Ancient History

# La democracia ateniense y sus instituciones La democracia ateniense se fundamentó en la participación ciudadana, la igualdad ante la ley y la libertad de expresión, gestionada a través de una serie de instituciones clave tanto para la paz como para la guerra [1](#page=1). ### 1.1 Principios fundamentales de la democracia ateniense La ciudadanía en Atenas implicaba que todos los ciudadanos eran considerados libres e iguales ante la ley, poseyendo los mismos derechos y obligaciones. Sin embargo, las mujeres, los metecos (residentes extranjeros) y los esclavos estaban excluidos de la ciudadanía y, por lo tanto, del sistema político [1](#page=1). #### 1.1.1 La libertad de expresión: La parresía La parresía era el derecho fundamental de los ciudadanos a expresarse libremente en la asamblea y en los tribunales [1](#page=1). #### 1.1.2 El ostracismo El ostracismo era una medida política mediante la cual los ciudadanos podían expulsar de la ciudad a un político por un período de diez años si se consideraba que exhibía comportamientos ambiciosos o tendencias autoritarias perjudiciales para Atenas. El nombre del ciudadano a desterrar se escribía sobre un fragmento de cerámica o teja, conocido como *óstrakon* (plural: *óstrakon*), debido a su forma cóncava similar a una concha de ostra. La votación para el ostracismo se realizaba a mano alzada; si el resultado era positivo, se repetía la votación dos meses después, requiriendo seis mil votos para que la decisión se ejecutara [1](#page=1). > **Ejemplo:** Se muestran fragmentos de *óstraka* con el nombre del general Temístocles, quien fue exiliado durante diez años en el 471 a.C. [1](#page=1). ### 1.2 Instituciones clave de la democracia ateniense Las instituciones que gestionaban la democracia ateniense se dividían en aquellas para la paz y aquellas para la guerra. #### 1.2.1 Instituciones para la paz * **La ecclesía:** Era la asamblea principal de ciudadanos donde se tomaban las decisiones políticas importantes. * **La bulé:** Era el consejo de ciudadanos encargado de preparar las leyes y asuntos que se presentarían a la ecclesía. * **Los arcontes:** Eran magistrados con diversas funciones administrativas y judiciales. * **Los tribunales de justicia:** Eran órganos encargados de juzgar los casos y aplicar las leyes. #### 1.2.2 Instituciones para la guerra * **Los estrategos:** Eran generales elegidos por los ciudadanos, encargados de dirigir el ejército y la flota. ### 1.3 Instituciones espartanas En contraste con Atenas, Esparta poseía un sistema de gobierno oligárquico con instituciones distintas: * **La apella:** Era la asamblea popular, formada por ciudadanos varones mayores de treinta años, que elegía a los miembros de la gerusía y aprobaba o rechazaba sus propuestas [1](#page=1). * **La gerusía:** Era un consejo de ancianos compuesto por los dos reyes y otros veintiocho miembros mayores de sesenta años, elegidos de por vida. La gerusía redactaba las leyes y actuaba como un tribunal supremo para juzgar los delitos graves [1](#page=1). * **Los éforos:** Eran cinco altos cargos elegidos anualmente, responsables de velar por el cumplimiento de las leyes y la correcta administración del gobierno, además de supervisar los asuntos de política exterior [1](#page=1). > **Tip:** Es fundamental comprender las diferencias entre el sistema democrático ateniense y el sistema espartano para apreciar la diversidad de modelos políticos en la antigua Grecia [1](#page=1). ### 1.4 Reflexiones sobre el gobierno en Atenas Tucídides describió el régimen político ateniense como una democracia que no imitaba las leyes de otros, sino que era un modelo para ellos, gobernada por la mayoría y basada en la igualdad de derechos para todos en lo que respecta a la consideración pública. El mérito, y no el origen social, era lo que definía el valor de un individuo [1](#page=1). --- # Conceptos de ciudadanía y derechos en la antigua Atenas La ciudadanía en la antigua Atenas establecía principios de igualdad legal entre los ciudadanos, quienes gozaban de derechos y obligaciones, mientras que mujeres, metecos y esclavos estaban excluidos del sistema político. ### 2.1 Principios de ciudadanía y la ley En la Atenas antigua, todos los ciudadanos eran considerados libres e iguales ante la ley. Esta igualdad se traducía en que poseían los mismos derechos y obligaciones [1](#page=1). ### 2.2 Exclusiones del sistema político La ciudadanía ateniense era un estatus restringido. Las mujeres, los metecos (extranjeros residentes) y los esclavos quedaban fuera del sistema político al no ser considerados ciudadanos [1](#page=1). ### 2.3 La parresía: libertad de expresión La *parresía* era un concepto fundamental que definía la libertad de expresión de los ciudadanos atenienses. Los ciudadanos podían hablar libremente en la asamblea y en los tribunales [1](#page=1). #### 2.3.1 Ostracismo: control ciudadano sobre los políticos El ostracismo era una medida política en Atenas que permitía a los ciudadanos expulsar a un político de la ciudad por un período de diez años. Esta medida se aplicaba si los ciudadanos observaban en algún político comportamientos ambiciosos o tendencias autoritarias peligrosas para el bien de Atenas. El nombre del ciudadano a desterrar se escribía sobre un *óstrakon* (un trozo de teja). Los *óstrakon* recibían su nombre de la forma cóncava, similar a una concha de ostra, que tenían los trozos de cerámica rota utilizados como soporte para la escritura incisa. Las votaciones para el ostracismo se realizaban a mano alzada, y si el resultado era positivo, se repetía la votación dos meses después. Para que la expulsión fuera efectiva, se necesitaban reunir seis mil votos [1](#page=1). > **Example:** En la imagen se muestran *óstrakon* con el nombre del general Temístocles, quien fue condenado al exilio durante diez años en el 471 a. C. [1](#page=1). ### 2.4 Instituciones democráticas y de gobierno Las instituciones que gestionaban la democracia en Atenas incluían la *ecclesía* (asamblea), la *bulé* (consejo), los *arcontes* (magistrados), los *estratego*s (generales) y los tribunales de justicia. En Esparta, por otro lado, existían la *apella* (asamblea), la *gerusía* (consejo de ancianos) y los *éforos* (altos cargos) [1](#page=1). #### 2.4.1 La apella (Esparta) La *apella* era la asamblea formada por ciudadanos espartanos. En ella, se elegían los miembros de la *gerusía* y se aprobaban o rechazaban sus propuestas [1](#page=1). #### 2.4.2 La gerusía (Esparta) La *gerusía* era un consejo de ancianos compuesto por los dos reyes y otros veintiocho miembros mayores de sesenta años. La *gerusía* redactaba las leyes de política interna y actuaba como una especie de tribunal supremo para juzgar los casos más graves [1](#page=1). #### 2.4.3 Los éforos (Esparta) Los *éforos* eran cinco altos cargos cuya función era velar por la correcta administración del gobierno. También se encargaban de los asuntos de política exterior [1](#page=1). > **Example:** Tucídides describe el régimen político ateniense como una democracia, donde el gobierno está en manos de la mayoría y los ciudadanos gozan de igualdad de derechos. Destaca que el mérito se valora por la capacidad y no por el origen social [1](#page=1). --- # El ostracismo como medida política en Atenas El ostracismo era un procedimiento político ateniense que permitía la expulsión temporal de ciudadanos considerados peligrosos para el Estado, utilizando fragmentos de cerámica (óstraka) para registrar los votos [1](#page=1). ### 3.1 Definición y propósito del ostracismo El ostracismo se concebía como una medida preventiva para salvaguardar la estabilidad de Atenas. Si los ciudadanos percibían que un político mostraba ambiciones excesivas o tendencias autoritarias que amenazaban el bienestar de la ciudad, podían recurrir a este mecanismo para expulsarlo. El objetivo principal era eliminar a figuras que representaran un peligro potencial para el orden democrático [1](#page=1). ### 3.2 El procedimiento del ostracismo El proceso de ostracismo involucraba varias etapas. Inicialmente, las votaciones para decidir si un ciudadano debía ser exiliado se realizaban a mano alzada. Si esta primera votación resultaba favorable a la expulsión, se programaba una segunda votación dos meses después. Fue en esta segunda ocasión cuando los ciudadanos escribían el nombre del individuo a expulsar sobre un fragmento de teja o cerámica [1](#page=1). #### 3.2.1 Los óstraka Los óstraka eran fragmentos de cerámica rota, comúnmente trozos de tejas o vasijas, que servían como material para escribir los nombres en el proceso de ostracismo. El término "óstraka" es el plural de "óstrakon", y este último nombre se derivaba de la forma cóncava de estos fragmentos, similar a la de una concha de ostra [1](#page=1). > **Example:** En la página 1 se ilustran óstraka con el nombre del general Temístocles, quien fue exiliado durante diez años en el 471 a. C [1](#page=1). > **Tip:** Comprender el origen del término "óstrakon" ayuda a visualizar el material utilizado y la simplicidad del sistema de votación. #### 3.2.2 Requisitos para la expulsión Para que la decisión de ostracismo se llevase a cabo, era necesario que el ciudadano en cuestión recibiera un mínimo de seis mil votos [1](#page=1). ### 3.3 Duración y alcance del ostracismo La medida de ostracismo implicaba la expulsión de la ciudad por un período de diez años. Es importante notar que esta medida se aplicaba a ciudadanos que, a pesar de sus derechos políticos, eran considerados una amenaza. Quedaban fuera de este sistema las mujeres, los metecos (extranjeros residentes) y los esclavos, al no formar parte de la ciudadanía [1](#page=1). > **Tip:** El ostracismo destaca la importancia de la ciudadanía y los derechos asociados en la Atenas democrática, excluyendo a grupos significativos de la participación política directa. --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Term | Definition | |------|------------| | -arqu-ia | Sufijo griego que significa 'poder' o 'principio', indicando autoridad o dominio. | | Tetrarquía | Forma de gobierno en la que el poder está dividido entre cuatro gobernantes o príncipes. | | Ánfora | Recipiente antiguo, generalmente de barro, con dos asas y un cuello estrecho, utilizado para almacenar líquidos como vino o aceite. | | Atenea | Diosa griega de la sabiduría, la estrategia militar y las artes, patrona de la ciudad de Atenas. | | Ciudadanos | Individuos libres e iguales ante la ley en Atenas, con derechos y obligaciones políticas, excluyendo a mujeres, metecos y esclavos. | | Metecos | Extranjeros residentes en Atenas que gozaban de protección legal pero no de derechos políticos plenos. | | Ciudadanía | Condición de ser ciudadano, implicando derechos políticos y deberes cívicos dentro de una polis. | | Sistema político | El conjunto de instituciones, normas y procesos que rigen la organización y el ejercicio del poder en una sociedad. | | Parresía | Libertad de expresión garantizada a los ciudadanos atenienses para hablar libremente en la asamblea y los tribunales. | | Asamblea (Ecclesía) | La principal institución democrática en Atenas, donde los ciudadanos varones votaban y debatían sobre asuntos de estado. | | Tribunales de justicia | Instituciones encargadas de impartir justicia y resolver disputas legales en la antigua Atenas. | | Ostracismo | Procedimiento político ateniense para desterrar a un ciudadano considerado peligroso para la democracia por un período de diez años. | | Óstrakon | Fragmento de cerámica o teja rota utilizado en la antigua Atenas para escribir nombres con el fin del ostracismo. | | Bulé | El Consejo de los Quinientos en Atenas, encargado de preparar los asuntos para la asamblea y supervisar la administración diaria. | | Arcontes | Magistrados principales en Atenas, inicialmente con gran poder, cuya función evolucionó con la democracia. | | Estrategos | Generales o líderes militares elegidos por la asamblea, con responsabilidades tanto militares como políticas. | | Apella | La asamblea ciudadana en Esparta, compuesta por ciudadanos varones mayores de treinta años, que aprobaba o rechazaba propuestas. | | Gerusía | Consejo de ancianos en Esparta, compuesto por los dos reyes y veintiocho miembros mayores de sesenta años, que redactaba leyes y actuaba como tribunal supremo. | | Éforos | Cinco magistrados electos anualmente en Esparta, con amplios poderes de supervisión sobre los reyes y la administración de la ciudad. | | Régimen político | La forma en que se organiza y ejerce el poder en un estado o comunidad, incluyendo sus instituciones y principios. | | Igualdad de derechos | Principio por el cual todos los miembros de una comunidad tienen los mismos derechos legales y políticos. | | Origen social | La posición o estatus de una persona dentro de la sociedad determinado por el nacimiento o la clase familiar. |

# Introductie en periodisering van Ain Ghazal Hieronder volgt een gedetailleerde studiegids voor de introductie en periodisering van Ain Ghazal, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Ain Ghazal en de periodisering ervan De vindplaats Ain Ghazal, gelegen in het huidige Jordanië nabij de Middellandse Zee, is een belangrijke neolithische site die een overgangsfase vertegenwoordigt van jager-verzamelaar naar landbouwer. De site, waarvan de naam "Bron van de gazelle" betekent in het Arabisch, wordt gedateerd van 7250 tot 5000 jaar voor onze tijdrekening (v.o.t.). De analyse van de architectuur en religieuze praktijken op Ain Ghazal is cruciaal en wordt gefaciliteerd door een duidelijke chronologische indeling in vier hoofdperiodes [3](#page=3). ### 1.1 Introductie tot Ain Ghazal Ain Ghazal is een archeologische vindplaats die zich in de Vruchtbare Halvemaan bevindt, een regio die bekend staat om de oorsprong van landbouw en sedentaire leefwijzen. De site speelt een sleutelrol in het begrip van de Neolithische Revolutie in het Nabije Oosten [3](#page=3). ### 1.2 Periodisering van Ain Ghazal Voor de analyse van Ain Ghazal wordt een specifiek periodiseringssysteem gehanteerd, dat de evolutie van de site over ongeveer 2250 jaar omvat. Deze indeling is essentieel voor het bestuderen van veranderingen in cultuur, architectuur en religie. De vier gedefinieerde periodes zijn [3](#page=3): * **I) Midden-Prekeramisch Neolithicum B (MPPNB)**: Deze periode loopt van 7250 tot 6500 v.o.t. [3](#page=3). * **II) Laat-Prekeramisch Neolithicum B (LPPNB)**: Deze periode loopt van 6500 tot 6000 v.o.t. [3](#page=3). * **III) Prekeramisch Neolithicum C (PPNC)**: Deze periode loopt van 6000 tot 5500 v.o.t. [3](#page=3). * **IV) Keramisch Neolithicum/Yarmouk-periode (YARMOUK)**: Deze periode loopt van 5500 tot 5000 v.o.t. [3](#page=3). Elke periode wordt gekenmerkt door distinctieve architecturale stijlen, economische systemen, materiële cultuur en religieuze gebruiken. De focus van de studie ligt met name op de periodes binnen de secties Architectuur (4.2) en Religie (4.3) vanwege de duidelijke chronologische onderscheidingen die de wetenschappelijke literatuur hierover biedt [3](#page=3). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat de economie en materiële cultuur niet altijd zo duidelijk van elkaar gescheiden konden worden per periode in de geraadpleegde literatuur, in tegenstelling tot architectuur en religie. Dit kan een beperking zijn bij een gedetailleerde analyse van deze specifieke kenmerken per periode [3](#page=3). ### 1.3 Belangrijke onderzoekers Twee archeologen hebben aanzienlijk bijgedragen aan het onderzoek van Ain Ghazal: * **Gary O. Rollefson:** Hij wordt beschouwd als de belangrijkste onderzoeker, met name door zijn uitgebreide opgravingen. In 1985 deed hij een significante ontdekking van ongeveer 8.000 jaar oude gipsen figuren [3](#page=3). * **Zeidan Kafafi:** De Jordaanse archeoloog die vanaf de jaren '90 Rollefson bijstond [3](#page=3). Beide onderzoekers hebben talrijke publicaties voortgebracht die als basis dienen voor verdere studies over Ain Ghazal [3](#page=3). --- # Architectuur en nederzettingsstructuur Dit onderdeel onderzoekt de evolutie van de architectuur in Ain Ghazal door de verschillende neolithische periodes, inclusief veranderingen in huisgrootte, indeling, bouwmateriaal en relaties met demografische en ecologische factoren. ### 2.1 Midden-Prekeramisch Neolithicum B Gedurende deze periode kenmerkten de huizen zich door een rechthoekige vorm, gebouwd met leemtichels en voorzien van kalkstenen vloeren. De muren werden vaak gedecoreerd met rode oker. Aanvankelijk bestonden de gebouwen uit één enkele kamer van ongeveer 25 vierkante meter, met een centrale haard [4](#page=4). Later in deze periode evolueerden de huizen naar een meer-kamerige indeling. Deze verandering wordt toegeschreven aan factoren zoals een warmer wordend klimaat en ontbossing, wat leidde tot een tekort aan grote boomstammen voor dakconstructies. Dit dwong tot het gebruik van binnenmuren ter ondersteuning van kleinere balken. De toename van het aantal kamers bood ook meer privacy voor de bewoners, waarbij elk huis bewoond werd door een kernfamilie, omringd door huizen van verwante familieleden [4](#page=4). > **Tip:** De architecturale veranderingen in het Midden-Prekeramisch Neolithicum B illustreren de adaptatie aan ecologische druk en veranderende sociale structuren. ### 2.2 Laat-Prekeramisch Neolithicum B In deze fase bereikte de bevolking haar hoogtepunt. Dit uitte zich in de aanleg van nieuwe wijken en veranderingen in de sociale relaties. De huizen werden groter en kregen vaak meerdere verdiepingen, wat de samenwoning van uitgebreide families onder één dak mogelijk maakte [5](#page=5). ### 2.3 Prekeramisch Neolithicum C Tijdens de Prekeramisch Neolithicum C periode begon het aantal inwoners van Ain Ghazal systematisch te krimpen. De huizen werden kleiner, meestal bestaande uit één kamer van ongeveer 15 vierkante meter, en opnieuw bewoond door kernfamilies. Tuinen en hoven werden ommuurd, en de afstand tussen gebouwen nam toe. Er ontstond ook een nieuw type huis dat gedeeltelijk onder de grond was ingegraven [5](#page=5). ### 2.4 Keramisch Neolithicum/Yarmouk periode In de laatste bewoningsfase keerde de architectuur weer terug naar grotere structuren. Huizen bereikten hun maximale grootte van ongeveer 45 vierkante meter en waren onderverdeeld in meerdere kamers. Ondanks de grotere huizen woonden de bewoners meer gescheiden van elkaar [5](#page=5). > **Voorbeeld:** De evolutie van de huisgrootte van één kamer (25 m²) in het Midden-Prekeramisch Neolithicum B naar één kamer (15 m²) in het Prekeramisch Neolithicum C en uiteindelijk naar meerdere kamers (45 m²) in de Keramisch Neolithicum/Yarmouk periode toont significante demografische en sociale verschuivingen [4](#page=4) [5](#page=5). --- # Religieuze praktijken en materiële cultuur Dit deel analyseert de religieuze overtuigingen en rituelen van de bewoners van Ain Ghazal, zoals afgeleid uit archeologische vondsten van cultusvoorwerpen en begraafplaatsen, met een specifieke focus op de materiële cultuur, met name de gipsen beelden. ### 3.1 Religieuze praktijken #### 3.1.1 Midden-Prekeramisch Neolithicum B (MPPNB) In de periode van het Midden-Prekeramisch Neolithicum B werden er talrijke antropogene en dierlijke figuurtjes aangetroffen die wijzen op cultusvoorwerpen. Deze objecten werden waarschijnlijk gebruikt voor geluk tijdens de jacht of voor vruchtbaarheid. Hoewel er ook gespeculeerd wordt dat ze als speelgoed dienden, is hiervoor weinig bewijs. Van de 150 gevonden figuurtjes was 60% niet identificeerbaar. De overige 40% bestond voornamelijk uit runderen, stieren, honden, geiten en antropogene vormen. Daarnaast zijn er antropogene beelden en bustes van kalkpleister gevonden. Deze beelden werden voornamelijk gebruikt tijdens ceremoniële begrafenissen en werden geassocieerd met vruchtbaarheid. In totaal werden er 81 inhumaties gevonden, zowel ondergronds als in binnenplaatsen. Bij sommige graven waren de skeletten onthoofd [5](#page=5). #### 3.1.2 Laat-Prekeramisch Neolithicum B (LPPNB) Tijdens het Laat-Prekeramisch Neolithicum B werden er zeven graven gevonden, waarvan zes in de stijl van het MPPNB. Het zevende graf betrof een 15-jarige vrouw, van wie de botten naast de schedel waren gestapeld. Daarnaast zijn er zogenaamde "trash burials" teruggevonden, graven die gecombineerd werden met een afvalcontext. Eén van deze trash burials bevatte een individu dat gewelddadig om het leven was gekomen; de gefragmenteerde schedel toonde sporen van pijlpuntinslagen. De gebroken beenderen kunnen echter ook het gevolg zijn van post-depositionele processen. Tot slot zijn er rituele gebouwen teruggevonden, waaronder apsidale structuren en tempels [6](#page=6). #### 3.1.3 Prekeramisch Neolithicum C (PPNC) De periode van het PPNC kenmerkt zich door een afname in het aantal cultusvoorwerpen en graven. Er werden slechts acht antropogene en vier dierlijke figuurtjes gevonden, naast twaalf niet-identificeerbare figuurtjes. Net als in het MPPNB fungeerden deze beeldjes waarschijnlijk als cultusvoorwerpen voor tijdens de jacht of voor vruchtbaarheid. Onderzoekers hebben op de site 34 graven aangetroffen. Opvallend is een duidelijke verandering: men stopte met het onthoofden van skeletten en begroef voortaan in binnenplaatsen in plaats van ondergronds [6](#page=6). #### 3.1.4 Keramisch Neolithicum / Yarmouk periode In de Yarmouk periode is er een geleidelijke toename in het belang van religie waargenomen. Dit wordt toegeschreven aan de Neolithische revolutie, waarbij de overgang van jager-verzamelaars naar een landbouwsamenleving onzekerheden met zich meebracht, zoals voedseltekorten en ziekteverspreiding. Religie werd hierdoor een beslissende factor in het dagelijks leven, en er werden allerhande tempels gebouwd. Ook werden er zeven menselijke en vijf dierlijke rituele beeldjes gevonden. Dit aantal is niet spectaculair, maar wordt verklaard door de steeds verdere inkrimping van de bevolking. Tot slot werd er vóór het Keramisch Neolithicum geen enkel spoor van begraving gevonden, de reden hiervoor is onbekend [6](#page=6). ### 3.2 Materiële cultuur De materiële cultuur van Ain Ghazal omvat zowel dierlijke als antropogene figuurtjes en standbeelden. Deze objecten worden beschouwd als de kunst- en cultusvoorwerpen van de samenleving. De meerderheid werd gebruikt voor openbare ceremonies of als geluksbrenger [6](#page=6). #### 3.2.1 Antropogene beelden Bij de antropogene beelden kunnen twee soorten worden onderscheiden: volledige standbeelden met ledematen en bustes met één of meerdere hoofden. Het vermoeden bestaat dat deze beelden de vergoddelijkte voorouders van de bevolking van Ain Ghazal voorstellen. Sommige wetenschappers speculeren echter dat het ook de goden van hun cultus kon betreffen. Het argument dat het om vergoddelijkte voorouders gaat, wordt door de meerderheid aanvaard, aangezien de beelden geen attributen dragen die een specifieke god zouden aanduiden [6](#page=6). Kenmerkend voor de beelden is dat ze vaak in kuilen of ondergronds in specifieke gebouwen werden begraven, waar waarschijnlijk rituele praktijken plaatsvonden. De beelden werden vaak in een oost-west oriëntatie geplaatst. Ze waren gemaakt van kalkpleister, hetzelfde materiaal dat gebruikt werd voor de vloeren en muren van hun huizen. De beelden varieerden in grootte tussen de 35 en 100 centimeter en hadden een dikte tussen de vijf en tien centimeter [6](#page=6). > **Tip:** De analyse van de materiële cultuur, met name de beelden en figuurtjes, biedt cruciale inzichten in de religieuze overtuigingen en rituelen van de bewoners van Ain Ghazal. > **Tip:** Let bij het bestuderen van dit onderwerp op de evolutie van begrafenispraktijken en de mogelijke betekenis van onthoofde skeletten door de verschillende periodes heen. --- # Economie, landbouw en jacht Dit onderwerp onderzoekt de economische basis van Ain Ghazal door de focus te leggen op de overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, inclusief de diverse voedselbronnen [7](#page=7). ### 5.1 Economische overgang en voedselbronnen Ain Ghazal bevond zich op een cruciaal punt in de economische ontwikkeling, gekenmerkt door een overgang van een pure jagers-verzamelaarseconomie naar de opkomst van landbouw. De bevolking van Ain Ghazal had een hybride voedselbronnenstrategie die zowel elementen van jagen en verzamelen omvatte, als landbouwproductie en de domesticatie van dieren [7](#page=7). #### 5.1.1 Jacht op wilde dieren Een significante voedselbron was de jacht op wilde dieren. Specifieke dieren die werden bejaagd waren onder andere gazellen en herten [7](#page=7). #### 5.1.2 Landbouwproductie De ontwikkeling van landbouwproductie speelde een steeds belangrijkere rol in de voedselvoorziening. De belangrijkste landbouwproducten die werden verbouwd, waren [7](#page=7): * Gerst [7](#page=7). * Tarwe [7](#page=7). * Erwten [7](#page=7). * Kikkererwten [7](#page=7). * Bonen [7](#page=7). * Linzen [7](#page=7). #### 5.1.3 Domesticatie van dieren Naast landbouwproductie en jacht, droeg de domesticatie van dieren ook bij aan de voedselbronnen. De gedomesticeerde diersoorten waren onder andere [7](#page=7): * Geiten [7](#page=7). * Schapen [7](#page=7). * Varkens [7](#page=7). * Runderen [7](#page=7). ### 5.2 Archeologisch bewijs De hybride economische strategie van Ain Ghazal wordt ondersteund door archeologische vondsten, met name door het lithische materiaal dat op de vindplaats is ontdekt. Uit de Yarmouk-periode zijn diverse artefacten gevonden die wijzen op deze economische praktijken. Dit omvat de vondst van verschillende speerpunten, die duiden op voortgezette jachtactiviteiten, alsook werktuigen die gebruikt werden voor snijden en voor landbouwdoeleinden. Deze artefacten bieden concreet bewijs voor de gelijktijdige beoefening van jacht en landbouw [7](#page=7). > **Tip:** Let goed op hoe de archeologische vondsten (lithisch materiaal, speerpunten, snijwerktuigen) de overgang en de hybride aard van de economie van Ain Ghazal illustreren [7](#page=7). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Proto-Neolithicum | Een vroege fase in de ontwikkeling van de menselijke samenlevingen die kenmerken vertoont van zowel het Paleolithicum als het Neolithicum, vaak gekenmerkt door de eerste stappen richting sedentair leven en landbouw. | | Bronstijd | Een historische periode die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons voor werktuigen en wapens, volgend op de Steentijd en voorafgaand aan de IJzertijd. | | Neolithicum | De Steentijd, gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, sedentaire nederzettingen, de fabricage van aardewerk en de verfijning van stenen werktuigen. | | Prekeramisch Neolithicum | Een periode binnen het Neolithicum waarin aardewerk nog niet werd gebruikt. Deze periode wordt verder onderverdeeld in fasen zoals MPPNB, LPPNB en PPNC. | | MPPNB | Staat voor Midden-Prekeramisch Neolithicum B, een specifieke periode binnen het Prekeramisch Neolithicum die zich kenmerkt door bepaalde architecturale en culturele ontwikkelingen. | | LPPNB | Staat voor Laat-Prekeramisch Neolithicum B, een latere fase binnen het Prekeramisch Neolithicum, gekenmerkt door bevolkingsgroei en veranderingen in sociale structuren en huisbouw. | | PPNC | Staat voor Prekeramisch Neolithicum C, een fase die vaak een krimpende bevolking en kleinere huizen kent, met veranderingen in begrafenispraktijken. | | Keramisch Neolithicum / Yarmouk periode | De periode waarin aardewerkproductie wijdverbreid werd, ook wel aangeduid als de Yarmouk-periode, gekenmerkt door nieuwe artistieke en technologische ontwikkelingen. | | Vruchtbare Halvemaan | Een historische regio in het Midden-Oosten, die zich uitstrekt van de Nijldelta in Egypte tot het noordoosten van Syrië, waar landbouw en sedentaire levensstijl voor het eerst ontstonden. | | Sedentair | Het leven op één vaste plek, in tegenstelling tot een nomadische levensstijl. Dit is een belangrijk kenmerk van de Neolithische revolutie. | | Jager-verzamelaar | Een maatschappij die afhankelijk is van jacht, visserij en het verzamelen van wilde planten voor voedsel en andere benodigdheden. | | Materiële cultuur | Alle fysieke objecten die door een samenleving zijn gemaakt of gebruikt, zoals werktuigen, wapens, aardewerk, kunst en architectuur. | | Antropogeen | Verwijzend naar iets dat door mensen is veroorzaakt of gemaakt. In archeologische context verwijst het vaak naar menselijke figuren of artefacten. | | Inhumatie | De daad van het begraven van een lichaam. Dit kan verwijzen naar individuele of collectieve graven en de bijbehorende rituelen. | | Kalkpleister | Een bouwmateriaal gemaakt van kalk, water en soms aggregaat, gebruikt voor muren, vloeren en de vervaardiging van beelden. | | Lithisch materiaal | Stenen objecten of artefacten gemaakt van steen, zoals werktuigen, wapens en versieringen, belangrijk voor het bestuderen van prehistorische technologie. |

# Situering en opgravingsgeschiedenis van Troje Dit onderwerp behandelt de geografische locatie van de site van Troje en een gedetailleerd overzicht van de belangrijkste archeologische opgravingen en ontdekkingen die door de jaren heen zijn gedaan door diverse archeologen. ## 1. Situering en opgravingsgeschiedenis van Troje ### 1.1 Geografische locatie van Troje De archeologische vindplaats van Troje bevindt zich op de Hisarlik-heuvel in noordwestelijk Turkije, op enkele kilometers afstand van de hedendaagse kustlijn. Historisch gezien lag deze locatie in Klein-Azië. Het strategische belang van de plek wordt benadrukt door de nabijheid van de Dardanellen, een zeestraat die Europa en Klein-Azië scheidt. Deze locatie faciliteerde uitwisseling en controle van goederen, wat aantrekkelijk was voor nederzettingen. Tijdens de Midden-Bronstijd reikte een ondiepe baai tot aan de voet van de citadelheuvel. Hoewel de aanlegplaatsen voor schepen waarschijnlijk primitief waren, bood de baai een natuurlijke haven voor schepen die wachtten op de juiste wind om de Dardanellen te passeren tegen de sterke stroming in. Dit maakte de locatie uitermate geschikt voor handel en tolheffing. De site staat hedendaags bekend als Troje (internationaal) of Hissarlik (Turks). In het verleden werd de naam ilion (Grieks) of Ilium (Latijn) gebruikt. De locatie is tevens de veronderstelde setting van het epos de *Ilias* van de Griekse dichter Homerus. ### 1.2 Opgravingsgeschiedenis De archeologische exploratie van Troje kent een lange geschiedenis, gekenmerkt door de inspanningen van verschillende archeologen. #### 1.2.1 Vroege identificaties en theorieën * **1801:** Edward Daniel Clarke identificeerde de Hisarlik-heuvel als de locatie van ‘ilion’ op basis van gevonden munten en inscripties. * **1822:** Charles Maclaren stelde dat het door Clarke gelokaliseerde ‘ilion’ overeenkwam met het homerische Troje uit de *Ilias*. Ondanks deze bevindingen zochten velen naar het homerische Troje op andere locaties, mede beïnvloed door de geschriften van Strabo, die geloofde dat de stad Ilion (die in zijn tijd nog bestond) niet het homerische Troje was. * **Periode vóór 1865:** Veel academici dachten dat het ‘echte’ homerische Troje op de ‘Balli Dag’-heuvel lag, nabij Hisarlik, gebaseerd op de claims van Jean-Baptiste le Chevalier en Marie-Gabriel A.F. Choiseul Gouffier. #### 1.2.2 De opgravingen van Schliemann en Dörpfeld * **1865:** Frank Calvert voerde eerste peilingen uit en vond inscripties. Hij ontdekte ook dat de heuvel prehistorische lagen bevatte. * **1871-1890:** Heinrich Schliemann, met assistentie van Wilhelm Dörpfeld, voerde zeven opgravingscampagnes uit. Schliemann identificeerde negen nederzettingslagen op de Hisarlik-heuvel. Tijdens zijn opgravingen groef Schliemann een deel van de heuvel volledig af om lagen te bereiken die hij identificeerde als mogelijk homerisch Troje, waarbij hij de bovenliggende lagen aanzienlijke schade toebracht. Dit resulteerde in een ongeveer 17 meter diepe greppel, nu bekend als ‘Schliemann’s trench’. * **1890:** Wilhelm Dörpfeld leidde nog twee campagnes en identificeerde de zesde nederzettingslaag met de Midden- en Late-Bronstijd Myceense steden. #### 1.2.3 Verdere opgravingen en verfijning van de chronologie * **1932-1938:** De Cincinnati Archaeological Expedition, onder leiding van Carl W. Blegen, voerde een reeks campagnes uit. Zij verduidelijkten de gedetailleerde structuur van de belangrijkste nederzettingsperiodes en verfijnden de overgang van de hoogtijdagen in het midden van het tweede millennium voor Christus naar de onrust voorafgaand aan de Donkere Middeleeuwen. * **1988-heden:** Een internationaal team onder leiding van Manfred Korfmann hervatte de opgravingen op de heuvel en in het gebied buiten de citadel, waar tot dan toe alleen kleine proefboringen waren uitgevoerd. ### 1.3 De site en haar bewoningslagen De Hisarlik-heuvel vertoont een rijke opeenvolging van bewoningslagen, aangeduid als Troje I tot en met Troje IX, die elk een specifieke periode in de geschiedenis van de site vertegenwoordigen. #### 1.3.1 Troje I (Vroege Bronstijd II, ca. 3000-2500 v.Chr.) * **Architectuur:** Kenmerkend zijn agglutinerende, rechthoekige huizen met stenen of mudbrick-muren (enkel funderingen bewaard). Er zijn ook enkele Megaron-constructies (rechthoekige kamer met een hal en portiek) aangetroffen. Een verdedigingsmuur van ongeveer 80 meter diameter omringde de nederzetting. * **Voorwerpen:** Aardewerk is handgevormd, donker van kleur met witte incrustatie, en vertoont gelijkenis met aardewerk uit aangrenzende kustgebieden zoals Thracië en Noordwest-Klein-Azië. Metalen voorwerpen waren voornamelijk van koper, soms ook brons. Schliemann geloofde dat deze laag mogelijk het Homerische Troje was. #### 1.3.2 Troje II (Vroege Bronstijd III, ca. 2500-2300 v.Chr.) * **Architectuur:** Deze periode kenmerkt zich door een welvarende stad en handelscentrum met zeven geïdentificeerde bouwfasen. In het centrum van de citadel bevonden zich zes losstaande rechthoekige megaron-constructies rondom een binnenplaats, aangeduid als ‘paleisgebouwen’, die mogelijk publieke functies vervulden voor religieuze ceremonies of grote bijeenkomsten. Dit is de vroegste laag met huizenbouw buiten de citadelmuren, die nu omgeven werd door een grotere nederzetting. De citadel zelf was waarschijnlijk voorbehouden aan de heersende adel of dominante cultus, terwijl de gewone burgers buiten de muren woonden. De verdedigingsmuur kreeg een bovenbouw van mudbrick en twee monumentale stadspoorten. Een houten palissade omringde een gebied van ongeveer 9 hectare aan de zuidkant van de citadel. * **Voorwerpen:** Aardewerk is voornamelijk gedraaid, met de introductie van het sneldraaiende pottenbakkerswiel. Eetborden bleven handgevormd. Nieuwe vormen zoals de ‘depas amphikypellon’ (beker met twee handvatten) kwamen voor, wijzend op uitgebreide handelscontacten met Centraal-Anatolië, Noord-Syrië, het Griekse vasteland en Bulgarije. * **Vernietiging:** De laag vertoont twee brandlagen, wat wijst op twee destructies door vuur. Na de eerste brandlaag werden monumentale gebouwen vervangen door grote, dichte stadsblokken. De tweede brandlaag betekende de vernietiging van de gehele citadel, zonder zichtbare pogingen tot heropbouw. De rijkdom en het catastrofale einde van Troje II deden Schliemann dit ten onrechte identificeren met het Troje van Homerus. #### 1.3.3 Troje III-V (Vroege Bronstijd III tot Midden Bronstijd, ca. 2300-1700 v.Chr.) Deze bewoningsfasen zijn zwaar beschadigd door Schliemanns opgravingen, wat de chronologie bemoeilijkt. De nederzetting groeide echter continu in omvang. * **Troje III (ca. 2300-2200 v.Chr.):** Een schijnbaar kleinere nederzetting met de citadel volgebouwd met dicht op elkaar staande huizen in steen en mud-brick. * **Troje IV (ca. 2200-2000 v.Chr.):** De citadel bleef volgebouwd. Er werden koepelvormige ovens aangetroffen, mogelijk een culturele invloed uit Anatolië. De vestingsmuren van Troje II waren mogelijk nog in gebruik. ‘Rode-kruiskommen’ in het aardewerk wijzen opnieuw op Anatolische invloed. * **Troje V (ca. 2000-1750 v.Chr.):** Geïmporteerd en in Minoïsche stijl vervaardigd aardewerk werd aangetroffen. Huizenbouw buiten de citadelmuren aan de westkant toont opnieuw expansie van de nederzetting. Deze fase eindigde met brand. #### 1.3.4 Troje VI (Midden Bronstijd tot Late Bronstijd, ca. 1750-1300 v.Chr.) * **Architectuur:** De citadel werd de zetel van een heersende prins of koning en overtrof eerdere periodes in belang en omvang. Er zijn acht bewoningslagen geïdentificeerd. De gebouwen binnen de citadel waren in ringen gerangschikt op trapvormige terrassen. Zowel megaronhuizen als huizen met een onregelmatig vloerplan kwamen voor, met dikke muren en blinde gelijkvloerse verdiepingen, mogelijk voor defensieve doeleinden. De meest centrale gebouwen en het paleis van de prins zijn in latere periodes afgebroken voor de bouw van het heiligdom van Athena. Een noordoostelijk bastion had een waterput en een poort naar de benedenstad. De citadel bood plaats aan enkele honderden bewoners, de bouw vereiste collectieve inspanning van buitenaf. * **Benedenstad:** Slechts gedeeltelijk opgegraven, lag begraven onder latere lagen. Het gebied van ongeveer 30 hectare werd omgeven door een verdedigingsgracht, met minstens twee monumentale stadspoorten en drie wachttorens. Het metselwerk was van hoge kwaliteit. * **Culturele invloeden:** Myceense invloeden zijn zichtbaar in megaronhuizen en verticale muuronderverdelingen. Hettitische invloeden worden weerspiegeld in de citadelstad en rechthoekige wachttorens. Het culturele en architecturale uiterlijk suggereert de komst van een nieuw volk. * **Aardewerk:** Een nieuw repertoire in kleuren en vormen, waaronder grijs Minyan-aardewerk en bruin aardewerk, dat Myceense vormen nabootste. Slechts een fractie was geïmporteerd. * **Begraafplaats:** Ontdekt door Blegen, een kleine begraafplaats uit het einde van Troje VI met crematie-urnen. De begrafenissen weerspiegelden een gemengde bevolking, met zowel pithos-begrafenissen als crematies, en diverse grafgiften, van Myceense vazen tot zware bronzen enkelbanden. * **Vernietiging:** Ca. 1250 v.Chr., waarschijnlijk door een aardbeving, opstand of oorlog. #### 1.3.5 Troje VIIa (Late Bronstijd, ca. 1300-1180 v.Chr.) * **Architectuur:** Na de vernietiging van Troje VI begon de heropbouw met kleinere huizen aan de binnenkant van de muur. Blegen interpreteerde het begraven van veel pithoi als voorzorgsmaatregel tegen onzekere tijden of een belegering. Nieuwe torens en borstweringen in mud-brick werden aan de vestingmuren toegevoegd. Nieuwe huizen werden in de benedenstad gebouwd, die nu omgeven werd door een tweede gracht. * **Vernietiging:** Brand. Blegen associeerde de verwoesting met de Trojaanse Oorlog, maar recent onderzoek plaatst dit later, mogelijk in een periode van Myceens verval. Direct archeologisch bewijs voor oorlog ontbreekt. #### 1.3.6 Troje VIIb (Late Bronstijd tot Vroege IJzertijd, ca. 1180-950 v.Chr.) * **Architectuur:** Nieuwe bouwtechnieken met ‘orthostates’ (rechtopstaande stenen) duiden op invloed uit het Zwarte Zeegebied en mogelijke immigratie. Het gebruik van orthostaten in de muur is een vreemd element. Meer kleine huizen werden gebouwd in de oude verdedigingsmuur in de benedenstad. * **Aardewerk:** Het Myceense aardewerk verdween, vervangen door lokale imitaties of aardewerk met kenmerken van Laat-Helladisch IIIC. Buckelkeramik (handgevormd, grof keramiek met knopachtige versieringen) vertoont gelijkenis met stijlen uit Zuidoost-Europa en wordt gezien als bewijs voor immigratie tijdens de Donkere Middeleeuwen. Er werd ook protogeometrisch aardewerk en ‘barbaren-aardewerk’ gevonden, met kleine hoeveelheden geïmporteerd aardewerk uit Griekenland. * **Voorwerpen:** Een dubbelzijdige bronzen zegel met Luwische hiërogliefen is het enige schriftelijke bewijs uit deze periode. * **Vernietiging:** Brand (ca. 1100-1000 v.Chr.). #### 1.3.7 Troje VIII (Griekse nederzetting en vestiging van Ilion, vanaf 950 v.Chr.) * Troje werd nooit volledig verlaten tijdens de Donkere Middeleeuwen. De oudste Griekse huizen dateren uit de 8e eeuw v.Chr., bestaande uit kleine stenen gebouwen van Eolische kolonisten. Recente vondsten van protogeometrisch aardewerk suggereren continue bewoning. De nederzetting groeide onder de opvolgers van Alexander de Grote met de bouw van een tempel voor Athena, een heiligdom voor Demeter/Cybele en een stad op het zuidelijke plateau. * **Vernietiging:** Verwoest tijdens de Mithridatische oorlog (85 v.Chr.). #### 1.3.8 Troje IX (Romeinse stad Ilion) Gedurende de late Romeinse Republiek en onder Augustus werden de stad herbouwd met grote gebouwen, waaronder een portiek voor de Athena-tempel, een odeion, een palaestra en een theater. Deze stad op het plateau werd omgeven door een muur. Deze Romeinse/Byzantijnse fase eindigde in verlating. ### 1.4 De mythe en de archeologische vondsten De site van Troje wordt beschouwd als de setting van Homerus' *Ilias*, die de Trojaanse oorlog beschrijft. De mythe, die waarschijnlijk gebaseerd is op werkelijke gebeurtenissen en al eeuwenlang mondeling werd overgeleverd alvorens door Homerus te worden opgetekend, speelt een cruciale rol in de Griekse, Romeinse en moderne cultuur. #### 1.4.1 De Trojaanse oorlog De mythe vertelt over de oorlog die ontstond na een twist tussen godinnen en de ontvoering van Helena door de Trojaanse prins Paris. Na tien jaar strijd verloren de Trojanen door de list met het paard van Troje. Hoewel de ontvoering van Helena als aanleiding wordt genoemd, wordt aangenomen dat economische belangen een rol speelden. Het jaar 1184 v.Chr. wordt vaak geaccepteerd als datum voor de oorlog, omdat archeologische gegevens wijzen op een neergang van culturen rond die tijd. #### 1.4.2 Artefacten van belang * **Schatten van Priamus:** Deze verzameling van duizenden objecten in goud, zilver, electrum, brons, carneool en lapis lazuli, afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië, werd door Schliemann gevonden in Troje II, hoewel hij ten onrechte dacht dat het toebehoorde aan Koning Priamus. Deze schat werd door Schliemann naar Duitsland gesmokkeld en bevindt zich nu in het Poesjkinmuseum in Rusland. * **De zegel van Troje:** In 1995 werd een bronzen zegel uit Troje VIIb gevonden, het enige schriftelijke bewijs uit de Bronstijd. Het is geschreven in het Luwisch, een taal verwant aan het Hettitisch. * **'Two-handled cup' (depas amphikypellon):** Deze drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis, vaak gevonden in en rond Troje, werd door Schliemann geassocieerd met rituele plengoffers aan de goden of het consumeren van wijn door de elite, gezien de waarde die wijn in de oudheid had. > **Tip:** Bij het bestuderen van de lagen van Troje is het essentieel om de impact van Heinrich Schliemanns opgravingsmethoden te erkennen, aangezien deze aanzienlijke schade hebben toegebracht aan de lagen en de interpretatie van de chronologie hebben beïnvloed. > **Voorbeeld:** De vondst van 'Schatten van Priamus' in Troje II illustreert hoe archeologische vondsten direct gekoppeld konden worden aan mythische verhalen, hoewel latere analyse de datering en de associatie met specifieke figuren kon corrigeren. --- # Bewoningslagen van Troje: architectuur en vondsten Dit overzicht analyseert de opeenvolgende bewoningslagen van Troje, van de Vroege Bronstijd tot de IJzertijd, met nadruk op architecturale evolutie, verdedigingswerken en archeologische vondsten. ## 2. De site van Troje en de opgravingsgeschiedenis De archeologische vindplaats Troje, gelegen op de Hisarlik-heuvel in het noordwesten van Turkije, was strategisch gelegen nabij de Dardanellen. Deze locatie bood controle over goederenverkeer en potentieel voor culturele uitwisseling. Een ondiepe baai reikte in de Bronstijd tot aan de voet van de heuvel en diende als een natuurlijke wachtplaats voor schepen, wat de handel en het innen van tol bevorderde. De identificatie van Hisarlik als het homerische Troje begon met Edward Daniel Clarke in 1801, die deze conclusie trok op basis van munten en inscripties. Hoewel aanvankelijk weerstand en zoektochten naar andere locaties bestonden, bevestigden latere archeologische inspanningen de identificatie. Belangrijke opgravingen werden uitgevoerd door: * **Frank Calvert** (vanaf 1865): Peilingen en ontdekking van prehistorische lagen. * **Heinrich Schliemann en Wilhelm Dörpfeld** (1871-1890): Zeven campagnes resulterend in de identificatie van negen bewoningslagen. Dörpfeld identificeerde laag VI met de Myceense steden van de Midden- en Late Bronstijd. * **The Cincinnati Archaeological Expedition (Carl W. Blegen)** (1932-1938): Verfijnde de datering en structuur van de belangrijkste perioden, met name de overgang naar de 'Donkere Middeleeuwen'. * **Internationaal team onder leiding van Manfred Korfmann** (vanaf 1988): Hervatting van opgravingen en uitbreiding van onderzoek naar gebieden buiten de citadel. ## 3. Bewoningslagen van Troje De site van Troje kent een rijke en gelaagde geschiedenis, opgedeeld in verschillende bewoningsfasen. ### 3.1 Troy I: vroege bronstijd II (ca. 3000-2500 v.Chr.) Deze laag, blootgelegd door Schliemann, werd ten onrechte beschouwd als het homerische Troje. Om deze te bereiken, richtte Schliemann een diepe greppel, bekend als 'Schliemann's trench', aan, wat aanzienlijke schade aan bovenliggende lagen veroorzaakte. * **Architectuur:** Kenmerkend zijn agglutinerende, rechthoekige huizen met stenen of leemstenen muren (enkel funderingen bewaard). Enkele megaron-constructies (rechthoekige kamer met hal en portiek) werden aangetroffen. De nederzetting werd omgeven door een verdedigingsmuur van circa 80 meter doorsnede. * **Vondsten:** * **Aardewerk:** Handgevormd, donker van kleur met witte incrustaties. De vormen vertonen gelijkenissen met aardewerk uit aangrenzende kustgebieden zoals Thracië en Noordwest-Klein-Azië. * **Metalen voorwerpen:** Voornamelijk koper, soms brons. ### 3.2 Troy II: vroege bronstijd III (ca. 2500-2300 v.Chr.) Deze periode kenmerkt zich door een welvarende stad en een belangrijk handelscentrum, met zeven geïdentificeerde bouwfasen. * **Architectuur:** * **Citadel/bovenstad:** Gedomineerd door zes losstaande rechthoekige megaron-constructies, waarschijnlijk publieke gebouwen voor religieuze ceremonies of grote bijeenkomsten. * **Huizenbouw buiten de muren:** Voor het eerst werd huizenbouw buiten de citadelmuren vastgesteld, wat wijst op een groeiende nederzetting. * **Verdedigingswerken:** De citadel werd omringd door een verdedigingsmuur met een opbouw van leemsteen en twee monumentale stadspoorten. De muur werd meermaals uitgebreid. Een houten palissade omringde een gebied van circa 9 hectare aan de zuidkant. * **Vondsten:** * **Aardewerk:** Overwegend gedraaid dankzij de introductie van het sneldraaiende pottenbakkerswiel. Eetborden bleven handgevormd. De keramische stijlen van Troy I werden voortgezet, met nieuwe vormen zoals de 'depas amphikypellon' (beker met twee handvatten), die wijzen op uitgebreide handelscontacten met Centraal-Anatolië, Noord-Syrië, het Griekse vasteland en Bulgarije. * **Sch Glenn's trench)**: De daaropvolgende lagen, III tot en met V, werden door Schliemann zwaar beschadigd, wat de chronologische precisie bemoeilijkt. De nederzetting groeide echter continu tussen circa 2300 en 1700 v.Chr. #### 3.2.1 Troy III (ca. 2300 – 2200 v.Chr.) Een schijnbaar kleinere nederzetting dan de voorafgaande fasen. * **Architectuur:** De citadel was volgebouwd met dicht op elkaar geplaatste huizen van steen en leemsteen. #### 3.2.2 Troy IV (ca. 2200-2000 v.Chr.) * **Architectuur:** De citadel bleef volgebouwd met dicht op elkaar geplaatste huizen. Koepelvormige ovens suggereren mogelijke culturele invloed uit Anatolië. De vestingsmuren van Troy II waren waarschijnlijk nog in gebruik. * **Aardewerk:** 'Rode-kruiskommen' duiden op mogelijke culturele invloed uit Anatolië. #### 3.2.3 Troy V (ca. 2000-1750 v.Chr.) * **Aardewerk:** Geïmporteerd Minoïsch aardewerk en aardewerk in Minoïsche stijl werden aangetroffen. * **Architectuur:** Huizenbouw aan de westkant buiten de citadelmuren indiceert opnieuw uitbreiding van de nederzetting. * **Vernietiging:** De laag eindigde met een brand. ### 3.3 Troy VI: midden bronstijd tot late bronstijd (ca. 1750 – 1300 v.Chr.) De citadel werd de zetel van een heersende prins of koning. De stad overtrof de vorige bewoningslagen in belang en omvang. * **Culturele invloeden:** Kenmerken van Myceense invloeden (megaronhuizen, verticale voegen in muren) en Hettitische invloeden (citadelstad, rechthoekige wachttorens). * **Architectuur:** Acht bewoningslagen werden geïdentificeerd. Het culturele en architecturale profiel duidt op de komst van een nieuw volk. De citadel was groter en geavanceerder, met gebouwen gerangschikt op trapvormige terrassen. Zowel megaronhuizen als huizen met onregelmatig vloerplan werden aangetroffen. Dikke muren en het ontbreken van ramen op de begane grond kunnen een defensieve functie hebben gehad, mogelijk wijzend op interne conflicten. De meest centrale gebouwen, inclusief het paleis, werden later verwoest voor de bouw van een Hellenistisch heiligdom. Een noordoostelijk bastion met een rechthoekige waterput en poort naar de benedenstad werd ook gedocumenteerd. * **Benedenstad (buiten de citadelmuur):** Gedeeltelijk opgegraven, besloeg circa 30 hectare en was omgeven door een gracht. Laat-Bronstijd aardewerk werd hier verspreid gevonden. * **Verdedigingsmuur:** Meer dan zeven meter hoog, met minstens twee monumentale stadspoorten en drie wachttorens, gekenmerkt door hoogwaardig metselwerk. * **Begraafplaats:** Een kleine begraafplaats aan het einde van Troy VI, met crematie-urnen. De begrafenissen weerspiegelen een gemengde bevolking, met grafgiften variërend van Myceense vazen tot bronzen enkelbanden mogelijk uit de Kaukasus. * **Aardewerk:** Een nieuw repertoire in kleuren en vormen, met grijs Minyan-aardewerk (snelgedraaid, gepolijst, soms in metaalvormen) en bruin aardewerk (nabootsing van Myceense vormen). Slechts een fractie was geïmporteerd. * **Vondsten:** Gereedschappen en wapens in brons, schaarse sieraden en edelmetalen. Weinig tot geen kunstwerken. Geïmporteerde voorwerpen uit Mycene. * **Vernietiging:** (ca. 1250 v.Chr.) door aardbeving, opstand of oorlog. ### 3.4 Troy VII: late bronstijd tot vroege ijzertijd #### 3.4.1 Troy VIIa (ca. 1300-1180 v.Chr.) Direct na de verwoesting van Troy VI werd de citadel heropgebouwd met kleinere huizen binnen de muur. * **Architectuur:** Heropbouw van de vernietigde stad, met lege ruimtes gevuld met kleine huizen en ingegraven opslagvaten (pithoi), geïnterpreteerd als voorzorgsmaatregel in onzekere tijden of bij belegering. * **Verdedigingswerken:** Nieuwe torens en borstweringen in leemsteen werden toegevoegd aan de vestingmuren. * **Benedenstad:** Nieuwe huizen gebouwd in de benedenstad, omgeven door een tweede gracht. Mogelijk was er sprake van uitbreiding. * **Vernietiging:** Door brand. #### 3.4.2 Troy VIIb (ca. 1180 – 950 v.Chr.) Kenmerkt zich door een nieuwe bouwtechniek met 'orthostaten' (rechtopstaande stenen), wat wijst op invloed uit het Zwarte Zeegebied en mogelijke immigratie. * **Architectuur:** Gebruik van orthostaten in het onderste deel van de muur. * **Aardewerk:** Langzame verdwijning van Myceens aardewerk, met lokale imitaties of scherven die kenmerken vertonen van Laat-Helladisch IIIC, het type aardewerk dat de neergang van Myceense machtscentra markeert. * **Benedenstad:** Verdere bouw van kleine huizen in het gebied van de oude verdedigingsmuur. * **Aardewerk:** Buckelkeramik (handgevormd, grof keramiek met knopachtige versieringen), met sterke gelijkenissen aan stijlen in Zuidoost-Europa, wat wordt gezien als bewijs van immigratie uit dat gebied tijdens de 'Donkere Middeleeuwen'. Protogeometrische amforen en bruin aardewerk (nabootsing van Myceense vormen) werden ook gevonden. Kleinere hoeveelheden aardewerk waren geïmporteerd uit Griekenland. * **Vondsten:** Een dubbelzijdige bronzen zegel met Luwische hiërogliefen (naam van een schrijver) is het enige bewijs van schriftgebruik binnen de stad uit deze periode. * **Vernietiging:** Door brand (ca. 1100-1000 v.Chr.). De datering van de verwoesting van VIIa, die door Blegen werd gelijkgesteld aan de Trojaanse oorlog, wordt tegenwoordig later geplaatst, mogelijk in een periode van neergang van de Myceense macht. Direct archeologisch bewijs voor oorlog of vijandige interactie ontbreekt. ### 3.5 Troy VIII: Griekse nederzetting en de stichting van Ilion (vanaf 950 v.Chr.) Troje werd nooit volledig verlaten, ook niet tijdens de 'Donkere Middeleeuwen'. * **Architectuur:** Oudste Griekse huizen (ca. 8e eeuw v.Chr.) van Eolische kolonisten ontdekt nabij de citadelmuur. Recente vondsten van protogeometrisch aardewerk suggereren continue bewoning. Vanaf de tijd van Alexander de Grote volgden significante bouwactiviteiten, waaronder een tempel voor Athena, een heiligdom voor Demeter/Cybele en een omvangrijke stad op het zuidelijke plateau. * **Vernietiging:** Verwoest tijdens de Mithridatische oorlogen (85 v.Chr.). ### 3.6 Troy IX: de Romeinse stad Ilum Tijdens de late Romeinse Republiek, met name onder Augustus, werden aanzienlijke inspanningen geleverd om de stad te herbouwen. * **Architectuur:** Grote gebouwen zoals een portiek voor de Athena-tempel, een odeion, palaestra en een theater werden gebouwd. Deze stad op het plateau werd omgeven door een muur. * **Einde:** Deze Romeinse/Byzantijnse fase eindigde in verlating. ## 4. De mythe van Troje en de Trojaanse Oorlog De site van Troje wordt verondersteld de setting te zijn geweest voor Homerus' epische gedicht 'De Ilias', dat de Trojaanse Oorlog beschrijft. Deze mythologie is cruciaal voor zowel de oud-Griekse, Romeinse als moderne Griekse cultuur. * **Homerus:** Een Griekse dichter (ca. 8e eeuw v.Chr.) die de Ilias en de Odyssee zou hebben geschreven. Het is mogelijk dat deze werken het resultaat waren van een samenwerking van dichters onder het pseudoniem Homerus. De mythe zelf was waarschijnlijk een eeuwenoude mondelinge traditie voordat deze werd opgetekend. * **Trojaanse Oorlog:** Volgens de mythe ontstond de oorlog uit een twist tussen godinnen, waarbij Paris Helena, de vrouw van de Spartaanse koning Menelaos, meenam naar Troje. Dit leidde tot een tienjarige strijd, die eindigde met de list van het Paard van Troje. Hoewel de ontvoering van Helena als aanleiding wordt genoemd, wordt aangenomen dat economische belangen ook een rol speelden. Het jaar 1184 v.Chr. is een veel geaccepteerde datering voor de oorlog, omdat de archeologie de teloorgang van culturen rond die tijd ondersteunt. De oorlog is een centraal thema in literatuur, met de Ilias als het bekendste werk. ## 5. Belangrijke archeologische vondsten ### 5.1 De schatten van Priamus Een verzameling van duizenden objecten van goud, zilver, elektrum, brons, carneool en lapis lazuli, afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië. Schliemann vond deze schat en identificeerde deze ten onrechte met koning Priamus uit het Troje van de Ilias. Later bleek de schat afkomstig te zijn uit de oudere laag Troy II (ca. 2500 v.Chr.). De schatten werden door Schliemann gesmokkeld en bevinden zich momenteel in het Poesjkinmuseum in Rusland. ### 5.2 De zegel van Troje In 1995 werd een bronzen zegel uit Troy VIIb (einde 12e eeuw v.Chr.) gevonden, met Luwische hiëgliefen. Dit is het enige bewijs van schriftgebruik in Troje uit de Bronstijd. ### 5.3 De 'two-handled cup' (depas amphikypellon) Een drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis, veelvuldig aangetroffen. Schliemann dacht dat deze gebruikt werd voor rituele plengoffers of door de elite voor wijnconsumptie. Dit benadrukt de waarde van wijn in de oudheid, vergelijkbaar met de nectar van de goden in de Ilias. > **Tip:** De opeenvolging van bewoningslagen toont een fascinerende ontwikkeling van architectuur, stedelijke planning en culturele contacten door de eeuwen heen. Let op de veranderingen in verdedigingswerken, huizenbouw en de aard van de gevonden artefacten om de dynamiek van deze oude stad te begrijpen. > **Voorbeeld:** De aanwezigheid van grijs Minyan-aardewerk in Troy VI en VIIb, en de 'buckelkeramik' in Troy VIIb, zijn sterke indicatoren van migratie en culturele uitwisseling met andere regio's, respectievelijk het Griekse vasteland en Zuidoost-Europa. --- # De mythe van Troje en de Trojaanse oorlog Dit deel verkent de mythische achtergrond van de site van Troje, inclusief de rol van Homerus, de verhalen rond de Trojaanse oorlog en de mogelijke historische basis van deze gebeurtenissen. ### 3.1 De locatie van Troje De site van het oude Troje, tegenwoordig bekend onder de Turkse naam Hisarlik, is gelegen op een heuvel in noordwestelijk Turkije, nabij de Dardanellen. Deze strategische locatie bood controle over scheepvaart en handel op de zeestraat, wat de aantrekkelijkheid voor nederzettingen vergrootte. In de bronstijd reikte een baai tot aan de voet van de citadel, een natuurlijke haven die essentieel was voor schepen die de Dardanellen wilden passeren. ### 3.2 Opgravingsgeschiedenis van Hisarlik De identificatie van Hisarlik als het Homerische Troje begon in de vroege 19e eeuw met Edward Daniel Clarke en Charles Maclaren. Ondanks deze vroege inzichten, bleven andere locaties populair, gebaseerd op antieke geografische beschrijvingen. Frank Calvert deed in het midden van de 19e eeuw eerste peilingen en ontdekte prehistorische lagen. De archeologische opgravingen werden later grootschalig uitgevoerd door Heinrich Schliemann en Wilhelm Dörpfeld, die negen bewoningslagen identificeerden. Carl W. Blegen verfijnde de chronologie van de perioden en de overgangen daartussen. Sinds 1988 leidt Manfred Korfmann internationale teams die de opgravingen in en rond de citadel voortzetten. ### 3.3 De bewoningslagen van Troje De site van Troje kent een lange geschiedenis van bewoning, onderverdeeld in verschillende lagen die elk een periode vertegenwoordigen: #### 3.3.1 Troy I (Vroege Bronstijd II, ca. 3000-2500 v.Chr.) Deze laag, die Schliemann ten onrechte identificeerde als het Homerische Troje, kenmerkt zich door rechthoekige huizen met stenen of leemstenen muren en enkele megaron-constructies. Een verdedigingsmuur omringde de nederzetting. Het aardewerk was handgevormd en donker van kleur met witte incrustatie, vergelijkbaar met aardewerk uit aangrenzende kustgebieden. Metalen voorwerpen waren voornamelijk van koper en soms brons. #### 3.3.2 Troy II (Vroege Bronstijd III, ca. 2500-2300 v.Chr.) Deze periode toonde een welvarende stad en handelscentrum. Architectonisch waren er zeven bouwfasen, met monumentale megaron-constructies in de citadel, waarschijnlijk publieke of religieuze gebouwen. Huizenbouw vond ook buiten de citadel plaats. De vestigingsmuur werd uitgebreid met een bovenbouw van leemsteen en monumentale poorten. Het aardewerk was voornamelijk gedraaid, met nieuwe vormen zoals de 'depas amphikypellon'. Handelscontacten reikten tot Centraal-Anatolië, Noord-Syrië, Griekenland en Bulgarije. Troy II werd tweemaal verwoest door vuur, waarbij de tweede verwoesting het einde van deze laag markeerde. #### 3.3.3 Troy III-V (Vroege Bronstijd III tot Midden Bronstijd, ca. 2300-1700 v.Chr.) Deze lagen zijn zwaar beschadigd door eerdere opgravingen, waardoor de chronologie onduidelijk is. De nederzetting groeide continu. * **Troy III (ca. 2300-2200 v.Chr.):** Een schijnbaar kleinere nederzetting met dicht op elkaar gebouwde huizen in de citadel. * **Troy IV (ca. 2200-2000 v.Chr.):** Vergelijkbaar met Troy III, met de mogelijke aanwezigheid van koepelvormige ovens en 'rode-kruiskommen', wat duidt op culturele invloeden uit Anatolië. * **Troy V (ca. 2000-1750 v.Chr.):** Gekenmerkt door de import van Minoïsch aardewerk of aardewerk in Minoïsche stijl. Huizenbouw buiten de citadel werd hervat, wat duidt op verdere uitbreiding. Deze laag eindigde met brand. #### 3.3.4 Troy VI (Midden Bronstijd tot Late Bronstijd, ca. 1750-1300 v.Chr.) De citadel werd de zetel van een heersende prins of koning. De stad groeide aanzienlijk en vertoonde Myceense en Hettitische invloeden, zichtbaar in megaronhuizen en rechthoekige wachttorens. De architectuur was geavanceerd, met gebouwen gerangschikt op terrassen en huizen met dikke muren en weinig ramen, mogelijk voor defensieve doeleinden. De benedenstad was groter en omgeven door een verdedigingsgracht. Een kleine begraafplaats met crematie-urnen werd gevonden. Het aardewerk toonde een nieuw repertoire met grijs Minyan-aardewerk en bruin aardewerk, vaak in nabootsing van Myceense vormen. Geïmporteerde voorwerpen uit Mycene werden ook aangetroffen. Troy VI werd verwoest, waarschijnlijk door een aardbeving, opstand of oorlog rond 1250 v.Chr. #### 3.3.5 Troy VII (Late Bronstijd tot Vroege IJzertijd) * **Troy VIIa (ca. 1300-1180 v.Chr.):** Direct na de verwoesting van Troy VI werd de stad heropgebouwd, met kleinere huizen binnen de citadel en nieuwe torens en borstweringen. De benedenstad werd ook uitgebreid. Het begraven van veel opslagvaten (pithoi) wordt geïnterpreteerd als voorzorgsmaatregel tegen onzekere tijden of een belegering. Deze laag eindigde in brand. * **Troy VIIb (ca. 1180-950 v.Chr.):** Gekenmerkt door een nieuwe bouwtechniek met 'orthostaten', wat wijst op invloed uit het Zwarte Zeegebied en immigratie. Het Myceense aardewerk verdween en werd vervangen door Buckelkeramik, wat de immigratie van mensen uit Zuidoost-Europa ondersteunt tijdens de Donkere Middeleeuwen. Er werden ook protogeometrische amforen en 'barbaren-aardewerk' gevonden, met weinig geïmporteerd Grieks aardewerk. Een dubbelzijdige zegel met Luwische hiërogliefen is het enige bewijs van schriftgebruik in deze periode. Deze laag eindigde ook in brand. De verwoesting van VIIa wordt door sommigen in verband gebracht met de Trojaanse oorlog, hoewel direct archeologisch bewijs voor oorlog ontbreekt. #### 3.3.6 Troy VIII (Griekse nederzetting en de vestiging van Ilion, vanaf 950 v.Chr.) Troje werd nooit volledig verlaten. De oudste Griekse huizen dateren uit de 8e eeuw v.Chr. De nederzetting groeide aanzienlijk door bouwactiviteiten van de opvolgers van Alexander de Grote, waaronder de bouw van een tempel voor Athena en een omvangrijke stad op het zuidelijke plateau. Deze fase eindigde met verwoesting tijdens de Mithridatische oorlog in 85 v.Chr. #### 3.3.7 Troy IX (De Romeinse stad Ilion) Tijdens de late Romeinse Republiek en onder Augustus werd de stad herbouwd met grote bouwwerken zoals portieken, een odeion, palaestra en theater. Deze Romeinse/Byzantijnse fase eindigde in verlating. ### 3.4 De mythe van Troje De site van Troje is de setting voor het epische gedicht 'De Ilias' (de Trojaanse oorlog) door de Griekse dichter Homerus. Deze mythe, en de site zelf, zijn van grote betekenis voor de oude Griekse, Romeinse en moderne Griekse culturen. #### 3.4.1 Homerus Homerus, een Griekse dichter uit ca. de 8e eeuw v.Chr., wordt traditioneel gezien als de auteur van 'De Ilias' en 'De Odyssee'. Het is mogelijk dat deze werken zijn samengesteld door een groep dichters onder het pseudoniem Homerus. De mythe is waarschijnlijk gebaseerd op historische gebeurtenissen en bestond al eeuwen als mondelinge traditie voordat Homerus deze vastlegde. #### 3.4.2 De Trojaanse Oorlog Volgens de mythe ontstond de oorlog uit een twist tussen de godinnen Hera, Athene en Aphrodite over een gouden appel, geoordeeld door de Trojaanse prins Paris. Aphrodite zorgde ervoor dat Helena, vrouw van de Spartaanse koning Menelaos, verliefd werd op Paris, die haar meenam naar Troje. Dit leidde tot een tienjarige oorlog waarin de Grieken Troje uiteindelijk overwonnen met de list van het Paard van Troje. Hoewel de ontvoering van Helena de aanleiding was, wordt aangenomen dat de oorlog ook economische belangen diende. Het jaar 1184 v.Chr. wordt als meest geaccepteerde datum voor de oorlog beschouwd, mede door archeologische bewijzen van culturele teloorgang rond die tijd. ### 3.5 Artefacten #### 3.5.1 Schatten van Priamus Deze verzameling van duizenden objecten in goud, zilver, electrum, brons en edelstenen, afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië, werd door Schliemann gevonden en ten onrechte toegeschreven aan Koning Priamus. De schat dateert uit Troy II (ca. 2500 v.Chr.). De schatten werden door Schliemann naar Duitsland gesmokkeld en bevinden zich nu in het Poesjkinmuseum in Rusland. #### 3.5.2 De zegel van Troje In 1995 werd een zegel gevonden uit Troy VIIb (einde 12e eeuw v.Chr.) met Luwische hiërogliefen, wat wijst op het gebruik van schrift door een schrijver genaamd 'two-handled cup' in Troje. > **Tip:** Houd er rekening mee dat de identificatie van archeologische lagen met specifieke mythische gebeurtenissen, zoals de Trojaanse oorlog, vaak complex en onderwerp van discussie is. Archeologische vondsten bieden een inkijk in de materiële cultuur, maar directe bewijzen voor specifieke mythische gebeurtenissen zijn zeldzaam. #### 3.5.3 'Two-handled cup' (depas amphikypellon) Deze drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis werd vaak gevonden in en rond Troje. Schliemann geloofde dat het vat gebruikt werd voor rituele plengoffers aan de goden, of waarschijnlijker, voor de consumptie van wijn door de hogere klassen. De kostbare aard van wijn in de oudheid wordt benadrukt door scènes in 'De Ilias'. --- # Belangrijke artefacten en archeologisch bewijs Dit hoofdstuk bespreekt significante archeologische vondsten uit Troje, zoals de Schat van Priamus en de zegel van Troje, en hun interpretatie met betrekking tot de geschiedenis en cultuur van de stad. ### 4.1 De Schat van Priamus De Schat van Priamus is een indrukwekkende verzameling van duizenden objecten gemaakt van goud, zilver, electrum, brons, carneool en lapis lazuli. De gebruikte materialen zijn afkomstig uit Afghanistan en Centraal-Azië. * **Ontdekking en Interpretatie:** Heinrich Schliemann ontdekte deze schat en was ervan overtuigd dat deze toebehoorde aan Koning Priamus uit het Troje van de *Ilias*. Latere analyses toonden echter aan dat de schat uit een veel oudere laag stamt, namelijk Troje II (circa 2500 v.Chr.). Schliemann dacht aanvankelijk dat de juwelen van Helena deel uitmaakten van deze vondst. * **Locatie en Status:** De Schat van Priamus werd door Heinrich Schliemann heimelijk van de Ottomanen naar Duitsland gesmokkeld. Tegenwoordig wordt de schat bewaard in het Poesjkinmuseum in Rusland, nadat deze tijdens de Tweede Wereldoorlog door het Rode Leger was meegenomen. > **Tip:** Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen de oorspronkelijke opvattingen van de ontdekker en de latere wetenschappelijke interpretaties van archeologische vondsten. De datering en toeschrijving van artefacten kunnen in de loop der tijd significant veranderen door nieuw onderzoek. ### 4.2 De Zegel van Troje In 1995 werd een bijzondere vondst gedaan: een geschreven bron uit het Troje van de bronstijd (lagen Troje I-VII). Dit betrof een zegel van een schrijver uit Troje VIIb (eind 12e eeuw v.Chr.). * **Inhoud en Taal:** De inscriptie is in het Luwisch, een Indo-Europese taal die nauw verwant is aan het Hettitisch en bekend is uit Zuidwest- en West-Anatolië. De zegel levert het enige directe bewijs voor het gebruik van schrift binnen de stadsmuren van Troje gedurende de bronstijd. De inscriptie vermeldt de naam van een man die schrijver was. ### 4.3 De 'Two-handled cup' (Depas amphikypellon) De 'two-handled cup', ook wel bekend als de *depas amphikypellon*, is een drinkbeker van klei met twee handvatten en een puntige basis, die vaak in en rond Troje werd aangetroffen. * **Gebruik en Symboliek:** Archeoloog Heinrich Schliemann geloofde dat dit type vat werd gebruikt bij het rituele schenken van wijn als offer aan de Olympische goden (een plengoffer). Een meer waarschijnlijke interpretatie is dat deze bekers door de hogere sociale kringen werden gebruikt voor de consumptie van wijn. Gezien de grote hoeveelheden kostbare vloeistof die nodig waren, benadrukken scènes in de *Ilias* van Homerus hoe waardevol wijn in de oudheid was. ### 4.4 Overige belangrijke artefacten en bewijsmateriaal Naast de hierboven genoemde specifieke artefacten, draagt een breed scala aan archeologisch bewijsmateriaal bij aan ons begrip van Troje: * **Aardewerk:** Verschillende lagen van Troje vertonen kenmerkend aardewerk. Van handgevormd, donker aardewerk met witte incrustatie in Troje I, tot gedraaid aardewerk met nieuwe vormen zoals de *depas amphikypellon* in Troje II, dat wijst op uitgebreide handelscontacten. In latere periodes, zoals Troje VI, zien we de introductie van grijs Minyan-aardewerk en bruin aardewerk, wat culturele breuken en invloeden aangeeft. De aanwezigheid van Buckelkeramik in Troje VIIb wordt gezien als bewijs voor immigratie uit Zuidoost-Europa. * **Architectuur:** De architecturale lagen van Troje bieden inzicht in de stedelijke ontwikkeling en verdedigingsstructuren. Van de agglutinerende huizen en verdedigingsmuren in Troje I, de monumentale 'paleisgebouwen' en uitgebreide vestingswerken in Troje II, tot de ringvormige bebouwing op terrassen in Troje VI en de toevoeging van nieuwe torens en borstweringen in Troje VIIa. De latere Griekse en Romeinse fases laten de bouw zien van tempels, odea en theaters. * **Metaalwerk:** Metalen voorwerpen, voornamelijk koper en brons, zijn in de eerdere lagen van Troje gevonden. In latere periodes omvat dit ook gereedschappen en wapens, evenals een schaarse hoeveelheid juwelen en edelmetalen. * **Begraafplaatsen:** De ontdekking van een begraafplaats in het einde van Troje VI, met crematie-urnen en variërende grafgiften (Myceense vazen, bronzen enkelbanden), duidt op een gemengde bevolking. > **Voorbeeld:** De identificatie van de zesde bewoningslaag door Wilhelm Dörpfeld met de Midden- en Late Bronstijd Myceense steden was cruciaal voor het koppelen van Troje aan de Myceense cultuur en de context van de Trojaanse oorlog. De interpretatie van de ingegraven opslagvaten in Troje VIIa door Blegen als teken van voorzichtigheid of belegering, hoewel niet definitief bewezen, biedt een interessante contextuele laag bij de mogelijke gebeurtenissen rond de Trojaanse oorlog. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Hisarlik | De naam van de heuvel in noordwestelijk Turkije waar de archeologische site van Troje is gelegen. | | Dardanellen | Een strategische zeestraat in noordwestelijk Turkije die Azië scheidt van Europa en de toegang tot de Zwarte Zee reguleert. De locatie van Troje was cruciaal voor de controle over deze zeestraat. | | Bronstijd | Een archeologische periode die gekenmerkt wordt door het wijdverbreide gebruik van brons voor werktuigen en wapens. In Troje omvat dit de periodes van Troje I tot en met Troje VII. | | Mudbrick | Bakstenen gemaakt van klei en water, die aan de lucht gedroogd zijn in plaats van gebakken. Dit materiaal werd veelvuldig gebruikt in de bouw van Troje. | | Megaron | Een rechthoekige kamer, typisch voor de architectuur van het Myceense Griekenland, die vaak werd voorafgegaan door een hal met een portiek. Megaron-constructies zijn gevonden in verschillende lagen van Troje. | | Pithoi | Grote aardewerken potten die werden gebruikt voor opslag van graan, vloeistoffen of andere goederen. Het voorkomen van veel begraven pithoi in Troje VIIa werd door Blegen geïnterpreteerd als een teken van voorzichtigheid tijdens onzekere tijden. | | Depas amphikypellon | Een type drinkbeker van aardewerk met twee handvatten en een puntige basis. Dit type beker werd ook gevonden in Centraal-Anatolië en toont de uitgebreide handelscontacten van Troje. | | Minoïsch aardewerk | Aardewerk geproduceerd op Kreta tijdens de Minoïsche beschaving. Geïmporteerd Minoïsch aardewerk is gevonden in Troje V, wat duidt op contacten met deze cultuur. | | Orthostaten | Rechtopstaande stenen die gebruikt werden als bouwelement, met name in de onderste delen van muren. Het gebruik ervan in Troje VIIb suggereert invloeden uit het Zwarte Zeegebied. | | Buckelkeramik | Een type handgevormd, grof aardewerk met knopachtige versieringen. Dit aardewerk wordt geassocieerd met immigratie uit Zuidoost-Europa en is kenmerkend voor Troje VIIb. | | Protogeometrisch aardewerk | Een stijl van Grieks aardewerk die de fase na de 'Donkere Middeleeuwen' markeert en voorafgaat aan de geometrische stijl. Protogeometrische scherven zijn gevonden in Troje VIII. | | Luwische hiërogliefen | Een schrift dat werd gebruikt in Anatolië, verwant aan het Hettitisch. Een zegel met Luwische hiërogliefen gevonden in Troje VIIb is het enige geschreven bewijs van het gebruik van schrift in de bronstijd van Troje. | | Schat van Priamus | Een omvangrijke verzameling gouden, zilveren en bronzen objecten gevonden door Heinrich Schliemann. Hoewel Schliemann dacht dat het toebehoorde aan Koning Priamus, is het nu bekend dat de schat uit een oudere laag (Troje II) stamt. | | Ilias | Het epische gedicht van de Griekse dichter Homerus dat de Trojaanse oorlog beschrijft. De site van Troje wordt beschouwd als de setting voor dit beroemde epos. |

# Definiëren van de acceptabele religieuze praktijken in het Romeinse Rijk Dit onderwerp verkent hoe de Romeinse elite probeerde 'juiste' en 'ongepaste' religieuze activiteiten te definiëren, en hoe juridische stappen werden ondernomen om het Romeinse religieuze systeem te verdedigen tegen vermeende vijanden, met een focus op de evolutie van deze definities en acties door de eeuwen heen [4](#page=4). ### 1.1 De evolutie van religieuze definities in het Romeinse Rijk De Romeinse elite gebruikte religieuze definities als middel om hun identiteit te construeren binnen het diverse Romeinse Rijk. In tegenstelling tot de relatief onproblematische politieke en religieuze identiteiten in de Griekse stadstaten, waar politieke rechten en toegang tot rituelen samenvielen, was de vraag naar 'Romeins-zijn' in het uitgestrekte en multiculturele Rijk complexer. Voor mannen was religie een belangrijk onderdeel van deze identiteit. De definities van 'proper' en 'ongepast' religieus gedrag waren echter beladen en verschuivende concepten, die evenzeer het onderwerp van debat waren onder Romeinen als onder moderne historici [5](#page=5). #### 1.1.1 Religio en Superstitio: Kernbegrippen Twee sleutelbegrippen die de Romeinen gebruikten om correct religieus gedrag te debatteren waren *religio* en *superstitio*. *Religio* verwees doorgaans naar de traditionele eerbetuigingen aan de goden door de staat, en benadrukte publiek, gemeenschappelijk gedrag. Goede keizers toonden bijvoorbeeld 'uitzonderlijke zorg en *religio* ten aanzien van publieke rituelen'. Leden van de elite waren erop gebrand om *religio* te tonen, bijvoorbeeld door de oprichting van standbeelden ter ere van publieke cultus [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). *Superstitio* daarentegen was een negatieve term die tegen anderen werd gebruikt, maar duidde geen eenvoudig of gemakkelijk definieerbaar tegenovergestelde van *religio*. Het kon verwijzen naar excessieve vormen van gedrag ('niet volgens de gebruiken van de staat') of excessieve toewijding aan de goden. Seneca omschreef het verschil aldus: '*religio* eert de goden, *superstitio* doet hen onrecht aan'. Het werd vaak gezien als een teken van een ongepaste drang naar kennis [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** Het is cruciaal om te onthouden dat de Romeinse interpretatie van *religio* en *superstitio* verschilde van de moderne opvattingen. Een Christian zoals Lactantius definieerde *religio* als 'aanbidding van de ware god, *superstitio* van een valse god', wat een simplificatie is van de Romeinse, niet-theologisch gemotiveerde onderscheidingen [6](#page=6). #### 1.1.2 De opkomst van magie als ultieme superstitio Met de tijd ontwikkelde het concept van magie zich tot de ultieme *superstitio*, een systeem dat een parodie vormde op en in oppositie stond tot ware *religio*. Oude theorieën, zoals die van Sir James Frazer, definieerden magie als een inferieure, eerdere vorm van religie, gekenmerkt door instrumentele acties en dwang in plaats van gebed en offers. Moderne academici verwerpen deze evolutionaire schema's echter [8](#page=8) [9](#page=9). Volgens Plinius de Oudere was magie een combinatie van geneeskunde, religie en astrologie, die menselijke verlangens naar gezondheid, controle over de goden en kennis van de toekomst bevredigde, en die volgens hem volledig frauduleus was. Lucanus' epos beschrijft de Thessalische tovenares Erichtho als een personificatie van illegitieme macht, die de natuurwetten kon ongedaan maken en communiceerde met de doden door middel van nekromantie, wat in schril contrast stond met rationele en humane religieuze praktijken [10](#page=10) [9](#page=9). > **Voorbeeld:** De beschrijving van Erichtho in Lucanus' *Pharsalia* illustreert hoe magie werd voorgesteld als de antipool van de gevestigde orde: ze vernietigde fatsoen, gewoonte en wet, beledigde de goden en bedreigde de hiërarchie van de politiek-sociale orde [10](#page=10). De Romeinse angsten voor magie werden mogelijk versterkt door veranderingen in de praktijken en de prominentie ervan, en door de interne logica van hun eigen wereldbeeld. Tegelijkertijd konden de angsten voor de macht van magie juist de gevreesde praktijken stimuleren, waarbij magische praktijk en de vrees voor magie waarschijnlijk symbiotisch waren [10](#page=10) [11](#page=11). #### 1.1.3 Superstitio als label voor buitenlandse volkeren Vanaf de vroege tweede eeuw na Christus begon het woord *superstitio* ook de religieuze praktijken van specifieke buitenlandse volkeren te omvatten. Hoewel in de vroege keizertijd de 'inheemse' religies van provinciale bevolkingen niet systematisch werden afgewezen, veranderde dit positie vanaf de tweede eeuw. Tacitus noemde de profetieën van de Druïden dat Rome zou vallen aan de Galliërs 'een lege *superstitio*'. Ook Egyptische en Joodse rituelen werden met hetzelfde label bestempeld [11](#page=11) [12](#page=12). De polarisatie van de categorieën *religio* en *superstitio* werd hier expliciet gemaakt. Tegelijkertijd werden deze buitenlandse culten gezien als potentiële krachten van politieke subversie. Echter, niet alle 'niet-Romeinse' culten werden zo bestempeld. Griekse religie, hoewel niet vrijgesteld van kritiek, behield vaak een prestigieuze positie, mede door de burgerlijke aard van deze culten, hun oudheid en hun mythen. Juridische privileges werden zelfs verleend aan specifieke heiligdommen in Griekenland [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14). > **Voorbeeld:** De Romeinse jurist Ulpianus vermeldt godheden die uitzonderlijk de begunstigden van testamenten mochten zijn, waarbij het merendeel goden uit de Griekse wereld betrof [14](#page=14). #### 1.1.4 Regulering en kritiek op Griekse religieuze praktijken De Romeinen probeerden echter ook waargenomen misbruiken van Griekse heiligdommen te reguleren, met name het zogenaamde 'recht van asiel'. Dit recht, hoewel ook bekend in Rome, leidde tot de vrees voor wijdverbreid misbruik door de Romeinse autoriteiten. Tacitus beschrijft hoe de senaat de aanspraken van talrijke Griekse heiligdommen op het recht van asiel nauwkeurig onderzocht, sommige afwees en een limiet stelde aan hun aantal. Dit weerspiegelde Romeinse onrust met bepaalde aspecten van Griekse religieuze praktijken, waarbij heiligdommen een toevluchtsoord werden voor niet alleen weggelopen slaven en schuldenaars, maar ook voor degenen die de doodstraf riskeerden [14](#page=14). Ondanks enige parallellen tussen de Griekse en Romeinse categorieën voor religieus gedrag, zoals de afkeer van magie, was er in Griekenland geen algemene categorie zoals *superstitio*. *Deisidaimonia* (vrees voor de goden) was slechts een gedeeltelijke analogie, en werd niet algemeen uitgebreid tot magie of de praktijken van buitenlandse volkeren. In Griekse vertalingen werd *superstitio* weergegeven met verschillende termen, zoals *mataiotès* (ijdelheid) en *atheotes* (goddeloosheid) [15](#page=15). ### 1.2 De officiële Romeinse positie tegenover het Christendom Voor de Romeinse autoriteiten was de positie tegenover het Christendom gedurende eeuwen ondubbelzinnig negatief. Waar Griekse schrijvers Christenen beschuldigden van 'goddeloosheid' (*atheoi*), classificeerden Romeinen de aanbidding als *superstitio*, in plaats van *religio*. Tacitus beschreef de 'doddelijke *superstitio*' die uit Judea voortkwam en zich verspreidde. De jongere Plinius classificeerde het Christendom in Pontus als een 'ontaarde *superstitio* die tot extravagante lengtes werd gevoerd' [15](#page=15). Ondanks dat Plinius geen buitengewone onrechtmatigheden rapporteerde, verzwakte de afwezigheid van immorele daden de classificatie van het Christendom als 'superstitieus' niet. Beschuldigingen van nachtelijke bijeenkomsten voor magische doeleinden, rituele kannibalisme en incest kwamen prominent voor in latere geschillen. De oorsprong van deze beschuldigingen wordt gedebatteerd, mogelijk voortkomend uit verkeerde kennis van christelijke rituelen, praktijken van 'ketterse' groepen, of als parodische omkeringen van christelijke praktijken [15](#page=15) [16](#page=16). > **Tip:** De beschuldigingen van kannibalisme en incest tegen Christenen, hoewel mogelijk gebaseerd op misinterpretaties of stereotypen, tonen de diepe Romeinse argwaan tegenover groepen die zich afscheidden van de gevestigde religieuze en sociale normen [16](#page=16). Deze beschuldigingen voedden de angsten over de loyaliteit van Christenen aan Rome, die vaak militaire dienst en burgerambten vermeden en weigerden te offeren voor het welzijn van de keizer. Tegen het midden van de derde eeuw werden de oude beschuldigingen van incest en kannibalisme over het algemeen verworpen. Hoewel Grieken Christenen bleven beschuldigen van 'goddeloosheid', was het Christendom te zichtbaar en onderscheidend geworden om nog met andere supertieus te worden geclassificeerd [16](#page=16). #### 1.2.1 Christendom en magie: een gevoelig vraagstuk De grens tussen het Christendom en magie was een bijzonder gevoelig gebied. Joden in Palestina mochten formeel geen magie beoefenen of waarzeggers raadplegen, maar hun religieuze leiders beschouwden dit als natuurlijke verleidingen, die geen conceptueel probleem vormden voor het Jodendom. Christelijke schrijvers zoals Justinus daarentegen, werden geconfronteerd met een conceptuele uitdaging door de claims over de wonderen van Christus [17](#page=17). Volgens Justinus waren beschuldigingen van magie tegen Christenen de schuld van demonen die na de hemelvaart van Christus mensen naar voren brachten die beweerden goden te zijn en magische daden verrichtten. De Handelingen van de Apostelen trachtten hem en andere 'bedriegers' te marginaliseren, terwijl ze de wonderen van Christus en de apostelen verdedigden tegen de beschuldiging van magie. Deze poging om een duidelijk onderscheid te maken tussen magie en wonder, en de notie van Christus als 'magiër' te verwerpen, is ook een belangrijk thema in Origenes' verdediging van het Christendom [17](#page=17). Uiteindelijk slaagden de Christenen erin hun stempel te drukken op de termen *religio* en *superstitio*. Hun positieve claim was dat het Christendom 'de ware *religio* van de ware god' was, en dat het heidendom slechts *superstitio* was. Dit impliceert dat sommige Christenen de traditionele argumentatie aanvaardden, maar de betekenis van *religio* aanpasten om hun eigen waarheid erin op te nemen, wat een omkering van de termen op hun tegenstanders betekende [17](#page=17). --- # De opkomst en aantrekkingskracht van nieuwe culten in Rome Dit thema onderzoekt de kenmerken, de aantrekkingskracht en de verspreiding van nieuwe religieuze bewegingen in het Romeinse Rijk, die zich onderscheidden van de traditionele Romeinse religie. ### 2.1 Kenmerken van nieuwe culten Nieuwe culten in Rome deelden diverse kenmerken die hen onderscheidden van de traditionele Romeinse religie. Een van de meest opvallende was hun focus op plaatsen buiten Rome, wat een sterk contrast vormde met de 'religie van plaats' die centraal stond in de Romeinse stedelijke culten [18](#page=18). #### 2.1.1 Focus op buitenlandse plaatsen * **Jupiter Dolichenus:** De naam van deze god verwijst direct naar Doliche in noordelijk Syrië, zijn oorspronkelijke thuis [19](#page=19). * **Cultus van Isis:** Deze cultus was afkomstig uit Egypte en vertoonde veel 'Egyptische' kenmerken. Zelfs in Italië waren Isiac-heiligdommen rijkelijk versierd met Egyptische of pseudo-Egyptische objecten, zoals obelisken en sfinxen. De initiatie van Lucius in Apuleius' *Metamorphoses* omvatte het gebruik van boeken in een 'onverstaanbaar' – vermoedelijk Egyptisch – schrift [19](#page=19). * **Cultus van Mithras:** Deze cultus claimde zijn wijsheid uit Perzië te halen. De Perzische wijze Zoroaster werd geacht de cultus in het verre verleden te hebben gesticht. Talrijke aspecten van de cultus verwezen naar zijn Perzische 'oorsprong', inclusief Perzische religieuze termen zoals *nama* ('hail') en *nabarzes* ('victorious'). Een van de graden van initiatie droeg de titel 'Persian'. De inrichting van Mithraïsche heiligdommen moest een grot in Perzië oproepen, de plek waar Mithras een stier zou hebben gedood [19](#page=19). * **Jodendom:** Deze religie was gericht op Jeruzalem. Vóór de verwoesting van de tempel in 70 n.Chr. stuurden Joden in het rijk regelmatig geld naar Jeruzalem. Na de verwoesting bleven Joodse geschriften Judaea oproepen, en Joodse historici zoals Josephus schreven over de tempel alsof deze nog bestond [20](#page=20). #### 2.1.2 Complexe symbolische systemen Nieuwe culten bouwden vaak complexere symbolische systemen dan de traditionele culten [18](#page=18). * **Cultus van Mithras:** De symboliek van deze cultus was zeer suggestief, zelfs voor filosofen. De Mithraïsche heiligdommen werden soms geconceptualiseerd als kosmische kaarten met een complexe astronomische symboliek. Elementen zoals de scène van de stierdoding werden geassocieerd met sterrenbeelden zoals Canis Major/Minor, Hydra, Scorpio en Taurus. De Mithras-figuur kon geassocieerd worden met de zon en het sterrenbeeld Leo. De tekens van de dierenriem werden soms boven de stierdoding weergegeven, en figuren zoals Cautes en Cautopates symboliseerden tegenstellingen zoals dag/nacht en groei/verval. De zeven initiatiegraden (raven, mannelijke bruid, soldaat, leeuw, Perzisch, zonneloper, vader) hadden elk hun eigen betekenis, waarbij sommige refereerden aan alledaagse overtuigingen (bijvoorbeeld raven als boodschappers van goden) en andere juist paradoxaal waren, zoals de 'mannelijke bruid' [18](#page=18) [25](#page=25) [26](#page=26). * **Cultus van Isis:** Hoewel de oorsprong Egyptisch was, prezen Isiac-hymnen haar als verantwoordelijk voor het hele Graeco-Romeinse pantheon. Haar volgelingen beweerden dat ze onder vele namen werd vereerd, zoals Venus of Minerva [21](#page=21). #### 2.1.3 Rol van teksten en geschriften De nieuwe culten legden een opvallend andere nadruk op teksten en het geschreven woord als generator of garantie van religieuze betekenis, in tegenstelling tot de Romeinse burgerlijke culten [24](#page=24). * **Traditionele culten:** Deze hadden weliswaar boeken met gebedsformules en priesterlijke regels, maar geen geschriften die hun dogma's, doctrine of exegese vestigden. Uitleg en voorschriften kwamen van buiten de formele religieuze context, van geleerden of filosofen [24](#page=24). * **Cultus van Isis:** Er werd grote nadruk gelegd op heilige boeken die zogenaamd uit Egypte kwamen [24](#page=24). * **Jodendom:** Deze religie had een groot aantal gezaghebbende geschriften die de basis vormden voor veel religieuze naleving, zoals de eerste vijf boeken van het Oude Testament die jaarlijks werden voorgelezen in de synagoge. Na 70 n.Chr. begonnen Joodse wijzen uitgebreide exegeses van de schrifturen en regels voor het dagelijks leven te creëren [24](#page=24). * **Christendom:** Dit had een breed scala aan doctrinele teksten over het leven van Christus, de apostelen, theologie en pastorale zaken. De diversiteit van deze teksten speelde een rol in debatten tussen 'orthodoxe' christenen en 'ketters' [24](#page=24). * **Cultus van Mithras:** Over de rol van religieuze boeken is weinig bekend, maar de iconografie en geschriften van auteurs als Porphyry suggereren een complex systeem van symbolen en 'ontvangen wijsheid' [25](#page=25). ### 2.2 De aantrekkingskracht van nieuwe culten De aantrekkingskracht van nieuwe culten lag in hun vermogen om een alternatief te bieden voor de traditionele Romeinse religie, met een nadruk op persoonlijke transformatie en gemeenschapsvorming. #### 2.2.1 Alternatief voor traditionele religie * **Geografische afstand:** De focus op ver gelegen plaatsen contrasteerde met de specifieke focus van de staatsculten op Rome zelf [18](#page=18). * **Symbolische autoriteit:** Claims van buitenlandse oorsprong dienden als religieuze metaforen om symbolische autoriteit buiten de stad Rome aan te roepen en het verschil met de traditionele burgerlijke religie te benadrukken [20](#page=20). * **Monotheïstische tendensen:** Veel nieuwe culten, waaronder het Jodendom en het Christendom, benadrukten de kracht van één oppergod. Hoewel niet alle culten strikt monotheïstisch waren, bestond er een trend naar een hogere goddelijke macht, wat aantrekkelijk kan zijn geweest voor individuen die op zoek waren naar een meer persoonlijke relatie met het goddelijke [26](#page=26). #### 2.2.2 Transformatie en persoonlijke ontwikkeling Nieuwe culten claimden een grotere impact te hebben op de alledaagse wereld en het hiernamaals van hun aanhangers dan traditionele religies [27](#page=27). * **Nieuwe gemeenschapszin:** De meeste nieuwe culten boden een sterker gemeenschapsgevoel, gemarkeerd door speciale initiatierituelen. Dit in tegenstelling tot de traditionele culten, waar de sociale dimensie meer gebaseerd was op de publieke status van individuen binnen de staat [27](#page=27) [28](#page=28). * **Initiatie en geheimhouding:** Initiatie betekende toegang tot een geheime wereld en was bijzonder geassocieerd met buitenlandse culten die privé bijeenkwamen. Voorbeelden zijn de zeven graden in de cultus van Mithras, die een individuele rang binnen de cultus bepaalden en het christelijke systeem van 'catechumenen' als overgangsfase naar doop [28](#page=28). * **Gedragsregels en identiteit:** Deze culten creëerden nieuwe statussen en levenswijzen, vaak gebaseerd op strikt gecontroleerde gedragsregels, zoals dieetvoorschriften, het naleven van een eigen kalender, of een specifieke levenswijze met nadruk op zuiverheid of kuisheid [29](#page=29). * **Impact op het hiernamaals:** Sommige nieuwe culten, zoals de cultus van Isis en Mithras, beloofden transformatie die zich ook na de dood zou voortzetten. De cultus van Mithras focuste op de progressieve transformatie van de ziel van de ingewijde gedurende zijn leven, wat waarschijnlijk werd geacht door te gaan na de dood. Dit bood een ander perspectief op het hiernamaals dan de meer vage opvattingen van traditionele culturen [29](#page=29) [30](#page=30). #### 2.2.3 Relatie met traditionele culten en de staat Ondanks hun nieuwe kenmerken, sloten de nieuwe culten traditionele elementen niet altijd uit en konden ze relaties aangaan met de Romeinse staat. * **Integratie van traditionele goden:** Veel nieuwe culten, zoals die van Magna Mater en Jupiter Dolichenus, integreerden goden uit het traditionele Grieks-Romeinse pantheon in hun heiligdommen [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22). * **Verwevenheid met de staat:** Dedicaties ter ere van de keizerlijke welzijn in de culten van Magna Mater en Jupiter Dolichenus duiden op een verbinding met de Romeinse staatszorgen [20](#page=20) [21](#page=21). * **Claimen van superioriteit:** In sommige gevallen probeerden nieuwe culten hun goddelijkheid te positioneren als superieur aan het traditionele pantheon, zoals Jupiter Dolichenus die de epitheta van de Capitoline Triade leende [21](#page=21). * **Onderscheidende relatie met Rome:** Het Christendom had een meer gesegregeerde relatie met Rome, waarbij sommige stromingen Rome identificeerden als een satanische macht, terwijl anderen weliswaar de macht van de staat erkenden maar weigerden deel te nemen aan religieuze rituelen ter ere van de keizer. Dit onderscheidde het Christendom sterk van andere culten die wel dergelijke rituelen uitvoerden [24](#page=24). > **Tip:** De complexiteit van de relatie tussen nieuwe culten en de traditionele Romeinse religie hangt sterk af van het perspectief en de specifieke kenmerken die men benadrukt. Verschillende interpretaties zijn mogelijk, afhankelijk van de nadruk die wordt gelegd op exclusiviteit of integratie. --- # De leden van de nieuwe culten en hun sociale samenstelling Dit onderwerp onderzoekt de sociale achtergrond van de aanhangers van nieuwe culten en religies in Rome, en de vraag of deze religies werden aangetrokken door achtergestelde groepen. ### 4.1 De sociale samenstelling: een complexe vraag Het bepalen van de precieze ledenmaatschap van nieuwe culten is uitdagend, omdat verwijzingen in geschriften vaak deel uitmaken van aanvallen op die culten en daardoor gekleurd zijn. Ledenlijsten die bewaard zijn gebleven, bijvoorbeeld in steen of brons, geven mogelijk geen representatief beeld van de gehele aanhang. De sociale structuur van Rome was complex, met een breed spectrum tussen privilege en achterstelling, waardoor een eenduidige categorie van 'achtergestelden' niet toepasbaar is [31](#page=31). #### 4.1.1 De rol van de elite De elite, gedefinieerd op verschillende manieren, speelde een interessante rol in deze culten. Mannen uit de senaatsstand lijken in eerste instantie afwezig te zijn geweest bij de nieuwe culten. Tot halverwege de derde eeuw na Christus worden er geen senatoren vermeld als ingewijden van Jupiter Dolichenus, Jupiter Optimus Maximus Heliopolitanus, Isis, Mithras, of (waarschijnlijk) het Christendom. Hun interesse in dergelijke culten nam pas toe in de vierde eeuw na Christus [31](#page=31). #### 4.1.2 Mannelijke, vrouwelijke, rijke en arme aanhangers Het is moeilijk om eenduidig te stellen of armen vaker tot deze groepen behoorden dan rijken, of vrouwen vaker dan mannen. Kritiek op culten uitte zich soms in de bewering dat ze voornamelijk werden aangehangen door vrouwen en slaven [31](#page=31). > **Tip:** Houd er rekening mee dat informatie over de ledenmaatschap van culten vaak afkomstig is uit bronnen die kritisch of vijandig stonden tegenover de betreffende religie. Dit kan de representativiteit van de informatie beïnvloeden. #### 4.1.3 Christendom als speciale case Het Christendom vormt een uitzondering wat betreft de beschikbare informatie. De teksten van het Nieuwe Testament bieden aanzienlijk meer gedetailleerde inzichten in de vroege geschiedenis en de sociale samenstelling van de kerk dan wat er beschikbaar is voor andere culten over de volgende tweehonderd jaar [31](#page=31). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Religio | Term die in het oude Rome werd gebruikt om te verwijzen naar de traditionele eerbetonen aan de goden door de staat, en die publiek, gemeenschappelijk gedrag ten opzichte van de staatsgoden benadrukte. | | Superstitio | Term die in het oude Rome werd gebruikt om ongeldige, overmatige of irreguliere religieuze praktijken aan te duiden, vaak gezien als een bedreiging voor de religio en de staat, en die aanvankelijk focuste op interne onregelmatigheden binnen Rome. | | Magie | In het Romeinse Rijk gezien als de ultieme superstitio, een combinatie van medicijnen, religie en astrologie, die menselijke verlangens naar gezondheid, controle over de goden en kennis van de toekomst nastreefde, en die vaak als frauduleus werd beschouwd. | | Initiatie | Een ritueel proces dat toegang verleent tot een geheime gemeenschap of een hogere status binnen een cultus, vaak geassocieerd met de nieuwe culten en hun speciale initiatiegraden, zoals die in de cultus van Mithras. | | Cultus | Een systeem van religieuze aanbidding en praktijken gericht op een specifieke godheid of groep godheden, zoals de culten van Isis, Mithras, Jupiter Dolichenus en het christendom, die zich onderscheidden van de traditionele Romeinse staatsreligie. | | Monotheïsme | Het geloof in het bestaan van slechts één god, een trend die zich mogelijk voordeed in het Romeinse Rijk, hoewel de kosmologieën van verschillende culten zo divers waren dat het label 'monotheïstisch' de diepgaande verschillen onvoldoende weergeeft. | | Transformatie | Een sleutelterm die de impact van de nieuwe culten op het dagelijks leven en het hiernamaals van hun aanhangers beschrijft, en die hen onderscheidde van traditionele religies door beloften van vernieuwing en een andere levens]{\cite{}}l en doodservaring. | | Officiële religie | De religieuze praktijken en instellingen die door de staat werden erkend en ondersteund, zoals de culten van de Romeinse staatsgoden, die contrasteerden met de "alternatieve" of nieuwe culten die opkwamen tijdens de keizertijd. | | Kosmologie | De studie van de structuur en oorsprong van het universum, zoals die werd weerspiegeld in de symboliek van religieuze culten, met name in Mithraïsche tempels die astronomische betekenissen en de reis van de ziel door de kosmos uitbeeldden. |

