 6 in gebruik zijn. * **Groot Meteoron-klooster:** Het oudste, grootste en hoogstgelegen klooster (14e eeuw), gelegen op een 623 meter hoge rots. * **Varlaam-klooster:** Het tweede grootste klooster, genoemd naar de kluizenaar Varlaam. #### 1.4.4 Peloponnesos schiereiland Het grootste schiereiland van Griekenland herbergt vele belangrijke archeologische vindplaatsen: * **Mycene:** Bekend om het ommuurde paleis van Agamemnon en de Leeuwenpoort, het oudste monumentale beeldhouwwerk van Griekenland (gebouwd rond 1250 voor Christus). Mycene was een belangrijk politiek en cultureel centrum van de Myceense beschaving. * **Olympia:** De bakermat van de Olympische Spelen, waar tussen 776 voor Christus en 393 na Christus om de vier jaar de spelen werden gehouden ter ere van oppergod Zeus. Het stadion had een capaciteit van ongeveer 40.000 toeschouwers. De Olympische vlam wordt hier nog steeds ontstoken. * **Korinthe:** Bekend om het Kanaal van Korinthe, een 6 km lange waterweg aangelegd eind 19e eeuw, en de antieke stad met de Tempel van Apollo. #### 1.4.5 Kanaal van Korinthe * Dit kanaal werd eind 19e eeuw aangelegd, is 6 km lang en 23 m breed. Het wordt gebruikt door diverse scheepstypes en wordt overspannen door 6 bruggen op ongeveer 70 meter hoogte. #### 1.4.6 Tempel van Apollo (Korinthe) * Een Oud-Griekse tempel op de 'Tempelheuvel', die de groei en welvaart van de oude stad Korinthe symboliseert. De tempel stamt uit de 6e eeuw voor Christus. #### 1.4.7 Olympia Stadion * De geboorteplaats van de Olympische Spelen, ter ere van Zeus. Oorspronkelijk een eenvoudig evenement, evolueerde het naar een meerdaags spektakel met diverse onderdelen. #### 1.4.8 Tempel van Zeus (Olympia) * Gebouwd ter ere van oppergod Zeus en de Olympische Spelen van 468 voor Christus. Binnenin stond het beroemde gouden Zeusbeeld. De tempel was, na het Parthenon, de grootste Dorische tempel in Griekenland. ### 1.5 Eilanden van Griekenland Griekenland telt duizenden eilanden, elk met hun eigen unieke karakter. #### 1.5.1 Kreta * Het grootste Griekse eiland, met 300 dagen zon per jaar. Het landschap is bergachtig met miljoenen olijfbomen. Kreta was de basis van de Minoïsche beschaving (3.500 – 1.200 voor Christus), waarvan het Paleis van Knossos een belangrijk overblijfsel is. * **Paleis van Knossos:** Een complex paleis dat deed denken aan een doolhof, waar volgens de mythe de Minotaurus leefde. De legende van Theseus en de Minotaurus vindt hier zijn oorsprong. * **Chania:** Een gezellige havenstad met Venetiaanse architectuur, beschermde gevels en verkeersvrije straten. * **Heraklion:** De grootste stad van Kreta, met een levendige sfeer, een Venetiaanse burcht en stadsmuren. Het Archeologisch Museum van Heraklion is een van de belangrijkste in Europa. * **Chersonissos:** Een populaire badplaats met hotels, bars en diverse stranden. * **Samariakloof:** Een van de diepste kloven van Europa, 16 km lang en 700 m diep, ideaal voor wandelaars. #### 1.5.2 Samos * Een van de groenste Griekse eilanden, met prachtige wandelroutes, baaien en pittoreske dorpjes. Samos is de geboorteplaats van Pythagoras. Uniek is het 'versteende woud' met versteende sequoia's. #### 1.5.3 Lesbos * Dit eiland, met de hoofdstad Mytilini, is dicht begroeid met pijn- en olijfbomen. Het staat bekend om zijn unieke versteende woud (petrified forest), ontstaan door een vulkaanuitbarsting. #### 1.5.4 Mykonos * Bekend om zijn iconische windmolens en het bruisende nachtleven. Het wordt omschreven als het 'St.-Tropez van de Griekse eilanden' en trekt jaarlijks miljoenen toeristen. Mykonos-stad biedt een internationaal flair met een labyrint van witte straatjes. #### 1.5.5 Santorini * Vaak beschouwd als het mooiste Griekse eiland, beroemd om zijn adembenemende zonsondergangen. De Caldera, de komvormige krater van een uitgedoofde vulkaan, is een fotogeniek hoogtepunt. De hoofdstad is Fira. Het eiland is zwart gekleurd door zijn vulkanische oorsprong. #### 1.5.6 Rhodos * Biedt schitterende natuur, met de witte huisjes van Lindos en de 'Akropolis van Lindos' als hoogtepunten. De vele middeleeuwse burchten getuigen van de rol van het eiland als verdedigingsbolwerk. * **Rhodos-stad:** Een historische stad met een middeleeuwse oude stad, ommuurd door 4 km lange stadsmuren. Hier bevindt zich ook het Paleis van de grootmeester, oorspronkelijk het hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan. #### 1.5.7 Kos * Kos-stad is een mix van oud en nieuw. Het eiland is bekend als de plek waar Hippocrates, de grondlegger van de moderne geneeskunde, vandaan komt. Het Asklepieion, een oud kuuroord, is een belangrijke archeologische vindplaats. Kos wordt wel de 'poort naar het Midden-Oosten' genoemd. #### 1.5.8 Corfu * Een van de groenste Griekse eilanden, met diepgroene wouden en glooiende heuvels. Corfu-stad heeft architectuur met Venetiaanse, Britse en Franse invloeden. Het eiland is geschikt voor families vanwege de korte vluchtduur en de warme, authentieke bevolking. #### 1.5.9 Zakynthos * Beroemd om zijn gouden stranden, waaronder Navagio Beach ('Smuggler's Cove') met een scheepswrak. Zakynthos is ook een broedplaats voor de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden op Kalamaki Beach. Het eiland verandert elk voorjaar in een kleurrijk bloemenparadijs. --- # Historische en archeologische sites Dit onderwerp verkent de rijke geschiedenis en archeologische schatten van Griekenland, van de imposante Akropolis in Athene tot de legendarische stad Mycene en het Minoïsche Paleis van Knossos. ## 2. Griekse oudheid: een overzicht Griekenland, een land met een millennia-oude geschiedenis, is bezaaid met archeologische vindplaatsen en historische monumenten die getuigen van de glorie van verschillende beschavingen. De belangrijkste periode van de Griekse oudheid, waar veel van deze sites uit voortkomen, wordt gedefinieerd door de bloei van de stadstaten, de filosofie, de democratie en de kunst. ### 2.1 Athene en omgeving Athene, de hoofdstad, is een epicentrum van historische betekenis. #### 2.1.1 De Akropolis De Akropolis, een 156 meter hoge tafelberg, is een iconische heilige rots die van kilometers afstand zichtbaar is. Het was een verdedigbare plaats en een statussymbool in de eeuwen voor Christus. Belangrijke bouwwerken op de Akropolis zijn: * **De Propylayen:** Het indrukwekkende toegangsproject. * **Het Niketempeltje:** Gewijd aan de godin van de overwinning (Niké). Dit is een sierlijk ontworpen, volledig Ionische tempel, gebouwd in de Gouden Eeuw, rond 420 voor Christus. * **Het Erechtheion:** Een tempel waarvan het dak gedragen wordt door beelden van elegante jonge dames, de Kariatiden. Deze tempel was gewijd aan zowel Athena als Poseidon. De originelen van de Kariatiden bevinden zich in het Akropolismuseum en het British Museum. * **Het Parthenon:** Een Dorisch meesterwerk dat symmetrie, harmonie en perfecte proporties uitstraalt. Gebouwd tijdens de Gouden Eeuw (rond 447 voor Christus) en gewijd aan de beschermgodin van de stad, Pallas Athena. #### 2.1.2 theaters en musea * **Odeon van Herodes Atticus:** Gebouwd in 161 voor Christus op een helling van de Akropolis, bood dit theater plaats aan 5.000 toeschouwers en wordt het nog steeds gebruikt voor zomerse optredens. * **Theater van Dionysus:** Het oudste theater van de Griekse oudheid, daterend uit de 6e eeuw voor Christus. Dankzij de bouw in een natuurlijke holte geniet het van optimale akoestiek en bood het plaats aan 17.000 toeschouwers voor theaterwedstrijden. * **Akropolismuseum:** Een modern museum uit 2009 dat een collectie van ongeveer 4.000 archeologische vondsten van de Akropolis en haar hellingen herbergt. #### 2.1.3 Stedelijke gebieden en monumenten * **Plaka-wijk:** Een van de oudste buurten van Athene, die ondanks zijn toeristische populariteit zijn authentieke karakter met smalle, opklimmende