# Inleiding tot de Griekse en Romeinse archeologie This section introduces the course on Greek and Roman Archaeology and Art, outlining its instructors and evaluation criteria. ### 1.1 Course overview and instructors The course "Inleiding tot de Griekse en Romeinse Archeologie en Kunst" for the academic year 2025-2026 is taught by Professor Roald Docter, Professor Sadi Maréchal, and Licentiate Sophie Dralans. The teaching staff is visually represented across pages 1 and 2, with Sophie Dralans and Sadi Maréchal shown on page 2 [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.2 Learning material The core learning material for the Greek Archaeology part of the course consists of two components [8](#page=8): * The book by Biers [7](#page=7). * The lecture material provided as PDFs on UFORA [8](#page=8). ### 1.3 Excluded material from Biers' book It is important to note that specific sections from Biers' book do not need to be mastered for the exam. These excluded parts are [9](#page=9): * The latter sections of the chapters covering lamps, transport amphorae, fibulae, coins, and terracottas [9](#page=9). ### 1.4 Examination format and grading The written examination is scheduled for January 2026. The exam will include various question types [10](#page=10): * Multiple choice questions (without GIS correction) [10](#page=10). * Fill-in-the-blank questions [10](#page=10). * An essay question [10](#page=10). * Map questions [10](#page=10). The final grade is an average of the Greek and Roman (including Etruscan) sections of the course [10](#page=10). ### 1.5 Visual and contextual references Throughout the introductory pages, several external references and images are provided to contextualize the study of ancient cultures. These include links to articles and blogs discussing topics such as the polychromy of ancient statues whiteness and color in the ancient world and the presence of Africans in Roman Britain. Images from sources like Marquette Historians and Pinterest are also included. These visual and textual aids aim to broaden the understanding of the ancient world beyond the core curriculum [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). --- # Minoïsch Griekenland en paleisperioden Dit gedeelte biedt een gedetailleerd overzicht van de Minoïsche beschaving op Kreta, met een focus op de chronologie van de paleisperioden, belangrijke archeologische vindplaatsen en kenmerkende aspecten van deze cultuur [22](#page=22). ### 2.1 Introductie tot de Minoïsche beschaving De Minoïsche beschaving, vernoemd naar de legendarische koning Minos, bloeide op het eiland Kreta en wordt beschouwd als een van de vroegste hoogontwikkelde culturen van het Egeïsche gebied. Deze beschaving kenmerkte zich door een maritieme oriëntatie en een complexe samenleving die zich manifesteerde in de bouw van indrukwekkende paleizen [22](#page=22) [31](#page=31). ### 2.2 Chronologie van de paleisperioden De geschiedenis van het Minoïsche Kreta wordt traditioneel ingedeeld in verschillende paleisperioden, die de opkomst, bloei en neergang van de paleiscomplexen markeren. Er bestaan verschillende chronologische systemen, maar een veelgebruikte indeling is als volgt [39](#page=39) [40](#page=40): * **Pre-Paleisperiode (Pre-Paleis)**: Circa 3000-2000 v.o.t. of 2650-1900 v.o.t.. Deze periode legt de basis voor latere ontwikkelingen, met de opkomst van nederzettingen en vroege vormen van organisatie [39](#page=39) [40](#page=40). * **Oude Paleisperiode (Proto-Paleis)**: Circa 2000-1700 v.o.t. of 1900-1700 v.o.t.. Dit is de periode waarin de eerste grote paleizen werden gebouwd en bewoond [39](#page=39) [40](#page=40). * **Nieuwe Paleisperiode (Neo-Paleis)**: Circa 1700-1380 v.o.t. of 1700-1430 v.o.t.. Gekenmerkt door de wederopbouw en verdere ontwikkeling van de paleizen na verwoestingen. Deze periode eindigt met aanzienlijke verwoestingen [39](#page=39) [40](#page=40) [87](#page=87). * **Post-Paleisperiode (Einde Paleis en Post-Paleis)**: Circa 1380-1100 v.o.t. met specifieke periodes zoals het einde van de paleisperiode (1430-1360 v.o.t.) en de post-paleisperiode (1360-1190 v.o.t.) gevolgd door de Subminoïsche periode (1190-1070 v.o.t.). Deze fasen markeren de overgang en afname van de paleiscentra [39](#page=39) [40](#page=40) [87](#page=87). ### 2.3 Belangrijke archeologische sites Verschillende archeologische vindplaatsen op Kreta bieden inzicht in de Minoïsche beschaving, met de paleizen als centrale elementen. #### 2.3.1 Knossos Knossos, gelegen nabij het moderne Heraklion, is ongetwijfeld de meest prominente Minoïsche site. De opgravingen, geleid door Arthur Evans, hebben een complex paleis blootgelegd dat getuigt van de rijke cultuur en architectonische vaardigheden van de Minoërs [24](#page=24) [25](#page=25). * **Architectuur en structuur:** Het paleis van Knossos was een multifunctioneel complex, met zones voor administratie, religieuze ceremonies, opslag en woningen. Kenmerkende elementen zijn onder meer de monumentale trappen de ‘Royal Road’ en de ‘Pier-and-Door’ partities [43](#page=43) [45](#page=45) [47](#page=47) [48](#page=48) [51](#page=51) [60](#page=60) [62](#page=62) [67](#page=67). * **‘Temple Repositories’:** Deze specifieke ruimtes binnen het paleis bevatten belangrijke artefacten en objecten die mogelijk verband houden met religieuze praktijken [58](#page=58). * **Woonfuncties:** De oostvleugel van het paleis bevat aanwijzingen voor woonfuncties [60](#page=60). * **Fresco's en kunst:** Knossos staat bekend om zijn levendige fresco's die scènes uit het dagelijks leven, de natuur en mythologische taferelen uitbeelden, zoals de 'La Parisienne' [59](#page=59). #### 2.3.2 Malia Malia is een andere belangrijke Minoïsche paleisstad, gelegen aan de noordkust van Kreta. Het paleis van Malia vertoont architectonische overeenkomsten met Knossos en andere paleiscomplexen [70](#page=70) [71](#page=71) [72](#page=72). #### 2.3.3 Kato Zakro Kato Zakro, aan de oostkust van Kreta, is een paleislocatie die bekend staat om zijn relatief ongestoorde staat, wat waardevolle inzichten biedt in de Minoïsche economie en handel [73](#page=73) [74](#page=74). #### 2.3.4 Phaistos Phaistos, gelegen in het zuiden van Kreta, is een andere significante paleislocatie. Het paleis van Phaistos, met zijn indrukwekkende architectuur, biedt eveneens inzicht in de Minoïsche samenleving en bestuursstructuren [75](#page=75) [76](#page=76). #### 2.3.5 Palaikastro Palaikastro, aan de oostkust, is een belangrijke archeologische vindplaats die vooral bekendheid geniet vanwege specifieke artefacten. * **Kouros van Palaikastro:** Dit is een indrukwekkend beeldhouwwerk uit ivoor en goud, vervaardigd met de chryselephantine techniek, daterend uit de Late Minoïsche IB periode (1510-1430 v.o.t.) [78](#page=78) [79](#page=79) [80](#page=80). ### 2.4 Kenmerkende culturele aspecten De Minoïsche beschaving wordt gekenmerkt door diverse culturele uitingen en technologieën. * **Keramiek:** De Minoïsche keramiek, zoals de 'zee stijl' aardewerk uit de LM IB periode (1510-1430 v.o.t.), is opmerkelijk door zijn naturalistische decoraties, vaak geïnspireerd door het zeeleven [88](#page=88). * **Schrift:** De Minoërs ontwikkelden hun eigen schriftsystemen. * **Linear A:** Dit schrift werd gebruikt tijdens de MM IB tot LM IB periodes (1900-1430 v.o.t.) en is voornamelijk aangetroffen op kleitabletten en zegels. De taal die met Linear A werd geschreven, is nog grotendeels onontcijferd [82](#page=82). * **Linear B:** Dit schrift, een vroege vorm van het Grieks, werd later gebruikt, voornamelijk tijdens de LM II tot LM IIIA1 periodes (1430-1360 v.o.t.). Het is wel ontcijferd en biedt waardevolle informatie over de Myceense administratie op Kreta na de Minoïsche periode [83](#page=83) [84](#page=84) [85](#page=85) [86](#page=86). * **Discus van Phaistos:** Dit unieke artefact, daterend uit de MM I tot LM III periodes (1900-1360 v.o.t.), is bedrukt met hiërogliefen van onbekende betekenis [81](#page=81). * **Terrasbouw:** De Minoërs waren bekwame ingenieurs, getuige de aangelegde terrassen voor landbouw [14](#page=14). * **Akrotiri uitbarsting:** De verwoestingen in Akrotiri (LM IA, 1600-1510 v.o.t.) door een vulkaanuitbarsting hebben mogelijk bijgedragen aan het einde van bepaalde Minoïsche centra, hoewel Kreta zelf relatief gespaard bleef van de directe impact van deze specifieke uitbarsting [90](#page=90) [91](#page=91). > **Tip:** Bestudeer de chronologische tabellen zorgvuldig. De verschillende periodiseringen (bijv. Pre-Paleis vs. Pre-Palatiaal) kunnen verwarrend zijn, maar het is essentieel om de relatie tussen de periodes te begrijpen en de belangrijkste gebeurtenissen die elke periode kenmerken te onthouden. > **Tip:** Let op de geografische ligging van de verschillende paleizen en hun specifieke kenmerken. Dit helpt om de verspreiding van de Minoïsche cultuur en de regionale verschillen te begrijpen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Griekse en Romeinse Archeologie en Kunst | Het vakgebied dat zich bezighoudt met de studie van de materiële cultuur, monumenten en artistieke uitingen van de oude Griekse en Romeinse beschavingen. | | Leerstoof | Het geheel aan kennis en materiaal dat de student zich eigen moet maken voor een bepaald vak of onderwerp, zoals voorgeschreven in de cursus. | | Minoïsch Griekenland | Een prehistorische beschaving die bloeide op Kreta in de Bronstijd, bekend om zijn paleiscomplexen, kunst en schriftvormen. | | Paleiscomplexen | Grote architectonische bouwwerken, typerend voor de Minoïsche beschaving, die dienden als centra voor bestuur, religie, opslag en residentie. | | Terrasbouw | Een landbouwtechniek waarbij land wordt aangelegd in horizontale lagen (terrassen) op hellingen, om erosie te voorkomen en bebouwing of landbouw mogelijk te maken. | | Kyrenia schip | Een oud scheepswrak gevonden bij Kyrenia, Cyprus, dat waardevolle informatie oplevert over maritieme technologie en handel in de oudheid. | | Knossos | De grootste en meest prominente Minoïsche archeologische site op Kreta, beroemd om zijn paleiscomplex en de associatie met de mythe van Koning Minos en de Minotaurus. | | Arthur Evans | Brits archeoloog die de Minoïsche beschaving ontdekte en de site van Knossos opgroef en restaureerde. | | Minos Kalokairinos | Een Kretaanse handelaar die de eerste opgravingen in Knossos uitvoerde, wat leidde tot de latere ontdekkingen van Arthur Evans. | | Minotaurus | Een mythisch wezen, half mens en half stier, dat in de Kretaanse mythologie leefde in het Labyrint in Knossos. | | Theseus | Een held uit de Griekse mythologie die bekend staat om het verslaan van de Minotaurus en het ontsnappen uit het Labyrint. | | Daidalos | Een legendarische ambachtsman en uitvinder in de Griekse mythologie, bekend om het bouwen van het Labyrint en vleugels voor Ikaros. | | Stratigrafie | De studie van de opeenvolging van aardlagen (strata), die helpt bij het dateren van archeologische vondsten en het reconstrueren van de geschiedenis van een site. | | Chronologie | De wetenschap van het bepalen van de volgorde van gebeurtenissen in de tijd, cruciaal voor de datering van archeologische periodes en artefacten. | | Pre-Paleisperiode | Een vroege fase in de Minoïsche beschaving, voorafgaand aan de bouw van de grote paleizen, gekenmerkt door nederzettingsontwikkeling. | | Oude Paleisperiode | De periode waarin de eerste grote paleizen op Kreta werden gebouwd en floreerden, een belangrijk centrum van Minoïsche cultuur. | | Nieuwe Paleisperiode | De latere bloeiperiode van de Minoïsche beschaving, na de wederopbouw van paleizen na vernietiging, gekenmerkt door verdere ontwikkeling en uitbreiding. | | Post-Paleisperiode | De periode na de val van de grote paleizen, waarin de Minoïsche cultuur veranderde en beïnvloed werd door externe machten. | | Paleis van Minos | Verwijst naar het paleiscomplex van Knossos, traditioneel geassocieerd met de legendarische koning Minos. | | ‘’Royal Road’’ | Een brede, monumentale weg in Knossos die verschillende delen van het paleiscomplex verbond en mogelijk een ceremoniële functie had. | | ‘’Piano nobile’’ | De "nobele verdieping" in een Italiaans palazzo of een ander gebouw, meestal de hoofdverdieping met de belangrijkste ontvangstruimtes en appartementen. | | ‘’Temple Repositories’’ | Specifieke opslagruimtes binnen Minoïsche paleizen, zoals in Knossos, waar belangrijke artefacten en religieuze objecten werden bewaard. | | ‘’Pier-and-Door partition’’ | Een architectonisch kenmerk in Minoïsche paleizen, bestaande uit een serie pilaren en deuren die ruimtes verdeelden en visuele effecten creëerden. | | Malia | Een belangrijke Minoïsche archeologische site op Kreta, bekend om zijn paleiscomplex en archeologische vondsten. | | Kato Zakro | Een Minoïsche archeologische site op Kreta, bekend om zijn paleis en de vondst van belangrijke artefacten, waaronder bronzen voorwerpen. | | Phaistos | Een Minoïsche archeologische site op Kreta, beroemd om zijn paleiscomplex en de vondst van de Discus van Phaistos. | | Palaikastro | Een Minoïsche nederzetting en archeologische site op Kreta, bekend om de vondst van de Palaikastro Kouros. | | Kouros van Palaikastro | Een beroemd beeldhouwwerk uit de late Minoïsche periode, gemaakt van ivoor en goud, gevonden in Palaikastro. | | Chryselephantine techniek | Een techniek in de antieke beeldhouwkunst waarbij goud en ivoor werden gebruikt om beelden te creëren. | | LM IB (Late Minoan IB) | Een chronologische aanduiding binnen de Late Minoïsche periode, die een specifieke culturele en artistieke fase op Kreta vertegenwoordigt. | | Discus van Phaistos | Een uniek en onopgelost archeologisch artefact, een schijf van gebakken klei met spiraalvormige inscripties, gevonden in Phaistos. | | Lineair A | Een schrift dat werd gebruikt door de Minoïsche beschaving op Kreta, waarvan de betekenis nog grotendeels onbekend is. | | MM IB (Middle Minoan IB) | Een chronologische aanduiding binnen de Midden-Minoïsche periode, een fase van culturele ontwikkeling op Kreta. | | Lineair B | Een schrift dat werd gebruikt door de Myceense beschaving, een vroege vorm van het Grieks, dat ontcijferd is. | | Myceens | Een beschaving die bloeide op het Griekse vasteland tijdens de Bronstijd, gekenmerkt door zijn paleizen, lineair B schrift en militaire focus. | | LM II-LM IIIA1 | Chronologische aanduidingen binnen de Late Minoïsche periode, die de overgang en interactie tussen de Minoïsche en Myceense culturen markeren. | | Syllaben | De basiseenheden van klank in gesproken taal, gebruikt in schriftssystemen zoals Lineair B om woorden te vormen. | | Ideogrammen | Tekens of symbolen die een heel woord, concept of idee vertegenwoordigen, gebruikt in schriften zoals Lineair B naast syllaben. | | Zee stijl aardewerk | Een stijl van Minoïsche aardewerkkunst die mariene motieven, zoals octopussen en zeedieren, kenmerkt. | | Stijgbeugel kan | Een type keramische vaas, waarschijnlijk gebruikt voor opslag of rituele doeleinden, met een karakteristieke vorm. | | Akrotiri uitbarsting | De catastrofale vulkaanuitbarsting op het eiland Thera (Santorini) die de Minoïsche nederzetting Akrotiri bedekte met vulkanische as. | | LM IA (Late Minoan IA) | Een vroege chronologische fase van de Late Minoïsche periode, voorafgaand aan de Akrotiri uitbarsting. | | West House | Een belangrijke Minoïsche structuur gevonden op de archeologische site van Akrotiri, bekend om zijn goed bewaarde fresco's. |

# L'évolution historique de la citoyenneté romaine Ce sujet retrace l'historique de l'octroi de la citoyenneté romaine, en détaillant les différents statuts au sein du monde romain et son extension progressive jusqu'à l'édit de Caracalla, incluant les mesures fiscales associées. ### 1.1 Rappel des différents statuts dans le monde romain La population de l'empire romain se subdivisait principalement en deux grandes catégories: les hommes libres et les esclaves. Parmi les hommes libres, trois groupes principaux se distinguaient: les citoyens romains, les Latins et les pérégrins [1](#page=1). ### 1.2 L'évolution historique de l'octroi de la citoyenneté #### 1.2.1 Origines et extension progressive À l'origine, la citoyenneté romaine était principalement conférée aux habitants de Rome, aux colons de droit romain et aux municipia situés en Italie. Les Latins, quant à eux, étaient initialement concentrés dans le Latium, d'où le nom de "droit latin" obtenu par ses habitants en 493 avant J.-C. suite au foedus Cassianum. Après la bataille d'Antium en 338 avant J.-C., le Latium fut intégré à l'ager romanus, et ses habitants devinrent citoyens romains, tandis que le droit latin fut étendu à d'autres communautés. Les populations restantes étaient considérées comme pérégrines [1](#page=1). #### 1.2.2 Les Gracques et la guerre sociale Les frères Gracques, Tiberius Sempronius Gracchus en 133 avant J.-C. et surtout Caius Sempronius Gracchus en 123-122 avant J.-C., proposèrent de conférer le droit latin aux alliés italiens et le droit romain aux colonies latines, bien que cette proposition ne fut jamais appliquée. La guerre sociale, qui eut lieu entre 90 et 89 avant J.-C., aboutit à l'octroi de la citoyenneté romaine à toute l'Italie jusqu'au Pô, excluant ainsi la Gaule cisalpine. La Gaule cisalpine obtint la citoyenneté lorsque sa rattachement à l'Italie fut effectif en 49 ou 42 avant J.-C. [1](#page=1). #### 1.2.3 L'édit de Caracalla et la fin de la distinction politique Sous l'Empire, la citoyenneté romaine s'étendit progressivement aux provinces. L'édit de Caracalla, ou constitution antonine, en 212 après J.-C., marqua l'apogée de ce processus en accordant la citoyenneté romaine à tous les habitants libres de l'empire, hommes et femmes [1](#page=1). > **Tip:** L'édit de Caracalla, bien que souvent présenté comme une mesure d'universalisation, eut également des implications fiscales notables. Cet édit s'accompagna de mesures fiscales: le vingtième sur les héritages et les affranchissements, impôts auparavant payés uniquement par les citoyens romains, furent temporairement réduits au dixième avant de revenir au vingtième sous Macrin. Certains historiens, comme Dion Cassius, interprétèrent l'édit principalement comme une mesure visant à augmenter les revenus de l'État [1](#page=1). Malgré ces considérations fiscales, l'universalisation de la citoyenneté romaine signala la perte de sa signification politique originelle pour devenir un simple statut juridique. Sa large diffusion permit d'uniformiser les statuts et de simplifier les opérations juridiques [1](#page=1). #### 1.2.4 L'Antiquité tardive et l'uniformisation terminologique Dans l'Antiquité tardive, avec la quasi-universalité de la citoyenneté romaine, on observa un retour généralisé à une dénomination unique, bien que cela pût varier selon les régions et les catégories sociales [1](#page=1). ### 1.3 L'égalité apparente entre citoyens Bien qu'une égalité de principe régnât entre tous les citoyens romains, la loi reconnaissait et légitimait l'inégalité de fait entre les individus et les groupes. Les juristes romains considéraient cette inégalité non seulement comme acceptable, mais comme une nécessité. Pline le Jeune conseillait ainsi à un gouverneur: "Maintiens les discriminations liées aux ordres et aux dignités; rien n'est plus inégal que cette égalité qui prétend confondre et bouleverser ces différences." [1](#page=1). --- # Les inégalités sociales dans la société romaine Voici une synthèse du sujet "Les inégalités sociales dans la société romaine", rédigée conformément à vos instructions. ## 2. Les inégalités sociales dans la société romaine La société romaine, bien qu'ayant un principe d'égalité, était traversée par de profondes inégalités basées sur la naissance, la fortune et l'âge, marquant une distinction fondamentale entre les "gens de biens" (honestiores) et les humbles (humiliores). ### 2.1 La coexistence de l'égalité et de l'inégalité L'égalité romaine repose sur le principe de l'égalité géométrique, où chacun reçoit selon ses possibilités et ses responsabilités, par opposition à une égalité arithmétique qui donnerait la même chose à tous. Cette inégalité est inscrite dans le droit et reflète l'organisation sociale et politique de la cité, dont le but est d'assurer sa grandeur et sa prospérité par une cohésion maximale [2](#page=2). ### 2.2 La distinction fondamentale : honestiores et humiliores La société romaine est divisée entre les "gens de biens" (appelés *Boni* par Cicéron, puis *honestiores*) et les "humbles" (*humiliores*) [2](#page=2). #### 2.2.1 Les honestiores : l'élite romaine Les *honestiores* représentent l'élite sociale, caractérisée par la richesse, mais aussi par une distinction morale, une noblesse de naissance et un mode de vie conférant une dignité particulière. Leur statut peut être remis en cause par la pratique de professions infamantes ou une vie privée scandaleuse. Cette élite est divisée en plusieurs niveaux, les *proceres* représentant le sommet de la pyramide sociale [2](#page=2). ##### 2.2.1.1 La noblesse née du service de la cité L'appartenance à la noblesse romaine (*proceres*, *honestior*) est principalement déterminée par le service rendu à la cité et à Rome. Dans les cités, les notables ont l'obligation de siéger dans le conseil municipal, et les magistrats sont élus. Le Sénat de Rome, issu de la République, était initialement réservé à une noblesse terrienne et héréditaire (le patriciat). Avec la croissance de Rome, de nouvelles élites plébéiennes ont émergé et se sont battues pour accéder aux magistratures, formant la *nobilitas*. L'accession au pouvoir suit une carrière hiérarchisée, le *cursus honorum*, qui commence avec la questure et peut aboutir au consulat [2](#page=2) [3](#page=3). Sous l'Empire, Auguste a formalisé deux ordres principaux: l'ordre équestre et l'ordre sénatorial, chacun avec des missions spécifiques et des conditions de fortune distinctes. Pour être chevalier, un minimum de 400 000 sesterces est requis, et pour être sénateur, un million de sesterces, bien qu'une fortune de huit millions soit nécessaire pour réellement tenir son rang. Les cités ont également un cens minimum pour accéder aux fonctions de décurion, variant selon la richesse de la cité [3](#page=3). La fortune n'est pas le seul critère d'accès à ces ordres; le consentement de l'autorité (l'empereur ou les quinquennaux des cités) est nécessaire pour être inscrit sur les listes officielles (*album*). L'esprit des censeurs est de délimiter une noblesse d'excellence, morale et éduquée [4](#page=4). ##### 2.2.1.2 La conscience d'appartenir à une élite L'appartenance à l'élite se manifeste par la "pureté de l'ordre", excluant notamment les origines serviles et l'exercice de professions infamantes comme celle de crieur public ou d'organisateur de combats de gladiateurs. La naissance distinguée, libre et souvent citoyenne, ainsi que l'appartenance à un lignage important, sont des facteurs clés [4](#page=4). Le culte de la famille est particulièrement développé chez les sénateurs, avec la mise en scène des ancêtres par des bustes dans l'atrium, des arbres généalogiques peints et des éloges funèbres prononcés lors des processions. Les *proceres* justifient leur prééminence par le talent et le dévouement de leurs prédécesseurs, se considérant comme un maillon d'une chaîne transmise [4](#page=4). Les signes de supériorité sociale incluent les titres honorifiques (*clarissimus*, *perfectissimus*, etc.) et le costume distinctif, comme la tunique blanche bordée de pourpre (*laticlave* pour les sénateurs, *angusticlave* pour les chevaliers) [4](#page=4). Une culture commune, fruit d'une éducation (*paideia*) basée sur les arts libéraux, distingue également les élites. Ils étudient la grammaire, la poésie, les mythes, la rhétorique et la philosophie. Cette éducation aristocratique privilégie le langage et la discipline intellectuelle, à l'opposé de l'éducation plébéienne qui valorise les apprentissages concrets [4](#page=4) [5](#page=5). ##### 2.2.1.3 L'évergétisme L'évergétisme, phénomène hérité de la cité grecque, consiste à faire des dons à la collectivité ou à des groupes civiques, souvent dans un cadre officiel. Les magistrats romains, surtout à la fin de la République et au début de l'Empire, sont à l'origine de constructions financées en partie sur fonds privés [5](#page=5). Pline le Jeune est un exemple notable d'évergète, ayant consacré environ cinq millions de sesterces à des fondations à Côme, sa ville natale, incluant une bibliothèque, une fondation alimentaire, et la restauration de temples. Ces dépenses, représentant un quart ou un cinquième de sa fortune, soulignent le poids des obligations de son rang [5](#page=5). L'évergétisme est plus qu'un comportement individuel et moral; il permet de s'affirmer, de pérenniser la gloire individuelle et familiale, et surtout de marquer la distinction entre *honestiores* et *humiliores*. Il assure une forme de paix sociale en intériorisant le devoir d'État des notables, créant un camp de ceux qui donnent et de ceux qui reçoivent [5](#page=5). #### 2.2.2 Les humiliores : les "humbles" La distinction entre *humiliores* et *honestiores* a des conséquences légales, notamment dans la composition des jurys. Le terme est comparatif, signifiant que l'on est plus ou moins "humble" ou "notable" par rapport à d'autres. Cette distinction est apparue avec l'égalité géométrique, où seules quelques familles accèdent aux magistratures, le reste constituant le peuple [6](#page=6). À partir des IIe et IIIe siècles, avec la généralisation de la citoyenneté, les distinctions de rang et de fortune deviennent plus déterminantes que le statut juridique. Les *humiliores* regroupent un large spectre de la population: la plèbe urbaine et rurale, les pérégrins non élites, les affranchis et les esclaves. Il est important de noter que cette catégorie englobe des situations sociales très variées, allant de personnes aisées à des individus très pauvres [6](#page=6). ##### 2.2.2.1 La *plebs urbana* La *plebs urbana*, présente à Rome et dans les colonies, constitue une catégorie à part au sein des classes populaires. Bien qu'inférieure aux *ordines*, elle se situe au-dessus des autres catégories populaires et des esclaves. La proportion de familles de citoyens dans la population romaine varie selon les estimations [6](#page=6). Paul Veyne distingue la *media plebs* de la *plebs humilis* et des *ordines*. La distinction principale se situe entre ceux qui doivent gagner leur pain au jour le jour (*egentes*, indigents) et ceux qui disposent de quelques biens assurant une certaine stabilité. Les *egentes* vivent dans des conditions précaires, dans les étages supérieurs des *insulae* ou des taudis [6](#page=6). La *media plebs* habite les *cenacula* (appartements du bas des *insulae*) ou les *domus*. Cette classe moyenne est variée, incluant de grands entrepreneurs, des *tabernarii* modestes, et des propriétaires fonciers vivant en ville. Bien qu'ils puissent ne pas inclure immédiatement les affranchis, leurs descendants y trouvent souvent une place [7](#page=7). Ces familles partagent des valeurs avec les *proceres*, notamment une aversion pour les bouleversements et les guerres civiles, préférant la stabilité de l'Empire. La *plebs* défend l'institution impériale, même si elle peut être divisée sur la personne de l'empereur. La plèbe n'est pas dépolitisée, manifestant son opinion même si elle n'intervient plus dans le vote [7](#page=7). ### 2.3 Inégalités spécifiques Outre la distinction *honestiores/humiliores*, d'autres formes d'inégalités existaient : * **Inégalité de naissance**: distinction entre citoyens de souche (*ingénus*) et non-citoyens, ainsi que les affranchis [2](#page=2). * **Inégalité de fortune**: les catégories censitaires déterminent le rang d'appel à l'armée et la participation à la vie civique [2](#page=2). * **Inégalité d'âge**: distinction entre *iuniores* (plus jeunes) et *seniores* (plus âgés) [2](#page=2). > **Tip:** La distinction entre *honestiores* et *humiliores* n'était pas seulement une question de richesse, mais aussi de statut social, de moralité perçue et d'appartenance à des ordres définis par la loi et la coutume. > **Example:** L'application de peines corporelles comme la torture était réservée aux *humiliores*, tandis que les *honestiores* bénéficiaient de traitements judiciaires plus cléments, reflétant une justice profondément inégalitaire [2](#page=2). --- # Les élites romaines : les proceres et leur rôle Ce thème examine la composition et les caractéristiques des élites romaines, appelées 'proceres', issues du service de la cité, de garanties de fortune, de leur conscience de groupe, et de la pratique de l'évergétisme. ### 3.1 Définition et caractéristiques générales des proceres Le terme "proceres", ancien et possiblement d'origine étrusque, désignait les nobles et les puissants, équivalant à l'usage juridique d' "honestior". Ces individus formaient le sommet de la pyramide sociale romaine, représentant le modèle aristocratique tant à Rome que dans l'empire. L'appartenance à cette élite était conditionnée par une combinaison de facteurs, incluant le service rendu à la cité ou à Rome, des garanties de fortune significatives, une forte conscience de groupe, et la pratique de l'évergétisme (#page=2, 3, 4, 5) [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** Il est essentiel de comprendre que la notion d'élitisme romain repose sur une "égalité géométrique" (à chacun selon ses possibilités et responsabilités) plutôt qu'une égalité arithmétique (à chacun la même chose) [2](#page=2). ### 3.2 Une noblesse née du service de la cité L'origine de la noblesse romaine est intrinsèquement liée au service rendu à la cité ou à Rome (#page=2, 3). Dans les cités, les notables avaient l'obligation de siéger dans le conseil municipal et étaient souvent élus magistrats annuellement par les citoyens. Les anciens magistrats devenaient membres de droit du conseil local, un système calqué sur le Sénat romain. Le Sénat, initialement réservé au patriciat (noblesse terrienne héréditaire), s'est ouvert aux plébéiens fortunés qui ont accédé aux magistratures, formant ainsi la "nobilitas". Cette nouvelle élite a développé une carrière hiérarchisée, le *cursus honorum*, débutant par la questure et s'achevant au consulat, la plus prestigieuse des magistratures sous la République [2](#page=2) [3](#page=3). Sous l'Empire, Auguste a officialisé et différencié les ordres équestre et sénatorial, chacun avec des missions spécifiques. L'engagement dans le service de la *Res Publica* était une condition sine qua non pour faire partie des proceres, un engagement à vie mais non permanent, laissant place à la gestion privée et intellectuelle entre les mandats [3](#page=3). ### 3.3 Des garanties de fortune La fortune était une condition nécessaire, bien que non suffisante, pour accéder au statut de proceres. Auguste a fixé des seuils de fortune stricts: 400 000 sesterces pour être chevalier, et 1 million de sesterces pour être sénateur, bien qu'un patrimoine de 8 millions de sesterces fût nécessaire pour maintenir ce rang. Les fortunes des élites romaines étaient majoritairement basées sur la rente foncière, mais certains plaçaient des capitaux dans des entreprises, souvent via des intermédiaires comme les *negotiatores* (#page=3, 4) [3](#page=3) [4](#page=4). Dans les cités, un cens minimum existait également, variant selon la richesse locale, mais généralement plus bas que celui de Rome. L'accès aux ordres supérieurs nécessitait le consentement de l'autorité (l'empereur ou les quinquennaux des cités) qui inscrivait les nouveaux membres sur les listes officielles, les *album*. La fortune n'était qu'un critère parmi d'autres, l'excellence, la moralité et l'éducation étant également valorisées [3](#page=3) [4](#page=4). > **Example:** Pline le Jeune, représentant une catégorie traditionnelle de rentiers fonciers, possédait des domaines agricoles rapportant 400 000 sesterces par an, en plus d'un million de sesterces en liquidités issues de placements et de prêts [3](#page=3). ### 3.4 La conscience d'appartenir à une élite La pureté de l'ordre était un facteur déterminant, excluant les individus d'origines serviles ou ceux ayant exercé des professions jugées infamantes (crieur public, organisateur de combats de gladiateurs, etc.). Une naissance distinguée, libre et souvent citoyenne, ainsi que l'appartenance à un lignage ancestral, étaient fondamentales. Les membres de l'ordre sénatorial, en particulier, cultivaient la mémoire familiale en rappelant les hauts faits de leurs ancêtres consuls, magistrats, ou triomphateurs, allant jusqu'à forger des légendes mythologiques [4](#page=4). Les signes de supériorité sociale incluaient des titres honorifiques (clarissimus, perfectissimus) et des insignes vestimentaires comme le *laticlave* (pour les sénateurs) et l'*angusticlave* (pour les chevaliers). Une culture commune, façonnée par une éducation aux arts libéraux (*paideia*), caractérisait également ces élites. L'étude de la poésie, des mythes, de la rhétorique et de la philosophie, ainsi qu'une formation juridique et politique auprès de notables expérimentés, constituaient cette éducation aristocratique distincte de celle, plus concrète, de la plèbe [4](#page=4). ### 3.5 L’évergétisme L'évergétisme, concept originaire de la cité grecque et amplifié à l'époque hellénistique, consistait pour les élites à faire des dons à la collectivité, souvent dans le cadre d'une magistrature. Les empereurs romains ont hérité de cette tradition, tout comme les magistrats romains qui finançaient des constructions non entièrement couvertes par les fonds publics [5](#page=5). > **Example:** Pline le Jeune a consacré environ 5 millions de sesterces (un quart ou un cinquième de sa fortune) à des donations et fondations pour sa ville natale de Côme. Cela incluait une fondation alimentaire pour enfants nécessiteux, une bibliothèque, un petit temple impérial, la restauration d'un temple, une œuvre d'art, et le financement d'un professeur [5](#page=5). L'évergétisme, bien que coûteux, était un moyen pour les aristocrates de s'affirmer, de pérenniser leur gloire familiale et de marquer la distinction entre les *honestiores* et les *humiliores*. Il n'assurait pas la paix sociale, mais contribuait à la maintenir en intériorisant le devoir d'État des notables [5](#page=5). --- # Les humiliores et leur place dans la société romaine Cette section explore la distinction juridique et sociale entre les "humiliores" et les "honestiores" dans la société romaine, en se concentrant particulièrement sur la "plebs urbana" et ses diverses composantes et conditions de vie. ### 4.1 Distinction entre humiliores et honestiores Le droit romain a historiquement établi une différenciation entre les "humiliores" (les plus humbles) et les "honestiores" (les plus notables). Bien qu'initialement une distinction terminologique, elle a acquis des conséquences juridiques importantes. Pour être membre d'un jury, il fallait être un "honestus", c'est-à-dire posséder une solvabilité suffisante pour juger sereinement. La terminologie "humilior" et "honestior" reflète des comparaisons relatives, où l'un est jugé plus humble ou plus notable que l'autre [6](#page=6). Initialement, cette distinction se manifestait au sein du corps civique, où l'égalité géométrique était un acquis de longue date, réservant les magistratures locales et romaines à un nombre restreint de familles. Les autres citoyens formaient le peuple [6](#page=6). Cependant, la différence entre "humiliores" et "honestiores" est devenue de plus en plus pertinente à partir du IIème siècle, et surtout au IIIème siècle de notre ère. Durant cette période, la citoyenneté a cessé d'être un privilège en soi, et les distinctions de rang, de fortune et le degré d'indépendance économique ont pris une importance sociale prépondérante [6](#page=6). #### 4.1.1 Délimitation du groupe des humiliores La catégorie des "humiliores" est délimitée par exclusion: ils n'appartiennent ni aux ordres majeurs (comme les sénateurs ou les chevaliers) ni à la noblesse curiale. Ce groupe englobe donc une vaste étendue sociale, incluant [6](#page=6): * La plèbe urbaine, qu'elle soit riche ou pauvre [6](#page=6). * La plèbe rurale [6](#page=6). * Les pérégrins qui ne font pas partie des élites dirigeantes de leur cité [6](#page=6). * Les affranchis [6](#page=6). * Les esclaves [6](#page=6). Il est crucial de noter que ces catégories larges englobent des situations sociales très diverses, et la société romaine ne peut être réduite à une dichotomie simple entre maîtres et dépendants. Les "humiliores" comprennent ainsi des personnes aisées, modestes et très pauvres [6](#page=6). ### 4.2 Le cas de la plebs urbana La "plebs urbana" constitue une catégorie particulière au sein des classes populaires, présente à Rome et dans les colonies romaines. Elle représentait un groupe de privilégiés au sein de l'Empire, se situant en dessous des "ordines" mais au-dessus des autres catégories populaires et des esclaves. Il s'agit des citoyens romains chefs de famille [6](#page=6). Les estimations de leur proportion dans la population de Rome varient considérablement, allant d'un tiers aux trois quarts de la population totale (soit 600 000 sur 800 000 habitants). Cette "plèbe" est très diverse, regroupant des catégories sociales dont les objectifs ne coïncident pas toujours [6](#page=6). #### 4.2.1 Les divisions de la plebs urbana Paul Veyne distingue au sein de la plèbe la "media plebs" (plèbe moyenne) de la "plebs humilis" (plèbe humble) et des "ordines". La distinction fondamentale se situe entre ceux qui doivent gagner leur pain au jour le jour, les "egentes" (indigents) qui perçoivent un salaire journalier et paient un loyer quotidien, et ceux qui sont assurés du lendemain et peuvent jouir d'une meilleure qualité de vie grâce à leurs biens [6](#page=6). **Conditions de vie des "egentes":** * Ils habitent les étages supérieurs des "insulae" (immeubles d'habitation) ou les taudis [6](#page=6). * Pour accéder aux habitations des "egentes", il fallait gravir un nombre considérable de marches, comme le décrit Martial, qui, bien que n'étant pas "egens", se peignait dans cette situation [6](#page=6). * Les logements de fortune incluent des petites cabanes adossées aux bâtiments publics, des caves, des cages d'escalier, ou des espaces dans des monuments publics ouverts la nuit [6](#page=6). * Certains dorment dans les "tabernae" (boutiques) ou dans l'arrière-salle des auberges [6](#page=6). **Conditions de vie de la "media plebs":** * La "plèbe moyenne" réside dans les "cenacula" (appartements situés en bas des "insulae") et paie ses loyers à l'année, s'ils ne sont pas propriétaires [6](#page=6). * Ils peuvent également posséder des "domus" (maisons), dont la taille moyenne à Pompéi se situe entre 120 et 350 mètres carrés, une surface considérablement plus petite que celles des "proceres" (élites) qui varient entre 450 et 3000 mètres carrés dans la même ville [7](#page=7). #### 4.2.2 La diversité économique et professionnelle de la plèbe moyenne Rome, en tant que mégalopole regroupant toutes les catégories sociales en grand nombre, a vu émerger une véritable classe moyenne diversifiée et consciente d'elle-même. Cette catégorie comprend [7](#page=7): * De grands entrepreneurs, tels qu'Eurysachès, un adjudicataire des marchés publics, ou Arruntius Evaristus, un crieur public dont le patrimoine rivalise avec celui des sénateurs, enrichi par une profession jugée insignis [7](#page=7). * Des "tabernarii" modestes, qui ne possèdent, selon Cicéron, que leur échoppe abritant leur matériel de travail et leur gain quotidien, leur petite chambre, et leur lit, garantissant ainsi la sécurité de leur vie [7](#page=7). * Des propriétaires fonciers vivant en ville et tirant des revenus suffisants de leurs domaines pour vivre dans l'aisance [7](#page=7). Il est possible que les affranchis ne soient pas immédiatement inclus dans cette définition, bien que cela reste à prouver; leurs descendants ont cependant trouvé une place de choix dans ce milieu au fil des générations [7](#page=7). #### 4.2.3 Valeurs et attitudes politiques de la plèbe moyenne La "plèbe moyenne" se distingue des "proceres" principalement par sa fortune, mais aussi par ses valeurs et son mode de vie, qui est avant tout privé et familial. Ces familles partagent certaines valeurs avec les "proceres". Ayant moins à gagner des bouleversements sociaux, et étant plus vulnérables que les puissants aux conjonctures économiques, elles n'apprécient pas les guerres civiles. La République était associée à la guerre civile, et les empereurs étaient perçus comme les défenseurs du peuple contre une aristocratie oppressive. Bien que la plèbe puisse diverger sur la personne de l'empereur, elle défendait l'institution impériale. Par conséquent, la plèbe n'était pas dépolitisée, même si sa participation politique ne passait plus par le vote, mais par la manifestation [7](#page=7). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Citoyen romain | Individu possédant l'ensemble des droits civils et politiques conférés par Rome, permettant notamment la participation à la vie publique et la protection juridique. | | Latin | Statut juridique intermédiaire dans le monde romain, accordant certains droits mais pas l'intégralité de la citoyenneté romaine. Le droit latin a évolué au fil du temps et a été étendu à diverses communautés. | | Pérégrin | Terme désignant les étrangers libres vivant dans l'Empire romain, sans posséder la citoyenneté romaine ni le statut de latin. Ils étaient soumis au droit de leur cité d'origine. | | Guerre sociale | Conflit armé (90-89 a.C.) opposant Rome à ses alliés italiens qui revendiquaient la citoyenneté romaine. La guerre aboutit à l'extension de la citoyenneté à toute l'Italie. | | Édit de Caracalla (Constitution antonine) | Décret impérial de 212 p.C. qui accorde la citoyenneté romaine à tous les habitants libres de l'Empire, marquant une uniformisation juridique et fiscale et la dépolitisation de la citoyenneté. | | Ingénus | Personne libre de naissance, par opposition aux affranchis. | | Affranchis | Esclaves libérés, qui acquièrent un statut juridique particulier, souvent avec certaines limitations par rapport aux citoyens de naissance libre. | | Ordres (équestre, sénatorial) | Catégories sociales et politiques élevées à Rome, définies par la fortune et les fonctions exercées. L'ordre équestre et l'ordre sénatorial constituaient les principales composantes de l'élite romaine. | | Honestiores | Terme latin désignant les "plus honnêtes", les "gens de bien", qui formaient l'élite sociale et morale romaine, bénéficiant de privilèges juridiques et judiciaires. | | Humiliores | Terme latin désignant les "plus humbles", les "gens du commun", par opposition aux honestiores. Ce groupe regroupait une large majorité de la population, aux statuts sociaux variés. | | Cursus honorum | Carrière hiérarchisée des magistratures romaines, qui devait être suivie par ceux qui aspiraient aux plus hautes fonctions politiques, commençant par la questure et pouvant aboutir au consulat. | | Sesterce (HS) | Monnaie romaine de cuivre ou de laiton, utilisée comme unité de compte. La fortune était souvent exprimée en sesterces. | | Évergétisme | Pratique de faire des dons et des fondations à la collectivité (cités, groupes civiques) par des individus fortunés, afin d'affirmer leur statut social, leur générosité et d'obtenir la gloire. | | Plebs urbana | Ensemble des citoyens romains résidant dans la ville, formant une catégorie sociale diverse allant des plus pauvres (indigents) à une classe moyenne plus aisée. | | Insulae | Immeubles d'habitation à étages dans les villes romaines, souvent surpeuplés et de qualité médiocre pour les couches populaires. | | Cenacula | Appartements situés dans les étages inférieurs des insulae, généralement plus confortables que ceux des étages supérieurs. |

# Alexander de Grote: mythevorming en beeldvorming door de eeuwen heen De figuur van Alexander de Grote is door de eeuwen heen onderwerp geweest van mythevorming en beeldvorming, waarbij zijn naam en daden werden gebruikt en misbruikt voor diverse doeleinden, variërend van militaire inspiratie tot culturele superioriteit [1](#page=1). ### 1.1 De mythe van Alexander Sommige personen worden na hun dood zo beroemd dat hun naam blijft voortleven in de vorm van een mythe, die soms weinig meer te maken heeft met hun daadwerkelijke leven. Alexander van Makedonië, beter bekend als Alexander de Grote, is een van de beroemdste helden uit de klassieke oudheid wiens naam door de eeuwen heen is blijven bestaan en gebruikt [1](#page=1). > **Tip:** Het bestuderen van de mythische beeldvorming rondom historische figuren biedt inzicht in hoe het verleden door verschillende culturen en periodes werd geïnterpreteerd en ingezet. ### 1.2 Beeldvorming door de eeuwen heen #### 1.2.1 Romeinse interpretaties De Romeinen hechtten grote waarde aan Alexander de Grote. Julius Caesar uitte zijn bewondering en frustratie toen hij op jonge leeftijd een standbeeld van Alexander zag in Cadiz, omdat hij op die leeftijd nog niets had gepresteerd vergeleken met Alexanders wereldveroveringen. Suetonius gebruikte dit verhaal om de ambitie van Caesar te illustreren, die Gallië veroverde en zo de machtigste man in Rome werd [1](#page=1). Ploutarchos, een Griekse schrijver die leefde nadat Griekenland door de Romeinen was veroverd, benadrukte de superioriteit van de Griekse prestaties ten opzichte van die van de Romeinen. Hij stelde dat degenen die door Alexander werden onderworpen, beter af waren dan zij die aan hem ontsnapten, omdat Alexander welvaart bracht en de "woeste aard" van stammen veranderde. De oudste bewaarde vermelding van Alexanders bijnaam 'de Grote' is trouwens Romeins, uit een eeuw na zijn dood. Een vloermozaïek uit Pompeji, dat dateert uit de 1ste eeuw v.C., beeldt Alexander af terwijl hij de Perzische koning Dariush verslaat [1](#page=1). #### 1.2.2 Middeleeuwse fascinatie In de middeleeuwen kochten edelen en rijke stadsbewoners "Alexanderromans". Deze handgeschreven boeken dienden ter ontspanning en presenteerden Alexander niet alleen als een veroveraar uit de oudheid, maar ook als een avonturier. In deze romans verscheen Alexander als een middeleeuwse ridder, ontdekte hij gouden en zilveren bergen, maakte hij een luchtreis in een ijzeren kooi en verkende hij de bodem van de zee in een duikton [1](#page=1). > **Example:** De middeleeuwse Alexanderromans illustreren hoe historische figuren kunnen worden aangepast aan de culturele en literaire conventies van hun tijd, met fantastische elementen die de oorspronkelijke historische context overstijgen. #### 1.2.3 Napoleon en de inspiratie voor verovering en beschaving Napoleon Bonaparte zag Alexander de Grote als een inspiratiebron voor zijn eigen militaire ambities. Hij liet zijn soldaten, op weg naar Egypte, een boodschap voorlezen die benadrukte dat ze een verovering zouden doen met "onschatbare effecten op de beschaving en de wereldhandel". Napoleon gebruikte Alexander als een voorbeeld van het brengen van beschaving en het verspreiden van de Franse cultuur. Hij voegde wetenschappers toe aan zijn leger om de Egyptische geschiedenis te bestuderen en het land te moderniseren, en nam zelfs een hete-luchtballon mee, een recente uitvinding [1](#page=1). > **Tip:** Let op hoe leiders uit latere periodes historische figuren selectief gebruiken om hun eigen acties en ambities te legitimeren en te verheerlijken. #### 1.2.4 Hedendaagse claims en nationale trots Zelfs in de moderne tijd claimen landen Alexander de Grote voor hun nationale geschiedenis. Griekenland en buurland Noord-Macedonië hebben beiden aanspraak gemaakt op Alexander. De openingsceremonie van de Olympische Spelen in Athene in 2004 toonde Alexander en de Macedonische falanx als een symbool van de Griekse geschiedenis, bedoeld om miljoenen kijkers wereldwijd te imponeren. In Skopje, de hoofdstad van Noord-Macedonië, werd in 2011 een enorm ruiterstandbeeld van Alexander opgericht, bedoeld om de nationale trots aan te wakkeren, wat tot grote woede van de Grieken leidde [1](#page=1). ### 1.3 Doel van de beeldvorming Door de eeuwen heen werd de beeldvorming rond Alexander de Grote gebruikt om verschillende doelen te dienen: * **Militaire inspiratie:** Zoals bij Caesar en Napoleon, om ambitie en dadendrang te stimuleren [1](#page=1). * **Culturele superioriteit:** Ploutarchos gebruikte Alexander om de prestaties van de Grieken te benadrukken ten opzichte van de Romeinen [1](#page=1). * **Nationale identiteit en trots:** Zowel in de oudheid als in moderne tijden, om een gemeenschappelijke held te creëren en nationale trots te voeden [1](#page=1). * **Ontspanning en vermaak:** Door de middeleeuwse Alexanderromans, die de held in avontuurlijke en fantasierijke verhalen plaatsten [1](#page=1). * **Legitimatie van macht en beschaving:** Zoals Napoleon deed door zijn veroveringen te koppelen aan het verspreiden van beschaving en handel [1](#page=1). De mythevorming rond Alexander de Grote toont aan hoe historische figuren kunnen worden getransformeerd en opnieuw geïnterpreteerd om aan te sluiten bij de behoeften, waarden en aspiraties van verschillende tijdsperiodes en culturen [1](#page=1). --- # De Griekse erfenis in de oostelijke Mediterrane wereld Dit onderwerp verkent de blijvende invloed en verspreiding van de Griekse cultuur en macht in de oostelijke Middellandse Zee regio gedurende de periode van 350 v.Chr. tot 50 v.Chr [1](#page=1). ### 2.1 De mythe van Alexander de Grote en zijn impact Alexander van Makedonië, beter bekend als Alexander de Grote, is een van de meest beroemde figuren uit de klassieke oudheid, wiens naam door de eeuwen heen is blijven voortleven en hergebruikt. Zijn nalatenschap werd niet alleen gekenmerkt door militaire veroveringen, maar ook door de manier waarop hij werd voorgesteld en gebruikt door latere generaties om hun eigen ambities en identiteit te rechtvaardigen [1](#page=1). #### 2.1.1 Alexander als inspiratiebron voor Romeinen Romeinen, zoals Julius Caesar, zagen in Alexander een rolmodel voor ambitie en prestatie. Caesar voelde zich geïnspireerd door Alexander's veroveringen op jonge leeftijd en gebruikte deze als maatstaf voor zijn eigen militaire successen, zoals de verovering van Gallië. De Romeinse schrijver Suetonius noemde het beeld van Alexander in Cadiz een passende illustratie van Caesar's ambitie [1](#page=1). #### 2.1.2 Griekse schrijvers en de Romeinse dominantie Griekse schrijvers, die leefden in een periode waarin Griekenland al door de Romeinen was veroverd, benadrukten graag de prestaties van de Grieken ten opzichte van de Romeinen. Ploutarchos, die rond 100 n.Chr. leefde, schreef over Alexander en benadrukte dat degenen die door hem werden onderworpen, beter af waren dan degenen die aan hem ontsnapten, omdat Alexander welvaart bracht en "de woeste aard van talloze stammen veranderd". Dit perspectief suggereerde dat Griekse overheersing een civiliserende kracht was [1](#page=1). #### 2.1.3 Alexander in latere periodes en culturen * **Middeleeuwen:** Edelen en rijke stadsbewoners kochten "Alexanderromans", handgeschreven boeken waarin Alexander niet alleen als veroveraar uit de oudheid, maar ook als een avontuurlijke middeleeuwse ridder werd voorgesteld. Deze romans bevatten fantastische verhalen over gouden bergen, luchtreizen en verkenningen van de zeebodem [1](#page=1). * **Napoleontische tijd:** Napoleon Bonaparte gebruikte de figuur van Alexander de Grote om zijn eigen soldaten te motiveren voor de expeditie naar Egypte in 1798. Hij sprak over "onschatbare effecten op de beschaving" en benadrukte dat de gebouwen en daden van Alexander hen konden inspireren. Napoleon zag zichzelf ook als een brenger van "beschaving" en Franse cultuur, vergelijkbaar met hoe Alexander werd gezien [1](#page=1). * **Moderne tijd:** De Griekse geschiedenis, met inbegrip van Alexander en de Macedonische falanx, wordt nog steeds gebruikt als een onderwerp om nationale trots aan te wakkeren, zoals te zien was tijdens de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Athene in 2004. Ook buurlanden, zoals Noord-Macedonië, claimen Alexander voor hun nationale geschiedenis, wat tot politieke spanningen kan leiden, zoals geïllustreerd door het ruiterstandbeeld van Alexander in Skopje [1](#page=1). > **Tip:** De mythevorming rond Alexander de Grote toont aan hoe historische figuren door verschillende culturen en periodes worden gereinterpreteerd om aan te sluiten bij hedendaagse politieke en culturele behoeften. #### 2.1.4 Beeldvorming in beeldende kunst Het beeld van Alexander de Grote werd ook visueel vastgelegd door de eeuwen heen. Een vloermozaïek uit de 1ste eeuw v.Chr. in Pompeji toont Alexander die de Perzische koning Dariush verslaat. Dit soort afbeeldingen droeg bij aan de Romeinse waardering voor Griekse heldendaden en hun eigen culturele aspiraties. Tegenwoordig worden beelden van Alexander gebruikt om nationale identiteit te vieren en politieke claims te onderbouwen [1](#page=1). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mythe | Een traditioneel verhaal dat vaak bovennatuurlijke gebeurtenissen of wezens beschrijft, en dat culturele waarden, overtuigingen of historische gebeurtenissen probeert te verklaren of te verheerlijken. | | Polis | Een onafhankelijke stadstaat in het oude Griekenland, die zowel het stedelijke gebied als het omliggende platteland omvatte en politiek autonoom was. | | Alexander de Grote | Koning van het oude Macedonië die een van de grootste militaire campagnes uit de oudheid leidde, een enorm rijk stichtte en een aanzienlijke culturele invloed uitoefende in de oostelijke Mediterrane wereld en Azië. | | Beeldvorming | Het proces waarbij een beeld of perceptie van een persoon, gebeurtenis of concept wordt gevormd, vaak beïnvloed door de context, intenties en interpretaties van de waarnemer of maker. | | Vloermozaïek | Een decoratieve kunstvorm waarbij kleine, gekleurde stukjes steen, glas of aardewerk (tesserae) worden gebruikt om patronen, afbeeldingen of scènes op vloeren te creëren, veelal in de klassieke oudheid. | | Griekse erfenis | De blijvende culturele, politieke, artistieke en intellectuele invloeden die de oude Grieken hebben nagelaten en die zichtbaar blijven in latere beschavingen en hedendaagse samenlevingen. | | Mediterrane wereld | De geografische regio die het Middellandse Zeegebied omvat, inclusief de omliggende landen in Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten, met een rijke geschiedenis van interactie en uitwisseling. | | Falanx | Een dichte militaire formatie van infanteristen die vochten met lange speren en grote schilden, gebruikt door het oude Griekse leger, met name door de Macedoniërs onder leiding van Alexander de Grote. | | Alexanderroman | Een verzameling middeleeuwse verhalen die zich richten op de avonturen en daden van Alexander de Grote, vaak met fantastische en legendarische elementen die afwijken van historische feiten. |

# Ontdekking en geschiedenis van Ebla Dit onderwerp behandelt de ontdekking, opgravingen en de gedetailleerde geschiedenis van de stad Ebla, met de focus op de drie opeenvolgende koninkrijken en hun bloeiperioden en verwoestingen. ### 1.1 De stad Ebla: een korte introductie Ebla, tegenwoordig bekend als Tell Mardikh, was een van de oudste en meest invloedrijke steden van het oude Syrië. De naam "Ebla" betekent waarschijnlijk "witte rots", verwijzend naar de kalksteen waarop de stad gebouwd werd. Het was een belangrijk politiek en economisch centrum in de vroege bronstijd, gelegen in een vruchtbare vlakte met een mediterraan klimaat, wat extensieve droge akkerbouw mogelijk maakte. De archeologische site beslaat ongeveer 60 hectare en vormt een tell. ### 1.2 Ontdekking en opgravingen Ondanks vermeldingen in oude Sumerische en Akkadische teksten, bleef de precieze locatie van Ebla eeuwenlang onbekend. De site werd pas in de twintigste eeuw geïdentificeerd. In 1963 startte de Italiaanse archeoloog Paolo Matthiae een onderzoek op Tell Mardikh. De identificatie als het legendarische Ebla werd in 1968 bevestigd door de vondst van een votief fragment met koninklijke inscripties. De Italiaanse Archeologische Expeditie in Syrië (MAIS), onder leiding van Matthiae, voerde intensieve opgravingen uit tussen 1964 en 2010. De grote doorbraak kwam in 1973 met de ontdekking van het koninklijk paleis, Paleis G, en in 1975 een omvangrijke collectie kleitabletten. Deze vondsten boden een uniek inzicht in de vroege bronstijd. Helaas heeft de Syrische burgeroorlog de site beschadigd door plunderingen en conflicten, maar Ebla blijft een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen in het Oude Nabije Oosten. ### 1.3 De geschiedenis van Ebla: de drie koninkrijken Ebla kende een lange geschiedenis die gekenmerkt wordt door drie opeenvolgende koninkrijken, die elk eindigden in verwoesting. De eerste bewoning dateert van rond 3500 v.C. #### 1.3.1 Het eerste koninkrijk (ca. 3000–2400 v.C.) Deze periode, ook wel Mardikh IIA genoemd, zag Ebla uitgroeien tot een machtig handelscentrum en een expansionistische macht. Het was een gecentraliseerde samenleving met een koning, ondersteund door gouverneurs en ambtenaren. De koningin speelde ook een belangrijke rol. Ebla onderhield uitgebreide handelscontacten met steden als Mari, Kish en Akkad, en stond bekend om de productie en export van wol, textiel en meubels. Het diende ook als een cruciale tussenstop voor kostbare goederen, zoals lapis lazuli uit Afghanistan. Rivaliteit met Mari, met name over handel, was kenmerkend voor deze periode. Het eerste koninkrijk werd rond 2400 v.C. verwoest, vermoedelijk door Sargon van Akkad of Naram-Sin tijdens de Akkadische expansie. De verwoesting van het koninklijk paleis (Paleis G) en een deel van de Acropolis, leidde tot een brand die de Ebla-tabletten uit deze periode uitzonderlijk goed bewaarde. > **Tip:** De brand tijdens de verwoesting van het eerste koninkrijk is cruciaal geweest voor onze kennis van Ebla, omdat deze de administratieve en economische documenten, bekend als de Ebla-tabletten, heeft bewaard. #### 1.3.2 Het tweede koninkrijk (ca. 2400–2250 v.C.) Na de eerste vernietiging werd Ebla heropgebouwd. Deze periode, aangeduid als Mardikh IIB2, kenmerkte zich door een verminderde politieke macht maar een versterkte regionale invloed. De stad bleef een belangrijk religieus en economisch centrum, met de bouw van nieuwe tempels zoals de Temple of the Rock en de Red Temple. Echter, rond 2000 v.C. werd de stad opnieuw verwoest, waarschijnlijk door lokale conflicten en invallen van de Amorieten. #### 1.3.3 Het derde koninkrijk (ca. 2000–1600 v.C.) Bekend als Mardikh IIIA en IIIB, zag Ebla een herbouw als een gestichte stad met de vestiging van Amorietische stammen. De stad ontwikkelde zich tot een regionaal handelscentrum met nieuwe tempels, paleizen en stadsmuren. Het sloot een bondgenootschap met het koninkrijk Yamhad (het huidige Aleppo). Ondanks deze ontwikkelingen bereikte de welvaart van Ebla nooit meer het niveau van haar eerste bloeiperiode. Rond 1600 v.C. werd de stad definitief verwoest door de Hettieten onder koning Mursili I, wat het einde van Ebla betekende. Vanaf Mardikh IV waren er nog slechts kleine nederzettingen in het gebied, zonder het vroegere belang van Ebla. ### 1.4 Architectuur van Ebla Ebla was architecturaal opgebouwd uit twee niveaus: een hoger gelegen Acropolis, waar de koninklijke en religieuze gebouwen stonden, en een lagere stad met vier districten en evenveel stadspoorten. Vanwege de herhaaldelijke verwoestingen en herbouw, zijn monumentale gebouwen vaak op de fundamenten van eerdere structuren geplaatst. Paleis P5 op de Acropolis werd bijvoorbeeld herhaaldelijk omgebouwd tot het "intermediate palace" en later het "Northern Palace". #### 1.4.1 Paleis G Paleis G, gebouwd rond 2400 v.Chr. op de Acropolis, was het bestuurlijke hart van Ebla. Met een oppervlakte van circa 10.000 vierkante meter, was het gebouwd met leemtichels op een stenen fundering. Het paleis omvatte meerdere binnenplaatsen, een monumentale trap en een groot ontvangstplein (the Audience Court) met zuilengalerijen en een troonpodium. Een ceremoniële trap verbond de privévertrekken van de koning met de troonzaal. De vloeren waren van gestampte klei of kalk, en de muren waren versierd met reliëfs, ingelegde houten panelen en beeldhouwwerk. De architectonische stijl van Paleis G toonde een duidelijke Syrische traditie, onafhankelijk van Mesopotamië, die later invloed had op sites als Ugarit en Alalakh. ### 1.5 Het grote archief en de Ebla-tabletten De ontdekking van het paleisarchief in Paleis G in 1975 was een revolutionaire gebeurtenis. Hier werden ongeveer 20.000 kleitabletten gevonden, daterend uit 2500–2350 v.Chr. Deze tabletten waren verdeeld over twee archieven: het Grote Archief (circa 14.000 teksten) en het Kleine Archief (vooral diplomatieke documenten). > **Tip:** De tweetalige aard van veel Ebla-tabletten (Eblaïtisch en Sumerisch) is van onschatbare waarde gebleken voor de taalkunde, aangezien ze het oudste bekende lexicon ter wereld vertegenwoordigen. De teksten zijn geschreven in het Eblaïtisch, een vroege Semitische taal, en het Sumerisch via het spijkerschrift. De inhoud van de tabletten is zeer divers en omvat administratieve, economische en diplomatieke teksten, alsook rituele en religieuze hymnen. Ze beschrijven de handel in diverse goederen, zoals goud, zilver, textiel, koper en landbouwproducten, en bevatten lijsten van maandelijkse offers door de elite. De vondst van deze tabletten heeft significant bijgedragen aan de kennis van de Sumerische taal en gaf diepgaande inzichten in de politieke, economische en religieuze organisatie van de vroege bronstijd in de Levant. ### 1.6 Materiële cultuur en kunst De archeologische vondsten uit Ebla getuigen van de rijkdom van de stad. Er zijn zegelafdrukken, aardewerk, metalen objecten, luxegoederen, beeldjes en ingelegde panelen gevonden. Ebla stond bekend om haar ambachtelijke productie van wol, textiel, koper en steen. De aanwezigheid van Egyptische importen onderstreept de handelsbetrekkingen en de welvaart. Kleine vondsten, voornamelijk uit Paleis G (2350–2250 v.C.), tonen een verfijnde esthetiek die doet denken aan de Late Uruk- en Proto-Elamitische tradities. Voorbeelden hiervan zijn de liggende stier met een mensenhoofd, hoofdtooien van elitaire personen, en fragmenten van houten panelen met schelpeninlegwerk die dieren en rozetten voorstellen. ### 1.7 Begrafenisrituelen De begrafenispraktijken in Ebla zijn goed gedocumenteerd. Graven bevonden zich voornamelijk op de zuidelijke helling van de Acropolis, maar ook in woonwijken en nabij tempelcomplexen. Tijdens de Midden-Bronstijd werden kuilgraven, ondergrondse grafkamers en hergebruikte cisternen als familiegraven gebruikt. De overledenen werden doorgaans in foetushouding begraven, soms gezalfd met olie en omwikkeld met textiel. Grafgiften, zoals drinkkommen, beeldjes, sieraden en miniatuurvoorwerpen, wijzen op sociale stratificatie. Graf P.8680, een diepe schacht onder het Zuidpaleis (ca. 1800–1600 v.Chr.), is een bijzonder voorbeeld. Hier werden resten van minstens 56 personen gevonden, voornamelijk vrouwen en kinderen, samen met luxe aardewerk, sieraden en Egyptische importen. De resten duiden op rituele reiniging met vuur en mogelijk gemeenschappelijke maaltijden. Een individu toonde tekenen van schedeloperatie (trepanatie), wat wijst op medische kennis en rituele status. ### 1.8 Bestuur, economie en religie Ebla was een gecentraliseerde staat onder leiding van een koning, bijgestaan door een raad en ambtenaren, waarbij de koningin een belangrijke rol speelde. Het bestuur was hiërarchisch en werd ondersteund door schriftelijke administratie. Economisch fungeerde Ebla als een strategisch handelscentrum dat karavanen en handelsroutes controleerde tussen Mesopotamië, Anatolië, de Levant en Egypte. Het paleis speelde een centrale rol in de herverdeling van goederen zoals hout, textiel, ambachtelijke producten en metalen. Ebla was een commerciële rivaal van Mari, wat leidde tot conflicten over handelsroutes en toegang tot luxegoederen. De religie was polytheïstisch, met een pantheon van Semitische goden zoals Dagan, Ishtar en Damu, aangevuld met Sumerische invloeden. Rituelen en offers waren significant, zoals blijkt uit de tabletten. De religieuze tradities van Ebla kenmerken zich door een mengeling van Syrische en Mesopotamische elementen, mede gevormd door handel en culturele uitwisseling. ### 1.9 De rol van de vrouw Vrouwen bekleedden in Ebla een opmerkelijk centrale rol. Zij hadden eretitels, waren actief in tempels, handel en bestuur, en genoten aanzien binnen de samenleving. De tempel van Ishtar onderstreepte hun hoge status en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, wat Ebla onderscheidt van veel andere samenlevingen uit die periode. ### 1.10 Betekenis van Ebla Ondanks de herhaaldelijke verwoestingen en huidige bedreigingen door oorlog en plundering, blijft Ebla een cruciale archeologische vindplaats. De stad toont aan dat de Levant niet slechts een periferie van Mesopotamië was, maar een zelfstandig centrum van beschaving. Ebla's handel en cultuur hadden een blijvende invloed op de geschiedenis van het Nabije Oosten. --- # Architectuur en materiële cultuur van Ebla Dit onderwerp verkent de architectonische opbouw van Ebla, inclusief Paleis G, en de rijke materiële cultuur die door archeologische vondsten is blootgelegd, zoals aardewerk, metalen objecten en inlegwerk. ### 2.1 Architectonische opbouw van Ebla Ebla was opgebouwd uit twee hoofdgebieden: de hoger gelegen Acropolis en de lager gelegen stad. #### 2.1.1 De Acropolis De Acropolis bevatte de belangrijkste koninklijke en religieuze gebouwen van de stad. Door herhaaldelijke verwoestingen en herbouw zijn op deze locatie monumentale structuren over elkaar heen gebouwd. Zo stond Paleis P5 aanvankelijk op de plek waar later tijdens het Tweede Koninkrijk het intermediate palace werd gebouwd, en in het Derde Koninkrijk nam het Northern Palace deze functie over. #### 2.1.2 De lager gelegen stad De lager gelegen stad was onderverdeeld in vier districten en werd ontsloten door vier stadspoorten. #### 2.1.3 Paleis G Paleis G, gebouwd rond 2400 v.Chr. op de acropolis, vormde het administratieve hart van Ebla. * **Omvang en constructie:** Het paleis besloeg een oppervlakte van circa 10.000 vierkante meter en was opgetrokken uit leemtichels op een stenen fundering. * **Indeling en kenmerken:** Het paleis kende diverse binnenplaatsen, een monumentale trap en een groot ontvangstplein (the Audience Court). Dit plein werd gekenmerkt door zuilengalerijen en een troonpodium. * **Koninklijke toegang:** Koningen konden via een ceremoniële trap rechtstreeks vanuit hun privévertrekken naar de troonzaal reizen. * **Decoratie:** De vloeren waren afgewerkt met gestampte klei of kalk. De muren waren versierd met reliëfs, ingelegde houten panelen en beeldhouwwerk. * **Architectonische stijl:** De architectuur van Paleis G vertoont een duidelijke Syrische traditie, die onafhankelijk van Mesopotamië is ontwikkeld. Deze stijl had later invloed op archeologische sites zoals Ugarit, Alalakh en Aramese citadellen. ### 2.2 Het paleisarchief en de Ebla-tabletten De ontdekking van het paleisarchief in 1975 was een revolutionaire gebeurtenis. * **Aantal en datering:** In Paleis G werden ongeveer 20.000 kleitabletten gevonden, die dateren uit de periode 2500–2350 v.Chr. * **Archiefstructuur:** De tabletten werden aangetroffen in twee specifieke archieven: * Het Grote Archief (L.2769) bevatte circa 14.000 teksten. * Het Kleine Archief (L.2712) bevatte voornamelijk diplomatieke documenten. * **Talen en inhoud:** De teksten zijn geschreven in het Eblaïtisch, een vroege Semitische taal, en in het Sumerisch, via het spijkerschrift. Deze tweetalige documenten vormden het oudste bekende lexicon ter wereld. De inhoud varieert van administratieve, economische en diplomatieke teksten tot rituele en religieuze hymnen. Ze beschrijven handel in waardevolle goederen zoals goud, zilver, textiel, koper, brons en landbouwproducten, en documenteren maandelijkse offers door de elite. * **Wetenschappelijke impact:** De vondst van de Ebla-tabletten heeft significant bijgedragen aan de kennis van de Sumerische taal en heeft diepgaande inzichten geboden in de politieke, economische en religieuze organisatie van de vroege bronstijd in de Levant. ### 2.3 Materiële cultuur en kunst De archeologische vondsten uit Ebla getuigen van de rijkdom en het ambachtelijke niveau van de stad. * **Vondsten:** Er zijn diverse artefacten ontdekt, waaronder zegelafdrukken, aardewerk, metalen objecten, luxegoederen, beeldjes en ingelegde panelen. * **Ambachtelijke productie:** Ebla stond bekend om haar gespecialiseerde productie van wol, textiel, koper en steen. * **Getuigenis van welvaart:** De materiële cultuur weerspiegelt de economische bloei en de uitgebreide handelsactiviteiten van Ebla. De aanwezigheid van Egyptische importproducten onderstreept deze rijkdom eveneens. * **Specifieke vondsten in Paleis G:** Kleinvondsten uit Paleis G, daterend uit 2350–2250 v.Chr., vertonen een verfijnde esthetiek die doet denken aan de Late Uruk- en Proto-Elamitische tradities. Voorbeelden hiervan zijn: * Een liggende stier met een mensenhoofd. * Hoofdtooi van elitaire personen. * Fragmenten van houten panelen met schelpeninlegwerk, die dieren en rozetten voorstellen. ### 2.4 Begrafenisrituelen De begrafenispraktijken in Ebla zijn uitgebreid gedocumenteerd, wat inzicht geeft in hun cultuur en maatschappelijke structuur. * **Locaties van graven:** De graven bevonden zich voornamelijk op de zuidelijke helling van de Acropolis, maar ook in woonwijken en nabij tempelcomplexen. * **Begraafwijzen:** Tijdens de Midden-Bronstijd werden verschillende methoden gebruikt, waaronder kuilgraven (pit burials), ondergrondse grafkamers en hergebruikte cisternen als familiegrafkamers. * **Lijkbezorging:** Overledenen werden doorgaans in foetushouding begraven, soms gezalfd met olie en omwikkeld met textiel. * **Grafgiften:** De graven bevatten vaak grafgiften zoals drinkkommen, beeldjes, sieraden en miniatuurvoorwerpen. De rijkdom van deze giften wijst op sociale stratificatie. * **Speciaal graf P.8680:** Dit graf, een diepe schacht onder het Zuidpaleis (ca. 1800–1600 v.Chr.), is een bijzonder voorbeeld. Hier werden de resten van minstens 56 personen gevonden, voornamelijk vrouwen en kinderen, samen met luxe aardewerk, sieraden en Egyptische importen. * **Rituele aspecten:** De overblijfselen in graf P.8680 suggereren rituele reiniging met vuur en mogelijk gemeenschappelijke maaltijden. * **Medische kennis:** Het voorkomen van een schedeloperatie (trepanatie) bij één individu, die deze procedure overleefd had, duidt op medische kennis en mogelijk een speciale rituele status. ### 2.5 Bestuur, economie en religie Ebla functioneerde als een gecentraliseerde en economisch belangrijke stadstaat. * **Bestuur:** De stad werd bestuurd door een koning, bijgestaan door een raad en ambtenaren. De koningin speelde ook een significante rol. Het bestuur was hiërarchisch en maakte gebruik van schriftelijke administratie. * **Economie:** Ebla was een cruciaal handelscentrum dat karavanen en handelsroutes controleerde. De strategische ligging maakte het een knooppunt tussen Mesopotamië, Anatolië, de Levant en Egypte. Het paleis speelde een centrale rol in de herverdeling van goederen zoals hout, textiel, ambachtelijke producten en metalen. * **Handelsrivaliteit:** Ebla kende een intense commerciële rivaliteit met Mari, die voornamelijk draaide om de controle over handelsroutes en de toegang tot luxegoederen. * **Religie:** De religie in Ebla was polytheïstisch. Het pantheon omvatte Semitische goden zoals Dagan, Ishtar en Damu, aangevuld met Sumerische invloeden zoals Enki en Nink. Rituelen en offers, zoals gedocumenteerd op de tabletten, waren essentieel. De religieuze tradities van Ebla waren een synthese van Syrische en Mesopotamische elementen, beïnvloed door handel en culturele uitwisseling. ### 2.6 De rol van de vrouw Vrouwen namen in Ebla een opmerkelijk centrale positie in. * **Maatschappelijke participatie:** Vrouwen bekleedden eretitels, waren actief in tempels, handel en bestuur, en genoten aanzien binnen de samenleving. * **Symboliek van de tempel:** De tempel van Ishtar benadrukte hun hoge status en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen in Ebla. * **Uniek aspect:** Deze prominente rol van vrouwen onderscheidt Ebla van veel andere samenlevingen uit die periode. ### 2.7 Betekenis van Ebla Ondanks herhaaldelijke verwoestingen en de huidige bedreigingen door oorlog en plundering, blijft Ebla een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen. * **Zelfstandig centrum van beschaving:** Ebla toont aan dat de Levant niet slechts een periferie van Mesopotamië was, maar een zelfstandig centrum van beschaving. * **Culturele en economische invloed:** De stad had een handel en cultuur die een blijvende invloed uitoefende op de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten. --- # Bestuur, economie, religie en de rol van vrouwen Dit onderwerp verkent de politieke structuur van Ebla als gecentraliseerde staat, de economische rol als handelscentrum, het polytheïstische religieuze systeem en de opvallende centrale rol die vrouwen in de samenleving speelden. ### 3.1 Bestuur en politieke structuur Ebla functioneerde als een gecentraliseerde staat, gekenmerkt door een hiërarchische bureaucratie. #### 3.1.1 Koning en raad * De staat werd geleid door een koning. * De koning werd bijgestaan door een raad en diverse ambtenaren. * Het bestuur was sterk afhankelijk van schriftelijke administratie, zoals blijkt uit de ontdekking van tienduizenden kleitabletten. #### 3.1.2 De rol van de koningin * De koningin bekleedde een belangrijke positie binnen de samenleving en het bestuur van Ebla. #### 3.1.3 Administratieve en economische centra * Het koninklijk paleis, zoals Paleis G, vormde het hart van het bestuur. Dit paleis had een oppervlakte van circa 10.000 vierkante meter en was opgebouwd uit leemtichels op een stenen fundering. * Het paleis omvatte verschillende ruimtes, waaronder binnenplaatsen, een monumentale trap en een groot ontvangstplein (the Audience Court) met zuilengalerijen en een troonpodium. * Ceremoniële trappen verbonden de privévertrekken van de koningen met de troonzaal, wat de koninklijke autoriteit benadrukte. ### 3.2 Economie en handel Ebla was een cruciaal handelscentrum in de vroege bronstijd, dat een strategische rol speelde in de regionale economie. #### 3.2.1 Handelspositie en handelsroutes * Ebla beheerste karavanen en handelsroutes, en fungeerde als een belangrijk knooppunt tussen Mesopotamië, Anatolië, de Levant en Egypte. * De stad stond bekend om de productie en export van wol, textiel en meubels. * Ebla was ook een essentiële tussenstop voor kostbare goederen uit andere regio's, zoals lapis lazuli uit Afghanistan. #### 3.2.2 Commerciële rivaliteit * Er was sprake van aanzienlijke rivaliteit met de stad Mari, met name met betrekking tot de controle over handelsroutes en toegang tot luxegoederen. #### 3.2.3 De rol van het paleis in redistributie * Het paleis speelde een centrale rol in de redistributie van goederen, waaronder hout, textiel, ambachtelijke producten en metalen. #### 3.2.4 Handelsproducten * De Ebla-tabletten vermelden uitgebreid de handel in goud, zilver, textiel, koper, brons en diverse landbouwproducten. ### 3.3 Religie Het religieuze systeem van Ebla was polytheïstisch en toonde een samensmelting van lokale en Mesopotamische invloeden. #### 3.3.1 Pantheon * Het pantheon bestond uit Semitische goden zoals Dagan, Ishtar en Damu. * Daarnaast waren er Sumerische invloeden, met goden zoals Enki en Nink. #### 3.3.2 Rituelen en offers * Rituelen en offers speelden een centrale rol in de religieuze praktijken van Ebla, zoals de maandelijkse offers door de elite die op de tabletten vermeld staan. #### 3.3.3 Invloeden * De religieuze tradities van Ebla weerspiegelen een mix van Syrische en Mesopotamische elementen, mede gevormd door handel en culturele uitwisseling. * Nieuwe tempels, zoals de Temple of the Rock en de Red Temple, werden gebouwd in latere periodes. ### 3.4 De rol van vrouwen Vrouwen bekleedden een opvallend centrale en gerespecteerde positie binnen de Eblaïsche samenleving, wat onderscheidend was in vergelijking met veel andere beschavingen uit die periode. #### 3.4.1 Maatschappelijke positie * Vrouwen hadden eretitels en waren actief betrokken bij diverse maatschappelijke functies. * Ze speelden een rol in tempels, handel en bestuur. * Binnen de samenleving genoten vrouwen aanzien. #### 3.4.2 Gelijkheid en status * De tempel gewijd aan de godin Ishtar benadrukte de hoge status van vrouwen. * Er was een zekere mate van gelijkheid tussen mannen en vrouwen, wat uit de archeologische vondsten en teksten blijkt. #### 3.4.3 Archeologisch bewijs * Begrafenisgegevens, zoals in graf P.8680, tonen de aanwezigheid van een significant aantal vrouwen en kinderen, vaak samen met luxe grafgiften, wat duidt op hun maatschappelijke belang, zelfs post-mortem. > **Tip:** De centrale rol van vrouwen in Ebla is een belangrijk onderscheidend kenmerk dat de stad anders plaatst dan veel hedendaagse samenlevingen in het Nabije Oosten. Let op de specifieke vermeldingen van hun activiteiten en status in de tekst en de tabletten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ebla | Een oude stad in Syrië, ook bekend als Tell Mardikh, die een belangrijk politiek en economisch centrum was in de vroege bronstijd en beroemd is om haar archeologische vondsten, met name de Ebla-tabletten. | | Tell | Een kunstmatige heuvel of verhoging gevormd door de opeenstapeling van bewoningslagen van oude nederzettingen gedurende lange perioden, kenmerkend voor archeologische vindplaatsen in het Nabije Oosten. | | Bronstijd | Een archeologische periode die gekenmerkt wordt door het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschap en wapens. In de context van Ebla verwijst dit naar de vroege bronstijd (ca. 3300-2000 v.Chr.). | | Vruchtbare halve maan | Een historische en culturele regio die zich uitstrekt over het Midden-Oosten, waar landbouw en de ontwikkeling van vroege beschavingen mogelijk waren dankzij vruchtbare grond en waterbronnen. | | Votief fragment | Een religieus object, vaak een stukje van een beeld of inscriptie, dat als offer aan een godheid werd geschonken om dankbaarheid te tonen of een gunst te verkrijgen. | | Paleis G | Het koninklijk paleis in Ebla, ontdekt in 1973, dat een enorme hoeveelheid kleitabletten bevatte en cruciaal was voor het begrip van de vroege bronstijd. | | Ebla-tabletten | Een collectie van ongeveer 20.000 kleitabletten gevonden in Paleis G, daterend uit 2500-2350 v.Chr., die waardevolle informatie verschaffen over de politieke, economische en religieuze structuur van Ebla. | | Eblaïtisch | Een oude Semitische taal gesproken in Ebla, bekend van de inscripties op de Ebla-tabletten, die veel inzicht biedt in de vroege ontwikkeling van Semitische talen. | | Spijkerschrift | Een van de vroegste schriftsystemen ter wereld, oorspronkelijk ontwikkeld in Sumerië, waarbij tekens werden ingedrukt in kleitabletten met een stylus. | | Lexicon | Een woordenlijst of woordenboek, in dit geval verwijzend naar de tweetalige documenten op de Ebla-tabletten die het oudste bekende lexicon ter wereld vormen. | | Materiële cultuur | Alle fysieke objecten en artefacten gemaakt en gebruikt door een bepaalde groep mensen, die inzicht bieden in hun levensstijl, technologie en artistieke uitingen. | | Acropolis | Het hoogste deel van een oude stad, vaak gedomineerd door religieuze gebouwen, paleizen en verdedigingswerken, dat diende als centrum van macht en religie. | | Redistributie | Een economisch systeem waarbij goederen centraal worden verzameld en vervolgens opnieuw worden verdeeld onder de bevolking, vaak georganiseerd vanuit het paleis of tempel. | | Polytheïstisch | Het geloof in meerdere goden, kenmerkend voor veel oude religies, waaronder de religie van Ebla die een pantheon van Semitische en Sumerische goden kende. | | Pantheon | Een verzameling van alle goden binnen een bepaalde religie of mythologie, in het geval van Ebla een mix van lokale en geïmporteerde goden. | | Trepanatie | Een chirurgische ingreep waarbij een gat in de schedel wordt geboord, vaak uitgevoerd om medische of rituele redenen; gedocumenteerd bij een individu in Ebla. |

# Geografie en klimaat van Griekenland Griekenland, een land met een rijke geschiedenis en diverse landschappen, wordt gekenmerkt door zijn ligging aan zee, bergachtige terrein en een mediterraan klimaat. ### 1.1 Geografische kenmerken Griekenland is een land met een driehoekige vorm dat omringd wordt door verschillende zeeën. #### 1.1.1 Zeeën en kustlijnen De belangrijkste zeeën die Griekenland omringen zijn: * De Ionische Zee * De Egeïsche Zee * De Middellandse Zee Deze kustlijnen bieden een grote verscheidenheid aan landschappen en stranden. #### 1.1.2 Bergen en hoogste punt Griekenland is een overwegend bergachtig land. * Het hoogste punt van Griekenland is de **Mount Olympus**, met een hoogte van 2.917 meter. Deze berg is ongeveer negen maanden per jaar met sneeuw bedekt. #### 1.1.3 Steden Enkele van de belangrijkste steden in Griekenland zijn: * Athene * Thessaloniki * Patras * Heraklion * Piraeus Griekenland telt ongeveer 10 miljoen inwoners en is opgedeeld in 13 regio's. #### 1.1.4 Eilanden Griekenland staat bekend om zijn vele eilanden, die grofweg in vier hoofdcategorieën kunnen worden ingedeeld: * **Ionische eilanden:** Bekende eilanden zijn Corfu en Zakynthos. * **Sporaden:** Een eilandengroep waar geen specifieke eilanden worden genoemd in de brontekst. * **Cycladen:** Populaire eilanden zijn Mykonos, Naxos, Paros en Santorini. Sifnos wordt ook genoemd. * **Oost-Egeïsche Eilanden:** Hieronder vallen eilanden zoals Chios, Lesbos en Samos. * **Dodekanesos:** Bekende eilanden zijn Kos en Rhodos. ### 1.2 Klimaat Griekenland kent een mediterraan klimaat, dat wordt gekenmerkt door hete, droge zomers en zachte, vochtige winters. Het klimaat van Griekenland is een van de warmste in Zuid-Europa. #### 1.2.1 Regionale verschillen Er zijn aanzienlijke regionale verschillen in het klimaat: * **Noorden en binnenland:** Hier heerst een meer landklimaat met koudere winters en kans op sneeuw. * **Eilanden:** De eilanden ervaren vaak verfrissende zeewind in de zomer. #### 1.2.2 Beste reistijd De beste periode voor een zonvakantie of rondreis in Griekenland is van april tot oktober. Gedurende deze maanden zijn de temperaturen het meest aangenaam en is de neerslag minimaal. Griekse eilanden worden doorgaans niet in de wintermaanden aangeboden. ### 1.3 Athene en omgeving Athene, de hoofdstad van Griekenland, is een belangrijk politiek, sociaal en cultureel centrum. #### 1.3.1 Belangrijke pleinen in Athene * **Syntagmaplein (Plein van de grondwet):** Dit is het belangrijkste centrale plein van Athene en fungeert als het politieke, sociale en culturele hart van de stad. Hier bevindt zich het Griekse parlementsgebouw met het Graf van de onbekende soldaat, waar de wisseling van de wacht door de Evzonen een ceremoniële gebeurtenis is. * **Omoniaplein:** Dit plein is volledig gerenoveerd in 2020. Hoewel het een centraal punt is met veel winkels, is het minder populair bij toeristen en wordt het na zonsondergang als minder veilig beschouwd. Het Nationaal Theater van Griekenland bevindt zich in de omgeving. * **Monastirakiplein:** Dit levendige en centraal gelegen plein, letterlijk vertaald 'klein klooster', is omgeven door historische gebouwen, winkels en restaurants. Het is een populaire toeristische bestemming met bezienswaardigheden zoals de Pantánassa kerk en de Tzisdarakis moskee. #### 1.3.2 De Akropolis De Akropolis is een 156 meter hoge tafelberg en een iconische bezienswaardigheid van Athene. * Het was een verdedigbare en ceremoniële plaats in de eeuwen voor Christus. * **Bezienswaardigheden op de Akropolis:** * **De Propylayen:** Het indrukwekkende toegangscomplex. * **Het Niketempeltje:** Opgericht ter ere van de godin van de overwinning (Nike). Dit is een sierlijk, volledig Ionisch ontwerp, gebouwd rond 420 voor Christus. * **Het Erechtheion:** Deze tempel is uniek omdat het dak wordt gedragen door beelden van elegante jonge vrouwen, de kariatiden, in plaats van zuilen. De originelen staan nu in het Akropolismuseum en het British Museum. De tempel was gewijd aan zowel Athena als Poseidon. * **Het Parthenon:** Een Dorisch meesterwerk, gewijd aan de beschermgodin Pallas Athena. Het werd gebouwd tijdens de 'Gouden Eeuw' en staat bekend om zijn symmetrie, harmonie en perfecte proporties. De Elgin marbles, oorspronkelijk uit het Parthenon, bevinden zich in het British Museum. Het Parthenon werd gebouwd in 447 voor Christus. #### 1.3.3 Andere archeologische sites in Athene * **Odeon van Herodes Atticus:** Gebouwd in 161 voor Christus, een oud theater met ruimte voor 5.000 toeschouwers, waar in de zomermaanden culturele evenementen plaatsvinden. * **Theater van Dionysus:** Het oudste theater van de Griekse Oudheid, daterend uit de 6e eeuw voor Christus. Het bood plaats aan 17.000 toeschouwers en was de locatie voor toneelwedstrijden. * **Akropolismuseum:** Een modern museum (geopend in 2009) dat circa 4.000 archeologische vondsten van de Akropolis herbergt. #### 1.3.4 Wijken en musea * **Plaka-wijk:** Vroeger een woonwijk, nu een toeristische trekpleister met restaurants, cafés en souvenirwinkels. Het behoudt een authentiek karakter met zijn smalle straatjes en Byzantijnse kerken. * **Nationaal Archeologisch Museum:** Herbergt een van de belangrijkste collecties Oud-Griekse kunst uit heel Griekenland. * **Olympisch stadion (Panathinaiko Stadion):** Een van de oudste stadions ter wereld, oorspronkelijk uit de 4e eeuw voor Christus en herbouwd in marmer voor de moderne Olympische Spelen. #### 1.3.5 Kaap Sounion * **Poseidontempel:** Gelegen op de uiterste punt van Attica, biedt deze tempel uit 440 voor Christus met zijn Dorische zuilen een spectaculair uitzicht op de Egeïsche Zee, vooral tijdens zonsondergang. ### 1.4 Peloponnesos en Centraal-Griekenland De Peloponnesos is een schiereiland dat rijk is aan archeologische en historische sites. #### 1.4.1 Delphi * Bekend als 'het middelpunt van de aarde', was Delphi de locatie van het 'Orakel van Delphi'. De priesteres Pythia deed hier, in naam van de god Apollo, voorspellingen. Mensen reisden naar Delphi voor advies en brachten offers. De voorspellingen waren vaak cryptisch. Delphi ligt in de regio Centraal-Griekenland, aan de voet van de Parnassusberg. #### 1.4.2 Thessaloniki * Thessaloniki is de tweede grootste stad van Griekenland en een belangrijke aanvlieghaven. De stad heeft typische smalle straatjes en een lange boulevard. Het symbool van de stad is de 'witte toren', een verdedigingstoren uit de Ottomaanse tijd. #### 1.4.3 Meteora * In de regio Thessalië bevinden zich de Meteora-kloosters. Deze bijzondere vroeg-orthodoxe kloosters zijn gebouwd op rotspilaren die door wind- en watererosie zijn gevormd. Meteora betekent 'zwevend in de lucht'. Er waren ooit 24 kloosters, waarvan er nog 6 in gebruik zijn. * **Groot Meteoron-klooster:** Het oudste, grootste en hoogstgelegen klooster (14e eeuw), gelegen op een 623 meter hoge rots. * **Varlaam-klooster:** Het tweede grootste klooster, genoemd naar de kluizenaar Varlaam. #### 1.4.4 Peloponnesos schiereiland Het grootste schiereiland van Griekenland herbergt vele belangrijke archeologische vindplaatsen: * **Mycene:** Bekend om het ommuurde paleis van Agamemnon en de Leeuwenpoort, het oudste monumentale beeldhouwwerk van Griekenland (gebouwd rond 1250 voor Christus). Mycene was een belangrijk politiek en cultureel centrum van de Myceense beschaving. * **Olympia:** De bakermat van de Olympische Spelen, waar tussen 776 voor Christus en 393 na Christus om de vier jaar de spelen werden gehouden ter ere van oppergod Zeus. Het stadion had een capaciteit van ongeveer 40.000 toeschouwers. De Olympische vlam wordt hier nog steeds ontstoken. * **Korinthe:** Bekend om het Kanaal van Korinthe, een 6 km lange waterweg aangelegd eind 19e eeuw, en de antieke stad met de Tempel van Apollo. #### 1.4.5 Kanaal van Korinthe * Dit kanaal werd eind 19e eeuw aangelegd, is 6 km lang en 23 m breed. Het wordt gebruikt door diverse scheepstypes en wordt overspannen door 6 bruggen op ongeveer 70 meter hoogte. #### 1.4.6 Tempel van Apollo (Korinthe) * Een Oud-Griekse tempel op de 'Tempelheuvel', die de groei en welvaart van de oude stad Korinthe symboliseert. De tempel stamt uit de 6e eeuw voor Christus. #### 1.4.7 Olympia Stadion * De geboorteplaats van de Olympische Spelen, ter ere van Zeus. Oorspronkelijk een eenvoudig evenement, evolueerde het naar een meerdaags spektakel met diverse onderdelen. #### 1.4.8 Tempel van Zeus (Olympia) * Gebouwd ter ere van oppergod Zeus en de Olympische Spelen van 468 voor Christus. Binnenin stond het beroemde gouden Zeusbeeld. De tempel was, na het Parthenon, de grootste Dorische tempel in Griekenland. ### 1.5 Eilanden van Griekenland Griekenland telt duizenden eilanden, elk met hun eigen unieke karakter. #### 1.5.1 Kreta * Het grootste Griekse eiland, met 300 dagen zon per jaar. Het landschap is bergachtig met miljoenen olijfbomen. Kreta was de basis van de Minoïsche beschaving (3.500 – 1.200 voor Christus), waarvan het Paleis van Knossos een belangrijk overblijfsel is. * **Paleis van Knossos:** Een complex paleis dat deed denken aan een doolhof, waar volgens de mythe de Minotaurus leefde. De legende van Theseus en de Minotaurus vindt hier zijn oorsprong. * **Chania:** Een gezellige havenstad met Venetiaanse architectuur, beschermde gevels en verkeersvrije straten. * **Heraklion:** De grootste stad van Kreta, met een levendige sfeer, een Venetiaanse burcht en stadsmuren. Het Archeologisch Museum van Heraklion is een van de belangrijkste in Europa. * **Chersonissos:** Een populaire badplaats met hotels, bars en diverse stranden. * **Samariakloof:** Een van de diepste kloven van Europa, 16 km lang en 700 m diep, ideaal voor wandelaars. #### 1.5.2 Samos * Een van de groenste Griekse eilanden, met prachtige wandelroutes, baaien en pittoreske dorpjes. Samos is de geboorteplaats van Pythagoras. Uniek is het 'versteende woud' met versteende sequoia's. #### 1.5.3 Lesbos * Dit eiland, met de hoofdstad Mytilini, is dicht begroeid met pijn- en olijfbomen. Het staat bekend om zijn unieke versteende woud (petrified forest), ontstaan door een vulkaanuitbarsting. #### 1.5.4 Mykonos * Bekend om zijn iconische windmolens en het bruisende nachtleven. Het wordt omschreven als het 'St.-Tropez van de Griekse eilanden' en trekt jaarlijks miljoenen toeristen. Mykonos-stad biedt een internationaal flair met een labyrint van witte straatjes. #### 1.5.5 Santorini * Vaak beschouwd als het mooiste Griekse eiland, beroemd om zijn adembenemende zonsondergangen. De Caldera, de komvormige krater van een uitgedoofde vulkaan, is een fotogeniek hoogtepunt. De hoofdstad is Fira. Het eiland is zwart gekleurd door zijn vulkanische oorsprong. #### 1.5.6 Rhodos * Biedt schitterende natuur, met de witte huisjes van Lindos en de 'Akropolis van Lindos' als hoogtepunten. De vele middeleeuwse burchten getuigen van de rol van het eiland als verdedigingsbolwerk. * **Rhodos-stad:** Een historische stad met een middeleeuwse oude stad, ommuurd door 4 km lange stadsmuren. Hier bevindt zich ook het Paleis van de grootmeester, oorspronkelijk het hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan. #### 1.5.7 Kos * Kos-stad is een mix van oud en nieuw. Het eiland is bekend als de plek waar Hippocrates, de grondlegger van de moderne geneeskunde, vandaan komt. Het Asklepieion, een oud kuuroord, is een belangrijke archeologische vindplaats. Kos wordt wel de 'poort naar het Midden-Oosten' genoemd. #### 1.5.8 Corfu * Een van de groenste Griekse eilanden, met diepgroene wouden en glooiende heuvels. Corfu-stad heeft architectuur met Venetiaanse, Britse en Franse invloeden. Het eiland is geschikt voor families vanwege de korte vluchtduur en de warme, authentieke bevolking. #### 1.5.9 Zakynthos * Beroemd om zijn gouden stranden, waaronder Navagio Beach ('Smuggler's Cove') met een scheepswrak. Zakynthos is ook een broedplaats voor de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden op Kalamaki Beach. Het eiland verandert elk voorjaar in een kleurrijk bloemenparadijs. --- # Historische en archeologische sites Dit onderwerp verkent de rijke geschiedenis en archeologische schatten van Griekenland, van de imposante Akropolis in Athene tot de legendarische stad Mycene en het Minoïsche Paleis van Knossos. ## 2. Griekse oudheid: een overzicht Griekenland, een land met een millennia-oude geschiedenis, is bezaaid met archeologische vindplaatsen en historische monumenten die getuigen van de glorie van verschillende beschavingen. De belangrijkste periode van de Griekse oudheid, waar veel van deze sites uit voortkomen, wordt gedefinieerd door de bloei van de stadstaten, de filosofie, de democratie en de kunst. ### 2.1 Athene en omgeving Athene, de hoofdstad, is een epicentrum van historische betekenis. #### 2.1.1 De Akropolis De Akropolis, een 156 meter hoge tafelberg, is een iconische heilige rots die van kilometers afstand zichtbaar is. Het was een verdedigbare plaats en een statussymbool in de eeuwen voor Christus. Belangrijke bouwwerken op de Akropolis zijn: * **De Propylayen:** Het indrukwekkende toegangsproject. * **Het Niketempeltje:** Gewijd aan de godin van de overwinning (Niké). Dit is een sierlijk ontworpen, volledig Ionische tempel, gebouwd in de Gouden Eeuw, rond 420 voor Christus. * **Het Erechtheion:** Een tempel waarvan het dak gedragen wordt door beelden van elegante jonge dames, de Kariatiden. Deze tempel was gewijd aan zowel Athena als Poseidon. De originelen van de Kariatiden bevinden zich in het Akropolismuseum en het British Museum. * **Het Parthenon:** Een Dorisch meesterwerk dat symmetrie, harmonie en perfecte proporties uitstraalt. Gebouwd tijdens de Gouden Eeuw (rond 447 voor Christus) en gewijd aan de beschermgodin van de stad, Pallas Athena. #### 2.1.2 theaters en musea * **Odeon van Herodes Atticus:** Gebouwd in 161 voor Christus op een helling van de Akropolis, bood dit theater plaats aan 5.000 toeschouwers en wordt het nog steeds gebruikt voor zomerse optredens. * **Theater van Dionysus:** Het oudste theater van de Griekse oudheid, daterend uit de 6e eeuw voor Christus. Dankzij de bouw in een natuurlijke holte geniet het van optimale akoestiek en bood het plaats aan 17.000 toeschouwers voor theaterwedstrijden. * **Akropolismuseum:** Een modern museum uit 2009 dat een collectie van ongeveer 4.000 archeologische vondsten van de Akropolis en haar hellingen herbergt. #### 2.1.3 Stedelijke gebieden en monumenten * **Plaka-wijk:** Een van de oudste buurten van Athene, die ondanks zijn toeristische populariteit zijn authentieke karakter met smalle, opklimmende straatjes heeft behouden. * **Nationaal Archeologisch Museum:** Bevat een van de belangrijkste collecties Oud-Griekse kunst, afkomstig uit heel Griekenland. * **Olympisch Stadion (Panathinaiko Stadion):** Oorspronkelijk uit de 4e eeuw voor Christus, maar herontwikkeld in wit marmer voor de moderne Olympische Spelen vanaf 1896. Het is een van de oudste stadions ter wereld. * **Kaap Sounion (Tempel van Poseidon):** Gelegen op het uiterste punt van Attica, biedt de 440 voor Christus daterende Tempel van Poseidon een spectaculair uitzicht op de Egeïsche Zee, met goed bewaarde Dorische zuilen. * **Syntagmaplein:** Het politieke, sociale en culturele hart van Athene, met het Griekse parlementsgebouw en het monument voor de Onbekende Soldaat. * **Omoniaplein:** Een centraal plein in Athene, gerenoveerd in 2020, met het Nationaal Theater van Griekenland. * **Monastirakiplein:** Een levendig en centraal plein, omgeven door historische gebouwen, winkels en restaurants, met de Pantánassa kerk en Tzisdarakis moskee. ### 2.2 Delphi Delphi, gelegen in Centraal-Griekenland aan de voet van de Parnassusberg, werd beschouwd als "het middelpunt van de aarde". Het was beroemd om het Orakel van Delphi, waar de priesteres Pythia, in naam van de god Apollo, voorspellingen deed. Mensen kwamen er advies vragen en offers brengen, en de vaak cryptische voorspellingen werden door priesters geïnterpreteerd. ### 2.3 Thessaloniki Thessaloniki is de tweede grootste stad van Griekenland en een belangrijke stad met een lange boulevard en de indrukwekkende 'witte toren', oorspronkelijk gebouwd als verdedigingstoren door de Ottomanen. ### 2.4 Meteora De regio Meteora in Thessalië staat bekend om zijn unieke landschap gevormd door wind- en watererosie, met zeven vroeg-orthodoxe kloosters gebouwd op imposante rotspilaren. De naam 'Meteora' betekent 'zwevend in de lucht'. Het Groot Meteoron-klooster is het oudste, grootste en hoogstgelegen, gebouwd in de 14e eeuw op een 623 meter hoge rots. ### 2.5 De Peloponnesos Dit schiereiland is een schatkamer aan archeologische en historische sites. #### 2.5.1 Mycene Mycene was ooit het politieke en culturele centrum van de Myceense beschaving, met een bloeiperiode tussen 1400 en 1200 voor Christus. De beroemdste vondst is het 'dodenmasker van Agamemnon'. De stad is ommuurd met 'Cyclopische muren' en de Leeuwenpoort (gebouwd rond 1250 voor Christus) is het oudste monumentale beeldhouwwerk van Griekenland, gesymboliseerd door het reliëf van twee leeuwinnen. #### 2.5.2 Olympia Olympia is de geboorteplaats van de Olympische Spelen, ter ere van oppergod Zeus. De Spelen vonden plaats tussen 776 voor Christus en 393 na Christus. Het oorspronkelijke stadion had een lengte van 200 meter en een breedte van ruim 30 meter, met een capaciteit van ongeveer 40.000 toeschouwers. De Olympische vlam wordt hier nog steeds ontstoken met behulp van een parabolische spiegel. De Tempel van Zeus, gebouwd ter ere van de oppergod, bevatte een beroemd gouden Zeusbeeld dat een van de zeven wereldwonderen was. De tempel was na het Parthenon de grootste Dorische tempel in Griekenland. #### 2.5.3 Korinthe De oude stad Korinthe symboliseert groei en welvaart, met een belangrijke tempel gewijd aan Apollo, daterend uit de 6e eeuw voor Christus en gelegen op de 'Tempelheuvel'. Het Kanaal van Korinthe, aangelegd eind 19e eeuw, verbindt de Golf van Korinthe met de Saronische Golf en is een belangrijke scheepvaartroute. ### 2.6 Kreta Kreta, het grootste Griekse eiland, was de basis van de Minoïsche beschaving (3.500 – 1.200 voor Christus). #### 2.6.1 Paleis van Knossos Het Paleis van Knossos was het centrum van de Minoïsche cultuur en staat bekend om zijn complexe structuur, die deed denken aan een doolhof of labyrint. Dit paleis is verbonden met de mythe van de Minotaurus, een monster met het hoofd van een stier en het lichaam van een mens, dat in het labyrint leefde. De Atheense held Theseus doodde de Minotaurus met hulp van Ariadne. #### 2.6.2 Heraklion en Chania * **Heraklion:** De grootste stad van Kreta, met een levendige sfeer, een oude Venetiaanse burcht en stadsmuren. Het Archeologisch Museum van Heraklion is een van de belangrijkste musea in Europa. * **Chania:** De oude hoofdstad, een gezellige havenstad met een wirwar aan verkeersvrije straten, beschermde Venetiaanse huizen en een oude Akropolis. ### 2.7 Andere Egeïsche Eilanden en Historische Locaties * **Samos:** Een groen eiland met prachtige wandelroutes en baaien. De hoofdstad is Pythagorion, de geboorteplaats van Pythagoras. Uniek is het versteende woud (petrified forest), met versteende sequoia's. * **Lesbos:** Bekend om zijn dichtbegroeide landschap, zacht glooiende heuvels en bergen. Het eiland is van vulkanische oorsprong en herbergt het unieke versteende woud. De hoofdstad is Mytilini. * **Mykonos:** Iconisch door zijn witte windmolens, is het een populaire bestemming voor de jetset met een trendy nachtleven. Mykonos-stad is een labyrint van witte straatjes. * **Santorini:** Gekend om zijn adembenemende zonsondergangen, wordt het eiland gekenmerkt door de Caldera, de komvormige krater van een uitgedoofde vulkaan. De hoofdstad is Fira. * **Rhodos:** Biedt schitterende natuur en prachtige valleien. Rhodos-stad is historisch met zijn middeleeuwse vesting en het Paleis van de Grootmeester, een voormalig hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan. Lindos is beroemd om zijn witte huisjes en de 'Akropolis van Lindos'. * **Kos:** Bekend om het Asklepieion, een Romeins kuuroord en wellnesscentrum, en als de geboorteplaats van Hippocrates. * **Corfu:** Een van de groenste eilanden, met een stadsbeeld dat Venetiaanse, Britse en Franse invloeden toont. Het eiland werd door verschillende volkeren bezet, wat sporen heeft achtergelaten in architectuur en cultuur. * **Zakynthos:** Beroemd om Navagio Beach (Smuggler's Cove) met zijn scheepswrak, en als broedplaats van de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden. > **Tip:** Veel van de Griekse archeologische sites zijn UNESCO Werelderfgoed, wat hun universele culturele en historische waarde onderstreept. > **Tip:** De combinatie van de mediterrane zon, de rijke geschiedenis en de diverse landschappen maakt Griekenland een uitzonderlijke bestemming voor zowel cultuurliefhebbers als natuurliefhebbers. --- # Griekse eilanden en hun kenmerken Dit onderwerp biedt een gedetailleerd overzicht van diverse Griekse eilanden, met aandacht voor hun toeristische attracties, landschappelijke diversiteit en culturele hoogtepunten, ingedeeld per eilandengroep. ### 3.1 Geografie en Klimaat van Griekenland Griekenland kenmerkt zich door een mediterraan klimaat met hete, droge zomers en zachte, vochtige winters. Van alle Zuid-Europese landen is het klimaat van Griekenland het warmst. Er zijn aanzienlijke regionale verschillen: het noorden en binnenland ervaren een meer landklimaat met koudere winters en kans op sneeuw, terwijl de eilanden vaak genieten van verfrissende zomerwinden. De hoogste berg, de Olympus, is ongeveer negen maanden per jaar met sneeuw bedekt. De beste periode voor een zonvakantie of rondreis is van april tot oktober, met aangename temperaturen en weinig neerslag. Griekse eilanden worden doorgaans niet in de wintermaanden aangeboden. ### 3.2 Eilandengroepen van Griekenland Griekenland kent diverse eilandengroepen, elk met hun eigen unieke kenmerken: * **Ionische eilanden**: Gelegen in de Ionische Zee. Bekende eilanden zijn Corfu en Zakynthos. * **Sporaden**: Een groep eilanden in de Egeïsche Zee. Er zijn geen specifiek bekende eilanden genoemd in de context van dit document. * **Cycladen**: Bekend om hun witte huisjes en blauwe koepels, met eilanden als Mykonos, Naxos, Paros, Santorini en Sifnos. * **Oost-Egeïsche eilanden**: Waaronder Chios, Lesbos en Samos. * **Dodekanesos**: Gelegen in de zuidoostelijke Egeïsche Zee, met eilanden als Kos en Rhodos. ### 3.3 Vasteland Griekenland: Belangrijke Regio's en Steden Naast de eilanden is het vasteland van Griekenland rijk aan historische en culturele bezienswaardigheden. #### 3.3.1 Attica Attica is een driehoekig schiereiland, omringd door de Egeïsche Zee, en is het meest dichtbevolkte gebied van Griekenland, mede door de aanwezigheid van Athene en Piraeus. Het gebied kent een onvruchtbare bodem en bergen in het noorden. * **Athene**: * **Syntagmaplein**: Het 'Plein van de Grondwet', het centrale politieke, sociale en culturele hart van de stad, met het Griekse parlementsgebouw en het graf van de onbekende soldaat. De wisseling van de wacht door de Evzonen is een indrukwekkende ceremonie. * **Omoniaplein**: Een centraal plein in Athene, recentelijk gerenoveerd, maar minder populair bij toeristen na zonsondergang. Hier bevindt zich ook het Nationaal Theater van Griekenland. * **Monastirakiplein**: Een levendig en centraal plein, omgeven door historische gebouwen, winkels en restaurants. Bekend om de Pantánassa kerk en Tzisdarakis moskee. * **Akropolis**: Een 156 meter hoge tafelberg en heilige rots die iconisch is voor Athene. Het was een verdedigbare en pronkplek in de eeuwen voor Christus. Belangrijke bezienswaardigheden zijn: * *De Propylayen*: Het indrukwekkende toegangsproject. * *Het Niketempeltje*: Gewijd aan de godin van de overwinning. * *Het Erechtheion*: Bekend om zijn kariatiden (zuilen in de vorm van vrouwenbeelden). De originelen bevinden zich deels in het Akropolismuseum en deels in het British Museum. * *Het Parthenon*: Een Dorisch meesterwerk, gewijd aan Pallas Athena, gebouwd tijdens de 'Gouden Eeuw'. * **Odeon van Herodes Atticus**: Een oud theater op de helling van de Akropolis, daterend uit 161 voor Christus, met een capaciteit van 5.000 toeschouwers en gebruikt voor zomerse voorstellingen. * **Theater van Dionysus**: Het oudste theater van de Griekse Oudheid, gebouwd in de 6e eeuw voor Christus, met een capaciteit van 17.000 toeschouwers en oorspronkelijk gebruikt voor theaterwedstrijden. * **Akropolismuseum**: Een modern gebouw uit 2009 met een collectie van circa 4.000 archeologische vondsten van de Akropolis. * **Plaka-wijk**: Een historische, autovrije wijk met een authentiek karakter, die tegenwoordig een toeristische trekpleister is met restaurants, cafés en souvenirwinkels. * **Atheense Rivièra (Apollokust)**: Een 64 km lange kuststrook van Piraeus tot Kaap Sounion, met luxestranden, badplaatsen en restaurants. * **Tempel van Poseidon (Kaap Sounion)**: Een tempel uit 440 voor Christus met een spectaculair uitzicht op de Egeïsche Zee en goed bewaarde Dorische zuilen. * **Nationaal Archeologisch Museum**: Herbergt een van de belangrijkste collecties Oud-Griekse kunst. * **Olympisch Stadion (Panathinaiko Stadion)**: Oorspronkelijk uit de 4e eeuw voor Christus, herbouwd in marmer voor de moderne Olympische Spelen. #### 3.3.2 Centraal-Griekenland * **Delphi**: Bekend als 'het middelpunt van de aarde', beroemd om het Orakel van Delphi, waar de priesteres Pythia in naam van Apollo voorspellingen deed. Gelegen aan de Parnassusberg. * **Meteora**: In de regio Thessalië, bekend om zijn zeven vroeg-orthodoxe kloosters gebouwd op rotsachtige pilaren die door wind- en watererosie zijn gevormd. Het Groot Meteoron-klooster is het oudste, grootste en hoogstgelegen. #### 3.3.3 De Peloponnesos Dit is het grootste schiereiland van Griekenland, een schatkamer van archeologische en historische sites. * **Kanaal van Korinthe**: Een 6 km lang kanaal aangelegd eind 19e eeuw, gebruikt door diverse scheepstypes. Er bevinden zich zes bruggen op ongeveer 70 meter hoogte. * **Korinthe**: * **Tempel van Apollo**: Een oud-Griekse tempel uit de 6e eeuw voor Christus, die de groei en welvaart van de stad symboliseert. * **Olympia**: De geboorteplaats van de Olympische Spelen, ter ere van oppergod Zeus. De spelen vonden hier tussen 776 voor Christus en 393 na Christus plaats. De Olympische vlam wordt nog steeds hier ontstoken. * **Zeus Tempel**: Gebouwd ter ere van Zeus, was de grootste Dorische tempel in Griekenland na het Parthenon. Hier bevond zich het beroemde gouden Zeusbeeld. * **Mycene**: Was ooit het belangrijkste politieke en culturele centrum van de Myceense beschaving (1400-1200 v.Chr.). * **Leeuwenpoort**: Het oudste monumentale beeldhouwwerk van Griekenland, gebouwd rond 1250 voor Christus, met een reliëf van twee leeuwinnen. De poort maakt deel uit van de dikke 'Cyclopische muren'. * **Dodenmasker van Agamemnon**: Een beroemde vondst uit Mycene. #### 3.3.4 Thessaloniki De tweede grootste stad van Griekenland, een belangrijke stad en aanvlieghaven met een boulevard en de 'witte toren' als symbool. ### 3.4 Grote Eilanden en Hun Kenmerken #### 3.4.1 Kreta Het grootste Griekse eiland, met ongeveer 300 dagen zon per jaar. Het landschap is bergachtig, met miljoenen olijfbomen. * **Toeristische centra**: Chania (grootste stad) en Rethymnon (gezellige vissershaven) aan de noordelijke kust. Chersonissos is een populaire badplaats. * **Minoïsche beschaving**: Kreta was de basis van deze beschaving (3.500-1.200 v.Chr.), waarvan het Paleis van Knossos het hoogtepunt is. * **Natuur en Landschap**: Mooie kusten met baaitjes, een indrukwekkend berglandschap en talrijke kloven, waaronder de beroemde Samariakloof. * **Dorpen**: Pittoreske dorpjes zoals Chania en Rethymnon met Venetiaanse architectuur. * **Heraklion**: De grootste stad van Kreta, met een levendige sfeer, een Venetiaanse burcht en stadsmuren. Het Archeologisch Museum is een van de belangrijkste musea in Europa. * **Paleis van Knossos**: Bekend om zijn ingewikkelde structuur die deed denken aan een doolhof. De mythe van de Minotaurus is hieraan verbonden. #### 3.4.2 Chania De oude hoofdstad van Kreta, een gezellige havenstad met verkeersvrije straten en steegjes. #### 3.4.3 Chersonissos Een levendige en populaire vakantiestrook met hotels, bars en restaurants, afwisselende kust met inhammen en zandstrandjes. #### 3.4.4 Samariakloof Een van de diepste kloven, 16 km lang en 700 m diep. #### 3.4.5 Samos Een van de meest groene Griekse eilanden, met prachtige wandelroutes, baaien met strandjes en een bebost achterland. De hoofdstad is Pythagorion, de geboorteplaats van Pythagoras. #### 3.4.6 Lesbos Een eiland met een vulkanische oorsprong, dicht begroeid met pijnbomen en olijfbomen. Uniek is het 'versteende woud' met versteende sequoia's. De hoofdstad is Mytilini. #### 3.4.7 Mykonos Bekend om zijn iconische windmolens. Het eiland is een populaire bestemming voor de jetset, met een trendy en extravagant nachtleven, vooral in Mykonos-stad. Het verkeersvrije centrum is een labyrint van witte straatjes. #### 3.4.8 Santorini Wordt beschouwd als een van de mooiste Griekse eilanden, beroemd om zijn zonsondergangen en de caldera, de komvormige krater van een uitgedoofde vulkaan. De hoofdstad is Fira. Het eiland is zwart door zijn vulkanische oorsprong. #### 3.4.9 Rhodos Kenmerkend zijn de schitterende natuur, witte huisjes in Lindos met de 'Akropolis van Lindos', en de middeleeuwse burchten die dienden ter bescherming tegen piraten. * **Rhodos-stad**: Een historische stad met middeleeuwse invloeden, ommuurd door 4 km lange stadsmuren. * **Paleis van de Grootmeester**: Gebouwd in de 14e eeuw, diende als hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan. #### 3.4.10 Kos Een eiland dat bekend staat om het 'Kos by bike'-concept. Hier liggen de wortels van Hippocrates, grondlegger van de moderne geneeskunde. Het Asklepieion, een kuuroord uit de Romeinse tijd, is de belangrijkste vindplaats. #### 3.4.11 Corfu Een van de meest groene eilanden van Griekenland, met diepgroene wouden en wilde kruiden. Corfu-stad heeft voornamelijk Venetiaanse invloeden, met ook sporen van Brits en Frans erfgoed door de historische bezettingen. Het eiland is zeer geschikt voor families. #### 3.4.12 Zakynthos Bekend om zijn gouden stranden en de ongerepte natuur. * **Navagio Beach**: De 'Smuggler's Cove' met een half ingegraven schip, een van de meest gefotografeerde locaties. * **Kalamaki Beach**: Broedplaats van de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden. ### 3.5 Ionische Eilanden De Ionische eilanden zijn een groep eilanden in de Ionische Zee. * **Corfu**: Een van de meest groene eilanden van Griekenland, met weelderige bossen en een landschap van glooiende heuvels en grillige rotsformaties. Corfu-stad kenmerkt zich door Venetiaanse, Britse en Franse invloeden. Het eiland is sfeervol, authentiek en zeer geschikt voor families vanwege de korte vluchtduur. * **Zakynthos**: Biedt gouden stranden, ongerepte natuur en Griekse gastvrijheid. Navagio Beach, met zijn scheepswrak, is een wereldberoemde locatie. Elk voorjaar verandert Zakynthos in een bloemenparadijs. Kalamaki Beach is een belangrijke broedplaats voor de 'Caretta Caretta' zeeschildpadden. ### 3.6 Cycladen Deze eilandengroep staat bekend om zijn kenmerkende architectuur en diverse landschappen. * **Mykonos**: Vaak aangeduid als het 'St.-Tropez' van Griekenland, trekt het eiland de jetset aan met een trendy en extravagant nachtleven. Mykonos-stad, met zijn labyrint van witte straatjes en internationale flair, is een grote toeristische trekpleister, met name voor cruisepassagiers. Er is een ruime keuze aan stranden, inclusief gedeeltelijk naaktstranden. * **Naxos**: Een eiland met een gevarieerd landschap en een rijke geschiedenis. * **Paros**: Bekend om zijn traditionele dorpjes en mooie stranden. * **Santorini**: Wordt door velen beschouwd als het mooiste Griekse eiland, beroemd om zijn adembenemende zonsondergangen en de spectaculaire caldera, de komvormige krater van een voormalige vulkaan. De hoofdstad is Fira. De zwarte kleur van de aarde duidt op de vulkanische oorsprong. * **Sifnos**: Een eiland dat bekend staat om zijn culinaire tradities en charmante dorpjes. ### 3.7 Oost-Egeïsche eilanden Deze eilandengroep in de Egeïsche Zee omvat diverse eilanden met elk hun eigen karakter. * **Chios**: Een eiland met een uniek landschap en een rijke geschiedenis. * **Lesbos**: Gekenmerkt door zijn vulkanische oorsprong, met dichtbegroeide heuvels en bergen. Een unieke bezienswaardigheid is het 'versteende woud', bestaande uit versteende sequoia's bedekt door lava tijdens een vulkaanuitbarsting. De hoofdstad is Mytilini. * **Samos**: Een van de groenste Griekse eilanden, met wandelroutes, baaien en pittoreske dorpjes. De hoofdstad is Pythagorion, de geboorteplaats van Pythagoras. ### 3.8 Dodekanesos De Dodekanesos vormen een eilandengroep in de zuidoostelijke Egeïsche Zee. * **Kos**: Dit eiland wordt gepromoot als 'Kos by bike', waarbij fietsen een populaire activiteit is. Het is de bakermat van Hippocrates, de grondlegger van de moderne geneeskunde. Het Asklepieion, een Romeins kuuroord, is de belangrijkste archeologische vindplaats. Kos ligt dicht bij de Turkse kust en wordt gezien als de poort naar het Midden-Oosten. * **Rhodos**: Bekend om zijn schitterende natuur, de witte huisjes van Lindos en de 'Akropolis van Lindos' met resten van een Apollotempel. De middeleeuwse burchten speelden een cruciale rol in de verdediging tegen Turkse vloten en piraten. Rhodos-stad is een historische stad met eeuwenoude gebouwen en een aantrekkelijke jachthaven, ommuurd door 4 km lange stadsmuren. Het Paleis van de Grootmeester, een voormalig hoofdkwartier van de Ridders van Sint-Jan, is een belangrijk museum en monument. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mediterraan klimaat | Een klimaatkenmerk dat wordt gekenmerkt door hete, droge zomers en milde, vochtige winters, typisch voor de regio rond de Middellandse Zee. | | Landklimaat | Een klimaat dat wordt gekenmerkt door grote temperatuurverschillen tussen zomer en winter, met koudere winters en vaak sneeuw, en warmere zomers. | | Dorische architectuur | Een stijl van de klassieke oud-Griekse architectuur, herkenbaar aan zijn robuuste zuilen met eenvoudige kapitelen en een fries zonder versieringen. | | Ionische architectuur | Een stijl van de klassieke oud-Griekse architectuur, gekenmerkt door slankere zuilen met voluten (krullen) aan de kapitelen en een fries met reliëfdecoraties. | | Kariatiden | Beeldhouwwerken van vrouwenfiguren die als dragende elementen worden gebruikt, met name in de architectuur, ter vervanging van zuilen. | | Akropolis | Een versterkte hoge plaats in een oude Griekse stad, vaak de locatie van belangrijke tempels en gebouwen, zoals de beroemde Akropolis van Athene. | | Dorische zuilen | De kenmerkende, stevige zuilen van de Dorische bouwstijl, die direct op de stylobaat (fundering) rusten en een eenvoudig, geometrisch kapiteel hebben. | | Ionische tempel | Een tempel gebouwd in de Ionische architectuurstijl, met slankere zuilen, versierde kapitelen en een fries met afbeeldingen. | | UNESCO | De Verenigde Naties Educatieve, Wetenschappelijke en Culturele Organisatie, die zich inzet voor het behoud van werelderfgoed, culturele monumenten en natuurgebieden. | | Odeon | Een gebouw in de oudheid dat diende voor muzikale uitvoeringen en poëziewedstrijden, vergelijkbaar met een theater. | | Archeologische site | Een locatie waar overblijfselen van menselijke bewoning uit het verleden zijn gevonden, zoals ruïnes van gebouwen, artefacten en graven. | | Minoïsche beschaving | Een bronstijdcultuur die bloeide op Kreta van ongeveer 3500 tot 1200 voor Christus, bekend om zijn paleizen, kunst en maritieme handel. | | Cyclopische muren | Zeer dikke, massieve muurconstructies gebouwd met enorme, onbewerkte stenen, toegeschreven aan de mythische Cyclopen in de oudheid. | | Vesting | Een militair verdedigingswerk, zoals een kasteel of fort, gebouwd om een stad of strategisch gebied te beschermen. | | Burcht | Een versterkt kasteel of fort, vaak gelegen op een verhoogde positie om verdediging te vergemakkelijken. | | Asklepieion | Een genezingsheiligdom uit de oudheid, gewijd aan Asklepios, de god van de geneeskunde, waar mensen genezing zochten door middel van rituelen en medicijnen. | | Navagio Beach | Een beroemd strand op het Griekse eiland Zakynthos, ook bekend als Smuggler's Cove, met een gestrand scheepswrak. | | Vulkanische oorsprong | Het ontstaan van geologisch materiaal of landvormen als gevolg van vulkanische activiteit, zoals de vorming van eilanden of bergen door lava en as. | | Caldera | Een grote, komvormige krater die ontstaat na een explosieve vulkaanuitbarsting, waarbij de top van de vulkaan instort. | | Minotaurus | Een mythologisch wezen met het hoofd van een stier en het lichaam van een mens, dat volgens de legende in een labyrint op Kreta leefde. | | Labyrint | Een complex netwerk van paden en gangen, ontworpen om mensen te desoriënteren, zoals het labyrint dat werd gebouwd om de Minotaurus gevangen te houden. |

# Opgravingsgeschiedenis van Hala Sultan Tekke De opgravingsgeschiedenis van Hala Sultan Tekke toont een evolutie van vroege, artefact-gedreven expedities naar meer systematische en interdisciplinaire archeologische studies, die verschillende methoden en focusgebieden omvatten [1](#page=1). ### 1.1 Vroege expedities (eind 19e - begin 20e eeuw) De eerste opgravingen op de site van Hala Sultan Tekke vonden plaats tussen 1894 en 1898, in opdracht van het British Museum. Deze expedities waren kortstondig, duurden zelden langer dan een week, en hadden niet als primaire doelstelling het vergaren van wetenschappelijke kennis. De focus lag op het verzamelen van artefacten, met name luxegoederen zoals kralen, cilinderzegels en diademen, die sindsdien deel uitmaken van de collectie van het British Museum. Vanwege deze aanpak zijn er geen gedetailleerde opgravingsrapporten of notities uit deze periode beschikbaar [1](#page=1). ### 1.2 Zweedse opgravingen De Zweedse archeologische inspanningen begonnen in 1948 met een korte opgraving door Furumark, waarbij een grote pithos werd ontdekt. Een meer uitgebreid Zweeds project liep van 1971 tot 2008 onder leiding van Paul Astrom van de Universiteit van Göteborg. Dit onderzoek had tot doel de omvang van de nederzetting te bepalen en omvatte kleinere opgravingen in verschillende delen van de stad, inclusief de stadsmuur en artefacten [1](#page=1). In 2010 werd de Zweedse expeditie hervat onder leiding van Peter Fischer. Tijdens dit project werd vastgesteld dat er tussen de verschillende opgravingen op diverse momenten sprake was geweest van plunderingen, wat resulteerde in het verschijnen van artefacten op de antiekmarkt. Tot 2019 concentreerden de opgravingen zich op de stadsdelen CQ1, CQ2, CQ3 en CQ4, evenals op de begraafplaats. De focus lag hier op het documenteren van graven die blootgesteld waren aan plunderingen, erosie en landbouw. Dit Zweedse project loopt nog steeds [1](#page=1). ### 1.3 Recente Belgische projecten (vanaf 2020) De Belgische archeologische projecten startten in 2020 en zijn een samenwerking tussen de KU Leuven en de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Eén project, getiteld "Untangling the Late Bronze Age Collapse. An interdisciplinary study of collapse dynamics and resilience strategies in the Larnaca Bay area", richt zich op het beantwoorden van openstaande vragen over de ineenstorting van de Late Bronstijd. Het andere project, "The Hala Sultan Tekke Hinterland Survey Project" onder leiding van Professor Vandam van de VUB, is een onderzoek binnen de landschapsarcheologie. Beide projecten lopen nog, en er worden nieuwe rapporten en notities verwacht [1](#page=1). > **Tip:** De evolutie van de opgravingsmethoden weerspiegelt bredere trends in de archeologie, van vroege schatzoektochten tot moderne, interdisciplinaire benaderingen. ### 1.4 De stad en haar bewoningslagen De site van Hala Sultan Tekke bestaat uit vier opgegraven stadsdelen en een begraafplaats die Area A wordt genoemd. Area A is een extramurale begraafplaats, gelegen buiten het stadscentrum. Er zijn ook sporen van intramurale begravingen gevonden, wat, in combinatie met andere funerale tradities, wijst op een interculturele bevolking. Een mogelijke stadsmuur is aangetroffen ten zuiden van de site, die vermoedelijk de hele stad omringde. Geofysisch onderzoek is nog gaande om meer duidelijkheid te verkrijgen over de stadsmuur. De stad kent vijf bewoningslagen, hoewel niet elk stadsdeel alle vijf lagen bevat. Bewoningslagen 1 en 2 werden beide verwoest, waarbij de datering van deze verwoesting is vastgesteld met C14-datering op de aslaag [2](#page=2). > **Tip:** Het aantal en de aanwezigheid van bewoningslagen kunnen variëren per onderzochte sector, wat de complexe geschiedenis van de site benadrukt. #### 1.4.1 City Quarter 1 (CQ 1) CQ 1 telt vijf bewoningslagen, voornamelijk bestaande uit woningen en werkplaatsen [2](#page=2). * **Stratum 4-5 (15e-14e eeuw v.o.t.):** Het bewijs voor deze vroege bewoning, naast de grafcontexten, bestaat uit diverse keramiekscherven [2](#page=2). * **Stratum 3 (13e eeuw v.o.t.):** Deze periode markeert het hoogtepunt van de stad, wat zichtbaar is in de architectuur en handel. De huizen bereikten hun grootste omvang en er werd een opslagruimte met ongeveer één ton kopererts en -slakken gevonden [2](#page=2). * **Stratum 2 (ongeveer 1200 v.o.t.):** In deze laag werd een huisaltaar aangetroffen, met binnenin scherven van de Creature- en Bird-krater, die waarschijnlijk braken tijdens de eerste verwoesting van de stad [2](#page=2). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Ook deze jongste bewoningslaag werd verwoest [2](#page=2). #### 1.4.2 City Quarter 2 (CQ 2) CQ 2 heeft twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (ongeveer 1200 v.o.t.):** Er is bewijs gevonden voor een verwijderde intramurale begraving. Luxegoederen, zoals de Horned God krater, die in de verwoestingslaag werden teruggevonden, suggereren dat dit stadsdeel bewoond werd door rijke ambachtslieden [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** In deze laag werden werkinstrumenten gevonden [3](#page=3). #### 1.4.3 City Quarter 3 (CQ 3) CQ 3 telt eveneens twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (ongeveer 1200 v.o.t.):** Hier werden werkplaatsen voor textielproductie aangetroffen, geïdentificeerd door bepleisterde bassins met paarse vlekken van murex-schelpen [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** De sporen van textielproductie werden ook in deze laag gevonden. Daarnaast zijn er sporen van een kleinschalige keramiekwerkplaats aangetroffen, maar bewijs van metaalbewerking ontbreekt in deze laag [3](#page=3). #### 1.4.4 City Quarter 4 (CQ 4) CQ 4 is beperkt opgegraven [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** De architectuur in deze laag is opmerkelijk monumentaler. Er werd een grote opslagruimte teruggevonden, maar de belangrijkste vondst is een geavanceerde badkamer met een wateraan- en afvoersysteem. Gezien de ligging dicht bij de haven en de monumentale architectuur, wordt vermoed dat dit een wijk was voor de rijke elite en handelaren [3](#page=3). ### 1.5 Handel en economie Hala Sultan Tekke beschikte over een belangrijke haven, hoewel deze zelf nog niet is teruggevonden vanwege natuurlijke processen die de baai tot een meer hebben gevormd ongeveer 3000 jaar geleden. De theorie is dat naburige nederzettingen hun goederen naar de site brachten voor handel in de haven, waardoor Hala Sultan Tekke zich kon positioneren als een ware havenstad in de Late Bronstijd. Er zijn diverse import- en exportproducten gevonden, variërend van Myceens aardewerk tot rolzegels uit Mesopotamië [3](#page=3). #### 1.5.1 Exportproducten Drie belangrijke exportproducten kunnen worden gelinkt aan hun productielocaties op de site [3](#page=3). * **Paars textiel:** De productie hiervan is zichtbaar door de vondst van purperslakken (murex), paarse vlekken en bassins [3](#page=3). * **Brons:** Met bijbehorende slakken en ovens werd grootschalige bronsfabricage op de site aangetoond. In City Quarter 1 werd ongeveer één ton aan koperresten gevonden [3](#page=3). * **Cypriotisch aardewerk:** Dit was populair in de mediterrane wereld, met productie zichtbaar door ovens en scherven op de site, evenals in graven [3](#page=3). Er is ook een vierde, onbewezen mogelijkheid van handel in inheemse producten, zoals het regionale verhandelen van oogstoverschotten met naburige nederzettingen [4](#page=4). #### 1.5.2 Importproducten Veel verschillende soorten importproducten zijn aangetroffen. De belangrijkste handelscontacten waren met Egypte, de Levant, Kreta en Sardinië [4](#page=4). * **Aardewerk:** Vroege importen bestonden voornamelijk uit Myceense en Minoïsche kraters en keramieken beeldjes, vaak gevonden in grafcontexten. Zwart Nuragisch aardewerk uit Sardinië en parfumflesjes uit de Levant zijn ook veelvoorkomend [4](#page=4). * **Kostbare materialen en objecten:** Het herkomst­onderzoek van zilver en goud is complex door recycling en menging. Het meeste zilver komt waarschijnlijk uit Griekenland en Anatolië, met een mogelijkheid van zilver uit Spanje en de Balkan. Goud, zowel als afgewerkt product als ruw materiaal, is aanwezig. Veel gouden voorwerpen gemengd met zilver komen uit Egypte, zoals blijkt uit herkomstanalyse en objecten met specifieke inscripties, zoals een scarabee met de cartouche van Amenhotep III. Ruw goud komt waarschijnlijk uit Nubië [4](#page=4). * **Mineralen:** Rolzegels van hematiet, chloriet en speksteen, vervaardigd in Mesopotamië, de noordelijke Levant en Cyprus zelf, zijn gevonden. Lapis lazuli van hoge kwaliteit is gelinkt aan mijnen in Afghanistan. Parels van carneool komen waarschijnlijk uit India, en turquoise parels uit het Sinaïgebied zijn eveneens prominent aanwezig [4](#page=4). * **Organische objecten:** Voorwerpen van ivoor (ook van nijlpaarden), struisvogeleieren en schelpen zijn gevonden, veelal afkomstig uit Noord-Afrika, Egypte of de Levant. Een bijzondere vondst is barnsteen uit het Baltische zeegebied [4](#page=4). ### 1.6 Keramiek Veel aardewerk op de site werd gevonden in grafcontexten, offerputten, huizen en werkplaatsen. Er is een duidelijk onderscheid tussen de inheemse traditie en de exportkeramiek. De belangrijkste Cypriotische traditie is die van het white-slip I en II aardewerk. De export wordt vertegenwoordigd door Myceense kraters, die later door inheemse pottenbakkers werden nage­maakt. De kwaliteit van het inheemse aardewerk is zichtbaar slechter dan dat van het originele Myceense aardewerk. Zwart aardewerk uit Sardinië lijkt sterk op het inheems zwart burnished aardewerk; onderscheid is enkel mogelijk via FTIR-analyse om de chemische verbindingen te vergelijken met een bekend referentiepunt. Het opstellen van een vaste chronologie is lastig, omdat aardewerk over een lange periode in gebruik was [5](#page=5). ### 1.7 Begraving De belangrijkste begraafplaats bevindt zich in Area A en kent drie verschillende graftypes: het kamergraf, de schachtgraf en de gerecycleerde waterput. Een bijbehorend fenomeen zijn de offerputten, die geen skeletten bevatten maar wel aardewerk en vaak gelinkt zijn aan grotere kamer- of schachtgraven. Kamergraven en schachtgraven worden beschouwd als elitegraven, rijk aan grafgiften en met meerdere lichamen. Waterputgraven bevatten geen grafgiften, maar wel meerdere individuen. De begraafplaats was in gebruik van 1550 tot 1200 v.o.t., waarbij de kamer- en schachtgraven gedurende deze gehele periode werden benut. Een mix van volwassenen en kinderen werd in alle grafsoorten aangetroffen [5](#page=5). #### 1.7.1 Kamergraf XX In kamergraf XX werden acht kinderen en negen volwassenen gevonden. De hypothese van een familiegraf wordt onderzocht met DNA-onderzoek. Een opvallende eigenschap is dat alle skeletten een kunstmatige craniale vervorming vertonen, een veelvoorkomende traditie in Cyprus tijdens de Late Bronstijd. Het graf heeft een 8-vormige structuur met een toegangsschacht [5](#page=5). #### 1.7.2 Schachtgraf LL Schachtgraf LL bevatte eveneens meerdere individuen. Ondanks verbrande resten kon het aantal en de leeftijd van de individuen geschat worden aan de hand van tanden. Er wordt een maximum van elf kinderen tussen 1-14 jaar en acht volwassenen tussen 20-24 jaar geschat. De onvolledige staat van de resten is te wijten aan verbranding en verplaatsing; de resten werden waarschijnlijk elders verbrand en later in het graf gedeponeerd. Dit graf is rijk aan grafgiften, waaronder hematiet gewichtjes voor een weegschaal en een amethist [6](#page=6). #### 1.7.3 Gerecycleerde waterputgraf A en offerputten Waterputten werden vaak gerecycleerd als offerputten of graven, zoals graf A. In dit graf bevinden zich zes individuen zonder grafgiften. Scherven van aardewerkafval maakten datering mogelijk. De individuen werden relatief gelijktijdig begraven, en hun resten suggereren een zwaar leven, wat leidt tot de "outcast-theorie" van mensen die aan de rand van de maatschappij leefden. Ook hier werden sporen van kunstmatige craniale vervormingen op de schedels aangetroffen. De offerputten variëren in vorm, variërend van waterputten tot 8-vormige putten en ondiepe kuilen. De vondsten blijven consistent en bestaan uit aardewerk en keramieken beeldjes, zowel inheems als van export [6](#page=6). ### 1.8 Verwoesting De stad werd voor het eerst verwoest in 1200 v.o.t., maar daarna weer opgebouwd. De definitieve verwoesting en verlating van de site vond plaats rond 1150 v.o.t.. Onderzoek naar de oorzaken hiervan is nog gaande, maar de verlating wordt toegeschreven aan een combinatie van twee redenen [6](#page=6). 1. **Klimaatverandering:** Onderzoek wijst op een drogere periode, wat de landbouw en economie beïnvloedde en waarschijnlijk leidde tot migratie naar gebieden met betere landbouwgronden [6](#page=6). 2. **Zeevolkeren:** In deze periode zijn er bewijzen van plunderingen en verbrandingen van sites in de regio door de zeevolkeren. Hala Sultan Tekke heeft twee verbrandingslagen, wat wijst op twee verwoestingen [6](#page=6). Het grootste deel van de bevolking vluchtte waarschijnlijk naar Kition, 6 km verderop, dat een dichtbevolkt toevluchtsoord werd. Een kleiner deel vluchtte mogelijk met schepen en sloot zich, al dan niet gedwongen, aan bij de zeevolkeren [6](#page=6). --- # Stadsstructuur en bewoningslagen Dit gedeelte beschrijft de fysieke indeling van de stad Hala Sultan Tekke, de verschillende bewoningslagen en de architecturale kenmerken per laag. ### 2.1 Algemene stadsstructuur De site van Hala Sultan Tekke bestaat uit vier opgegraven stadsdelen, aangeduid als CQ1 tot en met CQ4. Daarnaast is er een begraafplaats, Area A genoemd, die zich buiten het stadscentrum bevindt (extramuraal). Er zijn ook sporen van intramurale begravingen gevonden, wat wijst op een interculturele bevolking door de combinatie van begrafenistradities. Een mogelijke stadsmuur, die de gehele stad zou hebben omringd, is aangetroffen ten zuiden van de site. Geofysisch onderzoek is nog gaande om meer duidelijkheid te krijgen over deze stadsmuur [2](#page=2). De stad telt in totaal vijf bewoningslagen, hoewel niet alle vijf in elk stadsdeel zijn aangetroffen. Bewoningslagen 1 en 2 zijn beide verwoest. De data van deze verwoesting zijn vastgesteld aan de hand van C14-datering op de aslaag. Na de verwoesting vluchtte het grootste deel van de bevolking waarschijnlijk naar Kition, een stad op 6 kilometer afstand, die een dichtbevolkt toevluchtsoord werd voor verwoeste sites in de regio. Een kleiner deel van de inwoners zou met nog niet verwoeste schepen zijn gevlucht en zich mogelijk gedwongen hebben aangesloten bij de zeevolkeren [2](#page=2). ### 2.2 Bewoningslagen per stadsdeel #### 2.2.1 Stadsdeel CQ1 CQ1 telt vijf bewoningslagen en bestaat voornamelijk uit woningen en werkplaatsen [2](#page=2). * **Stratum 4-5 (15e-14e eeuw v.o.t.):** Het bewijs voor deze vroege bewoning, naast dat in de graven, bestaat uit verschillende soorten keramiekscherven [2](#page=2). * **Stratum 3 (13e eeuw v.o.t.):** Dit was de periode waarin de stad haar hoogtepunt bereikte, wat zichtbaar is in de architectuur en handel. De huizen kenden hun grootste omvang en er werd een opslagruimte met ongeveer één ton aan koperresten en -slakken gevonden [2](#page=2) [4](#page=4). * **Stratum 2 (+/- 1200 v.o.t.):** In deze laag werd een huisaltaar gevonden. Binnen werden scherven van de Creature- en Bird-krater teruggevonden, die waarschijnlijk braken tijdens de eerste verwoesting van de stad [2](#page=2). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Ook deze jongste bewoningslaag werd verwoest [2](#page=2). #### 2.2.2 Stadsdeel CQ2 CQ2 telt twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (+/- 1200 v.o.t.):** Deze laag toont bewijs voor een verwijderde intramurale begraving. De artefacten die in de verwoestingslaag zijn teruggevonden, zijn luxegoederen, zoals de Horned God krater, wat suggereert dat dit stadsdeel bewoond werd door rijke ambachtslieden [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** In deze laag werden werkinstrumenten gevonden [3](#page=3). #### 2.2.3 Stadsdeel CQ3 CQ3 telt eveneens twee bewoningslagen [3](#page=3). * **Stratum 2 (+/- 1200 v.o.t.):** In dit stadsdeel en deze laag werden werkplaatsen voor textielproductie aangetroffen, herkenbaar aan bepleisterde bassins met paarse vlekken van murex-schelpen [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Ook in deze laag zijn sporen van textielproductie teruggevonden. Daarnaast werden sporen van een kleinschalige keramiekwerkplaats gevonden, terwijl bewijs voor metaalbewerking in deze laag volledig ontbreekt [3](#page=3). #### 2.2.4 Stadsdeel CQ4 CQ4 is beperkt opgegraven en kent één bewoningslaag [3](#page=3). * **Stratum 1 (1e helft 12e eeuw v.o.t.):** Opmerkelijk in deze laag is de monumentaler architectuur. Er werd een grote opslagruimte teruggevonden, maar de belangrijkste vondst is een geavanceerde badkamer met een aan- en afvoersysteem voor water. Gezien de ligging van dit stadsdeel het dichtst bij de haven, samen met de monumentale architectuur, wordt vermoed dat dit een wijk was voor de rijke elite en handelaren [3](#page=3). > **Tip:** Let op de specifieke dateringen (v.o.t.) en de kenmerken die per stratum worden beschreven. Dit helpt om de chronologische ontwikkeling en functie van de verschillende stadsdelen te begrijpen. > **Tip:** De aanwezigheid van specifieke artefacten, zoals de Creature- en Bird-kraters of de Horned God krater, kan indicatief zijn voor de periode en de gebeurtenissen (bv. verwoesting) die de bewoningslaag kenmerken. > **Tip:** Vergelijk de kenmerken van de verschillende stadsdelen (bv. CQ1 met woningen en werkplaatsen, CQ3 met textielproductie) om een beeld te krijgen van de functies van de verschillende wijken binnen Hala Sultan Tekke. --- # Handel en economie Dit onderwerp onderzoekt de economische rol van Hala Sultan Tekke als havenstad tijdens de Late Bronstijd, met een gedetailleerde analyse van zowel exportproducten als importproducten en hun herkomst. ### 3.1 Hala Sultan Tekke als havenstad Hala Sultan Tekke beschikte over een belangrijke haven die cruciaal was voor de Late Bronstijd. Hoewel de haven zelf nog niet archeologisch is teruggevonden, vermoedt men dat de transformatie van de baai tot een meer ongeveer 3000 jaar voor onze jaartelling hieraan heeft bijgedragen. Een theorie stelt dat naburige nederzettingen hun goederen naar Hala Sultan Tekke brachten om ze in de haven te verhandelen, wat de stad de status van een volwaardige havenstad in de Late Bronstijd verleende. De aanwezigheid van talrijke import- en exportproducten, variërend van Myceens aardewerk tot rolzegels uit Mesopotamië, getuigt van een breed handelingsspectrum [3](#page=3). ### 3.2 Exportproducten Er zijn drie hoofdproducten geïdentificeerd als belangrijke exportartikelen, waarvan de productielocaties op de site van Hala Sultan Tekke zichtbaar zijn [3](#page=3). #### 3.2.1 Textiel De productie van paars textiel wordt aangetoond door de vondst van purperslakken (murex), paarse vlekken en specifieke bassins op de site [3](#page=3). #### 3.2.2 Brons Brons was eveneens een belangrijk exportproduct, ondersteund door de vondst van brons slakken en ovenresten. In City Quarter 1 alleen al werd ongeveer een ton aan deze slakken gevonden, wat wijst op een grootschalige bronsproductie op de site [4](#page=4). #### 3.2.3 Aardewerk Cypriotisch aardewerk was zeer populair in de Mediterrane wereld. De productie ervan is te traceren via ovens en scherven op de site, maar ook via vondsten in graven op en rond Hala Sultan Tekke [4](#page=4). #### 3.2.4 Potentiële inheemse producten Er is een vierde, minder bewezen, mogelijkheid van handel in inheemse producten. Het overschot van de oogst werd potentieel regionaal verhandeld met naburige nederzettingen [4](#page=4). ### 3.3 Importproducten Hala Sultan Tekke importeerde een breed scala aan goederen, wat wijst op handelscontacten met Egypte, de Levant, Kreta en Sardinië [4](#page=4). #### 3.3.1 Keramiek Verschillende productielocaties van aardewerk hebben bijgedragen aan de import. De vroegste importvondsten omvatten voornamelijk Myceense en Minoïsche krater en keramische beeldjes, vaak gevonden in grafcontexten. Zwart Nuragic aardewerk uit Sardinië en parfumflesjes uit de Levant kwamen ook veelvuldig voor [4](#page=4). Verder onderzoek heeft aangetoond dat er een duidelijk onderscheid bestaat tussen aardewerk van de inheemse Cypriotische traditie en importkeramiek. De belangrijkste Cypriotische traditie betreft white-slip I en II aardewerk. De export wordt vertegenwoordigd door Myceense krater, die later door lokale pottenbakkers werden nagebootst. Het onderscheid tussen origineel Myceens aardewerk en de lokale imitaties is zichtbaar in de mindere kwaliteit van de inheemse productie. Zwart aardewerk uit Sardinië is ook nauw verwant aan het inheemse zwart burnished aardewerk, en kan enkel betrouwbaar onderscheiden worden met behulp van FTIR-analyse om de chemische verbindingen te vergelijken met gekende referentiepunten. Het opstellen van een vaste chronologie voor aardewerk is complex vanwege het langdurige gebruik ervan [5](#page=5). #### 3.3.2 Edele metalen Naast aardewerk werden ook kostbare materialen en objecten geïmporteerd [4](#page=4). ##### 3.3.2.1 Zilver en goud Herkomstonderzoek van zilver en goud is niet altijd eenvoudig vanwege recycling en menging. Het merendeel van het zilver kwam waarschijnlijk uit Griekenland en Anatolië, met een mogelijke bron uit Spanje en de Balkan. Goud, zowel als afgewerkt product als ruw materiaal, was ook aanwezig op de site. Veel gouden voorwerpen, vaak gemengd met zilver, kwamen uit Egypte, wat blijkt uit herkomstanalyse. De vorm en inscriptie van artefacten, zoals een scarabee met de cartouche van Amenhotep III, konden soms volstaan om de herkomst te bepalen. Ruw goud werd vermoedelijk uit Nubië verkregen [4](#page=4). #### 3.3.3 Mineralen Objecten gemaakt van mineralen waren zeer gevarieerd [4](#page=4). ##### 3.3.3.1 Rolzegels Rolzegels van hematiet, chloriet en speksteen werden gevonden en vervaardigd in Mesopotamië, de noordelijke Levant en Cyprus. De exacte herkomst van deze gesteenten is niet altijd duidelijk, maar ze worden beschouwd als importproducten [4](#page=4). ##### 3.3.3.2 Edelstenen Lapis lazuli van hoge kwaliteit, afkomstig uit Afghanistan, werd aangetroffen op de site. Parels van carneool, waarschijnlijk uit India, en turquoise parels uit het Sinaï-gebied waren eveneens overvloedig aanwezig [4](#page=4). #### 3.3.4 Organische materialen Organische objecten van ivoor, struisvogeleieren en schelpen werden in Hala Sultan Tekke gevonden. Het ivoor kon afkomstig zijn van zowel olifanten als nijlpaarden. De meeste organische objecten kwamen uit Noord-Afrika, Egypte of de Levant. Een bijzondere vondst betrof amber uit het Baltische zeegebied [4](#page=4) [5](#page=5). ### 3.4 Context van vondsten Aardewerk werd veelvuldig gevonden in grafcontexten, offerputten en in huizen en werkplaatsen. Dit aardewerk toont de economische activiteit en handelsrelaties van Hala Sultan Tekke [5](#page=5). --- # Begrafenispraktijken en vernietiging van de stad Dit gedeelte beschrijft de diverse begraafmethoden en offerputten op de site, alsook de oorzaken van de uiteindelijke verwoesting en verlating van de stad rond 1150 v.o.t [5](#page=5) [6](#page=6). ### 4.1 Begrafenispraktijken De belangrijkste begraafplaats bevindt zich in area A en kent drie verschillende graftypes: het kamergraf, de schachtgraf en de gerecycleerde waterput. Een bijkomend fenomeen is de offerput, die geen skeletten bevat maar wel aardewerk en vaak gelinkt is aan grotere kamer- of schachtgraven. De begraafplaats werd gebruikt van 1550-1200 BP, waarbij kamer- en schachtgraven gedurende deze gehele periode werden benut. In alle grafsoorten werden zowel volwassenen als kinderen aangetroffen [5](#page=5). #### 4.1.1 Kamergraven Kamer- en schachtgraven worden beschouwd als elitegraven, gekenmerkt door rijke grafgiften en meerdere lichamen. In kamergraf XX werden acht kinderen en negen volwassenen gevonden. Een hypothese is dat dit een familiegraf betreft, waarvoor DNA-onderzoek nog gaande is. Een opvallende eigenschap is de kunstmatige craniale vervorming bij de skeletten, een veelvoorkomende traditie op Cyprus tijdens de Late Bronstijd. Het graf zelf heeft een 8-vormige structuur met een toegangsschacht [5](#page=5). #### 4.1.2 Schachtgraven Schachtgraf LL bevatte eveneens meerdere individuen. Hoewel de resten verbrand waren, kon aan de hand van tanden een schatting worden gemaakt van het aantal individuen en hun leeftijd: elf kinderen tussen 1-14 jaar en acht volwassenen tussen 20-24 jaar. De onvolledigheid van de resten wordt toegeschreven aan zowel verbranding als verplaatsing, waarbij de resten waarschijnlijk elders verbrand en later in het graf gedeponeerd zijn. Dit graf is rijk aan grafgiften, waaronder gewichtjes van hematiet voor een weegschaal en een amethist [5](#page=5) [6](#page=6). #### 4.1.3 Gerecycleerde waterputgraven en offerputten Waterputten werden vaak gerecycleerd als offerputten of graven, zoals graf A. In dit graf werden zes individuen zonder grafgiften aangetroffen, gedateerd aan de hand van scherven van aardewerkafval. De individuen werden relatief gelijktijdig begraven en hun resten tonen sporen van een zwaar leven, wat leidt tot de "outcast-theorie" over mensen die aan de rand van de maatschappij leefden. Op de schedels werden ook sporen van kunstmatige craniale vervormingen gevonden [6](#page=6). Offerputten vertonen geen uniforme vorm; ze kunnen variëren van een waterput, een 8-vormige put zoals bij kamergraven, tot een ondiepe kuil. De vondsten in offerputten zijn echter relatief consistent, bestaande uit aardewerk en keramieken beeldjes, zowel inheems als export [6](#page=6). ### 4.2 Verwoesting en verlating van de stad De stad werd voor het eerst verwoest rond 1200 v.o.t., maar werd daarna weer opgebouwd. De definitieve verwoesting en verlating van de site vond plaats rond 1150 v.o.t. Onderzoek naar de oorzaken hiervan is nog gaande, maar men gaat uit van een combinatie van twee factoren [6](#page=6): 1. **Klimaatverandering:** Onderzoek wijst op een drogere periode, wat een negatieve impact had op de landbouw en economie. Dit leidde waarschijnlijk tot de verlating van de site rond 1150 v.o.t., waarbij de bevolking op zoek ging naar betere landbouwgronden [6](#page=6). 2. **Zeevolkeren:** In deze periode is er bewijs dat sites in de regio werden geplunderd en verbrand door de Zeevolkeren. Hala Sultan Tekke kende twee verbrandingslagen, wat wijst op tweevoudige verwoesting [6](#page=6). Het grootste deel van de bevolking vluchtte waarschijnlijk naar Kition, een nabijgelegen stad die diende als een dichtbevolkt toevluchtsoord voor de verwoeste sites uit de regio. Een kleiner deel van de inwoners zou gevlucht zijn met de nog niet verwoeste schepen, waarbij sommigen zich mogelijk gedwongen hebben aangesloten bij de Zeevolkeren [6](#page=6). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Een archeologische periode die grofweg duurde van de 16e tot de 12e eeuw v.Chr., gekenmerkt door ontwikkelde metaalbewerking, stedelijke centra en uitgebreide handelspatronen in de oostelijke Middellandse Zee. | | Artefact | Een object of restant dat door menselijke activiteit is gemaakt of beïnvloed, en dat archeologisch wordt opgegraven of gevonden. | | Pithos | Een grote keramische opslagkruik, vaak gebruikt in de oudheid voor het bewaren van granen, vloeistoffen zoals wijn of olijfolie, of andere bulkgoederen. | | Stadsmuur | Een verdedigingswerk, meestal van steen of aarde, dat rondom een stad werd gebouwd om deze te beschermen tegen vijandelijke aanvallen. | | Geofysisch onderzoek | Archeologisch onderzoek dat gebruik maakt van wetenschappelijke methoden en instrumenten, zoals grondradar of magnetometrie, om ondergrondse structuren en objecten te detecteren zonder te graven. | | Bewoningslaag | Een archeologische laag die de overblijfselen van menselijke bewoning op een specifieke locatie en gedurende een bepaalde periode bevat. | | C14-datering | Een radiometrische dateringsmethode die gebruik maakt van de vervalsnelheid van de koolstof-14 isotoop om de leeftijd van organisch materiaal te bepalen, tot ongeveer 50.000 jaar oud. | | Kition | Een oude stad op Cyprus, tegenwoordig bekend als Larnaca, die tijdens de Late Bronstijd een belangrijk centrum was en diende als toevluchtsoord voor vluchtelingen uit omliggende verwoeste gebieden. | | Zeevolkeren | Een confederatie van maritieme piraten of migranten die in de Late Bronstijd aanvallen uitvoerden op verschillende delen van het oostelijke Middellandse Zeegebied, wat bijdroeg aan de instorting van diverse beschavingen. | | Extramuraal | Betekent letterlijk 'buiten de muren', en verwijst in archeologie naar begraafplaatsen of structuren die zich buiten de stadsmuren bevinden. | | Intramuraal | Betekent 'binnen de muren', en verwijst naar begraafplaatsen of structuren die zich binnen de stadsmuren bevinden. | | Funeraire tradities | De culturele gebruiken, rituelen en artefacten die geassocieerd worden met de behandeling van doden, inclusief begrafenis- of crematiepraktijken. | | Stratum | Een afzonderlijke laag grond of sediment, die een specifieke periode van sedimentatie of menselijke activiteit vertegenwoordigt in een archeologische context. | | Koper-ersten en -slakken | Koper-ersten zijn de mineralen waaruit koper wordt gewonnen, terwijl koper-slakken bijproducten zijn die ontstaan tijdens het smelt- en productieproces van koper. | | Huisaltaar | Een kleine constructie of verhoogd platform binnen een huis dat gebruikt werd voor religieuze offers of verering van godheden. | | Creature- en Bird-krater | Specifieke types Griekse vazen, kraters genoemd, versierd met afbeeldingen van mythologische wezens of vogels, die gebruikt werden voor het mengen van wijn en water. | | Murex-schelpen | Schelpen van zeeslakken uit het genus Murex, die in de oudheid werden gebruikt voor de productie van purperkleurstof van hoge kwaliteit. | | FTIR (Fourier-transform infraroodspectroscopie) | Een analytische techniek die wordt gebruikt om de chemische samenstelling van materialen te bestuderen door te meten hoe ze infraroodlicht absorberen, wat nuttig is voor de identificatie van keramiek en andere materialen. | | Kamergraf | Een type grafconstructie dat bestaat uit een of meer kamers, vaak toegankelijk via een schacht, gebruikt voor de begrafenis van meerdere individuen of families. | | Schachtgraf | Een type grafconstructie dat wordt gekenmerkt door een verticale schacht die leidt naar een begraafkamer, waarin de doden werden geplaatst. | | Waterputgraf | Een gerecycleerde waterput die later werd gebruikt als begraafplaats, vaak zonder specifieke grafgiften maar met meerdere individuen. | | Offerput | Een specifieke soort put die werd gebruikt voor het deponeren van offers, zoals aardewerk, voedsel of andere objecten, vaak in rituele contexten, en die doorgaans geen menselijke resten bevat. | | Artificiële craniale vervorming | Een prehistorische praktijk waarbij de vorm van de schedel van levende kinderen wordt gemanipuleerd door middel van druk of wikkelingen, om een specifieke esthetische of culturele vorm te creëren. | | Lapis lazuli | Een diepblauwe halfedelsteen die in de oudheid zeer gewaardeerd werd en werd gebruikt voor sieraden en decoratieve objecten, vaak geïmporteerd uit gebieden zoals Afghanistan. | | Amber | Gefossiliseerde boomhars, gewaardeerd om zijn kleur en het vermogen om statische elektriciteit op te wekken, vaak gebruikt voor sieraden en als handelswaar. | | White-slip I en II aardewerk | Specifieke types van Cypriotisch aardewerk uit de Late Bronstijd, gekenmerkt door een lichte slip bedekt met donkere decoraties, die belangrijk zijn voor chronologische datering. | | Zwart burnished aardewerk | Een type aardewerk dat donker van kleur is en een gladde, gepolijste afwerking heeft, vaak geproduceerd in verschillende culturen van de oudheid. |

# De stad Hattusa: architectuur en organisatie Hattusa, de voormalige hoofdstad van het Hettitische rijk, was een strategisch gelegen, grootschalige stad met een duidelijke hiërarchische indeling, een indrukwekkend verdedigingssysteem, een centraal koninklijk paleis op de citadel, en een uitgebreide religieuze en logistieke infrastructuur, waaronder de Grote Tempel en geavanceerde waterhuishouding [2](#page=2). ### 1.1 Site, benedenstad en bovenstad: overzicht Hattusa besloeg een oppervlakte van 200 hectare en kende een aanzienlijk hoogteverschil van 300 meter tussen het noordelijke en zuidelijke deel. De bevolking wordt geschat op 10.000 tot 12.000 inwoners op het hoogtepunt in het late New Kingdom. De stad was opgebouwd uit twee hoofddelen [2](#page=2): * **Benedenstad:** Dit was het oudste deel van de stad, gelegen in het noorden en op lagere hoogte. Het omvatte de citadel met het paleis (Buyukkale) en de Grote Tempel met bijbehorende magazijnen [2](#page=2). * **Bovenstad:** Dit was het jongste deel, gelegen in het zuiden en op hogere grond. Hier bevonden zich ongeveer 25 tempelcomplexen en grote waterreservoirs [2](#page=2). De stad werd omringd door indrukwekkende muren, met buitenmuren van 8 meter hoog en ongeveer 200 defensieve torens van 12 meter hoog. Ook binnen de stad waren er afscheidingen met muren. Vijf monumentale poorten, waaronder de Sfinxenpoort, de Koningspoort en de Leeuwenpoort, gaven toegang tot de stad [2](#page=2). ### 1.2 De citadel Buyukkale – het koninklijk paleis De citadel, Buyukkale genaamd, vormde het politieke, administratieve en koninklijke centrum van het Hettitische Rijk. Het huisvestte de paleizen van de koning en de adel, de centrale staatsadministratie, magazijnen, waterreservoirs en het Koninklijk Archief. De architectuur van het paleis, bestaande uit meerdere gebouwen rondom binnenplaatsen, verschilt van die in Mesopotamië, waar afzonderlijke gebouwen voor specifieke functies werden gebruikt. De overblijfselen dateren voornamelijk uit de 13e eeuw v.Chr. [3](#page=3). De stad weerspiegelde de hiërarchische Hettitische samenleving, met de koning op de citadel, fysiek het dichtst bij de goden, heersend over het volk in de benedenstad, allen beschermd door de muren. Onder het koninklijk huis bevond zich een klasse van edelen, ambtenaren en priesters, gevolgd door vrije burgers (boeren, ambachtslui, handelaren, soldaten) en onderaan slaven en gevangenen [3](#page=3). De Hettitische koning bekleedde diverse rollen: * Staatshoofd van de kernstaat en vazalstaten [3](#page=3). * Rechter, gebaseerd op de Hettitische codex [3](#page=3). * Opperbevelhebber van het leger met strijdwagens [3](#page=3). * Diplomaat, met beroemde vredesverdragen zoals het Verdrag van Kadesh met Ramses III in 1259 v.Chr. [3](#page=3). * Econoom, verantwoordelijk voor graan- en watervoorraden in de redistributieve paleiseconomie [3](#page=3). * Opperpriester, 'aangeduid' door de goden en na zijn dood vergoddelijkt [3](#page=3). ### 1.3 De grote tempel en de magazijnen De Grote Tempel was met bijna 20.000 m² en 160 meter lengte het grootste gebouw van Hattusa. Het dateert uit de 17e-16e eeuw v.Chr. en was gewijd aan de Hettitische oppergoden, de Stormgod Teshub en de Zonnegodin Arinna. De omvang van de tempel onderstreept de centrale rol van religie in de Hettitische staat [3](#page=3). De architectuur volgde het klassieke Hettitische tempelontwerp met een centrale binnenplaats, omringd door kamers, en achteraan de heilige kamers (cellae). Rondom de tempel bevonden zich opslagplaatsen (magazijnen), werkplaatsen, archieven en verblijven voor tempelpersoneel, evenals een woonwijk voor ambachtslieden die voor de tempel werkten [3](#page=3). Het tempelcomplex omvatte meer dan 200 magazijnen, essentieel voor de opslag van offers, voedsel en goederen voor ceremonies en het onderhoud van het personeel. Archeologen vonden er grote opslagvaten (pithoi) voor olie en wijn, kleitabletten in archieven en diepe graansilo's met grote hoeveelheden verbrand graan. Deze graansilo's fungeerden als een centrale staatsgraanvoorraad, cruciaal voor herverdeling binnen de staat, het leger, de cultus en de stad, en voor overleving tijdens droogteperiodes, bewaard via een 'vacuüm-storage' methode [3](#page=3). ### 1.4 Muren, torens en poorten De stad kende meerdere verdedigingswallen. De eerste ommuring van de benedenstad dateert uit het Old Kingdom en werd tijdens het New Kingdom verder uitgebreid met de aanleg van de bovenstad. Vooral in de laatste decennia van het New Kingdom werden de muren uitgebreid, versterkt en soms verdubbeld. Binnen de stad werden ook stadsdelen afgebakend met muren. De buitenste stadsomwalling besloeg 6,6 kilometer en telde 200 defensieve torens [4](#page=4). De stad had vijf belangrijke poorten, waarvan er drie goed bewaard zijn gebleven en versierd met beelden of reliëfs [4](#page=4): * **De Sfinxenpoort:** Gelegen in het zuiden, aan het hoogste punt van de bovenstad. De poort werd geflankeerd door vier sfinxen. De functie was waarschijnlijk ceremonieel en militair [4](#page=4). * **De Leeuwenpoort:** In de ZW bovenstad, geflankeerd door twee leeuwen. De functie was het afweren van vijanden en kwade geesten [4](#page=4). * **De Koningspoort:** Deze poort bevat een monumentaal reliëf van een god (mogelijk Sharumma) in militaire uitrusting. De functie was zowel defensief als ceremonieel [4](#page=4). * **De Yerkapi:** Gelegen op het zuidelijkste en hoogste punt van de stad. Het is een kunstmatige heuvel, bekleed met stenen en bepleisterd, doorboord met poternen (tunnels) [4](#page=4). ### 1.5 De vele tempels in de bovenstad In de bovenstad werden tijdens het New Kingdom ongeveer 25 tempels gebouwd. Hun architectuur was vergelijkbaar: een binnenplaats, een cella voor de god, werkplaatsen eromheen en kelders met archieven. Deze tempels werden voornamelijk gebouwd in de laatste decennia van de stad, tijdens perioden van veroveringen en oorlogen [4](#page=4). Elke tempel was gewijd aan en bevatte een beeld van een specifieke god, afkomstig uit een veroverd gebied of volk binnen het Hettitische rijk. Dit diende ter vorming van het Hettitische Pantheon via syncretisme, naast de drie belangrijkste 'eigen' goden. De Hettieten namen deze goden letterlijk mee ("godnapping") vanuit veroverde gebieden, gelovend dat ze hiermee ook de macht en bescherming van deze goden verwierven, wat hen de bijnaam "het volk van duizend goden" opleverde [4](#page=4). ### 1.6 Waterreservoirs, kanalen en dammen Zowel in de bovenstad als op de citadel bevonden zich grote waterreservoirs. Hattusa was sterk afhankelijk van opgeslagen water om droogteperiodes te overbruggen, voornamelijk voor de bevolking en het vee, niet voor irrigatie. De Hettieten ontwikkelden ingenieuze systemen voor wateropslag en -beheer, waaronder citernen, kunstmatige reservoirs (tot 60x90 meter), kanalen en leidingen. Deze systemen werden gevoed via intersectie met watervoerende artesische lagen. Het beheer en eigendom van water stond onder controle van de koning. Watermanagement had ook een rituele functie [4](#page=4). ### 1.7 Het koninklijk archief Sinds 1906 zijn in de citadel en onder de Grote Tempel meer dan 30.000 spijkerschrifttabletten, fragmenten en zegels opgegraven. Deze zijn bewaard gebleven door de brand van de stad in 1180 v.Chr.. De meeste tabletten dateren uit de periode tussen de 14e en vroege 12e eeuw v.Chr., de glorietijd van de stad en het rijk [4](#page=4). De tabletten zijn geschreven in minstens 8 talen, waaronder Hettitisch (de oudste bekende Indo-Europese taal) en Akkadisch (de diplomatieke lingua franca), maar ook Luwisch, Hurritisch en het niet-Indo-Europese Hattisch. In 2023 werd nog een nieuwe Indo-Europese taal geïdentificeerd. Het Hettitische schrift werd in 1916 ontcijferd door de Tsjech Hrozny. De Hettieten gebruikten zowel spijkerschrift (Akkadische versie op tabletten) als het Luwische hiërogliefenschrift (voor zegels en op monumenten) [4](#page=4) [5](#page=5). De archieven bevatten waardevolle informatie over Hettitische wetgeving (de Hettitische codex, gericht op herstelrecht), decreten, annalen, brieven, boekhouding, administratie, cultusvoorschriften en verdragen. Archivering in spijkerschrifttabletten was voorbehouden aan de koninklijke bureaucratie en tempelarchieven; informatie over het dagelijkse leven van individuele burgers is daarin niet terug te vinden [5](#page=5). --- # Het Hettitische koninklijk archief en de samenleving Het Hettitische koninklijk archief van Hattusa biedt cruciale inzichten in de wetgeving, economie, cultuur en sociale structuur van het Hettitische Rijk door de analyse van ontcijferde spijkerschrifttabletten en hiërogliefen [4](#page=4) [5](#page=5). ### 2.1 Opgraving, talen en schrift van het archief Sinds 1906 zijn in de citadel en onder de grote tempel van Hattusa meer dan 30.000 spijkerschrifttabletten, fragmenten en zegels opgegraven. Deze vondsten zijn bewaard gebleven doordat de stad in 1180 v.Chr. is afgebrand. De overgrote meerderheid van de tabletten dateert uit de periode tussen de 14e en vroege 12e eeuw v.Chr., wat overeenkomt met de glorietijd van de stad en het rijk [4](#page=4). De tabletten zijn geschreven in minstens acht talen. De meest voorkomende talen zijn Hettitisch, de oudste bekende Indo-Europese taal, en Akkadisch, dat diende als diplomatieke lingua franca. Daarnaast werden ook talen als Luwisch, Hurritisch en het niet-Indo-Europese Hattisch aangetroffen. In 2023 werd er zelfs een nieuwe Indo-Europese taal geïdentificeerd op de tabletten. Het Hettitische schrift, en daarmee de taal, werd in 1916 ontcijferd door de Tsjech Hrozny [4](#page=4). De Hettieten maakten gebruik van twee soorten schrift [5](#page=5): * **Spijkerschrift:** Dit werd voornamelijk gebruikt voor de tabletten en was gebaseerd op de Akkadische versie [4](#page=4) [5](#page=5). * **Luwisch hiërogliefenschrift:** Dit schrift werd gebruikt voor zegels en inscripties op muren en monumenten [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** De bewaring van de Hettitische archieven is indirect toe te schrijven aan de verwoesting van de stad; het vuur zorgde ervoor dat de kleitabletten hard werden in plaats van te verpulveren [4](#page=4). ### 2.2 Thema's en inzichten uit de archieven De archieven van het paleis en de tempels in Hattusa vormen een rijke bron van informatie over diverse aspecten van de Hettitische samenleving, economie en geschiedenis. Ze bieden specifieke inzichten in [5](#page=5): * **Wetgeving:** De archieven bevatten de Hettitische codex, die significant verschilde van de Codex van Hammurabi. In plaats van het principe "oog om oog", lag de nadruk op herstelrecht [5](#page=5). * **Decreten en annalen:** Deze documenten geven een beeld van het koninklijk bestuur en historische gebeurtenissen [5](#page=5). * **Brieven:** Correspondetie tussen koninklijke functionarissen en mogelijk ook met buitenlandse heersers biedt inzicht in diplomatie en administratie [5](#page=5). * **Boekhouding en administratie:** Gedetailleerde administratieve documenten geven inzicht in de economische organisatie van het rijk [5](#page=5). * **Cultusvoorschriften:** Teksten gerelateerd aan religieuze praktijken en ceremonies, inclusief de toevoeging van goden uit veroverde gebieden aan het pantheon [4](#page=4) [5](#page=5). * **Literatuur:** Verhalen en mythologische teksten dragen bij aan het begrip van de Hettitische cultuur [5](#page=5). * **Verdragen:** Belangrijke verdragen, zoals het verdrag van Kadesh uit 1259 v.Chr., zijn teruggevonden, wat inzicht geeft in de Hettitische buitenlandse politiek [10](#page=10) [5](#page=5). Het is belangrijk op te merken dat de archivering in spijkerschrifttabletten voornamelijk beperkt was tot de koninklijke bureaucratie en tempelarchieven. Informatie over het dagelijkse sociale en economische leven van individuele burgers en de gewone bevolking is hierdoor schaars [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Het verdrag van Kadesh (1259 v.Chr.) is een cruciaal document dat de relatie tussen de Hettieten en het Egyptische Rijk weerspiegelt en de diplomatieke vaardigheden van de Hettieten aantoont [10](#page=10) [5](#page=5). ### 2.3 De rol van de tempels en koninklijke archivering In de bovenstad van Hattusa bevonden zich ongeveer 25 tempels, voornamelijk gebouwd in de latere decennia van het New Kingdom, de periode van veroveringen en oorlog. Deze tempels volgden een vergelijkbaar architectonisch patroon: een binnenplaats, een cella voor de god, omringende werkplaatsen en kelders die dienden als archieven. Elke tempel was gewijd aan en bevatte een beeld van een god afkomstig uit een veroverd gebied of volk binnen het Hettitische rijk. Dit droeg bij aan het Hettitische syncretisme, waarbij naast de drie belangrijkste 'eigen' goden, ook goden uit andere culturen werden opgenomen in het pantheon. De Hettieten praktiseerden 'godnapping', waarbij ze gestolen goden in hun eigen pantheon opnamen, ervan overtuigd dat ze hiermee ook de macht en bescherming van deze goden verwierven. Dit verklaart waarom de Hettieten soms worden aangeduid als het 'volk van duizend goden' [4](#page=4). ### 2.4 Het belang van waterbeheer Hattusa beschikte over grote waterreservoirs, zowel in de bovenstad als op de citadel. Dit was essentieel om droogtes te overbruggen en was bedoeld voor de bevolking en met name voor het vee, niet voor irrigatie. De Hettieten ontwikkelden ingenieuze systemen voor wateropslag en -beheer, waaronder citernen, grote artificiële reservoirs (tot 60x90 meter), kanalen en leidingen. Deze systemen werden gevoed via intersectie met watervoerende artesische lagen. Het beheer en eigendom van deze watervoorraden stond onder controle van de koning. Naast de praktische functie had watermanagement ook een rituele betekenis [4](#page=4). ### 2.5 Overige relevante vondsten gerelateerd aan het archief * **De Deeds of Anitta:** Dit is de oudst bekende Hettitische spijkerschrifttekst en de oudst bekende tekst in een Indo-Europese taal. Het document biedt inzicht in de vroege Hettitische geschiedenis [15](#page=15). * **Yazilikaya:** Hoewel Yazilikaya een openluchtheiligdom is en geen deel uitmaakt van het koninklijk archief in Hattusa zelf, zijn de reliëfs die daar zijn gevonden van immense culturele en religieuze waarde. De reliëfs in Kamer A tonen een processie van 73 godheden die het Hettitisch-Hurritische pantheon representeren, en in Kamer B is het bekende reliëf van Koning Tudhaliya IV omhelsd door zijn beschermgod Sharruma te zien. Deze beelden bieden visuele context bij de religieuze en politieke aspecten die ook in de teksten van het archief naar voren komen. De afbeeldingen van de 12 goden van de onderwereld zijn ook te zien op Yazilikaya [10](#page=10) [5](#page=5). --- # De ineenstorting van het Hettitische rijk en de Late Bronstijd Hier is de samenvatting over de ineenstorting van het Hettitische rijk en de Late Bronstijd, opgesteld als een examengericht studiemateriaal. ## 3. De ineenstorting van het Hettitische rijk en de Late Bronstijd De Late Bronstijd zag de teloorgang van grote rijken, waaronder het Hettitische rijk, veroorzaakt door een complex samenspel van factoren binnen een "systems collapse" model, waarbij klimaatsverandering als een primaire stressor fungeerde, versterkt door invasies, aardbevingen en interne politieke instabiliteit [13](#page=13). ### 3.1 Het Hettitische Rijk: opkomst en bloei Het Hettitische rijk, gelegen in Anatolië, ontstond uit de mix van Indo-Europese, Hurrische en Hattische culturen die zich hadden gevestigd na 5000 v.o.t.. De Indo-Europese sprekers, waaronder Luwisch, Pala en Nesite, vestigden zich geleidelijk, waarbij de Nesite-taal zich ontwikkelde tot de Hettitische taal, de lingua franca van het rijk. De ontwikkeling van het Hettitische rijk werd gestimuleerd door het handelsnetwerk van de Oude Assyriërs, wat leidde tot de adoptie van spijkerschrift en een uitwisseling van ideeën [11](#page=11). Het rijk kende drie belangrijke periodes: * **Het Oude Rijk (ca. 1650-1500 v.o.t.)**: Gevormd door koningen als Laberna en Hattusili I, die de macht consolideerde, Hattusa tot hoofdstad maakte en agressief uitbreidde naar Syrië, met de verovering van Yamhad en de vernietiging van Babylon rond 1590 v.o.t. [11](#page=11). * **Het Midden Rijk (ca. 1500-1430 v.o.t.)**: Een politiek onstabiele periode gekenmerkt door verlies van Syrische bezittingen en momentum in Mesopotamië, mede door interne dynastieke strijd totdat Telipinu een edict opstelde [11](#page=11). * **Het Nieuwe Rijk (ca. 1430-1180 v.o.t.)**: De periode van grootste expansie onder koningen als Suppiluliuma I, waarbij het rijk Anatolië, Noord-Syrië en delen van Boven Mesopotamië omvatte. Monumentale bouwwerken en bloeiende kunst kenmerkten deze periode onder Tudhaliya IV, voordat het rijk onder Suppiluliuma II instortte tijdens de Late Bronstijd Collapse [11](#page=11). Na de instorting ontstonden er Neo-Hettitische staatjes, die uiteindelijk door het Neo-Assyrische Rijk werden opgeslokt [11](#page=11). ### 3.2 De Late Bronstijd Collapse De periode 1700-1200 v.o.t. was een tijdperk van grote mogendheden in het Nabije Oosten, zoals het Egyptische Rijk, de Myceense paleiscultuur, en het Hettitische rijk, gekenmerkt door een sterk geglobaliseerde wereld met uitgebreide handels- en diplomatieke netwerken. Rond 1200 v.o.t. stortte deze wereld echter in elkaar, waarbij sommige rijken volledig verdwenen (Myceense paleiscultuur, Hettitische rijk) en andere zware tijden doormaakten [12](#page=12). #### 3.2.1 Hypothese van de invasies van de Zeevolkeren Een vroege hypothese, voorgesteld door 19e-eeuwse Egyptologen, wees op de invasies van de "Zeevolkeren" als oorzaak van de collapse. Deze theorie baseerde zich op Egyptische inscripties en reliëfs, zoals die van Ramses III in Medinet Habu, die melding maken van aanvallen door verschillende groepen, waaronder de Karkisha, Lukka, Sherden, Shekelesh, Eqwesh, Denyen, Peleset, Tjekker en Weshwesh. Hoewel de origine van deze groepen deels onbekend is, suggereren hypotheses herkomst uit het Egeïsche gebied, Sicilië, Sardinië, Cyprus en West-Anatolië. Hedendaags wordt de invasies van de Zeevolkeren echter meer gezien als een symptoom van eerdere gebeurtenissen dan als een primaire oorzaak [12](#page=12). #### 3.2.2 Het "Systems Collapse" model Het hedendaagse dominante model is dat van "Systems Collapse", waarbij klimaatsverandering als de primaire stressor wordt beschouwd. Dit model, gedefinieerd door Colin Renfrew, beschrijft een kettingreactie van falende elementen die uiteindelijk de hele structuur doet instorten. Kenmerken van systems collapse zijn: ineenstorting van gecentraliseerde administratie en economie, verdwijning van de elite, bevolkingsvermindering en migratie [13](#page=13). ##### 3.2.2.1 Mogelijke oorzaken van de Late Bronstijd Collapse Archeologisch, natuurwetenschappelijk en historisch onderzoek wijst op een combinatie van factoren: * **Klimaatverandering**: Een lange periode van ernstige droogte rond 1200 v.o.t. in het Oost-Mediterrane gebied. Dendrologisch onderzoek in Anatolië door Sturt Manning en collega's leverde bewijs van een droogte en verminderde oogstopbrengsten in centraal Anatolië tussen 1198 en 1196 v.o.t. [13](#page=13). * **Invasies en migraties**: Grootschalige volksverplaatsingen, mogelijk deels veroorzaakt door de droogte [12](#page=12) [14](#page=14). * **Aardbevingen**: De term "earthquake storm" wordt gebruikt om de impact van mogelijke opeenvolgende aardbevingen aan te duiden [13](#page=13). * **Ziekten**: Zoals een nieuwe uitbraak van de pest die mogelijk leidde tot evacuatie [14](#page=14). * **Politiek en organisatie**: Interne politieke instabiliteit en de organisatie van de verschillende rijken [13](#page=13). Deze factoren werkten synergetisch, waardoor de impact van elk individueel probleem werd vergroot en leidde tot een domino-effect in de onderling verbonden rijken [13](#page=13). ##### 3.2.2.2 Ripple effects De gevolgen van deze factoren omvatten onder meer: * Voedseltekorten en afgesneden handelsroutes, wat leidde tot opstanden en migratie [13](#page=13). * Schaarste aan grondstoffen voor brons (tin, koper), wat leidde tot conflicten om deze bronnen [13](#page=13). * Verlies van internationale relaties, verdragen en diplomatie [13](#page=13). Dit alles culmineerde in de ondergang van vele rijken en stadstaten, wat resulteerde in de ineenstorting van het hele systeem van de Grote Mogendheden [13](#page=13). ### 3.3 De ondergang van het Hettitische Rijk De ineenstorting van het Hettitische rijk was een direct gevolg van de Late Bronstijd Collapse, met klimaatsverandering als een cruciale factor [13](#page=13). #### 3.3.1 De impact van droogte en misoogsten De ernstige en abrupte droogte rond 1200 v.o.t. in het Oost-Mediterrane gebied had verwoestende gevolgen voor de landbouw in het Hettitische rijk, dat sterk afhankelijk was van regionaal geproduceerd graan en vee. Hettitische waterhuishouding, hoewel bestand tegen een jaar slechte oogst, kon een langdurige droogte van twee tot meer jaren niet opvangen. Dit leidde tot misoogsten, schaarste en hongersnood, wat resulteerde in interne opstanden en migratie. Teksten tonen aan dat heersers hun buren smeekten om graanleveringen om hun bevolking van de honger te redden [13](#page=13) [14](#page=14). #### 3.3.2 Gevolgen voor het rijk De droogte en daaruit voortvloeiende problemen hadden diverse negatieve gevolgen: * Minder arbeidskrachten, wat de militaire macht verminderde en de verdediging tegen indringers zoals de Zeevolkeren verzwakte [14](#page=14). * Onderbreking van handelsroutes, met minder invoer van grondstoffen en luxegoederen en een lagere belastinginkomsten [14](#page=14). * De geconcentreerde macht in Centraal-Anatolië/Hattusa maakte de politiek en administratie extra kwetsbaar [14](#page=14). * De vele vazalstaten verhoogden de kwetsbaarheid voor opstanden [14](#page=14). #### 3.3.3 Archeologische sporen van de teloorgang van Hattusa Archeologisch onderzoek in Hattusa, de Hettitische hoofdstad, toont een geleidelijke evacuatie van de koninklijke familie, elite en administratie over decennia, voorafgaand aan de uiteindelijke verwoesting. Jürgen Seeher stelt dat de finale vernietiging door brand en invasie plaatsvond rond 1180 v.o.t., waarschijnlijk door de Kaska en groepen van de Zeevolkeren [14](#page=14). * **Bewijs van vernietiging**: Brandlagen, verbrande artefacten en grote hoeveelheden verkoold graan in silo's wijzen op een gewelddadige einde [14](#page=14). * **Verhuisoperatie**: Het ontbreken van kleitabletten geschreven na 1180 v.o.t. en het feit dat waardevolle delen van het koninklijk archief reeds elders waren ondergebracht, duiden op een georganiseerde verhuisoperatie [14](#page=14). * **Gebrek aan strijdsporen**: Het ontbreken van wapens of artefacten van veroveraars suggereert dat de vernietiging plaatsvond nadat de stad grotendeels verlaten was [14](#page=14). > **Tip:** Houd rekening met de "systems collapse" theorie; er is zelden één enkele oorzaak voor zulke grote historische gebeurtenissen. Meerdere factoren die elkaar versterken, zijn cruciaal. > **Voorbeeld:** De droogte trof de landbouw, wat leidde tot hongersnood. Hongersnood verzwakte het leger, waardoor invasies succesvoller werden en de handelsroutes verder verstoord raakten, wat de economie nog meer trof. Dit is een duidelijk voorbeeld van "ripple effects". --- # Religieuze en funeraire praktijken De Hettitische godsdienst en hun funerair gedrag waren complex en gevarieerd, met een pantheon dat werd weerspiegeld in religieuze centra zoals Yazilikaya en diverse begrafenisrituelen die per regio en periode verschilden [5](#page=5). ### 4.1 De Hettitische godsdienst en het pantheon De Hettitische religie was polytheïstisch en kende een pantheon dat sterk beïnvloed was door Hurritische goden. Yazilikaya, gelegen nabij Hattusa, fungeerde als een belangrijk openluchtheiligdom en koninklijke herdenkingsplaats voor de staatsgoden. De reliëfs op de wanden van de twee galerijen van Yazilikaya geven een unieke inkijk in dit pantheon [5](#page=5). #### 4.1.1 Yazilikaya: een weergave van het pantheon * **Kamer A (de grote galerij)**: Bevat een processie van 73 godheden. De centrale scène toont de Stormgod Teshub, vergezeld van zijn stier, en de Zonnegodin Hebat, geflankeerd door haar panter [5](#page=5). * **Kamer B (de kleine galerij)**: Toont onder andere de 12 goden van de onderwereld en een gedenkwaardig reliëf van koning Tudhaliya IV die door zijn beschermgod Sharruma wordt omhelsd, wat diende als goddelijke legitimatie van het koningschap. De typische Hettitische iconografie van de 12 goden van de onderwereld kenmerkt zich door hoge hoofddekels, een rok en gordel, een zwaard, en stevige knieën en kuiten [10](#page=10) [5](#page=5). Yazilikaya werd voornamelijk gebruikt tijdens het bestuur van koning Tudhaliya IV in de late 13e eeuw v.Chr., hoewel de site al sinds de 16e eeuw v.Chr. in gebruik was. Het was onder meer een locatie voor de viering van het nieuwe jaar [5](#page=5). ### 4.2 Funeraire praktijken bij de Hettieten De Hettitische funerair cultuur vertoonde een aanzienlijke heterogeniteit, met uiteenlopende begrafenisrituelen die werden aangetroffen op verschillende vindplaatsen in Anatolië [5](#page=5). #### 4.2.1 Variatie in mortuaire gebruiken De Hettieten kenden een grote variatie aan grafstructuren, waaronder: * Pithosbegravingen [5](#page=5). * Kuilgraven [5](#page=5). * (Stenen) kistgraven [5](#page=5). Inhumatie (lichamen begraven) was de meest voorkomende praktijk [5](#page=5). #### 4.2.2 Funeraire praktijken in en rond Hattusa Hattusa zelf vormt een uitzondering, aangezien er in de stad zelf geen graven zijn gevonden. De necropolis Osmankayasi, gelegen buiten de stad op 400 meter van Yazilikaya, biedt echter inzicht in de specifieke funerair rites die eigen zijn aan Hattusa [5](#page=5). * **Oud Koninkrijk (Old Kingdom)**: Graven uit deze periode (tot de 17e eeuw v.Chr.) omvatten inhumaties in kistgraven. Daarnaast werden lichamen gecremeerd met een secundaire depositie van de urnen in natuurlijke rotsnissen [5](#page=5). * **Nieuw Koninkrijk (New Kingdom)**: Hoewel deze periode (14e tot 13e eeuw v.Chr.) het hoogtepunt van het Hettitische Rijk vertegenwoordigt, zijn er nog geen koningsgraven ontdekt. Tekstuele bronnen suggereren dat er sprake was van inhumaties in grote stenen kisten, maar de locatie van deze monumentale koninklijke necropolis blijft onbekend [5](#page=5). > **Tip:** Het is belangrijk op te merken dat de begrafenisrituelen rond Hattusa, met name de crematies en secundaire depositie in urnen, specifiek zijn voor deze stad en dateren uit het Oud Koninkrijk. De specifieke praktijken van het Nieuw Koninkrijk, vooral die van de koninklijke elite, zijn nog niet volledig opgehelderd door archeologische vondsten [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Hattusa | De archeologische site van de voormalige hoofdstad van het Hettitische rijk, gelegen in Anatolië. De stad kende verschillende periodes van bewoning en bloei, en werd rond 1180 v.Chr. definitief verwoest. | | Hettitische Rijk | Een machtig rijk in de late bronstijd, gevestigd in Anatolië, dat zich uitstrekte over een groot deel van Anatolië en delen van Syrië. Het rijk stond bekend om zijn militaire macht, diplomatieke verdragen en geavanceerde bestuurlijke systemen. | | Chalcolithicum | Een overgangsperiode tussen het Neolithicum (steentijd) en de Bronstijd, gekenmerkt door het gelijktijdig gebruik van steen en koper voor gereedschappen en wapens. Op de site van Hattusa is er vroege bewoning uit deze periode aangetroffen. | | Hattische | Verwijst naar de oorspronkelijke bewoners van Anatolië vóór de komst van de Hettieten. De Hattische taal en goden werden door de Hettieten overgenomen en geïntegreerd in hun eigen cultuur en pantheon. | | Assyrische handelspost | Een vestiging van Assyrische handelaren in een vreemd gebied, gericht op de uitwisseling van goederen en de vestiging van handelsnetwerken. In Hattusa was er een belangrijke Assyrische handelspost in de 3e millennium v.Chr. | | Oude Rijk (Hettieten) | De eerste periode van het Hettitische koninkrijk, die duurde van ongeveer 1650 tot 1500 v.Chr. In deze periode werd de macht van de Hettieten geconsolideerd en werd Hattusa tot hoofdstad gemaakt. | | Nieuwe Rijk (Hettieten) | De laatste en meest succesvolle periode van het Hettitische rijk, die duurde van ongeveer 1430 tot 1180 v.Chr. Het rijk kende zijn grootste expansie en bloei, met aanzienlijke culturele en bouwkundige ontwikkelingen. | | Buyukkale | De citadel van Hattusa, die fungeerde als het politieke, administratieve en koninklijke residentiële centrum van het Hettitische Rijk. Hier bevonden zich de paleizen, staatsadministratie en het koninklijk archief. | | Pantheon | De verzameling van alle goden van een bepaald polytheïstisch geloofssysteem. Het Hettitische pantheon was syncretisch en omvatte goden van verschillende volkeren die het rijk had onderworpen of waarmee het in contact kwam. | | Spijkerschrift | Een oud schrift dat werd gebruikt door verschillende culturen in het Nabije Oosten, waaronder de Sumeriërs, Akkadiërs en Hettieten. Het schrift bestond uit wigvormige tekens die in kleitabletten werden gedrukt. | | Luwisch hiërogliefenschrift | Een schrift dat werd gebruikt door de Luwiërs, een volk dat in Anatolië woonde. Dit schrift bestond uit hiëroglyfen en werd voornamelijk gebruikt voor inscripties op monumenten en zegels. | | Late Bronstijd Collapse | Een periode van wijdverbreide sociale ineenstorting en culturele veranderingen in het oostelijke Middellandse Zeegebied rond 1200 v.Chr. Verschillende grote rijken en paleisculturen verdwenen of werden ernstig verzwakt. | | Zeevolkeren | Een coalitie van verschillende volkeren die in de late bronstijd migreerden en invallen deden in het oostelijke Middellandse Zeegebied. Hun precieze oorsprong en rol in de Late Bronstijd Collapse zijn onderwerp van debat. | | Systems Collapse | Een model dat verklaart hoe complexe samenlevingen kunnen instorten als gevolg van een combinatie van meerdere stressfactoren die elkaar versterken, zoals klimaatverandering, invasies, economische instabiliteit en politieke onrust. | | Dendrologisch onderzoek | Wetenschappelijk onderzoek naar bomen en hout, met name de analyse van jaarringen om klimaatschommelingen en historische gebeurtenissen te reconstrueren. Dit type onderzoek heeft bijgedragen aan het begrip van de droogteperiodes rond de val van het Hettitische Rijk. | | Funeraire cultuur | De gebruiken en rituelen die verband houden met de dood en begrafenis van personen binnen een bepaalde cultuur. De Hettitische funeraire cultuur kende variatie, met zowel inhumaties als crematies. | | Cuneïforme tabletten | Kleitabletten waarop geschreven is met spijkerschrift. Deze tabletten dienden als opslag van informatie en vormen een cruciale bron voor de kennis van oude beschavingen, waaronder de Hettieten. |