straatjes heeft behouden. * **Nationaal Archeologisch Museum:** Bevat een van de belangrijkste collecties Oud-Griekse kunst, afkomstig uit heel Griekenland. * **Olympisch Stadion (Panathinaiko Stadion):** Oorspronkelijk uit de 4e eeuw voor Christus, maar herontwikkeld in wit marmer voor de moderne Olympische Spelen vanaf 1896. Het is een van de oudste stadions ter wereld. * **Kaap Sounion (Tempel van Poseidon):** Gelegen op het uiterste punt van Attica, biedt de 440 voor Christus daterende Tempel van Poseidon een spectaculair uitzicht op de Egeïsche Zee, met goed bewaarde Dorische zuilen. * **Syntagmaplein:** Het politieke, sociale en culturele hart van Athene, met het Griekse parlementsgebouw en het monument voor de Onbekende Soldaat. * **Omoniaplein:** Een centraal plein in Athene, gerenoveerd in 2020, met het Nationaal Theater van Griekenland. * **Monastirakiplein:** Een levendig en centraal plein, omgeven door historische gebouwen, winkels en restaurants, met de Pantánassa kerk en Tzisdarakis moskee. ### 2.2 Delphi Delphi, gelegen in Centraal-Griekenland aan de voet van de Parnassusberg, werd beschouwd als "het middelpunt van de aarde". Het was beroemd om het Orakel van Delphi, waar de priesteres Pythia, in naam van de god Apollo, voorspellingen deed. Mensen kwamen er advies vragen en offers brengen, en de vaak cryptische voorspellingen werden door priesters geïnterpreteerd. ### 2.3 Thessaloniki Thessaloniki is de tweede grootste stad van Griekenland en een belangrijke stad met een lange boulevard en de indrukwekkende 'witte toren', oorspronkelijk gebouwd als verdedigingstoren door de Ottomanen. ### 2.4 Meteora De regio Meteora in Thessalië staat bekend om zijn unieke landschap gevormd door wind- en watererosie, met zeven vroeg-orthodoxe kloosters gebouwd op imposante rotspilaren. De naam 'Meteora' betekent 'zwevend in de lucht'. Het Groot Meteoron-klooster is het oudste, grootste en hoogstgelegen, gebouwd in de 14e eeuw op een 623 meter hoge rots. ### 2.5 De Peloponnesos Dit schiereiland is een schatkamer aan archeologische en historische sites. #### 2.5.1 Mycene Mycene was ooit het politieke en culturele centrum van de Myceense beschaving, met een bloeiperiode tussen 1400 en 1200 voor Christus. De beroemdste vondst is het 'dodenmasker van Agamemnon'. De stad is ommuurd met 'Cyclopische muren' en de Leeuwenpoort (gebouwd rond 1250 voor Christus) is het oudste monumentale beeldhouwwerk van Griekenland, gesymboliseerd door het reliëf van twee leeuwinnen. #### 2.5.2 Olympia Olympia is de geboorteplaats van de Olympische Spelen, ter ere van oppergod Zeus. De Spelen vonden plaats tussen 776 voor Christus en 393 na Christus. Het oorspronkelijke stadion had een lengte van 200 meter en een breedte van ruim 30 meter, met een capaciteit van ongeveer 40.000 toeschouwers. De Olympische vlam wordt hier nog steeds ontstoken met behulp van een parabolische spiegel. De Tempel van Zeus, gebouwd ter ere van de oppergod, bevatte een beroemd gouden Zeusbeeld dat een van de zeven wereldwonderen was. De tempel was na het Parthenon de grootste Dorische tempel in Griekenland. #### 2.5.3 Korinthe De oude stad Korinthe symboliseert groei en welvaart, met een belangrijke tempel gewijd aan Apollo, daterend uit de 6e eeuw voor Christus en gelegen op de 'Tempelheuvel'. Het Kanaal van Korinthe, aangelegd eind 19e eeuw, verbindt de Golf van Korinthe met de Saronische Golf en is een belangrijke scheepvaartroute. ### 2.6 Kreta Kreta, het grootste Griekse eiland, was de basis van de Minoïsche beschaving (3.500 – 1.200 voor Christus). #### 2.6.1 Paleis van Knossos Het Paleis van Knossos was het centrum van de Minoïsche cultuur en staat bekend om zijn complexe structuur, die deed denken aan een doolhof of labyrint. Dit paleis is verbonden met de mythe van de Minotaurus, een monster met het hoofd van een stier en het lichaam van een mens, dat in het labyrint leefde. De Atheense held Theseus doodde de Minotaurus met hulp van Ariadne. #### 2.6.2 Heraklion en Chania * **Heraklion:** De grootste stad van Kreta, met een levendige sfeer, een oude Venetiaanse burcht en stadsmuren. Het Archeologisch Museum van Heraklion is een van de belangrijkste musea in Europa. * **Chania:** De oude hoofdstad, een gezellige havenstad met een wirwar aan verkeersvrije straten, beschermde Venetiaanse huizen en een oude Akropolis. ### 2.7 Andere Egeïsche Eilanden en Historische Locaties * **Samos:** Een groen eiland met prachtige wandelroutes en baaien. De hoofdstad is Pythagorion, de geboorteplaats van Pythagoras. Uniek is het versteende woud (petrified forest), met versteende sequoia's. * **Lesbos:** Bekend om zijn dichtbegroeide landschap, zacht glooiende heuvels en bergen. Het eiland is van vulkanische oorsprong en herbergt het unieke versteende woud. De hoofdstad is Mytilini. * **Mykonos:** Iconisch door zijn witte windmolens, is het een populaire bestemming voor de jetset met een trendy nachtleven. Mykonos-stad is een labyrint van witte straatjes. * **Santorini:** Gekend om zijn adembenemende zonsondergangen, wordt het eiland gekenmerkt door de Caldera, de komvormige krater van een uitgedoofde vulkaan. De hoofdstad is Fira. * **Rhodos:** Biedt schitterende natuur en prachtige valleien. Rhodos-stad is historisch met zijn middeleeuwse vesting en het Paleis van de Grootmeester, een voormalig hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan. Lindos is beroemd om zijn witte huisjes en de 'Akropolis van Lindos'. * **Kos:** Bekend om het Asklepieion, een Romeins kuuroord en wellnesscentrum, en als de geboorteplaats van Hippocrates. * **Corfu:** Een van de groenste eilanden, met een stadsbeeld dat Venetiaanse, Britse en Franse invloeden toont. Het eiland werd door verschillende volkeren bezet, wat sporen heeft achtergelaten in architectuur en cultuur. * **Zakynthos:** Beroemd om Navagio Beach (Smuggler's Cove) met zijn scheepswrak, en als broedplaats van de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden. > **Tip:** Veel van de Griekse archeologische sites zijn UNESCO Werelderfgoed, wat hun universele culturele en historische waarde onderstreept. > **Tip:** De combinatie van de mediterrane zon, de rijke geschiedenis en de diverse landschappen maakt Griekenland een uitzonderlijke bestemming voor zowel cultuurliefhebbers als natuurliefhebbers. --- # Griekse eilanden en hun kenmerken Dit onderwerp biedt een gedetailleerd overzicht van diverse Griekse eilanden, met aandacht voor hun toeristische attracties, landschappelijke diversiteit en culturele hoogtepunten, ingedeeld per eilandengroep. ### 3.1 Geografie en Klimaat van Griekenland Griekenland kenmerkt zich door een mediterraan klimaat met hete, droge zomers en zachte, vochtige winters. Van alle Zuid-Europese landen is het klimaat van Griekenland het warmst. Er zijn aanzienlijke regionale verschillen: het noorden en binnenland ervaren een meer landklimaat met koudere winters en kans op sneeuw, terwijl de eilanden vaak genieten van verfrissende zomerwinden. De hoogste berg, de Olympus, is ongeveer negen maanden per jaar met sneeuw bedekt. De beste periode voor een zonvakantie of rondreis is van april tot oktober, met aangename temperaturen en weinig neerslag. Griekse eilanden worden doorgaans niet in de wintermaanden aangeboden. ### 3.2 Eilandengroepen van Griekenland Griekenland kent diverse eilandengroepen, elk met hun eigen unieke kenmerken: * **Ionische eilanden**: Gelegen in de Ionische Zee. Bekende eilanden zijn Corfu en Zakynthos. * **Sporaden**: Een groep eilanden in de Egeïsche Zee. Er zijn geen specifiek bekende eilanden genoemd in de context van dit document. * **Cycladen**: Bekend om hun witte huisjes en blauwe koepels, met eilanden als Mykonos, Naxos, Paros, Santorini en Sifnos. * **Oost-Egeïsche eilanden**: Waaronder Chios, Lesbos en Samos. * **Dodekanesos**: Gelegen in de zuidoostelijke Egeïsche Zee, met eilanden als Kos en Rhodos. ### 3.3 Vasteland Griekenland: Belangrijke Regio's en Steden Naast de eilanden is het vasteland van Griekenland rijk aan historische en culturele bezienswaardigheden. #### 3.3.1 Attica Attica is een driehoekig schiereiland, omringd door de Egeïsche Zee, en is het meest dichtbevolkte gebied van Griekenland, mede door de aanwezigheid van Athene en Piraeus. Het gebied kent een onvruchtbare bodem en bergen in het noorden. * **Athene**: * **Syntagmaplein**: Het 'Plein van de Grondwet', het centrale politieke, sociale en culturele hart van de stad, met het Griekse parlementsgebouw en het graf van de onbekende soldaat. De wisseling van de wacht door de Evzonen is een indrukwekkende ceremonie. * **Omoniaplein**: Een centraal plein in Athene, recentelijk gerenoveerd, maar minder populair bij toeristen na zonsondergang. Hier bevindt zich ook het Nationaal Theater van Griekenland. * **Monastirakiplein**: Een levendig en centraal plein, omgeven door historische gebouwen, winkels en restaurants. Bekend om de Pantánassa kerk en Tzisdarakis moskee. * **Akropolis**: Een 156 meter hoge tafelberg en heilige rots die iconisch is voor Athene. Het was een verdedigbare en pronkplek in de eeuwen voor Christus. Belangrijke bezienswaardigheden zijn: * *De Propylayen*: Het indrukwekkende toegangsproject. * *Het Niketempeltje*: Gewijd aan de godin van de overwinning. * *Het Erechtheion*: Bekend om zijn kariatiden (zuilen in de vorm van vrouwenbeelden). De originelen bevinden zich deels in het Akropolismuseum en deels in het British Museum. * *Het Parthenon*: Een Dorisch meesterwerk, gewijd aan Pallas Athena, gebouwd tijdens de 'Gouden Eeuw'. * **Odeon van Herodes Atticus**: Een oud theater op de helling van de Akropolis, daterend uit 161 voor Christus, met een capaciteit van 5.000 toeschouwers en gebruikt voor zomerse voorstellingen. * **Theater van Dionysus**: Het oudste theater van de Griekse Oudheid, gebouwd in de 6e eeuw voor Christus, met een capaciteit van 17.000 toeschouwers en oorspronkelijk gebruikt voor theaterwedstrijden. * **Akropolismuseum**: Een modern gebouw uit 2009 met een collectie van circa 4.000 archeologische vondsten van de Akropolis. * **Plaka-wijk**: Een historische, autovrije wijk met een authentiek karakter, die tegenwoordig een toeristische trekpleister is met restaurants, cafés en souvenirwinkels. * **Atheense Rivièra (Apollokust)**: Een 64 km lange kuststrook van Piraeus tot Kaap Sounion, met luxestranden, badplaatsen en restaurants. * **Tempel van Poseidon (Kaap Sounion)**: Een tempel uit 440 voor Christus met een spectaculair uitzicht op de Egeïsche Zee en goed bewaarde Dorische zuilen. * **Nationaal Archeologisch Museum**: Herbergt een van de belangrijkste collecties Oud-Griekse kunst. * **Olympisch Stadion (Panathinaiko Stadion)**: Oorspronkelijk uit de 4e eeuw voor Christus, herbouwd in marmer voor de moderne Olympische Spelen. #### 3.3.2 Centraal-Griekenland * **Delphi**: Bekend als 'het middelpunt van de aarde', beroemd om het Orakel van Delphi, waar de priesteres Pythia in naam van Apollo voorspellingen deed. Gelegen aan de Parnassusberg. * **Meteora**: In de regio Thessalië, bekend om zijn zeven vroeg-orthodoxe kloosters gebouwd op rotsachtige pilaren die door wind- en watererosie zijn gevormd. Het Groot Meteoron-klooster is het oudste, grootste en hoogstgelegen. #### 3.3.3 De Peloponnesos Dit is het grootste schiereiland van Griekenland, een schatkamer van archeologische en historische sites. * **Kanaal van Korinthe**: Een 6 km lang kanaal aangelegd eind 19e eeuw, gebruikt door diverse scheepstypes. Er bevinden zich zes bruggen op ongeveer 70 meter hoogte. * **Korinthe**: * **Tempel van Apollo**: Een oud-Griekse tempel uit de 6e eeuw voor Christus, die de groei en welvaart van de stad symboliseert. * **Olympia**: De geboorteplaats van de Olympische Spelen, ter ere van oppergod Zeus. De spelen vonden hier tussen 776 voor Christus en 393 na Christus plaats. De Olympische vlam wordt nog steeds hier ontstoken. * **Zeus Tempel**: Gebouwd ter ere van Zeus, was de grootste Dorische tempel in Griekenland na het Parthenon. Hier bevond zich het beroemde gouden Zeusbeeld. * **Mycene**: Was ooit het belangrijkste politieke en culturele centrum van de Myceense beschaving (1400-1200 v.Chr.). * **Leeuwenpoort**: Het oudste monumentale beeldhouwwerk van Griekenland, gebouwd rond 1250 voor Christus, met een reliëf van twee leeuwinnen. De poort maakt deel uit van de dikke 'Cyclopische muren'. * **Dodenmasker van Agamemnon**: Een beroemde vondst uit Mycene. #### 3.3.4 Thessaloniki De tweede grootste stad van Griekenland, een belangrijke stad en aanvlieghaven met een boulevard en de 'witte toren' als symbool. ### 3.4 Grote Eilanden en Hun Kenmerken #### 3.4.1 Kreta Het grootste Griekse eiland, met ongeveer 300 dagen zon per jaar. Het landschap is bergachtig, met miljoenen olijfbomen. * **Toeristische centra**: Chania (grootste stad) en Rethymnon (gezellige vissershaven) aan de noordelijke kust. Chersonissos is een populaire badplaats. * **Minoïsche beschaving**: Kreta was de basis van deze beschaving (3.500-1.200 v.Chr.), waarvan het Paleis van Knossos het hoogtepunt is. * **Natuur en Landschap**: Mooie kusten met baaitjes, een indrukwekkend berglandschap en talrijke kloven, waaronder de beroemde Samariakloof. * **Dorpen**: Pittoreske dorpjes zoals Chania en Rethymnon met Venetiaanse architectuur. * **Heraklion**: De grootste stad van Kreta, met een levendige sfeer, een Venetiaanse burcht en stadsmuren. Het Archeologisch Museum is een van de belangrijkste musea in Europa. * **Paleis van Knossos**: Bekend om zijn ingewikkelde structuur die deed denken aan een doolhof. De mythe van de Minotaurus is hieraan verbonden. #### 3.4.2 Chania De oude hoofdstad van Kreta, een gezellige havenstad met verkeersvrije straten en steegjes. #### 3.4.3 Chersonissos Een levendige en populaire vakantiestrook met hotels, bars en restaurants, afwisselende kust met inhammen en zandstrandjes. #### 3.4.4 Samariakloof Een van de diepste kloven, 16 km lang en 700 m diep. #### 3.4.5 Samos Een van de meest groene Griekse eilanden, met prachtige wandelroutes, baaien met strandjes en een bebost achterland. De hoofdstad is Pythagorion, de geboorteplaats van Pythagoras. #### 3.4.6 Lesbos Een eiland met een vulkanische oorsprong, dicht begroeid met pijnbomen en olijfbomen. Uniek is het 'versteende woud' met versteende sequoia's. De hoofdstad is Mytilini. #### 3.4.7 Mykonos Bekend om zijn iconische windmolens. Het eiland is een populaire bestemming voor de jetset, met een trendy en extravagant nachtleven, vooral in Mykonos-stad. Het verkeersvrije centrum is een labyrint van witte straatjes. #### 3.4.8 Santorini Wordt beschouwd als een van de mooiste Griekse eilanden, beroemd om zijn zonsondergangen en de caldera, de komvormige krater van een uitgedoofde vulkaan. De hoofdstad is Fira. Het eiland is zwart door zijn vulkanische oorsprong. #### 3.4.9 Rhodos Kenmerkend zijn de schitterende natuur, witte huisjes in Lindos met de 'Akropolis van Lindos', en de middeleeuwse burchten die dienden ter bescherming tegen piraten. * **Rhodos-stad**: Een historische stad met middeleeuwse invloeden, ommuurd door 4 km lange stadsmuren. * **Paleis van de Grootmeester**: Gebouwd in de 14e eeuw, diende als hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan. #### 3.4.10 Kos Een eiland dat bekend staat om het 'Kos by bike'-concept. Hier liggen de wortels van Hippocrates, grondlegger van de moderne geneeskunde. Het Asklepieion, een kuuroord uit de Romeinse tijd, is de belangrijkste vindplaats. #### 3.4.11 Corfu Een van de meest groene eilanden van Griekenland, met diepgroene wouden en wilde kruiden. Corfu-stad heeft voornamelijk Venetiaanse invloeden, met ook sporen van Brits en Frans