# Les origines et la période royale de Rome Voici une synthèse détaillée des origines et de la période royale de Rome, destinée à un guide d'étude : ## 1. Les origines et la période royale de Rome Cette section explore les fondements géographiques et mythiques de Rome, ainsi que l'organisation sociale et politique de la période royale, marquée par l'influence étrusque et la mise en place des premières institutions. ### 1.1 Le cadre géographique de l'Italie L'Italie, péninsule située au centre de la Méditerranée, est stratégiquement positionnée entre les bassins occidental et oriental. Sa configuration géographique a joué un rôle déterminant dans son développement et sa conquête. * **La Mer :** La position centrale de l'Italie a grandement favorisé l'expansion romaine, amenant les Romains à nommer la Méditerranée "Mare Nostrum" (notre mer) dès le IIe siècle av. J.-C. * **Le Relief :** La chaîne étroite des Apennins, qui forme l'épine dorsale de la péninsule, a entraîné un morcellement du territoire en diverses unités indépendantes. * **Les Plaines Fertiles de l'Ouest :** Ces régions ont été particulièrement importantes pour le développement de Rome : * L'Étrurie (actuelle Toscane) : Terre des Étrusques, peuple influent. * Le Latium : Région habitée par les Latins, où Rome est fondée. * La Campanie : Région riche et disputée, incluant Naples ("nouvelle cité"), fondée par les Grecs. ### 1.2 La fondation de la cité : mythe et histoire La version officielle de la fondation de Rome, fixée sous Auguste par Tite-Live et Virgile, date cet événement de -753 av. J.-C. Cette date sert de *terminus a quo* pour la chronologie romaine. * **Le Rite de Fondation :** La légende raconte que Romulus aurait tracé les limites de la cité avec une charrue, un acte symbolique définissant le territoire et le pouvoir. ### 1.3 Le Pomérium : espace sacré et limites du pouvoir Le tracé de Romulus définit le *pomérium*, l'espace sacré de la ville, protégé par les dieux. * **Tabous Religieux :** À l'intérieur du *pomérium*, les inhumations étaient interdites, et les activités guerrières proscrites. * **Distinction Pouvoir Civil / Pouvoir Militaire :** Cette règle fondamentale du droit public romain stipule que le pouvoir militaire ne s'exerce qu'à l'extérieur des murs de la cité. Utiliser la force militaire *domi* (à l'intérieur) était une grave illégalité qui entachait la légitimité du dirigeant. * L'*impérium* : Pouvoir suprême, il s'exerçait différemment selon qu'il était exercé à l'intérieur (*domi*) ou à la guerre (*militiae*). ### 1.4 La notion de Cité Antique (Polis) La cité antique se définit moins par son territoire que par sa population et leur participation à la vie collective. * **Communauté de Citoyens :** Pour les spécialistes, la cité est une communauté d'*hommes*, de *citoyens* (*polytaï*), participant aux affaires collectives (*politika*). * **Participation Citoyenne :** Être citoyen impliquait de participer à la défense, aux affaires religieuses, politiques (*politeia*) et économiques. * **Influence Étrusque :** Cette forme de cité s'est réellement affirmée au VIe siècle av. J.-C., sous l'influence étrusque, marquant le dernier siècle de la royauté. ### 1.5 Les peuples fondateurs et la royauté latine Rome a été fondée par l'association de deux peuples : 1. **Les Latins :** Peuples autochtones du Latium, de langue indo-européenne, ils ont apporté une organisation sociale patriarcale rigoureuse. 2. **Les Étrusques :** Peuple plus évolué, établi au nord, ils ont modernisé les institutions latines, notamment par leur système politique et leur urbanisme. ### 1.6 L'organisation patriarcale des Latins Au VIIIe siècle, les Latins, peuple pastoral, vivaient dans une société structurée par des principes rigoureux : * **Organisation Gentilice :** La société était organisée autour de la *Gens* (pluriel : *Gentes*), une grande famille regroupant plusieurs foyers unis par un ancêtre commun. * **Nomenclature Romaine :** Le nom romain (prénom, *Gens*, surnom) reflétait cette appartenance. Par exemple, *Caius Julius Caesar* indiquait le prénom (*Caius*), l'appartenance à la *Gens Julia*, et une branche familiale (*Caesar*). * **La Gens :** C'était une entité religieuse (culte de la divinité et de l'ancêtre), politique (dirigée par un *Pater* élu par les *patres familias*), économique (territoire cultivé en autarcie, solidarité financière) et juridique (coutumes interprétées par le *Pater*, pouvoir d'exclusion). Ce droit de la *Gens* a longtemps freiné le développement du droit de la cité. * **Le Pater Familias :** Au sein de la famille, l'ascendant mâle le plus âgé, seul *sui juris* (jouissant de la capacité juridique et politique), exerçait un pouvoir absolu. * **Le Lien de Clientèle :** Les *Patres* puissants s'entouraient de clients, des hommes libres sous leur protection en échange de services, notamment politiques (vote). Cette relation, fondée sur la *fides* (confiance), était héréditaire et synallagmatique. ### 1.7 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques, peuple commerçant et urbanisé, ont eu un impact majeur sur Rome : * **Système Politique :** Ils ont importé le concept de *cité* (*polis*), une communauté d'hommes participant à la vie collective. Bien qu'unis en confédérations, ils ont fait de Rome une cité, préfigurant l'État moderne par la reconnaissance de l'intérêt collectif et la définition des droits et obligations des citoyens. Ils sont à l'origine du concept d'*impérium*. * **Développement Économique et Urbanistique :** Riches par leur agriculture, l'exploitation minière et le commerce, ils ont doté leurs villes d'urbanisme moderne : constructions en pierre, rues rectilignes, murailles. Ils ont introduit l'usage de l'alphabet et des symboles du pouvoir (pourpre, couronne, sceptre, licteurs). * **Influence Culturelle :** Aspects religieux romains issus des Étrusques, notamment via la Grande Grèce. ### 1.8 La royauté romaine : un système politique en évolution La royauté romaine n'est pas un système figé ; elle connaît des mutations profondes. * **La Royauté Archaïque des Latins :** Caractérisée par un roi aux pouvoirs encadrés par les *patres*. * **Désignation Complexe du Roi :** Pas héréditaire ; procédure religieuse avec une période d'*interrègne* où le Sénat détient le pouvoir. Le nouveau roi était choisi par les dieux (*auspicia*), puis son choix était soumis aux *comices curiates*. * **Pouvoirs Réduits du Roi :** Intermédiaire entre les dieux et les hommes, chef militaire, mais devait partager la déclaration de guerre avec le Sénat. Pouvoirs judiciaires limités, le droit pénal était restreint (parricide, haute trahison), le reste relevant de la justice privée. * **Le Sénat :** Composé des chefs de *Gentes* et des patriciens (*patres*), il assistait le roi, son pouvoir était diffus mais d'une grande influence. * **Les Comices Curiates :** Assemblée archaïque, dominée par les chefs de *gentes*, son rôle était mineur, principalement pour approuver ou rejeter l'ordre du jour, avec des attributions en droit privé (testaments). * **La Royauté Populaire Étrusque :** Les Étrusques, en cherchant le soutien de la population autochtone exclue du système latin, ont imposé un pouvoir plus politique et centralisé. * **Renforcement du Pouvoir Royal :** Introduction de l'*impérium*, un pouvoir de commandement général civil et militaire, souverain par essence, moins légitimé religieusement mais plus politique. Les pouvoirs judiciaires du roi s'accroissent. * **Les Réformes Serviennes :** Attribuées à Servius Tullius, elles ont profondément marqué la société : * **Mutation Économique et Militaire :** Essor économique favorisant marchands et artisans. Le facteur hoplitique (infanterie équipée) rend la guerre moins aristocratique et renforce la cohésion de la cité. * **Nouvelle Répartition des Citoyens :** * **Comices Centuriates :** Créées à partir de l'organisation militaire, basées sur le critère économique (*timocratie*). Les citoyens sont répartis en centuries selon leur fortune et leur âge. Le vote est inégalitaire et contrôlé par les plus riches. * **Répartition en Tribus :** Organisation géographique (tribus urbaines et rustiques) visant une plus grande objectivité, mais détournée par la *nobilitas* pour maintenir sa prépondérance. ### 1.9 L'émergence de l'aristocratie : le Patriciat À la fin de la période royale, les *Gentes* les plus puissantes forment une aristocratie : le Patriciat, dont le pouvoir repose sur la naissance et non sur la seule richesse. Le Sénat concentre l'essentiel des pouvoirs. ### 1.10 Le legs de la royauté Le legs de la royauté à Rome est multiple : le Sénat, le concept d'*impérium* introduit par les Étrusques, et le principe *timocratique* qui sera au cœur du système républicain. --- # La République romaine : institutions et conflits Voici une synthèse du sujet "La République romaine : institutions et conflits", conçue comme un guide d'étude complet pour un examen. ## 2. La République romaine : institutions et conflits La République romaine, s'étendant sur près de cinq siècles, représente le régime politique majeur de Rome, fondé sur la coutume plutôt que sur un texte constitutionnel écrit, et marqué par une lutte constante entre l'aristocratie et le peuple, menant ultimement à sa transformation en Empire. ### 2.1 Les fondements de la cité et l'héritage de la royauté L'étude des institutions romaines est essentielle à la compréhension des fondements de nos civilisations modernes, notamment par l'apport du concept d'État et l'influence durable du droit romain sur les systèmes juridiques actuels. Le terme "État" lui-même dérive du latin *statuts*, signifiant "ce qui est stable". La redécouverte du droit romain au XIIe siècle a donné naissance au *Jus commune*, base des systèmes juridiques romano-germaniques. Les Romains ont également instauré la distinction fondamentale entre droit privé et droit public, et leur vocabulaire institutionnel tel que *cité*, *citoyen*, *République* (*res publica*), *magistrat*, *Sénat*, et *loi* (*lex*), résonne encore aujourd'hui. #### 2.1.1 La période royale : émergence et structures initiales (-753 à -509 av. J.-C.) La période royale pose les fondations de la cité romaine, bien que souvent enveloppée de mythes. ##### 2.1.1.1 Origines de Rome : géographie et mythe L'Italie, péninsule centrale de la Méditerranée, offre une position stratégique favorable. Le relief apennin a favorisé la fragmentation territoriale, tandis que les plaines occidentales (Étrurie, Latium, Campanie) étaient des foyers de peuplement et d'influences culturelles. La date fondatrice de -753 av. J.-C., fixée par Tite-Live et Virgile sous Auguste, marque le début de la chronologie romaine. Le rite de fondation par Romulus, traçant les limites de la ville avec une charrue, symbolise la délimitation du territoire et du pouvoir. ##### 2.1.1.2 La notion de cité antique (Polis) La cité antique se définit moins par son espace géographique que par sa communauté de citoyens (*polytaï*) participant activement aux affaires collectives (*politika*). Cette participation implique des devoirs dans la défense, la religion, la politique et l'économie. L'émergence de cette forme de cité s'est manifestée au VIe siècle av. J.-C., sous l'influence étrusque. ##### 2.1.1.3 Peuples fondateurs et royauté latine Rome trouve ses origines dans l'association des Latins, peuplade pastorale du Latium, et des Étrusques, peuple plus avancé ayant modernisé les institutions latines. La royauté latine, particulièrement rigoureuse, était basée sur une organisation patriarcale et gentilicienne. * **L'organisation gentilice :** La société était structurée autour de la *Gens*, une grande famille se reconnaissant un ancêtre commun. La *Gens* constituait une entité religieuse (culte de la divinité et de l'ancêtre), politique (dirigée par un *Pater* et le Sénat), économique (territoire autarcique et solidarité financière), et juridique (juridiction du *Pater*). Le nom romain reflétait cette appartenance (prénom, nom de la *Gens*, surnom). * **Le lien de clientèle :** Les *Patres* les plus puissants s'entouraient de clients, hommes libres leur devant fidélité et services en échange de protection. Cette relation, fondée sur la *fides* (fiduciaire), était héréditaire et synallagmatique, préfigurant les liens féodaux-vassaliques du Moyen Âge. * **L'influence étrusque :** Les Étrusques, peuple commerçant et urbanisé, ont fortement influencé Rome. Ils ont apporté un système politique avancé, un urbanisme moderne (rues rectilignes, murailles), l'usage de l'alphabet, et des symboles du pouvoir (pourpre, sceptre, licteurs). Le concept de cité, emprunté aux Grecs, a été adapté par les Étrusques, faisant de Rome une cité politiquement organisée. ##### 2.1.1.4 La royauté romaine : évolution et institutions La royauté romaine a connu une évolution, passant d'une phase archaïque latine à une phase plus "populaire" étrusque. * **Royauté archaïque latine :** Le roi, dont la désignation était complexe (interrègne, auspices, vote des comices curiates), avait des pouvoirs encadrés par les *Patres* et le Sénat. Ses fonctions étaient religieuses (interprétation des dieux, calendrier), militaires, et judiciaires limitées. Le Sénat, composé des chefs de *Gentes* et de patriciens, concentrait une grande partie du pouvoir. Les Comices curiates, assemblée du peuple, avaient un rôle mineur, principalement dans le droit privé (testaments, adoptions). * **Royauté populaire étrusque :** Les rois étrusques ont renforcé le pouvoir royal avec le concept d'*Impérium*, pouvoir de commandement général civil et militaire, souverain par essence et moins soumis aux *Gentes*. Ils ont également introduit des réformes importantes, potentiellement les réformes serviennes, visant à élargir le corps civique. Ces réformes, motivées par l'essor économique et le facteur hoplitique (équité dans l'équipement militaire), ont conduit à une nouvelle répartition des citoyens par classes et à la création des Comices centuriates. Le principe timocratique, où la fortune détermine le rôle et les droits, a commencé à s'implanter. La répartition géographique par tribus, visant une plus grande objectivité, a également été introduite. ### 2.2 La République romaine : institutions et conflits (-509 à -27 av. J.-C.) La République romaine, régime de cinq siècles fondé sur la coutume, fut une oligarchie où le pouvoir était détenu par la *Nobilitas*, élite mêlant anciens patriciens et plébéiens fortunés. Son organisation institutionnelle, loin d'être statique, a évolué sous la pression des conflits internes et des expansions territoriales. #### 2.2.1 La lente émergence de la cité républicaine (Vème - milieu du IIème s. av. J.-C.) La transition de la royauté à la République fut marquée par une révolution conservatrice aristocratique et une longue lutte entre le Patriciat et la Plèbe. ##### 2.2.1.1 Une révolution en trompe-l'œil et des institutions aristocratiques La révolution de -509, chassant le dernier roi étrusque, Tarquin le Superbe, est vue par les historiens romains comme une libération populaire, mais fut en réalité une reconquête du pouvoir par les patriciens, qui rétablirent un système aristocratique. Deux magistrats, les consuls, remplacèrent le roi, exerçant l'*Impérium*. Ces magistrats, choisis parmi les patriciens, étaient soumis à la collégialité et à l'annualité pour éviter le retour d'un pouvoir personnel. ##### 2.2.1.2 Le lent développement territorial de la cité romaine Au cours des deux premiers siècles de la République, Rome conquiert l'Italie, non sans difficultés (sac de Rome par les Gaulois en -390). La constitution d'un véritable empire géographique ne s'achève qu'après les Guerres Puniques (-264 à -146 av. J.-C.). Cette expansion exceptionnelle rend les anciennes institutions, conçues pour une petite cité, inefficaces et accentue les tensions sociales et politiques. ##### 2.2.1.3 Le conflit fondateur : la lutte entre le Patriciat et la Plèbe Ce conflit, initié dès le début de la République, opposa les patriciens (aristocratie de naissance détenant le monopole des magistratures et du Sénat) à la plèbe (ensemble des citoyens exclus des fonctions essentielles). La *Nobilitas*, nouvelle classe dirigeante, émergera de ce conflit au IIIe siècle av. J.-C., composée d'anciennes familles patriciennes et de l'élite plébéienne. ###### 2.2.1.3.1 La révolte initiale de la plèbe Les revendications plébéiennes portaient principalement sur des questions économiques et sociales : * **Les dettes :** Les petits paysans plébéiens, ruinés par les guerres continues, s'endettaient auprès des patriciens avec des taux d'intérêt usuraires, risquant l'emprisonnement ou la servitude. Ils réclamaient un aménagement des dettes. * **La question agraire :** Les patriciens accaparent l'*Ager Publicus* (terres publiques issues des conquêtes), exploitées à des conditions avantageuses, au détriment des plébéiens qui participaient activement aux campagnes militaires. Ils exigeaient un partage plus équitable des terres et des distributions de blé. Ces revendications ont conduit à la première sécession de la plèbe en -494 av. J.-C., sur le Mont Sacré, menaçant de fonder une nouvelle cité. ###### 2.2.1.3.2 Les institutions révolutionnaires de la plèbe Face à cette menace, les patriciens durent céder et reconnaître des institutions plébéiennes distinctes, considérées comme révolutionnaires car issues d'un mouvement sécessionniste : * **Les magistrats de la plèbe :** * **Les tribuns de la plèbe :** Originellement deux, puis dix, ils étaient élus par l'assemblée de la plèbe et bénéficiaient de l'*inviolabilité tribunicienne* (sacrés et inviolables, toute atteinte à leur personne étant un sacrilège). Leur pouvoir de *véto* (*prohibitio* et *intercessio*) pouvait paralyser toute décision publique portant atteinte à la plèbe, y compris celles du Sénat ou des consuls. Ils pouvaient également convoquer l'assemblée de la plèbe et présenter des plébiscites. * **Les édiles de la plèbe :** Apparus plus tard, ils avaient des fonctions religieuses, de surveillance des marchés et du ravitaillement, et servaient d'auxiliaires aux tribuns. * **L'assemblée de la plèbe (*Concilia Plebis*) :** Composée uniquement de plébéiens, elle élisait les magistrats plébéiens, exerçait des pouvoirs judiciaires limités à la plèbe, et votait des plébiscites, qui finirent par avoir une valeur législative quasi équivalente aux lois votées par l'ensemble du peuple (*populus*). ###### 2.2.1.3.3 Les conquêtes de la plèbe Les conquêtes plébéiennes furent d'abord juridiques, puis politiques, avec des succès limités en matière économique et sociale. * **L'égalité juridique :** * **La loi des XII Tables (-450 av. J.-C.) :** Cette loi, rédigée pour mettre fin à l'arbitraire patricien dans l'interprétation du droit coutumier, consacra des principes essentiels : la fixation de la règle de droit par écrit, la séparation du droit (*Jus*) et du religieux (*Fas*), l'égalité juridique entre patriciens et plébéiens (même si l'accès aux actions judiciaires resta long à se concrétiser), et l'*appel au peuple* (*provocatio ad populum*) contre les décisions des magistrats pouvant aller jusqu'à la peine de mort ou l'exil. Cependant, les mariages mixtes restèrent interdits jusqu'en -449. * **L'égalité politique :** * **Les lois Valeriae-Horatiae (-449 av. J.-C.) :** Elles reconnurent officiellement les institutions plébéiennes et donnèrent force obligatoire aux plébiscites pour tout le *populus*, sous réserve de l'approbation du Sénat. * **L'accès progressif aux institutions républicaines :** Après une longue lutte, le *Plébiscite Licinio-Sextien* (-367 av. J.-C.) permit aux plébéiens d'accéder au consulat, puis progressivement à toutes les magistratures. L'accès au Sénat se fit indirectement, les anciens magistrats plébéiens pouvant y entrer. * **Les conquêtes limitées en matière économique et sociale :** Les revendications sur la réforme agraire et l'allégement des dettes furent les moins satisfaites. Le *Plébiscite Licinio-Sextien* accorda un délai de trois ans pour le remboursement des dettes et limita la taille des exploitations de l'*Ager Publicus*, mais ces mesures furent peu appliquées. La *loi Poetelia-Papiria* (-326 av. J.-C.) abrogea enfin l'esclavage pour dettes. ##### 2.2.1.4 La constitution d'une aristocratie patricio-plébéienne : la Nobilitas Les conquêtes plébéiennes aboutirent à la formation d'une nouvelle élite dirigeante, la *Nobilitas*, issue du rapprochement entre les grandes familles patriciennes et la fraction supérieure de la plèbe ayant accédé aux hautes magistratures. Cette *Nobilitas*, minorité de quelques centaines de familles, monopolisa les charges publiques, le Sénat, et les gouvernements de provinces, tirant ses revenus de l'agriculture, du commerce et des finances. Bien que n'étant pas une noblesse de sang héréditaire, elle se reserva de fait les plus hautes fonctions, assurant la continuité politique de Rome, mais contribuant à la sclérose du système républicain et au rejet de cette élite par le reste de la population. #### 2.2.2 La "Res Publica", un équilibre instable entre trois principes de gouvernement La République romaine, bien que techniquement une cité, géographiquement un empire, fonctionnait sur des principes institutionnels distincts de nos conceptions modernes : pas de séparation nette entre fonctions religieuses et politiques, ni entre les pouvoirs législatif, juridique et exécutif. Sa constitution était empirique, coutumière et, selon Polybe, mixte, conciliant principes monarchique (magistrats), aristocratique (Sénat) et démocratique (assemblées populaires). ##### 2.2.2.1 Un populus fragmenté au sein des assemblées Le peuple romain était réuni dans quatre assemblées, chacune basée sur un critère de regroupement différent, reflétant la structure sociale et politique : * **Les Comices curiates :** Vestige de la royauté, basés sur les *Gentes*, leur rôle politique était devenu fictionnel, conservant quelques prérogatives en droit privé (testaments). * **Les Comices centuriates :** Créés à la fin de la royauté étrusque, basés sur le critère timocratique (fortune) et l'organisation militaire. Ils élisaient les magistrats supérieurs, votaient les lois importantes (*leges*), décidaient de la guerre et de la paix, et rendaient justice pour les crimes graves. Leur organisation inégalitaire favorisait l'élite fortunée, notamment par le vote par centuries et le vote préférentiel de la centurie prérogative. * **Les Comices tributes :** Basés sur le critère géographique (domicile), ils rassemblaient patriciens et plébéiens. Bien que plus ouverts que les comices centuriates, leur composition fut détournée par la *Nobilitas* pour favoriser les riches propriétaires fonciers dans les tribus rurales. Leurs attributions étaient plus limitées, notamment dans l'élection des magistrats inférieurs et le vote de règlements. * **L'assemblée de la plèbe :** Composée uniquement de plébéiens, elle élisait les tribuns et votait les plébiscites. Les assemblées populaires, bien que théoriquement le fondement démocratique du régime, souffraient d'un faible taux de participation et de l'influence prépondérante de la *Nobilitas*. ##### 2.2.2.2 Les magistrats, un pouvoir étroitement surveillé Les magistrats romains, élus pour un an, soumis à la collégialité et à la gratuité, incarnaient la rupture avec la royauté. Leurs pouvoirs, bien qu'étendus (*potestas*, *imperium*, *auspicium*), étaient encadrés par des principes stricts : * **Principes restreignant l'exercice des magistratures :** Élection (avec *docimasie* et *cursus honorum*), annualité (sauf exceptions comme la dictature), collégialité (sauf dictature), gratuité (financée par l'enrichissement personnel et les donations), responsabilité (à l'issue du mandat), non cumul et non itération (interdiction de réélection immédiate et de cumul des fonctions). * **Pouvoirs étendus des magistrats :** * **La *Potestas* :** Pouvoir général d'expression de la volonté de la cité et pouvoir de contrainte (*cohercitio minor* pour les magistrats inférieurs). * **L'*Impérium* :** Pouvoir de commandement suprême civil et militaire (*imperium militiae*), détenu par les magistrats supérieurs (préteurs, consuls, dictateur), incluant le droit de vie et de mort (limité par la *provocatio ad populum*), de lever des troupes, d'imposer la décimation ou de célébrer un Triomphe. * **L'*Auspicium* :** Droit de consulter les dieux pour connaître leur volonté. * **Principales magistratures :** * **La Questure :** Magistrature financière, première étape du *cursus honorum*. * **L'Édilie curule :** Organisation des jeux, police urbaine, urbanisme, et supervision de l'*annone* (approvisionnement en blé). * **La Préture :** Magistrature judiciaire principale, organisant les procès et créant le Droit prétorien. * **Le Consulat :** Magistrature suprême, dirigeant le gouvernement, président les assemblées et exerçant le commandement militaire. * **La Censure :** Magistrature prestigieuse, responsable du recensement, de la gestion du patrimoine de l'État, et de la surveillance des mœurs. * **La Dictature :** Magistrature extraordinaire en temps de crise grave, dotée de pouvoirs illimités mais pour une durée limitée à 6 mois. Ces principes, bien qu'encadrant le pouvoir, furent progressivement violés à la fin de la République, contribuant à sa crise. ##### 2.2.2.3 Le Sénat, une pure institution oligarchique Le Sénat, composé de 300 membres (les sénateurs), issus principalement des anciens magistrats et appartenant à la *Nobilitas*, était le conseil permanent de la République. Bien que théoriquement un conseil, son *auctoritas* (autorité morale et garant de la cité) lui conférait un pouvoir de décision pratique essentiel, notamment en politique étrangère, militaire, financière, judiciaire et religieuse. Il influençait les décisions des magistrats et des assemblées, assurant ainsi la stabilité et la continuité de la politique romaine. Sa composition et ses débats, bien qu'officiellement ouverts aux fils de la *nobilitas*, étaient dominés par une élite restreinte. #### 2.2.3 La crise de la République (IIème s. à -27 av. J.-C.) La fin de la République fut marquée par des tensions économiques, sociales et politiques croissantes, une violence politique inédite et la violation des règles constitutionnelles. ##### 2.2.3.1 Les tentatives de réforme des Gracques et de Sylla * **Les Gracques (-133 à -123 av. J.-C.) :** Tiberius et Caius Gracchus tentèrent des réformes agraires et sociales radicales, se heurtant violemment à l'opposition du Sénat et du parti des *Optimates*. Ils initièrent l'ère des meurtres politiques. * **Sylla (-82 à -79 av. J.-C.) :** Tentant une restauration aristocratique, il instaura une dictature anticonstitutionnelle marquée par des proscriptions, renforçant les pouvoirs du Sénat et affaiblissant les puissances concurrentes. Ces périodes virent la fracture de l'élite romaine entre les *Populares* (favorables au peuple) et les *Optimates* (défenseurs des privilèges sénatoriaux). ##### 2.2.3.2 L'agonie de la République (78-27 av. J.-C.) L'instabilité politique s'accrut, menant à l'émergence de généraux ambitieux et à la remise en cause des institutions républicaines. * **La tentative inaboutie de César (-49 à -44 av. J.-C.) :** Jules César s'empara du pouvoir, devenant dictateur à vie, cumulant les magistratures et concentrant un pouvoir personnel avant son assassinat. * **L'instauration de l'Empire par Octave-Auguste (-27 av. J.-C.) :** Héritier de César, Octave-Auguste, par une stratégie politique habile, prétendit restaurer la République tout en instaurant de fait une monarchie. Il reçut l'*auctoritas* du Sénat, le titre d'*Auguste*, le pouvoir tribunicien et l'*imperium proconsulare majus*, se plaçant au-dessus de tous les autres magistrats et devenant inviolable, inaugurant ainsi le régime impérial. En résumé, la République romaine, née d'une lutte pour l'égalité et la gestion de la *res publica*, fut confrontée à une instabilité structurelle due à l'élargissement territorial, aux inégalités persistantes, et à la concentration du pouvoir au sein d'une élite (la *Nobilitas*). Les tentatives de réforme, bien qu'ayant parfois abouti à des avancées significatives (égalité juridique, accès aux magistratures), furent souvent dévoyées ou réprimées violemment, conduisant à une crise politique majeure qui ouvrit la voie à l'Empire. --- # Le fonctionnement des institutions républicaines romaines Voici une synthèse détaillée sur le fonctionnement des institutions républicaines romaines, conçue comme un guide d'étude complet pour les examens. ## 3. Le fonctionnement des institutions républicaines romaines La République romaine, régime qui dura cinq siècles, repose sur la coutume et non sur un texte constitutionnel écrit, structurant la vie politique autour d'une oligarchie exercée par la *nobilitas*. ### 3.1 La période royale et l'émergence de Rome (-753 à -509 av. J.-C.) Cette période initiale a posé les fondations de la cité romaine. #### 3.1.1 Les origines de Rome La fondation légendaire de Rome en -753 par Romulus, marquant le *terminus a quo* de la chronologie romaine, est associée au rite du tracé du *pomérium*, espace sacré délimitant la ville et ses tabous religieux, notamment l'interdiction des guerres à l'intérieur. Cette distinction entre pouvoir civil (*domi*) et pouvoir militaire (*militiae*) est fondamentale en droit public romain. La cité antique se définit par sa communauté de citoyens (*polytaï*) participant aux affaires collectives. Cette forme de cité se développe au VIe siècle av. J.-C., influencée par les Latins et les Étrusques. * **L'organisation patriarcale latine :** La société est structurée autour de la *Gens*, grande famille se reconnaissant un ancêtre commun. Le *Pater* dirige la *Gens*, et le Sénat, composé des anciens, conseille. Le *Pater Familias* détient le pouvoir juridique et politique au sein de la famille. Le lien de clientèle se développe, où des hommes libres offrent protection en échange de services, notamment politiques. * **L'influence étrusque :** Les Étrusques, peuple commerçant et urbaniste, apportent un système politique plus avancé basé sur le concept de cité, l'urbanisme moderne (rues rectilignes, murailles) et l'alphabet. Ils introduisent le concept d'*Impérium* pour le pouvoir royal, un pouvoir de commandement général civil et militaire, plus politique et souverain que celui des rois latins. * **Les réformes serviennes :** Attribuées à Servius Tullius, ces réformes visent à élargir le corps civique en se basant sur le critère économique (*timocratie*), influencé par le modèle grec. La création des *comices centuriates* réunit les citoyens par centuries, en fonction de leur richesse et de leur équipement militaire. La répartition en tribus, initialement géographiques, permet une organisation plus objective. Ces réformes élargissent la participation aux affaires communes. #### 3.1.2 La royauté romaine et son évolution * **La royauté archaïque latine :** Le roi, désigné par un complexe processus religieux impliquant les auspices et le vote des comices curiates, voit ses pouvoirs encadrés par les Pères (*Patres*) et le Sénat. Ses fonctions sont consultatives, religieuses, militaires et judiciaires limitées. * **La royauté populaire étrusque :** Cette période voit le renforcement du pouvoir royal par l'*Impérium* et l'élargissement du corps civique grâce aux réformes serviennes, qui préfigurent le principe timocratique de la République. Le Sénat concentre l'essentiel des pouvoirs, composé des chefs de *Gentes* patriciennes. Les *comices curiates* ont un rôle mineur, principalement en droit privé. ### 3.2 La République romaine (-509 à -27 av. J.-C.) La République, traduite par *Res Publica* (« chose publique »), est fondée sur le principe d'une gestion des affaires communes dans l'intérêt de tous, mais elle est initialement une oligarchie réservée aux patriciens. #### 3.2.1 La révolution en trompe-l'œil et les premières institutions aristocratiques La fin de la royauté étrusque en -509 n'est pas une révolution populaire mais une révolution conservatrice, initiée par les patriciens pour retrouver leurs privilèges perdus sous la royauté étrusque. Les premières institutions républicaines sont fortement aristocratiques, avec l'émergence de deux magistrats remplaçant le roi et exerçant l'*Impérium*. Ces magistrats sont choisis parmi les patriciens et soumis au principe de collégialité et d'annualité. #### 3.2.2 Le lent développement territorial et les conflits politiques Les conquêtes romaines sont lentes, mais la victoire sur Carthage (Guerres Puniques) permet à Rome de constituer un empire, rendant les anciennes institutions urbaines inefficaces. Les conflits politiques et sociaux internes, notamment entre patriciat et plèbe, poussent à des concessions. ##### 3.2.2.1 Le conflit fondateur : la lutte entre le patriciat et la plèbe * **La révolte initiale de la plèbe (-494 av. J.-C.) :** Les revendications de la plèbe portent sur des questions économiques (dettes usuraires, répartition des terres de l'*ager publicus*) et sociales. La plèbe obtient des institutions propres : les tribuns de la plèbe (inviolables et dotés d'un droit de véto) et l'assemblée de la plèbe (*Concilia plebis*), qui vote des plébiscites. * **Les conquêtes de la plèbe :** * **Égalité juridique :** La loi des XII Tables (-450 av. J.-C.) met par écrit le droit, le sépare du religieux (*Jus* vs *Fas*), consacre l'égalité juridique entre patriciens et plébéiens, et institue la *provocatio ad populum* (appel au peuple) contre les décisions des magistrats. Cependant, l'application procédurale et l'interdiction des mariages mixtes limitent cette égalité. * **Égalité politique :** Les lois Valeriae-Horatie (-449 av. J.-C.) reconnaissent les institutions plébéiennes et la force obligatoire des plébiscites. Progressivement, les plébéiens accèdent aux magistratures supérieures grâce au plébiscite Licinio-Sextien (-367 av. J.-C.) qui ouvre le consulat aux non-patriciens. La loi Poetelia-Papiria (-326 av. J.-C.) abolit l'esclavage pour dettes. * **La constitution d'une aristocratie patricio-plébéienne : la *nobilitas*** * **Définition :** Issue du conflit, la *nobilitas* est une nouvelle classe dirigeante composée de familles patriciennes et plébéiennes ayant accédé aux hautes magistratures, notamment le consulat. Elle se distingue par une noblesse de fonction et tire ses revenus d'activités commerciales et financières. * **Rôle :** La *nobilitas* monopolise les hautes charges publiques et le Sénat, assurant la stabilité politique et la continuité de la politique romaine, mais se sclérose progressivement en une noblesse de sang. #### 3.2.3 La "Res Publica" : un équilibre instable La République romaine est caractérisée par : * Une constitution empirique et coutumière, sans texte écrit fondamental. * Un caractère mixte, combinant des principes monarchiques (magistrats), aristocratiques (Sénat) et démocratiques (assemblées populaires). ##### 3.2.3.1 Le *Populus* fragmenté au sein des Assemblées Le *Populus* est divisé en quatre assemblées aux critères de réunion variés : * **Les Comices curiates :** Vécut de la royauté, basés sur le critère gentilice, ils ont un rôle purement formel et conservent quelques prérogatives en droit privé (testaments). * **Les Comices centiates :** Créés à la fin de la période royale, ils reposent sur le critère timocratique (richesse) et militaire. Leur organisation complexe et leurs modalités de vote inégalitaires favorisent l'élite fortunée (*nobilitas*) et limitent la participation effective du peuple. Ils élisent les magistrats supérieurs, votent les lois (*leges*) importantes, participent aux décisions de guerre et de paix, et jugent les crimes graves (*provocatio ad populum*). * **Les Comices tributes :** Basés sur le critère géographique (domicile), ils sont plus ouverts que les comices centiates. Ils élisent les magistrats inférieurs et votent des règlements (*plebiscites*) de moindre importance. Ils sont présidés par un magistrat supérieur. * **L'assemblée de la plèbe (*Concilia plebis*) :** Composée uniquement de plébéiens, elle élit les magistrats plébéiens (tribuns et édiles) et vote les plébiscites, qui acquièrent progressivement une valeur législative égale à celle des *leges*. ##### 3.2.3.2 Les Magistrats : un pouvoir étroitement surveillé Les magistrats, représentants de la *Res Publica*, exercent le pouvoir (*potestas* et *impérium*) sous de strictes contraintes : élection, annualité, collégialité, gratuité, responsabilité, non-cumul et non-itération des fonctions. * **Les principales magistratures :** * **La questure :** Magistrature financière. * **L'édilité curule :** Organisation des jeux, police urbaine, urbanisme, ravitaillement (*annonne*). * **La préture :** Magistrature judiciaire, organisation des procès, création du droit prétorien. * **Le consulat :** Magistrature suprême, direction du gouvernement, commandement militaire. * **La censure :** Gestion du patrimoine de l'État, recensement des citoyens, surveillance des mœurs. * **La dictature :** Magistrature extraordinaire en cas de péril grave, détient l'*impérium* absolu pour une durée maximale de 6 mois. ##### 3.2.3.3 Le Sénat : une institution oligarchique dominante Le Sénat, composé des anciens magistrats, est le conseil permanent de la République. Sa composition est oligarchique, sa prise de décision se fait par débat interne et vote à main levée. * **Pouvoir du Sénat :** Bien que théoriquement un conseil, le Sénat détient une autorité considérable (*auctoritas*) par ses sénatus-consultes. Il dirige la politique extérieure, militaire, financière et judiciaire. Il est le garant de la stabilité romaine. #### 3.2.4 La crise de la République (IIe s. à -27 av. J.-C.) La fin de la République est marquée par : * **Les tentatives de réforme des Gracques :** Les frères Gracques tentent des réformes agraires et sociales, mais sont assassinés par le Sénat, inaugurant une ère de violence politique. * **La division de l'élite :** La *nobilitas* se fracture entre les *populares* (favorables au peuple) et les *optimates* (défenseurs des privilèges sénatoriaux). * **La dictature de Sylla (-82 à -79) :** Sylla rétablit un régime aristocratique en renforçant les pouvoirs du Sénat et en réprimant ses adversaires. * **L'agonie de la République :** * **Jules César :** Devient dictateur à vie, cumulant les pouvoirs, avant d'être assassiné. * **Octave-Auguste :** Instaure l'Empire en -27, feignant de restaurer la République pour concentrer le pouvoir entre ses mains, notamment par la puissance tribunicienne et le titre d'Auguste. --- # L'héritage institutionnel romain Voici une synthèse détaillée sur l'héritage institutionnel romain, rédigée dans le cadre d'un guide d'étude pour un examen. ## 4. L'héritage institutionnel romain L'étude des institutions romaines est essentielle pour comprendre les fondements de nos sociétés modernes, tant sur le plan juridique que politique, grâce à leur influence durable et à la redécouverte de leur droit au Moyen Âge. ### 4.1 Le concept d'État et son influence durable Le terme « État » trouve son origine dans le latin *statuts*, signifiant « ce qui est stable ». Bien que la conception moderne de l'État ait émergé à la fin du Moyen Âge, elle s'est largement appuyée sur le droit public romain pour garantir la permanence de la collectivité. #### 4.1.1 L'influence sur le droit actuel Le droit romain, élaboré sur plus d'un millénaire et adapté à diverses populations, constitue la base des systèmes juridiques romano-germaniques présents dans de nombreux pays européens. #### 4.1.2 La redécouverte au XIIe siècle Au XIIe siècle, les universités européennes redécouvrent des textes fondamentaux du droit romain, donnant naissance au *Jus commune*, un corpus intellectuel bien plus riche que le droit médiéval de l'époque. En France, le droit romain fut le pilier de l'enseignement juridique jusqu'en 1679, date à laquelle le droit français commença à être introduit. #### 4.1.3 Le vocabulaire institutionnel De nombreux termes politiques et institutionnels actuels trouvent leur origine dans le latin romain, tels que : cité, citoyen, intérêt public, République (*res publica*), magistrat, juge (*judex*), ministre, plébiscite (*plebiscitum*), Sénat et loi (*lex*). #### 4.1.4 La summa divisio Les Romains ont établi une distinction fondamentale, encore pertinente aujourd'hui, entre le droit privé et le droit public. ### 4.2 Les origines de Rome et la période royale (-753 à -509 av. J.-C.) Les débuts de Rome, marqués par la période royale, ont posé les fondations de ses structures sociales et politiques initiales. #### 4.2.1 Le cadre géographique de l'Italie L'Italie, péninsule centrale en Méditerranée, a facilité l'expansion romaine. Sa géographie, avec la chaîne des Apennins et ses plaines fertiles (Étrurie, Latium, Campanie), a joué un rôle déterminant dans son développement. #### 4.2.2 La fondation de la cité : mythe et histoire La date légendaire de la fondation de Rome en -753 av. J.-C., fixée par Tite-Live et Virgile, marque le début de la chronologie romaine. Le rite de fondation, où Romulus trace les limites de la ville avec une charrue, symbolise la délimitation du territoire et du pouvoir. #### 4.2.3 Le rite de fondation et l'espace sacré : le Pomérium Le *pomérium* représente l'espace sacré de la ville, protégé par les dieux. L'interdiction des inhumations à l'intérieur et la proscription des activités guerrières soulignent une distinction fondamentale entre pouvoir civil et pouvoir militaire, où l'exercice du militaire est strictement réservé à l'extérieur des murs. L' *impérium* était le pouvoir suprême, dont l'exercice au sein du *pomérium* était considéré comme une grave illégalité. #### 4.2.4 La notion de Cité Antique (Polis) La cité antique se définissait moins par son territoire que par sa communauté de citoyens (*politai*) participant aux affaires collectives (*politica*), incluant la défense, la religion, la politique (*politeia*) et l'économie. Cette forme de cité s'est véritablement affirmée au VIe siècle av. J.-C. #### 4.2.5 Les peuples fondateurs et la royauté latine Rome fut fondée par les Latins, peuple pastoral du Latium, et influencée par les Étrusques, peuple plus avancé. La royauté latine était caractérisée par une organisation patriarcale rigoureuse, structurée autour de la *Gens* (grande famille) et du *pater familias*. ##### 4.2.5.1 L'organisation gentilice La *Gens* constituait une entité religieuse (culte des ancêtres), politique (le chef, le *Pater*, et le Sénat composé des anciens), économique (territoire autarcique) et juridique (coutumes interprétées par le *Pater*). L'organisation de la *Gens* a longtemps freiné le développement du droit de la cité. ##### 4.2.5.2 Le lien de clientèle Les *Pater* s'entouraient de clients, hommes libres leur apportant protection en échange de services, notamment politiques. Cette relation, fondée sur la *fides* (confiance), était héréditaire et synallagmatique, créant une hiérarchie sociale et politique. #### 4.2.6 L'influence déterminante des Étrusques Dominant l'Italie centrale, les Étrusques ont modernisé Rome en introduisant un système politique avancé basé sur le concept de cité, une organisation territoriale avec des règles de droit, et un urbanisme moderne. Ils ont également transmis l'usage de l'alphabet et ont influencé la religion romaine. ##### 4.2.6.1 Un système politique avancé : la Cité Les Étrusques ont fait de Rome une cité, concept qui implique une communauté de citoyens participant à la vie collective. Cette notion de cité, d'abord composée d'hommes participant à la vie politique, religieuse, militaire et économique, préfigure l'État moderne en permettant la reconnaissance de l'intérêt collectif et une définition stricte des droits et obligations des citoyens. ##### 4.2.6.2 Les Étrusques à l'origine du développement de Rome Grâce à leur prospérité commerciale et à leur urbanisme, les Étrusques ont contribué au développement de Rome. Ils ont doté leurs villes de constructions en pierre, de rues rectilignes et de murailles, et ont introduit des aspects de leur religion et de leur alphabet. #### 4.2.7 La royauté romaine, un système politique en pleine évolution La période royale a connu des mutations profondes, notamment avec l'émergence de l'aristocratie du Patriciat, dont le pouvoir reposait sur la naissance. ##### 4.2.7.1 La royauté archaïque des Latins La royauté latine était caractérisée par un roi aux pouvoirs encadrés par les *Patres* (chefs de *Gentes*). La désignation du roi était complexe, faisant appel à la religion (*auspices*), et ses pouvoirs étaient réduits, partageant le droit de déclarer la guerre avec le Sénat. La justice pénale était restreinte, le reste relevant de la justice privée. ##### 4.2.7.2 La royauté populaire étrusque Les Étrusques ont renforcé le pouvoir royal en introduisant le concept d'*Impérium*, un pouvoir de commandement général civil et militaire. Ils ont également apporté des symboles du pouvoir, comme la pourpre et les licteurs. Les réformes serviennes ont élargi le corps civique, notamment grâce à la création des comices centuriates et à la répartition des citoyens en tribus, marquant un pas vers un système plus timocratique où la fortune détermine le rôle de chacun. ### 4.3 La République romaine (-509 à -27 av. J.-C.) La République, régime majeur de Rome durant cinq siècles, reposait sur la coutume et non sur un texte constitutionnel écrit. Bien que le terme *res publica* évoque la « chose commune », le régime était en réalité une oligarchie dominée par la *Nobilitas*, l'élite des citoyens. #### 4.3.1 Une révolution en trompe-l'œil La révolution de -509, bien que présentée comme populaire, fut en réalité une révolution conservatrice menée par les Patriciens pour rétablir leur domination face au caractère plus populaire de la royauté étrusque. #### 4.3.2 Des premières institutions très aristocratiques Les premières institutions républicaines étaient résolument aristocratiques, avec deux magistrats (les consuls) remplaçant le roi, choisis parmi les Patriciens et exerçant l'*impérium*. #### 4.3.3 Le lent développement territorial de la Cité romaine Les conquêtes de Rome furent longues, mais permirent d'étendre son territoire et sa puissance. Cette dilatation exceptionnelle de la cité eut pour conséquence d'accroître les inégalités et d'amener les Patriciens à faire des concessions à la Plèbe. #### 4.3.4 Le conflit fondateur : la lutte entre le Patriciat et la Plèbe Le conflit entre Patriciens et Plébéiens fut le moteur des premières évolutions de la République. Les Plébéiens revendiquaient des améliorations économiques et sociales (dettes, répartition des terres) et obtinrent des institutions propres. ##### 4.3.4.1 Les revendications de la plèbe Les Plébéiens subissaient les conséquences des guerres, s'endettant lourdement avec des taux d'intérêt usuraires. Ils réclamaient également un meilleur accès à l'*ager publicus* (terres publiques) accaparées par les Patriciens. ##### 4.3.4.2 Les institutions révolutionnaires de la plèbe En -494, la plèbe se souleva et créa ses propres institutions : les tribuns de la plèbe, inviolables et dotés d'un pouvoir de véto (*intercessio* et *prohibitio*), et l'assemblée de la plèbe (*Concilia plebis*) qui votait des plébiscites. Ces institutions permirent à la plèbe de faire progresser ses demandes. #### 4.3.5 Les conquêtes de la plèbe La plèbe obtint d'abord l'égalité juridique avec la loi des XII Tables (-450 av. J.-C.), qui mit par écrit le droit et sépara le *Jus* du *Fas*. Elle obtint ensuite l'égalité politique, avec un accès progressif aux magistratures. Cependant, les conquêtes économiques et sociales restèrent plus limitées. ##### 4.3.5.1 La conquête de l'égalité juridique : la loi des XII Tables La loi des XII Tables rendit le droit accessible à tous et consacra l'égalité juridique entre Patriciens et Plébéiens. Elle instaura également la *provocatio ad populum*, un droit d'appel des décisions de justice devant les comices centuriates. ##### 4.3.5.2 La difficile conquête de l'égalité politique Les lois Valeriae-Horatie (-449) reconnurent pleinement les institutions plébéiennes, y compris le droit de véto des tribuns, et donnèrent force obligatoire aux plébiscites. L'accès aux magistratures s'ouvrit progressivement aux Plébéiens, culminant avec le plébiscite licinio-sextien (-367) qui permit leur accès au consulat. ##### 4.3.5.3 Les conquêtes limitées en matière économique et sociale Les revendications plébéiennes sur la répartition des terres et l'allégement des dettes furent plus difficiles à satisfaire. Si des concessions temporaires furent faites (plébiscite licinio-sextien) et l'esclavage pour dettes aboli (-326), une minorité de Plébéiens parvint à s'élever socialement et à former une nouvelle élite. #### 4.3.6 La constitution d'une aristocratie patricio-plébéienne : la Nobilitas Les conquêtes de la plèbe conduisirent à la formation de la *Nobilitas*, une nouvelle classe dirigeante issue des grandes familles patriciennes et des Plébéiens ayant accédé aux hautes magistratures. ##### 4.3.6.1 Définition de la Nobilitas La *Nobilitas* comprenait les familles ayant eu au moins un membre exerçant le consulat. Elle constituait une noblesse de fonction, s'enrichissant par des activités commerciales et financières, et s'assurant des soutiens via un vaste réseau de clientèle. ##### 4.3.6.2 Le rôle de la Nobilitas La *Nobilitas* se réserva les hautes charges publiques et les fonctions sénatoriales, assurant ainsi la continuité de la politique romaine sur le long terme. Bien qu'ouverte à une minorité d'*homines novi* (hommes nouveaux), cette classe finit par se scléroser, contribuant à la fin de la République. #### 4.3.7 La "Res Publica", un équilibre instable entre trois principes de gouvernement La Constitution de la République romaine était empirique, coutumière et, selon Polybe, mixte, combinant des éléments monarchiques (magistrats), aristocratiques (Sénat) et démocratiques (assemblées). ##### 4.3.7.1 Un populus fragmenté au sein des Assemblées Les citoyens romains étaient réunis dans quatre assemblées : les comices curiates (vestige de l'époque royale), les comices centuriates (basés sur le critère timocratique, la fortune), les comices tributes (basés sur le critère géographique) et les assemblées de la plèbe (réservées aux Plébéiens). L'organisation des comices centuriates assurait une prépondérance aux plus fortunés. ##### 4.3.7.2 Les magistrats, un pouvoir étroitement surveillé Les magistrats, choisis par élection, exerçaient leurs fonctions pendant un an (*annualité*) et toujours en collégialité. Leurs pouvoirs (*potestas* et *impérium*) étaient étendus mais encadrés par des principes comme la gratuité, la responsabilité, la non-itération et le non-cumul. Les principales magistratures incluaient la questure, l'édilité curule, la préture, le consulat et la censure. Une magistrature extraordinaire, la dictature, pouvait être nommée en cas de péril grave, avec un mandat limité à six mois. ##### 4.3.7.3 Le Sénat, une pure institution oligarchique Le Sénat, organe permanent et influent, fonctionnait comme un conseil. Composé de 300 membres issus de la *Nobilitas*, il exerçait une autorité diffuse mais essentielle à travers l'*auctoritas*. Il dirigeait la politique extérieure, militaire, financière, judiciaire et religieuse. ### 4.4 La crise de la République (IIe s. à -27 av. J.-C.) La fin de la République fut marquée par des tensions politiques et sociales, des tentatives de réforme infructueuses et une montée de la violence. #### 4.4.1 Les tentatives de réforme des Gracques et de Sylla Les frères Gracques (Tiberius et Caius) tentèrent des réformes agraires et sociales qui se heurtèrent à l'opposition du Sénat, menant à leur assassinat. Sylla tenta une restauration aristocratique par une dictature. Ces événements marquèrent le début des guerres civiles et de la violation des règles constitutionnelles. #### 4.4.2 L'agonie de la République La République sombra dans une crise profonde, marquée par les ambitions personnelles de généraux comme Jules César, qui devint dictateur à vie, et Octave-Auguste, qui instaura l'Empire en -27, feignant de restaurer la République tout en concentrant le pouvoir. L'héritage institutionnel romain se transforme ainsi pour donner naissance à une nouvelle forme de pouvoir. > **Tip :** L'héritage institutionnel romain est une combinaison complexe de traditions anciennes et d'innovations politiques. Comprendre les origines, les évolutions et les conflits qui ont marqué ces institutions est crucial pour appréhender la genèse de nombreux concepts juridiques et politiques modernes. > **Exemple :** La notion de *provocatio ad populum* dans le droit romain, permettant un appel des décisions judiciaires devant une assemblée populaire, préfigure les principes de recours et de contrôle de l'autorité judiciaire que l'on retrouve dans de nombreux systèmes juridiques contemporains. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | État | Notion issue du latin « statuts » (ce qui est stable), bâtie par des juristes occidentaux à partir du droit public romain pour assurer la permanence de la collectivité. | | Droit romain | Ensemble de règles juridiques qui ont évolué sur plus d'un millénaire, constituant la matrice des systèmes juridiques romano-germaniques. | | Jus commune | Système juridique européen redécouvert au XIIe siècle, intellectuellement plus riche que le droit médiéval, basé sur le droit romain. | | Droit privé | Branche du droit romain qui régit les relations entre particuliers. | | Droit public | Branche du droit romain qui régit les relations entre les citoyens et l'État, ainsi que l'organisation de l'État lui-même. | | Cité | Communauté d'hommes, de citoyens (polytaï), qui participent aux affaires collectives (política). | | Citoyen | Membre d'une cité antique, impliquant la participation à la défense, aux affaires religieuses, politiques (politeia) et économiques. | | Intérêt public | Notion fondamentale en droit romain, désignant ce qui est bénéfique à la collectivité. | | République (res publica) | Régime politique romain signifiant la « chose commune », bien que souvent oligarchique en pratique. | | Magistrat | Citoyen exerçant des fonctions publiques, militaires ou autres, au nom de la collectivité ou de la cité. | | Juge (judex) | Magistrat chargé de rendre la justice. | | Ministre | Terme hérité de Rome, désignant un fonctionnaire ou un conseiller. | | Plébiscite (plebisciteum) | Décision votée par l'assemblée de la plèbe, qui acquit une valeur législative progressive. | | Sénat | Institution romaine, initialement un conseil des anciens, qui a concentré l'essentiel des pouvoirs sous la République, composé principalement de patriciens et d'anciens magistrats. | | Loi (lex) | Règle de droit d'origine romaine, votée par les comices. | | Patriciat | Aristocratie romaine, dont le pouvoir repose sur la naissance et la prétention à des lignées prestigieuses. | | Noblesse (Nobilitas) | Classe dirigeante romaine issue de la fusion entre patriciens et plébéiens riches ayant accédé aux hautes magistratures. | | Gens | Grande famille romaine regroupant plusieurs foyers se reconnaissant un ancêtre commun. | | Pater Familias | Ascendant mâle le plus âgé dans la cellule familiale romaine, détenant le pouvoir juridique et politique sur les autres membres. | | Sui Juris | Personne jouissant de la pleine capacité juridique et politique, généralement le Pater Familias. | | Clientèle | Relation de protection réciproque entre un patron (membre d'une Gens puissante) et des clients (hommes libres). | | Fides | Notion clé du droit romain, signifiant la fidélité et la confiance mutuelle, fondement du lien de clientèle. | | Pomérium | Espace sacré de la ville de Rome, délimité par un rite religieux, protégé par les dieux et où les activités guerrières étaient proscrites. | | Impérium | Pouvoir suprême, de commandement général, civil et militaire, attribué aux magistrats romains, notamment les consuls. | | Légalité et Légitimité | Distinction entre la conformité à la loi et la reconnaissance du pouvoir, concept important en droit public romain. | | Polis (Cité antique) | Communauté humaine, politique et religieuse, définie par sa population de citoyens participant à la vie collective. | | Politeia | Système de gouvernement d'une cité, impliquant la participation citoyenne. | | Urbs | La ville, en tant qu'élément géographique et centre d'une cité antique. | | Patricien | Membre de l'aristocratie romaine héréditaire. | | Plèbe | Ensemble des citoyens romains ne faisant pas partie du patriciat, initialement exclus des fonctions politiques. | | Populus | Ensemble des citoyens romains, patriciens et plébéiens, constituant le corps civique. | | Comices curiates | Assemblée romaine archaïque basée sur les Gentes, dont le rôle politique s'est affaibli au profit des comices centuriates. | | Comices centuriates | Assemblée romaine majeure, basée sur le critère timocratique (fortune et statut militaire), élisant les magistrats supérieurs et votant les lois importantes. | | Comices tributes | Assemblée romaine organisée par tribus (critère géographique), rassemblant patriciens et plébéiens, dont le vote était moins prévisible que celui des comices centuriates. | | Timocratie | Système politique où la fortune détermine le rôle et les droits des citoyens. | | Plébiscite | Mesure votée par l'assemblée de la plèbe, acquérant progressivement une valeur législative égale à celle des lois. | | Loi des XII Tables | Premier code de lois écrites à Rome, gravé sur des tables de bronze, instaurant une égalité juridique entre patriciens et plébéiens et séparant le droit de la religion. | | Jus | Droit, ensemble des règles juridiques. | | Fas | Domaine religieux, ce qui est permis par les dieux. | | Provocatio ad populum | Droit d'appel au peuple, permettant à un citoyen de contester une décision d'un magistrat devant les comices centuriates. | | Magistrat | Titulaire d'une charge publique dans la République romaine, soumis à des principes stricts comme l'annualité, la collégialité et la gratuité. | | Cursus honorum | Carrière des honneurs, parcours officiel des magistratures romaines, ordonné par loi et expérience. | | Potestas | Puissance ou autorité générale exercée par les magistrats romains. | | Coercitio | Pouvoir de contrainte des magistrats, pouvant aller jusqu'à des sanctions physiques. | | Impérium militiae | Pouvoir de commandement militaire des magistrats supérieurs, s'exerçant en dehors de Rome. | | Auspicium | Droit des magistrats à interroger la volonté des dieux avant d'entreprendre une action importante. | | Questure | Première magistrature du cursus honorum, chargée des finances de l'État. | | Édilité curule | Magistrature chargée de l'organisation des jeux, de la police urbaine, de l'approvisionnement (Annone) et de l'urbanisme. | | Préture | Magistrature judiciaire, organisant les procès et créant le droit prétorien (ou honoraire). | | Consulat | Magistrature suprême, exercée par deux consuls, dirigeant le gouvernement et le commandement militaire. | | Censure | Magistrature chargée de contrôler le patrimoine de l'État, de réaliser le recensement des citoyens et de surveiller les mœurs. | | Dictature | Magistrature extraordinaire, conférée en cas de péril grave, avec des pouvoirs étendus mais limités dans le temps (6 mois maximum). | | Auctoritas | Autorité morale et garantie, conférée par le Sénat, renforçant la légitimité des décisions. | | Sénatus-consulte | Avis officiel du Sénat, qui avait une force pratique quasi impérative. | | SPQR (Senatus Populusque Romanus) | Devise symbolisant l'union entre le Sénat et le peuple romain, cœur du système républicain. | | Populares | Faction politique romaine prônant des réformes en faveur du peuple et une meilleure répartition des richesses. | | Optimates | Faction politique romaine défendant les privilèges du Sénat et de la nobilitas. | | Proscriptions | Listes d'ennemis politiques dont les biens étaient confisqués et la vie menacée, utilisées notamment par Sylla. | | Alea jacta est | Expression latine signifiant « le sort en est jeté », prononcée par Jules César lors de son passage du Rubicon, marquant le début de la guerre civile. | | Ides de Mars | Date du 15 mars, jour de l'assassinat de Jules César en -44 av. J.-C. | | Auguste | Titre conféré à Octave, marquant son statut de « protégé des dieux » et le début de l'Empire romain. | | Imperium proconsulare majus | Pouvoir proconsulaire supérieur, conféré à l'empereur, lui donnant le commandement des armées et l'administration des provinces. | | Puissance tribunicienne | Pouvoir des tribuns de la plèbe, repris par l'empereur, lui conférant un rôle de protecteur de la plèbe et une inviolabilité. | | Crime de lèse-majesté | Crime contre l'empereur, considéré comme un crime contre les dieux et la cité. | | Cité-État | Entité politique autonome, caractérisée par un territoire restreint et une population bien définie, comme Rome avant son expansion. | | Province | Territoire conquis et administré par Rome, réunissant souvent plusieurs peuples sous son autorité. | | Pérégrins | Habitants libres des territoires soumis à Rome, mais ne possédant pas la citoyenneté romaine. | | Libertas | Liberté, notion romaine complexe liée à la richesse, à l'indépendance et au respect des lois. | | Lusus | Loisir, temps libre consacré à la culture, à l'entraînement physique et à la vie publique, considéré comme un privilège des riches. | | Omines novi | « Hommes nouveaux », individus n'appartenant pas à la nobilitas mais ayant accédé aux hautes magistratures. | | Dictateur | Magistrat extraordinaire nommé en cas de crise grave, détenant des pouvoirs exceptionnels mais limités dans le temps. | | Censeur | Magistrat chargé du recensement, de la gestion des finances publiques, de l'attribution des terres et de la surveillance des mœurs. | | Lucius Cornelius Sulla Felix | Général et homme politique romain, vainqueur de la guerre civile contre Marius, devenu dictateur et ayant mené des réformes aristocratiques. | | Les Gracques | Tiberius et Caius Gracchus, tribuns de la plèbe ayant tenté des réformes agraires et sociales, assassinés par le Sénat. | | Lex Valeriae-Horatiae | Lois votées en -449, reconnaissant pleinement les institutions plébéiennes et donnant force obligatoire aux plébiscites. | | Lex Poetelia-Papiria | Loi votée en -326, abolissant l'esclavage pour dettes. | | Évergétisme | Pratique consistant pour des citoyens riches à financer des œuvres publiques pour la cité, afin d'améliorer leur popularité et leur statut social. | | Ager Publicus | Terres publiques, issues des conquêtes, exploitées par des particuliers sous conditions avantageuses. | | Tribuns de la plèbe | Magistrats plébéiens chargés de défendre les droits de la plèbe, dotés d'un droit de véto et d'une inviolabilité. | | Édiles plébéiens | Magistrats plébéiens chargés de l'entretien des temples, de la surveillance des marchés et de la distribution du blé. | | Concilia plebis | Assemblée de la plèbe, composée uniquement de plébéiens, élisant les magistrats plébéiens et votant les plébiscites. | | Lex (plébiscite) | Mesure normative adoptée par les comices, avec une valeur législative. | | Pater familias | Le père de famille, détenant un pouvoir quasi absolu sur sa famille et ses biens. | | Mariage mixte | Union entre un patricien et une plébéienne, initialement interdite. | | Lex (loi) | Acte législatif romain, voté par les comices. | | Pédarii | Sénateurs votant en se déplaçant physiquement vers l'orateur qu'ils soutenaient, par opposition aux sénateurs qui s'exprimaient oralement. | | Princeps Senatus | Le premier des sénateurs, souvent le plus âgé et le plus prestigieux, dont le titre inspirera celui des empereurs. | | Publicains | Financiers privés chargés de la levée des impôts et de l'équipement de l'armée, fonctionnant par un système d'enchères. | | Lustre | Période de recensement effectuée tous les cinq ans par les censeurs. | | Sicile | Île méditerranéenne importante, source d'approvisionnement en blé pour Rome. | | Égypte | Pays d'Afrique du Nord, grenier à blé de Rome après la conquête. | | Annone | Mission des édiles curules consistant à assurer l'approvisionnement en blé de la plèbe. | | Terreur | Concept signifiant la peur ou la contrainte exercée pour maintenir l'ordre. | | Magistrature | Charge publique exercée par un citoyen romain, soumise à des règles strictes. | | Docimasie | Examen du profil et du comportement d'un candidat avant son élection à une magistrature. | | Dignitas | Dignité, bonne réputation, condition requise pour l'éligibilité à certaines magistratures. | | Infame | Personne qui a perdu sa bonne réputation (ex: condamné pénalement, failli frauduleux). | | Banqueroute frauduleuse | Faillite provoquée intentionnellement pour se soustraire à ses dettes. | | Cursus honorum | Parcours des honneurs, carrière politique progressive dans la République romaine. | | Loi Villia | Loi fixant l'âge minimum pour accéder aux différentes magistratures. | | Toga Candida | Toge blanche portée par les candidats aux élections, symbole de leur candidature. | | Nomenclateur | Esclave ou affranchi qui aidait un candidat à reconnaître les personnalités importantes du forum. | | Rogator | Agent public enregistrant le vote des citoyens lors des assemblées. | | Vox populi, Vox Dei | Adage latin signifiant « La voix du peuple est la voix des dieux ». | | Vox Dei | La voix de Dieu, dans un contexte religieux. | | Année consulaire | Année romaine, dont le nom était donné par les consuls en charge. | | Pro-magistrature | Prolongation de la durée d'une charge de magistrat, attribuée par le Sénat en cas de besoin. | | Triomphe | Honneur exceptionnel décerné à un général victorieux, consistant en un défilé triomphal à Rome. | | Imperator | Titre militaire conféré à un général victorieux, qui deviendra plus tard le titre des empereurs. | | Decimation | Sanction militaire romaine, consistant à exécuter un soldat sur dix en cas de faute collective grave. | | Sacerdos | Prêtre romain, détenteur de connaissances religieuses et juridiques. | | Pontifes | Collège de prêtres romains, chargés de l'interprétation des lois religieuses et du calendrier. | | Vestales | Prêtresses de Vesta, déesse du foyer romain, garantes de la flamme sacrée de Rome. | | Sibyllins (Livres) | Ensemble de prophéties consultées par le Sénat en cas de crise grave. | | Cérès | Déesse romaine de l'agriculture, de la fertilité et des moissons, protectrice des plébéiens. | | Jupiter | Roi des dieux romains, assimilé à Zeus dans la mythologie grecque. | | Mœurs | Comportement, habitudes et valeurs morales d'une société. | | Lex Curiata | Loi votée par les comices curiates, conférant l'impérium aux magistrats. | | Lex (Plébiscite) | Mesure votée par l'assemblée de la plèbe, acquérant une valeur législative. | | Droit frumentaire | Droit relatif à la distribution de blé, souvent mis en place pour assurer la paix sociale. | | Loi des XII Tables | Premier code de lois écrites à Rome, instaurant une égalité juridique entre patriciens et plébéiens. | | Provocatio ad populum | Appel au peuple, permettant à un citoyen de contester la décision d'un magistrat devant les comices. | | Plébiscite Licinio-Sextien | Plébiscite voté en -367, permettant aux plébéiens d'accéder au consulat et prévoyant une limitation de la possession de l'ager publicus. | | Loterie | Procédé aléatoire de sélection, utilisé dans certains cas pour l'attribution de charges ou de droits. | | Élection | Mode de désignation des magistrats et des représentants, basé sur le vote des citoyens. | | Aristocratie | Gouvernement d'une minorité de personnes distinguées par leur naissance ou leur mérite. | | Démocratie | Gouvernement du peuple, où le pouvoir est exercé par les citoyens. | | Monarchie | Gouvernement d'un seul individu, le roi ou l'empereur. | | Constitution mixte | Système de gouvernement combinant des éléments de monarchie, d'aristocratie et de démocratie, considéré par Polybe comme la forme la plus stable. | | Comices | Assemblées populaires romaines, divisées en comices curiates, centuriates et tributes. | | Collège | Ensemble de magistrats exerçant une même fonction, dans un but de partage du pouvoir et d'équilibre. | | Annualité | Principe selon lequel les magistrats exercent leurs fonctions pour une durée d'un an, afin d'éviter le retour à un pouvoir personnel. | | Gratuité | Principe selon lequel l'exercice des magistratures n'est pas rémunéré, le pouvoir étant considéré comme un honneur. | | Responsabilité | Obligation des magistrats de rendre des comptes sur leur gestion à l'issue de leur mandat. | | Non itération | Interdiction pour un magistrat d'être réélu immédiatement à la même fonction, afin de prévenir l'accaparement du pouvoir. | | Non cumul | Interdiction pour un magistrat d'exercer simultanément plusieurs fonctions, afin d'éviter la concentration des pouvoirs. | | Patria potestas | Puissance du père de famille sur ses enfants et ses biens, dans le droit romain. | | Dominica potestas | Puissance du maître sur ses esclaves, dans le droit romain. | | Coercitio minor | Pouvoir de contrainte limité, exercé par les magistrats inférieurs. | | Coercitio maior | Pouvoir de contrainte majeur, exercé par les magistrats dotés de l'impérium. | | Décimation | Sanction militaire romaine, consistant à exécuter un soldat sur dix en cas de faute collective grave. | | Triomphe | Honneur exceptionnel décerné à un général victorieux, consistant en un défilé triomphal à Rome. | | Auspicium | Droit des magistrats à consulter les dieux avant toute action importante. | | Questure | Première magistrature du cursus honorum, chargée des finances de l'État. | | Édilité curule | Magistrature chargée de l'organisation des jeux, de la police urbaine, de l'approvisionnement et de l'urbanisme. | | Préture | Magistrature judiciaire, organisant les procès et créant le droit prétorien. | | Consulat | Magistrature suprême, exercée par deux consuls, dirigeant le gouvernement et le commandement militaire. | | Censure | Magistrature chargée du recensement, de la gestion des finances publiques et de la surveillance des mœurs. | | Dictature | Magistrature extraordinaire, nommée en cas de crise grave, avec des pouvoirs étendus mais limités dans le temps. | | Cincinnatus | Figure légendaire de la République romaine, modèle de vertu civique et de désintéressement. | | Plébiscite Ovinien | Plébiscite qui imposait théoriquement le choix des meilleurs citoyens pour intégrer le Sénat. | | Pedarii | Sénateurs qui votaient en se déplaçant physiquement, symbolisant la majorité silencieuse du Sénat. | | Auctoritas | Autorité morale et garantie, conférée par le Sénat, renforçant la légitimité des décisions. | | Sénatus-consulte | Avis officiel du Sénat, ayant une force pratique quasi impérative. | | Loi Publilia | Loi de -339, imposant que l'avis du Sénat soit donné avant le vote des comices. | | SPQR (Senatus Populusque Romanus) | Devise symbolisant l'union entre le Sénat et le peuple romain. | | César | Général et homme politique romain, acteur majeur de la fin de la République, devenu dictateur à vie avant d'être assassiné. | | Pompée | Général et homme politique romain, membre du premier triumvirat avec César et Crassus, adversaire de César lors de la guerre civile. | | Crassus | Homme politique et général romain, membre du premier triumvirat, connu pour sa richesse. | | Sylla | Général romain, vainqueur de la guerre civile contre Marius, devenu dictateur et ayant mené des réformes aristocratiques. | | Gracchus | Nom de deux tribuns de la plèbe, Tiberius et Caius, qui tentèrent des réformes sociales et agraires, et furent assassinés. | | Populares | Faction politique romaine prônant des réformes en faveur du peuple. | | Optimates | Faction politique romaine défendant les privilèges du Sénat et de la nobilitas. | | Réforme agraire | Réorganisation de la répartition des terres, visant à favoriser les petits paysans et à limiter l'accaparement des terres par les grands propriétaires. | | Loi judiciaire | Loi relative à l'organisation des tribunaux et aux procédures judiciaires. | | Loi frumentaire | Loi relative à la distribution de blé, visant à assurer l'approvisionnement de la population et à maintenir la paix sociale. | | Ides de Mars | Date du 15 mars, jour de l'assassinat de Jules César en -44 av. J.-C. | | Auguste | Titre conféré à Octave, marquant son statut de « protégé des dieux » et le début de l'Empire romain. | | Imperium proconsulare majus | Pouvoir proconsulaire supérieur, conféré à l'empereur, lui donnant le commandement des armées et l'administration des provinces. | | Puissance tribunicienne | Pouvoir des tribuns de la plèbe, repris par l'empereur, lui conférant un rôle de protecteur de la plèbe et une inviolabilité. | | Crime de lèse-majesté | Crime contre l'empereur, considéré comme un crime contre les dieux et la cité. | | Noblesse sénatoriale | Élite sociale issue de la fusion entre anciens patriciens et riches plébéiens, contrôlant le système politique romain. | | Chevaliers | Membres de l'élite du peuple romain, possédant un certain niveau de fortune et ayant un rôle politique et économique. | | Cité antique | Communauté humaine, politique et religieuse, définie par sa population de citoyens participant à la vie collective. | | Droit public romain | Branche du droit romain qui régit les relations entre les citoyens et l'État, ainsi que l'organisation de l'État lui-même. | | Droit privé | Branche du droit romain qui régit les relations entre particuliers. | | Droit | Ensemble de règles juridiques qui régissent la société. | | Citoyenneté | Statut juridique accordant des droits et des devoirs dans une cité ou un État. | | Citoyen | Membre d'une cité antique, impliquant la participation à la défense, aux affaires religieuses, politiques et économiques. | | Droit romain | Ensemble de règles juridiques qui ont évolué sur plus d'un millénaire, constituant la matrice des systèmes juridiques romano-germaniques. | | Fides | Notion clé du droit romain, signifiant la fidélité et la confiance mutuelle, fondement du lien de clientèle. | | Gens | Grande famille romaine regroupant plusieurs foyers se reconnaissant un ancêtre commun. | | Impérium | Pouvoir suprême, de commandement général, civil et militaire, attribué aux magistrats romains, notamment les consuls. | | Jus commune | Système juridique européen redécouvert au XIIe siècle, intellectuellement plus riche que le droit médiéval, basé sur le droit romain. | | Lex | Loi, mesure normative adoptée par les comices. | | Magistrat | Citoyen exerçant des fonctions publiques, militaires ou autres, au nom de la collectivité ou de la cité. | | Noblesse (Nobilitas) | Classe dirigeante romaine issue de la fusion entre patriciens et plébéiens riches ayant accédé aux hautes magistratures. | | Optimates | Faction politique romaine défendant les privilèges du Sénat et de la nobilitas. | | Pater Familias | Ascendant mâle le plus âgé dans la cellule familiale romaine, détenant le pouvoir juridique et politique sur les autres membres. | | Plébiscite | Mesure votée par l'assemblée de la plèbe, acquérant progressivement une valeur législative égale à celle des lois. | | Polis (Cité antique) | Communauté humaine, politique et religieuse, définie par sa population de citoyens participant à la vie collective. | | Populares | Faction politique romaine prônant des réformes en faveur du peuple. | | Populus | Ensemble des citoyens romains, patriciens et plébéiens, constituant le corps civique. | | Potestas | Puissance ou autorité générale exercée par les magistrats romains. | | République (res publica) | Régime politique romain signifiant la « chose commune », bien que souvent oligarchique en pratique. | | Sacerdos | Prêtre romain, détenteur de connaissances religieuses et juridiques. | | Sénat | Institution romaine, initialement un conseil des anciens, qui a concentré l'essentiel des pouvoirs sous la République, composé principalement de patriciens et d'anciens magistrats. | | Sui Juris | Personne jouissant de la pleine capacité juridique et politique, généralement le Pater Familias. | | Timocratie | Système politique où la fortune détermine le rôle et les droits des citoyens. | | Tribuns de la plèbe | Magistrats plébéiens chargés de défendre les droits de la plèbe, dotés d'un droit de véto et d'une inviolabilité. | | Triomphe | Honneur exceptionnel décerné à un général victorieux, consistant en un défilé triomphal à Rome. | | Urbs | La ville, en tant qu'élément géographique et centre d'une cité antique. | | Vae victis | Expression latine signifiant « malheur aux vaincus », prononcée par le chef gaulois Brennus lors du sac de Rome. |