erfgoed door de historische bezettingen. Het eiland is zeer geschikt voor families. #### 3.4.12 Zakynthos Bekend om zijn gouden stranden en de ongerepte natuur. * **Navagio Beach**: De 'Smuggler's Cove' met een half ingegraven schip, een van de meest gefotografeerde locaties. * **Kalamaki Beach**: Broedplaats van de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden. ### 3.5 Ionische Eilanden De Ionische eilanden zijn een groep eilanden in de Ionische Zee. * **Corfu**: Een van de meest groene eilanden van Griekenland, met weelderige bossen en een landschap van glooiende heuvels en grillige rotsformaties. Corfu-stad kenmerkt zich door Venetiaanse, Britse en Franse invloeden. Het eiland is sfeervol, authentiek en zeer geschikt voor families vanwege de korte vluchtduur. * **Zakynthos**: Biedt gouden stranden, ongerepte natuur en Griekse gastvrijheid. Navagio Beach, met zijn scheepswrak, is een wereldberoemde locatie. Elk voorjaar verandert Zakynthos in een bloemenparadijs. Kalamaki Beach is een belangrijke broedplaats voor de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden. ### 3.6 Cycladen Deze eilandengroep staat bekend om zijn kenmerkende architectuur en diverse landschappen. * **Mykonos**: Vaak aangeduid als het 'St.-Tropez' van Griekenland, trekt het eiland de jetset aan met een trendy en extravagant nachtleven. Mykonos-stad, met zijn labyrint van witte straatjes en internationale flair, is een grote toeristische trekpleister, met name voor cruisepassagiers. Er is een ruime keuze aan stranden, inclusief gedeeltelijk naaktstranden. * **Naxos**: Een eiland met een gevarieerd landschap en een rijke geschiedenis. * **Paros**: Bekend om zijn traditionele dorpjes en mooie stranden. * **Santorini**: Wordt door velen beschouwd als het mooiste Griekse eiland, beroemd om zijn adembenemende zonsondergangen en de spectaculaire caldera, de komvormige krater van een voormalige vulkaan. De hoofdstad is Fira. De zwarte kleur van de aarde duidt op de vulkanische oorsprong. * **Sifnos**: Een eiland dat bekend staat om zijn culinaire tradities en charmante dorpjes. ### 3.7 Oost-Egeïsche eilanden Deze eilandengroep in de Egeïsche Zee omvat diverse eilanden met elk hun eigen karakter. * **Chios**: Een eiland met een uniek landschap en een rijke geschiedenis. * **Lesbos**: Gekenmerkt door zijn vulkanische oorsprong, met dichtbegroeide heuvels en bergen. Een unieke bezienswaardigheid is het 'versteende woud', bestaande uit versteende sequoia's bedekt door lava tijdens een vulkaanuitbarsting. De hoofdstad is Mytilini. * **Samos**: Een van de groenste Griekse eilanden, met wandelroutes, baaien en pittoreske dorpjes. De hoofdstad is Pythagorion, de geboorteplaats van Pythagoras. ### 3.8 Dodekanesos De Dodekanesos vormen een eilandengroep in de zuidoostelijke Egeïsche Zee. * **Kos**: Dit eiland wordt gepromoot als 'Kos by bike', waarbij fietsen een populaire activiteit is. Het is de bakermat van Hippocrates, de grondlegger van de moderne geneeskunde. Het Asklepieion, een Romeins kuuroord, is de belangrijkste archeologische vindplaats. Kos ligt dicht bij de Turkse kust en wordt gezien als de poort naar het Midden-Oosten. * **Rhodos**: Bekend om zijn schitterende natuur, de witte huisjes van Lindos en de 'Akropolis van Lindos' met resten van een Apollotempel. De middeleeuwse burchten speelden een cruciale rol in de verdediging tegen Turkse vloten en piraten. Rhodos-stad is een historische stad met eeuwenoude gebouwen en een aantrekkelijke jachthaven, ommuurd door 4 km lange stadsmuren. Het Paleis van de Grootmeester, een voormalig hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan, is een belangrijk museum en monument. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mediterraan klimaat | Een klimaatkenmerk dat wordt gekenmerkt door hete, droge zomers en milde, vochtige winters, typisch voor de regio rond de Middellandse Zee. | | Landklimaat | Een klimaat dat wordt gekenmerkt door grote temperatuurverschillen tussen zomer en winter, met koudere winters en vaak sneeuw, en warmere zomers. | | Dorische architectuur | Een stijl van de klassieke oud-Griekse architectuur, herkenbaar aan zijn robuuste zuilen met eenvoudige kapitelen en een fries zonder versieringen. | | Ionische architectuur | Een stijl van de klassieke oud-Griekse architectuur, gekenmerkt door slankere zuilen met voluten (krullen) aan de kapitelen en een fries met reliëfdecoraties. | | Kariatiden | Beeldhouwwerken van vrouwenfiguren die als dragende elementen worden gebruikt, met name in de architectuur, ter vervanging van zuilen. | | Akropolis | Een versterkte hoge plaats in een oude Griekse stad, vaak de locatie van belangrijke tempels en gebouwen, zoals de beroemde Akropolis van Athene. | | Dorische zuilen | De kenmerkende, stevige zuilen van de Dorische bouwstijl, die direct op de stylobaat (fundering) rusten en een eenvoudig, geometrisch kapiteel hebben. | | Ionische tempel | Een tempel gebouwd in de Ionische architectuurstijl, met slankere zuilen, versierde kapitelen en een fries met afbeeldingen. | | UNESCO | De Verenigde Naties Educatieve, Wetenschappelijke en Culturele Organisatie, die zich inzet voor het behoud van werelderfgoed, culturele monumenten en natuurgebieden. | | Odeon | Een gebouw in de oudheid dat diende voor muzikale uitvoeringen en poëziewedstrijden, vergelijkbaar met een theater. | | Archeologische site | Een locatie waar overblijfselen van menselijke bewoning uit het verleden zijn gevonden, zoals ruïnes van gebouwen, artefacten en graven. | | Minoïsche beschaving | Een bronstijdcultuur die bloeide op Kreta van ongeveer 3500 tot 1200 voor Christus, bekend om zijn paleizen, kunst en maritieme handel. | | Cyclopische muren | Zeer dikke, massieve muurconstructies gebouwd met enorme, onbewerkte stenen, toegeschreven aan de mythische Cyclopen in de oudheid. | | Vesting | Een militair verdedigingswerk, zoals een kasteel of fort, gebouwd om een stad of strategisch gebied te beschermen. | | Burcht | Een versterkt kasteel of fort, vaak gelegen op een verhoogde positie om verdediging te vergemakkelijken. | | Asklepieion | Een genezingsheiligdom uit de oudheid, gewijd aan Asklepios, de god van de geneeskunde, waar mensen genezing zochten door middel van rituelen en medicijnen. | | Navagio Beach | Een beroemd strand op het Griekse eiland Zakynthos, ook bekend als Smuggler's Cove, met een gestrand scheepswrak. | | Vulkanische oorsprong | Het ontstaan van geologisch materiaal of landvormen als gevolg van vulkanische activiteit, zoals de vorming van eilanden of bergen door lava en as. | | Caldera | Een grote, komvormige krater die ontstaat na een explosieve vulkaanuitbarsting, waarbij de top van de vulkaan instort. | | Minotaurus | Een mythologisch wezen met het hoofd van een stier en het lichaam van een mens, dat volgens de legende in een labyrint op Kreta leefde. | | Labyrint | Een complex netwerk van paden en gangen, ontworpen om mensen te desoriënteren, zoals het labyrint dat werd gebouwd om de Minotaurus gevangen te houden. |

# Opgravingsgeschiedenis van Hala Sultan Tekke De opgravingsgeschiedenis van Hala Sultan Tekke toont een evolutie van vroege, artefact-gedreven expedities naar meer systematische en interdisciplinaire archeologische studies, die verschillende methoden en focusgebieden omvatten [1](#page=1). ### 1.1 Vroege expedities (eind 19e - begin 20e eeuw) De eerste opgravingen op de site van Hala Sultan Tekke vonden plaats tussen 1894 en 1898, in opdracht van het British Museum. Deze expedities waren kortstondig, duurden zelden langer dan een week, en hadden niet als primaire doelstelling het vergaren van wetenschappelijke kennis. De focus lag op het verzamelen van artefacten, met name luxegoederen zoals kralen, cilinderzegels en diademen, die sindsdien deel uitmaken van de collectie van het British Museum. Vanwege deze aanpak zijn er geen gedetailleerde opgravingsrapporten of notities uit deze periode beschikbaar [1](#page=1). ### 1.2 Zweedse opgravingen De Zweedse archeologische inspanningen begonnen in 1948 met een korte opgraving door Furumark, waarbij een grote pithos werd ontdekt. Een meer uitgebreid Zweeds project liep van 1971 tot 2008 onder leiding van Paul Astrom van de Universiteit van Göteborg. Dit onderzoek had tot doel de omvang van de nederzetting te bepalen en omvatte kleinere opgravingen in verschillende delen van de stad, inclusief de stadsmuur en artefacten [1](#page=1). In 2010 werd de Zweedse expeditie hervat onder leiding van Peter Fischer. Tijdens dit project werd vastgesteld dat er tussen de verschillende opgravingen op diverse momenten sprake was geweest van plunderingen, wat resulteerde in het verschijnen van artefacten op de antiekmarkt. Tot 2019 concentreerden de opgravingen zich op de stadsdelen CQ1, CQ2, CQ3 en CQ4, evenals op de begraafplaats. De focus lag hier op het documenteren van graven die blootgesteld waren aan plunderingen, erosie en landbouw. Dit Zweedse project loopt nog steeds [1](#page=1). ### 1.3 Recente Belgische projecten (vanaf 2020) De Belgische archeologische projecten startten in 2020 en zijn een samenwerking tussen de KU Leuven en de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Eén project, getiteld "Untangling the Late Bronze Age Collapse. An interdisciplinary study of collapse dynamics and resilience strategies in the Larnaca Bay area", richt zich op het beantwoorden van openstaande vragen over de ineenstorting van de Late Bronstijd. Het andere project, "The Hala Sultan Tekke Hinterland Survey Project" onder leiding van Professor Vandam van de VUB, is een onderzoek binnen de landschapsarcheologie. Beide projecten lopen nog, en er worden nieuwe rapporten en notities verwacht [1](#page=1). > **Tip:** De evolutie van de opgravingsmethoden weerspiegelt bredere trends in de archeologie, van vroege schatzoektochten tot moderne, interdisciplinaire benaderingen. ### 1.4 De stad en haar bewoningslagen De site van Hala Sultan Tekke bestaat uit vier opgegraven stadsdelen en een begraafplaats die Area A wordt genoemd. Area A is een extramurale begraafplaats, gelegen buiten het stadscentrum. Er zijn ook sporen van intramurale begravingen gevonden, wat, in combinatie met andere funerale tradities, wijst op een interculturele bevolking. Een mogelijke stadsmuur is aangetroffen ten zuiden van de site, die vermoedelijk de hele stad omringde. Geofysisch onderzoek is nog gaande om meer duidelijkheid te verkrijgen over de stadsmuur. De stad kent vijf bewoningslagen, hoewel niet elk stadsdeel alle vijf lagen bevat. Bewoningslagen 1 en 2 werden beide verwoest, waarbij de datering van deze verwoesting is vastgesteld met C14-datering op de aslaag [2](#page=2). > **Tip:** Het aantal en de aanwezigheid van bewoningslagen kunnen variëren per onderzochte sector, wat de complexe geschiedenis van de site benadrukt. #### 1.4.1 City Quarter 1 (CQ 1) CQ 1 telt vijf bewoningslagen, voornamelijk bestaande uit woningen en werkplaatsen [2](#page=2). * **Stratum 4-5 (15e-14e eeuw v.o.t.):** Het bewijs voor deze vroege bewoning, naast de grafcontexten, bestaat uit diverse keramiekscherven [2](#page=2). * **Stratum 3 (13e eeuw v.o.t.):** Deze periode markeert het hoogtepunt van de stad, wat zichtbaar is in de architectuur en handel. De huizen bereikten hun grootste omvang en er werd een opslagruimte met ongeveer één ton kopererts en -slakken gevonden [2](#page=2). * **Stratum 2 (ongeveer 1200 v.o.t.):** In deze laag werd een huisaltaar aangetroffen, met binnenin scherven van de Creature- en Bird-krater, die waarschijnlijk braken tijdens de eerste verwoesting van de stad [2](#page=2). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Ook deze jongste bewoningslaag werd verwoest [2](#page=2). #### 1.4.2 City Quarter 2 (CQ 2) CQ 2 heeft twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (ongeveer 1200 v.o.t.):** Er is bewijs gevonden voor een verwijderde intramurale begraving. Luxegoederen, zoals de Horned God krater, die in de verwoestingslaag werden teruggevonden, suggereren dat dit stadsdeel bewoond werd door rijke ambachtslieden [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** In deze laag werden werkinstrumenten gevonden [3](#page=3). #### 1.4.3 City Quarter 3 (CQ 3) CQ 3 telt eveneens twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (ongeveer 1200 v.o.t.):** Hier werden werkplaatsen voor textielproductie aangetroffen, geïdentificeerd door bepleisterde bassins met paarse vlekken van murex-schelpen [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** De sporen van textielproductie werden ook in deze laag gevonden. Daarnaast zijn er sporen van een kleinschalige keramiekwerkplaats aangetroffen, maar bewijs van metaalbewerking ontbreekt in deze laag [3](#page=3). #### 1.4.4 City Quarter 4 (CQ 4) CQ 4 is beperkt opgegraven [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** De architectuur in deze laag is opmerkelijk monumentaler. Er werd een grote opslagruimte teruggevonden, maar de belangrijkste vondst is een geavanceerde badkamer met een wateraan- en afvoersysteem. Gezien de ligging dicht bij de haven en de monumentale architectuur, wordt vermoed dat dit een wijk was voor de rijke elite en handelaren [3](#page=3). ### 1.5 Handel en economie Hala Sultan Tekke beschikte over een belangrijke haven, hoewel deze zelf nog niet is teruggevonden vanwege natuurlijke processen die de baai tot een meer hebben gevormd ongeveer 3000 jaar geleden. De theorie is dat naburige nederzettingen hun goederen naar de site brachten voor handel in de haven, waardoor Hala Sultan Tekke zich kon positioneren als een ware havenstad in de Late Bronstijd. Er zijn diverse import- en exportproducten gevonden, variërend van Myceens aardewerk tot rolzegels uit Mesopotamië [3](#page=3). #### 1.5.1 Exportproducten Drie belangrijke exportproducten kunnen worden gelinkt aan hun productielocaties op de site [3](#page=3). * **Paars textiel:** De productie hiervan is zichtbaar door de vondst van purperslakken (murex), paarse vlekken en bassins [3](#page=3). * **Brons:** Met bijbehorende slakken en ovens werd grootschalige bronsfabricage op de site aangetoond. In City Quarter 1 werd ongeveer één ton aan koperresten gevonden [3](#page=3). * **Cypriotisch aardewerk:** Dit was populair in de mediterrane wereld, met productie zichtbaar door ovens en scherven op de site, evenals in graven [3](#page=3). Er is ook een vierde, onbewezen mogelijkheid van handel in inheemse producten, zoals het regionale verhandelen van oogstoverschotten met naburige nederzettingen [4](#page=4). #### 1.5.2 Importproducten Veel verschillende soorten importproducten zijn aangetroffen. De belangrijkste handelscontacten waren met Egypte, de Levant, Kreta en Sardinië [4](#page=4). * **Aardewerk:** Vroege importen bestonden voornamelijk uit Myceense en Minoïsche kraters en keramieken beeldjes, vaak gevonden in grafcontexten. Zwart Nuragisch aardewerk uit Sardinië en parfumflesjes uit de Levant zijn ook veelvoorkomend [4](#page=4). * **Kostbare materialen en objecten:** Het herkomst­onderzoek van zilver en goud is complex door recycling en menging. Het meeste zilver komt waarschijnlijk uit Griekenland en Anatolië, met een mogelijkheid van zilver uit Spanje en de Balkan. Goud, zowel als afgewerkt product als ruw materiaal, is aanwezig. Veel gouden voorwerpen gemengd met zilver komen uit Egypte, zoals blijkt uit herkomstanalyse en objecten met specifieke inscripties, zoals een scarabee met de cartouche van Amenhotep III. Ruw goud komt waarschijnlijk uit Nubië [4](#page=4). * **Mineralen:** Rolzegels van hematiet, chloriet en speksteen, vervaardigd in Mesopotamië, de noordelijke Levant en Cyprus zelf, zijn gevonden. Lapis