# Les origines et la période royale de Rome Voici une synthèse détaillée sur les origines et la période royale de Rome, conforme aux instructions fournies. ## 1. Les origines et la période royale de Rome Cette section explore les débuts de la cité romaine, depuis ses origines géographiques et légendaires jusqu'à l'organisation sociale et politique de la période royale, notamment l'influence étrusque et les structures familiales. ### 1.1 L'héritage des institutions romaines et le concept d'État L'étude des institutions romaines est fondamentale pour comprendre la genèse de nos civilisations modernes. Le terme "État" provient du latin *statuts*, signifiant "ce qui est stable". Bien que la notion d'État moderne soit née à la fin du Moyen Âge, elle a été bâtie à partir du droit public romain. Le droit romain, s'adaptant à diverses populations, constitue la matrice des systèmes juridiques romano-germaniques. Sa redécouverte au XIIe siècle par les universités européennes a donné naissance au *Jus commune*. Les Romains ont également instauré la division essentielle entre droit privé et droit public, et de nombreux termes politiques actuels sont d'origine romaine (cité, citoyen, République, Sénat, loi). ### 1.2 Cadre géographique de l'Italie L'Italie, péninsule centrale de la Méditerranée, a facilité la conquête romaine, faisant de la mer *Mare Nostrum* ("notre mer"). La chaîne des Apennins, l'épine dorsale de la péninsule, a favorisé le morcellement territorial. Les plaines fertiles de l'ouest, notamment l'Étrurie, le Latium (où se situe Rome) et la Campanie, étaient des régions importantes. ### 1.3 La fondation de la cité : mythe et histoire La version officielle de la fondation de Rome en 753 av. J.-C. par Romulus est fixée par Tite-Live et Virgile. Cette date marque le *terminus a quo* de la chronologie romaine. Le rite de fondation, où Romulus trace les limites de la cité avec une charrue, symbolise la délimitation du territoire et du pouvoir. ### 1.4 La période royale ou l'émergence de Rome (-753 à -509 av. J.-C.) Cette période de deux siècles et demi pose les fondations de la cité et de son système juridique, marquant une évolution significative dans l'organisation sociale et politique romaine. #### 1.4.1 Les origines de Rome ##### 1.4.1.1 Le rite de fondation et l'espace sacré : le Pomérium Le récit de la fondation par Romulus en -753 av. J.-C. souligne le rite essentiel du tracé des limites de la ville avec une charrue. Le *Pomérium* était l'espace sacré de la ville, délimité et protégé par les dieux. À l'intérieur du *pomérium*, les inhumations étaient interdites et les activités guerrières proscrites, établissant une distinction capitale entre pouvoir civil et pouvoir militaire. L’*impérium* était le pouvoir suprême, s'exerçant différemment à l'intérieur (*domi*) et à l'extérieur (*militiae*) des murs. Utiliser la force militaire au sein du *pomérium* était une illégalité grave. ##### 1.4.1.2 La notion de Cité Antique (Polis) La cité antique se définit par sa population, une communauté de citoyens (*polytaï*) participant aux affaires collectives (*politica*). Être citoyen impliquait la participation à la défense, aux affaires religieuses, politiques (*politeia*) et économiques. Cette forme de cité s'est véritablement développée au VIe siècle av. J.-C., sous l'influence étrusque, durant le dernier siècle de la royauté. ##### 1.4.1.3 Les peuples fondateurs et la royauté latine Deux peuples sont à l'origine de Rome : les Latins, peuples autochtones du Latium, qui apportèrent l'organisation sociale patriarcale ; et les Étrusques, peuple plus avancé qui modernisa les institutions latines. #### 1.4.2 L'organisation patriarcale des Latins Au VIIIe siècle av. J.-C., les Latins étaient un peuple pastoral vivant dans une société patriarcale rigoureuse, fondée sur la descendance par les mâles (*agnas*) et le pouvoir exclusif du père. ##### 1.4.2.1 L'organisation gentilice La société était structurée autour de la *Gens* (pluriel *Gentes*), une grande famille regroupant plusieurs foyers se reconnaissant un ancêtre commun. La *Gens* était une entité religieuse (culte de la divinité et de l'ancêtre), politique (dirigée par le *Pater*, chef élu par les *patres familias*), économique (territoire cultivé en autarcie avec solidarité financière) et juridique (obéissant à des coutumes interprétées par le *Pater*). Le *Pater Familias*, ascendant mâle le plus âgé, était le seul *sui juris* (jouissant de la capacité juridique et politique). Le lien de clientèle existait entre les *Patres* puissants et leurs clients, qui leur devaient obéissance, fidélité et aide en échange de protection juridique et sociale. Cette relation était héréditaire et fondée sur la *fides* (foi, confiance). ##### 1.4.2.2 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques ont exercé une influence majeure, apportant un système politique avancé basé sur le concept de cité, un urbanisme moderne (constructions en pierre, rues rectilignes, murailles), l'usage de l'alphabet et des pratiques religieuses. Ils ont modernisé Rome en en faisant une cité prospère et bien organisée, avec un forum centralisé pour les activités politiques et militaires. #### 1.4.3 La royauté romaine, un système politique en pleine évolution L'émergence de l'aristocratie, le Patriciat, à la fin de la période royale, repose sur la naissance et le prestige des lignées. Le Sénat, composé des chefs de *Gentes*, concentrait l'essentiel des pouvoirs. ##### 1.4.3.1 La royauté archaïque des Latins La royauté latine, apparue au VIIIe siècle, était une royauté classique où le roi était désigné par un processus complexe impliquant la religion et un vote des comices curiates, avec une période d'*interrègne* où le pouvoir était détenu par le Sénat. Le roi était un intermédiaire entre les dieux et les hommes, consultant et interprétant la volonté divine, chef militaire, mais dont le pouvoir judiciaire était limité et la déclaration de guerre partagée avec le Sénat. Le droit pénal était restreint, le reste relevant de la justice privée. Le Sénat, conseil des anciens (*senex*), composé des chefs de *Gentes* et des patriciens, concentrait les pouvoirs. Les Comices curiates, assemblée populaire archaïque, avaient un rôle mineur, approuvant ou rejetant l'ordre du jour sans droit d'initiative. ##### 1.4.3.2 La royauté populaire étrusque Les Étrusques ont introduit le concept d'*Impérium*, un pouvoir de commandement général plus étendu, moins lié à la légitimité religieuse et plus politique. Les pouvoirs judiciaires du roi s'accroissent, et il acquiert un pouvoir général de commander dans la cité, de fixer les impôts et de gérer l'approvisionnement, préfigurant les magistratures républicaines. Ils ont également apporté des symboles du pouvoir (pourpre, sceptre, licteurs). Les réformes serviennes, attribuées à Servius Tullius au VIe siècle, ont élargi le corps civique. Ces réformes, motivées par des changements économiques (essor commercial) et militaires (système hoplitique), ont conduit à une nouvelle répartition des citoyens fondée sur le cens (*timocratie*). Les *comices centuriates* furent créés à partir de l'organisation militaire, et les citoyens répartis en centuries selon leur fortune. La répartition en tribus (urbaines et rustiques) a également favorisé une organisation plus objective des citoyens. Ces réformes ont considérablement élargi le nombre de participants aux affaires communes, faisant de Rome une cité à la fin du VIe siècle. ### 1.5 La République Romaine (-509 à -27 av. J.-C.) La République, régime majeur de Rome durant cinq siècles, repose sur la coutume et est une oligarchie où le pouvoir est détenu par la *Nobilitas*. #### 1.5.1 Une révolution en trompe-l'œil (-509 av. J.-C.) La révolution de -509 av. J.-C., marquant le départ des rois étrusques, fut plus une révolution conservatrice aristocratique qu'une révolution populaire. Les institutions républicaines naissantes étaient particulièrement aristocratiques, privilégiant les "bien nés". #### 1.5.2 Les premières institutions très aristocratiques Le pouvoir royal fut remplacé par celui de deux magistrats exerçant l'impérium, choisis parmi les patriciens. Le principe de collégialité et d'annualité fut instauré pour éviter le retour d'un pouvoir personnel. #### 1.5.3 Le lent développement territorial de la Cité romaine Au cours des deux premiers siècles de la République, Rome conquiert l'Italie, puis, après les guerres puniques contre Carthage, se constitue un empire. Cette expansion rend les anciennes institutions, conçues pour une cité modeste, inefficaces. #### 1.5.4 Le conflit fondateur : la lutte entre le Patriciat et la Plèbe Le conflit entre patriciens (aristocratie de naissance) et plébéiens (citoyens exclus des fonctions essentielles) a marqué la République. Les revendications de la plèbe portaient sur les dettes usuraires et la répartition des terres (*ager publicus*). ##### 1.5.4.1 Les institutions révolutionnaires de la plèbe La révolte de la plèbe en -494 av. J.-C. aboutit à la création d'institutions plébéiennes : les tribuns de la plèbe (dotés de l'inviolabilité et d'un droit de véto), les édiles de la plèbe, et l'assemblée de la plèbe (*concilia plebis*), qui vote des plébiscites. ##### 1.5.4.2 Les conquêtes de la plèbe * **Égalité juridique :** La loi des XII Tables (-450 av. J.-C.) met par écrit le droit, le séparant du religieux (*jus* et *fas*), et consacre l'égalité juridique entre patriciens et plébéiens. Le droit de recours au peuple (*provocatio ad populum*) est garanti. * **Égalité politique :** Les lois Valeriae-Horatie (-449 av. J.-C.) reconnaissent les institutions plébéiennes et la force obligatoire des plébiscites. Progressivement, les plébéiens accèdent aux magistratures, notamment au consulat grâce au plébiscite licinio-sextien (-367 av. J.-C.). * **Conquêtes limitées en matière économique et sociale :** Les réformes agraires et sur les dettes furent plus tardives et moins satisfaites, le plébiscite licinio-sextien prévoyant une limitation de la propriété de l'*ager publicus* mais son application fut tardive. La loi Poetelia-Papiria (-326 av. J.-C.) abolit l'esclavage pour dettes. #### 1.5.5 La constitution d'une aristocratie Patricio-plébéienne : la Nobilitas Les conquêtes de la plèbe conduisent à la formation de la *Nobilitas*, une nouvelle classe dirigeante issue des grandes familles patriciennes et des plébéiens ayant accédé aux hautes magistratures, notamment le consulat. Cette élite contrôle les hautes charges publiques et le Sénat, bien que des "hommes nouveaux" comme Caton, Marius ou Cicéron aient pu accéder au pouvoir. #### 1.5.6 La "Res Publica", un équilibre instable entre trois principes de gouvernement La République romaine est caractérisée par une constitution empirique, coutumière et mixte, selon Polybe. Le peuple est divisé en quatre assemblées : * **Comices curiates :** Vestige de la royauté, basés sur les *Gentes*, avec un rôle limité (conférer l'*impérium*, approuver certains testaments). * **Comices centuriates :** Assemblée la plus importante, basée sur le critère timocratique (fortune), où le vote est inégalitaire et contrôlé par l'élite. Ils élisent les magistrats supérieurs, votent les lois (*leges*), décident de la guerre et de la paix, et jugent les crimes graves. * **Comices tributes :** Basés sur le critère géographique (domicile), ils sont plus ouverts mais le vote est manipulé par les censeurs. Leurs attributions sont moins importantes que celles des comices centuriates. * **Conciles de la plèbe :** Assemblée composée uniquement de plébéiens, élisant les magistrats plébéiens et votant des plébiscites. #### 1.5.7 Les magistrats, un pouvoir étroitement surveillé Les magistrats romains sont soumis à des principes d'élection, d'annualité, de collégialité, de gratuité, de responsabilité, de non-cumul et de non-itération. * **Principales magistratures :** Questeure (finances), édilité curule (jeux, police, approvisionnement), préture (justice, création du droit prétorien), consulat (pouvoir suprême), censure (recensement, surveillance des mœurs), et la dictature (magistrature extraordinaire en cas de péril). * **Pouvoirs :** Ils disposent de la *potestas* (pouvoir général) et, pour les supérieurs, de l'*impérium* (commandement militaire et civil, droit de vie et de mort limité par la *provocatio ad populum*). #### 1.5.8 Le Sénat, une pure institution oligarchique Le Sénat, composé de 300 membres (initialement patriciens, puis anciens magistrats), est le conseil de la *res publica*. Sa permanence, son *auctoritas* (autorité garante) et son contrôle sur les finances et la politique extérieure en font l'organe dominant de la République. Ses décisions, les sénatus-consultes, ont une valeur quasi-législative. #### 1.5.9 La crise de la République (IIe siècle à -27 av. J.-C.) La fin de la République est marquée par la violence politique, la division de l'élite entre *Populares* et *Optimates*, et la violation des règles constitutionnelles. Les Gracques tentent des réformes sociales et agraires, mais sont assassinés, marquant le début des guerres civiles. Sylla établit une dictature pour restaurer l'autorité du Sénat. Jules César s'empare du pouvoir et devient dictateur à vie, avant d'être assassiné. Octave-Auguste instaure l'Empire en -27 av. J.-C., feignant de restaurer la République tout en concentrant le pouvoir. Cette période marque le passage d'une cité-État à un empire, posant les bases des institutions qui perdureront durant les siècles suivants. --- # La République romaine et ses institutions Voici une synthèse détaillée sur la République romaine et ses institutions, basée sur le contenu des pages 1 à 1453. ## 2. La République romaine et ses institutions La République romaine (509-27 av. J.-C.) fut le régime politique majeur de Rome pendant cinq siècles, caractérisé par une constitution coutumière et une nature oligarchique, évoluant sous la pression des luttes sociales pour l'égalité juridique et politique. ### 2.1 La période royale : l'émergence de Rome (-753 à -509 av. J.-C.) Cette période pose les fondations de la cité et de ses structures initiales. #### 2.1.1 Les origines de Rome La fondation légendaire de Rome en -753 par Romulus, marquant le début de la chronologie romaine, s'articule autour du rite du **pomérium**, espace sacré délimitant le territoire de la cité et sacré par les dieux. À l'intérieur du pomérium, le pouvoir civil prévalait et les activités guerrières étaient proscrites, établissant une distinction fondamentale entre pouvoir civil et militaire. L'**impérium** désignait le pouvoir suprême, qu'il s'exerce à l'intérieur (domi) ou à la guerre (militiae). La cité antique (polis) est définie par sa communauté de citoyens (polytaï) qui participent aux affaires collectives. Cette forme de cité, influencée par les Étrusques, s'est réellement développée au VIe siècle av. J.-C. Les peuples fondateurs sont les Latins, peuple pastoral à l'origine d'une organisation sociale patriarcale fondée sur la **Gens** (grande famille avec un ancêtre commun), et les Étrusques, peuple plus avancé qui a modernisé les institutions latines. ##### 2.1.1.1 L'organisation patriarcale des Latins La société latine était structurée autour de la **Gens**, une entité religieuse, politique, économique et juridique. Le **Pater** était le chef de la Gens, et le **Sénat**, composé d'anciens, détenait une influence considérable. Le **Pater Familias** exerçait un pouvoir absolu sur les membres de sa famille. Le lien de **clientèle** permettait aux patres puissants de s'entourer de clients en échange de protection, relation fondamentale pour l'organisation politique et sociale. ##### 2.1.1.2 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques ont apporté à Rome un système politique avancé, influencé par le modèle grec de la cité (polis). Ils ont structuré Rome en cité (Urbs) avec un territoire rural associé. Leur influence a également été déterminante dans le développement urbain (rues rectilignes, murailles), le commerce (usage de la monnaie) et l'usage de l'alphabet. #### 2.1.2 La royauté romaine, un système politique en évolution La fin de la période royale voit l'émergence de l'aristocratie du **Patriciat**, basée sur la naissance, qui concentre le pouvoir, notamment au sein du Sénat. ##### 2.1.2.1 La royauté archaïque des Latins Cette royauté était caractérisée par un roi aux pouvoirs encadrés par les **Patres**. La désignation du roi était complexe, impliquant des auspices et un vote formel des **Comices curiates**. Le roi était un intermédiaire entre les dieux et les hommes, avec des pouvoirs judiciaires et militaires limités, souvent partagés avec le Sénat. Le **Sénat**, composé des chefs de Gentes et de patriciens, jouait un rôle de conseil d'État. Les **Comices curiates**, une assemblée populaire archaïque, avaient un rôle mineur, principalement dans le droit privé (testaments). ##### 2.1.2.2 La royauté populaire étrusque Les Étrusques renforcent le pouvoir royal en introduisant le concept d'**Impérium**, un pouvoir de commandement général civil et militaire, plus politique et souverain. Les **réformes serviennes** ont élargi le corps civique en créant les **Comices centuriates** basés sur le critère économique (fortune) et une nouvelle répartition des citoyens en **tribus** (urbaines et rustiques), prémices du principe **timocratique** qui sera central sous la République. Ces réformes ont élargi la participation aux affaires communes, tant militaires que fiscales. ### 2.2 La République romaine (-509 à -27 av. J.-C.) La République, bien que prônant la "chose publique" (res publica), était en réalité une oligarchie dominée par la **Nobilitas**, regroupant les familles patriciennes et la haute plèbe. L'absence de constitution écrite repose sur la coutume du droit public. #### 2.2.1 La lente émergence de la cité républicaine (Vème - milieu du IIème s. av. J.-C.) ##### 2.2.1.1 Une révolution en trompe-l'œil La révolution de -509, marquant le passage à la République, n'est pas une révolte populaire mais une **révolution conservatrice et aristocratique**, orchestrée par les patriciens pour reprendre le pouvoir face au caractère populaire de la royauté étrusque. Les premières institutions républicaines étaient donc particulièrement aristocratiques. Deux magistrats, les **consuls**, remplacent le roi et exercent l'impérium. Le système de **collégialité** (au moins deux magistrats) et d'**annualité** (mandat d'un an) est mis en place pour éviter le retour d'un pouvoir personnel. ##### 2.2.1.2 Le lent développement territorial de la cité romaine Les deux premiers siècles de la République sont marqués par la conquête de l'Italie, semée d'embûches (ex: sac de Rome par les Gaulois en -390). Ce n'est qu'après les Guerres Puniques contre Carthage (-264 à -146) que Rome constitue un empire. L'exceptionnelle dilatation de la cité rend les anciennes institutions inefficaces et contraint les patriciens à des concessions face aux populations conquises et à la plèbe. #### 2.2.2 Le conflit fondateur du régime républicain : la lutte entre le patriciat et la plèbe Cette lutte constitue l'un des moteurs de l'évolution institutionnelle romaine. ##### 2.2.2.1 La révolte initiale de la plèbe Les revendications plébéiennes concernent principalement les **dettes** (taux d'intérêt usuraires menant à la servitude) et la **question agraire** (accaparement des terres publiques, l'ager publicus, par les patriciens). En -494, la plèbe opère une **sécession** sur le Mont Sacré, menaçant la cité et obtenant la reconnaissance de ses propres institutions révolutionnaires : * **Les tribuns de la plèbe** : Magistrats annuels, élus par l'assemblée de la plèbe, bénéficiant de l'**inviolabilité tribunicienne** (sacro-saints) et d'une **puissance tribunicienne** incluant le **droit de veto** (prohibitio et intercessio) contre les mesures des magistrats patriciens et les délibérations du Sénat. * **L'assemblée de la plèbe (Concilia plebis)** : Composée uniquement de plébéiens, elle élit les magistrats plébéiens, juge certaines affaires et vote des **plébiscites**, qui acquièrent progressivement une valeur législative comparable à la loi (lex). * **Les édiles de la plèbe** : Initialement chargés de l'entretien des temples, ils acquièrent des fonctions de surveillance des marchés et de distribution du blé. ##### 2.2.2.2 Les conquêtes de la plèbe Les conquêtes de la plèbe se font d'abord sur le plan **juridique**, avec la **loi des XII Tables** (-450 av. J.-C.). Ce code écrit, issu d'une commission de décemvirs, pose les principes fondamentaux du droit romain, marquant une séparation entre le droit (Jus) et le religieux (Fas), consacrant l'égalité juridique entre patriciens et plébéiens, et instituant la **provocatio ad populum** (appel au peuple) contre les décisions des magistrats. Cependant, l'égalité juridique est lente à se concrétiser, notamment en matière procédurale. Sur le plan **politique**, les **lois Valeriae-Horatie** (-449) reconnaissent officiellement les institutions plébéiennes et la force obligatoire des plébiscites. L'accès aux institutions républicaines s'ouvre progressivement : le **plébiscite licinio-sextien** (-367) permet aux plébéiens d'accéder au consulat, puis à toutes les magistratures. Les plébéiens accèdent ainsi indirectement au Sénat, qui se compose majoritairement d'anciens magistrats. Les conquêtes **économiques et sociales** sont plus limitées et tardives. Si le plébiscite licinio-sextien prévoit une limitation de la propriété de l'ager publicus et un allégement des dettes, leur application réelle est discutable. La **loi Poetelia-Papiria** (-326) abolit enfin l'esclavage pour dettes. ##### 2.2.2.3 La constitution d'une aristocratie patricio-plébéienne : la Nobilitas Les conquêtes de la plèbe aboutissent à la formation de la **Nobilitas**, une nouvelle classe dirigeante issue du rapprochement et des alliances matrimoniales entre les grandes familles patriciennes et la fraction supérieure de la plèbe ayant accédé aux hautes magistratures. La Nobilitas se caractérise par son ancrage dans la fonction consulaire et tire ses revenus du commerce et de la finance, en plus des domaines fonciers. Elle monopolise les hautes charges publiques et le Sénat, assurant une continuité politique et une diplomatie habile. Cependant, ce système se sclérose, favorisant l'émergence de "nouveaux hommes" (homines novi) comme Caton le Censeur, Marius ou Cicéron. #### 2.2.3 La "Res Publica", un équilibre instable entre trois principes de gouvernement La Constitution de la République romaine est empirique, coutumière et mixte, selon Polybe, conciliant les principes monarchique (magistrats), aristocratique (Sénat) et démocratique (assemblées). ##### 2.2.3.1 Un populus fragmenté au sein des Assemblées Les citoyens romains sont réunis dans quatre assemblées : * **Comices curiates** : Vestige de l'époque royale, fondé sur le critère gentilice, leur rôle est devenu purement formel, conférant l'impérium aux magistrats et intervenant dans certaines affaires de droit privé. * **Comices centuriates** : Créés sous la royauté étrusque, ils sont basés sur le critère **timocratique** (fortune). Leur organisation complexe, avec une répartition inégale des citoyens en centuries et un vote par groupes, favorise la nobilitas et l'élite fortunée. Ils élisent les magistrats supérieurs (préteurs, consuls, censeurs), votent les lois (leges) et interviennent dans les affaires militaires et judiciaires (appel au peuple). * **Comices tributes** : Basés sur le critère géographique (domicile), ils sont plus ou moins démocratiques mais subissent des détournements de la part de la nobilitas. Ils élisent les magistrats inférieurs et votent des mesures normatives (sorte de lois de moindre importance). * **Assemblées de la plèbe** : Composées uniquement de plébéiens, elles élisent les tribuns et édiles, et votent des plébiscites. La participation aux assemblées est faible, marquée par l'absentéisme et l'absence de débats structurés. ##### 2.2.3.2 Les magistrats, un pouvoir étroitement surveillé Les magistrats, détenteurs de la **potestas** (pouvoir général) et pour les supérieurs de l'**impérium** (commandement militaire et civil), exercent leurs fonctions selon des principes de **l'élection**, de l'**annualité**, de la **collégialité**, de la **gratuité**, de la **responsabilité** (limitée), de la **non-itération** (réélection immédiate interdite) et du **non-cumul**. Les principales magistratures, formant le **cursus honorum**, sont : * **Questure** : Magistrature financière. * **Édilité curule** : Organisation des jeux, police urbaine, approvisionnement (annone). * **Préture** : Magistrature judiciaire, édiction de l'Édit du prêteur et création du Droit prétorien. * **Consulat** : Magistrature suprême, dirigeant le gouvernement et le commandement militaire. * **Censure** : Contrôle du patrimoine de l'État, recensement des citoyens et surveillance des mœurs, représentant un immense prestige moral. * **Dictature** : Magistrature extraordinaire en cas de péril grave, détenteur unique de l'impérium pour 6 mois maximum. La gratuité de la charge était financée par la fortune personnelle des magistrats, souvent renflouée par l'exploitation des provinces. La responsabilité des magistrats à la fin de leur mandat était théoriquement engagée, mais rarement poursuivie. ##### 2.2.3.3 Le Sénat, une pure institution oligarchique Le Sénat, conseil permanent composé de 300 membres issus de la nobilitas, détient une autorité essentielle et diffuse grâce à son **auctoritas**. Il dirige la politique extérieure, militaire, financière, judiciaire et religieuse. Bien que théoriquement simple conseil, il s'est comporté comme une assemblée souveraine, contrôlant les magistrats et les comices. Sa composition quasi héréditaire et son influence prépondérante ont assuré la stabilité politique mais ont contribué à la sclérose du système. ### 2.3 La crise de la République (IIème s. à -27 av. J.-C.) La fin de la République est marquée par les tentatives de réforme des Gracques, qui, par leurs actions jugées illégales et la réponse violente du Sénat, inaugurent une période de guerres civiles et de violations des règles constitutionnelles. La division de l'élite romaine entre **Populares** (favorable au peuple) et **Optimates** (défenseurs des privilèges sénatoriaux) s'accentue. La dictature de Sylla, bien que visant à restaurer l'ordre aristocratique, ne résout pas les causes profondes de la crise. Les ambitions personnelles de généraux comme César, Pompée et Crassus, ainsi que la multiplication des pro-magistratures, conduisent à l'affranchissement des règles républicaines. L'instauration de l'Empire par Octave-Auguste en -27, sous couvert de restaurer la République, met fin à cette période en concentrant le pouvoir entre ses mains, tout en conservant les apparences des institutions républicaines. --- # La crise de la République romaine et la transition vers l'Empire Voici une synthèse détaillée sur la crise de la République romaine et la transition vers l'Empire, rédigée en français et respectant les normes académiques. ## 3. La crise de la République romaine et la transition vers l'Empire La République romaine, régime fondé sur la "chose publique", a connu une crise profonde et prolongée, marquée par des conflits internes, la montée en puissance de généraux ambitieux et une instabilité politique, aboutissant finalement à l'instauration de l'Empire par Octave-Auguste. ### 3.1 Les fondations de Rome et la période royale #### 3.1.1 Le cadre géographique de l'Italie L'Italie, péninsule centrale de la Méditerranée, a favorisé l'expansion romaine grâce à sa position stratégique. La chaîne des Apennins a quant à elle encouragé le morcellement territorial, tandis que des plaines fertiles comme l'Étrurie, le Latium et la Campanie ont soutenu le développement des premières cités. #### 3.1.2 La fondation de la cité : mythe et histoire La date symbolique de la fondation de Rome en 753 av. J.-C., fixée par Tite-Live et Virgile sous Auguste, marque le début de la chronologie romaine. Le rite de fondation par Romulus, traçant le *pomérium* (espace sacré délimitant la cité), établit une distinction fondamentale entre le pouvoir civil (à l'intérieur) et le pouvoir militaire (à l'extérieur). Ce rite souligne l'importance de la légalité et de la légitimité dans le droit public romain. #### 3.1.3 La notion de Cité Antique (Polis) La cité antique romaine se définit par sa communauté de citoyens ( *polytaï*) participant aux affaires collectives (*politica*). Cette participation implique des engagements dans les sphères religieuse, politique (*politeia*), militaire et économique. Cette forme de cité, influencée par les Étrusques, prend son essor au VIe siècle av. J.-C. #### 3.1.4 L'organisation sociale et l'influence étrusque * **L'organisation patriarcale des Latins :** La société latine archaïque était structurée autour de la *Gens*, une grande famille reconstituée autour d'un ancêtre commun. Le *Pater* (chef de la *Gens*) détenait un pouvoir important, et le Sénat était composé de ces anciens. Le *Pater Familias* exerçait une autorité quasi absolue au sein de la famille. Le lien de clientèle, basé sur la *fides*, liait des hommes libres à un patron en échange de protection. * **L'influence déterminante des Étrusques :** Les Étrusques, peuple avancé, ont apporté à Rome un système politique plus sophistiqué, l'influence du concept grec de cité, et ont contribué au développement urbain avec des constructions en pierre, des rues rectilignes et des murailles. Ils ont également transmis l'usage de l'alphabet et des symboles du pouvoir (pourpre, sceptre). #### 3.1.5 La royauté romaine : évolution et réformes * **La royauté archaïque des Latins :** Le roi était désigné par un rite complexe impliquant la religion et l'approbation des comices curiates. Ses pouvoirs, bien qu'importants (consultation des dieux, commandement militaire, justice), étaient encadrés par le Sénat et les chefs des *Gentes*. Le droit pénal était restreint, le reste relevant de la justice privée. * **Le Sénat sous la royauté :** Composé des chefs de *Gentes* et de patriciens, le Sénat assistait le roi. Bien que théoriquement un conseil, son influence était considérable en raison de la puissance des familles aristocratiques. * **Les Comices curiates :** Cette assemblée populaire archaïque avait un rôle mineur, approuvant en bloc les décisions du roi, mais possédait d'importantes attributions en droit privé, notamment pour les testaments. * **La royauté populaire étrusque :** Les rois étrusques ont renforcé le pouvoir royal en introduisant le concept d'*Impérium*, un pouvoir de commandement général souverain. Ils ont également laïcisé le pouvoir, le rendant moins dépendant de la légitimité religieuse. * **Les réformes serviennes :** Ces réformes, potentiellement exagérées dans les récits antiques, ont marqué une mutation économique et militaire. L'essor commercial a favorisé une nouvelle classe d'artisans et de commerçants. L'équipement militaire plus accessible (hoplites) a élargi la participation à la guerre, rendant nécessaire une reconnaissance politique pour les combattants. Ces réformes ont conduit à la création des *Comices centuriates*, basés sur le cens (richesse), et à une nouvelle répartition des citoyens en tribus (critère géographique). Le principe timocratique (le rôle déterminé par la fortune) est ainsi ancré dans le système romain, privilégiant une égalité géométrique (droits proportionnels aux obligations) plutôt qu'arithmétique. ### 3.2 La République romaine : émergence et tensions (509 av. J.-C. - milieu du IIe siècle av. J.-C.) #### 3.2.1 La "Révolution" de 509 av. J.-C. : une révolution conservatrice La fin de la royauté étrusque et l'instauration de la République ne furent pas une révolution populaire mais plutôt une "révolution conservatrice" menée par les patriciens pour retrouver leur pouvoir. #### 3.2.2 Les premières institutions républicaines : un caractère aristocratique Le pouvoir royal fut remplacé par deux magistrats, les consuls, dotés de l'*Impérium*. Le principe de collégialité (au moins deux magistrats) et d'annualité (mandat d'un an) fut mis en place pour éviter le retour d'un pouvoir personnel. Ces magistratures furent initialement réservées aux patriciens, ce qui suscita l'opposition de la plèbe. #### 3.2.3 Le lent développement territorial de la cité romaine Les deux premiers siècles de la République furent marqués par la conquête de l'Italie et les guerres contre Carthage. Cette expansion exceptionnelle rendit les anciennes institutions de la cité inadaptées et poussa les patriciens à faire des concessions à la plèbe pour préserver l'unité de l'État face aux menaces extérieures. #### 3.2.4 Le conflit fondateur : la lutte entre le patriciat et la plèbe * **La notion de Plèbe :** Groupe social défini par son exclusion des privilèges patriciens, la plèbe réclamait des changements économiques et sociaux. * **Les revendications de la plèbe :** Les plébéiens subissaient les conséquences des guerres constantes : endettement, précarité de l'agriculture et accaparement des terres (l'*ager publicus*) par les patriciens. Ils réclamaient un allègement des dettes et un partage plus équitable des terres. * **Les institutions plébéiennes :** En réponse à une révolte et une sécession des plébéiens en 494 av. J.-C., des institutions plébéiennes furent créées : * **Les tribuns de la plèbe :** Magistrats annuels, inviolables et sacrés, ils disposaient du droit de *véto* (*intercessio* et *prohibitio*) pour s'opposer aux mesures portant atteinte à la plèbe. Ils pouvaient convoquer l'assemblée de la plèbe et proposer des *plébiscites*. * **Les édiles de la plèbe :** Chargés de la surveillance des marchés, de la distribution du blé et de l'entretien des temples. * **L'assemblée de la plèbe (*Concilia plebis*) :** Composée uniquement de plébéiens, elle élisait les magistrats plébéiens et votait des *plébiscites*, qui finirent par avoir une valeur législative équivalente aux lois (*leges*) votées par l'ensemble du peuple. * **Les conquêtes juridiques de la plèbe :** * **La loi des XII Tables (-450 av. J.-C.) :** Premier code de lois écrit, elle consacra la publicité du droit et la séparation du *Jus* (droit) et du *Fas* (religieux). Elle affirma l'égalité juridique entre patriciens et plébéiens, bien que l'application procédurale ait pris du temps. Elle instaura également la *provocatio ad populum* (appel au peuple) contre les décisions des magistrats portant atteinte à la vie ou à la liberté. * **Les lois Valeriae-Horatiae (-449 av. J.-C.) :** Reconnurent la force obligatoire des *plébiscites* pour l'ensemble du peuple, à condition de l'accord du Sénat. * **La loi Poetelia-Papiria (-326 av. J.-C.) :** Abolit l'esclavage pour dettes. * **La difficile conquête de l'égalité politique :** Les plébéiens accédèrent progressivement aux magistratures et au Sénat grâce au *cursus honorum*. Le *plébiscite* Licinio-Sextien (-367 av. J.-C.) permit aux plébéiens d'accéder au consulat, ouvrant la voie à l'accès à toutes les magistratures républicaines. * **Des conquêtes limitées en matière économique et sociale :** Malgré des avancées juridiques, les revendications économiques et sociales des plébéiens furent plus tardivement satisfaites. Le *plébiscite* Licinio-Sextien prévoyait une réforme agraire qui ne fut que très partiellement appliquée, et la loi Poetelia-Papiria mit fin à l'esclavage pour dettes. #### 3.2.5 La constitution d'une aristocratie patricio-plébéienne : la *Nobilitas* À partir du IVe siècle av. J.-C., une nouvelle classe dirigeante, la *Nobilitas*, émergea, composée des anciennes familles patriciennes et de la haute bourgeoisie plébéienne ayant accédé aux magistratures supérieures (notamment le consulat). Cette élite économique et politique monopolisait les hautes charges publiques et le Sénat, assurant la continuité politique de Rome malgré l'extension de son territoire. #### 3.2.6 Le système institutionnel de la République La Constitution républicaine était empirique, coutumière et mixte, cherchant à concilier les principes monarchique (magistrats), aristocratique (Sénat) et démocratique (assemblées). * **Les Assemblées :** * **Comices curiates :** Vestige de la royauté, leur rôle était devenu formel, conférant l'*Impérium* aux magistrats. * **Comices centuriates :** Assemblée la plus importante, organisée selon le cens (fortune) et la répartition en centuries. Le vote était inégalitaire, favorisant les citoyens les plus riches. Elles élisaient les magistrats supérieurs, votaient les lois (*leges*) et intervenaient dans les décisions de guerre et de paix. * **Comices tributes :** Assemblée organisée selon le critère géographique (tribus). Bien que potentiellement plus démocratique, la répartition des tribus et le système de vote favorisaient également l'élite. Elles votaient des lois de moindre importance et intervenaient dans le domaine judiciaire via la *provocatio ad populum*. * **Les Magistrats :** Ils exerçaient le pouvoir (*Potestas* et *Impérium*) dans le respect des principes de : * **Élection :** Les magistrats étaient élus, avec des conditions d'éligibilité liées à la citoyenneté, au genre, au service militaire, à la *dignitas* et à l'appartenance à la *Nobilitas*. Le *cursus honorum* définissait une carrière progressive. * **Annualité :** Le mandat était d'un an, avec des exceptions (dictature, censeurs, *pro-magistratures*). * **Collégialité :** La plupart des magistratures étaient exercées par au moins deux titulaires, souvent avec un droit de *véto* mutuel. * **Gratuité :** L'exercice des magistratures était coûteux, finançant la popularité par des dons et des jeux, et conduisant à l'exploitation des provinces. * **Responsabilité :** Les magistrats bénéficiaient d'une immunité temporaire, mais devaient rendre des comptes à l'issue de leur mandat, notamment devant le Sénat. * **Non-itération :** Il était interdit de se faire réélire immédiatement à la même fonction. * **Non-cumul :** Il était interdit d'exercer plusieurs magistratures simultanément. Les principales magistratures comprenaient : la questure (finances), l'édilité curule (jeux, urbanisme, ravitaillement), la préture (justice et *Impérium*), le consulat (magistrature suprême), la censure (recensement, surveillance des mœurs) et la dictature (magistrature extraordinaire). * **Le Sénat :** Organe oligarchique, il était composé des anciens magistrats et de membres de la *Nobilitas*. Bien que théoriquement un conseil (*consilium*), il exerçait un pouvoir de fait considérable (*auctoritas*). Il contrôlait la politique étrangère, militaire, financière et judiciaire, et avait une influence prépondérante grâce à sa permanence et son expertise. ### 3.3 La crise de la République (IIe siècle av. J.-C. - 27 av. J.-C.) #### 3.3.1 Les tentatives de réforme des Gracques et Sylla (133-78 av. J.-C.) La fin de la République fut marquée par une crise profonde, exacerbée par des divisions au sein de l'élite romaine : * **Division économique :** Entre la noblesse sénatoriale et les chevaliers. * **Division idéologique :** Entre les *Populares* (favorables au peuple) et les *Optimates* (défenseurs des privilèges du Sénat). Les frères Gracques (Tiberius et Caius) tentèrent des réformes agraires et sociales, mais furent victimes de violences politiques, marquant le début des assassinats politiques. Sylla, un *Optimate*, instaura une dictature anticonstitutionnelle pour restaurer le pouvoir aristocratique du Sénat. #### 3.3.2 L'agonie de la République (78-27 av. J.-C.) Cette période voit l'ascension de généraux ambitieux : * **Jules César (-49 à -44 av. J.-C.) :** Il s'empare du pouvoir, cumulant les fonctions de dictateur à vie et violant les règles constitutionnelles. Son assassinat aux Ides de Mars (-44) plonge Rome dans une nouvelle période d'instabilité. * **Octave-Auguste (-27 av. J.-C.) :** Petit-neveu et héritier de César, il instaure l'*Empire* en feignant de restaurer la République. Il reçoit l'*auctoritas* du Sénat et le titre d'Auguste, devenant ainsi inviolable et cumulant la puissance tribunicienne et l'*Impérium proconsulare majus*. Il fonde une monarchie déguisée, marquant la fin de la République romaine. L'analogie de l'arbre millénaire illustre parfaitement cette trajectoire : les racines dans la période royale, le tronc solide dans la République, et les branches s'étendant sous l'Empire, laissant un héritage juridique inestimable. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | État | Notion désignant une entité politique stable, assurant la permanence de la collectivité, dont le concept moderne s'est construit à partir du droit public romain. | | République (res publica) | Expression latine signifiant \"chose publique\", désignant un régime politique où le pouvoir est censé être géré dans l'intérêt commun, bien qu'historiquement souvent une oligarchie. | | Patriciat | Au sein de la Rome antique, l'aristocratie dominante qui se distinguait par sa naissance, ses privilèges et son monopole des magistratures et du Sénat. | | Plèbe | Le groupe de citoyens romains exclus des privilèges du patriciat, qui lutta pour obtenir l'égalité juridique, politique et sociale. | | Nobilitas | Classe dirigeante issue de la République romaine, formée par l'agrégation des anciennes familles patriciennes et des plus riches plébéiens ayant accédé aux hautes magistratures. | | Gens | Grande famille romaine, regroupant plusieurs foyers se reconnaissant un ancêtre commun, jouant un rôle religieux, politique, économique et juridique. | | Pater Familias | L'ascendant mâle le plus âgé dans la cellule familiale romaine, détenant l'autorité absolue (patria potestas) sur les membres de sa famille. | | Impérium | Pouvoir suprême, particulièrement dans les domaines civil et militaire, détenu par les magistrats supérieurs romains, évoluant de la royauté à l'Empire. | | Comices | Assemblées populaires romaines où les citoyens votaient les lois, élisaient les magistrats et prenaient des décisions politiques importantes. Il en existait plusieurs types selon leur organisation et leurs compétences. | | Magistrat | Citoyen exerçant une fonction publique, militaire ou judiciaire au nom de la collectivité. Les magistratures romaines étaient soumises à des principes stricts comme l'annualité, la collégialité et la gratuité. | | Censeur | Magistrat romain élu tous les cinq ans pour un mandat de 18 mois, chargé du recensement des citoyens, de la gestion du patrimoine de l'État et de la surveillance des mœurs. | | Sénat | Conseil d'État romain, composé d'anciens magistrats, qui jouait un rôle essentiel dans la politique intérieure et extérieure de Rome, souvent considéré comme le véritable détenteur du pouvoir sous la République. | | Auctoritas | Terme latin signifiant \"autorité\", \"garantie\", \"appui\". L'auctoritas du Sénat conférait une légitimité et une force considérable aux décisions, même si elles n'étaient pas directement des lois. | | Lois des XII Tables | Premier code de lois écrites à Rome (-450 av. J.-C.), qui a fixé le droit romain et consacré le principe de l'égalité juridique entre patriciens et plébéiens. | | Provocatio ad populum | Droit de recours du citoyen devant les comices centuriates contre une décision d'un magistrat prononçant une peine capitale ou l'exil, garantissant une forme de justice populaire. | | Plébiscite | Décision votée par l'assemblée de la plèbe (concilium plebis), qui a acquis progressivement une valeur juridique équivalente à celle des lois votées par les comices. | | Timocratie | Système politique où le degré de fortune détermine le rôle de chaque citoyen dans la vie politique et les droits qui lui sont accordés. La République romaine était largement timocratique. | | Cursus honorum | La \"carrière des honneurs\", parcours hiérarchique que devaient suivre les citoyens romains pour accéder aux différentes magistratures, de la questure au consulat, en passant par la préture. | | Patria Potestas | \"Puissance paternelle\", l'autorité juridique du Pater Familias sur sa famille, ses enfants et ses descendants. | | Lex | Loi votée par les comices, constituant un acte normatif de portée générale. Les lois romaines étaient adoptées relativement rarement durant la République. | | Fas | Ensemble des règles et des prescriptions d'origine divine ou religieuse qui régissaient la vie des Romains. Distinction conceptuelle avec le \"Jus\" (droit humain). | | Jus | Droit créé par les hommes, d'origine humaine, par opposition au \"Fas\" d'origine divine. La loi des XII Tables a marqué une étape importante dans la séparation du \"Jus\" et du \"Fas\". | | Gentes | Pluriel de Gens, formant les grandes familles romaines qui structuraient la société, particulièrement durant la période royale et le début de la République. | | Pérégrins | Personnes libres vivant dans les territoires soumis à Rome mais n'ayant pas la citoyenneté romaine. Ils bénéficiaient d'un statut juridique propre mais étaient exclus des droits civiques romains. |

# Les approches de l'histoire politique et institutionnelle dans l'Antiquité Ce sujet aborde les différentes approches historiographiques de l'histoire politique et institutionnelle de l'Antiquité grecque et romaine, en soulignant l'évolution d'une vision formelle vers une analyse plus concrète des pratiques et des conflits. ## 1. L'histoire politique du monde romain et la méthode de Theodor Mommsen ### 1.1 Theodor Mommsen : un savant engagé Theodor Mommsen (1817-1903) fut une figure centrale de l'étude des civilisations antiques, l' *Altertumswissenschaft*, qui visait une approche scientifique et interdisciplinaire de l'Antiquité. Reconnu pour ses recherches approfondies, il a également eu une carrière politique en tant que député libéral au Reichstag. Son œuvre, d'une grande profusion, comprend des éditions de corpus scientifiques majeurs tels que le *Corpus Inscriptionum Latinarum* et des synthèses destinées au grand public. ### 1.2 Le Droit public romain et sa portée contemporaine Dans son œuvre monumentale sur le *Droit public romain*, Mommsen ne se contente pas d'une étude érudite des institutions politiques romaines. Il y voit un outil critique pour réfléchir sur la démocratie du XIXe siècle, bien que Rome ne soit pas un modèle à imiter directement. Il reprend l'intuition de Polybe selon laquelle la réussite romaine repose sur un équilibre institutionnel (consuls, comices, Sénat), considérant ces institutions comme formant une constitution cohérente, même si elle n'était pas formalisée par les Romains eux-mêmes. ### 1.3 La dualité substitutive de la République romaine selon Mommsen Contrairement à une vision d'équilibre, Mommsen analyse la République romaine comme étant traversée par une dualité fondamentale entre deux principes de souveraineté : * **L' *imperium* des magistrats :** Un pouvoir d'origine royale et sacrée, détenu par les magistrats supérieurs (préteurs, consuls), temporaire, collégial et électif, mais considéré comme un pouvoir autonome, juridiquement antérieur à la souveraineté populaire. * **La souveraineté du peuple (*populus*) :** Le peuple est la source ultime de la légalité, élisant les magistrats et votant les lois. Cependant, cette souveraineté est plus idéale et juridique que concrète dans l'exercice du pouvoir. ## 2. L'histoire politique des cités grecques : une tradition révisée ### 2.1 Un tournant historiographique : de la forme à la pratique L'étude de l'histoire politique et institutionnelle des cités grecques a connu un tournant majeur, passant d'une histoire des constitutions formelles à une analyse des pratiques politiques réelles. #### 2.1.1 L'héritage de la *Constitution des Athéniens* La découverte de la *Constitution des Athéniens*, attribuée à Aristote, à la fin du XIXe siècle, a consolidé une approche historico-institutionnelle, principalement basée sur les textes littéraires. Cette approche, bien que systématique, présentait des limites : les institutions étaient souvent étudiées de manière abstraite, occultant les conflits sociaux et les pratiques informelles. #### 2.1.2 L'apport de l'épigraphie L'essor de l'épigraphie, grâce à des figures comme Louis Robert, a révolutionné la discipline. Les inscriptions, contemporaines des faits et produites par les cités elles-mêmes, ont permis de saisir la vie concrète des institutions et de comprendre comment elles étaient modelées par les pratiques sociales. Philippe Gauthier, avec son étude des cités grecques et de leurs bienfaiteurs (*évergètes*), a illustré comment les décrets gravés devenaient des outils politiques révélant les relations sociales, économiques et symboliques. ### 2.2 Claude Mossé : vers une histoire politique élargie Claude Mossé a plaidé pour une histoire politique au sens fort, attentive aux conflits, aux idéologies et aux représentations du pouvoir, critiquant une histoire institutionnelle trop figée. Elle a réintroduit le peuple comme acteur, en soulignant les tensions au sein de la démocratie athénienne. ### 2.3 Mogens H. Hansen et l'approche institutionnaliste Mogens H. Hansen a développé une approche institutionnaliste rigoureuse, décrivant et analysant le fonctionnement concret des institutions athéniennes et grecques. Ses travaux sur l'Ecclésia et la démocratie athénienne ont mis en lumière les principes de participation et de contrôle des magistrats. #### 2.3.1 Les limites de l'approche institutionnelle L'approche institutionnelle, se concentrant sur la politique au sens étroit (*hê politikê* / *ta politika*), risque d'occulter la dimension plus large du *politique* chez les Grecs, qui englobait l'organisation du pouvoir, la manière de vivre ensemble, les coutumes et les représentations. ## 3. Claude Nicolet et la citoyenneté romaine Claude Nicolet, historien marquant de la citoyenneté romaine, a étudié la signification du citoyen à Rome, en mettant en lumière la multiplicité de ses facettes (droits, devoirs, participation, honneurs). ### 3.1 Le métier de citoyen dans la Rome républicaine Nicolet a réinterprété la République romaine en soulignant l'importance de la citoyenneté comme un "métier". #### 3.1.1 La citoyenneté au cœur du modèle républicain Pour Nicolet, l'Antiquité classique a vu l'émergence de relations entre hommes qui ont donné naissance à ce que l'on appelle "la politique". La citoyenneté est au cœur du modèle républicain romain, avec une tension entre l'égalité géométrique (proportionnelle au mérite) et l'égalité arithmétique (la même part pour tous). #### 3.1.2 Une République oligarchique et ses mécanismes La République romaine est analysée comme étant largement oligarchique, dominée par des groupes sociaux reconnus (*ordo* / *ordines*) définis par la naissance, la richesse et l'accès aux magistratures. La compétition interne, axée sur l'honneur et le prestige, se déroulait entre ces élites, le peuple jouant souvent un rôle de validation. Des mécanismes comme le *census* et les comices structuraient la vie politique. #### 3.1.3 Les "langages parallèles" de la cité Au-delà des faits constitutionnels, Nicolet identifie des "langages parallèles" ou une nouvelle "grammaire" de la politique, constitué de discours de légitimité et d'interventions qui participent de la vie civique. ## 4. Moses Finley : économie, esclavage et politique dans les mondes anciens Moses Finley (1912-1986) a marqué l'historiographie par son approche sociologique et marxiste des mondes anciens, fortement influencée par Max Weber et Karl Polanyi. ### 4.1 La méthode Finley : interprétation et inférence Finley s'éloigne d'une approche positiviste pour privilégier des questions significatives et un éclectisme méthodologique. Il préfère l'analyse qualitative et interprétative à l'histoire sérielle et quantitative. ### 4.2 L'économie antique : une société à marché Finley a défendu la thèse primitiviste selon laquelle les économies antiques n'étaient pas des économies de marché mais des sociétés à marché, où le marché, bien qu'existant, ne structurait pas l'ensemble de la vie économique. Il souligne le rôle limité des marchés, l'importance de l'autoconsommation, l'absence d'un concept moderne de "travail" valorisé, et la primauté du loisir (*scholè*). ### 4.3 L'esclavage : sociétés avec esclaves et sociétés esclavagistes Finley a introduit une distinction fondamentale entre les "sociétés avec esclaves" et les "sociétés esclavagistes", définissant ces dernières par une dépendance économique et politique essentielle à la production servile. Il analyse le paradoxe grec de la coexistence de la liberté et de l'esclavage, et le rôle de la réforme de Solon dans la naissance de la citoyenneté athénienne. ### 4.4 La politique dans les mondes anciens : la démocratie directe Dans ses travaux sur la démocratie antique, Finley prend la défense de la démocratie directe athénienne, la jugeant plus efficace et participative que les démocraties représentatives modernes. Il voit dans les cités grecques l'invention d'une autonomie politique où les affaires publiques sont discutées et décidées collectivement. ## 5. Cheikh Anta Diop et la question de l'Égypte antique Cheikh Anta Diop (1923-1986), historien et penseur afrocentriste, a œuvré à restituer à l'Égypte antique sa place comme berceau des civilisations africaines, rompant avec l'historiographie coloniale. ### 5.1 Rendre justice à l'histoire de l'Afrique Diop a cherché à briser les mythes racistes et à démontrer la longue histoire des civilisations africaines, en faisant de l'Égypte antique un point de référence essentiel pour une perspective africaine. ### 5.2 La thèse de l'Égypte antique africaine Il a soutenu que les Anciens considéraient les Égyptiens comme des Africains de type subsaharien, une vérité recouverte par la science occidentale. Ses arguments portent sur les témoignages littéraires anciens, les similitudes d'organisation sociale et des affinités linguistiques (bien que ces dernières soient contestées). ### 5.3 L'héritage de Diop et l'afrocentrisme scientifique Les théories de Diop ont influencé des chercheurs comme Martin Bernal ("Black Athena"), qui a cherché à rétablir les racines afro-asiatiques de la civilisation classique. Cependant, l'approche de Diop, bien que visant à contrer les idéologies raciales, s'inscrit paradoxalement dans une pensée racialiste par sa construction d'un miroir entre l'histoire occidentale et africaine. ## 6. Nicole Loraux et l'histoire du politique en Grèce ancienne Nicole Loraux (1943-2003) a appliqué les outils des sciences sociales à l'Antiquité grecque, avec un intérêt particulier pour le politique, le genre et la façon dont les Grecs parlaient d'eux-mêmes. ### 6.1 Louis Gernet et la "Grèce sans miracle" Louis Gernet, figure fondatrice de l'école de Paris, a rompu avec l'idée d'un "miracle grec" pour proposer une approche comparative et anthropologique des sociétés grecques, sans postuler une supériorité a priori. ### 6.2 Jean-Pierre Vernant et la psychologie historique Jean-Pierre Vernant (1914-2007) a développé une "psychologie historique", étudiant les conditions sociales et psychologiques de l'apparition de la raison grecque, qu'il lie à la *polis* et aux pratiques de délibération collective. Il a également analysé le rôle du mythe et de la religion dans la pensée grecque. ### 6.3 Pierre Vidal-Naquet et les formes de pensée Pierre Vidal-Naquet (1930-2006) a exploré l'articulation entre les formes de pensée imaginaire et les structures sociales, analysant notamment la réforme de Clisthène et le mythe de l'Atlantide comme reflets de problématiques politiques. ### 6.4 L'invention d'Athènes et l'opérateur féminin Nicole Loraux a étudié "l'invention d'Athènes" à travers l'oraison funèbre, montrant comment ce discours visait à masquer les divisions internes de la cité. Elle a été pionnière dans l'analyse du "féminin" dans l'imaginaire grec, notamment à travers le mythe d'autochtonie, et a réfléchi au rôle de l'opérateur féminin dans le théâtre antique comme espace de l'"anti-politique". ### 6.5 La cité divisée Loraux a également analysé la notion de "cité divisée", le conflit (*stasis*) et l'amnistie comme éléments constitutifs de la vie politique athénienne. ## 7. Peter Brown et Corinne Bonnet : transferts culturels et religions antiques ### 7.1 Peter Brown et l'Antiquité tardive Peter Brown, en introduisant le concept d'"Antiquité tardive" (environ 150-750), a déplacé la perspective d'une fin de l'Empire romain vers une période de grande créativité, notamment religieuse et culturelle, qui a façonné la civilisation européenne. Il a étudié le triomphe du christianisme, analysant sa force dans la création de nouveaux cadres de solidarité et le rôle des évêques dans la charité et la construction d'une élite cléricale. ### 7.2 Corinne Bonnet et l'étude des polythéismes Corinne Bonnet, historienne des religions antiques, s'est concentrée sur les transferts culturels en Méditerranée, en particulier entre le monde phénicien et grec. Elle a étudié des figures comme Cadmos et Melqart pour comprendre comment les divinités étaient intégrées et interprétées dans d'autres panthéons, remettant en question la notion de civilisation au profit des interactions et des relations culturelles. Elle souligne la complexité de la notion de "religion" et les défis de l'étude des polythéismes avec des catégories forgées pour le monothéisme. --- # Claude Nicolet et la redéfinition de la citoyenneté romaine Claude Nicolet, à travers ses travaux, a profondément renouvelé notre compréhension de la citoyenneté romaine à l'époque républicaine, en soulignant sa complexité et ses multiples dimensions. ### 3.1 L'historien et ses domaines de recherche Né en 1930, Claude Nicolet a consacré sa carrière à l'étude du monde grec et romain, avec un intérêt particulier pour leurs faits et institutions politiques. Formé à Marseille, il a ensuite enseigné dans plusieurs universités françaises, notamment à Tunis, Caen et Paris 1 Panthéon-Sorbonne. Son parcours est marqué par un engagement civique, puisqu'il a été conseiller de Pierre Mendès France et actif au sein de la revue "Les Cahiers de la République", centrée sur la tradition républicaine, l'État, la citoyenneté et la culture politique. Ses premiers travaux de recherche ont débuté par une thèse sur l'ordre équestre à l'époque républicaine (312-43 av. J.-C.), soutenue en 1966. L'objectif était d'identifier la nature, le statut juridique, social et politique des chevaliers, ainsi que leur rôle effectif dans le fonctionnement de la République. Pour mener à bien cette étude, Nicolet a largement eu recours à la méthode prosopographique, qui consiste à étudier la biographie de personnages afin d'en dégager des tendances et des structures communes. Dans les années 1970, Nicolet a procédé à une réinterprétation majeure de la République romaine, notamment à travers son ouvrage "Le métier de citoyen dans la Rome républicaine" (1976). Cet ouvrage offre une synthèse approfondie sur la signification du concept de citoyenneté à Rome, en mettant en lumière la diversité de ses facettes : droits, devoirs, participation politique, honneurs, mais aussi les paradoxes inhérents au système romain. D'autres publications importantes d'histoire romaine incluent "Rome et la conquête du monde méditerranéen" (1977 et 1978), "L'État impérial romain : L'inventaire du monde" (1988) et "La mémoire perdue. À la recherche des archives oubliées, publiques et privées, de la Rome antique" (1994). Au-delà de l'Antiquité, Nicolet s'est également penché sur l'histoire de la France républicaine, avec des ouvrages tels que "L'idée républicaine en France" (1982) et "La fabrique d'une nation" (2003). ### 3.2 Le métier de citoyen dans la Rome républicaine : une relecture de la citoyenneté L'ouvrage "Le métier de citoyen dans la Rome républicaine" est central dans la pensée de Claude Nicolet, car il propose une analyse novatrice de ce que signifiait être citoyen à Rome durant la période républicaine. Il s'oppose à une vision simpliste de la citoyenneté, pour en révéler toute la complexité et les tensions internes. #### 3.2.1 La citoyenneté romaine : au-delà des institutions Nicolet souligne que la citoyenneté romaine n'était pas un simple statut juridique, mais un "métier" exigeant une participation active et une compréhension des mécanismes de la vie politique et sociale. Il met en lumière que la signification du citoyen à Rome est multiple, englobant : * **Droits et devoirs :** Accès aux droits civiques et politiques, mais aussi participation aux devoirs militaires et fiscaux. * **Participation :** Implication dans la vie des assemblées (comices), dans le vote des lois et l'élection des magistrats. * **Honneurs et prestige :** Recherche de la dignitas (dignité) et de la gloria (gloire) à travers l'exercice des charges publiques et le service rendu à la cité. * **Paradoxes du système :** La citoyenneté romaine, tout en se présentant comme ouverte, était également structurée par des hiérarchies sociales et économiques qui limitaient l'accès réel au pouvoir pour une majorité de citoyens. #### 3.2.2 La primauté du politique et la dualité de la souveraineté Contrairement à une vision polybienne d'un équilibre institutionnel harmonieux, Nicolet insiste sur une dualité fondamentale et substitutive au cœur de la République romaine : * **L'imperium des magistrats :** Ce pouvoir, d'origine royale et sacrée, était détenu par les magistrats supérieurs (consuls, préteurs). Bien que temporaire, collégial et électif sous la République, il était considéré par Nicolet comme un pouvoir juridiquement antérieur à la souveraineté populaire, un pouvoir autonome et non simplement délégué par le peuple. Il était lié au droit sacré (auspicia) et conférait un pouvoir de commandement suprême (ius imperandi). * **La souveraineté du peuple (populus) :** Le peuple romain était considéré comme la source ultime de légalité. Il élisait les magistrats, votait les lois et détenait le pouvoir de jugement suprême (provocatio). Cependant, Nicolet précise que cette souveraineté était principalement "idéale et juridique", et non constamment exercée dans la réalité concrète du pouvoir. Cette tension entre l'imperium magistratique et la souveraineté populaire a structuré la vie politique républicaine, marquée par une compétition interne entre les élites. #### 3.2.3 Une République oligarchique structurée par les ordines Nicolet décrit la République romaine comme fondamentalement oligarchique, où le pouvoir restait concentré entre les mains des mêmes familles et groupes sociaux privilégiés. Les *ordines* (ordres sociaux et politiques reconnus, tels que l'ordre sénatorial et l'ordre équestre) définissaient l'appartenance à l'élite par la naissance, la richesse et l'accès aux magistratures. La compétition interne entre ces élites se manifestait à travers la lutte pour l'honneur (*dignitas*), le prestige (*gloria*) et l'accès aux charges. Les élections, bien qu'impliquant le vote du peuple, étaient souvent des luttes internes à l'oligarchie, où le peuple jouait un rôle de validation plutôt que de décision. Les **instruments politiques et sociaux** tels que le *census* (recensement basé sur la fortune, déterminant le rang civique et les obligations) et les *comices* (assemblées populaires) étaient organisés de manière à favoriser les plus riches. Les *centuries*, groupes de citoyens classés selon le cens pour les comices centuriates, en sont un exemple frappant. #### 3.2.4 Les "langages parallèles" de la cité Claude Nicolet a également mis en évidence l'existence de "langages parallèles" qui, en dehors de la sphère constitutionnelle stricte, participaient activement à la vie civique. Ces manifestations, bien que marginales par rapport à la vie officielle, constituaient une "grammaire" politique alternative, porteuse de discours de légitimité. > **Tip :** L'étude de Nicolet sur le métier de citoyen invite à considérer la citoyenneté non pas comme un acquis statique, mais comme une pratique sociale et politique complexe, constamment négociée et reconfigurée. ### 3.3 L'ordre équestre : une étude fondamentale La thèse de Claude Nicolet sur l'ordre équestre à l'époque républicaine a jeté les bases de sa pensée sur la citoyenneté romaine. Cette recherche a permis de cerner les contours d'un groupe social et politique clé, situé entre l'aristocratie sénatoriale et la plèbe. L'analyse de cet ordre a révélé les mécanismes de constitution et de maintien du pouvoir au sein de la République, mettant en évidence les liens entre richesse, statut social et participation politique. ### 3.4 La citoyenneté comme "métier" : implication et complexité Le concept de "métier de citoyen" proposé par Nicolet est essentiel car il souligne que la citoyenneté romaine n'était pas une simple appartenance passive. Elle impliquait des compétences, des responsabilités et une participation active, même si cette participation était conditionnée par le statut social et la fortune. Il s'agissait d'un engagement constant dans la vie de la cité, nécessitant une compréhension des lois, des coutumes et des enjeux politiques. Par cette approche, Claude Nicolet a redéfini la manière d'aborder la citoyenneté romaine, en la dépouillant de toute vision monolithique pour en révéler la richesse, les contradictions et le caractère dynamique et exigeant. --- # Moses Finley : économie, société et esclavage dans l'Antiquité Voici une synthèse détaillée et complète sur Moses Finley : économie, société et esclavage dans l'Antiquité, conçue pour un guide d'étude universitaire. ## 3. Moses Finley : économie, société et esclavage dans l'Antiquité Cette section explore les contributions fondamentales de Moses Finley à l'étude de l'économie antique, en détaillant sa thèse primitiviste, ainsi que ses analyses novatrices sur l'esclavage et la démocratie antique, fortement influencées par les travaux de Max Weber et Karl Polanyi. ### 3.1 La formation d'un historien et sociologue des mondes anciens #### 3.1.1 Une jeunesse marxiste et un exil américain Moses I. Finley (1912-1986) a développé sa pensée intellectuelle dans un contexte marqué par le marxisme et la critique sociale. Après des études de droit à l'Université de Columbia, il s'est orienté vers l'étude des langues anciennes, fréquentant notamment l'Institute for Social Research à l'Université de Columbia, un centre névralgique pour la diffusion de la pensée marxiste et critique. Ses engagements politiques ont été significatifs, incluant la fondation de l'American Committee for Democracy and Intellectual Freedom et du Russian War Relief, des organisations visant à soutenir les persécutés en Europe et l'effort de guerre soviétique. Une période controversée de sa biographie est son activité d'informateur pour le KGB à la fin des années 1930 et au début des années 1940. Après la Seconde Guerre mondiale, Finley devient professeur à l'Université de Rutgers et publie son premier ouvrage majeur, *Studies in Land and Credit in Ancient Athens* (1951). Cependant, le climat politique américain se durcit avec le maccarthysme, forçant Finley à s'exiler au Royaume-Uni en 1952. Il y poursuit sa carrière académique à l'Université de Cambridge, devenant une figure influente dans les études classiques. #### 3.1.2 L'influence de Max Weber et Karl Polanyi La pensée de Finley est profondément marquée par deux grands sociologues et économistes : * **Max Weber (1864-1920)** : Finley a hérité de Weber l'approche de la **sociologie compréhensive**, qui vise à comprendre le sens que les acteurs sociaux donnent à leurs actions, plutôt que de les expliquer uniquement par des structures externes. Il a également adopté le concept d'**idéal-type** comme outil d'analyse comparative pour examiner les organisations sociales antiques. Weber s'est également penché sur l'économie antique, posant la question de la présence d'un capitalisme significatif dans le monde ancien, une interrogation que Finley reprendra. * **Karl Polanyi (1886-1964)** : L'ouvrage majeur de Polanyi, *La Grande Transformation* (1944), a introduit la notion d'**encastrement (embeddedness)**, soulignant que l'économie est toujours imbriquée dans un cadre social, politique et culturel. Finley applique ce concept aux sociétés antiques, démontrant que l'économie de marché y était subordonnée aux structures politiques et sociales, le politique primant sur l'économique. #### 3.1.3 La méthode Finley Finley se distingue de l'historien positiviste par sa démarche : il ne part pas d'une étude minutieuse des sources brutes, mais pose d'abord des **questions significatives**. Il fait preuve d'un **éclectisme méthodologique**, puisant dans diverses disciplines. Contrairement à l'école des Annales qui privilégiait l'histoire sérielle et quantitative, Finley préfère une **analyse qualitative et interprétative**, axée sur l'identification de configurations sociales pertinentes et l'élaboration d'inférences. ### 3.2 Les scansions de l'œuvre #### 3.2.1 Relire Homère : *Le Monde d'Ulysse* *Le Monde d'Ulysse* (1954) a propulsé Finley sur la scène académique. Au lieu de chercher à vérifier l'historicité des récits homériques, Finley analyse ces textes comme des fenêtres sur des structures sociales et des modes d'organisation pertinents. Il refuse l'approche positiviste de certains de ses prédécesseurs. Par exemple, il étudie le fonctionnement du pouvoir royal, l'importance de l'hospitalité, les rites élitaires et familiaux, ainsi que la présence d'une paysannerie libre. Finley situe le monde décrit par Homère dans une période située entre le VIIIe et le VIe siècle av. J.-C., distinct du monde mycénien décrit dans les tablettes en linéaire B. #### 3.2.2 L'économie antique : la thèse primitiviste Finley s'inscrit dans le débat entre "modernistes" et "primitivistes" sur la modernité des économies antiques. Il reprend l'idée qu'il faut distinguer **sociétés à marché** (où le marché existe mais ne structure pas l'ensemble de l'économie) des **économies de marché**. Influencé par Max Weber, Finley défend la thèse primitiviste, soutenue par des arguments tels que : * Les marchés étaient limités, souvent centrés sur le commerce à longue distance. * La majeure partie de la production était destinée à l'autoconsommation. * Le concept moderne de "travail" en tant que valeur n'existait pas (les termes grecs et latins désignaient l'ouvrage ou la fatigue, tandis que le loisir, $scholē$, était valorisé). * Il n'y avait pas de "politique économique" au sens moderne, mais une "politique" englobant la sphère institutionnelle et civique. * Les élites sociales recherchaient des rentes foncières plutôt que le profit économique. * Un blocage technologique persistait, la science restant théorique et sans application technique massive (comme illustré par Héron d'Alexandrie). * L'État n'était pas un acteur économique autonome. Les bornes hypothécaires ($Horoi$) en Attique, documentant des transactions financières, ont été interprétées par Finley comme des prêts non productifs, destinés à des dépenses sociales (mariages) et non à l'investissement économique. #### 3.2.3 L'étude de l'esclavage dans l'Antiquité Finley a révolutionné l'étude de l'esclavage en introduisant une distinction cruciale entre : * **Sociétés avec esclaves (societies with slaves)** : Des sociétés où l'esclavage existe, mais sans être le fondement de l'économie. * **Sociétés esclavagistes (slave societies)** : Des sociétés où l'élite économique et politique dépend *essentiellement* de la production assurée par le travail servile. Finley propose un critère quantitatif : au moins 20% de la population devrait être constituée d'esclaves. Selon Finley, la Grèce antique et l'Empire romain sont des exemples de sociétés esclavagistes, aux côtés des Antilles coloniales, du Brésil et des États-Unis avant la guerre de Sécession. L'Égypte pharaonique, en revanche, n'en serait pas une, les populations serviles n'étant pas dépersonnalisées. La "marche main dans la main de l'esclavage et de la liberté" décrit la dialectique grecque. La réforme de Solon à Athènes, abolissant l'esclavage pour dettes ($seisachtheia$), a paradoxalement conduit à une recherche accrue d'esclaves étrangers pour compenser la perte de main-d'œuvre locale. La liberté politique des citoyens s'est ainsi construite sur la dépendance servile d'autrui. #### 3.2.4 La politique dans les mondes anciens Dans *Démocratie antique et démocratie moderne* (1975), Finley plaide pour la démocratie antique, en opposition aux théoriciens élitistes contemporains. Il valorise l'efficacité de la **démocratie directe athénienne** dans son implication directe des citoyens, sa capacité à produire des décisions collectives rationnelles et à garantir une participation politique réelle, contrastant avec la passivité relative des citoyens modernes. Dans *L'Invention de la politique* (1986), il approfondit la naissance du "politique" dans les mondes anciens, soulignant l'autonomie politique grecque et introduisant la notion d'**instrumental politics**, c'est-à-dire la politique comme outil d'action collective. ### 3.3 Tip > **Tip:** Il est essentiel de comprendre la distinction de Finley entre "sociétés avec esclaves" et "sociétés esclavagistes" pour analyser correctement l'impact de l'esclavage sur les différentes économies antiques. ### 3.4 Exemple > **Example:** La distinction entre "sociétés avec esclaves" et "sociétés esclavagistes" permet d'expliquer pourquoi, bien que l'esclavage fût présent dans de nombreuses civilisations antiques, seule une minorité d'entre elles en dépendait fondamentalement pour leur fonctionnement économique et social. L'Égypte antique, malgré la présence d'esclaves, n'était pas une société esclavagiste au sens où l'entend Finley, car le travail servile n'y constituait pas la base essentielle de la production. --- # Cheikh Anta Diop et la valorisation de l'Égypte antique africaine Voici une synthèse détaillée sur Cheikh Anta Diop et la valorisation de l'Égypte antique africaine. ## 4. Cheikh Anta Diop et la valorisation de l'Égypte antique africaine Ce sujet explore les thèses de Cheikh Anta Diop sur l'origine africaine de l'Égypte antique et son rôle fondamental dans l'histoire des civilisations, dans le cadre de l'afrocentrisme et de la lutte contre l'historiographie coloniale. ### 4.1 Cheikh Anta Diop, savant et militant #### 4.1.1 De l'Afrique occidentale française à Paris Cheikh Anta Diop est né en 1923 au Sénégal. Il a reçu une formation intellectuelle à la fois en Afrique et en France, intégrant le lycée Henri-IV à Paris en 1945 et poursuivant des études de philosophie à la Sorbonne. Dès 1948, il publie des articles scientifiques et commence à se focaliser sur l'Égypte ancienne, tout en intervenant sur l'avenir de l'Afrique post-coloniale. En 1951, il s'inscrit en thèse sur les Égyptiens prédynastiques sous la direction de Marcel Griaule, dont il tirera son ouvrage *Nations nègres et culture* (titre original : *De l'Antiquité égyptienne aux problèmes culturels de l'Afrique noire d'aujourd'hui*), publié en 1954. Parallèlement, il participe activement à la création de cercles intellectuels africains en Europe visant à développer une « pensée noire ». Il a notamment participé au Congrès des écrivains et artistes noirs organisé par Présence Africaine en 1956. #### 4.1.2 De Paris au Sénégal À la fin des années 1950, Diop retourne au Sénégal dans l'espoir d'exercer une influence politique significative. Il y est à la fois homme politique et intellectuel, fondant plusieurs partis politiques (Bloc des masses sénégalaises en 1961, Front National Sénégalais en 1964, Rassemblement National Démocratique en 1976) et travaillant comme chercheur à l'IFAN (Institut Fondamental d'Afrique Noire). Bien que bénéficiant d'un prestige international, il reste relativement marginalisé au Sénégal, notamment face à Léopold Sédar Senghor. Il décède en 1986. #### 4.1.3 La mission de rendre justice à l'histoire de l'Afrique La mission principale de Cheikh Anta Diop en tant qu'historien était de rompre avec l'historiographie coloniale méprisante envers l'histoire de l'Afrique. Il dénonçait l'idée véhiculée par les savants occidentaux selon laquelle les civilisations africaines auraient été créées par des peuples non africains. Diop soutenait que la reconstruction d'une histoire africaine longue et riche, dont l'Égypte antique serait le berceau, était essentielle pour permettre un avenir politique et culturel sur le continent. Il considérait le retour à l'étude de l'Égypte comme une condition nécessaire pour réconcilier les civilisations africaines avec l'histoire et rénover la culture africaine, à l'instar du rôle des antiquités gréco-latines pour la culture occidentale. ### 4.2 Une Égypte antique africaine #### 4.2.1 La doxa « européenne » au sujet de l'Égypte antique Avant les travaux de Diop, une partie de la science européenne, notamment à la fin du XIXe et au début du XXe siècle, était encore tributaire d'un discours racialiste, construit autour du mythe des Hamites. Ce mythe identifiait un peuple, supposé descendant de Cham, ayant quitté le Moyen-Orient pour s'installer en Égypte, le plaçant entre les populations indo-aryennes et sémitiques, et distinctes des peuples africains « nègres ». Les savoirs antérieurs à cette construction européenne étaient cependant plus nuancés. Jean-François Champollion, par exemple, distinguait les Égyptiens des « Nègres », mais ne postulait pas un lien direct avec la Grèce ou l'Europe. Plus significativement, Constantin Volney, dans son *Voyage en Syrie et en Égypte* (1787), soutenait déjà une origine africaine et négroïde à la civilisation égyptienne, établissant un lien généalogique avec les populations subsahariennes. #### 4.2.2 Les thèses principales de Diop Diop s'est donné pour mission de démontrer le rapprochement entre les sociétés égyptiennes et africaines. Son argumentaire reposait sur plusieurs piliers : * **Les témoignages littéraires des auteurs anciens :** Diop insistait sur le fait que les auteurs de l'Antiquité considéraient les Égyptiens comme des Africains de type subsaharien, et que l'Égypte avait civilisé le monde. Il s'appuyait notamment sur Hérodote, qui mentionnait les similarités physiques (peau brune, cheveux crépus) entre Égyptiens et Colchidiens, ainsi que sur Diodore de Sicile, qui soulignait le rôle égyptien dans la transmission du savoir aux Grecs (Orphée, Pythagore, Platon, etc.). Pour Diop, la science occidentale aurait « recouvert » cette vérité antique à travers une « falsification moderne ». * **Les similitudes d'organisation sociale :** Diop relevait des ressemblances entre l'organisation sociale de l'Égypte ancienne et celle des civilisations africaines de son époque, bien que cette présentation ait été critiquée pour sa généralité. * **Les arguments linguistiques :** Il a cru identifier des affinités entre la langue hiéroglyphique et le wolof, une thèse aujourd'hui contestée par les linguistes en raison de la complexité de la reconstitution de l'égyptien ancien et de la coexistence de différentes langues en Égypte antique (langue des hiéroglyphes, démotique, copte). * **La distinction Terre Noire / Terre Rouge :** Diop a interprété la distinction entre *Kemet* (Terre Noire, fertile) et *Deshret* (Terre Rouge, désertique) en soulignant que *Remetch en Kemet* signifiait « le peuple de la Terre Noire », qu'il a traduit par « c'est la terre des Noirs », intégrant cette conception dans un cadre contemporain. #### 4.2.3 La pérennité d'une question : où en sommes-nous ? La question des origines de la civilisation égyptienne reste complexe. Le caractère insulaire et carrefour du couloir nilotique a favorisé des échanges intenses dès le IVe millénaire avant notre ère, donnant naissance à une civilisation singulière. * **Anthropologie physique :** Alain Froment réfute l'idée de penser les Égyptiens anciens en termes de Blancs ou de Noirs, les qualifiant de « population intermédiaire », et dénonce les manipulations idéologiques autour de leur classification. * **Culture agricole :** La culture de l'orge et du blé en Égypte suggère une origine néolithique potentiellement liée au noyau asiatique ou babylonien, plutôt qu'au sud du Sahara. * **Linguistique :** L'égyptien ancien appartient aux langues afro-asiatiques (anciennement chamito-sémitiques), mais présente des singularités, comme un système verbal atemporel et aspectuel, dont les liens avec d'autres groupes linguistiques restent objets de recherche. * **Culture archéologique :** Les recherches actuelles soulignent les liens anciens entre l'Égypte antique et l'Afrique subsaharienne. La découverte de la palette de Narmer avec des animaux de savane, la tombe de Nénou mettant en scène un personnage nubien, ou encore la statue de Montouhotep II suggérant une origine nubienne du souverain, renforcent cette idée. L'importance de l'Égypte antique au Tchad et au Sahara suggère également des contacts anciens avec l'Afrique subsaharienne. #### 4.2.4 L'« Athènes noire » : un nouvel afrocentrisme scientifique ? Les théories de Diop ont été reprises et remobilisées par Martin Bernal dans son ouvrage *Black Athena* (fin des années 1980). Bernal a cherché à démontrer les racines afro-asiatiques de la civilisation classique, s'opposant au « modèle aryen » qui postulait la singularité du monde gréco-romain. Bernal, linguiste, a tenté de construire des étymologies gréco-égyptiennes pour montrer l'influence égyptienne sur le grec, bien que ses méthodes aient été critiquées comme non académiques. Le travail de Diop peut être vu comme une tentative de construire un contre-mythe à la culture européenne dominante, offrant des ancêtres prestigieux à l'Afrique à l'époque de la décolonisation. Cette approche, bien que visant à valoriser le passé africain, s'inscrit, selon certains critiques, dans un cadre racialiste (identité fermée, héritage consubstantiel) hérité des siècles précédents, similaire à la manière dont l'identité grecque était autrefois définie par des critères de « même sang », « même langue », et « mœurs semblables ». > **Tip :** Il est crucial de distinguer l'approche historique rigoureuse des thèses de Cheikh Anta Diop, qui, tout en étant pionnières dans la réhabilitation de l'histoire africaine, ont parfois été marquées par des interprétations discutables sur le plan scientifique. L'enjeu est de reconnaître la valeur de son travail pour avoir posé la question de l'origine africaine de l'Égypte et de son rôle dans la civilisation, tout en appliquant une critique méthodologique. --- # L'école de Paris et l'analyse anthropologique du monde antique Voici un résumé de l'école de Paris et de l'analyse anthropologique du monde antique, conçu comme une section de votre guide d'étude : ## 5. L'école de Paris et l'analyse anthropologique du monde antique L'école de Paris a appliqué les méthodes des sciences sociales à l'étude de la Grèce antique, se concentrant sur la raison, le mythe et le politique, à travers les travaux pionniers de figures comme Louis Gernet, Jean-Pierre Vernant et Pierre Vidal-Naquet. ### 5.1 Louis Gernet : La Grèce sans miracle Louis Gernet, juriste, philologue et sociologue, est considéré comme une figure fondatrice de l'école de Paris. Son approche se caractérise par une rupture avec la tradition intellectuelle européenne qui idéalisait la Grèce antique comme un "miracle" à l'origine de la civilisation occidentale. Gernet prônait une approche comparatiste, affirmant qu'il était possible de comparer les institutions grecques à celles d'autres civilisations et d'autres époques, refusant ainsi toute supériorité a priori de la Grèce. Ses travaux ont exploré le développement de la pensée juridique et morale, la religion grecque, et les structures du droit et de la société en Grèce ancienne. Il a notamment étudié l'émergence de la notion de responsabilité individuelle dans le droit grec archaïque et a vu dans des institutions comme l'Eranos (communauté d'entraide) des similitudes avec des structures sociales d'autres sociétés traditionnelles, comme la Kabylie. Gernet est également considéré comme le successeur de la sociologie de Durkheim après la Seconde Guerre mondiale. > **Tip:** L'expression "la Grèce sans miracle" de Gernet souligne l'importance d'étudier les civilisations antiques avec des outils d'analyse sociale et anthropologique, plutôt qu'à travers des visions idéalisées ou essentialistes. ### 5.2 Jean-Pierre Vernant : Psychologie historique, mythe et politique Jean-Pierre Vernant, philosophe et résistant, a consacré sa carrière à l'étude de l'Antiquité grecque, développant une approche qu'il a qualifiée de "psychologie historique". Cette discipline vise à étudier les opérations intellectuelles de la psyché comme objet d'histoire, en les analysant sous un prisme philosophique et anthropologique. #### 5.2.1 Les origines de la raison grecque Vernant a exploré les conditions sociales et psychologiques qui ont permis l'apparition de la raison (le *logos*) en Grèce. Il a démontré que le *logos* grec était intrinsèquement lié à la cité (*polis*), émergent des pratiques de délibération collective entre égaux. Contrairement à la conception moderne de la raison comme principalement scientifique, Vernant a souligné que le *logos* grec s'épanouissait dans les pratiques politiques et les débats publics, visant à élaborer des positions justes et équilibrées. #### 5.2.2 Mythes, rites et religion Vernant a analysé le polythéisme grec comme un système de pensée complexe. Il a montré comment le mythe, bien que souvent considéré comme distinct du *logos* (raison), était un espace essentiel où la pensée rationnelle pouvait s'élaborer. En adoptant une perspective structuraliste, inspirée par Claude Lévi-Strauss, Vernant a examiné les mythes et les rites pour comprendre les structures profondes de la pensée grecque. Il a notamment étudié la polarité entre Hestia (foyer, intérieur) et Hermès (circulation, transmission) pour illustrer comment les Grecs pensaient les dimensions de la vie humaine à travers des oppositions et des complémentarités. > **Example:** L'analyse de Vernant sur la relation entre Hestia et Hermès dans son article "Hestia-Hermès" illustre comment des figures divines, associées à des concepts opposés, révèlent des schémas de pensée fondamentaux dans la culture grecque. #### 5.2.3 Le politique en Grèce ancienne Vernant a privilégié le terme "politique" (relatif à la *polis*) plutôt que "politique" (au sens d'action institutionnelle). Il a étudié les grandes tragédies grecques du Ve siècle av. J.-C. comme des mises en scène du "politique", des spectacles qui permettaient aux Athéniens de réfléchir à leur propre situation politique. Les mythes et les tragédies, tels que ceux mis en scène lors des Dionysies, étaient des vecteurs de pensée politique, abordant des thèmes comme la tyrannie (par exemple, dans le mythe d'Œdipe). ### 5.3 Pierre Vidal-Naquet : Formes de pensée et formes de société Pierre Vidal-Naquet, historien de l'Antiquité grecque et intellectuel engagé, a exploré les liens entre les représentations imaginaires et les structures sociales dans le monde grec. Son œuvre s'inscrit dans une démarche de dialogue entre histoire culturelle et histoire sociale. #### 5.3.1 Représentations et formes sociales Dans des ouvrages comme "Le Chasseur noir", Vidal-Naquet a analysé comment les formes de pensée, notamment les mythes et les représentations, sont ancrées dans des structures sociales concrètes. Il a étudié la réforme de Clisthène à Athènes, montrant comment l'organisation spatiale de la cité (division en tribus, trittyes) reflétait des transformations intellectuelles contemporaines, notamment la conception d'un cosmos homogène et symétrique. Il a également interprété le mythe de l'Atlantide comme une construction mythologique à visée politique, mettant en garde contre les dangers de l'impérialisme athénien. #### 5.3.2 L'opérateur féminin et la cité divisée Nicole Loraux, pionnière dans l'étude du genre appliquée à l'Antiquité, a introduit la notion d'"opérateur masculin/féminin". Dans "L'Invention d'Athènes", elle analyse l'oraison funèbre comme une institution athénienne qui, sous couvert d'unité civique, masquait les divisions internes de la cité. Elle a montré comment la démocratie athénienne réutilisait des valeurs aristocratiques et comment le discours qu'elle tenait sur elle-même était une construction idéologique. Loraux a également exploré le mythe d'autochtonie athénien dans "Les Enfants d'Athéna", révélant un fantasme masculin d'une procréation sans femmes, où la cité démocratique se fonde sur une généalogie exclusivement masculine. Elle a aussi analysé le rôle des personnages féminins dans les tragédies grecques, les considérant comme un espace de mise en scène de ce qui échappe à la rationalité politique. > **Tip:** L'idée de Loraux de faire l'"éloge de l'anachronisme" suggère que l'historien doit oser poser les questions du présent au passé pour enrichir sa compréhension des deux époques. Vidal-Naquet s'est aussi penché sur l'histoire de l'historiographie du monde ancien et a critiqué la montée du négationnisme. ### 5.4 Cheikh Anta Diop : L'Égypte antique comme origine africaine Cheikh Anta Diop, historien et penseur sénégalais, a consacré une grande partie de son œuvre à l'étude de l'Égypte antique, la présentant comme le berceau des civilisations africaines. Son travail s'inscrit dans une démarche de rupture avec une historiographie coloniale qui méprisait l'histoire de l'Afrique. #### 5.4.1 Rendre justice à l'histoire de l'Afrique Diop a cherché à construire un récit des origines des civilisations africaines en partant de l'Égypte antique, la considérant comme un référentiel essentiel pour une perspective africaine, à l'instar de la Grèce et de Rome pour le monde occidental. Il a dénoncé le "mythe hamite" et la "falsification moderne de l'histoire" par la science occidentale, qui aurait occulté les origines africaines de l'Égypte. #### 5.4.2 L'Égypte antique : une terre africaine et négroïde Diop a mobilisé les témoignages littéraires des auteurs anciens, tels qu'Hérodote et Diodore de Sicile, pour affirmer que les Égyptiens étaient perçus comme des Africains de type négroïde et que l'Égypte avait civilisé le monde. Il a également cherché à identifier des similitudes d'organisation sociale et des affinités linguistiques entre l'Égypte ancienne et les civilisations africaines subsahariennes, bien que ces arguments aient été largement contestés par les linguistes et les anthropologues contemporains. Il a mis en avant la distinction entre la "terre rouge" (désert) et la "terre noire" (*Kemet*, terres fertiles du Nil), interprétant ce dernier terme comme signifiant "la terre des Noirs". > **Example:** Diop a utilisé le passage d'Hérodote décrivant les Colchidiens comme ayant une origine égyptienne, en soulignant leur peau brune et leurs cheveux crépus, pour étayer son argument d'une origine africaine subsaharienne des Égyptiens. #### 5.4.3 La permanence de la question des origines Les recherches contemporaines, notamment en anthropologie physique, soulignent que penser les anciens Égyptiens en termes de "Nègres" ou de "Blancs" est inapproprié. Les spécialistes mettent en avant le statut de population intermédiaire de ces groupes, qui ont pu être influencés par des échanges avec l'Afrique subsaharienne, l'Asie et la Méditerranée. La culture agricole de l'Égypte, basée sur l'orge et le blé, suggère des origines néolithiques provenant du Proche-Orient. Sur le plan linguistique, l'égyptien ancien est classé parmi les langues afro-asiatiques, mais des singularités linguistiques subsistent. Cependant, des découvertes archéologiques récentes, comme la palette de Narmer ou la tombe de Nénou, mettent en évidence des liens culturels anciens entre l'Égypte et l'Afrique subsaharienne. La théorie de Diop a été remobilisée par Martin Bernal dans "Black Athena", qui a plaidé pour les racines afro-asiatiques de la civilisation classique, bien que ses arguments linguistiques aient été largement démentis. ### 5.5 Peter Brown et Corinne Bonnet : Dynamiques culturelles et religieuses dans l'Antiquité tardive et le monde méditerranéen Peter Brown et Corinne Bonnet, figures marquantes des études sur l'Antiquité, ont chacun apporté des perspectives novatrices sur la fin de l'Empire romain, l'essor du christianisme, et les transferts culturels en Méditerranée. #### 5.5.1 Peter Brown et l'Antiquité tardive Peter Brown a révolutionné la périodisation de l'histoire romaine en introduisant le concept d'"Antiquité tardive" (datant d'environ 150 à 750 apr. J.-C.). Loin d'une vision de déclin, Brown a mis en évidence une période de créativité extraordinaire, particulièrement sur les plans religieux et culturel, qui a jeté les bases de la civilisation européenne. ##### 5.5.1.1 Le triomphe du christianisme Brown a analysé la transformation d'une petite secte juive en une religion d'État. Il a souligné comment le christianisme, face aux crises sociales et à la fragilisation des communautés civiques, a offert un nouveau cadre de solidarité grâce à ses structures ecclésiales, le rôle de l'évêque, et la pratique de la charité. Il a également noté l'héritage du culte des saints, qui a pu servir à intégrer les traditions polythéistes antérieures, et le développement du monachisme, formant un clergé professionnel et offrant un modèle de vie chrétienne idéale. > **Example:** Brown a observé comment le culte des saints, avec des figures comme Martin de Tours ou Syméon le Stylite, a permis d'acclimater les pratiques religieuses antérieures au christianisme, offrant des figures d'intercession et de dévotion. ##### 5.5.1.2 L'amour des pauvres et la nouvelle morale Une spécificité du christianisme selon Brown est l'exaltation de la pauvreté et la valorisation de la générosité envers les démunis. Cette nouvelle morale chrétienne a résonné dans un Empire romain marqué par les crises et les inégalités croissantes, offrant un discours idéologique et symbolique pour reconstruire une société fragmentée. #### 5.5.2 Corinne Bonnet et les transferts culturels Corinne Bonnet, historienne des religions antiques, s'est concentrée sur le monde phénicien et les rapports entre les cultures gréco-romaine et phénicienne, examinant les notions de transfert culturel et d'hybridation. ##### 5.5.2.1 L'historicisation des religions polythéistes Bonnet a souligné la difficulté d'historiciser le fait religieux, en particulier les polythéismes anciens, qui ont souvent été abordés avec des catégories analytiques forgées pour les religions monothéistes. Elle a mis en évidence la problématique des termes modernes comme "polythéisme" et "religion" pour qualifier ces systèmes de croyances et de pratiques. ##### 5.5.2.2 Transfert culturel et "créolisation" Bonnet a étudié des figures légendaires phéniciennes comme Cadmos et Melqart, analysant comment les divinités étrangères étaient intégrées dans les panthéons locaux, un processus qu'elle a conceptualisé comme un transfert culturel et une forme d'"hybridation" ou de "créolisation". Elle a remis en question le concept de civilisation comme modèle d'histoire linéaire, privilégiant l'idée de relations et d'interactions incessantes entre les cultures. > **Tip:** La pensée de Bonnet sur le transfert culturel invite à considérer l'histoire humaine non pas comme une succession de civilisations isolées, mais comme un réseau d'interactions et d'échanges constants. --- # Nicole Loraux et l'histoire du genre dans l'Antiquité grecque Voici une synthèse détaillée sur Nicole Loraux et l'histoire du genre dans l'Antiquité grecque. ## 6. Nicole Loraux et l'histoire du genre dans l'Antiquité grecque Ce sujet se concentre sur les recherches de Nicole Loraux, pionnière dans l'étude du genre appliquée à l'Antiquité, abordant le mythe d'autochtonie athénien, la place du féminin dans l'imaginaire grec et la représentation des femmes dans le théâtre tragique. ### 6.1 L'approche de Nicole Loraux : l'Antiquité au présent Nicole Loraux, agrégée de lettres classiques, a toujours réfléchi à la manière d'articuler le travail sur l'Antiquité ancienne avec les questions du présent. Elle défend l'idée d'un "éloge de l'anachronisme en histoire" (1993). Pour elle, la méthode historique doit oser le risque de l'anachronisme, en posant au passé des questions issues du présent, afin d'en revenir enrichi par cette confrontation. Le présent interroge le passé pour mieux se comprendre. Sa démarche consiste à "aller vers le passé avec les questions du présent pour revenir vers le présent, lesté de ce que l'on a compris du passé". ### 6.2 L'invention d'Athènes : l'oraison funèbre comme miroir de la cité Le premier ouvrage majeur de Nicole Loraux, *L'Invention d'Athènes. Histoire de l'oraison funèbre dans la “cité classique”* (1981), se penche sur l'oraison funèbre, une institution de la démocratie athénienne. Instituée vers 460 av. J.-C., cette cérémonie annuelle permettait à un citoyen éminent de prononcer l'éloge des soldats morts à la guerre, et par extension, celui de la cité elle-même. #### 6.2.1 L'idéologie civique athénienne Loraux analyse ce discours pour identifier "l'idéologie civique athénienne", c'est-à-dire la manière dont les Athéniens se représentaient eux-mêmes et leur cité. S'inspirant de la conception marxiste de l'idéologie comme ensemble de représentations visant à naturaliser la domination et à masquer la perception du réel, Loraux montre comment le discours démocratique sur lui-même occulte les divisions internes de la cité. Elle met en évidence la réutilisation, dans les discours officiels, de valeurs et de mots d'ordre hérités de l'idéologie aristocratique archaïque, comme la notion d' *arétè* (excellence). Pour Loraux, "À Athènes, la démocratie ne conquit jamais son propre langage." #### 6.2.2 La cité une et indivisible La configuration politico-intellectuelle de la cité athénienne, telle qu'elle se présente dans ces discours, est celle d'une cité "une, indivisible et en paix avec elle-même". Ce modèle, destiné aux Athéniens et aux modernes, vise à masquer les divisions réelles. ### 6.3 L'opérateur féminin : genre et imaginaire grec Nicole Loraux est reconnue comme une pionnière dans l'application des études de genre à l'Antiquité. Elle ne s'attache pas à une histoire sociale des femmes au sens strict, mais interroge la place du "féminin" et du genre dans l'imaginaire grec, introduisant la notion d'"opérateur masculin/féminin". #### 6.3.1 Le mythe d'autochtonie athénien : une procréation sans femmes Loraux analyse le mythe d'autochtonie athénien (Héphaïstos, Athéna, Érichthonios) dans *Les Enfants d'Athéna* (1981). Ce mythe raconte la naissance d'Érichthonios du sperme d'Héphaïstos tombé sur la terre attique, après le refus d'Athéna. Tous les Athéniens s'en revendiquent descendants, affirmant leur lien direct avec la terre. Loraux y voit un fantasme masculin : une procréation sans mère humaine, où la cité démocratique se fonderait sur une généalogie exclusivement masculine. Les descendants d'Érichthonios visent ainsi à affirmer leur identité de citoyens interchangeables tout en excluant symboliquement les mères athéniennes du discours officiel. #### 6.3.2 Le féminin dans le théâtre tragique Loraux étend sa réflexion sur l'opérateur féminin à l'analyse du statut des femmes dans le théâtre tragique. Bien que les personnages féminins y occupent une place centrale, éprouvant des thèmes comme le deuil et la violence, Loraux considère la tragédie comme un "espace de l'anti-politique", un lieu où la cité met en scène ce qui échappe à sa rationalité. Le fait que les rôles féminins soient joués par des hommes introduit un jeu de travestissement qui permet aux Grecs du Ve siècle av. J.-C. de réfléchir à la différence des sexes à travers le théâtre. ### 6.4 La cité divisée : l'oubli comme ciment politique Loraux s'intéresse à la loi d'amnistie imposée par les démocrates athéniens en 404/403 av. J.-C. après le renversement des oligarques. Cet oubli volontaire devient, selon elle, un élément constitutif de la vie politique athénienne au IVe siècle. Sa réflexion porte sur la manière dont la politique, intrinsèquement liée au conflit, suppose également le refoulement de ce conflit, faisant de la *stasis* (discorde civile) un "ciment" paradoxal de la communauté. ### 6.5 L'héritage de l'École de Paris Nicole Loraux s'inscrit dans le sillage de l'École de Paris, un groupe de chercheurs appliquant les sciences sociales à l'Antiquité classique. Fondée autour de Louis Gernet, cette école privilégie une approche anthropologique, sociologique et philosophique. Jean-Pierre Vernant, avec sa "psychologie historique", a exploré les origines de la raison grecque, le rôle du mythe, des rites et de la religion. Pierre Vidal-Naquet a analysé l'articulation entre les formes de pensée et les structures sociales, notamment à travers l'étude de la réforme de Clisthène et du mythe de l'Atlantide. L'École de Paris, par ces figures, a profondément marqué l'historiographie de l'Antiquité grecque, en y introduisant une lecture renouvelée, attentive aux dynamiques sociales, culturelles et aux représentations du monde. --- # Peter Brown et la transformation religieuse et culturelle de l'Antiquité tardive Voici une synthèse détaillée du sujet "Peter Brown et la transformation religieuse et culturelle de l'Antiquité tardive", conçue comme une ressource prête pour un examen. ## 7. Peter Brown et la transformation religieuse et culturelle de l'Antiquité tardive Ce thème explore les travaux de Peter Brown sur la fin de l'Empire romain, introduisant le concept d'Antiquité tardive, et examine le triomphe du christianisme, le rôle des élites, et l'exaltation de la pauvreté. ### 7.1 L'invention de l'Antiquité tardive Peter Brown, historien irlandais, est à l'origine de la conceptualisation de l'Antiquité tardive comme une période historique distincte, s'étendant approximativement de 150 à 750 apr. J.-C. Ce concept, emprunté à l'historien de l'art Alois Riegl, déplace la perspective traditionnelle qui voyait la fin de l'Empire romain comme une période de déclin brutal. Brown, influencé par des intellectuels comme Paul Veyne et Michel Foucault, rejette l'idée d'une simple décadence. Il met en avant une période de remarquable créativité, particulièrement dans les domaines religieux et culturels, qui a jeté les bases de la civilisation européenne. #### 7.1.1 La rupture avec la périodisation traditionnelle La périodisation classique distinguait un Haut-Empire (Ier-IIe siècles) et un Bas-Empire (IIIe siècle à 476 apr. J.-C. pour l'Occident). Cette chronologie est considérée comme trop occidentalo-centrée. L'approche de Brown, qui englobe le monde méditerranéen oriental et occidental, propose une vision plus étendue de cette période charnière. #### 7.1.2 Caractéristiques de l'Antiquité tardive selon Brown * **Le déclin du cadre civique :** Brown observe un affaiblissement de la cité comme principal cadre d'organisation sociale et d'expérience individuelle. * **La transformation des mentalités :** Le christianisme devient un moteur essentiel de ces changements. #### 7.1.3 L'émergence de nouveaux centres de pouvoir Vers 750 apr. J.-C., de nouveaux pôles d'influence se manifestent, marqués par une "dé-méditerranéisation" des centres politiques : * **En Orient :** L'arrivée des Abbassides en 750 déplace le centre du pouvoir arabo-musulman de Damas à Bagdad, s'éloignant de l'héritage gréco-romain des Omeyyades. * **En Occident :** Le pouvoir carolingien s'établit à Aix-la-Chapelle, loin des côtes méditerranéennes. Dans ces nouveaux empires, le monde de la cité ne constitue plus le mode de vie dominant. ### 7.2 Le triomphe du christianisme Brown aborde la question fondamentale de la transformation d'une petite secte juive en une religion d'État majeure, gouvernant des millions de personnes à partir du IVe siècle. Il souligne la rareté des sources non chrétiennes pour les premiers siècles du christianisme, qui proviennent majoritairement des textes du Nouveau Testament, des Actes des Apôtres, et des épîtres. La littérature des Pères de l'Église est également cruciale. #### 7.2.1 La visibilité du christianisme Le christianisme devient visible dans les sources païennes à partir du IIIe siècle, marquant une étape vers les persécutions systématiques (sous Dèce en 250 et Dioclétien en 303) et la christianisation progressive de l'Empire au IVe siècle. * **Moments clés :** * 312 : Conversion de Constantin (bataille du pont Milvius), sans que le christianisme ne devienne immédiatement religion d'État. * 325 : Concile de Nicée. * 381 : Concile de Constantinople, officialisant le christianisme. * 392 : Théodose impose le christianisme comme seule religion autorisée et interdit les cultes païens. #### 7.2.2 Interprétations du succès chrétien * **L'historiographie chrétienne :** Attribue le succès à la volonté divine. * **Paul Veyne :** Explique la christianisation par le choix de Constantin. * **Yvon Thébert :** Suggère que le christianisme est une émanation des transformations sociales et politiques du IIIe siècle, le pouvoir impérial l'utilisant plutôt que d'être conquis par lui. #### 7.2.3 L'analyse de Peter Brown Brown propose une lecture nuancée, soulignant que les crises (militaires, environnementales) de la fin de l'Empire romain ont créé un sentiment d'incertitude, fragilisant les communautés civiques. Le christianisme a su proposer un nouveau cadre de solidarité, plus efficace que le cadre civique défaillant : * **L'aumône :** Remplace le sacrifice païen. * **L'organisation autour de l'évêque :** Une nouvelle figure d'autorité politique. * **La distinction clercs/laïcs :** Émergence d'une structure ecclésiastique spécialisée. * **La charité chrétienne :** Les évêques reprennent le rôle des élites dans l'évergétisme, l'Église devenant un substitut des notables traditionnels. #### 7.2.4 L'héritage du paganisme Brown note que le christianisme a intégré des éléments de la culture polythéiste antérieure. La multiplication des saints peut être vue comme une adaptation de la culture polythéiste traditionnelle au nouveau contexte chrétien, les saints remplaçant les héros païens. * **Le culte des saints :** Promu par des figures comme Paulin de Nole (autour de Félix de Nola), il devient un facteur de cohésion locale et d'identité chrétienne. * **L'érémitisme et le monachisme :** En Orient, l'érémitisme se développe (ex: Siméon le Stylite), tandis qu'en Occident, des figures comme Pacôme inventent le cénobitisme (vie communautaire monastique) dès 320 apr. J.-C. Ces monastères forment un clergé professionnel, marquant une rupture avec les cultures polythéistes où les prêtres n'étaient pas organisés de manière aussi structurée. ### 7.3 L'exaltation de la pauvreté Une spécificité majeure du christianisme, selon Brown, est l'exaltation de la pauvreté, contrastant avec la culture dominante gréco-romaine. * **Condamnation du désir d'enrichissement :** Le christianisme ne vise pas nécessairement la subversion politique des hiérarchies existantes, mais déplace le jugement moral vers l'au-delà et prône une morale de générosité et de renoncement pour les riches. * **La pauvreté comme refus de l'enrichissement :** Il s'agit pour les plus riches de refuser la séduction de la richesse et de valoriser la pauvreté (celle du Christ). * **Générosité envers les pauvres :** La valeur de la générosité envers les pauvres est mise en avant. * **Pertinence dans un Empire en crise :** Ce discours trouve un écho particulier dans l'Empire romain du IIIe siècle, traversé par des crises et des écarts croissants entre riches et pauvres. Le christianisme offre des outils idéologiques et symboliques pour reconstruire une société fragilisée, en valorisant le pauvre et en imposant aux riches une générosité envers leurs frères de foi. ### 7.4 L'apport de Corinne Bonnet Corinne Bonnet, historienne des religions antiques, spécialiste du monde phénicien et des relations culturelles, enrichit la compréhension des transferts culturels et des relations entre civilisations. Elle déconstruit le concept de "civilisation", mettant en évidence les interactions constantes entre groupes culturels. #### 7.4.1 Les transferts culturels et l'hybridité * **Rencontre entre le monde grec et phénicien :** Bonnet analyse l'intégration de divinités grecques par les Phéniciens (ex: Héraclès tyrien, assimilé à Héraclès) et réciproquement. Ce processus, loin du syncrétisme, est vu comme un travail d'interpretatio, où une divinité étrangère est comprise et intégrée dans un panthéon. * **Redéfinition du concept de "religion" :** Bonnet souligne la difficulté d'appliquer le terme "religion" (historiquement lié aux religions du Livre) aux polythéismes anciens, qui fonctionnent différemment (rites, pratiques, sacrifices, mais aussi système de pensée et représentation du monde). Elle met en lumière que les termes comme "polythéisme" sont des constructions modernes. * **La Méditerranée comme carrefour :** Elle insiste sur l'importance des interactions méditerranéennes, remettant en cause l'idée d'histoires de civilisations parallèles. #### 7.4.2 L'hellénisation et la créolisation * **L'hellénisation :** Bonnet examine comment les pratiques hellénistiques se sont développées chez des populations non grecques en Phénicie, soulignant un processus de transformation culturelle. * **La créolisation :** Concept inspiré de la traite atlantique, il permet de comprendre la naissance de nouvelles cultures issues de la rencontre et de la "destruction" forcée de cultures préexistantes. > **Tip:** Pour approfondir, considérez comment les travaux de Brown et Bonnet remettent en question les visions essentialistes des cultures et des religions, favorisant une approche dynamique des transformations sociales et religieuses. --- # Corinne Bonnet : religions antiques et transferts culturels en Méditerranée Voici un résumé de cours sur les travaux de Corinne Bonnet concernant les religions antiques et les transferts culturels en Méditerranée, conçu pour être exam-ready. ## 8. Religions antiques et transferts culturels en Méditerranée Cette section examine la recherche de Corinne Bonnet sur les religions antiques, en particulier le polythéisme, et son approche des transferts culturels et des interactions entre les civilisations méditerranéennes, tout en remettant en question le concept même de civilisation. ### 8.1 Approche méthodologique et remise en question des cadres d'analyse Corinne Bonnet, historienne des religions antiques, se concentre sur la manière dont l'histoire des religions, et plus particulièrement des polythéismes, a été écrite et enseignée. #### 8.1.1 La difficulté d'historiciser le fait religieux Historiquement, l'enseignement du fait religieux était souvent exclu des départements d'histoire, même si une science de l'histoire des religions a commencé à se développer, notamment à Genève et en dehors des universités. L'étude du monothéisme, en particulier, a longtemps façonné le cadre d'analyse des religions antiques. #### 8.1.2 Problématisation du terme "religion" et du "polythéisme" * **Le terme "religion" :** Le terme latin *religio* désignait initialement des liens contraignants entre individus. Sa reprise à la Renaissance pour qualifier les religions du Livre puis le polythéisme gréco-romain est problématique, car il n'existe pas de terme intrinsèquement équivalent dans les cultures antiques. * **Le terme "polythéisme" :** Forgé à la Renaissance, ce terme qualifie la présence de plusieurs dieux. Les pratiquants eux-mêmes ne se définissaient pas comme "polythéistes". Ces catégories sont des fabrications modernes qui peuvent masquer la complexité des systèmes de pensée antiques. #### 8.1.3 Le polythéisme gréco-romain : plus qu'une affaire de rites Le polythéisme gréco-romain ne se résume pas à des rites, des pratiques ou des sacrifices ; il constitue également un système de pensée et de représentation du monde. Corinne Bonnet s'inscrit dans l'héritage de chercheurs comme Marcel Detienne, qui ont exploré le fonctionnement interne du polythéisme ancien. > **Tip :** Comprendre que les catégories modernes comme "religion" ou "polythéisme" ne sont pas des évidences, mais des constructions historiques, est crucial pour analyser les sociétés antiques. ### 8.2 Transferts culturels et interactions en Méditerranée Le travail de Corinne Bonnet met en lumière l'importance des contacts et des échanges entre les différentes cultures de la Méditerranée, remettant en question les approches purement "civilisationnelles". #### 8.2.1 L'étude des figures légendaires phéniciennes Bonnet a étudié des figures légendaires phéniciennes, telles que Cadmos et Phoinix, présentées par les Grecs comme des figures non grecques ayant quitté Tyr pour s'installer en Grèce. Cadmos est notamment crédité de la fondation de Thèbes et de l'introduction de l'alphabet phénicien en Grèce. * **Transfert culturel d'ampleur :** Ces légendes témoignent de transferts culturels significatifs, où des éléments de la culture phénicienne ont été intégrés dans le monde grec. #### 8.2.2 L'incorporation de divinités étrangères L'historienne analyse la manière dont les Phéniciens ont intégré des divinités étrangères dans leur panthéon, ainsi que l'inverse. * **Melqart et Héraclès :** Melqart, un dieu phénicien, était identifié par les Phéniciens eux-mêmes à Héraclès, une divinité grecque. Cette pratique de se saisir d'une divinité externe pour lui donner une place dans sa propre culture est un aspect fondamental du polythéisme. * **Astarté et Aphrodite :** Astarté, une divinité retrouvée dans toute la Méditerranée, est comparée à Aphrodite dans le contexte grec. L'étude de ces relations interroge la nature de ces rencontres et des transferts culturels. #### 8.2.3 Déconstruction du concept de civilisation Corinne Bonnet critique le concept de "civilisation", apparu en France au XVIIIe siècle, qui a souvent servi à distinguer l'Europe "civilisée" du reste du monde, qualifié de "primitif" ou "sauvage". * **Critique du modèle de "civilisations parallèles" :** Depuis le XIXe siècle, l'histoire est souvent racontée sous l'angle des civilisations, considérées comme des entités distinctes et parallèles. * **L'importance des relations :** Bonnet, s'inscrivant dans la lignée de travaux comme celui de Josephine Quinn, soutient que ce sont les relations et les interactions incessantes entre les groupes d'individus de cultures différentes qui suscitent les changements historiques, et non des civilisations isolées. * **Métaphore du parterre de fleurs :** Plutôt qu'une forêt d'arbres avec un tronc unique, la société humaine est comparée à un parterre de fleurs qui a besoin d'être pollinisé régulièrement par les interactions. > **Example :** La pratique du banquet couché, attestée en Assyrie comme en Étrurie, illustre comment des similitudes peuvent émerger de contacts culturels plutôt que d'une filiation directe au sein d'une même civilisation. #### 8.2.4 Hellénisation et ses nuances Le concept d'"hellénisation" dans la Méditerranée orientale (VIIe-VIe siècles av. J.-C.) est repensé par Bonnet. Elle montre que ce processus n'est pas une simple diffusion unilatérale de la culture grecque, mais une transformation mutuelle. #### 8.2.5 Le transfert culturel et ses concepts * **Créolisation :** Concept issu de l'étude de la traite atlantique, la créolisation tente de comprendre la naissance de nouvelles cultures issues de la rencontre entre cultures diverses (africaine, européenne, etc.). * **Hybridation :** Il s'agit de la rencontre de deux éléments distincts créant un troisième élément composite. * **L'enjeu de l'*interpretatio* :** Bonnet souligne l'importance de l'*interpretatio*, c'est-à-dire la manière dont une divinité est comprise et incorporée au sein d'un panthéon. Ce travail d'interprétation existe au sein d'une même culture polythéiste et est encore plus pertinent lors de la rencontre entre des divinités de cultures différentes. > **Tip :** Sortir de la vision syncrétique des rencontres religieuses pour appréhender la finesse du raisonnement à l'œuvre dans les polythéismes anciens est un enjeu méthodologique majeur dans les travaux de Corinne Bonnet. En conclusion, Corinne Bonnet nous invite à repenser notre compréhension des religions antiques et des interactions culturelles en Méditerranée en abandonnant les cadres rigides de la notion de civilisation et en se concentrant sur la richesse des échanges et des interprétations qui ont façonné ces mondes. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Altertumswissenschaft | Désigne les sciences anciennes, une étude interdisciplinaire des civilisations antiques visant à comprendre leur histoire, leur langue, leur littérature, leurs aspects matériels et culturels. | | Corpus Inscriptionum Latinarum | Un grand corpus scientifique d'inscriptions latines, dont la publication a été initiée par Theodor Mommsen. | | Corpus Juris Civilis | Le \"Corpus de Droit Civil\" (528-533), une compilation majeure du droit romain, dont Mommsen a été l'éditeur à l'origine. | | Imperium | Pouvoir de dimension sacrée dans le monde romain, autrefois détenu par les rois, il a été transformé en pouvoir des magistrats supérieurs (préteurs et consuls) sous la République. Ce pouvoir était originairement de nature royale et sacrée. | | Populus | La souveraineté du peuple à Rome, considérée comme une idée primordiale et impérissable dans le droit public romain, source ultime de légalité, élisant les magistrats et votant les lois. | | Épigraphie scientifique | L'étude des inscriptions gravées sur divers supports (stèles, tessons, etc.) comme méthode scientifique pour comprendre l'histoire et les institutions antiques, mettant l'accent sur le contexte local et les usages réels. | | Évergète | Un bienfaiteur, un citoyen ou un notable qui finance des équipements, des fêtes ou des distributions publiques, et qui est honoré par des décrets gravés sur pierre. | | Politeia | Chez Aristote, le concept de \"politeia\" ne se limite pas à un régime institutionnel, mais englobe l'organisation du pouvoir, la manière de vivre ensemble, les lois, les coutumes et les mœurs, constituant ainsi un tout juridique, culturel et social. | | Idéal-type | Concept élaboré par Max Weber pour la sociologie historique comparative, représentant un modèle conceptuel construit par le chercheur pour analyser et comparer des formes d'organisation sociale, servant d'instrument intellectuel pour produire de l'intelligibilité. | | Encstrement (embeddedness) | Notion reprise par Finley de Karl Polanyi, selon laquelle l'économie est toujours enchâssée dans un ensemble social, politique et culturel, et qu'elle n'a pas d'autonomie propre avant la modernité. | | Primitivistes | Courant historiographique qui estime que l'agriculture représente la part la plus importante de la production de richesse dans les sociétés antiques, et que celles-ci ne peuvent être qualifiées d'économies de marché au sens moderne. | | Modernistes | Courant historiographique qui défend l'idée que l'on trouve dans le monde antique des éléments proto-capitalistes, voire des formes de capitalisme ancien. | | Sociétés avec esclaves (societies with slaves) | Terme utilisé par Finley pour désigner les sociétés qui ont recours à l'esclavage, mais où celui-ci ne constitue pas le fondement essentiel de l'économie et de la production. | | Sociétés esclavagistes (slave societies) | Terme utilisé par Finley pour désigner les sociétés où l'élite économique et politique dépend pour l'essentiel de la production assurée par le travail servile, avec une proportion significative d'esclaves dans la population. | | Seisachtheia | Réforme initiée par Solon à Athènes (594-593 av. J.-C.) abolissant l'esclavage pour dettes, interdisant à un Athénien d'asservir un autre Athénien et établissant la communauté civique comme une communauté d'égales. | | Afrocentrisme | Courant intellectuel et politique qui rétablit la centralité de la civilisation égyptienne antique et du complexe culturel de la vallée du Nil comme points de référence pour une perspective africaine, de la même manière que la Grèce et Rome le sont pour le monde occidental. | | Mythe Hamite | Construction pseudo-scientifique du XIXe siècle identifiant une population prétendument d'origine moyen-orientale qui se serait installée en Égypte, utilisée pour justifier des théories racialistes sur les peuples d'Afrique et d'Égypte. | | Kemet (terre noire) | Désignation de la terre fertile d'Égypte, régulièrement ensemencée par le Nil, par opposition à la \"terre rouge\" (Deshret), le désert. | | Deshret (terre rouge) | Désignation du désert égyptien, la terre non fertile. | | Polis | Le concept grec de cité-État, caractérisée par sa petite taille, sa démocratie directe et participative, et son organisation politique et sociale spécifique. | | Politeia | Terme grec désignant la constitution, le régime politique, mais aussi l'organisation générale de la vie dans la cité, incluant les aspects juridiques, culturels et sociaux. | | Logos | Terme grec désignant la raison, le discours rationnel, qui, selon Vernant, trouve son origine et son développement dans la cité grecque (polis) et les délibérations collectives. | | Muthos | Terme grec désignant le mythe, un récit qui peut être considéré comme potentiellement mensonger, mais qui, dans la Grèce antique, était un lieu d'élaboration de la pensée rationnelle et un discours portant sur des figures légendaires pour dire une forme de vérité. | | Anti-colonialisme | Courant de pensée et d'action s'opposant à la domination coloniale et visant l'émancipation des peuples colonisés. | | Idéologie civique | Ensemble de représentations produites par la classe dominante (ici, la démocratie athénienne) pour naturaliser sa domination et masquer les divisions internes de la cité. | | Operator masculin/féminin | Notion introduite par Nicole Loraux pour interroger la place du \"féminin\" dans l'imaginaire grec, non pas en termes d'histoire sociale des femmes, mais dans la construction de l'identité et de la pensée grecques. | | Autochtonie | Le mythe athénien d'autochtonie raconte la naissance des Athéniens de la terre de l'Attique, symbolisant leur lien profond avec le sol et leur identité collective, tout en effaçant le rôle des mères humaines. | | Isonomie | Principe d'égalité devant la loi, fondement de la démocratie athénienne, qui implique l'égalité entre les citoyens. | | Stasis | Conflit civil, guerre intestine, qui, selon Loraux, est paradoxalement un ciment de la communauté politique athénienne, impliquant à la fois la lutte et le refoulement de ce conflit. | | Antiquité tardive | Nouvelle périodisation proposée par Peter Brown, allant d'environ 150 à 750, décrivant une période de créativité extraordinaire, particulièrement sur les plans religieux et culturel, marquant une transformation des mentalités et le déclin du cadre civique. | | Évergétisme | Pratique de notables dans le monde gréco-romain qui financent des œuvres publiques et des services à la communauté, assurant ainsi leur prestige et leur influence politique. | | Monachisme | Pratique consistant à vivre en communauté à distance des villes, dans un cadre religieux, afin de se consacrer à la foi. Ce concept a émergé dans le christianisme primitif avec des figures comme Pacôme. | | Polythéisme | Système religieux caractérisé par la croyance en plusieurs dieux. Dans le contexte de Corinne Bonnet, le terme est discuté en tant que construction moderne appliquée aux religions antiques. | | Transfert culturel | Processus par lequel une société incorpore, en la transformant, un élément d'une culture étrangère. | | Créolisation | Concept conceptualisé dans le contexte de la traite atlantique, décrivant la naissance d'une nouvelle culture à partir de la rencontre entre différentes cultures (africaine, européenne, amérindienne). | | Hybridation | Processus de rencontre et de fusion de deux éléments distincts pour en créer un troisième, composé des caractéristiques des éléments d'origine. | | Interpretatio | Processus d'interprétation et de compréhension d'une divinité étrangère pour l'intégrer au sein d'un panthéon, particulièrement pertinent dans les polythéismes anciens. |