lazuli van hoge kwaliteit is gelinkt aan mijnen in Afghanistan. Parels van carneool komen waarschijnlijk uit India, en turquoise parels uit het Sinaïgebied zijn eveneens prominent aanwezig [4](#page=4). * **Organische objecten:** Voorwerpen van ivoor (ook van nijlpaarden), struisvogeleieren en schelpen zijn gevonden, veelal afkomstig uit Noord-Afrika, Egypte of de Levant. Een bijzondere vondst is barnsteen uit het Baltische zeegebied [4](#page=4). ### 1.6 Keramiek Veel aardewerk op de site werd gevonden in grafcontexten, offerputten, huizen en werkplaatsen. Er is een duidelijk onderscheid tussen de inheemse traditie en de exportkeramiek. De belangrijkste Cypriotische traditie is die van het white-slip I en II aardewerk. De export wordt vertegenwoordigd door Myceense kraters, die later door inheemse pottenbakkers werden nage­maakt. De kwaliteit van het inheemse aardewerk is zichtbaar slechter dan dat van het originele Myceense aardewerk. Zwart aardewerk uit Sardinië lijkt sterk op het inheems zwart burnished aardewerk; onderscheid is enkel mogelijk via FTIR-analyse om de chemische verbindingen te vergelijken met een bekend referentiepunt. Het opstellen van een vaste chronologie is lastig, omdat aardewerk over een lange periode in gebruik was [5](#page=5). ### 1.7 Begraving De belangrijkste begraafplaats bevindt zich in Area A en kent drie verschillende graftypes: het kamergraf, de schachtgraf en de gerecycleerde waterput. Een bijbehorend fenomeen zijn de offerputten, die geen skeletten bevatten maar wel aardewerk en vaak gelinkt zijn aan grotere kamer- of schachtgraven. Kamergraven en schachtgraven worden beschouwd als elitegraven, rijk aan grafgiften en met meerdere lichamen. Waterputgraven bevatten geen grafgiften, maar wel meerdere individuen. De begraafplaats was in gebruik van 1550 tot 1200 v.o.t., waarbij de kamer- en schachtgraven gedurende deze gehele periode werden benut. Een mix van volwassenen en kinderen werd in alle grafsoorten aangetroffen [5](#page=5). #### 1.7.1 Kamergraf XX In kamergraf XX werden acht kinderen en negen volwassenen gevonden. De hypothese van een familiegraf wordt onderzocht met DNA-onderzoek. Een opvallende eigenschap is dat alle skeletten een kunstmatige craniale vervorming vertonen, een veelvoorkomende traditie in Cyprus tijdens de Late Bronstijd. Het graf heeft een 8-vormige structuur met een toegangsschacht [5](#page=5). #### 1.7.2 Schachtgraf LL Schachtgraf LL bevatte eveneens meerdere individuen. Ondanks verbrande resten kon het aantal en de leeftijd van de individuen geschat worden aan de hand van tanden. Er wordt een maximum van elf kinderen tussen 1-14 jaar en acht volwassenen tussen 20-24 jaar geschat. De onvolledige staat van de resten is te wijten aan verbranding en verplaatsing; de resten werden waarschijnlijk elders verbrand en later in het graf gedeponeerd. Dit graf is rijk aan grafgiften, waaronder hematiet gewichtjes voor een weegschaal en een amethist [6](#page=6). #### 1.7.3 Gerecycleerde waterputgraf A en offerputten Waterputten werden vaak gerecycleerd als offerputten of graven, zoals graf A. In dit graf bevinden zich zes individuen zonder grafgiften. Scherven van aardewerkafval maakten datering mogelijk. De individuen werden relatief gelijktijdig begraven, en hun resten suggereren een zwaar leven, wat leidt tot de "outcast-theorie" van mensen die aan de rand van de maatschappij leefden. Ook hier werden sporen van kunstmatige craniale vervormingen op de schedels aangetroffen. De offerputten variëren in vorm, variërend van waterputten tot 8-vormige putten en ondiepe kuilen. De vondsten blijven consistent en bestaan uit aardewerk en keramieken beeldjes, zowel inheems als van export [6](#page=6). ### 1.8 Verwoesting De stad werd voor het eerst verwoest in 1200 v.o.t., maar daarna weer opgebouwd. De definitieve verwoesting en verlating van de site vond plaats rond 1150 v.o.t.. Onderzoek naar de oorzaken hiervan is nog gaande, maar de verlating wordt toegeschreven aan een combinatie van twee redenen [6](#page=6). 1. **Klimaatverandering:** Onderzoek wijst op een drogere periode, wat de landbouw en economie beïnvloedde en waarschijnlijk leidde tot migratie naar gebieden met betere landbouwgronden [6](#page=6). 2. **Zeevolkeren:** In deze periode zijn er bewijzen van plunderingen en verbrandingen van sites in de regio door de zeevolkeren. Hala Sultan Tekke heeft twee verbrandingslagen, wat wijst op twee verwoestingen [6](#page=6). Het grootste deel van de bevolking vluchtte waarschijnlijk naar Kition, 6 km verderop, dat een dichtbevolkt toevluchtsoord werd. Een kleiner deel vluchtte mogelijk met schepen en sloot zich, al dan niet gedwongen, aan bij de zeevolkeren [6](#page=6). --- # Stadsstructuur en bewoningslagen Dit gedeelte beschrijft de fysieke indeling van de stad Hala Sultan Tekke, de verschillende bewoningslagen en de architecturale kenmerken per laag. ### 2.1 Algemene stadsstructuur De site van Hala Sultan Tekke bestaat uit vier opgegraven stadsdelen, aangeduid als CQ1 tot en met CQ4. Daarnaast is er een begraafplaats, Area A genoemd, die zich buiten het stadscentrum bevindt (extramuraal). Er zijn ook sporen van intramurale begravingen gevonden, wat wijst op een interculturele bevolking door de combinatie van begrafenistradities. Een mogelijke stadsmuur, die de gehele stad zou hebben omringd, is aangetroffen ten zuiden van de site. Geofysisch onderzoek is nog gaande om meer duidelijkheid te krijgen over deze stadsmuur [2](#page=2). De stad telt in totaal vijf bewoningslagen, hoewel niet alle vijf in elk stadsdeel zijn aangetroffen. Bewoningslagen 1 en 2 zijn beide verwoest. De data van deze verwoesting zijn vastgesteld aan de hand van C14-datering op de aslaag. Na de verwoesting vluchtte het grootste deel van de bevolking waarschijnlijk naar Kition, een stad op 6 kilometer afstand, die een dichtbevolkt toevluchtsoord werd voor verwoeste sites in de regio. Een kleiner deel van de inwoners zou met nog niet verwoeste schepen zijn gevlucht en zich mogelijk gedwongen hebben aangesloten bij de zeevolkeren [2](#page=2). ### 2.2 Bewoningslagen per stadsdeel #### 2.2.1 Stadsdeel CQ1 CQ1 telt vijf bewoningslagen en bestaat voornamelijk uit woningen en werkplaatsen [2](#page=2). * **Stratum 4-5 (15e-14e eeuw v.o.t.):** Het bewijs voor deze vroege bewoning, naast dat in de graven, bestaat uit verschillende soorten keramiekscherven [2](#page=2). * **Stratum 3 (13e eeuw v.o.t.):** Dit was de periode waarin de stad haar hoogtepunt bereikte, wat zichtbaar is in de architectuur en handel. De huizen kenden hun grootste omvang en er werd een opslagruimte met ongeveer één ton aan koperresten en -slakken gevonden [2](#page=2) [4](#page=4). * **Stratum 2 (+/- 1200 v.o.t.):** In deze laag werd een huisaltaar gevonden. Binnen werden scherven van de Creature- en Bird-krater teruggevonden, die waarschijnlijk braken tijdens de eerste verwoesting van de stad [2](#page=2). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Ook deze jongste bewoningslaag werd verwoest [2](#page=2). #### 2.2.2 Stadsdeel CQ2 CQ2 telt twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (+/- 1200 v.o.t.):** Deze laag toont bewijs voor een verwijderde intramurale begraving. De artefacten die in de verwoestingslaag zijn teruggevonden, zijn luxegoederen, zoals de Horned God krater, wat suggereert dat dit stadsdeel bewoond werd door rijke ambachtslieden [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** In deze laag werden werkinstrumenten gevonden [3](#page=3). #### 2.2.3 Stadsdeel CQ3 CQ3 telt eveneens twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (+/- 1200 v.o.t.):** In dit stadsdeel en deze laag werden werkplaatsen voor textielproductie aangetroffen, herkenbaar aan bepleisterde bassins met paarse vlekken van murex-schelpen [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Ook in deze laag zijn sporen van textielproductie teruggevonden. Daarnaast werden sporen van een kleinschalige keramiekwerkplaats gevonden, terwijl bewijs voor metaalbewerking in deze laag volledig ontbreekt [3](#page=3). #### 2.2.4 Stadsdeel CQ4 CQ4 is beperkt opgegraven en kent één bewoningslaag [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Opmerkelijk in deze laag is de monumentaler architectuur. Er werd een grote opslagruimte teruggevonden, maar de belangrijkste vondst is een geavanceerde badkamer met een aan- en afvoersysteem voor water. Gezien de ligging van dit stadsdeel het dichtst bij de haven, samen met de monumentale architectuur, wordt vermoed dat dit een wijk was voor de rijke elite en handelaren [3](#page=3). > **Tip:** Let op de specifieke dateringen (v.o.t.) en de kenmerken die per stratum worden beschreven. Dit helpt om de chronologische ontwikkeling en functie van de verschillende stadsdelen te begrijpen. > **Tip:** De aanwezigheid van specifieke artefacten, zoals de Creature- en Bird-kraters of de Horned God krater, kan indicatief zijn voor de periode en de gebeurtenissen (bv. verwoesting) die de bewoningslaag kenmerken. > **Tip:** Vergelijk de kenmerken van de verschillende stadsdelen (bv. CQ1 met woningen en werkplaatsen, CQ3 met textielproductie) om een beeld te krijgen van de functies van de verschillende wijken binnen Hala Sultan Tekke. --- # Handel en economie Dit onderwerp onderzoekt de economische rol van Hala Sultan Tekke als havenstad tijdens de Late Bronstijd, met een gedetailleerde analyse van zowel exportproducten als importproducten en hun herkomst. ### 3.1 Hala Sultan Tekke als havenstad Hala Sultan Tekke beschikte over een belangrijke haven die cruciaal was voor de Late Bronstijd. Hoewel de haven zelf nog niet archeologisch is teruggevonden, vermoedt men dat de transformatie van de baai tot een meer ongeveer 3000 jaar voor onze jaartelling hieraan heeft bijgedragen. Een theorie stelt dat naburige nederzettingen hun goederen naar Hala Sultan Tekke brachten om ze in de haven te verhandelen, wat de stad de status van een volwaardige havenstad in de Late Bronstijd verleende. De aanwezigheid van talrijke import- en exportproducten, variërend van Myceens aardewerk tot rolzegels uit Mesopotamië, getuigt van een breed handelingsspectrum [3](#page=3). ### 3.2 Exportproducten Er zijn drie hoofdproducten geïdentificeerd als belangrijke exportartikelen, waarvan de productielocaties op de site van Hala Sultan Tekke zichtbaar zijn [3](#page=3). #### 3.2.1 Textiel De productie van paars textiel wordt aangetoond door de vondst van purperslakken (murex), paarse vlekken en specifieke bassins op de site [3](#page=3). #### 3.2.2 Brons Brons was eveneens een belangrijk exportproduct, ondersteund door de vondst van brons slakken en ovenresten. In City Quarter 1 alleen al werd ongeveer een ton aan deze slakken gevonden, wat wijst op een grootschalige bronsproductie op de site [4](#page=4). #### 3.2.3 Aardewerk Cypriotisch aardewerk was zeer populair in de Mediterrane wereld. De productie ervan is te traceren via ovens en scherven op de site, maar ook via vondsten in graven op en rond Hala Sultan Tekke [4](#page=4). #### 3.2.4 Potentiële inheemse producten Er is een vierde, minder bewezen, mogelijkheid van handel in inheemse producten. Het overschot van de oogst werd potentieel regionaal verhandeld met naburige nederzettingen [4](#page=4). ### 3.3 Importproducten Hala Sultan Tekke importeerde een breed scala aan goederen, wat wijst op handelscontacten met Egypte, de Levant, Kreta en Sardinië [4](#page=4). #### 3.3.1 Keramiek Verschillende productielocaties van aardewerk hebben bijgedragen aan de import. De vroegste importvondsten omvatten voornamelijk Myceense en Minoïsche krater en keramische beeldjes, vaak gevonden in grafcontexten. Zwart Nuragic aardewerk uit Sardinië en parfumflesjes uit de Levant kwamen ook veelvuldig voor [4](#page=4). Verder onderzoek heeft aangetoond dat er een duidelijk onderscheid bestaat tussen aardewerk van de inheemse Cypriotische traditie en importkeramiek. De belangrijkste Cypriotische traditie betreft white-slip I en II aardewerk. De export wordt vertegenwoordigd door Myceense krater, die later door lokale pottenbakkers werden nagebootst. Het onderscheid tussen origineel Myceens aardewerk en de lokale imitaties is zichtbaar in de mindere kwaliteit van de inheemse productie. Zwart aardewerk uit Sardinië is ook nauw verwant aan het inheemse zwart burnished aardewerk, en kan enkel betrouwbaar onderscheiden worden met behulp van FTIR-analyse om de chemische verbindingen te vergelijken met gekende referentiepunten. Het opstellen van een vaste chronologie voor aardewerk is complex vanwege het langdurige gebruik ervan [5](#page=5). #### 3.3.2 Edele metalen Naast aardewerk werden ook kostbare materialen en objecten geïmporteerd [4](#page=4). ##### 3.3.2.1 Zilver en goud Herkomstonderzoek van zilver en goud is niet altijd eenvoudig vanwege recycling en menging. Het merendeel van het zilver kwam waarschijnlijk uit Griekenland en Anatolië, met een mogelijke bron uit Spanje en de Balkan. Goud, zowel als afgewerkt product als ruw materiaal, was ook aanwezig op de site. Veel gouden voorwerpen, vaak gemengd met zilver, kwamen uit Egypte, wat blijkt uit herkomstanalyse. De vorm en inscriptie van artefacten, zoals een scarabee met de cartouche van Amenhotep III, konden soms volstaan om de herkomst te bepalen. Ruw goud werd vermoedelijk uit Nubië verkregen [4](#page=4). #### 3.3.3 Mineralen Objecten gemaakt van mineralen waren zeer gevarieerd [4](#page=4). ##### 3.3.3.1 Rolzegels Rolzegels van hematiet, chloriet en speksteen werden gevonden en vervaardigd in Mesopotamië, de noordelijke Levant en Cyprus. De exacte herkomst van deze gesteenten is niet altijd duidelijk, maar ze worden beschouwd als importproducten [4](#page=4). ##### 3.3.3.2 Edelstenen Lapis lazuli van hoge kwaliteit, afkomstig uit Afghanistan, werd aangetroffen op de site. Parels van carneool, waarschijnlijk uit India, en turquoise parels uit het Sinaï-gebied waren eveneens overvloedig aanwezig [4](#page=4). #### 3.3.4 Organische materialen Organische objecten van ivoor, struisvogeleieren en schelpen werden in Hala Sultan Tekke gevonden. Het ivoor kon afkomstig zijn van zowel olifanten als nijlpaarden. De meeste organische objecten kwamen uit Noord-Afrika, Egypte of de Levant. Een bijzondere vondst betrof amber uit het Baltische zeegebied [4](#page=4) [5](#page=5). ### 3.4 Context van vondsten Aardewerk werd veelvuldig gevonden in grafcontexten, offerputten en in huizen en werkplaatsen. Dit aardewerk toont de economische activiteit en handelsrelaties van Hala Sultan Tekke [5](#page=5). --- # Begrafenispraktijken en vernietiging van de stad Dit gedeelte beschrijft de diverse begraafmethoden en offerputten op de site, alsook de oorzaken van de uiteindelijke verwoesting en verlating van de stad rond 1150 v.o.t [5](#page=5) [6](#page=6). ### 4.1 Begrafenispraktijken De belangrijkste begraafplaats bevindt zich in area A en kent drie verschillende graftypes: het kamergraf, de schachtgraf en de gerecycleerde waterput. Een bijkomend fenomeen is de offerput, die geen skeletten bevat maar wel aardewerk en vaak gelinkt is aan grotere kamer- of schachtgraven. De begraafplaats werd gebruikt van 1550-1200 BP, waarbij kamer- en schachtgraven gedurende deze gehele periode werden benut. In alle grafsoorten werden zowel volwassenen als kinderen aangetroffen [5](#page=5). #### 4.1.1 Kamergraven Kamer- en schachtgraven worden beschouwd als elitegraven, gekenmerkt door rijke grafgiften en meerdere lichamen. In kamergraf XX werden acht kinderen en negen volwassenen gevonden. Een hypothese is dat dit een familiegraf betreft, waarvoor DNA-onderzoek nog gaande is. Een opvallende eigenschap is de kunstmatige