# Definiëring en begin van geschiedenis Dit onderwerp behandelt de definitie van geschiedenis, de rol van evolutieleer en religieuze opvattingen hierin, en de mogelijkheid tot kennis over het verleden zonder geschreven bronnen, met een focus op archeologie. ## 1. Definiëring en begin van geschiedenis ### 1.1 De definiëring van geschiedenis Geschiedenis kan gedefinieerd worden als de studie van het menselijk verleden. Dit omvat het systematisch onderzoeken, interpreteren en reconstrueren van gebeurtenissen, processen en ontwikkelingen die zich in het verleden hebben voorgedaan. Het doel is om inzicht te verkrijgen in hoe de menselijke samenlevingen zijn gevormd en hoe ze zich door de tijd heen hebben ontwikkeld. ### 1.2 De plaats van evolutieleer en religieuze opvattingen * **Evolutieleer:** De evolutieleer, voornamelijk gebaseerd op de theorieën van Charles Darwin, heeft een fundamentele impact gehad op de manier waarop we het menselijk verleden conceptualiseren. Het biedt een wetenschappelijk kader om de oorsprong en ontwikkeling van de menselijke soort te begrijpen, vanaf vroege hominiden tot de moderne mens (*Homo sapiens*). Dit perspectief plaatst de mens niet als een apart geschapen entiteit, maar als een product van natuurlijke selectie en aanpassing over miljoenen jaren. De evolutieleer is cruciaal voor het begrijpen van de biologische en gedragsmatige veranderingen die het mens-zijn hebben gevormd, en vormt een essentieel onderdeel van de prehistorische periode die voorafgaat aan de geschreven bronnen. > **Tip:** Denk bij de evolutieleer aan de geleidelijke veranderingen in anatomie (zoals rechtop lopen en een groter hersenvolume) en gedrag die de mens onderscheiden van andere primaten. * **Religieuze opvattingen:** Religieuze opvattingen hebben historisch gezien een dominante rol gespeeld in de verklaring van de oorsprong van de mens en de wereld. Veel scheppingsverhalen bieden een teleologisch beeld van de geschiedenis, waarbij de mens centraal staat in een goddelijk plan. In contrast hiermee stelt de evolutieleer een proces voor van geleidelijke verandering en aanpassing, zonder een vooraf bepaald doel. De confrontatie tussen deze twee perspectieven beïnvloedt de definitie van "het begin" van de geschiedenis. Vanuit een strikt religieus oogpunt kan de geschiedenis beginnen bij de schepping van de mens. Vanuit een wetenschappelijk en evolutionair perspectief begint het echter veel eerder, met de evolutie van hominiden en de ontwikkeling van menselijke kenmerken. De studie van prehistorie verkent deze periode vóór de beschikbaarheid van geschreven teksten, waarbij de evolutieleer een onmisbaar instrument is. ### 1.3 Kennis over het verleden zonder tekst: de rol van archeologie Kennis over het verleden is niet uitsluitend afhankelijk van geschreven teksten. Archeologie speelt hierin een cruciale rol door materiële resten van vroegere menselijke activiteiten te bestuderen. Deze resten, zoals artefacten (gereedschappen, aardewerk, sieraden), ecofacten (botten, plantenresten) en structuren (huizen, graven, monumenten), bieden directe sporen van menselijk leven. #### 1.3.1 De werking van archeologie Archeologen gebruiken diverse methoden om deze resten te ontdekken, te documenteren en te analyseren: * **Veldwerk:** Systematische opgravingen om bodemlagen te blootleggen en artefacten te verzamelen in hun context. * **Dateringsmethoden:** Wetenschappelijke technieken zoals radiokoolstofdatering ($^{14}\text{C}$-datering), thermoluminescentiedatering, dendrochronologie (boomringdatering) en stratigrafie om de ouderdom van vondsten te bepalen. * **Materiële analyse:** Onderzoek naar de samenstelling, fabricage en functie van artefacten. Dit omvat technologische analyse van werktuigen, studie van keramische technieken, en analyse van botresten voor dieet- of anatomische informatie. * **Contextuele analyse:** De relatie tussen verschillende vondsten en de omgeving waarin ze zijn aangetroffen, is essentieel voor interpretatie. De plaatsing van een artefact in een specifieke bodemlaag of naast andere objecten geeft belangrijke informatie over het gebruik en de betekenis ervan. #### 1.3.2 De noodzakelijkheid van archeologie Archeologie is onmisbaar voor het reconstrueren van de prehistorie, de periode waarin geschreven bronnen ontbreken. Zonder archeologische vondsten zou onze kennis over de vroege mens, hun levenswijze, technologie, sociale structuren en culturele praktijken uiterst beperkt blijven. Het stelt ons in staat om: * **Menselijke evolutie te volgen:** Door de studie van fossiele resten en vroege artefacten kunnen we de stappen in de menselijke evolutie identificeren. * **Oude samenlevingen te begrijpen:** Archeologie onthult hoe vroege mensen leefden, welke werktuigen ze gebruikten, wat ze aten, hoe ze hun doden begroeven, en hoe hun nederzettingen waren georganiseerd. * **Culturele veranderingen te traceren:** Door de analyse van opeenvolgende lagen en veranderingen in artefacten kunnen archeologen culturele ontwikkelingen, zoals de overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, in kaart brengen. > **Example:** Göbekli Tepe in Turkije is een archeologische site die suggereert dat monumentale architectuur en sedentarisering (het zich vestigen op één plaats) mogelijk al plaatsvonden vóór de wijdverbreide ontwikkeling van landbouw, wat onze traditionele opvattingen over de chronologie van deze ontwikkelingen uitdaagt. Archeologie is dus niet slechts de studie van "dingen", maar een fundamentele discipline die de 'geschiedenis' uitbreidt naar perioden die anders onbereikbaar zouden blijven, en die de evolutiewetenschap voorziet van empirisch bewijs. --- # Menselijke evolutie en culturele aanpassingen Dit onderwerp onderzoekt de biologische evolutie van de mensensoort en de daaruit voortvloeiende culturele aanpassingen die essentieel waren voor haar succes. ### 2.1 Biologische classificatie en de menselijke evolutielijn De mens is een complexe soort wiens evolutie een fascinerend pad heeft gevolgd. Biologische classificatie helpt ons de plaats van de mens binnen het grotere ecosysteem te begrijpen. #### 2.1.1 De plaats van de mens in de natuur De mens behoort tot de orde der Primaten, binnen de familie der Hominidae. Deze classificatie is gebaseerd op gedeelde anatomische en genetische kenmerken met andere mensapen. #### 2.1.2 De evolutielijn De evolutie van de mens is geen lineair proces, maar een vertakte stamboom met verschillende soorten homininen die naast elkaar bestonden. Belangrijke ontwikkelingen omvatten: * **Bipedalisme:** De overgang naar rechtopstaande voortbeweging was een cruciaal evolutionair moment. Dit veranderde de anatomie van de ledematen en de wervelkolom en had implicaties voor energietransmissie en zicht. * **Vergroting van het hersenvolume:** Naarmate de evolutie vorderde, nam het hersenvolume van homininen significant toe. Dit correleerde met de ontwikkeling van complexere cognitieve vaardigheden, taal en gereedschapsgebruik. * **Pelsverlies:** Een belangrijke aanpassing was het verlies van een dikke vacht. Dit suggereert een verschuiving naar een meer actieve levensstijl, mogelijk in warmere klimaten, en bevorderde thermoregulatie door zweet. #### 2.1.3 De verspreiding van de mens De moderne mens, *Homo sapiens*, is ontstaan in Afrika en heeft zich vervolgens over de rest van de wereld verspreid. Deze "Out of Africa"-migratie was een langdurig proces dat plaatsvond in verschillende golven en leidde tot de kolonisatie van alle continenten. ### 2.2 Culturele aanpassingen die de mens tot een succesvolle soort maakten Naast biologische aanpassingen, waren het de culturele innovaties die de mens in staat stelden zich aan te passen aan diverse omgevingen en een succesvolle soort te worden. #### 2.2.1 Periode tot 1,5 miljoen jaar geleden In deze vroege fase van menselijke evolutie lagen de kiemen voor succes. De ontwikkeling van rudimentair gereedschap, zoals stenen werktuigen, bood voordelen bij het verkrijgen van voedsel en het bewerken van materialen. #### 2.2.2 Periode tot 45.000 jaar geleden Deze periode zag verdere verfijning van gereedschappen en de ontwikkeling van meer complexe sociale structuren. Technologische innovaties, zoals het beheersen van vuur, boden bescherming, maakten voedsel beter verteerbaar en creëerden sociale centra. #### 2.2.3 Periode tot 10.000 jaar geleden De periode tot 10.000 jaar geleden, grofweg het einde van de laatste ijstijd, kenmerkte zich door aanzienlijke technologische en sociale ontwikkelingen. * **Verfijnde gereedschapsfabricage:** Er ontstond een grotere diversiteit aan gespecialiseerde gereedschappen, waaronder benen en hoornen werktuigen. * **Symbolisch gedrag:** Archeologische vondsten zoals prehistorische venusbeeldjes en grotschilderingen wijzen op een groeiend vermogen tot symbolisch denken en artistieke expressie. * **Complexere sociale organisatie:** Grotere groepen konden samenwerken, wat leidde tot efficiëntere jachtstrategieën en mogelijke vroege vormen van sedentarisering, zoals gesuggereerd door vindplaatsen zoals Göbekli Tepe. #### 2.2.4 Het Mesolithicum (Midden-Steentijd) Het Mesolithicum markeerde een overgangsperiode tussen de Paleolithische jager-verzamelaarsculturen en de Neolithische landbouwrevolutie. * **Aanpassing aan postglaciale omgevingen:** De snelle omgevingsveranderingen na de laatste ijstijd vereisten nieuwe aanpassingstechnieken. * **Ontwikkeling van fijnere werktuigen:** Er werd gebruik gemaakt van microlieten, kleine, scherpe stenen werktuigen die in samengestelde werktuigen werden gebruikt. * **Verbeterde jacht- en visvangsttechnieken:** De ontwikkeling van de boog en pijl, en technieken voor visvangst, vergrootten de efficiëntie van voedselverwerving. > **Tip:** De ontwikkeling van taal wordt gezien als een van de meest cruciale culturele aanpassingen die het menselijk succes heeft bevorderd, hoewel het exacte moment van ontstaan moeilijk te traceren is archeologisch. > **Voorbeeld:** De Homo neanderthalensis, hoewel geen directe voorouder van de moderne mens, vertoonde ook tekenen van culturele aanpassingen zoals gereedschapsgebruik en mogelijks zorg voor zieken en ouderen, wat de complexiteit van menselijke evolutie illustreert. --- # Impact van landbouw en metaaltijden Dit onderwerp analyseert de ingrijpende veranderingen die de introductie van landbouw en de ontwikkeling van metaaltijden (koper, brons, ijzer) teweegbrachten in prehistorische en protohistorische samenlevingen, met specifieke aandacht voor elitevorming en culturele evoluties. ### 3.1 De neolithische revolutie: de impact van landbouw De ontwikkeling van landbouw markeerde een fundamentele verschuiving in menselijke samenlevingen, met zowel oorzaken als verreikende gevolgen. #### 3.1.1 Oorzaken van de ontwikkeling van landbouw De precieze oorzaken voor de overgang naar landbouw zijn complex en multifactorieel. Mogelijke drijfveren omvatten: * **Demografische druk:** Toegenomen bevolkingsdichtheid in bepaalde gebieden kan de druk hebben vergroot om efficiëntere voedselproductiemethoden te ontwikkelen dan jagen en verzamelen. * **Klimaatveranderingen:** Periodes van klimatologische stabiliteit na de laatste ijstijd creëerden gunstigere omstandigheden voor de groei van gedomesticeerde planten en de vestiging van permanente nederzettingen. * **Natuurlijke selectie van planten en dieren:** Mensen begonnen selectief te oogsten en te reproduceren van planten en dieren met gewenste eigenschappen, wat leidde tot domesticatie. * **Sociale en culturele factoren:** De wens tot sedentarisering, het opbouwen van reserves en de ontwikkeling van complexere sociale structuren kunnen eveneens een rol hebben gespeeld. > **Tip:** Denk na over de wisselwerking tussen deze factoren. Het is onwaarschijnlijk dat één enkele oorzaak de neolithische revolutie heeft veroorzaakt. #### 3.1.2 Gevolgen van de ontwikkeling van landbouw De overgang naar landbouw had diepgaande gevolgen voor vrijwel elk aspect van het menselijk leven: * **Sedentarisering:** Landbouw vereiste een meer sedentaire levenswijze, leidend tot de vorming van permanente dorpen en later steden. Göbekli Tepe is een vroeg voorbeeld van een monumentale site die wijst op vroege vormen van sedentarisering, mogelijk voorafgaand aan wijdverbreide landbouw. * **Bevolkingsgroei:** Een stabielere en overvloedigere voedselvoorziening maakte een grotere bevolkingsgroei mogelijk. * **Voedseloverschotten en opslag:** Landbouw genereerde vaak voedseloverschotten, die konden worden opgeslagen. Dit leidde tot de ontwikkeling van opslagtechnieken en had implicaties voor economische organisatie en sociale hiërarchie. * **Specialisatie van arbeid:** De efficiëntie van landbouw maakte het mogelijk dat een deel van de bevolking zich kon specialiseren in ambachten, religie, bestuur of andere niet-agrarische activiteiten. * **Sociale stratificatie en elitevorming:** Voedseloverschotten en de controle over landbouwgrond en opslag leidden tot toenemende sociale ongelijkheid. Elites konden ontstaan die controle uitoefenden over de middelen en zich onderscheidden van de rest van de bevolking. * **Nieuwe technologieën:** De behoefte aan efficiëntere landbouwproductie stimuleerde de ontwikkeling van nieuwe werktuigen, zoals ploegen, en technieken voor waterbeheer. * **Gezondheid en ziekten:** Sedentarisering en grotere bevolkingsdichtheid leidden ook tot nieuwe gezondheidsproblemen, waaronder de verspreiding van infectieziekten door nauwer contact met gedomesticeerde dieren en dichter op elkaar levende mensen. * **Veranderingen in sociale structuren:** De ontwikkeling van landbouw droeg bij aan een grotere complexiteit van sociale organisatie, met de opkomst van leiderschap, eigendomsrechten en rituelen die de agrarische cyclus ondersteunden. > **Voorbeeld:** De aanwezigheid van georganiseerde graanopslag in vroege neolithische nederzettingen duidt op de ontwikkeling van een vorm van beheer en potentieel ongelijke verdeling van deze kostbare reserves. ### 3.2 De metaaltijden: koper, brons en ijzer De ontdekking en bewerking van metalen, beginnend met koper, gevolgd door brons en later ijzer, brachten verdere significante veranderingen teweeg in prehistorische en protohistorische samenlevingen. #### 3.2.1 Koper De periode waarin koper voor het eerst werd bewerkt, markeerde het begin van de metaaltijd. * **Ontdekking en bewerking:** Koper werd ontdekt in zijn gedegen vorm (natuurlijk koper) en later door middel van rudimentaire metallurgie (smelten en gieten). * **Gebruik:** Koper werd gebruikt voor de vervaardiging van sieraden, decoratieve objecten en relatief zachte gereedschappen en wapens. * **Impact:** De introductie van koper betekende een technologische sprong, hoewel de beperkte hardheid de impact op landbouw en oorlogsvoering aanvankelijk beperkte in vergelijking met steen. Het gaf echter aanleiding tot gespecialiseerde ambachten en handel in metalen en ertsen. #### 3.2.2 Brons De ontdekking van brons, een legering van koper en tin, was een cruciale ontwikkeling die de potentie van metaalbewerking aanzienlijk vergrootte. * **Metallurgie van brons:** Het legeren van koper met tin produceerde een harder en duurzamer materiaal dan puur koper. Dit vereiste kennis van verschillende ertsen en smeltprocessen. * **Toepassingen:** Brons werd gebruikt voor een breed scala aan werktuigen (bijlen, ploegscharen), wapens (zwaarden, speren) en meer geavanceerde sieraden en rituele objecten. * **Impact:** * **Verbeterde landbouw:** Bronzen werktuigen, zoals ploegscharen, maakten intensievere landbouw mogelijk, wat bijdroeg aan grotere oogsten en voedselzekerheid. * **Militaire superioriteit:** Bronzen wapens gaven diegenen die ze bezaten een significant militair voordeel, wat de sociale hiërarchie en de mogelijkheid tot conflict kon versterken. * **Handel en netwerken:** De productie van brons vereiste toegang tot zowel koper- als tinmijnen, die vaak geografisch gescheiden waren. Dit stimuleerde de ontwikkeling van uitgebreide handelsnetwerken en de opkomst van elites die deze handel controleerden. * **Elitevorming:** De kosten en de expertise die nodig waren voor de productie van bronzen artefacten maakten ze vaak tot statussymbolen. Rijke graven met bronzen voorwerpen getuigen van de groeiende sociale ongelijkheid en de macht van elites. * **De Egeïsche wereld:** De Minoïsche en Myceense beschavingen (bronstijd) in de Egeïsche wereld staan bekend om hun uitzonderlijke bloei, mede dankzij de beheersing van bronsmetallurgie, handel en de ontwikkeling van complexe paleisculturen. Deze beschavingen kunnen als protohistorisch worden geclassificeerd vanwege het gebruik van schrift (hoewel nog niet volledig ontcijferd of gebruikt voor uitgebreide historische verslagen). De kenmerken van hun paleizen, zoals de architectuur en mogelijke functies, verschillen tussen de Minoïsche en Myceense culturen en bieden inzicht in hun samenlevingen. > **Voorbeeld:** De goudschat van Varna toont de vroege en geavanceerde metaalbewerking, met name van koper en goud, die al in het vroege eneolithicum aanwezig was en wijst op aanzienlijke rijkdom en elitevorming. #### 3.2.3 IJzer De ijzertijd volgde op de bronstijd en bracht opnieuw een technologische revolutie met zich mee. * **Ontdekking en bewerking:** IJzer is veel talrijker aanwezig dan koper en tin, maar vereist hogere temperaturen voor smelten en geavanceerdere technieken (zoals carburisatie om staal te produceren). * **Toepassingen:** IJzer werd gebruikt voor een breed scala aan werktuigen, landbouwgereedschappen en wapens. * **Impact:** * **Democratisering van metaalgebruik:** Doordat ijzer relatief wijdverspreid was, kon meer mensen toegang krijgen tot metalen werktuigen en wapens. Dit kon de machtsbalans tussen elites en de bredere bevolking veranderen. * **Verbeterde landbouw:** IJzeren ploegen en andere landbouwgereedschappen maakten efficiëntere en grootschaligere landbouw mogelijk, waardoor de voedselproductie verder toenam. * **Militaire implicaties:** IJzeren wapens waren vaak harder en scherper dan bronzen wapens, wat militaire conflicten verder kon beïnvloeden. * **Culturele evoluties:** De ijzertijd wordt geassocieerd met significante culturele veranderingen, waaronder de opkomst van de Keltische culturen in Europa, die bekwaam waren in ijzerbewerking en complexe sociale structuren ontwikkelden. * **Handel en technologieoverdracht:** De verspreiding van ijzertechnologie verspreidde zich over grote gebieden, wat wijst op voortdurende interactie en handel tussen verschillende culturen. > **Voorbeeld:** De Keltische ijzertijd kenmerkt zich door de productie van ijzeren wapens, gereedschappen en de ontwikkeling van rijke grafgiften, wat de sociale hiërarchie en de status van krijgers en leiders illustreert. ### 3.3 Gecombineerde impact: landbouw, metaaltijden en samenlevingsveranderingen De interactie tussen landbouw en de metaaltijden transformeerde de prehistorische en protohistorische samenlevingen in Europa ingrijpend. * **Van voedsel verzamelen naar voedsel produceren:** De neolithische revolutie zorgde voor een fundamentele verschuiving naar landbouw, wat sedentarisering, bevolkingsgroei en sociale complexiteit bevorderde. * **Technologische verfijning en macht:** De metaaltijden voegden een nieuwe laag van technologische vooruitgang toe. Koper, brons en ijzer maakten betere gereedschappen, wapens en luxeartikelen mogelijk. * **Versterking van elitevorming:** Voedseloverschotten uit landbouw en de controle over metaalbronnen en de productie ervan gaven elites steeds meer macht en invloed. Statusobjecten, zoals bronzen wapens en sieraden, speelden hierin een cruciale rol. * **Culturele diversificatie en adaptatie:** Verschillende culturen reageerden anders op de introductie van landbouw en metaaltechnologieën, wat leidde tot een rijke variëteit aan culturele ontwikkelingen in het neolithicum, de bronstijd en de ijzertijd. * **Protohistorische perioden:** De ontwikkeling van schrift, zoals in de Egeïsche wereld, markeert het begin van protohistorische perioden. Hierdoor wordt de analyse van sociale structuren, economieën en culturen, zoals die van de Minoïsche en Myceense beschavingen, verrijkt, hoewel de bronnen nog steeds beperkingen kunnen hebben. Ötzi, de "ijsmens", is een belangrijk archeologisch artefact dat inzicht geeft in het leven tijdens de bronstijd, met name in de uitrusting (koperen bijl) en de leefomstandigheden van die periode. > **Tip:** Wanneer je de evolutie van culturen bestudeert, focus dan niet alleen op de introductie van nieuwe technologieën (landbouw, metaalbewerking), maar ook op hoe deze technologieën werden geïntegreerd, aangepast en hoe ze de sociale, economische en politieke structuren beïnvloedden. --- # Protohistorische beschavingen in de Egeïsche wereld Dit onderwerp onderzoekt de uitzonderlijke culturele bloei in de Egeïsche wereld tijdens de bronstijd, met een focus op de Minoïsche en Myceense beschavingen. ### 4.1 Kenmerken van de Minoïsche beschaving De Minoïsche beschaving, genoemd naar de legendarische koning Minos, bloeide op Kreta. De naam "Minoïsch" is een moderne constructie, omdat er geen eigentijdse naam bekend is. #### 4.1.1 Architectuur en stedelijke centra Het meest kenmerkende aspect van de Minoïsche beschaving zijn de imposante "paleizen". Deze paleizen waren geen residenties voor een enkele monarch, maar eerder complexe centra van bestuur, religie, economie en ambacht. Enkele van de belangrijkste paleiscomplexen bevinden zich in Knossos, Phaistos, Malia en Zakros. * **Functie:** Deze paleizen dienden als opslagplaatsen voor agrarische producten (zoals graan, olijfolie en wijn), als werkplaatsen voor ambachtslieden (metaalbewerking, pottenbakkerij, textielproductie) en als centra voor religieuze ceremonies. * **Indeling:** Ze waren vaak labyrintisch van opzet, met meerdere verdiepingen, binnenplaatsen, trappenhuizen, opslagruimtes (pithoi) en fresco's die het dagelijks leven, de natuur en mythologische scènes voorstelden. #### 4.1.2 Kunst en ambacht Minoïsche kunst staat bekend om zijn levendigheid, naturalisme en maritieme thema's. * **Fresco's:** De paleizen waren rijkelijk versierd met kleurrijke fresco's die scènes van de zee, dolfijnen, vissen, bloemen, religieuze processies en atletische activiteiten zoals stieren springen (taurokathapsia) afbeeldden. * **Keramiek:** Minoïsche pottenbakkerij is verfijnd en gedecoreerd met nautische motieven, spiraalvormige patronen en planten. Bekende stijlen zijn het Kamares-stijl en het Maritieme-stijl. * **Metaalbewerking:** Minoïers waren bedreven in het bewerken van goud, brons en zilver, wat resulteerde in sieraden, wapens en rituele objecten. #### 4.1.3 Schrift en administratie De Minoïsche beschaving gebruikte een eigen schrift, bekend als Lineair A. Dit schrift is nog niet volledig ontcijferd, wat een bron van uitdaging vormt voor archeologen. * **Lineair A:** Dit schrift werd voornamelijk gebruikt voor administratieve doeleinden, zoals het registreren van goederen en economische transacties op kleitabletten. * **Iconografisch schrift:** Naast Lineair A bestond er ook een iconografisch schrift dat mogelijk een voorloper was. #### 4.1.4 Samenleving en geloof De Minoïsche samenleving leek relatief vreedzaam en welvarend, met minder nadruk op militaire macht dan in latere culturen. Religie speelde een belangrijke rol, met een focus op vrouwelijke godheden en natuurverering. De stieren sprongen rituelen suggereren een specifieke vorm van sport en mogelijk religieuze praktijken. ### 4.2 Opkomst en neergang van de Minoïsche beschaving De Minoïsche beschaving kende een lange bloeiperiode, die ongeveer van 2700 tot 1450 v.Chr. duurde. De precieze oorzaken van de neergang zijn onderwerp van discussie, maar waarschijnlijk speelden natuurrampen en externe invloeden een rol. * **Opkomst:** De bloei van de Minoïsche cultuur wordt geassocieerd met de ontwikkeling van landbouw, maritieme handel en de opkomst van georganiseerde gemeenschappen rondom de paleizen. * **Neergang:** Mogelijke oorzaken van de neergang zijn vulkaanuitbarstingen (met name die van Thera/Santorini, die tsunamis en asregens konden veroorzaken), aardbevingen, economische instabiliteit en mogelijk invasies of migraties door andere volkeren, zoals de Myceners. ### 4.3 De Myceense beschaving De Myceense beschaving ontwikkelde zich op het vasteland van Griekenland en domineerde de Egeïsche wereld in de late bronstijd, ongeveer van 1600 tot 1100 v.Chr. De Myceners namen veel over van de Minoïsche cultuur, maar ontwikkelden ook hun eigen kenmerken. #### 4.3.1 Architectuur en stedelijke centra Myceense centra werden gekenmerkt door fortificaties en machtige burchten. * **Burchten:** Myceense centra waren vaak gelegen op strategische heuvels en omringd door indrukwekkende cyclopische muren, gebouwd met massieve, onbewerkte stenen. Voorbeelden zijn Mycene, Tiryns en Pylos. * **Paleizen:** In tegenstelling tot de Minoïsche paleizen, dienden de Myceense paleizen als centra van militaire macht en bestuur. Ze bevatten een "megaron" (een grote zaal met een haard, omringd door een portiek en een voorhof) als centraal element. * **Graven:** Myceners staan ook bekend om hun rijke graven, zoals de schachtgraven en tholosgraven (koepelgraven), waarin schatten van goud, wapens en sieraden werden gevonden. De "Schat van Atreus" is een beroemd voorbeeld van een tholosgraf. #### 4.3.2 Kunst en ambacht Myceense kunst vertoont invloeden van de Minoïsche kunst, maar is vaak militair gericht en heroïsch van toon. * **Fresco's:** Myceense fresco's beelden vaak jachtscènes, oorlogen en mythologische taferelen af. * **Keramiek:** Myceense pottenbakkerij is verfijnd, met geometrische patronen en afbeeldingen van wagens, krijgers en dieren. * **Metaalbewerking:** De Myceners waren meesters in metaalbewerking, wat blijkt uit de gouden dodenmaskers (zoals het "gouden masker van Agamemnon"), wapens en schilden die in graven zijn gevonden. #### 4.3.3 Schrift en administratie De Myceners gebruikten een aangepaste vorm van het Minoïsche Lineair A schrift, bekend als Lineair B. Dit schrift is wel ontcijferd en bleek een vroege vorm van het Grieks te zijn. * **Lineair B:** Dit schrift werd voornamelijk gebruikt voor administratieve en economische doeleinden in de paleizen. De kleitabletten met Lineair B bieden waardevolle informatie over de economie, bureaucratie en sociale organisatie van de Myceense samenleving. #### 4.3.4 Samenleving en geloof De Myceense samenleving was waarschijnlijk meer hiërarchisch en militair georganiseerd dan de Minoïsche. De aanwezigheid van wapens en fortificaties duidt op een cultuur die gericht was op oorlogvoering en verdediging. Er is ook bewijs voor een vroege vorm van Griekse religie. ### 4.4 Opkomst en neergang van de Myceense beschaving De Myceense beschaving ontstond rond 1600 v.Chr. en bereikte haar hoogtepunt in de 14e en 13e eeuw v.Chr. De neergang, rond 1100 v.Chr., leidde tot de zogenaamde "Griekse duistere eeuwen". * **Opkomst:** De opkomst van de Myceners hangt samen met de ontwikkeling van georganiseerde staten, militaire innovaties en de uitbreiding van hun invloed in de Egeïsche wereld. * **Neergang:** De oorzaken van de Myceense val zijn onzeker en waarschijnlijk multifactorieel. Mogelijke factoren zijn interne conflicten, migraties van nieuwe volkeren (de "Zeevolkeren" worden soms genoemd, hoewel hun rol in de Egeïsche wereld minder duidelijk is), natuurrampen, economische ineenstorting en de introductie van ijzerbewerking, wat de bestaande bronzen wapenproductie kon ondermijnen. ### 4.5 Broninformatie en kritische benadering Kennis over de Minoïsche en Myceense beschavingen is gebaseerd op archeologische vondsten en interpretaties. * **Archeologische bronnen:** Dit omvat paleisopgravingen, architecturale resten, artefacten (keramiek, wapens, sieraden, beeldjes), fresco's, inscripties (Lineair A en B) en graven. * **Mythologische bronnen:** De Griekse mythologie, met verhalen over helden als Theseus en de Minotaurus, de Trojaanse oorlog en koningen als Agamemnon, biedt een indirecte bron van informatie. Het is cruciaal om deze mythen kritisch te benaderen, aangezien ze vaak later zijn opgeschreven en een mix van historische herinneringen en fictie bevatten. > **Tip:** Wees altijd kritisch over de bronnen. Archeologische vondsten bieden concrete bewijzen, maar de interpretatie ervan is aan voortdurende discussie onderhevig. Mythologische bronnen moeten als indirect en potentieel gekleurd worden beschouwd. #### 4.5.1 De classificatie onder "protohistorie" Beide beschavingen kunnen onder "protohistorie" worden geschaard vanwege de combinatie van archeologische vondsten en het bestaan van een (gedeeltelijk) ontcijferd schrift. * **Protohistorie:** Dit is de periode die volgt op de prehistorie, waarin schriften bestaan maar de historische verslagen nog schaars of onvolledig zijn, of waar de bronnen voornamelijk archeologisch zijn en het schrift nog niet volledig begrepen wordt. In het geval van Lineair A is dit het geval, terwijl Lineair B wel ontcijferd is en dus een stap richting "historie" markeert, maar de context nog veel archeologisch is. #### 4.5.2 Vergelijking van Minoïsche en Myceense paleizen Hoewel beide paleistypes centraal stonden in hun samenlevingen, waren er duidelijke verschillen in uitzicht en functie. * **Minoïsche paleizen:** Kenmerken zijn de complexiteit, het ontbreken van sterke fortificaties, de focus op opslag en administratie, en de rijke decoratie met fresco's die het dagelijks leven en de natuur uitbeelden. Ze waren meer een economisch-cultureel centrum. * **Myceense paleizen:** Kenmerken zijn de locatie op verhoogde, versterkte heuvels met cyclopische muren, de militaire functie, de aanwezigheid van het megaron als centraal deel, en de decoratie die vaak oorlogvoering en jacht weergeeft. Ze waren primair militaire en bestuurlijke centra. --- # Vaardigheden voor historische analyse Dit hoofdstuk behandelt de essentiële vaardigheden die nodig zijn voor het bestuderen van geschiedenis, waaronder ordening op een tijdlijn, het beantwoorden van kaartvragen en bronnenanalyse. ### 5.1 Ordeningsvragen Het correct plaatsen van artefacten, gebeurtenissen en mensensoorten op een (archeologische) tijdlijn is cruciaal voor het begrijpen van historische processen. Dit helpt bij het creëren van een chronologisch referentiekader. > **Tip:** Oefen het maken van tijdlijnen door belangrijke gebeurtenissen en vondsten uit de pre- en protohistorie te rangschikken. Denk hierbij aan mensensoorten, technologische ontwikkelingen en culturele fenomenen. ### 5.2 Kaartvragen Het correct interpreteren en gebruiken van kaarten is een fundamentele historische vaardigheid. Dit omvat het situeren van plaatsen, het begrijpen van migratiegolven en het analyseren van geografische contexten die de geschiedenis hebben gevormd. > **Voorbeeld:** Oefen met blinde kaarten door locaties van belangrijke beschavingen, archeologische vindplaatsen of migratieroutes in te vullen, zoals deze op het examen zullen worden gebruikt. ### 5.3 Bronnenanalyse Bronnenanalyse is de kern van historisch onderzoek, waarbij men leert hoe archeologen kennis afleiden uit materiële resten en hoe men de betrouwbaarheid en interpretatie van bronnen beoordeelt. Dit omvat het onderscheiden van feiten en interpretaties en het kritisch bevragen van de informatie die bronnen bieden. * **Soorten bronnen:** Materiële resten, zoals artefacten en archeologische vindplaatsen, zijn essentiële bronnen voor de pre- en protohistorie, met name wanneer geschreven bronnen ontbreken. * **Interpretatie en abstractie:** Het vermogen om de betekenis van bronnen te duiden, verbanden te leggen en abstracte conclusies te trekken uit concrete vondsten is essentieel. > **Tip:** Maak opnieuw oefeningen over interpretatie- en abstractievragen met betrekking tot bronnenanalyse om uw vaardigheid aan te scherpen. Beschouw kritisch de broninformatie waarop historische bevindingen gebaseerd zijn. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Pre- en protohistorie | Prehistorie verwijst naar de periode vóór de uitvinding van het schrift, terwijl protohistorie de periode omvat waarin schriftelijke bronnen schaars of indirect zijn, maar contact met beschavingen die wel over schrift beschikten, al plaatsvond. | | Archeologie | De wetenschappelijke studie van menselijke activiteit in het verleden door middel van de opgraving en analyse van materiële overblijfselen, zoals artefacten, architectuur en biofacten. | | Evolutieleer | Een wetenschappelijke theorie die stelt dat alle levensvormen op aarde zich in de loop van lange perioden hebben ontwikkeld uit gemeenschappelijke voorouders door natuurlijke selectie en andere evolutionaire mechanismen. | | Biologische classificatie | Het systeem dat organismen indeelt in hiërarchische groepen op basis van gedeelde kenmerken, zoals het vaststellen van soorten, geslachten, families, orden, klassen, afdelingen en rijken. | | Culturele aanpassingen | Veranderingen in gedrag, technologie of sociale organisatie die een soort helpen om te overleven en zich voort te planten in een specifieke omgeving. | | Landbouw | Het proces van het cultiveren van planten en het domesticeren van dieren voor voedsel, vezels en andere producten, wat leidde tot sedentaire leefwijzen en maatschappelijke veranderingen. | | Metaaltijden | Perioden in de prehistorie gekenmerkt door het gebruik van metalen voor gereedschappen en wapens; deze omvatten de koper-, brons- en ijzertijd, elk met specifieke technologische en sociale ontwikkelingen. | | Elitevorming | Het proces waarbij een kleine groep individuen of families binnen een samenleving toenemende macht, rijkdom en status verwerft, vaak beïnvloed door technologische en economische veranderingen zoals de ontwikkeling van metaalbewerking. | | Neolithicum | De periode in de prehistorie die bekend staat als de Nieuwe Steentijd, gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, sedentaire nederzettingen en de productie van aardewerk. | | Bronstijd | Een historische periode die volgde op de steentijd en werd gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons, een legering van koper en tin, voor gereedschappen, wapens en kunstobjecten. | | Keltische ijzertijd | De periode waarin de Keltische culturen in Europa ijzer gebruikten voor gereedschappen en wapens, vaak gekenmerkt door specifieke archeologische vondsten en sociale structuren. | | Minoïsche beschaving | Een bronstijdcultuur die bloeide op Kreta, bekend om zijn paleiscomplexen, geavanceerde kunst en maritieme handel, maar wiens schrift (Lineair A) nog niet volledig ontcijferd is. | | Myceense beschaving | Een bronstijdcultuur op het Griekse vasteland, beïnvloed door de Minoërs, bekend om zijn vestingmuren, paleizen en het schrift Lineair B, dat een vroege vorm van Grieks is. | | Sedentarisering | Het proces waarbij menselijke populaties overgaan van een nomadische of semi-nomadische levensstijl naar een sedentaire, permanente leefwijze, meestal geassocieerd met de ontwikkeling van landbouw en de bouw van permanente woningen. | | Homo Naledi | Een recent ontdekte mensensoort die kenmerken vertoont van zowel vroege australopitheken als latere Homo-soorten, met een kleine herseninhoud, maar aangetroffen in een grotomgeving die wijst op mogelijke rituele handelingen. | | Homo Neanderthalensis | Een uitgestorven mensensoort die nauw verwant was aan de moderne mens ($Homo sapiens$), die van ongeveer 400.000 tot 40.000 jaar geleden in Eurazië leefde en bekend stond om zijn robuuste bouw en geavanceerde gereedschapstechnologie. | | Venusbeeldjes | Prehistorische kleine beeldjes, vaak van vrouwenfiguren met nadruk op secundaire geslachtskenmerken, gevonden in diverse culturen en perioden, met mogelijke betekenissen variërend van vruchtbaarheidssymbolen tot artistieke uitingen. | | Göbekli Tepe | Een archeologische vindplaats in het zuidoosten van Turkije, bestaande uit grote, stele-gedragen tempelcomplexen die dateren van vóór de uitvinding van landbouw, wat suggereert dat complexe rituele en sociale structuren al bestonden in jager-verzamelaarsamenlevingen. |

# La repubblica nel caos dopo Cesare L'assassinio di Cesare aprì una fase di profondo caos e instabilità politica, caratterizzata dalla lotta per il potere tra Marco Antonio e Gaio Ottavio, e dal fallimento di un primo tentativo di compromesso tra i cesaricidi e il Senato [1](#page=1). ### 1.1 Il fallimento del primo compromesso Dopo l'assassinio di Cesare il 15 marzo del 44 a.C., si cercò inizialmente un accordo per evitare ulteriori spargimenti di sangue. Il 17 marzo, su proposta di Cicerone, il Senato decise di concedere l'impunità ai cesaricidi, confermando i loro incarichi. Furono inoltre ratificate le leggi introdotte da Cesare, furono disposti solenni funerali di stato per lui e il suo testamento fu dichiarato legittimo. Questo compromesso implicava un riconoscimento, seppur tacito, che Cesare non era stato un tiranno [1](#page=1). Tuttavia, questo accordo ebbe vita breve a causa delle rivelazioni contenute nel testamento di Cesare. Contrariamente alle aspettative di Marco Antonio, che si attendeva di essere l'erede materiale e politico, Cesare aveva adottato come figlio il nipote diciannovenne Gaio Ottavio, lasciandogli la maggior parte del suo patrimonio. Cesare dispose inoltre un lascito di 300 sesterzi a ciascun cittadino romano. Questa notizia innescò tumulti popolari contro gli assassini, percepiti ora come tirannicidi di un benefattore. Marco Giunio Bruto e Gaio Cassio Longino, i principali congiurati, furono costretti a fuggire in Oriente per mettersi in salvo [1](#page=1). ### 1.2 L'ascesa di Ottaviano e l'inizio del conflitto Gaio Ottavio, rientrato a Roma dalla Macedonia dove si stava addestrando per una spedizione, assunse immediatamente il nome di Gaio Giulio Cesare Ottaviano. Presentandosi come unico e legittimo erede di Cesare, Ottaviano iniziò a delineare il conflitto con Marco Antonio che avrebbe segnato la fine della repubblica. Ottaviano utilizzò l'eredità ricevuta per ricompensare i veterani, guadagnandosi la loro fiducia e il sostegno dell'esercito. Contemporaneamente, cercò l'appoggio di una parte significativa del Senato, proponendosi come baluardo contro lo strapotere di Antonio [1](#page=1). > **Tip:** La lettura del testamento di Cesare fu un evento cruciale che alterò gli equilibri politici emergenti, spostando l'attenzione dall'eliminazione del dittatore alla successione della sua eredità, sia materiale che politica [1](#page=1). > **Tip:** La figura di Ottaviano, seppur giovane e inizialmente sottovalutato, dimostrò fin da subito una notevole abilità strategica nel consolidare il proprio potere e nell'attrarre alleanze fondamentali [1](#page=1). #### 1.2.1 Marco Antonio: un protagonista della lotta per il potere Marco Antonio, appartenente a una famiglia nobile e veterano luogotenente di Cesare in Gallia, si pose come figura centrale nella gestione del potere dopo la morte del dittatore. La sua fedeltà a Cesare lo spinse a cercare di ereditare il suo ruolo politico, ma ciò lo portò in rotta di collisione sia con una parte del Senato sia con Ottaviano, figlio adottivo di Cesare. Inizialmente, un accordo spartì il potere, assegnando ad Antonio il controllo delle province orientali. Qui, Antonio intraprese un'importante avventura personale e politica, legandosi sentimentalmente e politicamente a Cleopatra, regina d'Egitto. Le accuse di corruzione e la sospetta ambizione di creare un proprio impero in Oriente portarono alla sua sconfitta da parte di Ottaviano nella battaglia di Azio nel 31 a.C.. Inseguito ad Alessandria d'Egitto, Antonio si suicidò nel 30 a.C. insieme a Cleopatra [1](#page=1). --- # L'ascesa di Ottaviano e il suo conflitto con Marco Antonio L'eliminazione di Cesare aprì una complessa sfida politico-militare tra Marco Antonio e Gaio Ottavio per la successione, portando alla fine della repubblica [1](#page=1). ### 2.1 Il caotico scenario post-cesariano L'assassinio di Giulio Cesare nel 44 a.C. non risolse i problemi della repubblica, ma piuttosto scatenò una fase di caos e scontro civile. Inizialmente, un compromesso tra i cesaricidi e Marco Antonio, fedelissimo di Cesare e console, cercò di evitare ulteriori spargimenti di sangue. Il Senato, su proposta di Cicerone, decretò l'impunità per i congiurati, la conferma delle leggi cesariane, funerali di stato per Cesare e l'ammissione del suo testamento. Questo accordo implicava il riconoscimento che Cesare non fosse stato un tiranno [1](#page=1). ### 2.2 La lettura del testamento e l'emergere di Ottaviano Tuttavia, il compromesso fu effimero a causa delle rivelazioni del testamento di Cesare. Contrariamente alle aspettative di Marco Antonio, Cesare aveva adottato come figlio il suo nipote diciannovenne, Gaio Ottavio, lasciandogli la maggior parte del suo patrimonio (tre quarti) e donando 300 sesterzi a ogni cittadino romano. Questa notizia innescò tumulti popolari contro gli assassini, mentre Antonio utilizzò il funerale di Cesare per aizzare la plebe contro i cesaricidi. I principali congiurati, Marco Giunio Bruto e Gaio Cassio Longino, dovettero rifugiarsi in Oriente [1](#page=1). ### 2.3 La strategia di Ottaviano e l'inizio del conflitto Gaio Ottavio, che si trovava in Macedonia per addestrarsi in vista di una spedizione contro i Parti, tornò a Roma determinato a rivendicare i suoi diritti. Assunse il nome di Gaio Giulio Cesare Ottaviano, presentandosi come unico erede legittimo di Cesare. Le sue prime mosse furono decisive: riscosse l'eredità per ricompensare generosamente i veterani, guadagnandosi così la fiducia dell'esercito. Ottaviano cercò anche l'appoggio del Senato, proponendosi come baluardo contro lo strapotere di Antonio. Questa strategia segnò l'inizio del conflitto tra Ottaviano e Marco Antonio, che avrebbe condotto alla fine della repubblica [1](#page=1). > **Tip:** La capacità di Ottaviano di utilizzare la sua eredità per assicurarsi la fedeltà dei veterani fu una mossa strategica fondamentale per la sua ascesa. > **Tip:** Il riconoscimento del testamento di Cesare e l'adozione di Ottaviano da parte del dittatore furono elementi cruciali per la legittimazione del giovane erede. #### 2.3.1 Marco Antonio: profilo e destino Marco Antonio, di nobile famiglia (nato nell'83 a.C.), era un generale esperto e fedele sostenitore di Cesare. Dopo la morte del dittatore, aspirò a ereditarne il ruolo politico, entrando in conflitto sia con il Senato che con Ottaviano. L'iniziale spartizione del potere gli assegnò l'Oriente, dove intraprese una relazione sentimentale e politica con la regina d'Egitto, Cleopatra. Accusato di corruzione e di voler creare un proprio impero orientale, fu sconfitto da Ottaviano nella battaglia di Azio nel 31 a.C.. Inseguito, si rifugiò ad Alessandria d'Egitto, dove si suicidò nel 30 a.C. insieme a Cleopatra [1](#page=1). --- # Profilo di Marco Antonio Marco Antonio emerge come una figura centrale nel turbolento periodo della fine della repubblica romana, distinguendosi per la sua lealtà a Cesare, le sue ambizioni politiche e il suo legame con Cleopatra, culminato nella disastrosa battaglia di Azio [1](#page=1). ### 3.1 Ascesa politica e ruolo dopo la morte di Cesare Marco Antonio, nato nell'83 a.C. e appartenente a una famiglia nobile, fu un generale di spicco e fedelissimo sostenitore di Giulio Cesare. Ricoprì la carica di console e, alla morte di Cesare, aspirò a raccoglierne l'eredità politica. Inizialmente, cercò di stabilire un compromesso per evitare ulteriori spargimenti di sangue dopo l'assassinio del dittatore [1](#page=1). #### 3.1.1 Il compromesso del 17 marzo 44 a.C. Il 17 marzo 44 a.C., due giorni dopo l'uccisione di Cesare, il Senato, su proposta di Cicerone, decise di concedere l'impunità ai congiurati, permettendo loro di mantenere gli incarichi ricevuti da Cesare. Furono inoltre confermate le leggi cesariane, organizzati solenni funerali di stato per Cesare e ammesso il suo testamento. Questo accordo implicava il riconoscimento che Cesare non era stato un tiranno [1](#page=1). #### 3.1.2 La lettura del testamento e l'emergere di Ottaviano Il compromesso ebbe vita breve a causa della lettura del testamento di Cesare. Contrariamente alle aspettative di Antonio, che si considerava l'erede materiale e politico, Cesare aveva adottato come figlio il nipote diciannovenne Gaio Ottavio, lasciandogli i tre quarti del suo patrimonio. Cesare donò inoltre 300 sesterzi a ogni cittadino romano [1](#page=1). Questo evento scatenò tumulti popolari contro gli assassini di Cesare. Marco Antonio sfruttò il funerale di Cesare per aizzare la plebe contro i congiurati. Bruto e Cassio, i principali responsabili della congiura, si rifugiarono in Oriente [1](#page=1). #### 3.1.3 La strategia di Ottaviano e il conflitto con Antonio Gaio Ottavio, rientrato a Roma, assunse il nome di Gaio Giulio Cesare Ottaviano, presentandosi come unico erede legittimo di Cesare. Questo segnò l'inizio del conflitto tra Ottaviano e Marco Antonio, che contribuì alla fine della repubblica. Ottaviano utilizzò la sua eredità per ricompensare i veterani, assicurandosi il sostegno dell'esercito. Conquistò anche l'appoggio di parte del Senato, proponendosi come baluardo contro lo strapotere di Antonio [1](#page=1). ### 3.2 L'Oriente, Cleopatra e la sconfitta L'iniziale spartizione del potere tra Antonio e Ottaviano assegnò ad Antonio il controllo delle province orientali. In Oriente, Marco Antonio intraprese una significativa avventura sentimentale e politica, legandosi alla regina d'Egitto, Cleopatra [1](#page=1). #### 3.2.1 Accuse e battaglie Antonio fu accusato di corruzione e di ambire a creare un proprio impero in Oriente, un'ipotesi non del tutto inverosimile. Il culmine del suo declino politico e militare si ebbe con la sconfitta subita da Ottaviano nella battaglia di Azio nel 31 a.C. [1](#page=1). #### 3.2.2 La fine ad Alessandria Inseguito da Ottaviano, Marco Antonio si rifugiò ad Alessandria d'Egitto. Qui, nel 30 a.C., pose fine alla propria vita insieme a Cleopatra [1](#page=1). > **Tip:** La figura di Marco Antonio esemplifica la transizione dal sistema repubblicano a quello imperiale, mostrando come le ambizioni personali e le alleanze strategiche potessero giocare un ruolo decisivo nel definire gli esiti politici e militari a Roma. --- ## Errori comuni da evitare - Rivedete tutti gli argomenti accuratamente prima degli esami - Prestate attenzione alle formule e definizioni chiave - Praticate con gli esempi forniti in ogni sezione - Non memorizzate senza comprendere i concetti sottostanti

| Term | Definition | |------|------------| | Repubblica | Forma di governo in cui il potere è detenuto da un corpo di cittadini e delegati, tipicamente eletti, a differenza di una monarchia o una dittatura. Nel contesto romano, la Repubblica precede l'Impero. | | Congiurati | Individui che partecipano a una congiura, ovvero un piano segreto e illegale per rovesciare un governo o un leader, spesso con l'obiettivo di assassinio. | | Dittatore | Magistrato romano straordinario con poteri illimitati, nominato in tempi di crisi per un periodo limitato (solitamente 6 mesi). Giulio Cesare fu nominato dittatore perpetuo, il che contribuì alla sua caduta. | | Console | Uno dei due più alti magistrati eletti della Repubblica Romana, con poteri esecutivi, militari e giudiziari. I consoli erano i capi dello stato e dell'esercito. | | Senato | L'organo consultivo e legislativo principale della Repubblica Romana, composto da ex magistrati e membri influenti della società romana. Esercitava un'enorme autorità politica. | | Testamento | Atto giuridico con cui una persona dispone dei propri beni per dopo la propria morte. Il testamento di Cesare fu cruciale per definire la successione e scatenare ulteriori conflitti. | | Erede | Persona designata a succedere a qualcun altro nei diritti, doveri e beni. Gaio Ottavio fu designato erede di Cesare. | | Patrimonio | L'insieme dei beni mobili e immobili che appartengono a una persona o a una famiglia. Il vasto patrimonio di Cesare era un fattore significativo nella sua eredità politica ed economica. | | Sesterzi | Antica moneta romana di bronzo e poi d'argento, il cui valore era equivalente a un quarto di denario. Era una delle principali unità monetarie dell'antica Roma. | | Tumulti popolari | Sollevazioni o disordini causati da una folla, spesso a causa di malcontento politico o sociale. I tumulti scatenati dalla lettura del testamento di Cesare furono un momento critico. | | Plebe | La massa della popolazione romana, distinta dai patrizi e, in seguito, dai cavalieri. La plebe era spesso mobilitata da leader politici per fini elettorali o di protesta. | | Guerra civile | Conflitto armato tra fazioni all'interno dello stesso stato. La morte di Cesare aprì una serie di guerre civili che culminarono nella fine della Repubblica. | | Veterani | Soldati che hanno completato il loro servizio militare. Ricompensare i veterani con terre e denaro era una pratica comune per assicurarsi la loro lealtà e il supporto politico. | | Battaglia di Azio | La battaglia navale decisiva combattuta nel 31 a.C. tra le forze di Ottaviano e quelle di Marco Antonio e Cleopatra. La vittoria di Ottaviano segnò la fine della Repubblica. |

# La guerra civile e l'ascesa di Ottaviano Questa sezione analizza le dinamiche della guerra civile romana e l'ascesa politica di Ottaviano dopo la morte di Cesare, focalizzandosi sulle strategie, alleanze e la creazione del Secondo triumvirato. ### 1.1 Il contesto post-cesariano e i protagonisti La morte di Giulio Cesare nel 44 a.C. aprì un periodo di instabilità politica e guerre civili, alimentato dalla competizione per il potere tra i suoi eredi e i suoi oppositori. Al centro di questa lotta emersero due figure principali: Antonio e Ottaviano [1](#page=1). #### 1.1.1 Ottaviano: l'erede di Cesare Gaio Ottavio, noto successivamente come Ottaviano e poi Augusto, nacque a Roma nel 63 a.C.. Discendente di Cesare per linea materna, fu da quest'ultimo adottato come figlio e designato erede di gran parte del suo patrimonio, assumendo quindi il nome di Gaio Giulio Cesare Ottaviano. La sua carriera politica prese avvio in questo contesto, portandolo inizialmente a confrontarsi con Antonio e successivamente ad assumere il potere assoluto con il titolo di Augusto. Caratterizzato da un'intelligenza politica spregiudicata, Augusto non abolì le istituzioni repubblicane ma le riformò, dando vita al Principato, un nuovo sistema politico destinato a durare per secoli [1](#page=1). #### 1.1.2 Marco Antonio Marco Antonio fu una figura chiave nella lotta per il potere dopo la morte di Cesare. Inizialmente, si scontrò con Ottaviano per il controllo delle province stabilite da Cesare [1](#page=1). ### 1.2 La guerra di Modena e le prime tensioni Il primo scontro tra Antonio e Ottaviano si manifestò riguardo all'assegnazione delle province. Mentre Cesare aveva destinato la Macedonia ad Antonio e la Gallia Cisalpina a Decimo Giunio Bruto, la morte del dittatore mutò gli scenari strategici. La Gallia Cisalpina, più vicina a Roma, acquisì maggiore importanza. Antonio, con il sostegno dei comizi, rivendicò il governo di questa provincia, entrando in conflitto con Decimo Bruto che rifiutava di cederla [1](#page=1). Antonio decise quindi di agire militarmente, assediando Bruto a Modena. Il Senato, in risposta, dichiarò Antonio nemico pubblico e inviò l'esercito consolare contro di lui, affiancato da truppe reclutate da Ottaviano. Nella battaglia di Modena (inizi del 43 a.C.), Antonio fu sconfitto e dovette ritirarsi nella Gallia Narbonese, dove trovò l'appoggio di Marco Emilio Lepido [1](#page=1). > **Tip:** L'analogia delle "Filippiche" si riferisce alle orazioni di Demostene contro Filippo II di Macedonia, utilizzata qui per descrivere discorsi violenti e invettive [1](#page=1). ### 1.3 Una complessa partita politico-militare Dopo la battaglia di Modena, si aprì una fase di complessa interazione politico-militare. Sia Antonio che Ottaviano cercavano il consenso delle diverse fazioni (Senato, cavalieri, veterani, plebe), mentre il Senato appariva sempre più diviso e in balia degli eventi. Le strategie e le alleanze cambiavano continuamente, con entrambi i rivali che miravano a consolidare le proprie posizioni di forza [1](#page=1). Di fronte alla morte dei consoli in carica durante la battaglia di Modena, Ottaviano richiese il consolato pur non avendo ancora l'età né aver completato il \_cursus honorum. Ottenuto il consolato per il 43 a.C. dopo aver minacciosamente schierato le sue truppe a Roma, revocò l'amnistia e istituì un tribunale speciale contro gli assassini di Cesare, segnando una rottura con gli anticesariani. Nel frattempo, Antonio aveva consolidato un imponente esercito [1](#page=1). ### 1.4 La creazione del Secondo triumvirato Per fronteggiare la crescente minaccia rappresentata da Bruto e Cassio, che stavano radunando forze significative in Oriente, Ottaviano e Antonio decisero di accordarsi. Nell'ottobre del 43 a.C., i due si incontrarono nei pressi di Bologna con Lepido, dando vita al Secondo triumvirato [1](#page=1). A differenza del Primo triumvirato (un accordo privato tra Pompeo, Crasso e Cesare nel 60 a.C.), il Secondo triumvirato fu ratificato da una legge specifica, conferendogli lo status di istituzione statale. Questo accordo, della durata di cinque anni, attribuiva ai triumviri poteri assoluti: potevano convocare il Senato, legiferare, nominare magistrati, dichiarare guerra e coniare moneta [1](#page=1). Il territorio romano fu spartito tra i triumviri: Antonio ottenne la Gallia Comata e Cisalpina; Ottaviano ebbe l'Africa, la Sicilia e la Sardegna; Lepido governò la Gallia Narbonese e la Spagna. L'Italia rimase indivisa. L'istituzione del Secondo triumvirato è considerata da alcuni storici come il momento in cui terminò la forma repubblicana, a causa della concentrazione di potere legale nelle mani di pochi individui [1](#page=1). * * * # Il Secondo triumvirato Il Secondo triumvirato fu un accordo politico-militare con poteri legali che segnò un passo importante verso la fine della Repubblica romana, conferendo un potere assoluto a specifici individui e ridefinendo il controllo sui domini romani [1](#page=1). ### 2.1 Formazione e natura del Secondo triumvirato #### 2.1.1 Contesto storico e motivazioni La morte di Cesare creò un vuoto di potere che portò a una competizione tra i suoi principali eredi politici, Marco Antonio e Gaio Giulio Cesare Ottaviano. Entrambi cercavano il consenso delle diverse componenti sociali (senato, cavalieri, veterani, plebe) per affermarsi. Il senato, diviso al suo interno, appariva sempre più incapace di gestire la situazione politica in evoluzione [1](#page=1). Un momento cruciale fu la "guerra di Modena", scatenata dalla disputa sull'assegnazione delle province tra Antonio e Decimo Giunio Bruto. Antonio, contro la volontà del senato, rivendicò il governo della Gallia Cisalpina e assediò Bruto a Modena. La sconfitta di Antonio a Modena, all'inizio del 43 a.C., lo costrinse a rifugiarsi nella Gallia Narbonese, dove trovò l'appoggio del generale Marco Emilio Lepido [1](#page=1). Di fronte a questa complessa partita politico-militare e alla crescente minaccia rappresentata da Bruto e Cassio, che stavano radunando forze militari in Oriente, Ottaviano e Antonio decisero di accordarsi [1](#page=1). #### 2.1.2 L'accordo e la sua ratifica Nell'ottobre del 43 a.C., Ottaviano, Antonio e Lepido si incontrarono vicino a Bologna, dando vita al Secondo triumvirato. A differenza del Primo triumvirato, che era un patto segreto e privato, il Secondo triumvirato fu ratificato con un'apposita legge [1](#page=1). > **Tip:** Alcuni storici considerano il Secondo triumvirato come il momento che sancì la fine della forma repubblicana, poiché conferiva legalmente un potere assoluto a degli individui [1](#page=1). #### 2.1.3 Poteri e competenze dei triumviri L'accordo del Secondo triumvirato aveva una durata di cinque anni e conferiva ai triumviri poteri straordinari. Essi avevano l'autorità di [1](#page=1): * Convocare il senato [1](#page=1). * Legiferare [1](#page=1). * Nominare magistrati [1](#page=1). * Dichiarare guerra [1](#page=1). * Coniare moneta [1](#page=1). #### 2.1.4 Divisione dei territori L'accordo stabiliva anche una spartizione del controllo sui domini romani, concentrata nella parte centrale e occidentale: * **Marco Antonio:** Gallia Comata (centro-settentrionale) e Gallia Cisalpina [1](#page=1). * **Ottaviano:** Africa, Sicilia e Sardegna [1](#page=1). * **Marco Emilio Lepido:** Gallia Narbonese e Spagna [1](#page=1). * **Italia:** Rimaneva indivisa [1](#page=1). > **Tip:** È importante distinguere il Secondo triumvirato dal Primo triumvirato, stretto segretamente tra Pompeo, Crasso e Cesare nel 60 a.C. [1](#page=1). * * * # Personaggi chiave: Ottaviano e Antonio Dopo la morte di Cesare, Roma fu teatro di un'intensa lotta per il potere tra i suoi principali contendenti, Ottaviano e Marco Antonio [1](#page=1). ### 3.1 Ottaviano Gaio Ottavio, nato a Roma nel 63 a.C. da una famiglia benestante, era pronipote di Cesare per via materna. Alla morte del dittatore, scoprì di essere stato adottato e designato erede della maggior parte dei suoi beni, assumendo il nome di Gaio Giulio Cesare Ottaviano. Questa eredità diede il via alla sua carriera politica, mirata a eliminare i rivali, primo fra tutti Antonio, per poi concentrare il potere assoluto nelle sue mani sotto il titolo di Augusto. Ottaviano si distinse per la sua astuzia politica: pur non abolendo le istituzioni repubblicane, creò un nuovo sistema politico, il Principato, che pose le basi per l'Impero romano e durò in Occidente fino al 476 d.C.. Morì a Nola nel 14 d.C. [1](#page=1). > **Tip:** Ottaviano fu un politico estremamente pragmatico, capace di manipolare le istituzioni esistenti per consolidare il proprio potere, piuttosto che distruggerle apertamente. ### 3.2 Marco Antonio Marco Antonio fu un altro protagonista della successione cesariana, un generale e politico di spicco. La sua figura fu spesso contrapposta a quella di Ottaviano, con cui inizialmente si alleò, ma da cui poi si distaccò per ambizioni di potere. #### 3.2.1 La "guerra di Modena" e il primo scontro Il primo dissidio tra Antonio e Ottaviano emerse riguardo all'assegnazione delle province. Cesare aveva stabilito che Antonio governasse la Macedonia dopo il suo consolato, mentre la Gallia Cisalpina era stata affidata a Decimo Giunio Bruto. Tuttavia, con la morte di Cesare, la Gallia Cisalpina acquisì una maggiore importanza strategica per la sua vicinanza a Roma. Antonio rivendicò pertanto il governo di questa provincia, ottenendo l'approvazione dei comizi a discapito della volontà del senato. Di fronte al rifiuto di Decimo Bruto di cedere il suo incarico, Antonio assediò Modena. Il senato dichiarò Antonio nemico pubblico e inviò l'esercito consolare, supportato da truppe reclutate da Ottaviano, contro di lui. Nella battaglia di Modena, all'inizio del 43 a.C., Antonio subì una sconfitta e fu costretto a ritirarsi nella Gallia Narbonese, dove trovò l'appoggio di Marco Emilio Lepido [1](#page=1). #### 3.2.2 Strategie e alleanze La situazione post-cesariana si caratterizzò per un complesso gioco politico-militare in cui Ottaviano e Antonio competevano per il potere, cercando al contempo il consenso delle diverse fazioni (senato, cavalieri, veterani, plebe). Il senato si dimostrava sempre più debole e diviso. I due rivali elaboravano strategie e alleanze mutevoli per acquisire posizioni di forza [1](#page=1). > **Tip:** La capacità di formare e disfare alleanze fu una caratteristica cruciale per emergere nella caotica fase del dopo-Cesare. #### 3.2.3 Il Secondo triumvirato La crescente minaccia rappresentata da Bruto e Cassio, che stavano radunando forze militari in Oriente, spinse Ottaviano e Antonio a un accordo. Nell'ottobre del 43 a.C., a Bologna, i due si incontrarono con Lepido per istituire il Secondo triumvirato. A differenza del Primo triumvirato (un patto segreto tra Pompeo, Crasso e Cesare nel 60 a.C.), il Secondo triumvirato fu ratificato da una legge, trasformandosi in un'istituzione statale. Alcuni storici considerano questa formalizzazione dell'autorità a singoli individui come il segnale della fine della forma repubblicana. L'accordo, della durata di cinque anni, conferiva ai triumviri poteri eccezionali: convocare il senato, legiferare, nominare magistrati, dichiarare guerra e coniare moneta. La spartizione dei domini romani vide Antonio ottenere la Gallia Comata e Cisalpina; Ottaviano l'Africa, la Sicilia e la Sardegna; Lepido la Gallia Narbonese e la Spagna; l'Italia rimase indivisa [1](#page=1). > **Example:** L'istituzione del Secondo triumvirato rappresenta un chiaro esempio di come, in periodi di crisi politica, si potessero creare magistrature straordinarie con poteri illimitati, erodendo progressivamente le tradizionali forme di governo repubblicano. * * * ## Errori comuni da evitare * Rivedete tutti gli argomenti accuratamente prima degli esami * Prestate attenzione alle formule e definizioni chiave * Praticate con gli esempi forniti in ogni sezione * Non memorizzate senza comprendere i concetti sottostanti

| Term | Definition | |------|------------| | Filippica | In senso figurato, un'invettiva o un discorso violento contro qualcuno o qualcosa, derivato dalle orazioni di Demostene contro Filippo II di Macedonia. | | Ottaviano | Gaio Giulio Cesare Ottaviano Augusto, nipote adottivo ed erede di Cesare, politico spregiudicato e intelligente che divenne il primo imperatore romano, fondando un sistema politico destinato a durare secoli. | | Antonio | Marco Antonio, generale e politico romano, rivale di Ottaviano per il potere dopo la morte di Cesare. Fu sconfitto nella battaglia di Modena e si alleò con Lepido prima di formare il Secondo triumvirato. | | Gallia Cisalpina | La Gallia Cisalpina, una provincia romana situata a nord dell'Italia, divenne un punto strategico di contesa tra Antonio e Ottaviano dopo la morte di Cesare. | | Battaglia di Modena | Scontro militare avvenuto all'inizio del 43 a.C. tra le forze di Antonio e l'esercito consolare affiancato dai reparti di Ottaviano. Antonio fu sconfitto e si ritirò nella Gallia Narbonese. | | Secondo triumvirato | Un'istituzione legale formata da Ottaviano, Antonio e Lepido nell'ottobre del 43 a.C. per governare Roma, con poteri di convocare il senato, legiferare, nominare magistrati, dichiarare guerra e coniare moneta. Durò per cinque anni e spartì il controllo dei domini romani. | | Primo triumvirato | Un accordo segreto e privato stipulato nel 60 a.C. tra Pompeo, Crasso e Cesare, precedente al Secondo triumvirato e senza valore legale istituzionale. | | Cursus honorum | La sequenza tradizionale delle magistrature che un politico romano doveva ricoprire per avanzare nella carriera politica e raggiungere le cariche più alte, come il consolato. | | Gallia Narbonese | Provincia romana situata nella parte sud-orientale della Gallia, dove Marco Antonio si rifugiò dopo la sconfitta a Modena e dove poteva contare sull'appoggio di Lepido. | | Italia | La penisola italiana, che durante il Secondo triumvirato rimase indivisa tra i tre triumviri, mantenendo uno status particolare rispetto alle province. |

# La repressione politica e le liste di proscrizione La sanguinosa repressione scatenata dai triumviri, pur presentata come vendetta per Cesare divinizzato, fu in realtà uno strumento per eliminare avversari politici e incamerarne i beni [1](#page=1). ### 1.1 Il contesto della repressione Formalmente, l'enorme potere conferito ai triumviri mirava alla riorganizzazione dello stato. Tuttavia, questo potere fu impiegato per attuare una violenta repressione politica. Una legge specifica legittimò l'uccisione di coloro sospettati di aver appoggiato la congiura contro Cesare [1](#page=1). ### 1.2 Le liste di proscrizione Le liste di proscrizione furono lo strumento principale di questa eliminazione [1](#page=1). #### 1.2.1 Definizione e origine La proscrizione, dal latino *proscrivere* (annunciare con un bando), era originariamente nel diritto romano l'annuncio pubblico della messa in vendita dei beni di un debitore. Silla, nell'82 a.C., fu il primo a trasformarla in uno strumento di lotta politica, compilando liste di avversari da eliminare fisicamente o espropriare dei loro beni [1](#page=1). #### 1.2.2 I criteri di compilazione delle liste Le liste venivano compilate includendo persone sospettate per il loro potere, nemici personali, e venivano inseriti nomi a più riprese per diversi motivi [1](#page=1). * **Odio e inimicizie personali:** Molti erano inclusi per semplice rancore o rivalità [1](#page=1). * **Ostacolo politico:** Coloro che rappresentavano un impedimento o erano amici di nemici o nemici di amici venivano colpiti [1](#page=1). * **Motivazioni economiche:** Le liste servivano a incamerare i beni per finanziare gli eserciti dei triumviri, che necessitavano di ingenti somme di denaro in un periodo di difficoltà economiche dovute alle guerre e alle esazioni. Cittadini comuni venivano uccisi semplicemente per espropriarne le ricchezze [1](#page=1). * **Possedimenti desiderabili:** Alcuni malcapitati furono proscritti solo perché possedevano belle ville o case [1](#page=1). > **Tip:** L'analisi della fonte di Appiano evidenzia come le motivazioni dietro le proscrizioni fossero un complesso intreccio di odi politici, rivalità, vendette personali e necessità economiche. #### 1.2.3 Le conseguenze della proscrizione La repressione ebbe conseguenze devastanti sulla classe dirigente e sulla cittadinanza [1](#page=1). * **Vittime:** Furono eliminati circa trecento senatori e duemila cavalieri. Tra le vittime vi furono anche fratelli e zii dei triumviri e dei loro legati [1](#page=1). * **Cicerone:** L'oratore Cicerone, irriducibile avversario di Antonio, fu tra i primi ad essere ucciso nell'ambito di questa repressione [1](#page=1). * **Spettacolarizzazione della violenza:** Le teste e le mani delle vittime, comprese quelle di Cicerone, furono inchiodate sui Rostri nel Foro [1](#page=1). * **Ricompense:** A chi portava le teste veniva dato un compenso in denaro. In caso di schiavi, il compenso includeva la libertà e la cittadinanza [1](#page=1). > **Tip:** La quantificazione delle vittime (trecento senatori e duemila cavalieri) attesta una vera e propria decimazione dell'intera classe dirigente romana, testimoniando il degrado irreversibile delle istituzioni repubblicane. #### 1.2.4 La legalizzazione della violenza La proscrizione divenne uno strumento attraverso cui tre privati cittadini si accordavano per eliminare "legalmente" molti altri, evidenziando la crisi delle istituzioni repubblicane. Appiano descrive questo stato come un estremo degrado delle istituzioni [1](#page=1). > **Esempio:** La fonte di Appiano descrive come i triumviri, dopo essersi riuniti, decisero di mandare subito dei sicari ad eliminare dodici o diciassette persone tra le più potenti, tra cui Cicerone, prima di stilare la lista completa e procedere all'eliminazione della massa [1](#page=1). --- # Il degrado delle istituzioni repubblicane Il declino irreversibile delle istituzioni repubblicane è evidenziato dall'azione dei triumviri, che si arrogarono il potere di eliminare legalmente numerosi cittadini [1](#page=1). ### 2.1 L'uso del potere triumvirale per la repressione politica ed economica L'enorme potere conferito ai triumviri, formalmente destinato alla riorganizzazione dello stato, si trasformò in uno strumento di sanguinosa repressione. Questa repressione era giustificata dalla necessità di "vendicare" Cesare, divinizzato, ma in realtà mirava all'eliminazione di ogni opposizione politica, reale o potenziale, e all'incameramento dei beni degli avversari [1](#page=1). #### 2.1.1 Le liste di proscrizione: uno strumento di eliminazione legale Una legge specifica legittimò l'uccisione di chiunque fosse sospettato di aver appoggiato la congiura contro Cesare. I triumviri formularono delle liste di proscrizione, basate sulle quali procedettero all'eliminazione legale di numerosi anticesariani, tra cui spiccava Cicerone, un fermo oppositore di Antonio [1](#page=1). * **Criteri per la compilazione delle liste di proscrizione:** * Sospetto di potere [1](#page=1). * Nemici personali [1](#page=1). * Familiari e amici da eliminare [1](#page=1). * Persone che rappresentavano un ostacolo [1](#page=1). * Amici di nemici o nemici di amici [1](#page=1). * Possedimento di beni preziosi, come ville o case [1](#page=1). * Necessità di finanziare gli eserciti dei triumviri [1](#page=1). > **Tip:** La "proscrizione" nel diritto romano indicava inizialmente l'annuncio pubblico della vendita dei beni di un debitore. Silla fu il primo a trasformarla in uno strumento di lotta politica, compilando liste di avversari da eliminare o espropriare [1](#page=1). #### 2.1.2 Le vittime della repressione e il clima di terrore Nel clima di terrore instaurato, non caddero solo i nemici politici dichiarati, ma anche numerosi cittadini comuni, le cui ricchezze venivano espropriate per finanziare le campagne militari dei triumviri [1](#page=1). * **Vittime:** * Trecento senatori [1](#page=1). * Duemila cavalieri [1](#page=1). * Inclusi fratelli e zii dei triumviri e dei loro legati [1](#page=1). > **Example:** Le teste e le mani di molti proscritti, comprese quelle di Cicerone, furono inchiodate sui Rostri nel Foro, la tribuna degli oratori. A chi portava le teste veniva dato un compenso in denaro e, nel caso di schiavi, la libertà e la cittadinanza [1](#page=1). ### 2.2 La decapitazione della classe dirigente repubblicana Le cifre di trecento senatori e duemila cavalieri eliminati attestano una vera e propria decimazione di un'intera classe dirigente. L'azione dei triumviri dimostra un degrado ormai irreversibile delle istituzioni repubblicane, dove tre privati cittadini si accordavano per eliminare "legalmente" molti altri [1](#page=1). ### 2.3 Appiano e la testimonianza del degrado istituzionale Lo storico greco Appiano, nella sua opera "Storia romana", fornisce una testimonianza preziosa dello stato estremo di violenza politica e di degrado delle istituzioni che caratterizzò la repubblica negli ultimi anni. La sua descrizione dell'intreccio tra odi, rivalità politiche, vendette personali e finalità economiche evidenzia la spietatezza con cui furono compilate le liste di proscrizione. Appiano sottolinea l'orribile casualità di scelte che colpirono cittadini innocenti, testimoniando il declino irreversibile delle fondamenta repubblicane [1](#page=1). > **Tip:** L'analisi della fonte di Appiano è fondamentale per comprendere non solo gli eventi specifici, ma anche il deterioramento dei principi e delle procedure repubblicane che permisero tali atrocità. --- # Le motivazioni economiche della proscrizione Le proscrizioni, scatenate dai triumviri nell'ultimo periodo della Repubblica Romana, furono motivate da pressanti necessità economiche volte a finanziare gli eserciti e ad arricchire i triumviri stessi attraverso la confisca dei beni. Questo strumento, originariamente legato all'espropriazione di beni di debitori, fu trasformato in un'arma politica da Silla e ulteriormente sfruttato dai triumviri per eliminare avversari e appropriarsi delle loro ricchezze [1](#page=1). ### 3.1 Il contesto delle proscrizioni Formalmente, l'immenso potere conferito ai triumviri era finalizzato alla riorganizzazione dello Stato. In realtà, esso divenne il mezzo per attuare una feroce repressione, ufficialmente giustificata dalla necessità di "vendicare" Cesare, che nel frattempo era stato divinizzato. Tuttavia, l'obiettivo primario era l'eliminazione di ogni opposizione politica, reale o potenziale, e l'incameramento dei beni dei proscritti [1](#page=1). #### 3.1.1 La legalizzazione della violenza Una legge apposita legittimò l'uccisione di coloro sospettati di aver appoggiato la congiura contro Cesare. I triumviri stilarono liste di proscrizione, che funsero da base per l'eliminazione legale di numerosi oppositori, tra cui spiccava Cicerone, acerrimo nemico di Antonio. Il clima di terrore non risparmiò solo i nemici politici, ma anche molti cittadini comuni, le cui ricchezze venivano espropriate per finanziare gli eserciti triumvirali [1](#page=1). > **Tip:** È fondamentale comprendere come il potere accumulato dai triumviri abbia permesso loro di trasformare una pratica giuridica in uno strumento di repressione politica ed economica, minando alla base le istituzioni repubblicane [1](#page=1). #### 3.1.2 Le cifre della repressione Furono eliminati circa trecento senatori e duemila cavalieri. Le loro teste e mani, inclusa quella di Cicerone, furono esposte sui Rostri nel Foro come macabro monito. A coloro che consegnavano le teste veniva corrisposto un compenso in denaro, con l'ulteriore incentivo della libertà e della cittadinanza nel caso di schiavi [1](#page=1). ### 3.2 Criteri di compilazione delle liste di proscrizione Appiano di Alessandria descrive con precisione i molteplici motivi che portavano all'inclusione nelle liste di proscrizione, evidenziando un complesso intreccio di odi personali, rivalità politiche, vendette e, soprattutto, scopi economici. I triumviri si scambiarono concessioni reciproche per includere familiari e amici da eliminare, sia immediatamente che in seguito [1](#page=1). > **Tip:** La testimonianza di Appiano è preziosa perché rivela la discrezionalità e la natura arbitraria delle scelte, spesso basate su rancori personali o semplici interessi economici, piuttosto che su una reale minaccia politica [1](#page=1). #### 3.2.1 Motivazioni economiche prevalenti Le motivazioni economiche erano centrali, poiché i triumviri necessitavano di ingenti somme di denaro per sostenere le guerre e fronteggiare le difficoltà finanziarie dovute alle guerre e alle esazioni fiscali che avevano afflitto l'Italia e l'Europa. Appiano sottolinea come talvolta le proscrizioni colpissero cittadini semplicemente perché possedevano ville o case di pregio [1](#page=1). > **Example:** Tra le ragioni per inserire un nome in lista, Appiano menziona: "alcuni per odio, altri solo perché rappresentavano un ostacolo, o perché amici di nemici o nemici di amici, o anche perché molto ricchi". Questo dimostra la flessibilità e la strumentalità con cui venivano gestite le liste [1](#page=1). #### 3.2.2 L'eliminazione di figure chiave Nonostante la vasta portata della repressione, i triumviri decisero inizialmente di eliminare subito dodici (o diciassette, secondo altre fonti) persone considerate particolarmente potenti, tra cui Cicerone. Questo indica una strategia volta a neutralizzare i potenziali oppositori più pericolosi prima di procedere con la compilazione più estesa delle liste [1](#page=1). ### 3.3 Impatto sulle classi dirigenti Le proscrizioni causarono una decimazione significativa dell'élite politica romana. La perdita di trecento senatori e duemila cavalieri rappresenta un colpo durissimo per la classe dirigente repubblicana. Appiano sottolinea come tra i proscritti figurassero anche fratelli e zii dei triumviri o dei loro legati, persone che avevano in qualche modo ostacolato i loro piani. Questo evidenzia la ruthless efficienza con cui i triumviri eliminavano qualsiasi ostacolo, anche all'interno della cerchia familiare o degli alleati [1](#page=1). > **Tip:** Le cifre fornite da Appiano sono emblematiche del degrado istituzionale e della violenza politica che caratterizzarono gli ultimi anni della Repubblica, segnati dalla presa di potere da parte di singoli individui o piccoli gruppi [1](#page=1). --- ## Errori comuni da evitare - Rivedete tutti gli argomenti accuratamente prima degli esami - Prestate attenzione alle formule e definizioni chiave - Praticate con gli esempi forniti in ogni sezione - Non memorizzate senza comprendere i concetti sottostanti

| Term | Definition | |------|------------| | Triumviri | Magistrati romani a cui veniva conferito un potere straordinario, spesso per risolvere crisi politiche o militari. Nel periodo tardo repubblicano, i triumvirati divennero strumenti di consolidamento del potere personale. | | Proscrizione | Nel diritto romano, inizialmente significava l'annuncio pubblico della messa in vendita dei beni di un debitore. Sotto Silla e successivamente durante il Secondo Triumvirato, divenne uno strumento di lotta politica che prevedeva l'eliminazione fisica e la confisca dei beni degli avversari politici. | | Divinizzato | Dichiarato dio. Dopo la morte, Giulio Cesare fu divinizzato, conferendogli uno status religioso e politico di eccezionale importanza. | | Rostri | Tribuna degli oratori nel Foro Romano, ornata con le prue (rostri) delle navi nemiche catturate. Era il luogo in cui venivano esposte le teste dei condannati. | | Cavalieri (Ordo equester) | Una delle classi sociali dell'antica Roma, posta al di sotto dei senatori ma al di sopra della plebe. I cavalieri ricoprivano ruoli importanti nell'economia e nell'amministrazione. | | Cicerone | Marco Tullio Cicerone (106-43 a.C.), celebre oratore, politico, filosofo e scrittore romano. Fu un acerrimo oppositore di Marco Antonio e per questo motivo fu inserito nelle liste di proscrizione e assassinato. | | Appiano di Alessandria | Storico greco vissuto nel II secolo d.C., autore di una vasta opera storiografica intitolata "Storia romana", che copre un lungo arco temporale della storia romana, comprese le guerre civili. | | Esazioni | Prelievi fiscali, imposte. Nel contesto delle guerre civili, le esazioni divennero particolarmente gravose per finanziare le campagne militari. | | Legati | Luogotenenti, emissari, generali che comandavano un esercito o una parte di esso per conto di un console o di un triumviro. | | Degrado istituzionale | Deterioramento delle strutture e delle procedure politiche e giuridiche di uno stato. Nel contesto della tarda Repubblica romana, si manifestò con la crescente influenza del potere personale a discapito delle leggi e delle magistrature tradizionali. |