craniale vervorming bij de skeletten, een veelvoorkomende traditie op Cyprus tijdens de Late Bronstijd. Het graf zelf heeft een 8-vormige structuur met een toegangsschacht [5](#page=5). #### 4.1.2 Schachtgraven Schachtgraf LL bevatte eveneens meerdere individuen. Hoewel de resten verbrand waren, kon aan de hand van tanden een schatting worden gemaakt van het aantal individuen en hun leeftijd: elf kinderen tussen 1-14 jaar en acht volwassenen tussen 20-24 jaar. De onvolledigheid van de resten wordt toegeschreven aan zowel verbranding als verplaatsing, waarbij de resten waarschijnlijk elders verbrand en later in het graf gedeponeerd zijn. Dit graf is rijk aan grafgiften, waaronder gewichtjes van hematiet voor een weegschaal en een amethist [5](#page=5) [6](#page=6). #### 4.1.3 Gerecycleerde waterputgraven en offerputten Waterputten werden vaak gerecycleerd als offerputten of graven, zoals graf A. In dit graf werden zes individuen zonder grafgiften aangetroffen, gedateerd aan de hand van scherven van aardewerkafval. De individuen werden relatief gelijktijdig begraven en hun resten tonen sporen van een zwaar leven, wat leidt tot de "outcast-theorie" over mensen die aan de rand van de maatschappij leefden. Op de schedels werden ook sporen van kunstmatige craniale vervormingen gevonden [6](#page=6). Offerputten vertonen geen uniforme vorm; ze kunnen variëren van een waterput, een 8-vormige put zoals bij kamergraven, tot een ondiepe kuil. De vondsten in offerputten zijn echter relatief consistent, bestaande uit aardewerk en keramieken beeldjes, zowel inheems als export [6](#page=6). ### 4.2 Verwoesting en verlating van de stad De stad werd voor het eerst verwoest rond 1200 v.o.t., maar werd daarna weer opgebouwd. De definitieve verwoesting en verlating van de site vond plaats rond 1150 v.o.t. Onderzoek naar de oorzaken hiervan is nog gaande, maar men gaat uit van een combinatie van twee factoren [6](#page=6): 1. **Klimaatverandering:** Onderzoek wijst op een drogere periode, wat een negatieve impact had op de landbouw en economie. Dit leidde waarschijnlijk tot de verlating van de site rond 1150 v.o.t., waarbij de bevolking op zoek ging naar betere landbouwgronden [6](#page=6). 2. **Zeevolkeren:** In deze periode is er bewijs dat sites in de regio werden geplunderd en verbrand door de Zeevolkeren. Hala Sultan Tekke kende twee verbrandingslagen, wat wijst op tweevoudige verwoesting [6](#page=6). Het grootste deel van de bevolking vluchtte waarschijnlijk naar Kition, een nabijgelegen stad die diende als een dichtbevolkt toevluchtsoord voor de verwoeste sites uit de regio. Een kleiner deel van de inwoners zou gevlucht zijn met de nog niet verwoeste schepen, waarbij sommigen zich mogelijk gedwongen hebben aangesloten bij de Zeevolkeren [6](#page=6). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Een archeologische periode die grofweg duurde van de 16e tot de 12e eeuw v.Chr., gekenmerkt door ontwikkelde metaalbewerking, stedelijke centra en uitgebreide handelspatronen in de oostelijke Middellandse Zee. | | Artefact | Een object of restant dat door menselijke activiteit is gemaakt of beïnvloed, en dat archeologisch wordt opgegraven of gevonden. | | Pithos | Een grote keramische opslagkruik, vaak gebruikt in de oudheid voor het bewaren van granen, vloeistoffen zoals wijn of olijfolie, of andere bulkgoederen. | | Stadsmuur | Een verdedigingswerk, meestal van steen of aarde, dat rondom een stad werd gebouwd om deze te beschermen tegen vijandelijke aanvallen. | | Geofysisch onderzoek | Archeologisch onderzoek dat gebruik maakt van wetenschappelijke methoden en instrumenten, zoals grondradar of magnetometrie, om ondergrondse structuren en objecten te detecteren zonder te graven. | | Bewoningslaag | Een archeologische laag die de overblijfselen van menselijke bewoning op een specifieke locatie en gedurende een bepaalde periode bevat. | | C14-datering | Een radiometrische dateringsmethode die gebruik maakt van de vervalsnelheid van de koolstof-14 isotoop om de leeftijd van organisch materiaal te bepalen, tot ongeveer 50.000 jaar oud. | | Kition | Een oude stad op Cyprus, tegenwoordig bekend als Larnaca, die tijdens de Late Bronstijd een belangrijk centrum was en diende als toevluchtsoord voor vluchtelingen uit omliggende verwoeste gebieden. | | Zeevolkeren | Een confederatie van maritieme piraten of migranten die in de Late Bronstijd aanvallen uitvoerden op verschillende delen van het oostelijke Middellandse Zeegebied, wat bijdroeg aan de instorting van diverse beschavingen. | | Extramuraal | Betekent letterlijk 'buiten de muren', en verwijst in archeologie naar begraafplaatsen of structuren die zich buiten de stadsmuren bevinden. | | Intramuraal | Betekent 'binnen de muren', en verwijst naar begraafplaatsen of structuren die zich binnen de stadsmuren bevinden. | | Funeraire tradities | De culturele gebruiken, rituelen en artefacten die geassocieerd worden met de behandeling van doden, inclusief begrafenis- of crematiepraktijken. | | Stratum | Een afzonderlijke laag grond of sediment, die een specifieke periode van sedimentatie of menselijke activiteit vertegenwoordigt in een archeologische context. | | Koper-ersten en -slakken | Koper-ersten zijn de mineralen waaruit koper wordt gewonnen, terwijl koper-slakken bijproducten zijn die ontstaan tijdens het smelt- en productieproces van koper. | | Huisaltaar | Een kleine constructie of verhoogd platform binnen een huis dat gebruikt werd voor religieuze offers of verering van godheden. | | Creature- en Bird-krater | Specifieke types Griekse vazen, kraters genoemd, versierd met afbeeldingen van mythologische wezens of vogels, die gebruikt werden voor het mengen van wijn en water. | | Murex-schelpen | Schelpen van zeeslakken uit het genus Murex, die in de oudheid werden gebruikt voor de productie van purperkleurstof van hoge kwaliteit. | | FTIR (Fourier-transform infraroodspectroscopie) | Een analytische techniek die wordt gebruikt om de chemische samenstelling van materialen te bestuderen door te meten hoe ze infraroodlicht absorberen, wat nuttig is voor de identificatie van keramiek en andere materialen. | | Kamergraf | Een type grafconstructie dat bestaat uit een of meer kamers, vaak toegankelijk via een schacht, gebruikt voor de begrafenis van meerdere individuen of families. | | Schachtgraf | Een type grafconstructie dat wordt gekenmerkt door een verticale schacht die leidt naar een begraafkamer, waarin de doden werden geplaatst. | | Waterputgraf | Een gerecycleerde waterput die later werd gebruikt als begraafplaats, vaak zonder specifieke grafgiften maar met meerdere individuen. | | Offerput | Een specifieke soort put die werd gebruikt voor het deponeren van offers, zoals aardewerk, voedsel of andere objecten, vaak in rituele contexten, en die doorgaans geen menselijke resten bevat. | | Artificiële craniale vervorming | Een prehistorische praktijk waarbij de vorm van de schedel van levende kinderen wordt gemanipuleerd door middel van druk of wikkelingen, om een specifieke esthetische of culturele vorm te creëren. | | Lapis lazuli | Een diepblauwe halfedelsteen die in de oudheid zeer gewaardeerd werd en werd gebruikt voor sieraden en decoratieve objecten, vaak geïmporteerd uit gebieden zoals Afghanistan. | | Amber | Gefossiliseerde boomhars, gewaardeerd om zijn kleur en het vermogen om statische elektriciteit op te wekken, vaak gebruikt voor sieraden en als handelswaar. | | White-slip I en II aardewerk | Specifieke types van Cypriotisch aardewerk uit de Late Bronstijd, gekenmerkt door een lichte slip bedekt met donkere decoraties, die belangrijk zijn voor chronologische datering. | | Zwart burnished aardewerk | Een type aardewerk dat donker van kleur is en een gladde, gepolijste afwerking heeft, vaak geproduceerd in verschillende culturen van de oudheid. |