# Les origines de Rome et la période royale Voici une synthèse détaillée sur les origines de Rome et la période royale, conçue pour être un guide d'étude complet. ## 1. Les origines de Rome et la période royale Cette section explore les mythes fondateurs de Rome, l'importance de sa date de fondation, ainsi que les structures sociales et politiques initiales sous la royauté, en soulignant l'organisation patriarcale des Latins et l'influence étrusque. ### 1.1 L'organisation patriarcale des Latins et les mythes fondateurs L'histoire des origines de Rome est principalement transmise par des auteurs latins tels que Tite-Live et Virgile, dont les récits visent à glorifier Rome et son dirigeant Octave Auguste. #### 1.1.1 L'importance de la date de fondation et le pomérium Selon la tradition, Rome aurait été fondée en 753 avant J.-C. par Romulus, qui aurait tracé les limites sacrées de la cité, le pomérium. Bien que non historiquement vérifiable, cette date marque le point de départ du calendrier romain et symbolise la délimitation du pouvoir, interdisant certaines activités, notamment militaires, dans cet espace sacré. #### 1.1.2 La séparation du pouvoir civil et militaire Dès la période royale, une distinction fondamentale est établie entre le pouvoir civil et le pouvoir militaire, interdisant à une seule personne d'exercer ces deux formes de pouvoir de manière unifiée. Cette règle perdurera tout au long de l'histoire romaine. #### 1.1.3 La cité antique : une communauté de citoyens Pour les spécialistes, la cité antique n'est pas seulement un espace géographique, mais une communauté de citoyens activement impliqués dans les affaires collectives (politique, religieuse, économique). #### 1.1.4 L'organisation patriarcale des Latins Les Latins, peuple pastoral, occupaient le centre de l'Italie et leur société était organisée autour de l'élevage et de la vie en communauté. La langue latine facilitait les échanges. Politiquement, les villages étaient dirigés par des conseils d'anciens. La société était fortement patriarcale, dominée par le *Pater*, chef de famille exerçant un pouvoir juridique exclusif. ##### 1.1.4.1 L'organisation gentilice Les *Gentes* étaient des regroupements familiaux descendants d'un ancêtre commun. Chaque membre s'identifiait par son nom gentilice, son prénom (*praenomen*) et son surnom (*surnomen*). * **Entité religieuse :** La *Gens* était une unité sacrée, respectant les dieux tutélaires et les ancêtres. Les décisions importantes étaient accompagnées de rites religieux. * **Entité politique et juridique :** Le *Pater* détenait une autorité totale, mais prenait ses décisions en conseil avec l'assemblée des *patres familias*. Il avait le pouvoir de sanction, pouvant aller jusqu'à la peine de mort. * **Entité économique :** Chaque membre possédait un territoire à cultiver, mais une solidarité économique existait en cas de difficultés. * **Entité sociale et symbolique :** L'appartenance à une *Gens* prestigieuse conférait un statut social élevé et une légitimité dans la cité, structurant la hiérarchie romaine. #### 1.1.5 Le lien de clientèle Des réseaux de clients se développaient autour des membres influents des *Gentes* (les patrons) pour accroître leur influence. Le client recevait protection et appui en échange de sa fidélité. Cette relation reposait sur la *Fides* (confiance et fidélité) et fonctionnait comme un contrat. Ce système permettait aux grandes familles de consolider leur pouvoir politique, notamment lors des votes. ### 1.2 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques ont joué un rôle majeur dans le développement de Rome, notamment par leur organisation politique et leur influence culturelle. Trois de leurs rois auraient régné sur Rome. #### 1.2.1 Un système politique avancé : la Cité Les Étrusques organisèrent leur société autour du modèle de la cité, caractérisé par : * **Aspect politique :** Confédération de cités avec un système monarchique où le roi partageait les décisions avec un conseil d'élite et consultait les citoyens. * **Aspect géographique :** Chaque cité était centrée sur une ville principale (*Urbs*) entourée de terres rurales, assurant autonomie économique et militaire. * **Aspect psychologique :** Conscience collective d'indépendance et d'affirmation, cherchant à préserver leur autonomie et organisant leur diplomatie. #### 1.2.2 Les Étrusques à l'origine du développement de Rome * **Aspect économique et commercial :** Prospérité basée sur l'agriculture, l'exploitation minière et l'artisanat. Ils ont transmis aux Romains l'usage de la monnaie et des pratiques commerciales avancées. * **Aspect urbanistique et infrastructurel :** Urbanisme avancé avec rues rectilignes, constructions en pierre, murailles, et le forum comme lieu central d'activités. * **Aspect culturel et religieux :** Influence profonde sur la religion, les rites, l'art et l'architecture romaine, en plus des échanges avec les colonies grecques de Grande Grèce. ### 1.3 La royauté à Rome : un système politique en évolution La période royale, loin d'être figée, a connu des mutations profondes, annonçant l'avènement du régime républicain, notamment sous l'influence étrusque. #### 1.3.1 La royauté archaïque des Latins La royauté latine était caractérisée par un roi, un sénat et une assemblée militaire (les Comices). ##### 1.3.1.1 Un roi aux pouvoirs encadrés par les Patres * **Désignation complexe :** Le roi exerçait son pouvoir de façon viagère. Sa désignation se faisait par un processus religieux : l'interrègne, les auspices (observation du vol des oiseaux), puis la loi votée par les Comices Curiates. Le pouvoir du roi n'était jamais absolu, dépendant de la reconnaissance religieuse et de l'approbation des citoyens. * **Pouvoirs du roi :** * **Pouvoir religieux :** Le roi était intermédiaire entre les dieux et les hommes, interprétait leurs volontés et fixait le calendrier avec les pontifes. * **Commandant en chef :** Il dirigeait les hommes au combat, mais devait consulter le Sénat pour déclarer la guerre. * **Roi-juge :** Il avait un pouvoir judiciaire limité, principalement pour le parricide et la haute trahison. Les autres infractions relevaient de la justice privée. ##### 1.3.1.2 Un Sénat concentrant l'essentiel des pouvoirs Composé des chefs des principales *Gentes* (les patriciens), le Sénat, conseil des anciens (*senex*), assistait le roi. Bien que son rôle officiel soit de conseiller, il intervenait de manière obligatoire dans la désignation du nouveau roi et imposait souvent ses avis. ##### 1.3.1.3 Les Comices Curiates Cette assemblée, dont la composition est mal connue, regroupait les combattants et était dominée par les chefs de *Gentes*. Son rôle était mineur, limité à approuver ou rejeter les propositions du roi ("oui" ou "non") sans pouvoir d'initiative. Elle avait des attributions importantes en droit privé, notamment pour les testaments et les adoptions. #### 1.3.2 La royauté populaire étrusque La royauté étrusque chercha le soutien de la population, notamment des hommes libres exclus du système, ce qui lui confère un caractère "populaire". Ils introduisirent des réformes visant à élargir la participation au pouvoir. ##### 1.3.2.1 Le renforcement du pouvoir royal Les Étrusques introduisirent la notion d'*imperium*, un pouvoir de commandement général en matière civile et militaire, plus étendu et non partagé que celui du roi latin. L'*imperium* conférait une légitimité plus importante, même si la légitimité religieuse était moindre. Le pouvoir judiciaire s'accrut, et le roi étrusque avait une autorité civile au sein de la cité, préfigurant le pouvoir des magistrats républicains. Les symboles du pouvoir, comme les licteurs, furent également introduits. ##### 1.3.2.2 Réformes serviennes : un élargissement du corps civique Servius Tullius, l'un des rois étrusques, aurait introduit des réformes majeures élargissant la participation aux élections. Ces réformes, bien que potentiellement exagérées dans les récits antiques, ont été essentielles. * **Causes des réformes :** * **Mutation économique :** L'essor économique du VIIe siècle, lié à l'intégration de Rome à l'espace économique étrusque, a vu s'enrichir les commerçants et artisans, qui réclamaient une plus grande participation politique. * **Mutation militaire :** L'adoption de la réforme hoplitique (soldats combattant à pied, armés, en phalanges) a rendu la guerre accessible à un plus grand nombre, du fait du coût moindre de l'équipement. Cela renforça la cohésion de la cité et donna plus de poids aux nouveaux combattants, remettant en cause l'ancien ordre aristocratique. * **Nouvelle répartition des citoyens :** * **Création des Comices centuriates :** Une nouvelle assemblée fut créée pour réunir les hoplites. Les citoyens étaient répartis selon leur richesse (principe timocratique : le degré de fortune détermine l'importance des droits). Les plus riches, assumant plus de charges militaires et fiscales, avaient plus de droits. Les moins fortunés étaient relégués dans l'*infra-classem*. * **Principe timocratique :** Contrairement à l'égalité arithmétique grecque (une voix par homme), les Romains privilégiaient une égalité "géométrique" ou proportionnelle aux charges. Les pauvres restaient citoyens, mais avec des droits moindres que dans une ploutocratie ou un régime censitaire strict. Cette réforme des Comices centuriates fut essentielle et sera amplifiée sous la République, instaurant un système où la richesse jouait un rôle déterminant dans les droits politiques. --- # L'organisation sociale et le lien de clientèle Voici un résumé détaillé sur l'organisation sociale et le lien de clientèle dans la Rome primitive, conçu pour un guide d'étude. ## 2. L'organisation sociale et le lien de clientèle L'organisation sociale de la Rome primitive repose sur des structures familiales et des liens de dépendance qui façonnent l'influence et le pouvoir au sein de la cité. ### 2.1 L'organisation patriarcale des Latins La société latine archaïque, précurseur de celle de Rome, était fondamentalement organisée autour de la famille et de l'autorité de son chef. #### 2.1.1 Le Pater, pilier de la famille Le **Pater** (chef de famille) détenait un pouvoir juridique et une autorité quasi-absolue sur tous les membres de son foyer. Il était le garant de l'ordre interne et de la protection du groupe familial. #### 2.1.2 L'organisation gentilice : la Gens Les **Gentes** (pluriel de Gens) représentaient des regroupements familiaux plus larges, descendant d'un ancêtre commun, réel ou mythique. L'appartenance à une Gens identifiait un individu dans la société et lui conférait un statut. * **Aspect religieux :** Chaque Gens possédait ses propres divinités tutélaires et un culte des ancêtres, renforçant la cohésion et la sacralité du groupe. Les rites religieux étaient essentiels pour les décisions importantes comme les mariages ou les contrats. * **Aspect politique et juridique :** Le Pater, chef de la Gens, exerçait son autorité en conseil avec l'assemblée des *patres familias*. L'autorité du Pater pouvait s'étendre jusqu'à des sanctions sévères, y compris la peine de mort, assurant ainsi l'ordre. * **Aspect économique :** Bien que chaque membre cultive son territoire, une solidarité économique existait au sein de la Gens. En cas de difficultés financières (amendes, dettes), les autres membres pouvaient venir en aide. * **Aspect social et symbolique :** L'appartenance à une Gens prestigieuse, comme les patriciens, conférait un statut social élevé et une influence politique et économique significative. > **Tip :** Comprendre la notion de *gens* est crucial pour saisir la hiérarchie sociale romaine, car elle définissait la place et les prérogatives d'un individu bien avant l'émergence de la République. ### 2.2 Le lien de clientèle : un instrument d'influence Le lien de clientèle était un mécanisme social et politique essentiel dans la Rome primitive, permettant d'établir des réseaux de dépendance et d'accroître le pouvoir. #### 2.2.1 Définition et fonctionnement Un **client** se plaçait sous la protection d'un **patron**, membre d'une Gens influente, en échange de sécurité, d'appui juridique et parfois de ressources matérielles. Cette relation était souvent héréditaire. * **Réciprocité :** La relation reposait sur la *Fides* (confiance et fidélité) et s'apparentait à un contrat synallagmatique : le patron assurait protection et soutien, tandis que le client offrait sa fidélité, son vote et son appui. * **Composition :** Les clients pouvaient être des individus pauvres, des commerçants, des étrangers ou des affranchis, cherchant sécurité et intégration dans la société. * **Avantages pour le patron :** Les patrons, notamment les grandes familles patriciennes, consolidaient leur pouvoir politique et social en s'assurant la loyauté et le soutien de leurs clients, notamment lors des votes ou dans les assemblées. > **Exemple :** La Gens Fabia aurait possédé des milliers de clients, témoignant de l'ampleur que pouvait prendre ce système pour asseoir le pouvoir d'une famille. #### 2.2.2 La clientèle comme outil de pouvoir La clientèle dépassait la simple protection individuelle pour devenir un véritable levier de pouvoir et d'influence, contribuant à la domination des grandes familles aristocratiques sur la vie politique et sociale de la cité. ### 2.3 L'influence déterminante des Étrusques sur l'organisation romaine Les Étrusques, peuple dominant le centre de l'Italie, ont joué un rôle structurant dans le développement de Rome, y compris dans son organisation sociale et politique primitive. #### 2.3.1 Un système politique inspiré par la cité étrusque Les Étrusques ont organisé leur société autour du concept de **cité**, caractérisé par : * **Un aspect politique :** Une confédération de cités où les décisions étaient prises collectivement, souvent avec une monarchie encadrée par un conseil d'élites et consultant les citoyens. * **Un aspect géographique :** Une ville centrale (*Urbs*) entourée de terres rurales, assurant une autonomie économique et militaire. * **Un aspect psychologique :** Une conscience collective d'indépendance et d'affirmation, renforçant la cohésion sociale et la notion de responsabilité civique. #### 2.3.2 Héritage étrusque dans le développement de Rome L'influence étrusque se manifeste dans plusieurs domaines : * **Économie et commerce :** Transmission de l'usage de la monnaie et de pratiques commerciales avancées, grâce à leur richesse issue de l'agriculture, des mines et de l'artisanat. * **Urbanisme et infrastructures :** Développement de villes structurées avec des rues rectilignes, des constructions en pierre, des murailles et un forum central, offrant un modèle adopté par Rome. * **Culture et religion :** Introduction de divinités, de rites religieux et d'éléments artistiques et architecturaux, complétés par les influences des colonies grecques du sud de l'Italie (Grande Grèce). Cette influence a durablement marqué la politique, l'économie, l'urbanisme et la religion de la future cité romaine, bien plus que les interactions avec les Grecs qui n'ont jamais conquis Rome. --- # L'influence étrusque sur le développement de Rome 3. L'influence étrusque sur le développement de Rome L'influence étrusque sur Rome fut profonde et déterminante, façonnant de manière significative son développement politique, économique, urbanistique, culturel et religieux pendant la période royale. ### 3.1 Les origines de Rome et la royauté latine La période royale de Rome, s'étendant de -753 à -509 avant J.-C., a vu l'émergence de la cité, marquée par une organisation sociale et politique influencée par les peuples locaux, notamment les Latins. #### 3.1.1 L'organisation latine La société latine était structurée autour d'une organisation patriarcale, où le *Pater*, chef de famille, détenait un pouvoir juridique et d'autorité sur les membres de sa maisonnée. Les familles influentes s'entouraient de clients fidèles. Les *Gentes* représentaient des regroupements familiaux plus larges, descendants d'un ancêtre commun. Chaque *Gens* possédait une dimension religieuse (culte des ancêtres), politique et juridique (le *Pater* dirigeant le conseil des *patres familias*), économique (solidarité entre membres) et sociale (structuration de la société et statut). Le lien de clientèle, basé sur la *fides* (confiance et fidélité), permettait aux grandes familles d'accroître leur influence. #### 3.1.2 La royauté archaïque des Latins La royauté latine était caractérisée par un pouvoir royal encadré par les *Patres* (chefs de famille âgés). ##### 3.1.2.1 Un roi aux pouvoirs encadrés Le roi romain n'exerçait le pouvoir que de façon viagère. Sa désignation, suite à une période d'interrègne, impliquait un processus religieux complexe d'augures (*auspices*) et nécessitait l'approbation des *Comices Curiates*. Le roi cumulait des fonctions religieuses (intermédiaire avec les dieux, fixation du calendrier), militaires (chef de guerre, mais devant consulter le Sénat pour la guerre) et judiciaires (pouvoirs limités au parricide et à la haute trahison, le reste relevant de la justice privée). ##### 3.1.2.2 Le Sénat et les Comices Curiates Le Sénat, composé des chefs des principales *gentes* (les patriciens), conseillait le roi et jouait un rôle prépondérant dans la désignation du successeur. Les *Comices Curiates*, assemblée de combattants, avaient un rôle mineur, se limitant à approuver ou rejeter les propositions royales, sans pouvoir d'initiative. ### 3.2 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques, peuple dominant le centre de l'Italie, ont exercé une influence structurante sur Rome, particulièrement durant la période royale. #### 3.2.1 Les Étrusques et le développement de Rome ##### 3.2.1.1 Aspects économiques et commerciaux Très actifs dans le commerce, les Étrusques ont transmis aux Romains l'usage de la monnaie et des pratiques commerciales avancées, issus de leur agriculture prospère, de l'exploitation minière et de leur artisanat. ##### 3.2.1.2 Aspects urbanistiques et infrastructurels Les Étrusques ont développé un urbanisme avancé, caractérisé par des rues rectilignes, des constructions en pierre et des forums centraux. Rome a adopté ce modèle pour structurer sa ville. ##### 3.2.1.3 Aspects culturels et religieux La religion, les rites et la culture romaine ont été profondément influencés par les Étrusques, qui ont introduit leurs divinités et traditions artistiques et architecturales. #### 3.2.2 La royauté populaire étrusque La royauté étrusque à Rome se distingue par sa recherche de soutien populaire et l'introduction de réformes visant à élargir la participation au pouvoir, préfigurant le régime républicain. ##### 3.2.2.1 Le renforcement du pouvoir royal et l'imperium Les rois étrusques ont introduit la notion d'*imperium*, un pouvoir de commandement civil et militaire souverain, non partagé et sans appel. Ce pouvoir, bien que moins légitimé religieusement que celui des rois latins, était plus étendu et assurait une autorité accrue au roi. Les symboles de ce pouvoir, tels que la couleur pourpre, la couronne de feuilles d'or, le sceptre et les licteurs, témoignent de cette évolution. ##### 3.2.2.2 Réformes Serviennes et élargissement du corps civique Les réformes attribuées à Servius Tullius, bien que potentiellement exagérées dans les récits antiques, ont permis une participation plus large au pouvoir. Ces réformes s'expliquent par des mutations économiques (essor des commerçants et artisans) et militaires (réforme hoplitique, rendant la guerre accessible à plus de citoyens). Ces changements ont conduit à : * **La création des Comices Centuriates :** Cette nouvelle assemblée regroupait les citoyens selon leur capacité financière à s'équiper pour le combat (principe timocratique). Les citoyens étaient répartis en centuries, et leur vote avait un poids proportionnel à leur richesse. * **La répartition des citoyens en tribus :** Cette division territoriale a contribué à une nouvelle organisation du corps civique. La timocratie, principe où la fortune détermine l'importance des droits civiques, est devenue fondamentale dans le système romain, se distinguant de l'égalité arithmétique prônée par la démocratie athénienne. Cette conception de l'égalité géométrique, où les droits sont proportionnels aux charges, a jeté les bases de la structure politique romaine. --- # L'évolution du système politique royal Voici un résumé détaillé sur l'évolution du système politique royal romain, basé sur le contenu des pages 11 à 27 du document fourni. ## 4. L'évolution du système politique royal La royauté romaine, première forme de gouvernement de Rome, a connu une évolution significative, passant d'un pouvoir archaïque encadré par les élites latines à une royauté plus populaire sous influence étrusque, marquée par des réformes importantes comme celles attribuées à Servius Tullius. ### 4.1 Les origines de Rome et l'organisation latine L'histoire des origines de Rome, telle que rapportée par des auteurs comme Tite-Live et Virgile, situe sa fondation en 753 av. J.-C. Cette date, bien que non historiquement vérifiable, marque le début du calendrier romain et symbolise la délimitation du pouvoir avec le **Pomérium**, espace sacré interdisant certaines activités, notamment militaires. Dès cette époque, une distinction existait entre le pouvoir civil et le pouvoir militaire, règle qui perdurera tout au long de l'histoire romaine. #### 4.1.1 L'organisation patriarcale des Latins La société latine originelle était structurée de manière patriarcale, où le **Pater**, chef de famille, détenait un pouvoir juridique exclusif. L'organisation sociale reposait sur les **Gentes**, des regroupements familiaux descendants d'un ancêtre commun. Ces **Gentes** avaient une dimension : * **Religieuse :** Elles vénéraient des dieux tutélaires et des ancêtres communs, et les décisions importantes nécessitaient des rites religieux. * **Politique et juridique :** Le Pater, conseillé par l'assemblée des **patres familias**, exerçait une autorité totale, pouvant aller jusqu'à des sanctions sévères. * **Économique :** Une solidarité économique existait entre les membres pour le soutien mutuel, notamment en cas de dettes. * **Sociale et symbolique :** L'appartenance à une Gens prestigieuse conférait un statut élevé et une légitimité dans la cité. #### 4.1.2 Le lien de clientèle Au sein de cette société, un réseau de **clients** se développait autour de **patrons** issus de Gentes influentes. Les clients recherchaient protection et appui en échange de fidélité. Cette relation, souvent héréditaire et fondée sur la **Fides** (confiance et fidélité), constituait un outil de pouvoir majeur pour les grandes familles, influençant notamment les votes. ### 4.2 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques, peuple dominant le centre de l'Italie au VIIIᵉ siècle av. J.-C., ont exercé une influence capitale sur le développement de Rome, notamment durant la période royale. Trois de leurs rois auraient régné sur Rome, marquant durablement sa politique, son économie et sa culture. #### 4.2.1 Un système politique avancé : la Cité Les Étrusques ont structuré leur société autour du concept de **Cité**, caractérisée par : * **Aspect politique :** Une confédération de cités où les décisions étaient prises collectivement, tout en conservant une monarchie dont le roi partageait le pouvoir avec un conseil d'élite et consultait les citoyens. * **Aspect géographique :** Chaque cité était centrée sur une **Urbs** (ville principale) entourée de terres rurales, garantissant autonomie économique et militaire. * **Aspect psychologique :** Une conscience d'elle-même, une volonté d'indépendance et d'affirmation de leur identité. #### 4.2.2 Les apports étrusques à Rome L'influence étrusque s'est manifestée concrètement à Rome dans plusieurs domaines : * **Économique et commercial :** Ils ont transmis aux Romains l'usage de la monnaie et des pratiques commerciales avancées, bénéficiant ainsi d'un modèle économique déjà structuré. * **Urbanistique et infrastructurel :** Ils ont introduit un urbanisme avancé avec des rues rectilignes, des constructions en pierre et des murailles, ainsi que le concept de **forum** comme lieu central des activités de la cité. * **Culturel et religieux :** Ils ont profondément influencé la religion romaine, apportant leurs dieux, leurs rites et des traditions artistiques. Contrairement aux Grecs, leur empreinte fut plus durable et directe. ### 4.3 La royauté romaine : un système en évolution La période royale romaine, loin d'être figée, a connu des mutations importantes qui ont préfiguré le régime républicain. #### 4.3.1 La royauté archaïque des Latins Au VIIIᵉ siècle av. J.-C., la royauté latine semble résulter d'une union des grandes familles sous un chef commun. Ce roi archaïque exerçait un pouvoir encadré par les **Patres** (chefs de famille les plus âgés). ##### 4.3.1.1 Un roi aux pouvoirs encadrés La désignation du roi n'était pas héréditaire mais procédait d'un processus religieux et politique complexe : * **Désignation :** Pendant l'**interrègne**, des membres du Sénat consultaient les dieux via les **auspices** (observation du vol des oiseaux) pour désigner le successeur. Une fois choisi, le roi obtenait le **commandement** par le vote de l'assemblée des **Comices Curiates**. * **Pouvoirs du roi :** * **Pouvoir religieux :** Le roi était un intermédiaire entre les dieux et les hommes, avait le privilège d'interpréter la volonté divine et participait aux sacrifices, fixant le calendrier avec les pontifes. * **Commandant en chef :** Il dirigeait les armées, mais devait consulter le Sénat pour déclarer la guerre. * **Roi-juge :** Son pouvoir judiciaire était limité, concernant principalement le parricide et la haute trahison. Les autres infractions relevaient de la justice privée, donnant lieu à des compensations financières ou des combats. ##### 4.3.1.2 Un Sénat concentrant l'essentiel des pouvoirs Le **Sénat**, composé des chefs des principales **Gentes** (les patriciens les plus influents), assistait le roi. Initialement fixé à 100 membres par la légende, son nombre pouvait varier. Bien que son rôle officiel fût consultatif, le Sénat détenait une influence considérable, intervenant de manière obligatoire dans la désignation du nouveau roi et imposant souvent ses avis au souverain. ##### 4.3.1.3 Les Comices Curiates Cette assemblée militaire, dont la composition exacte reste méconnue, était dominée par les chefs des **Gentes**. Son rôle était mineur, se limitant à approuver ou rejeter les propositions du roi sans pouvoir d'initiative ou d'amendement. Ils avaient cependant des compétences en droit privé, notamment pour les testaments et l'organisation des **Gentes**. #### 4.3.2 La royauté populaire étrusque Sous l'influence étrusque, la royauté romaine évolua vers une dimension plus populaire, cherchant le soutien des hommes libres exclus du système patricien. ##### 4.3.2.1 Le renforcement du pouvoir royal Les rois étrusques introduisirent la notion d'**imperium**, un pouvoir de commandement général en matière civile et militaire, beaucoup plus étendu que le pouvoir du roi latin. Cet **imperium** était un pouvoir souverain, décisionnel et sans appel, conférant au roi une légitimité plus importante, bien que sa légitimité religieuse fût moins directe. Les symboles du pouvoir, comme la couleur pourpre, la couronne de feuilles d'or, le sceptre et la présence de douze licteurs, furent adoptés pour marquer cet **imperium**. ##### 4.3.2.2 Réformes serviennes : un élargissement du corps civique Les réformes attribuées à Servius Tullius, bien que parfois exagérées par la tradition, furent essentielles pour élargir la participation civique. Ces réformes furent motivées par : * **Une mutation économique :** L'essor économique du VIIᵉ siècle permit l'enrichissement de commerçants et d'artisans, qui réclamèrent une participation aux affaires communes. * **Une mutation militaire :** La réforme hoplitique, avec des soldats combattant à pied et équipés de manière plus abordable, élargit la participation au service militaire, et par conséquent, au droit politique. La guerre cessa d'être le privilège de l'aristocratie, renforçant la cohésion de la cité et la demande de droits politiques pour les nouveaux combattants. Ces changements entraînèrent une nouvelle répartition des citoyens avec : * **La création des Comices Centuriates :** Une nouvelle assemblée regroupant les citoyens capables de s'équiper pour le combat, divisée en centuries. * **Le principe timocratique :** L'importance des droits de chacun était désormais déterminée par son degré de fortune. Contrairement à l'égalité arithmétique des Athéniens, Rome adopta une égalité géométrique, proportionnelle aux charges et aux richesses, où les plus fortunés disposaient de plus de droits et de voix, tout en maintenant une citoyenneté pour les plus pauvres. Les **infra-classem**, n'ayant pas les moyens de s'équiper, étaient exclus de cette nouvelle assemblée et de ses droits politiques. Cette réforme timocratique fut fondamentale pour le système romain et sera amplifiée sous la République. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Régime politique | Mode d'organisation du pouvoir au sein d'un État, définissant les institutions et la manière dont le gouvernement est exercé. Il peut être monarchique, républicain ou impérial, parmi d'autres formes. | | Oligarchie | Forme de gouvernement dans laquelle le pouvoir est détenu par un petit groupe de personnes privilégiées, souvent en raison de leur richesse, de leur lignage ou de leur statut militaire. | | Royauté | Système politique où le chef de l'État est un roi ou une reine, dont la fonction est généralement héréditaire et à vie. Rome a connu une période de royauté avant d'établir la République. | | République | Forme de gouvernement dans laquelle le pouvoir est exercé par des représentants élus par le peuple, ou par des corps constitués, plutôt que par un monarque héréditaire. | | Empire | État très étendu, souvent composé de plusieurs nations ou peuples, dirigé par un empereur ou une autorité suprême. L'Empire romain est l'un des exemples les plus célèbres. | | Période royale | La phase initiale de l'histoire romaine, qui s'étend de la fondation mythique de Rome en 753 av. J.-C. jusqu'à l'établissement de la République en 509 av. J.-C. | | Période républicaine | La période de l'histoire romaine qui a suivi la période royale, caractérisée par un gouvernement républicain dirigé par des magistrats élus et le Sénat, et qui s'est étendue de 509 av. J.-C. à l'instauration de l'Empire. | | Période impériale | L'ère de l'histoire romaine dominée par le gouvernement d'un empereur, débutant avec Octave Auguste en 27 av. J.-C. et se poursuivant jusqu'à la chute de l'Empire romain d'Occident en 476 apr. J.-C. | | Péninsule | Un morceau de terre entouré d'eau sur trois côtés, mais relié à la terre ferme. L'Italie est une péninsule centrale dans la mer Méditerranée. | | Latium | Une région du centre de l'Italie, dont Rome est la capitale. Les peuples qui y vivaient étaient appelés Latins. | | Campanie | Une région du sud de l'Italie, connue pour ses plaines fertiles et son histoire liée aux colonies grecques. | | Organisation patriarcale | Système social dans lequel le père de famille (ou l'homme le plus âgé) détient l'autorité suprême sur la famille et exerce un pouvoir juridique exclusif sur ses membres. | | Pater | Le chef de famille dans la société romaine antique, détenant un pouvoir juridique et l'autorité sur les membres de sa maisonnée. | | Pater familias | Terme latin désignant le chef de famille, qui détenait une autorité quasi absolue sur ses descendants, ses esclaves et ses biens. | | Gens (pluriel Gentes) | Une structure sociale romaine antique représentant un regroupement familial basé sur une descendance commune (réelle ou mythique), un nom gentilice commun et des rites religieux partagés. | | Nom gentilice | Le nom de famille ou le nom de la Gens auquel un individu appartenait dans la société romaine antique. | | Praenomen | Le prénom individuel d'une personne dans la Rome antique, distinct de son nom gentilice. | | Surnomen | Un surnom ou un nom supplémentaire, souvent utilisé pour distinguer les membres d'une même famille élargie ou pour indiquer une caractéristique. | | Entité religieuse | Un groupe ou une organisation dont les activités principales sont liées à la pratique et à la croyance religieuse, incluant souvent des cultes et des rituels. | | Dieux tutélaires | Divinités protectrices associées à une famille, une communauté ou un lieu spécifique. | | Entité politique et juridique | Organisation ou structure qui exerce des fonctions de gouvernement et est reconnue par la loi, détenant des pouvoirs de décision et d'application des règles. | | Assemblée des patres familias | Réunion des chefs de famille influents au sein d'une Gens ou d'une communauté, pour délibérer et participer à certaines décisions collectives. | | Entité économique | Structure ou organisation axée sur la production, la distribution et la consommation de biens et de services, impliquant souvent des notions de propriété, de travail et de solidarité. | | Entité sociale et symbolique | Aspect d'un groupe ou d'une organisation qui contribue à structurer la société, à définir le statut des individus et à véhiculer des valeurs et des significations culturelles. | | Statut social | Position d'un individu ou d'un groupe au sein de la hiérarchie sociale, déterminée par des facteurs tels que la richesse, le prestige, l'éducation ou l'appartenance à une famille influente. | | Patriciens | La classe sociale supérieure de la Rome antique, composée des descendants des familles fondatrices de la ville, qui détenaient le pouvoir politique et religieux. | | Lien de clientèle | Relation sociale et politique dans la Rome antique entre un patron (souvent un aristocrate) et un client, où le client offre sa fidélité et son soutien en échange de protection, d'assistance juridique ou de ressources. | | Patron | Personne influente (souvent membre d'une famille aristocratique) qui offre sa protection et son soutien à des clients en échange de leur fidélité et de services. | | Client | Personne qui se place sous la protection d'un patron dans la société romaine, en échange de fidélité et de services, et qui peut être pauvre, un commerçant ou un étranger. | | Fides | Concept latin de confiance, de fidélité et de loyauté, fondamental dans les relations de clientèle et les contrats. | | Contrat synallagmatique | Accord bilatéral entre deux parties, où chacune s'engage à fournir une prestation en contrepartie de celle de l'autre. | | Confédération de cités | Alliance politique entre plusieurs cités indépendantes qui conservent une large autonomie tout en coordonnant certaines actions communes, notamment en matière de défense et de diplomatie. | | Monarchie | Forme de gouvernement où le pouvoir est détenu par un monarque (roi, reine, empereur) dont la fonction est généralement héréditaire. | | Urbs | Terme latin désignant la ville, souvent le centre d'une cité ou d'un territoire. | | Imperium | Pouvoir de commandement suprême, civil et militaire, conféré à certaines magistratures romaines, représentant une autorité souveraine et non partagée. | | Licteurs | Officiers publics dans la Rome antique chargés d'escorter les magistrats supérieurs, portant des faisceaux qui symbolisaient leur autorité. | | Réformes Serviennes | Réformes attribuées au roi Servius Tullius, visant à élargir la participation civique et à réorganiser la population romaine en fonction de la richesse et du service militaire. | | Hoplite | Soldat de la Grèce antique combattant à pied, formant des unités de combat disciplinées appelées phalanges. Leur équipement était relativement moins coûteux que celui des guerriers aristocratiques. | | Phalange | Formation militaire tactique dans laquelle des soldats (généralement des hoplites) se tiennent côte à côte, boucliers joints, formant un mur défensif impénétrable. | | Comices Centuriates | Assemblée politique romaine composée de citoyens répartis en centuries basées sur leur richesse et leur capacité à s'équiper pour la guerre, jouant un rôle électoral et législatif important. | | Classis | Terme latin utilisé pour désigner l'ensemble des citoyens pouvant s'équiper pour combattre, formant la base des Comices Centuriates. | | Infra-classem | Citoyens qui n'avaient pas les moyens financiers de s'équiper pour le service militaire et qui se trouvaient sous la classe dirigeante dans l'organisation des Comices Centuriates. | | Timocratie | Système politique où le pouvoir et les droits sont attribués en fonction du degré de fortune d'un citoyen, le principe étant que la richesse détermine l'importance des droits. | | Timos | Terme grec signifiant richesse ou honneur, utilisé pour définir la base de la timocratie. | | Demos | Terme grec signifiant peuple, utilisé dans le contexte de la démocratie et de la timocratie. | | Égalité arithmétique | Principe d'égalité stricte dans lequel chaque citoyen dispose d'une voix égale, indépendamment de sa richesse ou de son statut. | | Misthos | Rémunération versée aux citoyens pauvres dans la démocratie athénienne pour leur permettre de participer aux fonctions publiques et politiques. | | Theōrikon | Allocation financière versée aux citoyens les plus pauvres en Grèce antique, leur permettant de participer à la vie culturelle et aux spectacles. | | Égalité géométrique | Principe d'égalité proportionnelle, où les droits et les obligations d'un citoyen sont calculés en fonction de sa fortune, de ses responsabilités et de ses contributions à la société. | | Ploutocratie | Régime politique dans lequel le pouvoir est détenu par les citoyens les plus riches. | | Régime censitaire | Système politique où le droit de vote et l'éligibilité sont limités aux citoyens dont le revenu ou la fortune atteint un certain seuil (cens). | | Juré | Membre d'un jury, sélectionné pour participer à un procès afin de déterminer les faits et de rendre un verdict. |

# Les origines et la période royale de Rome Cette section explore les fondements historiques et mythologiques de Rome, la période de la royauté, ainsi que l'organisation sociale et politique des Latins et l'influence étrusque sur leur développement initial. ### 1.1 Les origines de Rome L'Italie, péninsule stratégiquement située au centre de la Méditerranée, offre un terrain propice au développement de cités indépendantes, malgré son relief montagneux qui morcelle le territoire. Les côtes fertiles soutiennent une économie basée sur l'agriculture et l'élevage. #### 1.1.1 La fondation mythologique de Rome Selon les récits antiques, notamment ceux de Tite-Live et Virgile, Rome aurait été fondée en -753 av. J.-C. par Romulus. Cette date, bien que non historiquement vérifiable, marque le début du calendrier romain et symbolise la délimitation de l'espace sacré de la cité, le Pomérium, où certaines activités, telles que celles liées à la guerre, étaient interdites. > **Tip:** La distinction entre le pouvoir civil et militaire dès l'époque royale, imposée par le caractère sacré de la cité, est une règle fondamentale qui sera respectée tout au long de l'histoire de Rome. #### 1.1.2 L'organisation patriarcale des Latins Les Latins, établis au centre de la péninsule italique, avaient une société pastorale et relativement simple, organisée autour de l'élevage et de la vie en cabanes. La langue latine facilitait les échanges. Politiquement, les villages se regroupaient sous la direction de conseils d'anciens. La société était structurée de manière patriarcale, le *Pater* (chef de famille) détenant un pouvoir juridique exclusif et l'autorité sur les membres de sa famille et leurs clients. ##### 1.1.2.1 L'organisation gentilice Les *Gentes* représentaient des regroupements familiaux descendants d'un ancêtre commun. Chaque *Gens* était une entité : * **Religieuse :** respect des dieux tutélaires et des ancêtres, rites religieux pour les décisions importantes. * **Politique et juridique :** le *Pater* exerçait une autorité totale, mais prenait ses décisions en conseil avec l'assemblée des *patres familias*. Le *Pater* pouvait sanctionner les membres fautifs, y compris par la peine de mort. * **Économique :** solidarité économique entre les membres pour subvenir aux besoins collectifs et aider en cas de difficultés. * **Sociale et symbolique :** appartenir à une *Gens* prestigieuse conférait un statut élevé, comme pour les Patriciens, qui dominaient les affaires politiques et économiques. ##### 1.1.2.2 Le lien de clientèle Un réseau de clients se développait autour de membres influents des *Gentes* (les patrons) pour accroître leur pouvoir. Le client offrait sa fidélité en échange de protection, d'appui juridique et de ressources matérielles. Cette relation, souvent héréditaire, reposait sur le principe de *Fides* (confiance et fidélité) et fonctionnait comme un contrat synallagmatique. Les grandes familles pouvaient ainsi consolider leur pouvoir politique, notamment lors des votes. #### 1.1.3 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques, peuple dominant le centre de l'Italie au milieu du VIIIe siècle av. J.-C., ont joué un rôle clé dans le développement de Rome, notamment par leur système politique de cité, leur urbanisme avancé et leur influence culturelle et religieuse. ##### 1.1.3.1 Un système politique avancé : la cité Les Étrusques étaient organisés en confédérations de cités. Leur système politique présentait trois aspects : * **Politique :** Les cités fonctionnaient de manière collégiale, avec un roi dont le pouvoir était partagé avec un conseil d'élite et soumis à la consultation des citoyens. * **Géographique :** Chaque cité était centrée sur une *Urbs* (ville principale) entourée de terres rurales, assurant une autonomie économique et militaire. * **Psychologique :** Les cités possédaient une conscience d'elles-mêmes, cherchant à préserver leur autonomie et organisant leur diplomatie de manière indépendante, ce qui contribua à la cohésion sociale et à l'établissement de règles strictes. ##### 1.1.3.2 Les apports étrusques Les Étrusques ont eu une influence notable sur Rome dans plusieurs domaines : * **Économique et commercial :** Ils étaient des commerçants actifs, exploitant l'agriculture, les mines et l'artisanat. Ils ont transmis aux Romains l'usage de la monnaie et des pratiques commerciales avancées. * **Urbanistique et infrastructurel :** Ils ont développé un urbanisme avancé avec des rues rectilignes, des constructions en pierre et des murailles. Le forum était le centre des activités militaires, religieuses, économiques et juridiques. * **Culturel et religieux :** Ils ont influencé la religion, les rites et la culture romaine, apportant leurs dieux, leurs pratiques et des traditions artistiques et architecturales. Leur influence s'est également renforcée par le contact avec les colonies grecques du Sud de l'Italie (Grande Grèce). ### 1.2 La royauté à Rome : un système en évolution La royauté romaine, s'étendant sur plus de deux siècles, a connu d'importantes mutations, notamment sous l'influence étrusque, annonçant l'avènement du régime républicain. #### 1.2.1 La royauté archaïque latine La fondation de la royauté au VIIIe siècle av. J.-C. semble être le résultat d'une union des grandes familles romaines et latines sous un chef commun. La royauté archaïque était caractérisée par un roi, un sénat et une assemblée militaire (les Comices). ##### 1.2.1.1 Un roi aux pouvoirs encadrés par les Patres Le roi romain exerçait un pouvoir viager, sa désignation étant un processus religieux codifié. * **Désignation :** Lors de l'interrègne, un membre du Sénat consultait les dieux par les auspices (observation du vol des oiseaux) pour désigner le successeur. Le futur roi devait ensuite être approuvé par les Comices Curiates via une loi (*lex*). * **Pouvoirs du roi :** * **Religieux :** Intermédiaire entre les dieux et les hommes, il avait le privilège de consulter les dieux et d'interpréter leurs volontés. Il était associé aux sacrifices et fixait le calendrier avec les pontifes. * **Militaire :** Commandant en chef, il dirigeait les hommes au combat. Cependant, il devait partager le droit de déclarer la guerre avec le Sénat. * **Judiciaire :** Il détenait un pouvoir judiciaire limité, principalement en matière de parricide et de haute trahison. Le droit pénal public était restreint, le reste relevant de la justice privée. Ces pouvoirs, bien qu'importants, étaient partagés avec les *Patres* et les aristocrates les plus puissants. ##### 1.2.1.2 Le Sénat concentrant l'essentiel des pouvoirs Le Sénat, composé des chefs des principales *Gentes* (les patriciens les plus influents), était le conseil des anciens assistants du roi. * **Composition aristocratique :** Initialement, il comprenait une centaine de membres selon la légende, mais ce nombre pouvait varier. * **Pouvoirs diffus :** Bien qu'officiellement un conseil consultatif, le Sénat intervenait de manière obligatoire dans la désignation du nouveau roi. L'isolement du roi face aux familles aristocratiques suggère que les sénateurs imposaient leurs avis. ##### 1.2.1.3 Les Comices Curiates Cette assemblée ancienne, dont la composition est mal connue, regroupait les combattants de Rome et était dominée par les chefs de *Gentes*. * **Compétences de droit privé :** Les Comices Curiates répondaient par "oui" ou "non" aux propositions du roi, sans pouvoir d'initiative ou d'amendement. Ils étaient consultés pour donner plus de force à une mesure royale. Ils avaient des attributions importantes en droit privé, notamment pour les testaments, les organisations des *Gentes* et les adoptions. #### 1.2.2 La royauté populaire étrusque La royauté étrusque chercha le soutien de la population, notamment des hommes libres exclus du système. Ils introduisirent des réformes visant à accroître la participation au pouvoir. ##### 1.2.2.1 Le renforcement du pouvoir royal Les Étrusques introduisirent la notion d'*imperium*, un pouvoir de commandement général en matière civile et militaire, plus étendu que celui du roi latin. * **Pouvoir souverain :** L'*imperium* était un pouvoir de décision non partagé et sans appel. La légitimité religieuse du roi était moins importante, mais sa légitimité politique était accrue. * **Accroissement du pouvoir judiciaire :** Le pouvoir judiciaire fut renforcé. * **Autorité civile :** L'*imperium* accordait au roi le pouvoir de commander à l'intérieur du *Pomerium*, ce qui préfigurait le pouvoir des magistrats républicains. Les Étrusques introduisirent également des symboles de pouvoir tels que la couleur pourpre, la couronne de feuilles d'or, le sceptre et la présence de douze licteurs. ##### 1.2.2.2 Les réformes serviennes : un élargissement du corps civique Sous le règne de Servius Tullius, l'un des rois étrusques, d'importantes réformes auraient élargi la participation aux élections, transformant Rome en une cité politiquement plus active. Ces récits doivent être nuancés, mais il est certain que le VIe siècle a connu des réformes essentielles. ###### 1.2.2.2.1 Causes des réformes * **Mutation de la société traditionnelle :** * **Économique :** L'essor économique du VIIe siècle, intégrant Rome à l'espace économique étrusque, a vu l'enrichissement d'une classe de commerçants et d'artisans, réclamant leur part des affaires communes. * **Militaire :** La réforme hoplitique, où des soldats combattaient à pied en phalange avec un équipement relativement abordable, a permis à un plus grand nombre de citoyens de participer au service militaire. Ce nouveau mode de combat créait une solidarité forte et justifiait une plus grande reconnaissance politique pour les nouveaux combattants. ###### 1.2.2.2.2 Une nouvelle répartition des citoyens Les réformes ont porté sur deux points : * **Création des comices centuriates :** Compte tenu du nombre accru de combattants, une nouvelle assemblée politique, les comices centuriates, fut créée. Les citoyens étaient répartis en fonction de leur capacité à financer leur équipement militaire. * La *classis* regroupait les citoyens capables de payer l'équipement des fantassins. L'assemblée était organisée en centuries, donnant son nom aux comices centuriates. * L'*infra-classem* comprenait les personnes trop pauvres pour s'équiper et ne disposant pas de droits au sein de cette nouvelle assemblée. * **Principe timocratique :** Cette réforme instaura le principe timocratique, où la fortune déterminait l'importance des droits de chaque citoyen. Contrairement à l'égalité arithmétique prônée par les Grecs (où "un homme = une voix"), les Romains privilégiaient l'égalité géométrique, proportionnelle aux charges de chacun. Les citoyens les plus riches, assumant plus de charges militaires et fiscales, obtenaient plus de droits politiques. Les pauvres restaient citoyens, mais avec des droits moindres, distinguant la timocratie de la ploutocratie ou du régime censitaire strict. --- # L'organisation sociale et politique romaine La période royale romaine, bien que souvent simplifiée, révèle une complexité croissante dans ses structures sociales et politiques, marquées par l'émergence de la royauté latine, l'influence étrusque et des réformes qui annoncent le passage à la République. ### 2.1 Les fondements de la société romaine archaïque L'organisation sociale romaine trouve ses racines dans la structure patriarcale des Latins et dans le système des *Gentes*. #### 2.1.1 L'organisation patriarcale des Latins À l'origine, la société latine était structurée autour de villages dirigés par des conseils d'anciens. La famille était au cœur de cette organisation, dominée par le *Pater*, chef de famille exerçant un pouvoir juridique exclusif. Les *Pater* influents s'entouraient de clients fidèles, influençant ainsi les votes et les décisions. #### 2.1.2 L'organisation gentilice Les *Gentes* représentaient des regroupements familiaux descendants d'un ancêtre commun. Elles constituaient des entités : * **Religieuses :** Chaque membre devait respecter les dieux tutélaires et les ancêtres de la *Gens*. Les rituels religieux étaient essentiels pour la cohésion. * **Politiques et juridiques :** Le *Pater* dirigeait la *Gens* en conseil avec les autres *patres familias*. Il détenait un pouvoir de sanction, pouvant aller jusqu'à la peine de mort. * **Économiques :** Il existait une solidarité économique entre les membres, permettant de faire face aux difficultés financières communes. * **Sociales et symboliques :** L'appartenance à une *Gens* prestigieuse conférait un statut social élevé et une légitimité politique, notamment pour les patriciens. #### 2.1.3 Le lien de clientèle Le lien de clientèle était une relation fondamentale où un individu (le client) se plaçait sous la protection d'un membre influent d'une *Gens* (le patron) en échange de sécurité, d'appui juridique et de soutien matériel. Cette relation, souvent héréditaire, reposait sur la *Fides* (confiance et fidélité) et s'apparentait à un contrat synallagmatique. La clientèle permettait aux grandes familles de consolider leur pouvoir politique, notamment lors des votes. ### 2.2 L'influence étrusque sur les structures romaines Les Étrusques ont joué un rôle déterminant dans le développement de Rome, influençant son urbanisme, son économie, sa culture et son organisation politique. #### 2.2.1 L'organisation politique et sociale de la Cité étrusque Les Étrusques étaient organisés en confédérations de cités, où le pouvoir monarchique était partagé avec un conseil d'élite et où les citoyens pouvaient être consultés. Ce modèle de cité se caractérisait par : * **Un aspect politique :** Une structure de confédération de cités avec des systèmes monarchiques encadrés. * **Un aspect géographique :** L'existence d'une *Urbs* (ville principale) entourée de terres rurales. * **Un aspect psychologique :** Une conscience collective d'indépendance et d'affirmation. #### 2.2.2 L'apport étrusque au développement de Rome Les Étrusques ont apporté des contributions majeures à Rome : * **Économique et commercial :** Ils ont transmis l'usage de la monnaie et des pratiques commerciales avancées, favorisant la prospérité économique. * **Urbanistique et infrastructurel :** Ils ont développé un urbanisme avancé avec des rues rectilignes, des constructions en pierre et l'organisation du forum. * **Culturel et religieux :** Ils ont influencé la religion, les rites et les traditions artistiques et architecturales romaines. ### 2.3 La royauté à Rome : une évolution institutionnelle La période royale romaine, loin d'être statique, a connu des mutations profondes, notamment sous l'influence étrusque, annonçant les structures républicaines. #### 2.3.1 La royauté archaïque des Latins La royauté latine était caractérisée par un roi dont le pouvoir était encadré. * **Désignation complexe :** Le roi, élu à vie, était désigné par les auspices (observation du vol des oiseaux) lors d'une période d'interrègne, puis son pouvoir était conféré par les Comices Curiates. * **Pouvoirs du roi :** Le roi était prêtre (intermédiaire entre dieux et hommes, fixant le calendrier), général en chef (commandant militaire, mais devant consulter le Sénat pour déclarer la guerre) et juge (pouvoirs judiciaires limités, notamment pour le parricide et la haute trahison). * **Le Sénat :** Composé des chefs des principales *Gentes* (patriciens), le Sénat (le conseil des anciens, *senex*) assistait le roi. Bien que son rôle soit officiellement consultatif, il concentrait une grande partie du pouvoir, imposant ses avis au roi. * **Les Comices Curiates :** Cette assemblée militaire, dont la composition est mal connue, réunissait les combattants. Leur rôle était limité à approuver ou rejeter les propositions du roi, sans pouvoir d'initiative ni d'amendement. Ils avaient des compétences en droit privé, comme la pratique de tests devant eux. #### 2.3.2 La royauté populaire étrusque Les rois étrusques cherchèrent le soutien de la population libre, introduisant des réformes pour élargir la participation au pouvoir. * **Renforcement du pouvoir royal :** Introduction de la notion d'*imperium*, un pouvoir de commandement général, civil et militaire, souverain et non partagé. Le roi étrusque avait une légitimité plus politique que religieuse, et son pouvoir judiciaire s'accrut. Les symboles du pouvoir, comme les faisceaux des licteurs, furent introduits. * **Réformes Serviennes :** Attribuées à Servius Tullius, ces réformes visaient à élargir le corps civique et la participation aux élections, transformant Rome en une cité politiquement plus intégrée. Ces réformes répondent à deux mutations : * **Mutation économique :** L'essor économique du VIIe siècle favorise l'émergence d'une classe de commerçants et d'artisans qui réclament des droits politiques. * **Mutation militaire :** L'adoption du combat hoplitique rend la guerre accessible à un plus grand nombre, renforçant la cohésion et le rôle politique des nouveaux combattants. * **Nouvelle répartition des citoyens :** Création des Comices Centuriates, assemblée basée sur le principe timocratique où la richesse détermine l'importance des droits politiques. La population était divisée en classes selon sa capacité à financer l'équipement militaire. Ceux n'ayant pas les moyens financiers étaient exclus de cette nouvelle assemblée (*infra classem*). Ce principe timocratique privilégie une égalité proportionnelle aux charges, contrastant avec l'égalité arithmétique prônée dans la démocratie athénienne. > **Tip :** Comprendre la distinction entre l'égalité arithmétique (un homme, une voix) et l'égalité géométrique (droits proportionnels aux charges) est essentiel pour saisir les fondements de la citoyenneté romaine, qui tendait vers le second modèle. > **Exemple :** L'organisation des Comices Centuriates, où les citoyens étaient regroupés en centuries basées sur leur fortune, illustre parfaitement le principe timocratique romain. Les centuries les plus riches votaient en premier et avaient un poids démesuré dans les décisions. --- # L'influence étrusque sur le développement de Rome L'influence étrusque fut déterminante dans la structuration politique, économique et culturelle de Rome durant sa période royale, introduisant des concepts et des réformes qui préfiguraient le système républicain. ## 3. L'influence étrusque sur le développement de Rome ### 3.1 L'émergence de Rome et le contexte italien L'Italie, par sa position centrale en Méditerranée, bénéficiait d'avantages stratégiques et économiques. Le relief montagneux offrait une protection naturelle, mais fragmentait le territoire en de nombreuses cités indépendantes aux systèmes politiques variés. Les régions clés incluaient l'Étrurie, le Latium (région de Rome) et la Campanie. #### 3.1.1 La royauté latine et l'organisation sociale La société latine, d'origine asiatique, s'organisait autour de villages dirigés par des conseils d'anciens. La structure sociale était patriarcale, dominée par le *Pater*, chef de famille détenant un pouvoir juridique exclusif. Les *Pater* influents s'entouraient de clients fidèles. ##### 3.1.1.1 L'organisation gentilice Les *Gentes* représentaient des regroupements familiaux basés sur un ancêtre commun. Elles possédaient une dimension : * **Religieuse** : chaque membre devait respecter les dieux tutélaires et les ancêtres de la *gens*. * **Politique et juridique** : le *Pater* exerçait une autorité sur les membres, mais prenait ses décisions en conseil avec l'assemblée des *patres familias*. * **Économique** : une solidarité économique existait entre les membres pour subvenir aux besoins collectifs. * **Sociale et symbolique** : l'appartenance à une *gens* prestigieuse conférait un statut social élevé et légitimité dans la cité. ##### 3.1.1.2 Le lien de clientèle Le lien de clientèle tissait des réseaux d'influence politique, sociale et économique. Un client se plaçait sous la protection d'un *patron* en échange de sécurité, d'appui juridique et parfois de ressources matérielles. Cette relation, souvent héréditaire, reposait sur le principe de *Fides* (confiance et fidélité) et constituait un outil de pouvoir pour les grandes familles. ### 3.2 L'influence déterminante des Étrusques Les Étrusques dominèrent le centre de l'Italie et exercèrent une influence majeure sur Rome, notamment pendant sa période royale. Leur territoire s'étendait de l'Étrurie à la Campanie, Rome servant de point de convergence stratégique. L'ascension de trois rois d'origine étrusque souligne leur impact. #### 3.2.1 Le système politique étrusque : la Cité Les Étrusques organisèrent leur société autour d'un modèle de cité caractérisé par : * **Aspect politique** : une confédération de cités où les décisions étaient prises collectivement. Bien que monarchique, le pouvoir royal était partagé avec un conseil d'élite et nécessitait la consultation des citoyens, préfigurant le système républicain romain. * **Aspect géographique** : chaque cité était centrée sur une *Urbs* (ville principale) entourée de terres rurales, assurant autonomie économique et militaire, et consolidant l'identité culturelle et religieuse. * **Aspect psychologique** : une conscience collective d'indépendance et d'affirmation, impliquant la défense territoriale, une diplomatie indépendante et la mise en place de règles strictes liant droits et devoirs des citoyens. #### 3.2.2 Contributions étrusques au développement de Rome Les Étrusques furent à l'origine de développements cruciaux pour Rome : * **Aspect économique et commercial** : leur richesse issue de l'agriculture, de l'exploitation minière et de l'artisanat, ainsi que leurs échanges avec les peuples méditerranéens, leur permirent de transmettre aux Romains l'usage de la monnaie et des pratiques commerciales avancées. * **Aspect urbanistique et infrastructurel** : ils développèrent un urbanisme avancé avec des rues rectilignes, des constructions en pierre et des murailles. Le forum devint un lieu central pour les activités militaires, religieuses, économiques et juridiques, servant de modèle à Rome. * **Aspect culturel et religieux** : ils influencèrent la religion, les rites, et transmirent certaines traditions artistiques et architecturales. Leur empreinte fut plus durable que celle des Grecs dans les domaines politique, économique, urbanistique et religieux. ### 3.3 La royauté romaine : un système en évolution La royauté romaine, loin d'être figée, connut des mutations profondes sur plus de deux siècles, en partie sous l'impulsion des réformes étrusques. #### 3.3.1 La royauté archaïque des Latins La royauté latine, fondée probablement par les grandes familles romaines et latines, s'articulait autour d'un roi, d'un sénat et d'une assemblée militaire (les Comices), le pouvoir royal étant encadré par les *Patres*. ##### 3.3.1.1 Le roi aux pouvoirs encadrés * **Désignation complexe** : le roi exerçait le pouvoir de façon viagère. Sa désignation passait par un processus religieux codifié, incluant l'observation des auspices, et nécessitait l'approbation de l'assemblée des Comices Curiates par le biais d'une loi (*lex*). * **Pouvoirs du roi** : * **Prêtre** : intermédiaire entre dieux et hommes, il avait le privilège de consulter les dieux, d'interpréter leurs volontés, et associait aux sacrifices. Il fixait le calendrier avec un collège de prêtres. * **Commandant en chef** : il dirigeait seul ses hommes au combat, mais devait consulter le Sénat pour déclarer la guerre. * **Roi-juge** : son pouvoir judiciaire était limité, certaines infractions (parricide, haute trahison) relevant de sa compétence. La plupart des infractions relevaient de la justice privée. Ces pouvoirs, bien qu'importants, étaient toujours partagés avec les *Patres* et les aristocrates influents. ##### 3.3.1.2 Le Sénat concentrant l'essentiel des pouvoirs Le Sénat, composé des chefs des principales *gentes* (patriciens influents), était initialement un conseil des anciens. Les sénateurs étaient surnommés les *patres*. * **Composition aristocratique** : le nombre de sénateurs variait, mais la composition restait éminemment aristocratique. * **Pouvoirs diffus mais influents** : bien que son rôle principal fût de conseiller, le Sénat intervenait de manière obligatoire dans la désignation du nouveau roi. Le roi n'était pas obligé de suivre ses avis, mais la domination des familles aristocratiques permettait aux sénateurs d'imposer leurs vues. ##### 3.3.1.3 Les Comices Curiates Cette assemblée militaire, cadre le plus ancien, réunissait les combattants. * **Composition mal connue** : dominée par les chefs de *gentes*, elle n'offrait pas de contrepoids significatif au pouvoir du Sénat ou du roi. * **Compétences de droit privé** : ils répondaient par "oui" ou "non" aux propositions, sans pouvoir d'initiative ni d'amendement. Leur rôle était de donner plus de force aux mesures royales. Ils avaient des attributions importantes en matière de droit privé, notamment pour les testaments et l'organisation des *gentes*. #### 3.3.2 La royauté populaire étrusque Les rois étrusques cherchèrent le soutien de la population, notamment des hommes libres exclus du système aristocratique, qualifiant ainsi leur royauté de "populaire". Ils introduisirent des réformes visant à élargir la participation au pouvoir. ##### 3.3.2.1 Le renforcement du pouvoir royal * **Introduction de l'Imperium** : concept de pouvoir de commandement général en matière civile et militaire, plus étendu que le pouvoir royal latin. L'imperium était un pouvoir de décision non partagé et souverain. * **Légitimité religieuse et politique** : le roi étrusque interprétait la volonté divine mais sa légitimité était moins directement religieuse, bien que plus importante. L'imperium lui conférait un pouvoir souverain. * **Accroissement du pouvoir judiciaire** : unlike the Latin royalty, the Etruscan king's judicial power was strengthened. * **Autorité civile** : l'imperium accordait au roi étrusque le pouvoir de commander à l'intérieur du *pomerium* (espace sacré de la cité), préfigurant le pouvoir des magistrats républicains. * **Symboles du pouvoir** : adoption de symboles comme la couleur pourpre, la couronne de feuilles d'or, le sceptre, et l'escorte de douze licteurs, reflétant l'imperium. ##### 3.3.2.2 Réformes Serviennes et élargissement du corps civique Servius Tullius, l'un des rois étrusques, aurait initié des réformes majeures pour élargir la participation électorale. Bien que la tradition puisse exagérer leur ampleur, des réformes essentielles ont eu lieu au VIe siècle av. J.-C. * **Causes des réformes** : * **Mutation économique** : l'essor économique du VIIe siècle, intégrant Rome à l'économie méditerranéenne étrusque, a vu l'enrichissement des commerçants et artisans, qui réclamaient une participation aux affaires communes. * **Mutation militaire** : la réforme hoplitique, avec des soldats combattant à pied équipés à moindre coût, a élargi la participation au service militaire au-delà de l'aristocratie. Les techniques de combat créaient également une plus forte cohésion civique. * **Nouvelle répartition des citoyens** : * **Création des Comices Centuriates** : une nouvelle assemblée politique regroupant les hoplites et la *classis* (citoyens capables de payer l'équipement). Les citoyens étaient répartis en centuries, et ceux n'ayant pas les moyens de s'équiper (*infra classem*) avaient moins de droits. * **Principe timocratique** : le degré de fortune déterminait l'importance des droits de chacun. Ce principe, privilégié par les Romains (égalité géométrique ou proportionnelle aux charges), contrastait avec l'égalité arithmétique grecque (un homme, une voix), comme celle appliquée à Athènes. La timocratie romaine ne constituait pas une ploutocratie, les pauvres restant citoyens mais avec des droits moindres. Ces réformes, essentielles au système romain, furent amplifiées sous la République, marquant une transition vers une participation civique plus large, pondérée par la fortune et les charges assumées. --- # Les réformes de la royauté et l'émergence du principe timocratique Voici un résumé détaillé sur les réformes de la royauté et l'émergence du principe timocratique à Rome, basé sur les pages 14 à 17 du document. ## 4. Les réformes de la royauté et l'émergence du principe timocratique Les réformes attribuées à Servius Tullius ont élargi le corps civique romain, jetant les bases du principe timocratique où la fortune détermine les droits politiques. ### 4.1 L'évolution de la royauté à Rome Initialement, la royauté romaine, particulièrement dans sa phase archaïque latine, présentait un roi aux pouvoirs encadrés. Ce roi, désigné par un processus religieux complexe impliquant les auspices, exerçait des fonctions religieuses (roi-prêtre), militaires (commandant en chef, mais devant consulter le Sénat pour déclarer la guerre) et judiciaires (limitées, notamment au parricide et à la haute trahison). Le pouvoir était partagé avec le Sénat, composé des chefs des principales familles influentes (les patres), et une assemblée militaire, les Comices Curiates, dont le rôle était principalement de voter des lois et d'approuver des décisions en droit privé. Cependant, l'influence étrusque a marqué une évolution significative, introduisant une conception plus forte du pouvoir royal. Les rois étrusques ont renforcé le pouvoir royal par l'introduction de la notion d' *imperium*, un pouvoir de commandement général en matière civile et militaire, non partagé et souverain par essence. Les symboles de ce pouvoir, tels que la couleur pourpre, la couronne de feuilles d'or, le sceptre et l'escorte de licteurs, témoignent de cette puissance accrue. Cette évolution s'est accompagnée d'une recherche de soutien auprès de la population libre, parfois exclue du système aristocratique, qualifiant cette royauté d'« étrusque populaire ». > **Tip:** Il est important de noter que les récits antiques sur la royauté, notamment ceux concernant Servius Tullius, doivent être considérés avec prudence, car ils sont souvent influencés par la volonté de magnifier la grandeur de Rome. Les historiens tendent à relativiser l'ampleur de certaines réformes attribuées à un seul roi. ### 4.2 Les réformes de Servius Tullius et le principe timocratique Les réformes attribuées à Servius Tullius, bien que potentiellement exagérées dans la tradition, ont marqué une étape cruciale dans l'élargissement du corps civique et l'instauration du principe timocratique. Ces réformes furent motivées par des mutations profondes de la société romaine : * **Facteur économique:** L'essor économique du VIIe siècle av. J.-C., lié à l'intégration de Rome dans l'espace économique étrusque, a vu l'enrichissement d'une nouvelle classe de commerçants et d'artisans. Ces nouveaux riches supportaient mal d'être tenus à l'écart des affaires communes par l'aristocratie patricienne. * **Facteur militaire:** La réforme hoplitique, inspirée des cités grecques, a rendu le combat plus accessible à un plus grand nombre de citoyens grâce à un équipement moins onéreux. Les hoplites combattaient à pied en phalange, créant des liens de solidarité forts entre les combattants et renforçant la cohésion de la cité. Cette participation militaire élargie a naturellement conduit à la demande d'un rôle politique accru pour les nouveaux combattants. Ces mutations ont mené à une nouvelle répartition des citoyens, articulée autour de deux points essentiels : #### 4.2.1 La création des comices centuriates et la répartition en tribus Face à l'augmentation du nombre de combattants, les rois étrusques, et particulièrement Servius Tullius selon la tradition, ont créé une nouvelle assemblée politique : les **comices centuriates**. * **La *classis***: L'assemblée regroupait les citoyens capables de financer leur équipement militaire, formant ainsi la *classis*. * **La structure par centurie:** Pour organiser cette assemblée, les citoyens étaient répartis en unités appelées centurie. L'assemblée des comices centuriates était donc composée de ces centuries, d'où son nom. * **Les *infra-classem***: Les citoyens n'étant pas assez riches pour s'équiper militairement étaient classés *infra-classem* et ne disposaient pas de droits politiques dans cette nouvelle assemblée. Les comices centuriates étaient consultés par le roi lors de décisions importantes pour la cité. Cette organisation donna un poids politique aux soldats, qui voyaient leurs contributions militaires récompensées par une participation aux décisions. #### 4.2.2 L'instauration du principe timocratique Cette réforme est fondamentale car elle introduit le **principe timocratique**, issu des termes grecs *timos* (richesse) et *demos* (pouvoir). Dans la timocratie, le degré de fortune d'un individu détermine l'importance de ses droits politiques. * **Égalité géométrique:** Rome privilégiait une forme d'égalité « à géométrie variable », où les droits politiques étaient proportionnels aux charges que chaque citoyen était en mesure d'assumer, notamment militaires et fiscales. Plus un individu avait d'obligations, plus il disposait de droits. * **Distinction avec la ploutocratie:** Il est crucial de comprendre que la timocratie romaine se distinguait de la ploutocratie (pouvoir réservé aux plus riches) ou d'un régime censitaire strict. Les citoyens les plus pauvres n'étaient pas totalement exclus de la citoyenneté, mais leurs droits étaient moindres que ceux des citoyens plus fortunés. > **Exemple:** Sous la République romaine, la répartition des centuries dans les comices centuriates était structurée de manière à ce que les centuries des citoyens les plus riches votent en premier et aient une influence prépondérante dans les décisions. Cette réforme a jeté les bases d'un système politique où la fortune jouait un rôle déterminant dans l'accès et l'importance des droits politiques, un principe qui sera amplifié et consolidé sous la République romaine. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Royauté | Premier régime politique de Rome, succédant à une période de fondation, caractérisé par un roi à la tête de la cité, qui régna entre -753 et -509 av. J.-C. | | République | Régime politique romain ayant succédé à la royauté, s'étendant de -509 à -27 av. J.-C., souvent décrit comme une oligarchie où un petit nombre d'individus détenait le pouvoir. | | Empire | Troisième et dernier régime politique majeur de Rome, débutant en -27 av. J.-C. avec Octave Auguste, qui perdura dans sa partie occidentale jusqu'en 476 et dans sa partie orientale (Constantinople) jusqu'en 1453. | | Pomérium | Espace sacré délimitant le cœur de la ville de Rome, dont la fondation, selon la légende, aurait été tracée par Romulus avec une charrue. Cet espace avait des restrictions quant aux activités qui pouvaient y être exercées. | | Pater | Chef de famille dans la société latine antique, il exerçait un pouvoir juridique exclusif et détenait l'autorité suprême sur les membres de sa famille, reflétant une structure sociale patriarcale. | | Gens | Regroupement familial dans la société latine et chez d'autres peuples italiens, descendant d'un ancêtre commun. Chaque membre se reconnaissait au sein de la même Gens, identifiée par un nom gentilice, et cela avait des implications religieuses, politiques, juridiques, économiques et sociales. | | Fides | Concept latin signifiant la confiance et la fidélité, fondement de la relation entre un patron et son client dans la société romaine. Ce principe s'apparentait à un contrat synallagmatique où les deux parties avaient des droits et des devoirs réciproques. | | Imperium | Pouvoir de commandement général, à la fois civil et militaire, introduit et développé durant la royauté étrusque. Ce pouvoir était plus étendu que celui du roi latin, étant un pouvoir de décision non partagé et souverain, préfigurant l'autorité des magistrats de la République et de l'Empereur. | | Timocratie | Système politique où le degré de fortune d'un individu détermine l'importance de ses droits et de sa participation à la vie publique. Ce principe, privilégié par les Romains, contraste avec l'égalité arithmétique où chaque citoyen a une voix égale. | | Égalité géométrique | Principe d'égalité "à géométrie variable" ou proportionnelle, privilégié par les Romains, où plus un individu assume de charges (militaires ou fiscales), plus il dispose de droits politiques. | | Assemblée | Réunion de citoyens pour délibérer et prendre des décisions. À Rome, plusieurs types d'assemblées ont existé, comme les Comices Curiates et les Comices Centuriates, chacune ayant des compositions et des compétences spécifiques selon la période et le contexte politique. | | Rites religieux | Ensemble des pratiques et cérémonies liées au culte des dieux. Dans la Rome antique, les rites religieux étaient fondamentaux pour la vie sociale, politique et familiale, influençant des décisions importantes et marquant les rituels comme la désignation d'un roi ou les contrats. | | Patres familias | Les "pères de famille" influents au sein des Gentes, qui composaient le Sénat et conseillaient le roi, exerçant une autorité morale et politique significative dans la société romaine archaïque. | | Étrusques | Peuple d'Italie centrale qui a exercé une influence majeure sur le développement de Rome pendant la période royale, contribuant à son organisation politique, son urbanisme, son économie et sa culture. | | Urbs | Le terme latin désignant la ville principale, le centre d'une cité, entourée de terres rurales exploitées par sa population. L'Urbs était le cœur de l'organisation géographique et administrative de la cité. |

# Rome en zijn belangrijkste bezienswaardigheden Rome, de hoofdstad van Italië en een stad gebouwd op zeven heuvels langs de Tiber, is een van de meest bezochte steden in Europa, bekend om zijn rijke geschiedenis en iconische monumenten. ### 1.1 Historische monumenten #### 1.1.1 Colosseum Het Colosseum, oorspronkelijk het Flavisch amfitheater, werd in de 1e eeuw na Christus gebouwd door de Flavische keizers. Het is het grootste amfitheater in het Romeinse Rijk en bood plaats aan ongeveer 50.000 toeschouwers. Het ovale, open gebouw werd gebruikt voor gladiatorengevechten, jachtpartijen, acrobatie en gevechten. Oorspronkelijk was het bekleed met marmer. #### 1.1.2 Forum Romanum Het Forum Romanum is een uitgestrekte vlakte met ruïnes die ooit het bruisende centrum van Rome vormde. Het omvatte verschillende functionele zones: de basilica als juridisch en commercieel centrum, tempels als religieus centrum en triomfbogen als politiek centrum. De interesse in het Forum nam af tijdens de middeleeuwen, waarna het in verval raakte en de materialen voor nieuwe gebouwen werden weggehaald. #### 1.1.3 Pantheon De Pantheon, een Romeinse tempel gebouwd in 27 voor Christus, was tot de 15e eeuw de grootste betonnen koepel ter wereld met een diameter van 43 meter. De opvallende oculus, een ronde opening in de koepel, zorgt voor natuurlijke lichtinval en bescherming tegen aardbevingen. In de 16e eeuw diende het als begraafplaats voor Rafaël en later voor Victor-Emmanuel II, de eerste koning van Italië. Tegenwoordig wordt de Pantheon nog steeds gebruikt als kerk. Het gebouw is grotendeels rond, met uitzondering van de voorgevel. #### 1.1.4 Engelenburcht (Castel Sant'Angelo) De Engelenburcht heeft een veelzijdige geschiedenis gediend als mausoleum, gevangenis, vesting, luxueus huis en militaire kazerne. Het diende ooit als verblijfplaats voor de Paus en is vandaag de dag het Nationaal Museum van Castel Sant'Angelo. Het is verbonden met de overkant via de Engelenbrug over de Tiber, waarlangs aan weerszijden vijf engelen staan. Deze engelen zijn gemaakt door een leerling van Bernini en dragen voorwerpen die verband houden met het leven van Jezus. ### 1.2 Belangrijke plekken en fonteinen #### 1.2.1 Trevifontein De Trevifontein is de grootste en bekendste fontein van Rome, ontworpen door Bernini met als thema de oceaan, gesymboliseerd door de zeegod Oceanus. Deze barokke fontein is 26 meter hoog en 22 meter breed. De naam 'Trevifontein' verwijst naar drie wegen die er vroeger bij elkaar kwamen. Wekelijks worden munten uit de fontein gehaald en gedoneerd aan de organisatie Caritas. #### 1.2.2 Piazza Navona Het Piazza Navona, ontstaan in de 15e eeuw, is gebouwd op de ruïnes van een stadion dat werd gebruikt voor atletische wedstrijden en evenementen. Het plein wordt gekenmerkt door fonteinen, paleizen, kerken, restaurants en bars. De Vierstromenfontein is een prominent kunstwerk, waarbij de vier beelden de rivieren de Donau, Ganges, Nijl en Rio de la Plata voorstellen. Een 16 meter hoge obelisk siert het plein verder. #### 1.2.3 Spaanse trappen De Spaanse trappen zijn een populaire ontmoetingsplek voor zowel toeristen als Romeinen. Ontworpen in 1721, leiden ze naar de Franse kloosterkerk Trinità dei Monti. De trappen worden 'Spaans' genoemd omdat er begin 17e eeuw een Spaanse ambassade op het plein gevestigd was. Ze bestaan uit 135 treden, onderbroken door twee brede terrassen. #### 1.2.4 Palazzo del Quirinale Het Palazzo del Quirinale, gelegen op een van de zeven heuvels van Rome, was oorspronkelijk de zomerresidentie van de paus. Tussen 1861 en 1946 diende het als paleis van de Italiaanse koning en is nu de ambtswoning van de Italiaanse president. Dit renaissancepaleis is een van de grootste residenties voor een staatshoofd ter wereld en herbergt prachtige kunstwerken. ### 1.3 Wijken en Vaticaanstad #### 1.3.1 Trastevere Trastevere is een pittoreske, authentieke en middeleeuwse volkswijk die bekend staat om zijn restaurants, kraampjes, terrasjes en cafés. De wijk heeft een bijzonder karakter door zijn smalle straatjes, omgeven door originele middeleeuwse volkswoningen. Zowel toeristen als Romeinen trekken naar deze wijk. #### 1.3.2 Vaticaanstad Vaticaanstad is een onafhankelijke pauselijke staat binnen Rome en is de kleinste onafhankelijke staat ter wereld, met een oppervlakte van 44 hectare. Minder dan 1.000 inwoners leven hier. De Paus zetelt in Vaticaanstad. De Sint-Pietersbasiliek en het Sint-Pietersplein beslaan een aanzienlijk deel van het grondgebied. ##### 1.3.2.1 Zwitserse garde De Zwitserse garde is het kleinste en oudste leger ter wereld. De Pauselijke Zwitserse Garde bestaat uit Zwitserse rooms-katholieke vrijwilligers die minimaal 174 cm lang moeten zijn en tussen de 19 en 30 jaar oud. Ze dienen minimaal 26 maanden en moeten ongehuwd zijn bij aanmelding. Ondanks een laag salaris, biedt de garde gratis kost en inwoning, evenals medische verzorging. Het korps telt 135 officieren en soldaten. ##### 1.3.2.2 Sint-Pietersbasiliek De Sint-Pietersbasiliek wordt beschouwd als de grootste en mooiste basiliek ter wereld, een meesterwerk van renaissance- en barokarchitectuur. Het interieur is rijkelijk versierd met mozaïeken en kunstwerken van beroemde kunstenaars als Bernini en Michelangelo, waaronder zijn Piëta. De koepel is een ontwerp van Michelangelo. Het Baldakijn van Bernini, dat dient als troonhemel, staat boven het graf van apostel Petrus. ##### 1.3.2.3 Sint-Pietersplein Het Sint-Pietersplein, een bouwkundig meesterwerk ontworpen door Bernini in de 17e eeuw, heeft een ellips-vorm. Hier verkondigt de Paus wensen op Pasen en Kerst. Het plein wordt gedomineerd door een 40 meter hoge obelisk en omringd door 248 dikke zuilen. ##### 1.3.2.4 Sixtijnse kapel De Sixtijnse kapel, gelegen in de Vaticaanse musea, werd eind 15e eeuw gebouwd en is vernoemd naar paus Sixtus IV. Het is de huiskapel van de paus en de plaats waar nieuwe pausen worden gekozen. De kapel is beroemd om zijn indrukwekkende fresco's van Michelangelo, waaronder 'De Schepping' en 'Het Laatste Oordeel'. --- # Noordelijke Italiaanse regio's en hun kenmerken Hier is een gedetailleerd studieonderwerp over de Noordelijke Italiaanse regio's en hun kenmerken, opgesteld volgens de opgegeven richtlijnen. ## 2. Noordelijke Italiaanse regio's en hun kenmerken Dit deel van de studiehandleiding verkent de diverse regio's in Noord-Italië, met speciale aandacht voor Emilia-Romagna, de Italiaanse Rivièra en het Grootmerengebied, en belicht hun unieke culturele, historische en geografische eigenschappen. ### 2.1 Emilia-Romagna Emilia-Romagna is een dichtbevolkte en welvarende regio in Italië, gekenmerkt door een overwegend vlak landschap. De regio staat internationaal bekend om zijn gastronomie, met specialiteiten zoals parmaham, balsamicoazijn en Parmezaanse kaas. #### 2.1.1 Belangrijke steden en bezienswaardigheden * **Bologna**: * Bekend als de thuisbasis van de oudste universiteit van Europa. * Wordt beschouwd als de authentieke Italiaanse culinaire hoofdstad, beroemd om pasta alla bolognese. * De stad kenmerkt zich door 35 kilometer aan wandelgalerijen. * Heeft een rijke politieke traditie en wordt geassocieerd met de linkse politiek. * De straten worden gedomineerd door de rode kleur van gebakken steen. * Drie bijnamen voor Bologna zijn: 'la grassa' (de vette), 'la rossa' (de rode) en 'la dotta' (de geleerde). * **Bologna – Torre Asinelli en Torre Garisenda**: In de 12e en 13e eeuw telde Bologna bijna 200 torens, die dienden als statussymbolen. De Asinelli- en Garisenda-torens zijn de enige die nog bij elkaar staan en zijn beide scheefgezakte monumenten. * **Adriatische kust**: * Populaire badplaatsen zoals Rimini, Cattolica en Riccione liggen aan de Adriatische kust. * Deze kustlijn wordt gekenmerkt door drukke stranden en volgebouwde kustlijnen, met overwegend oude hotellerie. * Deze bestemmingen zijn minder populair geworden onder Belgische toeristen en ook veel Italianen mijden deze stranden tegenwoordig. * **Modena**: * Een oude stad met een rijke cultuur. * Wereldwijd bekend om zijn balsamicoazijn. * **Maranello**: In de buurt van Modena bevindt zich Maranello, de thuisbasis van de Ferrari-fabriek (opgericht in 1947 door Enzo Ferrari), een museum en een privé-testcircuit van Ferrari. ### 2.2 De Italiaanse Rivièra De Italiaanse Rivièra strekt zich uit vanaf de Franse grens tot aan Genua en wordt ook wel de "Bloemenrivièra" genoemd. Deze kuststrook is een populaire bestemming, met name voor toeristen. #### 2.2.1 Belangrijke locaties * **San Remo**: * Bekend als de "bloemenstad". * **Cinque Terre**: * Een aaneenschakeling van vijf kleurrijke dorpjes die tegen de rotsen zijn genesteld. * De vijf dorpen zijn Monterosso al Mare, Vernazza, Corniglia, Riomaggiore en Manarola. * **Genua (Genova)**: * De hoofdstad van de regio Ligurië. * Heeft de grootste haven van Italië. * Beschikt over het grootste historische stadscentrum van Europa, met mooie pleinen, stadspaleizen, kerken en eeuwenoude stadsmuren en -poorten. * **Porto Antico**: De oude haven van Genua werd begin jaren '90 herontworpen. Hier bevinden zich de Bigo, een ronddraaiende lift met panoramisch uitzicht, een aquarium en de Biosfeer, een glazen koepel met diverse tropische planten. * **Stazione Maritima**: Dit is de cruisehaven van Genua, waar meerdere cruiseschepen kunnen aanmeren op wandelafstand van het historische centrum. ### 2.3 Het Grootmerengebied Het Grootmerengebied omvat enkele van de meest pittoreske meren van Italië, elk met hun eigen unieke landschappen en aantrekkingskracht. De belangrijkste meren in dit gebied zijn Lago Maggiore, Lago di Como en Lago di Garda. De hoofdstad en aanvlieghaven voor deze regio is Milaan. #### 2.3.1 Milaan en omgeving * **Milaan**: * Een belangrijke handelsstad en het economische modecentrum van Italië. * **Galleria Vittorio Emmanuele II**: Een chique winkelgalerij naast de Dom van Milaan, bestaande uit twee kruisende galerijen onder een majestueuze koepel. De galerij is 196 meter lang en de koepel 47 meter hoog. Het draaien op de stier in het mozaïek in het midden van de Galleria wordt als geluksbrengend beschouwd. * **Duomo**: Een meesterwerk van gotische kunst, gelegen op het Piazza del Duomo. Het is een belangrijke toeristische attractie, waarbij men het dak kan bewandelen. De Duomo kenmerkt zich door 135 spitsen en ongeveer 2.000 beelden. Er werkten 78 architecten aan de constructie. * **Santa Maria delle Grazie**: Een kerk uit 1492, UNESCO Werelderfgoed. In de refter van het bijbehorende klooster bevindt zich het beroemde muurschilderij "Het Laatste Avondmaal" van Leonardo da Vinci. * **La Scala**: Wereldberoemd operagebouw en een van de belangrijkste locaties voor opera- en ballettoneel. Naast het theater herbergt het Museo Teatrale alla Scala, een museum gewijd aan de geschiedenis van het theater. * **Cimitero Monumentale**: Een indrukwekkende begraafplaats en openluchtmuseum, versierd met sculpturen, engelenbeelden en praalgraven. #### 2.3.2 De grote meren * **Lago di Garda**: * Het grootste en meest populaire meer van Italië, gelegen in het oosten van het land. * Het meer is 51 kilometer lang en 17 kilometer breed. * Landschappelijk biedt het gevarieerde uitzichten met bergen, stranden en azuurblauw water, in combinatie met een aangenaam klimaat. * Cultureel is het omringd door schilderachtige stadjes zoals Sirmione. * Ideaal voor watersporters en een populaire vakantiebestemming voor Belgen en Duitsers. * Het is een gletsjermeer. * **Lago Maggiore**: * 60 kilometer lang en het op een na grootste meer van Italië. * Het meest noordelijke deel ligt in Zwitserland, de oostelijke oever in Lombardije en de westelijke oever in Piëmonte. * Het landschap is gevarieerd, van glooiende heuvels tot hoge bergen. * Cultureel zijn de Borromeïsche Eilanden, met het paleis en de tuinen van de familie Borromeo op Isola Bella, belangrijke bezienswaardigheden. * Het is een gletsjermeer. * **Lago di Como**: * Heeft de vorm van een omgekeerde 'Y'. * Met 410 meter is het het diepste meer van Italië en het op twee na grootste. * De omgeving wordt gekenmerkt door een idyllisch landschap dat kunstenaars, filmsterren en beroemdheden aantrekt, waaronder George Clooney. * Het is een (vrij) dure bestemming. * Het is een gletsjermeer. ### 2.4 De Italiaanse regio's en hun kenmerken Italië is onderverdeeld in meerdere regio's, elk met een eigen identiteit, culturele erfgoed en toeristische trekpleisters. Dit deel richt zich op enkele specifieke regio's die de diversiteit van het land illustreren. #### 2.4.1 Toscane Toscane wordt algemeen beschouwd als de meest bekende regio van Italië, die alle toeristische troeven in zich verenigt: gastronomie, cultuur, natuur, geschiedenis en kunst. * **Landschap**: Gekenmerkt door glooiende heuvels, wijngaarden en olijfboomgaarden. * **Belangrijke steden**: Firenze, Pisa, Siena en Lucca zijn prominente steden in de regio. * **Hoofdstad**: Firenze, ook wel bekend als Florence. * **Luchthavens**: FLR (Florence) en PSA (Pisa). #### 2.4.1.1 Firenze Firenze was vanaf de 11e eeuw een belangrijk handelscentrum en wordt beschouwd als de bakermat van de Renaissance. Het is een ware cultuurstad. * **De Medici Familie**: Gedurende drie eeuwen heerste de machtige Medici-familie, wat Firenze tot het intellectuele hart van Europa maakte. Verschillende familieleden werden paus, en twee familieleden werden koningin van Frankrijk. * **UNESCO**: De regio kent diverse UNESCO Werelderfgoederen. * **Chianti wijnstreek**: Gelegen in het zuiden van Toscane, beroemd om zijn wijnproductie. * **Bezienswaardigheden**: * **Ponte Vecchio**: De bekendste brug van Firenze, voornamelijk bezet door juweliers. Oorspronkelijk een Romeinse houten brug, werd deze na een overstroming in 1333 vervangen door de huidige stenen brug, voltooid in 1345. Een doorgang boven de brug verbindt twee paleizen, oorspronkelijk bedoeld voor de adellijke familie om zich van het gewone volk te scheiden. * **Palazzo Vecchio**: Gebouwd tussen 1299 en 1314, dient het vandaag de dag als stadhuis en museum, met een kunstcollectie van de Medici-familie. Voor het paleis staat een replica van Michelangelo's David. * **Firenze Duomo (Cattedrale di Santa Maria del Fiore)**: De bouw begon rond 1300. De grote roodgekleurde koepel is ontworpen door Brunelleschi en het gebouw is een mix van gotiek en renaissance. Vaak staan de kerk, klokkentoren en doopkapel los van elkaar. De Duomo is indrukwekkend met zijn campanile (klokkentoren, begin 14e eeuw) en het baptisterium (doopkapel, begin 15e eeuw) met zijn beroemde bronzen deuren en Byzantijnse mozaïeken. * **Palazzo degli Uffizi**: Een van de oudste en belangrijkste kunstmusea ter wereld, dat lange tijd in het bezit was van de Medici-familie. Het museum herbergt een grote collectie schilderijen van Italiaanse kunstenaars uit de late middeleeuwen, renaissance en barok, met werken van Botticelli, da Vinci, Michelangelo, Rafaël, Titiaan, Rubens, Caravaggio en Rembrandt. Een beroemd werk is "De Geboorte van Venus" van Botticelli. #### 2.4.2 Siena Siena is een middeleeuwse stad met smalle straatjes en oranjegekleurde huizen. * **Piazza del Campo**: Een schelpvormig plein uit de 14e eeuw, beschouwd als een van de mooiste pleinen van Europa vanwege zijn schoonheid en architectonische eenheid. Het is het hart van de stad en wordt begrensd door het Palazzo Publicco (stadhuis) met zijn 102 meter hoge klokkentoren. Het plein is opgebouwd uit negen delen rode baksteen, afgezet met witte stroken travertijn. * **Fonte Gaia**: De "fontein van de vreugde" op de Piazza del Campo. De originele fontein uit 1419 is versierd met beelden en werd in de 19e eeuw vervangen door een kopie vanwege de slechte staat van het marmer. De originele sculpturen zijn te zien in het Ospedale Santa Maria della Scala. * **Ospedale Santa Maria della Scala**: Een van de oudste en belangrijkste ziekenhuizen van Europa, nu een groot museumcomplex. * **Duomo di Siena**: Een van de meest indrukwekkende kathedralen in Italië, daterend uit de 13e eeuw en gebouwd in Italiaanse gotiek. De kathedraal is herkenbaar aan zijn zwart-wit marmer en unieke mozaïekvloer, die vaak wordt beschreven als 'de mooiste vloer ter wereld'. Deze vloer bestaat uit 56 panelen met afbeeldingen uit het Oude en Nieuwe Testament. #### 2.4.3 Lucca Lucca is een stad die bekend staat om zijn middeleeuwse architectuur en een uniek plein. * **Guinigi toren**: Een middeleeuwse toren uit de 14e eeuw, 45 meter hoog. De toren, gebouwd door de rijke Guinigi-familie, heeft een daktuin met eikenbomen en biedt een prachtig uitzicht. * **Piazza dell’Anfiteatro**: Een uniek ovaalvormig plein gebouwd op de restanten van een Romeins amfitheater uit de 1e eeuw na Christus. Dit plein was oorspronkelijk de locatie van gewelddadige wedstrijden tussen gladiatoren en wilde dieren, maar is nu een gezellig centrum met vier toegangspoorten. #### 2.4.4 Pisa Pisa is wereldberoemd om zijn "plein der wonderen". * **Piazza dei Miracoli**: Een ommuurd plein, UNESCO Werelderfgoed. * **Kathedraal van Pisa**: Een majestueuze middeleeuwse kathedraal met diverse kunstwerken in het interieur. * **Campanile (Scheve toren van Pisa)**: De iconische, vrijstaande klokkentoren van de kathedraal, 56 meter hoog en 4 meter uit het lood. De onbedoelde overhelling is te wijten aan een onstabiele fundering. * **Baptisterium**: Het grootste baptisterium (doopkapel) van Italië, bekend om zijn opmerkelijke akoestiek en architectuur. * **Camposanto Monumentale**: Een ommuurde gotische begraafplaats, gebouwd rond heilige aarde uit Golgotha. #### 2.4.5 Umbrië Umbrië, gelegen in centraal Italië, wordt ook wel het "groene hart van Italië" genoemd, bekend om zijn wijn- en olijfgaarden, en de vallei van de Tiber. De regio is genoemd naar de Umbri, een stam die zich er in de 6e eeuw voor Christus vestigde. * **Hoofdstad**: Perugia, een bekende universiteitsstad. * **Assisi**: Een belangrijk bedevaartsoord, bekend als "het land van Franciscus van Assisi". * **Cultuur**: Rijk aan middeleeuwse stadjes. #### 2.4.6 Valle d'Aosta Valle d'Aosta is de kleinste regio van Italië en is een actieve bestemming voor wandelen, skiën en snowboarden. * **Geografie**: Gekenmerkt door de bergketens Massief van de Mont Blanc in het noordwesten en het Massief van de Gran Paradiso in het zuiden, met hoge bergtoppen. * **Grenzen**: Grenst aan Frankrijk en Zwitserland. * **Beroemde bergen**: * **Matterhorn**: 4.478 meter hoog, gelegen op de grens van Zwitserland en Italië, met een kenmerkende piramidevorm. * **Mont Blanc**: 4.808 meter hoog, op de grens van Frankrijk en Italië. Het is de hoogste berg van Europa, met permanente sneeuw. #### 2.4.7 Veneto Veneto is een regio die vooral bekend staat om Venetië en Verona. * **Venetië**: * Een van de meest bezochte steden van Italië, met massatoerisme en cruises. * **Hoofdstad**: Venetië. * **Aanvlieghavens**: Venetië Marco Polo (VCE) en Treviso (TSF). * Gelegen aan de Adriatische Zee en is een belangrijke toeristische en wijnregio (o.a. prosecco). * **Canal Grande**: Het belangrijkste en grootste kanaal van Venetië, 4 km lang, 30-90 meter breed en 5 meter diep. Het is de belangrijkste waterverkeersader, omzoomd door historische paleizen en kerken. Oorspronkelijk een rivier, wordt het nu bevaren met waterbussen (vaporetto) en gondels. Slechts vier bruggen overspannen het Canal Grande, waaronder de Rialtobrug. * **Rialtobrug**: De oudste en bekendste brug over het Canal Grande, een stenen boogbrug met winkeltjes. De huidige brug werd voltooid in 1591. * **San Marco plein**: Het wereldberoemde plein uit de 12e eeuw, het hart van de stad. Bezienswaardigheden aan het plein zijn het Dogenpaleis, de San Marco basiliek, de Campanile, de Torre dell’Orologio en de bibliotheek. Het plein is het laagste punt van Venetië en loopt bij hoog water vaak onder water. * **San Marco basiliek**: Een van de mooiste basilieken in Europa, gebouwd rond 1060. De basiliek is de rustplaats voor het lichaam van de Heilige Marcus. Veel kunstwerken zijn geroofd uit Constantinopel tijdens de Vierde Kruistocht. De basiliek heeft vijf koepels en is versierd met meer dan 8.000 vierkante meter gouden mozaïeken. * **Dogenpaleis**: Het paleis van de Dogen, de Venetiaanse staatshoofden die tot de 18e eeuw regeerden. Gebouwd tussen 1309 en 1424 in gotische stijl, bevat het diverse kamers, waaronder een folterkamer. De Brug der Zuchten verbindt het paleis met de gevangenis. * **Murano**: Een eiland waar de geschiedenis van het glasblazen wordt tentoongesteld aan de hand van een uitgebreide collectie glaswerk. * **Burano**: Bekend om zijn kleurrijke huizen, waarin ongeveer 3.000 mensen wonen. De huizen zijn geverfd om vissers op zee hun thuis te laten herkennen op mistige dagen. * **Evenementen**: Venetië organiseert het oudste filmfestival ter wereld, het Carnaval van Venetië (bekend om zijn kostuums en maskers) en de Biënnale, een toonaangevende kunstmanifestatie. * **Verona**: * **Romeinse Arena**: Een amfitheater uit de 1e eeuw na Christus, het op twee na grootste ter wereld en bijzonder goed bewaard gebleven. Het staat bekend om zijn uitstekende akoestiek en is jaarlijks de locatie van een operafestival. * **Huis van Giulietta**: Het vermeende huis van Julia uit Romeo en Julia, waar bezoekers op het balkon kunnen staan en het standbeeld van Julia kunnen aanraken voor geluk in de liefde. ### 2.5 Italiaanse keuken De Italiaanse keuken is wereldwijd geliefd en bestaat uit meerdere gangen: * **Antipasto**: Voorgerecht. * **Primo**: Pasta of risotto. * **Secondo**: Vis of vlees. * **Contorno**: Groenten of aardappelen, soms apart te bestellen. * **Dolce**: Dessert. * **Caffè**: Espresso. --- # Centraal-Italië met focus op Florence en Toscane Dit gedeelte biedt een gedetailleerd overzicht van Centraal-Italië, met een diepgaande focus op Toscane, de bakermat van de renaissance, en de architectonische en artistieke hoogtepunten van Florence, Siena, Lucca en Pisa. ### 3.1 Toscane: Bakermat van de Renaissance Toscane wordt gepresenteerd als de meest bekende en toeristische regio van Italië, die alle troeven in zich verenigt: gastronomie, cultuur, natuur, geschiedenis en kunst. Het glooiende heuvellandschap, met zijn wijngaarden en olijfboomgaarden, vormt het decor voor belangrijke steden zoals Florence, Pisa, Siena en Lucca. #### 3.1.1 Florence Florence, de hoofdstad van Toscane, wordt beschouwd als een echte cultuurstad en was vanaf de 11e eeuw een van de belangrijkste handelssteden. Drie eeuwen van bijna ononderbroken heerschappij van de machtige 'Medici familie' maakten Florence tot het intellectuele hart van Europa. De stad staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst, mede dankzij de nabijgelegen Chianti wijnstreek. * **Ponte Vecchio:** Dit is de bekendste brug van Florence, voornamelijk bewoond door juweliers. Oorspronkelijk een oude houten brug uit de Romeinse tijd, werd deze na een overstroming in 1333 vernietigd en in 1345 vervangen door de huidige Ponte Vecchio. Er bevindt zich een doorgang boven de brug tussen twee paleizen, bedoeld voor de adellijke familie om de volkse menigte te vermijden. * **Palazzo Vecchio:** Gebouwd tussen 1299 en 1314, dient dit gebouw vandaag de dag als stadhuis en herbergt het een museum met kunstcollecties van de familie de'Medici. Voor het paleis staat een replica van Michelangelo's David. * **Duomo (Santa Maria del Fiore):** De bouw van de Duomo begon rond 1300. De grote roodgekleurde koepel is een ontwerp van Brunelleschi en kenmerkt een mix van gotiek en renaissance. De kerken in deze regio bestaan meestal uit een kerk, klokkentoren (Campanile) en doopkapel (Baptisterium) die afzonderlijk staan. De Campanile dateert uit begin 14e eeuw, en het Baptisterium, uit begin 15e eeuw, is beroemd om zijn bronzen deuren en Byzantijnse mozaïeken. * **Palazzo degli Uffizi (Galleria degli Uffizi):** Dit is een van de oudste en belangrijkste kunstmusea ter wereld. Het was lange tijd in het bezit van de familie de'Medici en bevat een grote collectie waardevolle schilderkunst van Italiaanse meesters uit de late middeleeuwen en de renaissance en barok, waaronder werken van Botticelli, da Vinci, Michelangelo, Rafaël, Titiaan, Rubens, Caravaggio en Rembrandt. Een beroemd werk hier is "De Geboorte van Venus" van Botticelli. #### 3.1.2 Siena Siena staat bekend om zijn middeleeuwse karakter, met smalle straatjes en oranjegekleurde huizen. * **Piazza del Campo:** Dit schelpvormige plein uit de 14e eeuw wordt beschouwd als een van de mooiste pleinen van Europa, dankzij zijn schoonheid en architectonische eenheid. Het is het "hart van de stad" en wordt geflankeerd door het Palazzo Publicco (stadhuis) met zijn 102 meter hoge klokkentoren. Het plein is opgebouwd uit 9 delen rode baksteen afgezet met witte stroken travertijn. * **Fonte Gaia:** De "fontein van de vreugde" op de Piazza del Campo is vernoemd naar de festiviteiten bij de komst van water in 1342. De beelden op de fontein zijn kopieën; de originele beelden uit 1419 zijn te zien in het Ospedale Santa Maria della Scala. * **Duomo van Siena:** Deze kathedraal uit de 13e eeuw is een van de meest indrukwekkende en architectonisch belangrijke kathedralen in Italië, gekenmerkt door Italiaanse gotiek en zwart-wit marmer. De unieke mozaïekvloer binnenin, met 56 panelen die taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament uitbeelden, wordt wel "de mooiste vloer ter wereld" genoemd, maar is meestal afgedekt ter bescherming. #### 3.1.3 Lucca Lucca is een stad met een rijke geschiedenis, bekend om zijn goed bewaarde middeleeuwse architectuur. * **Guinigi toren:** Deze middeleeuwse toren uit de 14e eeuw is 45 meter hoog en werd gebouwd door de rijke Guinigi familie. Op de top bevindt zich een daktuin met eikenbomen, die een prachtig uitzicht biedt. * **Piazza dell’Anfiteatro:** Dit is een uniek ovaalvormig plein dat gebouwd is op de restanten van een Romeins amfitheater uit de 1e eeuw na Christus. Vandaag de dag vormt het een gezellig centrum met 4 toegangspoorten. #### 3.1.4 Pisa Pisa is wereldwijd beroemd om zijn architectonische wonderen, geconcentreerd op het Piazza dei Miracoli. * **Piazza dei Miracoli (‘plein der wonderen’):** Dit ommuurde plein, dat op de UNESCO Werelderfgoedlijst staat, herbergt enkele van de meest iconische bouwwerken van Italië. * **Kathedraal van Pisa:** Een majestueuze middeleeuwse kathedraal met diverse kunstwerken in het interieur. * **Campanile (Scheve toren van Pisa):** De iconische, vrijstaande klokkentoren is beroemd om zijn onbedoelde overhelling, veroorzaakt door een onstabiele fundering. De toren is 56 meter hoog en 4 meter uit het lood. * **Baptisterium:** Het grootste baptisterium (doopkapel) van Italië, gelegen aan de westkant van het plein. Het staat bekend om zijn opmerkelijke akoestiek en architectuur. * **Camposanto Monumentale:** Deze monumentale begraafplaats is een ommuurd gotisch klooster, naar verluidt gebouwd rond heilige aarde uit Golgotha. ### 3.2 Andere belangrijke steden in Centraal-Italië * **Umbrië:** Deze regio, genoemd naar de Umbri stam, staat bekend om zijn wijn- en olijfgaarden en wordt beschouwd als het "groene hart van Italië", met de rivier de Tiber die er doorheen stroomt. De hoofdstad is Perugia, een universiteitsstad. * **Assisi:** Een belangrijk bedevaartsoord, bekend als "het land van Franciscus van Assisi". * **Aosta-vallei:** De kleinste regio van Italië, gelegen in het noordwesten, grenzend aan Frankrijk en Zwitserland. Het is een actieve bestemming voor wandelen, skiën en snowboarden, met bergmassieven zoals het Mont Blanc-massief en het Gran Paradiso-massief. De regio kent hoge bergtoppen zoals de Matterhorn (4.478 meter) en de Mont Blanc (4.808 meter), de hoogste berg van Europa. --- # Oostelijke en Noordwestelijke regio's van Italië Dit hoofdstuk behandelt de noordoostelijke regio Veneto, met de iconische steden Venetië en Verona, en de bergachtige noordwestelijke regio's, waaronder de Aosta-vallei, bekend om de Mont Blanc en de Matterhorn. ### 4.1 Veneto: Venetië en Verona De regio Veneto, gelegen in het noordoosten van Italië, is wereldberoemd om zijn unieke steden en rijke geschiedenis. #### 4.1.1 Venetië Venetië, de hoofdstad van de gelijknamige regio, is een van de meest bezochte steden van Italië en een belangrijk centrum voor massatoerisme en cruises. De stad ligt aan de Adriatische Zee en staat bekend om zijn schilderachtige kanalen, historische paleizen en levendige cultuur. * **Aanvlieghavens:** Venetië Marco Polo (VCE) en Treviso (TSF) voor lowcostvluchten. * **Belangrijke regio:** Veneto is niet alleen een toeristische trekpleister, maar ook een belangrijke wijnregio, met name bekend om prosecco. **Bezienswaardigheden en kenmerken:** * **Canal Grande:** Dit is het belangrijkste en grootste kanaal van Venetië, met een breedte variërend van 30 tot 90 meter, een diepte van 5 meter en een lengte van 4 kilometer. Het fungeert als de belangrijkste waterverkeersader, omzoomd door historische paleizen en kerken. Oorspronkelijk was het een oude rivier. Er zijn slechts vier bruggen over het Canal Grande, waarvan de Rialtobrug de oudste en bekendste is. * **Vaporetto en Gondels:** Deze vormen de belangrijkste vervoersmiddelen in de stad, waarmee men zich over de kanalen kan verplaatsen. * **Rialtobrug:** Deze iconische stenen boogbrug met winkeltjes is de bekendste brug over het Canal Grande. Er lag al in de 12e eeuw een houten brug, die in 1591 werd vervangen door de huidige stenen versie. * **San Marco plein:** Dit wereldberoemde plein, daterend uit de 12e eeuw, is het hart van de stad en is vernoemd naar de beschermheilige van Venetië, de evangelist Marcus. Belangrijke bezienswaardigheden aan het plein zijn het Dogenpaleis (met de Brug der Zuchten), de San Marco basiliek, de Campanile, de Torre dell’Orologio en de bibliotheek. Het plein is het laagste punt van Venetië en loopt bij hoog water vaak onder. * **San Marco basiliek:** Een van de mooiste basilieken in Europa, gebouwd rond 1060. Het interieur is rijk versierd met meer dan 8.000 vierkante meter gouden mozaïeken en bevat veel kunst die tijdens de Vierde Kruistocht uit Constantinopel is geroofd. De basiliek heeft vijf koepels, geïnspireerd op een Grieks kruis, en telt talloze bogen en torentjes. * **Dogenpaleis:** Dit paleis diende als zetel van de Dogen, de staatshoofden van Venetië, die tot de 18e eeuw met harde hand regeerden. Het paleis, gebouwd tussen 1309 en 1424 in gotische stijl, bevat diverse kamers, waaronder een folterkamer. De Brug der Zuchten verbindt het paleis met de gevangenis. * **Murano:** Dit eiland staat bekend om zijn glasblaastraditie, met een uitgebreide collectie glaswerk dat teruggaat tot de eerste eeuw. * **Burano:** Op dit eiland wonen ongeveer 3.000 mensen in kleurrijk geverfde huizen. De kleuren zouden vissers helpen hun huizen terug te vinden bij mistig weer. **Evenementen in Venetië:** * **Oudste filmfestival ter wereld:** Een gerenommeerd filmfestival. * **Carnaval van Venetië:** Een twaalfdaags evenement dat eindigt op Vastenavond, bekend om zijn prachtige kostuums en Venetiaanse maskers. * **Biënnale:** Een toonaangevende tweejaarlijkse kunstmanifestatie die kunst en architectuur belicht. #### 4.1.2 Verona Verona is een stad die voornamelijk bekend is om zijn Romeinse erfgoed en de link met het beroemde liefdesverhaal van Romeo en Julia. **Bezienswaardigheden en kenmerken:** * **Romeinse Arena:** Dit amfitheater uit de 1e eeuw na Christus is het op twee na grootste ter wereld en is uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Het staat bekend om zijn uitstekende akoestiek en is jaarlijks het toneel van een grootschalig operafestival. Het biedt plaats aan 20.000 toeschouwers en heeft nog steeds de originele stenen zitplaatsen. * **Huis van Giulietta:** Dit huis met het beroemde balkon, verbonden aan het verhaal van Romeo en Julia, is een populaire toeristische attractie. Bezoekers kunnen het huis bezoeken en op het balkon staan, en er wordt gezegd dat het aanraken van het standbeeld van Julia in de binnenplaats geluk in de liefde brengt. ### 4.2 Noordwestelijke regio's: De Alpen en de Aosta-vallei De noordwestelijke regio's van Italië worden gedomineerd door imposante bergketens, waaronder de Alpen. De Aosta-vallei is de kleinste regio van Italië en een populaire bestemming voor actieve vakanties. #### 4.2.1 Aosta-vallei De Aosta-vallei (Valle d'Aosta) is de kleinste regio van Italië en een paradijs voor liefhebbers van buitenactiviteiten zoals wandelen, skiën en snowboarden. * **Landschap:** De regio wordt gekenmerkt door het Massief van de Mont Blanc in het noorden en het Massief van de Gran Paradiso in het zuiden. Het grenst aan zowel Frankrijk als Zwitserland. * **Bekende bergtoppen:** * **Matterhorn:** Deze iconische berg van 4.478 meter hoogte bevindt zich op de grens tussen Zwitserland en Italië en heeft een kenmerkende piramidevorm. * **Mont Blanc:** Met 4.808 meter is dit de hoogste berg van Europa en ligt deze op de grens van Frankrijk en Italië. De top is bedekt met permanente sneeuw. #### 4.2.2 Andere Noordwestelijke Gebieden Hoewel de Aosta-vallei centraal staat in dit deel van de regio, worden ook andere noordwestelijke gebieden kort aangestipt, zoals de Italiaanse Rivièra. * **Italiaanse Rivièra (Bloemenrivièra):** Dit deel van de kust strekt zich uit van de Franse grens tot Genua. * **San Remo:** Bekend als de bloemenstad en een populaire toeristische bestemming. * **Cinque Terre:** Een reeks van vijf kleurrijke dorpjes die tegen de rotsen zijn genesteld. * **Genua (Genova):** * **Hoofdstad van Ligurië:** De grootste havenstad van Italië en het grootste historische stadscentrum van Europa. * **Porto Antico:** De oude haven, die begin jaren '90 is herontworpen. Hier bevindt zich de Bigo, een ronddraaiende lift met panoramisch uitzicht, het aquarium en de Biosfeer. * **Stazione Maritima:** Een moderne cruisehaven waar veel cruiseschepen aanmeren, op wandelafstand van het historische centrum. De regio's Veneto en het noordwesten van Italië bieden een diversiteit aan landschappen, van de unieke waterwegen van Venetië tot de majestueuze alpenreuzen, en trekken daardoor een breed scala aan toeristen aan. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Aanvlieghaven | De luchthaven die dient als primaire bestemming voor vluchten naar een bepaalde stad of regio. | | Basilica | Een grote, openbare kerk met een specifieke architectonische indeling, vaak met een verhoogd koor en een apsis. | | Barok | Een kunststroming en architectuurstijl uit de 17e en 18e eeuw, gekenmerkt door dramatiek, beweging en weelderige decoratie. | | Betonnen koepel | Een ronde, boogvormige structuur die een ruimte dekt, gemaakt van gewapend beton, vaak als dak van kerken of grote gebouwen. | | Biënnale | Een kunstmanifestatie die om de twee jaar plaatsvindt, met een focus op hedendaagse kunst, architectuur of andere disciplines. | | Bloemenrivièra | Een kuststrook in Noordwest-Italië, bekend om zijn bloemenproductie en toeristische aantrekkingskracht, gelegen tussen de Franse grens en Genua. | | Carnaval | Een jaarlijks feest dat voorafgaat aan de vastentijd, vaak gekenmerkt door parades, kostuums, maskers en publieke festiviteiten. | | Citytrip | Een korte vakantie die gericht is op het bezoeken van een stad, meestal voor een paar dagen, met een focus op cultuur, bezienswaardigheden en winkelen. | | Cruisehaven | Een haven die speciaal is uitgerust om grote cruiseschepen te ontvangen en passagiers te laten in- en uitstappen. | | Dogenpaleis | Het voormalige regeringspaleis van de dogen (staatsleiders) van Venetië, een indrukwekkend gotisch bouwwerk dat nu een museum is. | | Dom | De hoofdkathedraal van een bisdom, vaak een groot en architectonisch belangrijk kerkgebouw. | | Engelenbrug | Een brug in Rome, versierd met beelden van engelen, die de Engelenburcht over de Tiber verbindt met de stad. | | Fresco | Een schilderijtechniek waarbij pigmenten op verse, vochtige kalk worden aangebracht, waardoor de verf deel gaat uitmaken van de muur. | | Gletsjermeer | Een meer dat is gevormd door de erosie en afzetting van gletsjers, vaak gekenmerkt door diepe, steile oevers en een helderblauw water. | | Gladiatorengevechten | Competities in het oude Rome waarbij getrainde vechters, vaak slaven of krijgsgevangenen, tegen elkaar of tegen wilde dieren vochten in een amfitheater. | | Gotische kunst | Een kunststijl die ontstond in de 12e eeuw in Frankrijk, gekenmerkt door spitsbogen, ribgewelven en luchtbogen, en vaak geassocieerd met kathedralen. | | Grootste amfitheater | Het grootste stadion of arena dat in het Romeinse Rijk werd gebruikt voor publieke spectacles zoals gladiatorengevechten. | | Hoogste berg Europa | De hoogste berg van het Europese continent, momenteel de Mont Blanc, gelegen op de grens van Frankrijk en Italië. | | Italiaanse Rivièra | Een kuststrook in Noordwest-Italië, parallel aan de Bloemenrivièra, bekend om zijn schilderachtige dorpjes en toeristische resorts. | | Katholieke vrijwilligers | Personen die uit eigen beweging en zonder financiële beloning diensten verlenen aan de Katholieke Kerk of gerelateerde organisaties. | | Koning van Italië | De monarch die regeerde over het Koninkrijk Italië van 1861 tot 1946. | | Kunstmuseum | Een instelling die kunstwerken verzamelt, bewaart, bestudeert en tentoonstelt voor het publiek. | | Legende | Een traditioneel verhaal dat vaak wordt doorgegeven via mondelinge overlevering, dat historische of heldhaftige gebeurtenissen beschrijft, maar niet altijd feitelijk accuraat is. | | Mausoleum | Een bouwwerk dat dient als grafmonument, vaak groots en indrukwekkend, ter ere van een overleden persoon of personen. | | Middeleeuwse stad | Een stad die zijn architectonische en stedelijke kenmerken uit de periode van de middeleeuwen heeft behouden. | | Modecentrum | Een stad die wordt erkend als een belangrijk internationaal centrum voor modeontwerp, productie en handel. | | Monumentale begraafplaats | Een begraafplaats die wordt gekenmerkt door opvallende monumenten, sculpturen en architectonische graven, vaak bedoeld als een openluchtmuseum. | | Mozaïek | Een kunstwerk of decoratie gemaakt van kleine stukjes glas, steen of andere materialen, die worden gerangschikt om een afbeelding of patroon te vormen. | | Nationaal Museum | Een museum dat zich richt op de geschiedenis, kunst of cultuur van een specifiek land. | | Oude haven | Het historische havengebied van een stad, dat vaak is herontwikkeld voor recreatieve of toeristische doeleinden. | | Oculus | Een ronde opening in de top van een koepel, die zorgt voor natuurlijke lichtinval en ventilatie, en ook een architectonisch kenmerk is. | | Opera | Een theatervorm waarbij een dramatisch verhaal wordt verteld door middel van muziek en zang, met orkestbegeleiding. | | Paleis | Een groot en luxueus huis dat dient als residentie voor een vorst, staatshoofd of rijke familie. | | Piazzo | Een open publieke ruimte in een Italiaanse stad, vergelijkbaar met een plein. | | Pijler | Een verticaal dragend bouwelement, vaak cilindervormig of veelhoekig, dat wordt gebruikt om gewicht te ondersteunen. | | Pittoresk | Een plek die visueel aantrekkelijk en charmant is, vaak met een rustieke of schilderachtige uitstraling. | | Populaire bestemming | Een locatie die veel bezoekers trekt vanwege zijn aantrekkelijkheid, zoals toeristische bezienswaardigheden, culturele evenementen of natuurlijke schoonheid. | | Renaissance | Een periode in de Europese geschiedenis (ongeveer 14e tot 16e eeuw) die gekenmerkt wordt door een heropleving van klassieke kunst, literatuur en wetenschap. | | Restaurant | Een etablissement waar maaltijden worden bereid en geserveerd aan klanten. | | Rijke regio | Een geografisch gebied dat economisch welvarend is, vaak gekenmerkt door een hoge levensstandaard en aanzienlijke welvaart. | | Rijksmuseum | Een museum dat zich richt op de collectie van kunst en historische objecten die van nationaal belang zijn. | | Romeinse tijd | De periode waarin het Romeinse Rijk bestond, van de stichting van Rome in 753 v.Chr. tot de val van het West-Romeinse Rijk in 476 n.Chr. | | Ruïnes | De overblijfselen van oude gebouwen of structuren die in verval zijn geraakt. | | San Marco basiliek | De belangrijkste kerk van Venetië, gewijd aan de apostel Marcus, bekend om zijn Byzantijnse architectuur en gouden mozaïeken. | | Schelpvormig | De vorm van een schelp, vaak gebruikt om de vorm van pleinen of andere objecten te beschrijven. | | Scheve toren | Een toren die niet verticaal staat, maar een merkbare helling heeft, zoals de beroemde Toren van Pisa. | | Schilderachtige stadjes | Kleine, aantrekkelijke steden met een charmante en pittoreske uitstraling, vaak gelegen in een mooie natuurlijke omgeving. | | Sint-Pietersbasiliek | De belangrijkste kerk in Vaticaanstad, gewijd aan de apostel Petrus, en een van de grootste kerken ter wereld. | | Sint-Pietersplein | Het grote plein voor de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad, ontworpen door Bernini. | | Stadion | Een grote sportarena, vaak met zitplaatsen voor toeschouwers, gebruikt voor sportwedstrijden en andere evenementen. | | Stadhuis | Het gebouw waar het gemeentebestuur is gevestigd en waar de stedelijke administratie plaatsvindt. | | Strandvakantie | Een vakantie die gericht is op ontspanning aan zee, met activiteiten zoals zwemmen, zonnebaden en watersporten. | | Stenen boogbrug | Een brug die is gebouwd met stenen bogen als ondersteuning, vaak een historisch of architectonisch belangrijk bouwwerk. | | Stenen zittingen | De oorspronkelijke zitplaatsen in een Romeinse arena of amfitheater, gemaakt van steen. | | Tempels | Gebouwen die zijn gewijd aan religieuze verering van goden of godheden. | | Toeristische bestemming | Een plaats die veel bezoekers trekt vanwege zijn bezienswaardigheden, cultuur, natuur of recreatiemogelijkheden. | | UNESCO Werelderfgoed | Locaties die door de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO) zijn aangewezen als van uitzonderlijke universele waarde en bescherming behoeven. | | Universiteitsstad | Een stad waar een belangrijke universiteit is gevestigd, wat vaak leidt tot een levendige studentensfeer en culturele activiteiten. | | Vaporetto | Een gemotoriseerde waterbus die functioneert als openbaar vervoer in Venetië. | | Vastenavond | De dag vóór Aswoensdag, het begin van de vastentijd, vaak het hoogtepunt van het carnaval. | | Vierde Kruistocht | Een kruistocht die in 1202 begon, met als oorspronkelijk doel Jeruzalem te heroveren, maar die eindigde met de plundering van Constantinopel. | | Vierstromenfontein | Een beroemde barokke fontein op Piazza Navona in Rome, die vier grote rivieren uit verschillende continenten symboliseert. | | Villa | Een groot en vaak luxueus huis, vaak met een tuin, dat vroeger een buitenverblijf was voor rijke families. | | Vrijwilligers | Personen die zich onbetaald inzetten voor een bepaald doel of organisatie. | | Wandelgalerijen | Overdekte gangen of arcades, vaak langs gebouwen, die bescherming bieden tegen het weer en mogelijkheden bieden om te wandelen. | | Wijngaarden | Landbouwgebieden waar druiven worden verbouwd voor de productie van wijn. | | Zomerresidentie | Een verblijfplaats die wordt gebruikt tijdens de zomermaanden, vaak in een koeler of aangenamer klimaat dan de permanente residentie. |

# Geschiedenis en ontwikkeling van Kition Dit onderwerp beschrijft de historische periode van Kition, van de stichting in de late bronstijd tot de Romeinse periode, inclusief de verschillende heerschappijen en de ontwikkeling tot een belangrijke havenstad. ## 1. Situering en strategisch belang Kition bevindt zich op Cyprus, nabij het huidige Larnaca aan de zuidoostkust van het eiland. De stad omvat verschillende nabijgelegen sites, waaronder Chrysopolitissa, Kathari, Bamboula/Pampoula, Mantovani en Pervolia. De strategische ligging van Kition faciliteerde contacten met diverse culturen zoals de Grieken, Romeinen, Egyptenaren en Mesopotamiërs. Cyprus, en specifiek Kition, stond bekend om zijn rijke kopervoorraden, wat bijdroeg aan een bloeiende handel en economie. De eerste bewoning van Kition dateert uit de 13e eeuw v.Chr., met artefacten en bouwwerken die invloeden van verschillende gevestigde culturen tonen. ## 2. Tijdlijn en historische perioden ### 2.1 Late Bronstijd (13e - 12e eeuw v.Chr.) De stad werd gesticht door Myceense Grieken, aangetrokken door de koperreserves. Er was een stedelijk centrum met gebouwen van leemtichels. Hoewel de stad in de 12e eeuw v.Chr. verwoest werd, volgde een snelle wederopbouw. Handel begon zich te ontwikkelen, met de eerste Fenicische handelaren die de stad bezochten. Kition verwierf door de kopervoorraden een industriële functie. ### 2.2 Vroege IJzertijd (ca. 1000 v.Chr. en later) Gedurende deze periode vestigden de Feniciërs uit Tyrus zich permanent in Kition, wat leidde tot een bloeiperiode. Hoewel delen van de stad rond 1000 v.Chr. verlaten werden, bleven andere delen bewoond. Het religieuze leven werd sterk beïnvloed door Fenicische geloven en goden. Kition ontwikkelde zich tot een belangrijke havenstad. ### 2.3 Perzische en Egyptische heerschappij (6e eeuw v.Chr.) In de eerste helft van de 6e eeuw v.Chr. viel de stad onder Egyptische heerschappij, gevolgd door Perzische heerschappij in de tweede helft. De bevolking bleef overwegend Fenicisch, met name handelaren en ambachtslieden. Economische activiteiten concentreerden zich op scheepsbouw en internationale handel, naast metaalbewerking dankzij de aanwezige koperreserves. ### 2.4 Hellenistische periode (vanaf 4e eeuw v.Chr.) De verovering van Cyprus door Ptolemaeus I in de 4e eeuw v.Chr. markeerde het einde van de Fenicische dynastie en politieke/religieuze onafhankelijkheid. Hoewel de Fenicische bevolking bleef, nam de Griekse invloed toe met de vestiging van meer Grieken. De handelscontacten bleven bestaan en actief. ### 2.5 Romeinse periode (vanaf 1e eeuw v.Chr.) In de 1e eeuw v.Chr. werd Kition geïntegreerd in het Romeinse provinciale systeem. De stad floreerde economisch onder Romeinse leiding, en Romeinse handelaren vestigden zich er. Hoewel aardbevingen in de 1e en 4e eeuw n.Chr. voorkwamen, veroorzaakten deze geen definitieve ondergang. Er zijn weinig archeologische bewijzen uit de periode na de Romeinse tijd, en de redenen voor de uiteindelijke teloorgang van de stad zijn onduidelijk. Het wordt aangenomen dat de stad geleidelijk leegliep en de economische focus verschoof van internationaal naar lokaal. Tegenwoordig ligt Kition onder het hedendaagse Larnaca. ## 3. Opgravingen ### 3.1 Vroege expedities en systematische opgravingen Voorafgaand aan systematische archeologische inspanningen waren er schattenjagers en amateurs. Een niet-systematische maar professionele expeditie werd geleid door John Linton Myers in 1894-1895. De eerste systematische opgraving vond plaats in 1929 door de Swedish Cyprus Archaeological Expedition onder leiding van Einar Gjerstad, met focus op Pampoula. Gjerstad benadrukte het belang van stratigrafie voor datering, een principe dat nog steeds centraal staat in de archeologie. ### 3.2 Opgravingen door het Department of Antiquities van Cyprus Vanaf 1959 voerde het Department of Antiquities van Cyprus, onder leiding van Vassos Karageorghis, 22 jaar lang opgravingen uit (tot 1981), met nadruk op het heilige complex van Kathari. Latere reddingsopgravingen vonden plaats in 2016 en 2018. ### 3.3 Franse expeditie Sinds 1974 is de Franse expeditie van de Universiteit van Lyon actief, eerst onder Marguerite Yon (tot 2007) en daarna onder Sabine Fourrier (vanaf 2008). Hun onderzoek richt zich op Pampoula en de oude haven van Kition. ## 4. Belangrijke sites binnen Kition ### 4.1 Bamboula (Pampoula) Bamboula of Pampoula werd voor het eerst opgegraven in 1976. Aanvankelijk werd het heiligdom onderzocht, waarna de focus verschoof naar het noorden waar scheepsloodsen (neosoikoi) werden gevonden. Deze loodsen, vermoedelijk 40 meter lang, waren waarschijnlijk bedoeld voor Trimenen (snelle oorlogsschepen) en wijzen op een militaire havenfunctie tot de 4e eeuw v.Chr. De site is goed bewaard gebleven, wat een reconstructie van de oude kustlijn mogelijk maakte. Er is een tweede, nog niet opgegraven, commerciële haven in Bamboula. ### 4.2 Kathari Kathari, gelegen circa 500 meter ten noorden van Pampoula, bevat de vroegste vondsten uit vloer IV (1300-1190 v.Chr.). Hier bevindt zich het grootste zichtbare deel van de verdedigingsmuur, oorspronkelijk uit 1300 v.Chr. en heropgebouwd na verval in 1200 v.Chr. Kathari staat voornamelijk bekend als een heiligdomsgebied met meerdere lagen door langdurig gebruik. #### 4.2.1 Tempel 1 Tempel 1 is het grootste heiligdom, toegankelijk via drie ingangen: zuidelijk (via doorgang A), westelijk (via monumentale temenos B) en noordelijk (kleine ingang verbonden met werkplaatsen). De zuidelijke ingang met vijf traptreden duidt op een verhoogde ligging. #### 4.2.2 Tempel van Astarte Op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 werd in de 9e eeuw v.Chr., na de Fenicische vestiging, de tempel van Astarte gebouwd. Astarte was een belangrijke godin voor Feniciërs en Cyprioten, geassocieerd met vruchtbaarheid, leven en maritieme handel. #### 4.2.3 Temenoi In Kathari bevonden zich twee temenoi (afgebakende heilige gebieden): temenos A en temenos B. Temenos B diende als monumentale ingang voor Tempel 1 en was opgebouwd uit witte ashlar-blokken, met vondsten van heilige hoorns. Temenos A was bescheidener, maar vondsten van een oven, koperslakken, altaren en bewerkte blokken suggereren mogelijke verbindingen met koperwerkplaatsen of rituele offers. #### 4.2.4 Tempel 2 Tempel 2, gelegen ten zuiden van temenos B en oosten van Tempel 1, had ashlar-blokken aan de binnenzijde en was minder monumentaal aan de buitenkant. Toegang was niet direct vanaf de straat, maar via een vestibule (kamer 24B) en een verbinding met temenos B (kamer 24A). #### 4.2.5 Tempels 4 en 5 Deze 'twin temples' in het oosten van Kathari worden toegeschreven aan respectievelijk een vrouwelijke en mannelijke godheid, gebaseerd op gevonden attributen, hoewel consensus hierover nog ontbreekt. Tempel 4 was monumentaal met ashlar-blokken aan de buitenkant en had een waterput bij de ingang voor rituele reiniging. Tempel 5 was minder monumentaal en zeer toegankelijk, vergelijkbaar met temenos A. #### 4.2.6 Werkplaatsen De werkplaatsen in het noorden en westen van Tempel 1 dienden respectievelijk als koperwerkplaats en voor textielnijverheid (vervaardigen van zeilen). De beperkte toegankelijkheid, met name van de noordelijke werkplaatsen, suggereert de bescherming van waardevolle materialen zoals koper. Grote doorgangen konden dienen voor ventilatie of transport van zware objecten. ### 4.3 Chrysopolitissa Chrysopolitissa, ook wel Area I-III genoemd, betekent 'Gouden stad' vanwege de rijke graven, zoals tombe 9 met de resten van 48 individuen. Dit gebied bevatte voornamelijk woonwijken. De Panagia Chrysopolitissa kerk bevindt zich hier nog steeds. ## 5. Bekende vondsten ### 5.1 Faience rhyton Dit artefact, gevonden in Chrysopolitissa, dateert uit de 13e eeuw v.Chr. en is 26,8 cm hoog. Het toont drie registers met dieren, jagers en abstracte ontwerpen. Delen van het oor en de tuit ontbreken. Het bevindt zich momenteel in het Cyprus National Museum in Nicosia. ### 5.2 Laat-Romeinse waterput Een bijzondere vondst in Bamboula, daterend uit de 4e eeuw n.Chr. De waterput was uitgerust met een wiel en hefsysteem, bekend als Alakati. Gelijkaardige putten werden ook elders aangetroffen. De exacte functie wordt nog bediscussieerd. ### 5.3 De stele van Sargon II van Assyrië Ontdekt in 1844 in de oude haven van Kition, dateert deze Neo-Assyrische stele waarschijnlijk uit 707 v.Chr. De stele toont koning Sargon II en is vervaardigd uit basaltsteen, wat suggereert dat Assyrische beeldhouwers lokaal werkten. De stele beschadigde bij transport naar Berlijn en bevindt zich nu in het museum van Berlijn, met een replica in het museum van Larnaca. ## 6. Metaalbewerking in Kition en Cyprus ### 6.1 Koperbewerking in Kition Metaalbewerking, met name koperbewerking, was cruciaal voor de economie van Kition en Cyprus. De werkplaatsen in Kathari tonen sporen van metaalbewerking tot vloer II (ca. 1100-1000 v.Chr.), waarschijnlijk gestopt na beschadiging door een aardbeving. Het raffinage en gieten van koper vond hier plaats. Het gebruik van botten als brandstof, met daaruit voortkomend beenas voor de productie van kupels en smeltkroezen, is een opmerkelijke ontdekking. Koper werd waarschijnlijk ook gerecycleerd, gezien het gebrek aan koper in depots en de grote hoeveelheid metaalafval. ### 6.2 Metaalbewerking in Cyprus in bredere context Koperbewerking was een essentieel fenomeen op Cyprus. Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er een aanzienlijke export van koper. De grote vraag naar koper in de 12e eeuw v.Chr. leidde waarschijnlijk tot recycling van eerder geproduceerd koper, mogelijk door het plunderen van graven en tombes. Koper vertegenwoordigde aanzienlijke macht, zowel politiek als religieus, en religieuze autoriteiten probeerden de productie en distributie ervan te controleren. --- # Archeologische opgravingen en sites Dit onderwerp verkent de diverse opgravingsperiodes en de belangrijkste archeologische sites van Kition, zoals Pampoula, Kathari en Chrysopolitissa, met gedetailleerde informatie over hun vondsten en structuren. ### 2.1 Opgravingsperiodes Door de jaren heen hebben er verschillende opgravingsperiodes plaatsgevonden in Kition, beginnend met informele schattenjachten en amateuristische pogingen, tot systematische expedities. #### 2.1.1 Eerste expedities * **Engelse expeditie (1894-1895):** Onder leiding van John Linton Myers. Deze expeditie was nog niet volledig systematisch van aard. #### 2.1.2 Systematische opgravingen * **Swedish Cyprus Archaeological Expedition (vanaf 1929):** Onder leiding van Einar Gjerstad. Deze expeditie wordt beschouwd als de eerste systematische opgraving en richtte zich voornamelijk op Pampoula. Gjerstad legde de nadruk op het belang van stratigrafie voor datering. * **Department of Antiquities van Cyprus (vanaf 1959):** Onder leiding van Vassos Karageorghis. Deze opgravingen duurden 22 jaar (tot 1981) en concentreerden zich op Kathari, het heilige complex. Reddingsopgravingen vonden later plaats, onder andere in 2016 en 2018. * **Franse expeditie van de Universiteit van Lyon (vanaf 1974 tot heden):** Eerst onder leiding van Marguerite Yon (tot 2007) en daarna Sabine Fourrier (vanaf 2008). De focus ligt opnieuw op Pampoula, en daarnaast wordt de oude haven van Kition onderzocht. ### 2.2 Belangrijkste archeologische sites Kition is verdeeld in verschillende gebieden, waarvan Pampoula, Kathari en Chrysopolitissa de meest significante zijn. #### 2.2.1 Pampoula (Bamboula) Pampoula, ook bekend als Bamboula, is een site die een militaire haven van Kition vertegenwoordigt. * **Opgravingen:** Eerst werd het heiligdom onderzocht, waarna men zich richtte op het noorden waar scheepswerven (neosoikoi) werden gevonden. * **Scheepswerven:** Deze waren waarschijnlijk bedoeld voor Trimenen, snelle oorlogsschepen. De loodsen waren vermoedelijk 40 meter lang en werden gebruikt om schepen op te bergen en te laten drogen. Deze faciliteiten waren in gebruik tot de 4e eeuw v.Chr. De site is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, wat een gedetailleerd beeld geeft van de oorspronkelijke opzet en de kustlijn van Kition. * **Commerciële haven:** Er wordt aangenomen dat er een tweede, commerciële haven in Bamboula was, maar deze is nog niet opgegraven. #### 2.2.2 Kathari (Area II) Kathari, gelegen ongeveer 500 meter ten noorden van Pampoula, is voornamelijk bekend als een heiligdomgebied met gebouwen die een rituele functie hadden. De site kent meerdere lagen door langdurig gebruik. * **Vroegste vondsten:** Dateren van vloer IV (1300-1190 v.Chr.). * **Verdedigingsmuur:** Het grootste zichtbare deel van de verdedigingsmuur van het oude Kition bevindt zich hier. De muur werd voor het eerst rechtgetrokken in 1300 v.Chr., raakte in verval in 1200 v.Chr. en werd heropgebouwd tot een cyclopische muur met ashlar-blokken. * **Vloer IIIA (ca. 1190-1100 v.Chr.):** Dit plan vormt de basis voor de bespreking van de religieuze structuren. ##### 2.2.2.1 Tempel 1 Dit is het grootste heiligdom in Kathari, met drie ingangen: zuidelijk (via doorgang A, met vijf traptreden wat duidt op een verhoogde ligging), westelijk (monumentaal, via temenos B) en noordelijk (klein, direct verbonden met werkplaatsen, waarschijnlijk voor tempelpersoneel). ##### 2.2.2.2 Tempel van Astarte (vloer 3, ca. 850-707 v.Chr.) Rond 1000 v.Chr. werden de heiligdommen van Kathari verlaten. Met de komst van de Feniciërs in de 9e eeuw v.Chr. werd op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 de tempel van Astarte gebouwd. Astarte was een belangrijke godin die geassocieerd werd met vruchtbaarheid, leven en maritieme handel, en werd gelijkgesteld aan Aphrodite. ##### 2.2.2.3 Temenos (vloer IIIA) Een temenos is een afgebakend heilig gebied. In Kathari waren er twee: * **Temenos B:** Diende als monumentale ingang van Tempel 1 en was opgebouwd uit witte ashlar-blokken. Twee heilige hoorns werden hier gevonden, typisch voor rituele plaatsen. * **Temenos A:** Was bescheidener. Vondsten van een oven en koperslakken doen vermoeden dat dit een verlenging van de koperwerkplaatsen was, hoewel de aanwezigheid van twee altaren en bewerkte blokken wijst op een mogelijke rituele functie, zoals dierenoffers. ##### 2.2.2.4 Tempel 2 Gelegen ten zuiden van temenos B en ten oosten van Tempel 1. De buitenkant had geen ashlar-blokken, de binnenkant wel. De beperkte monumentaliteit aan de buitenkant kan bedoeld zijn om de nabijgelegen gebouwen te benadrukken. De tempel was minder toegankelijk voor het publiek en bereikbaar via een vestibule. ##### 2.2.2.5 Tempel 4 en 5 Deze 'twin temples' bevinden zich in het oosten van Kathari. Tempel 4 was mogelijk gewijd aan een vrouwelijke godheid en Tempel 5 aan een mannelijke, gebaseerd op gevonden attributen (stier-attributen in Tempel 5, vrouwelijke in Tempel 5 en mannelijke in Tempel 4). Tempel 4 was monumentaal met ashlar-blokken en had een waterput bij de ingang voor rituele reiniging. Tempel 5 was minder monumentaal maar zeer toegankelijk, vergelijkbaar met temenos A. ##### 2.2.2.6 Werkplaatsen (Noordelijk en Westelijk) * **Westelijke werkplaatsen:** Waarschijnlijk bestemd voor de textielnijverheid, specifiek voor het vervaardigen van zeilen. * **Noordelijke werkplaatsen:** Functioneerden als koperwerkplaats, met beperkte publieke toegang mogelijk vanwege de waarde van koper. Grote doorgangen dienden waarschijnlijk voor ventilatie en het transport van materialen. #### 2.2.3 Chrysopolitissa (Area I-III) Chrysopolitissa, wat 'Gouden stad' betekent, is vernoemd naar de vele rijke graven en tombes die hier zijn gevonden. * **Woonwijken:** De site bestond voornamelijk uit woonwijken. * **Panagia Chrysopolitissa kerk:** Een kerk die nog steeds bezocht kan worden, staat op deze locatie. * **Tombe 9:** Een opmerkelijke vondst met de resten van 48 begraven individuen. ### 2.3 Metaalbewerking in Kition en Cyprus Metaalbewerking, met name koperbewerking, was een cruciaal onderdeel van de economie in Kition en Cyprus, dankzij de overvloedige koperreserves. * **Kition:** Het laatste bewijs van metaalbewerking in de workshops van Kathari dateert van vloer II (ca. 1100-1000 v.Chr.), mogelijk na schade door een aardbeving. Smelten vond waarschijnlijk niet plaats in de noordelijke workshops; het koper werd hier geraffineerd en/of gegoten. * **Beenas als brandstof:** De vondst van beenas suggereert dat botten als brandstof werden gebruikt ter vervanging van houtskool, wat zowel een oplossing bood voor een overschot aan botten (van dierenoffers) als een tekort aan hout. Het beenas werd gebruikt voor de productie van kupels, smeltkroezen en mallen. * **Recycling van koper:** Er wordt aangenomen dat koper in Kathari, net als elders op Cyprus, werd gerecycled, gezien het gebrek aan koper in depots en de grote hoeveelheid metaalafval. * **Cyprus:** Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er een aanzienlijke export van koper. De oververtegenwoordiging van koper uit de 12e eeuw v.Chr. wijst op een verhoogde vraag en recycling van eerder geproduceerd koper. Koper was zeer waardevol en stond gelijk aan macht, zowel politiek als religieus. Religieuze autoriteiten probeerden via rituelen de productie en verspreiding van koper te controleren. ### 2.4 Bekende vondsten #### 2.4.1 Faience rhyton * **Vondstplaats:** Chrysopolitissa, boven de ingang van tombe 4/5. * **Datering:** Waarschijnlijk 13e eeuw v.Chr. * **Beschrijving:** Een relatief kleine vaas (hoogte 26,8 cm, diameter 11,9 cm) met drie registers. Het bovenste register toont dieren en planten, het middelste jagers die op dieren jagen, en het onderste een abstract ontwerp. Het artefact mist het oor en een deel van de tuit. Bevindt zich in het Cyprus National Museum in Nicosia. #### 2.4.2 Laat-romeinse waterput * **Vondstplaats:** Bamboula. * **Datering:** 4e eeuw n.Chr. (Romeinse periode). * **Kenmerken:** Een bijzondere waterput uit de Romeinse tijd, uitgerust met een wiel en een hefsysteem (Alakati). Een vergelijkbare waterput werd later in Nicosia gevonden. De exacte functie ervan is nog onderwerp van discussie. #### 2.4.3 De stele van Sargon II van Assyrië * **Vondstplaats:** Oude haven van Kition. * **Ontdekking:** In 1844 door de Duitse archeoloog Ludwig Ross. * **Datering:** Waarschijnlijk 707 v.Chr., gebaseerd op de spijkerschriftinscriptie die het derde regeringsjaar van koning Sargon van Babylon vermeldt. * **Beschrijving:** Een Neo-Assyrische stele van ongeveer 2,9 meter hoog, gehouwen uit zwarte basaltsteen (gabbro). Het toont koning Sargon II met zijn lange gewaad en hoofddeksel, met 8 goddelijke symbolen langs zijn hoofd. Het suggereert dat Assyrische beeldhouwers naar Cyprus kwamen om de stele uit lokaal gesteente te vervaardigen. De stele werd in secundaire positie teruggevonden, waardoor de oorspronkelijke locatie onzeker is. Een deel van de achterkant werd verwijderd voor transport naar Berlijn, wat de inscriptie aan de zijkanten beschadigde. Een replica is te zien in het museum van Larnaca. > **Tip:** Kition's strategische ligging aan de kust, in combinatie met de rijke kopervoorraden, speelde een sleutelrol in de economische bloei en de ontwikkeling van diverse handelsrelaties met Mediterrane beschavingen. > **Tip:** De aanwezigheid van invloeden van verschillende culturen (Myceense Grieken, Feniciërs, Egyptenaren, Perzen, Grieken, Romeinen) in Kition maakt de stad een uitzonderlijk interessant studieobject voor archeologen die op zoek zijn naar culturele interacties en transformaties. --- # Metaalbewerking en economie in Kition Dit onderwerp verkent de economische rol van koper in Kition en Cyprus, de metaalbewerkingsprocessen in de werkplaatsen en de historische export van koper. ### 3.1 De economische betekenis van koper Cyprus, en specifiek Kition (nabij het huidige Larnaca), stond historisch bekend om zijn rijke kopervoorraden. Deze natuurlijke rijkdom vormde de economische ruggengraat van de stad, wat leidde tot een bloeiende handel en welvaart. Kition's strategische ligging als havenstad faciliteerde de contacten en handel met diverse culturen, waaronder de Grieken, Romeinen, Egyptenaren en Mesopotamiërs. De economische activiteiten waren divers en evolueerden door de eeuwen heen, maar metaalbewerking, met name koperverwerking, bleef een constante factor. ### 3.2 Metaalbewerking in Kition Metaalbewerking, met name de verwerking van koper, was een cruciaal onderdeel van de economie in Kition. De noordelijke werkplaatsen in het Kathari-gebied werden specifiek gebruikt voor koperverwerking. Hoewel er geen directe bewijzen zijn van het smelten van koper ter plaatse (zoals een overvloed aan koperslakken), wordt aangenomen dat het koper hier werd geraffineerd en/of in vorm gegoten. Opmerkelijk is de vondst van beenas in de werkplaatsen. Dit suggereert dat botten en botfragmenten mogelijk werden gebruikt als brandstof ter vervanging van houtskool. Dit kon twee problemen tegelijk oplossen: een potentieel overschot aan botten van dierenoffers en een tekort aan hout. Het verbrande beenas kon vervolgens worden gebruikt voor toepassingen zoals de productie van kupels (voor het scheiden van edelmetalen), smeltkroezen en mallen. Hoewel er geen mallen in Kathari zijn teruggevonden, wijst het metaalafval erop dat koper mogelijk werd gerecycled. De westelijke werkplaatsen in Kathari leken daarentegen gericht te zijn op de textielnijverheid, met name voor de productie van zeilen. Beide werkplaatsen waren niet publiek toegankelijk, wat mogelijk te maken had met de hoge status van koper en de noodzaak om deze materialen af te schermen. ### 3.3 Metaalbewerking in Cyprus en de export van koper De koperbewerking was een fenomeen dat heel Cyprus omvatte. Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er al sprake van een aanzienlijke export van koper, zoals blijkt uit vondsten zoals het scheepswrak van Ulu Burun. Hoewel koperen voorwerpen uit de 14e en 13e eeuw v.Chr. ondervertegenwoordigd zijn in de archeologische vondsten, is koper uit de 12e eeuw v.Chr. juist sterk oververtegenwoordigd. Dit wordt verklaard door de enorme toename van de vraag naar koper in de 12e eeuw v.Chr., waardoor eerder geproduceerd koper werd gerecycleerd. > **Tip:** Het recyclen van koper was een economisch verantwoorde praktijk in de oudheid, waarbij elk stukje metaal waardevol was. Dit kon zelfs leiden tot het plunderen van graven en tombes voor oud koper. Koper was niet alleen een economisch product, maar vertegenwoordigde ook macht, zowel politiek als religieus. Religieuze autoriteiten probeerden de productie en verspreiding van koper te controleren via rituelen en geloofssystemen. ### 3.4 Archeologische opgravingen en specifieke sites Kition is onderwerp geweest van diverse opgravingsperiodes, beginnend met schattenjagers en amateurarcheologen, gevolgd door meer systematische expedities. De Zweedse Cyprus Archaeological Expedition onder leiding van Einar Gjerstad voerde in 1929 de eerste systematische opgravingen uit, met een focus op Pampoula. Vassos Karageorghis leidde vanaf 1959 lange tijd de opgravingen van het Department of Antiquities van Cyprus, met bijzondere aandacht voor het heilige complex in Kathari. De Franse expeditie van de Universiteit van Lyon is sinds 1974 actief, met onderzoek op Pampoula en de oude haven. #### 3.4.1 Pampoula (Bamboula) Bamboula of Pampoula werd voor het eerst opgegraven in 1976. Hier werden scheepsloodsen, vermoedelijk voor Trimenen (snelle oorlogsschepen), gevonden. Deze loodsen, die mogelijk 40 meter lang waren, dienden waarschijnlijk voor het stallen en drogen van schepen. Dit suggereert dat Pampoula een militaire haven was die tot de 4e eeuw v.Chr. in gebruik was. De site is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, waardoor archeologen een gedetailleerd beeld hebben van de vroegere kustlijn. Naast deze militaire haven werd ook een tweede, vermoedelijk commerciële haven, geïdentificeerd, maar deze is nog niet opgegraven. #### 3.4.2 Kathari Kathari, gelegen ten noorden van Pampoula, staat bekend om zijn religieuze en rituele functies. De vroegste vondsten dateren uit de periode 1300-1190 v.Chr. Het gebied kent meerdere lagen door het lange gebruiksperiodes. * **Tempel 1:** Het grootste heiligdom, toegankelijk via meerdere ingangen, waaronder een monumentale westelijke ingang via Temenos B en een kleinere noordelijke ingang die verbonden was met de werkplaatsen. De zuidelijke ingang, met traptreden, wijst op een verhoogde positie van de tempel. * **Tempel van Astarte:** Gebouwd op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 rond 1000 v.Chr., na de komst van de Feniciërs. Astarte was een belangrijke godin van vruchtbaarheid, leven en maritieme handel. * **Temenoi (Temenos A en B):** Afgebakende heilige gebieden. Temenos B was de monumentale ingang van Tempel 1 en was versierd met witte ashlar-blokken en heilige horens. Temenos A was eenvoudiger, maar vondsten van altaren en bewerkte blokken suggereren mogelijke rituele functies, mogelijk voor dierenoffers. De aanwezigheid van een oven en koperslakken in Temenos A heeft ook gesuggereerd dat dit een verlenging van de koperwerkplaatsen kon zijn. * **Tempel 2:** Minder monumentaal aan de buitenkant, maar met ashlar-blokken aan de binnenkant. De toegang was beperkt, via een vestibule, en bood ook een verbinding met Temenos B. * **Tempel 4 en 5:** Beschreven als 'twin temples', mogelijk gewijd aan respectievelijk een vrouwelijke en mannelijke godheid, gebaseerd op gevonden attributen. Tempel 4 was monumentaal, met ashlar-blokken en een waterput voor rituele reiniging. Tempel 5 was toegankelijker. #### 3.4.3 Chrysopolitissa Chrysopolitissa, wat 'Gouden stad' betekent, wordt gekenmerkt door de vondst van rijke graven en woonwijken. De Panagia Chrysopolitissa kerk staat er nog steeds. #### 3.5 Bekende vondsten * **Faience rhyton:** Een artefact uit de 13e eeuw v.Chr., gevonden in Chrysopolitissa, versierd met afwisselend rode en gele dieren, jagers en een abstract ontwerp. * **Laat-Romeinse waterput:** Een uitzonderlijke vondst in Bamboula uit de 4e eeuw n.Chr., uitgerust met een wiel en een hefsysteem (Alakati), wat zeldzaam is voor de Romeinse periode op Cyprus. * **Stele van Sargon II van Assyrië:** Ontdekt in de oude haven van Kition, daterend uit ongeveer 707 v.Chr. De stele, gemaakt van lokaal basaltgesteente, toont koning Sargon II en symbolen van godheden. De oorspronkelijke locatie van de stele is onbekend. --- # Belangrijke vondsten en artefacten Dit onderwerp behandelt specifieke, significante artefacten en vondsten uit Kition, waaronder de Faience rhyton, de laat-Romeinse waterput en de stele van Sargon II, en plaatst deze in hun archeologische context. ### 4.1 Archeologische context en opgravingen in Kition Kition, gelegen nabij het huidige Larnaca aan de zuidoostkust van Cyprus, was een strategische havenstad met een rijke geschiedenis die teruggaat tot de 13de eeuw v.Chr. De stad kende perioden van Myceense, Fenicische, Egyptische, Perzische en Romeinse invloed, wat resulteerde in een diverse archeologische vondsten. Belangrijke opgravingssites zijn Chrysopolitissa, Kathari, Bamboula/Pampoula, Mantovani en Pervolia. De koperreserves op Cyprus speelden een cruciale rol in de economische bloei van Kition, wat leidde tot een bloeiende handel en metaalbewerking. De stad werd gesticht door Myceense Grieken in de Late Bronstijd (13de-12de eeuw v.Chr.), die er een stedelijk centrum met leemtichelgebouwen vestigden. Na verwoesting werd de stad heropgebouwd en kwamen Fenicische handelaren naar Kition, wat de stad een industriële functie gaf. In de vroege ijzertijd vestigden de Feniciërs zich permanent, wat een bloeiperiode inluidde. Vanaf 1000 v.Chr. bleven delen van de stad bewoond, met een toenemende Fenicische religieuze invloed en de ontwikkeling tot een havenstad. Vanaf de 6de eeuw v.Chr. kende Kition Egyptische en later Perzische heerschappij, terwijl de bevolking voornamelijk Fenicisch bleef, met nadruk op scheepsbouw en internationale handel. De ontdekking van koper bleef essentieel voor metaalbewerking. In de 4de eeuw v.Chr. viel Kition onder Ptolemaeïsche heerschappij, wat het einde betekende van de Fenicische politieke en religieuze afhankelijkheid, hoewel de Fenicische bevolking bleef en Hellenistische invloeden toenamen. In de 1ste eeuw v.Chr. werd Kition opgenomen in het Romeinse provinciale systeem, wat economisch voorspoed bracht ondanks aardbevingen in de 1ste en 4de eeuw n.Chr. Het uiteindelijke verval van de stad is niet duidelijk, maar waarschijnlijk daalde de handel geleidelijk en verschoof deze van internationaal naar lokaal. De systematische archeologische opgravingen begonnen in 1929 met de Swedish Cyprus Archaeological Expedition onder leiding van Einar Gjerstad, die zich met name richtte op Pampoula. Het Department of Antiquities van Cyprus, onder Vassos Karageorghis, voerde van 1959 tot 1981 uitgebreid onderzoek uit, met een focus op Kathari. Sinds 1974 is de Franse expeditie van de Universiteit van Lyon actief in Pampoula en de oude haven van Kition. ### 4.2 Belangrijke Opgravingssites #### 4.2.1 Pampoula (Bamboula) Bamboula, ook wel Pampoula genoemd, werd voor het eerst opgegraven in 1976. Initieel werd het heiligdom onderzocht, gevolgd door de ontdekking van scheepsloodsen (neosoikoi) in het noorden. Deze loodsen waren vermoedelijk 40 meter lang en dienden voor de opslag van snelle oorlogsschepen (Trimenen) om te drogen, wat wijst op het militaire karakter van de haven tot de 4de eeuw v.Chr. Deze site is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, wat een gedetailleerd beeld geeft van de architectuur en de kustlijn van Kition. Een tweede, waarschijnlijk commerciële haven, is nog niet opgegraven. #### 4.2.2 Kathari Kathari, gelegen 500 meter ten noorden van Pampoula, bevat de vroegste vondsten daterend uit 1300-1190 v.Chr. Hier bevindt zich een deel van de verdedigingsmuur van het oude Kition, oorspronkelijk rechtgetrokken in 1300 v.Chr. en in 1200 v.Chr. heropgebouwd als een cyclopische muur met ashlar-blokken. Kathari staat voornamelijk bekend als heiligdomgebied met meerdere lagen door langdurig gebruik. **Tempel 1:** Dit is het grootste heiligdom met drie ingangen (zuid, west, noord). De zuidelijke ingang via doorgang A kende vijf traptreden, wat duidt op een verhoogde ligging. De westelijke ingang via temenos B was monumentaal. De noordelijke ingang was klein en verbonden met werkplaatsen, vermoedelijk voor personeel. **Tempel van Astarte:** Op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 werd in de 9de eeuw v.Chr., na de Fenicische vestiging, een nieuwe tempel gebouwd voor Astarte, een belangrijke godin voor Fenicische en Cypriotische culturen, geassocieerd met vruchtbaarheid, leven en maritieme handel. Deze tempel dateert uit vloer 3 (circa 850-707 v.Chr.). **Temenoi:** In Kathari bevonden zich twee temenoi (afgebakende heilige gebieden). Temenos B, de monumentale ingang van Tempel 1, was opgebouwd uit witte ashlar-blokken en er werden twee heilige hoorns gevonden. Temenos A was bescheidener, met een oven en koperslakken, wat mogelijk duidt op een verlenging van koperwerkplaatsen, hoewel de aanwezigheid van altaren en bewerkte blokken (mogelijk voor dierenoffers) een rituele functie suggereert. **Tempel 2:** Gelegen ten zuiden van temenos B en ten oosten van Tempel 1, had Tempel 2 minder monumentale buitenzijde maar ashlar-blokken aan de binnenzijde. De toegang was beperkt via een vestibule (kamer 24B) en verbonden met temenos B. **Tempel 4 en 5:** Deze 'twin temples' bevinden zich in het oosten van Kathari. Tempel 4, gewijd aan een vrouwelijke godheid, was monumentaal met ashlar-blokken en had een waterput bij de ingang voor rituele reiniging. Tempel 5, vermoedelijk gewijd aan een mannelijke godheid met stierenattributen, was minder monumentaal en zeer toegankelijk, vergelijkbaar met temenos A. **Werkplaatsen:** De werkplaatsen ten noorden en westen van Tempel 1 waren waarschijnlijk bedoeld voor de textielnijverheid (zeilen) en metaalbewerking (koper). Deze waren niet publiek toegankelijk, de noordelijke werkplaatsen vanwege de hoge status van koper. Grote doorgangen dienden mogelijk voor ventilatie of transport van zware materialen. #### 4.2.3 Metaalbewerking in Kition en op Cyprus Metaalbewerking was essentieel voor de economie van Kition en Cyprus dankzij de koperrijkdom. Het laatste bewijs van metaalbewerking in de workshops van Kathari dateert van vloer II (circa 1100-1000 v.Chr.), waarschijnlijk na schade door een aardbeving. In de noordelijke workshops werd koper waarschijnlijk geraffineerd en gegoten, met beperkt bewijs van smelten. Opvallend is de grote hoeveelheid beenas, wat suggereert dat botten als brandstof werden gebruikt, een oplossing voor houttekorten en overschotten van botten van dierenoffers. Been as kon gebruikt worden voor de productie van kupels en smeltkroezen, hoewel mallen ontbraken. Koper werd waarschijnlijk gerecycleerd, gezien het gebrek aan koper in depots en de grote hoeveelheid metaalafval. Op Cyprus was koperbewerking cruciaal. Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er een aanzienlijke koperuitvoer, zoals blijkt uit het schipswrak van Ulu Burun. Koperen voorwerpen uit de 12e eeuw v.Chr. zijn oververtegenwoordigd, wat duidt op een verhoogde vraag en recyclage van eerder geproduceerd koper, zelfs door het plunderen van graven. Koper was zo waardevol dat het synoniem stond aan macht en religieuze autoriteiten probeerden de productie en verspreiding ervan te controleren. #### 4.2.4 Chrysopolitissa Chrysopolitissa, ook wel Area I-III genoemd, dankt zijn naam aan de vele rijke graven en tombes, zoals Tombe 9 met de resten van 48 individuen. Dit gebied bevatte voornamelijk woonwijken en de huidige Panagia Chrysopolitissa kerk. ### 4.3 Enkele bekende vondsten #### 4.3.1 Faience rhyton Deze rhyton, gevonden in Chrysopolitissa boven de ingang van tombe 4/5, dateert uit de 13de eeuw v.Chr. en is 26,8 cm hoog en 11,9 cm in diameter. Het versierde object uit faience toont in drie registers dieren (rood en geel), jagers met kilts en hoofddeksels, en abstracte ontwerpen, met plantenmotieven. Het oor en een deel van de tuit ontbreken. Het bevindt zich momenteel in het Cyprus National Museum in Nicosia. #### 4.3.2 Laat-romeinse waterput Bij opgravingen in Bamboula werd een uitzonderlijke waterput uit de 4de eeuw n.Chr. (Romeinse periode) gevonden. Dit is een zeldzame vondst uit deze periode in Kition. De put was uitgerust met een wiel en hefsysteem, bekend als 'Alakati'. Een vergelijkbare waterput werd later in Nicosia gevonden. De precieze functie van deze waterput is nog onderwerp van discussie. #### 4.3.3 De stele van Sargon II van Assyrië Deze Neo-Assyrische stele, ontdekt in 1844 in de oude haven van Kition, dateert waarschijnlijk uit 707 v.Chr., gebaseerd op de spijkerschriftinscriptie die het derde regeringsjaar van koning Sargon van Babylon vermeldt. De 2,9 meter hoge stele, gehouwen uit basaltsteen (gabbro), toont koning Sargon II met 8 symbolen van godheden. De stele, die zich in het museum van Berlijn bevindt met een replica in Larnaca, werd tijdens het transport zwaar beschadigd. De Assyrische oorsprong suggereert dat Assyrische beeldhouwers lokaal werkten. Vanwege de secundaire vindpositie is de oorspronkelijke locatie van de stele onbekend. > **Tip:** De context van vondsten zoals de stele van Sargon II is cruciaal. Hoewel de stele zelf uit Assyrië komt, wijst het gebruik van lokaal basalt op Assyrische ambachtslieden die ter plaatse werkten, wat de culturele en economische banden van Kition illustreert. > **Tip:** Bij het bestuderen van de Faience rhyton, let op de iconografie (dieren, jagers, planten) en de structurele kenmerken (registers, ontbrekende delen). Dit geeft inzicht in de artistieke vaardigheden en mogelijke symboliek van de 13de eeuw v.Chr. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Periode in de prehistorie die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschappen en wapens, en die in het Middellandse Zeegebied grofweg duurde van circa 1600 tot 1100 v.Chr. | | Myceense Grieken | Beschaving die bloeide op het Griekse vasteland en Kreta tijdens de late bronstijd, bekend om hun paleiscomplexen, schrift en oorlogsvoering. | | Fenicische handelaren | Mensen uit Fenicië, een oude beschaving in het oostelijke Middellandse Zeegebied, die bekend stonden om hun maritieme handel en kolonisatie. | | Vroege IJzertijd | Periode die volgde op de bronstijd, gekenmerkt door de opkomst van ijzeren werktuigen en wapens, en die in het Middellandse Zeegebied grofweg duurde van circa 1100 tot 750 v.Chr. | | Hellenistische invloeden | Culturele en artistieke kenmerken die voortkwamen uit de verspreiding van de Griekse cultuur na de veroveringen van Alexander de Grote, die zich verspreidden over een groot gebied. | | Romeinse provinciale systeem | De organisatie van door Rome veroverde gebieden in administratieve eenheden, genaamd provincies, die werden bestuurd door Romeinse ambtenaren. | | Stratigrafie | Een principe in de archeologie dat de studie van aardlagen en de opeenvolging ervan omvat om de relatieve datering van artefacten te bepalen. | | Heilige complex | Een gebied dat speciaal is aangewezen voor religieuze doeleinden, vaak met tempels, altaren en andere cultusgebouwen. | | Scheepsloodsen (Neosoikoi) | Gebouwen speciaal ontworpen voor het opslaan van schepen, vaak langs de kust of in havens, om ze te beschermen tegen de elementen en voor onderhoud. | | Trimenen | Een type snel oorlogsschip uit de oudheid, met drie rijen roeiers aan elke kant van het schip, gebruikt voor gevechten op zee. | | Cyclopische muur | Een type verdedigingsmuur gebouwd met grote, onbewerkte stenen, kenmerkend voor Myceense architectuur. | | Ashlar-blokken | Zorgvuldig gesneden en vierkante stenen die worden gebruikt in de bouw, vaak voor monumentale gebouwen en verfijnde architectuur. | | Temenos | Een afgebakend heilige ruimte, vaak in de open lucht, gebruikt voor religieuze rituelen en ceremonies. | | Heilige hoorns | Symbolische objecten, vaak in de vorm van horens, die geassocieerd worden met religieuze rituelen en cultusplaatsen. | | Kupels | Kleine, hittebestendige bakjes die gebruikt worden bij de raffinage van metalen om edelmetalen te scheiden van basismetalen door middel van vuur. | | Smeltkroezen | Hittebestendige containers die worden gebruikt voor het smelten van metalen, legeringen of glaswerk bij hoge temperaturen. | | Stele | Een rechtopstaande steen of kolom, vaak versierd met inscripties of afbeeldingen, die diende als monument, grensmarkering of herdenkingssteen. | | Gabbro | Een donkergekleurd, grofkorrelig stollingsgesteente dat vaak voorkomt op Cyprus en werd gebruikt voor de vervaardiging van beelden en monumenten. |

# Definitie en geschiedenis van archeologie Archeologie is de tak van de geschiedenis die zich bezighoudt met de materiële sporen van het verleden van de mens en systematisch de overblijfselen opspoort en interpreteert om inzicht te krijgen in menselijke samenlevingen uit het verleden. ### 1.1 Wat is archeologie? Archeologie wordt gedefinieerd als de wetenschap die zich toelegt op het systematisch opsporen en interpreteren van materiële overblijfselen om inzicht te verwerven in alle facetten van menselijke samenlevingen uit het verleden. Archeologen houden zich bezig met wat de mens heeft gemaakt, zoals gereedschap, wapens, huizen, graven en tempels. Het vakgebied strekt zich uit van de prehistorie tot aan de hedendaagse tijd. ### 1.2 Archeologie vóór de renaissance Vóór de renaissance was er geen sprake van archeologie in de moderne zin. Enkele vroege voorbeelden van interesse in het verleden zijn: * **Babylonische koning Nabonidus (555-538 v.C.)**: Deze koning organiseerde de opgraving van een tempel en richtte een soort museum in. * **Griekse en Romeinse wereld**: Hoewel er geen archeologie *sensu stricto* bestond, werd de term "archaiologia" door Plato gebruikt om de wetenschap van het verleden aan te duiden. Helena, de moeder van Constantijn, zou opgravingen in Jeruzalem hebben verricht. * **Middeleeuwen**: In deze periode was er weinig aandacht voor archeologie. Kennis werd voornamelijk uit teksten gehaald. De bescherming van de zuil van Traianus in Rome (1162) gebeurde niet op basis van wetenschappelijke gronden. ### 1.3 Archeologie voor de 19e eeuw: twee stromingen In de periode vóór de 19e eeuw ontwikkelden zich twee belangrijke archeologische stromingen: #### 1.3.1 Kunstgeschiedenis en de Middellandse Zee Deze stroming richtte zich voornamelijk op de klassieke oudheid rond de Middellandse Zee en werd gekenmerkt door: * **Verzamelen en beschrijven van antiquiteiten**: Figuren zoals Ulisse Aldrovandi (1522-1604) catalogiseerden antieke collecties. * **Dilettanti**: Groepen, zoals de *Society of Dilettanti* (opgericht in Londen in 1734), die zich bezighielden met het verzamelen en bestuderen van antieke kunst en monumenten. * **Joachim Winckelmann (1717-1768)**: Wordt beschouwd als de grondlegger van de klassieke archeologie, met nadruk op de superioriteit van de Griekse kunst. * **Eerste grote opgravingen**: Pompeii en Herculaneum werden vanaf de 18e eeuw systematisch opgegraven. * **Napoleon Bonaparte's veldtocht in Egypte (1798)**: Leidde tot de ontdekking van de Steen van Rosetta en de latere ontcijfering van de Egyptische hiëroglyfen door François Champollion (1790-1832) in 1822. * **Oprichting van instituten en scholen**: In de 19e eeuw werden diverse Britse, Duitse en Franse scholen en universitaire instituten voor kunstgeschiedenis en archeologie opgericht. * **Belangrijke figuren**: Austen Henry Layard (Mesopotamië), Henry Rawlinson (ontcijfering spijkerschrift), Heinrich Schliemann (Troje en Mycene), William Flinders Petrie (veldtechnieken in Egypte), Howard Carter (graf van Toetanchamon), en Arthur Evans (Knossos en de Minoïsche beschaving) waren sleutelfiguren in deze stroming. * **Lokale bijdragen**: Ook minder bekende figuren, zoals de Belgische gebroeders Louis en Henri Siret (onderzoek naar de Spaanse Bronstijd), leverden belangrijk werk. #### 1.3.2 Antiquarisme en Noord-West-Europa Deze stroming richtte zich meer op de lokale monumenten en de oudheid in Noord-West-Europa: * **Engeland**: John Leland (1506-1552) was een vroege koninklijke oudheidkundige. In de 17e eeuw kwam veldonderzoek op, met figuren als John Aubrey (1626-1697) en William Stukeley (1687-1765), bekend van hun werk aan Stonehenge. De *Society of Antiquaries* werd opgericht in 1718. * **Scandinavië**: Johannes Bureus (1568-1652), de eerste Zweedse rijksarcheoloog, onderzocht runen. Ole Worm (1588-1654) stelde een museum (Museum Wormianum) samen. In 1662 werd de eerste leerstoel voor oudheidkunde opgericht aan de Universiteit van Uppsala. * **Frankrijk**: Naast aandacht voor de mediterrane wereld, waren er ook ontwikkelingen in de nationale archeologie, zoals het onderzoek van het megalithische graf van Cocherel en het graf van Childeric (17e eeuw). Napoleon III liet onderzoeken verrichten naar Romeinse kampen in Gallië en richtte de *Direction des Monuments Historiques* op. * **Amerika**: In Amerika begon de studie van sites zoals Palenque (Maya) en de 'Mound Builders' (pre-Columbiaanse culturen) sporadisch in de 18e eeuw en intensiever in de 19e eeuw. ### 1.4 De 19e eeuw: Drieperioden-systeem, typologie en geologie De 19e eeuw was een cruciale periode voor de ontwikkeling van de archeologie als wetenschap, met belangrijke concepten en inzichten: #### 1.4.1 Het Drieperioden-systeem en typologie * **Oudheidse concepten**: Al in de oudheid werd gesproken over gouden, zilveren, bronzen en ijzeren tijdperken, vaak met een regressieve visie (van goed naar slecht). * **Ontwikkeling in de 19e eeuw**: Het drieperioden-systeem (steentijd, bronstijd, ijzertijd) werd uitgedacht, met een progressieve visie op technologische ontwikkeling. * **Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865)**: Creëerde een classificatie van archeologische artefacten voor het Nationaal Museum van Kopenhagen. * **Jens J. Asmussen Worsaae (1821-1885)**: Bouwde het drieperioden-systeem verder uit en droeg bij aan het begrip van stratigrafie, paleobotanica en veengebieden. * **Typologie**: * **Oscar Montelius (1843-1921)**: Legde de basis voor de typologie, het rangschikken van artefacten in chronologische sequenties op basis van hun vorm, productietechniek en andere kenmerken. Dit ging uit van een wetmatige en herkenbare ontwikkeling van artefacten. #### 1.4.2 Invloed van de Geologie De geologie, die zich in de 18e eeuw tot een wetenschap ontwikkelde, had een fundamentele impact op de archeologie: * **Ouderdom van de aarde**: Geleerde zoals James Hutton (1726-1797) met zijn *Theory of the Earth* (1785) en Charles Lyell (1797-1875) stelden de ouderdom van de aarde vast, wat indruiste tegen de bijbelse chronologie (bv. de berekening van aartsbisschop Usscher uit 1658 die de schepping op 25 oktober 4004 v.C. plaatste). * **Stratigrafie en context**: Twee kernprincipes uit de geologie werden cruciaal voor de archeologie: * **Stratigrafie**: De studie van opeenvolgende lagen gesteente of sediment, waarbij de onderste lagen ouder zijn dan de bovenste. * **Principe van de context**: De betekenis en datering van een artefact zijn afhankelijk van de laag waarin het is gevonden en de objecten waarmee het geassocieerd is. * **Vroege mens en geologie**: Figuren als Jacques Boucher de Crèvecoeur de Perthes (1788-1868) deden onderzoek naar de vroege steentijd. De ideeën van Charles Darwin (*The Origin of Species*, 1859) en T.H. Huxley (*Man's Place in Nature*, 1863) over de evolutie versterkten de notie van een lange menselijke geschiedenis. ### 1.5 De 20e eeuw en verder De 20e eeuw kende verdere ontwikkelingen, met verschillende benaderingen en specialisaties: * **Cultuurhistorische aanpak (eerste helft 20e eeuw)**: Gericht op het reconstrueren van geschiedenis met materiële resten. Belangrijke concepten waren 'cultuur' (groepering van artefacten met gedeelde stijl en traditie) en 'diffusionisme' (verspreiding van culturele innovaties via contacten, uitwisselingen en migraties). Vere Gordon Childe (1892-1957) was een sleutelfiguur. * **Ontwikkeling van opgravingstechnieken**: Verbeteringen in gedetailleerde plannen, coupes en lokalisatie van objecten door archeologen zoals General Lane Fox Pitt-Rivers, Sir Mortimer Wheeler en Albert Egges van Giffen. * **Wereldarcheologie**: Expansie naar diverse regio's met ontdekkingen van onder andere het Terracottaleger (China) en onderzoek op Paaseiland. Louis Leakey, Mary Leakey en Raymond Dart leverden belangrijke bijdragen. * **Na WO II**: De invloed van de Angelsaksische wereld nam toe. Kritiek op de cultuurhistorische archeologie leidde tot de opkomst van: * **Ecologische archeologie**: Met nadruk op de relatie tussen mens en milieu (Grahame Clark). * **New Archaeology (procesmatige archeologie)**: Met Lewis Binford als een van de voortrekkers. Deze stroming benadrukte dat archeologie verklarend moet zijn, cultuur als een systeem beschouwt, en focust op universele patronen in culturele processen. Het is een deductieve benadering met gebruik van kwantitatieve methoden en statistiek. * **Post-processuele / post-moderne archeologie**: Benadrukt de rol van symbolen, context, diverse interpretaties en de subjectiviteit van de onderzoeker (Ian Hodder). Dit leidde tot nieuwe thematische grenzen en specialisaties zoals post-middeleeuwse archeologie en conflict archeologie. * **"Garbage Archaeology"**: Studie van afval om inzicht te krijgen in hedendaagse en recente samenlevingen (William Rahtje). * **Gender Archaeology**: Onderzoek naar de rol van gender in het verleden. * **Contract archeologie / Development-led Archaeology**: Archeologisch onderzoek gedreven door ontwikkelingsprojecten en wetgeving. * **21e eeuw**: Verdere technologische ontwikkelingen zoals aDNA-analyse en Sr-isotopenanalyses bieden nieuwe inzichten in menselijke mobiliteit en verwantschap. --- # Ontwikkelingen in de 19e en 20e eeuw De 19e en 20e eeuw markeren een periode van significante transformatie in de archeologie, gekenmerkt door de ontwikkeling van systematische methoden, theoretische kaders en een bredere reikwijdte van onderzoek. ### 2.1 Archeologie vóór de 19e eeuw Vóór de 19e eeuw was er nauwelijks sprake van archeologie in de moderne zin. Enkele vroege voorlopers zijn: * **Babylonische periode:** Koning Nabonidus en zijn dochter En-nigaldi-Nanna voerden opgravingen uit en richtten een tempel in als een soort museum. * **Griekse en Romeinse wereld:** Hoewel het concept 'archaiologia' (wetenschap van het verleden) bestond, was er geen systematisch archeologisch onderzoek. Helena, de moeder van Constantijn, deed opgravingen in Jeruzalem. * **Middeleeuwen:** Er was geen notie van archeologie; men kopieerde voornamelijk klassieke teksten. Bescherming van monumenten, zoals de zuil van Traianus, gebeurde zonder wetenschappelijke grondslag. ### 2.2 Archeologie in de 19e eeuw De 19e eeuw zag de opkomst van twee belangrijke stromingen en de ontwikkeling van cruciale methodologische en theoretische concepten. #### 2.2.1 Kunstgeschiedenis en de Middellandse Zee Deze stroming richtte zich op de klassieke oudheid, voornamelijk rond het Middellandse Zeegebied. * **Antiquarisme en verzamelen:** De interesse in antiek begon met het verzamelen en beschrijven van objecten. * **Belangrijke figuren:** * **Joachim Winckelmann** (1717-1768) wordt beschouwd als de grondlegger van de klassieke archeologie en theoreticus over Griekse kunst. * **Comte de Caylus** (1692-1765) bestudeerde en verzamelde antiquiteiten en besteedde aandacht aan lokale archeologie. * **Eerste grote opgravingen:** * **Pompeï en Herculaneum:** Opgravingen begonnen in het begin van de 18e eeuw, systematisch vanaf respectievelijk 1709/1738 en 1748. * **Napoleon Bonaparte in Egypte (1798):** Dit leidde tot de ontdekking van de Steen van Rosetta en de latere ontcijfering van hiërogliefen door François Champollion in 1822. * **Voortzetting van de traditie:** Oprichting van scholen (Britse, Duitse, Franse) en universitaire instituten. * **Invloedrijke archeologen:** * **Austen Henry Layard:** Actief in Mesopotamië. * **Henry Rawlinson:** Ontcijferde het spijkerschrift. * **Heinrich Schliemann:** Ontdekte Troje en Mycene. * **William Flinders Petrie:** Pionierde met veldtechnieken in Egypte en ontwikkelde seriatie (sequentie-datering). * **Howard Carter:** Ontdekte het graf van Toetanchamon. * **Arthur Evans:** Legde Knossos en de Minoïsche beschaving bloot. * **Belgische bijdragen:** De gebroeders Louis en Henri Siret brachten de Spaanse Bronstijd in kaart. #### 2.2.2 Antiquarisme en Noord-West-Europa Deze stroming richtte zich meer op lokale monumenten en werd gedreven door een interesse in het verleden van eigen bodem. * **Engeland:** * **John Leland** (1506-1552) was koninklijk antiquaar. * **John Aubrey** (1626-1697) en **William Stukeley** (1687-1765) voerden veldonderzoek uit en verbonden hun namen aan Stonehenge. * Oprichting van de **Society of Antiquaries** in 1718. * **Scandinavië:** * **Johannes Bureus** (1568-1652) was de eerste Zweedse rijksarcheoloog. * **Ole Worm** (1588-1654) stichtte het Museum Wormianum. * De eerste leerstoel voor oudheidkunde werd opgericht aan de Universiteit van Uppsala in 1662. * **Frankrijk:** * Onderzoek naar het megalithische graf van Cocherel en het graf van Childeric in Doornik (17e eeuw). * **Napoleon III** stimuleerde onderzoek naar Romeinse kampen in Gallië en richtte de Direction des Monuments Historiques op. * Opgravingen in Alesia en onderzoek naar vindplaatsen als Carnac en Gavrinis. * **Amerika:** * Vroege beschrijvingen van steden als Palenque (Maya). * 19e-eeuwse studies naar de "Mound Builders" (diverse pre-Columbiaanse culturen). #### 2.2.3 Het drieperioden-systeem en typologie Deze concepten vormden de basis voor de chronologische datering en classificatie van artefacten. * **Het drieperioden-systeem:** Oorspronkelijk bedacht door **Christian Jürgensen Thomsen** (1788-1865), waarbij artefacten werden ingedeeld in steen-, brons- en ijzertijd. Dit systeem reflecteert de 19e-eeuwse focus op technologische vooruitgang. * **Typologie:** Verder ontwikkeld door **Jens J. Asmussen Worsaae** (1821-1885) en **Oscar Montelius** (1843-1921). Dit houdt in dat artefacten worden gerangschikt op basis van hun ontwikkeling in vorm, productietechniek en andere kenmerken, om zo een chronologische sequentie op te stellen. #### 2.2.4 Invloed van de geologie De geologie, die zich in de 18e eeuw ontwikkelde, bood een nieuw perspectijde op de ouderdom van de aarde en de mensheid. * **Stratigrafie:** De studie van aardlagen, zoals uiteengezet door **James Hutton** (1726-1797) in zijn *Theory of the Earth* en verder ontwikkeld door **Charles Lyell** (1797-1875), werd een essentieel principe voor archeologische datering. * **Principe van context:** De positie van een artefact binnen de gelaagdheid gaf informatie over de ouderdom en relatie tot andere vondsten. * **Uitdaging van bijbelse chronologie:** Geleerden als Usscher (1658) stelden de bijbelse chronologie ter discussie, wat in de 18e en 19e eeuw controversieel was. * **Vroege Steentijd onderzoek:** Jacques Boucher de Crèvecoeur de Perthes deed onderzoek in de Somme-vallei naar bewijzen van vroege menselijke aanwezigheid. * **Evolutietheorie:** De publicatie van *On the Origin of Species* door **Charles Darwin** (1859) en *Man's Place in Nature* door T.H. Huxley (1863) had een diepgaande impact op het begrip van de menselijke geschiedenis. ### 2.3 Archeologie in de 20e eeuw De 20e eeuw zag een verdere professionalisering, diversificatie van methoden en de opkomst van nieuwe theoretische scholen. #### 2.3.1 Cultuurhistorische archeologie (eerste helft 20e eeuw) Deze benadering streefde ernaar geschiedenis te reconstrueren met materiële resten, analoog aan hoe historici teksten gebruiken. * **Cultuur en diffusionisme:** * **Cultuur:** Gevormd door artefacten die in een bepaald gebied voorkomen, gekenmerkt door dezelfde traditie of stijl en uit dezelfde periode stammen. * **Diffusionisme:** De theorie dat culturen en innovaties zich verspreiden via contacten, uitwisselingen en migraties, vaak van "superieure" naar minder ontwikkelde beschavingen. * **Belangrijke figuren:** * **Vere Gordon Childe** (1892-1957) besteedde aandacht aan economische, ideologische en sociale kenmerken van culturen en onderzocht concepten als de Neolithische en stedelijke revolutie. * **Gustaf Kossinna** was een belangrijke vertegenwoordiger van de cultureel-historische school in Duitsland. * **Verbeterde opgravingstechnieken:** Ontwikkeling van gedetailleerde plannen, coupes en nauwkeurige lokalisatie van objecten door archeologen als **General Lane Fox Pitt-Rivers** (°1837-1900) en **Sir Mortimer Wheeler** (°1890-1976), en **Albert Egges van Giffen** (°1884-1973). * **Wereldarcheologie:** Onderzoek op grote schaal, bijvoorbeeld door **Louis Leakey**, **Mary Leakey** en **Raymond Dart** in Afrika, en de ontdekking van het Terracottaleger in China. #### 2.3.2 Na WO II: Invloed Angelsaksische wereld en nieuwe methoden Na de Tweede Wereldoorlog nam de invloed van de Angelsaksische archeologie toe, met kritiek op de cultuurhistorische benadering en een grotere focus op natuurwetenschappen. * **Ecologische archeologie:** Onderzoek naar de relatie tussen mens en milieu, mede geïnspireerd door **Grahame Clark** (°1907-1995). * **Nieuwe dateringsmethoden:** De ontwikkeling van de koolstof-14 datering (door **Williard Libby** (°1908-1980)) was een revolutionaire doorbraak. #### 2.3.3 New Archaeology (Processual Archaeology) Deze beweging, prominent vanaf de jaren 1960, benadrukte een wetenschappelijke, verklarende benadering. * **Kernprincipes:** * Een cultuur wordt gezien als een systeem. * Archeologie moet verklarend zijn, niet louter beschrijvend. * Culturele processen verlopen volgens bepaalde patronen. * Deductieve aanpak: hypothesen en modellen worden getest. * Projectgericht onderzoek met kwantitatieve (statistische) benadering. * Aandacht voor depositionele en post-depositionele processen. * Optimistische visie op de mogelijkheden van archeologisch onderzoek. * **Belangrijke figuren:** **Lewis Binford** (°1930 - 2011) en **Colin Renfrew** (°1937). #### 2.3.4 Post-processuele, post-moderne archeologie Als reactie op de New Archaeology ontstond een meer interpretatieve en kritische benadering. * **Kernprincipes:** * Focus op symbolen en de diversiteit van interpretaties. * Contextuele archeologie: belang van de betekenis van objecten binnen hun context. * Erkenning van meerdere geschiedenissen en perspectieven. * Nieuwe thematische grenzen, zoals de ontwikkeling van **post-middeleeuwse archeologie** en **conflictarcheologie** (WO I). * **Garbage Archaeology:** Onderzoek naar afval, zoals door **William Rahtje** (°1945 – 2012), om hedendaagse samenlevingen te begrijpen. * **Gender Archaeology:** Analyse van genderrollen in het verleden, met onderzoekers als **Margaret Conkey** en **Maria Gimbutas**. #### 2.3.5 Contract Archaeology en hedendaagse ontwikkelingen * **Contract Archaeology (Development-led Archaeology):** Archeologisch onderzoek dat wordt uitgevoerd als onderdeel van ontwikkelingsprojecten, vaak gedreven door wetgeving. * **21e-eeuwse ontwikkelingen:** Technieken zoals **aDNA-analyse** en **Sr-isotopenanalyses** bieden nieuwe inzichten in de mobiliteit van menselijke groepen. --- # Cursusopbouw en opdrachten Dit gedeelte van de cursus behandelt de algemene structuur, de verplichte onderdelen, de benodigde literatuur en de specifieke opdrachten die studenten moeten voltooien. ### 3.1 Cursusopbouw en beoordeling De cursus is opgebouwd rondom hoorcolleges en specifieke opdrachten, met een gezamenlijk schriftelijk examen aan het einde. #### 3.1.1 Onderdeel prof. De Mulder * **Hoorcolleges:** Deze zijn verplicht. * **Opdracht:** Een filmopdracht die deel uitmaakt van de cursusvereisten. * **Examen:** Schriftelijk, gezamenlijk met prof. Crombé. * Het examen zal zich richten op de grote lijnen van het handboek, met uitzondering van de casestudies. * Aanvullend hierop zal een PP-presentatie en persoonlijke notities van de hoorcolleges een rol spelen. > **Tip:** Wees voorzichtig met het gebruik van notities van ouderejaarsstudenten, aangezien de inhoud van de cursus kan wijzigen. Het is raadzaam om wekelijks bij te houden en tijdig te beginnen met studeren vanwege de omvang van het materiaal. Raadpleeg de facultaire ondersteuning bij twijfel over de studiemethode. #### 3.1.2 Verplichte literatuur De basisliteratuur bestaat uit een handboek dat aangeschaft dient te worden. Daarnaast worden twee aanvullende werken aanbevolen: * **Handboek van de cursus:** Aan te schaffen bij De Standaard of via de studentenkringen. * **DJINDJIAN F., L’Archéologie, Théorie, methods et reconstitutions (2017):** Een grondige inleiding met een focus op de Franse visie op archeologie. * **LEHOËRFF A., L’Archéologie, Que-sais-je (2017):** Een vlot geschreven, korte inleiding tot het vakgebied. #### 3.1.3 Opdrachten Er zijn specifieke opdrachten die deel uitmaken van de cursusvereisten en cruciaal zijn voor examendeelname. ##### 3.1.3.1 Filmopdracht * **Inhoud:** Studenten dienen twee films met een archeologische achtergrond te bekijken. * **Taak:** Na het bekijken van de films schrijven studenten een opgave van twee pagina's (pp). * Deze opgave dient de persoonlijke visie op de inhoud van de films weer te geven, inclusief correctheid van de weergave, de visie op vroege mensen, en een vergelijking van de archeologische inbreng in beide films. * Correct taalgebruik is vereist. * **Indiening:** Digitaal in te dienen tegen uiterlijk vrijdag 07/12 via Ufora. * **Voorwaarde:** Het succesvol afronden van deze opdracht is een voorwaarde voor examendeelname. ### 3.2 Definities van archeologie Verschillende definities benadrukken de kern van het archeologische vakgebied: het bestuderen van het verleden door middel van materiële sporen. * **Definitie 1:** Archeologie is de tak van de geschiedenis die zich richt op de stoffelijke sporen van het menselijk verleden. Archeologen bestuderen wat mensen hebben gemaakt, zoals gereedschap, wapens, huizen, graven en tempels. * **Definitie 2:** Archeologie is een wetenschap die inzicht wil verwerven in alle facetten van menselijke samenlevingen uit het verleden. Het omvat het systematisch opsporen en interpreteren van materiële overblijfselen die in of boven de grond bewaard zijn gebleven. * **Definitie 3 (Frans):** Archeologie is een wetenschappelijke discipline die tot doel heeft de geschiedenis van de mensheid te bestuderen en reconstrueren, van de prehistorie tot de hedendaagse tijd, aan de hand van alle materiële overblijfselen die bewaard zijn gebleven en die soms opgegraven moeten worden. ### 3.3 Geschiedenis van de archeologie De ontwikkeling van de archeologie kent verschillende fasen en stromingen, van pre-renaissance verzamelingen tot de moderne wetenschappelijke benaderingen. #### 3.3.1 Archeologie vóór de Renaissance * **Babylonische koning Nabonidus (555-538 v.C.):** Opgraving van een tempel en inrichting van een primitief 'museum'. Dit wordt gezien als een vroege voorloper van archeologisch werk, hoewel nog niet wetenschappelijk van aard. * **Griekse en Romeinse wereld:** Hoewel geen archeologie sensu stricto, bestond er wel interesse in het verleden. Plato gebruikte de term 'archaiologia' voor de wetenschap van het verleden. Helena, de moeder van Constantijn, liet opgravingen uitvoeren in Jeruzalem. * **De Middeleeuwen:** Er was geen sprake van archeologie als wetenschap. Men kopieerde klassieke teksten en er was een beperkte bescherming van monumenten, echter zonder diepgaande wetenschappelijke motivatie. #### 3.3.2 Archeologie vóór de 19e eeuw Twee belangrijke stromingen ontwikkelden zich: ##### 3.3.2.1 Kunstgeschiedenis en de Middellandse Zee * **Antiquarisme:** Dit omvatte het verzamelen en beschrijven van oudheden. Belangrijke figuren en instellingen waren onder meer: * Pauselijke bouwwerken in Rome, met de ontdekking van de Laocoön-groep in 1506. * Ulisse Aldrovandi (Bologna, 1522-1604), die een catalogus van antieke collecties samenstelde. * **Joachim Winckelmann (1717-1768):** Grondlegger van de klassieke archeologie, die de superioriteit van Griekse kunst benadrukte. * Invloedrijke academies en genootschappen zoals de Academia dei Lincei in Rome (1603/1847), The Royal Society of London (1660), The Society of Dilettanti (1734), en de Académie des Sciences in Parijs (1666). * **Comte de Caylus (1692-1765):** Een militair die zich toelegde op de studie en verzameling van antiquiteiten, met aandacht voor lokale archeologie. * **Eerste grote opgravingen in het Middellandse Zeegebied:** * Pompeii en Herculaneum werden vanaf het begin van de 18e eeuw systematisch opgegraven (Herculaneum vanaf 1709, Pompeii vanaf 1748). * Napoleon Bonaparte's veldtocht in Egypte (1798) leidde tot de vondst van de Steen van Rosetta in 1799, en de ontcijfering van hiërogliefen door François Champollion in 1822. * **Invloedrijke archeologen:** * Austen Henry Layard (1817-1894): Actief in Mesopotamië. * Henry Rawlinson (1810-1895): Ontcijferde het spijkerschrift in 1838. * Heinrich Schliemann (1822-1890): Ontdekte Troje en de Myceense beschaving. Er is controverse over de authenticiteit van de door hem gevonden schatten. * William Flinders Petrie (1853-1942): Zeer actief in Egypte, ontwikkelde de veldtechniek van seriële datering. Onderzocht het pre-faraonische Egypte (Naqada). * Howard Carter (1873-1939): Ontdekte het graf van Toetanchamon. * Arthur Evans (1851-1941): Blootlegde Knossos en de Minoïsche beschaving op Kreta. Introduceerde restauratietechnieken met beton. * Belgische gebroeders Louis en Henri Siret: Brachten de Spaanse Bronstijd in kaart. ##### 3.3.2.2 Antiquarisme en Noord-West-Europa * **Engeland:** * John Leland (1506-1552): Aangesteld als koninklijk antiquair in 1533. * In de 17e eeuw ontstond veldonderzoek met figuren als John Aubrey (1626-1697) en William Stukeley (1687-1765), bekend van hun werk bij Stonehenge. * De Society of Antiquaries werd opgericht in 1718. * Focus lag op lokaal zichtbare monumenten zoals Stonehenge en Avebury. * **Scandinavië:** * Johannes Bureus (1568-1652): Eerste Zweedse rijksarcheoloog, onderzoeker van runen. * Ole Worm (1588-1654): Stichter van het Museum Wormianum (een natuurhistorische collectie). * In 1662 werd de eerste leerstoel voor oudheidkunde aan de Universiteit van Uppsala opgericht. * **Frankrijk:** * Ondanks meer aandacht voor de mediterrane wereld, waren er ook ontwikkelingen in de nationale archeologie. * Onderzoek naar het megalithische graf van Cocherel en het graf van Childeric in Doornik (17e eeuw). * Napoleon III initieerde onderzoeken naar Keltische kampen en richtte de Direction des Monuments Historiques op. * Bekende sites in deze context zijn Carnac en Gavrinis (megalithische grafheuvels) in Bretagne. * **Amerika:** * Palenque (Maya stad): Beschreven vanaf 1567 door Pedro Lorenzo de la Nada. Studies en publicaties begonnen in de 19e eeuw. * Mound Builders: Diverse pre-Columbiaanse culturen in het zuiden van de VS (ca. 3500 v.C. - 16e eeuw n.C.). #### 3.3.3 De 19e eeuw: Drieperioden-systeem en typologie * **Drieperioden-systeem:** Ontwikkeld in de 19e eeuw, gebaseerd op de bewerking van steen, brons en ijzer. Dit systeem gaat uit van een progressieve technologische ontwikkeling. * **Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865):** Conservator aan het Nationaal Museum van Kopenhagen, ontwikkelde de classificatie van archeologische artefacten volgens dit systeem. * **Typologie:** * **Jens J. Asmussen Worsaae (1821-1885):** Conservator in Kopenhagen, bouwde het drieperioden-systeem verder uit en droeg bij aan de stratigrafie, paleobotanica en veengebieden. * **Oscar Montelius (1843-1921):** Zweedse archeoloog die de basis legde voor typologie door artefacten in een chronologische sequentie te rangschikken op basis van vorm, productietechniek en andere kenmerken. * **Invloed van Geologie:** * De geologie, ontwikkeld in de 18e eeuw, bood een nieuw perspectief op de ouderdom van de aarde en de geschiedenis van de mens, wat inging tegen de bijbelse chronologie. * **James Hutton (1726-1797):** Schotse geoloog, auteur van 'Theory of the Earth' (1785), stelde principes van stratigrafie en de ouderdom van de aarde vast. * **Charles Lyell (1797-1875):** Grondlegger van de moderne geologie, wiens principes van stratigrafie en context essentieel werden voor de archeologie. * **Thomas Jefferson (1743-1826)** en **Jacques Boucher de Crèvecoeur de Perthes (1788-1868)** droegen bij aan het onderzoek naar de vroegste menselijke geschiedenis. * **Charles Darwin's** werk ('The Origin of Species', 1859) en **T.H. Huxley's** 'Man's Place in Nature' (1863) hadden een grote impact op het denken over de menselijke evolutie. #### 3.3.4 De 20e eeuw De 20e eeuw kenmerkt zich door diverse benaderingen en ontwikkelingen in de archeologie. * **Cultuurhistorische aanpak:** Gericht op het reconstrueren van geschiedenis aan de hand van materiële sporen. Twee belangrijke concepten waren **cultuur** (klasseren en groeperen van artefacten) en **diffusionisme** (verspreiding van culturen en innovaties). * **Vere Gordon Childe (1892-1957):** Definieerde culturen aan de hand van samenhangende artefacten en besteedde aandacht aan economische, ideologische en sociale kenmerken. Hij beschreef concepten als de Neolithische revolutie en de stedelijke revolutie. * **Gustaf Kossinna:** Werkte aan de cultureel-historische archeologie en de relatie tussen cultuur en etniciteit. * **Opgravingstechnieken:** Verbeteringen in gedetailleerde plannen, coupes en lokalisatie van objecten werden geïntroduceerd door archeologen zoals **General Lane Fox Pitt-Rivers (°1837-1900)**, **Sir Mortimer Wheeler (°1890-1976)**, en **Albert Egges van Giffen (°1884-1973)**. * **Wereldarcheologie:** Grootschalige ontdekkingen en onderzoek in diverse regio's, waaronder het werk van **Louis Leakey (1903-1972)** en **Mary Leakey (1913-1996)** in Afrika, **Raymond Dart (1893-1988)**, de ontdekking van het Terracottaleger in China en onderzoek op Paaseiland. * **Na WO II:** * **Invloed van de Angelsaksische wereld:** Kritiek op de cultuurhistorische archeologie en de opkomst van ecologische archeologie, mede door de impact van natuurwetenschappen. * **Nieuwe ontdekkingen:** De ontwikkeling van de **koolstof-14 datering** door **Williard Libby (°1908-1980)**, en het werk van **Grahame Clark (°1907-1995)** op het gebied van ecologische archeologie. * **New Archaeology (Processual Archaeology):** * Benadrukt dat archeologie verklarend moet zijn en culturele processen volgens patronen analyseert. * Kenmerken: deductieve benadering (hypotheses en modellen), projectgericht onderzoek, kwantitatieve analyse (statistiek), en aandacht voor depositionele en post-depositionele processen. * Belangrijke vertegenwoordigers: **Lewis Binford (°1930 - 2011)** en **Colin Renfrew, Baron Renfrew of Kaimsthorn (°1937)**. * **Post-processuele, post-moderne archeologie:** * Focus op symboliek, context en diverse interpretaties van het verleden. * **Contextuele archeologie:** Ontwikkeld door **Ian Hodder (°1948)**. * Verruiming van chronologische en thematische grenzen (bv. post-middeleeuwse archeologie, WO I-archeologie/conflict archeologie). * **Garbage archaeology:** Onderzoek naar afval, met **William Rahtje (°1945 – 2012)**. * **Gender archaeology:** Bestudeert de rol van gender in het verleden, met bijdragen van o.a. **Margaret Conkey** en **Maria Gimbutas**. * **Contract archeologie / Development-led archaeology:** Archeologisch onderzoek gestuurd door ontwikkelingsprojecten en wetgeving. #### 3.3.5 De 21e eeuw * **Nieuwe technieken:** Toepassing van **aDNA** en **Sr-analyses** biedt nieuwe inzichten in de mobiliteit van menselijke groepen. * Onderzoek door o.a. **Kristian Kristensen**. > **Tip:** De geschiedenis van de archeologie toont een evolutie van verzamelen en beschrijven naar steeds meer wetenschappelijke en theoretische benaderingen, met een toenemende focus op context, proces en interpretatie. Het begrijpen van deze historische ontwikkeling helpt bij het plaatsen van hedendaagse archeologische methoden en theorieën. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Archeologie | De tak van de geschiedenis die zich bezighoudt met de stoffelijke sporen van het verleden van de mens. Archeologie is een wetenschap die inzicht tracht te verwerven in alle facetten van menselijke samenlevingen uit het verleden door systematisch opgespoorde en geïnterpreteerde materiële overblijfselen. | | Antiquarisme | Een voorlopige vorm van archeologie die zich in de 19e eeuw richtte op de studie en verzameling van antiquiteiten, met een focus op lokale monumenten en de kunstgeschiedenis van het Middellandse Zeegebied. | | Drieperioden-systeem | Een classificatiesysteem voor archeologische artefacten, opgesteld in de 19e eeuw, dat de prehistorie indeelt in de steentijd, bronstijd en ijzertijd, gebaseerd op de evolutie van materiële bewerkingstechnieken. | | Typologie | Het rangschikken van artefacten of voorwerpen in een chronologische sequentie op basis van hun vorm, productietechniek en andere kenmerken, waarbij men uitgaat van een wetmatige en herkenbare ontwikkeling. | | Stratigrafie | Een principe uit de geologie dat stelt dat in een opeenvolging van gelaagde sedimenten, de oudste lagen onderaan liggen en de jongste bovenaan. Dit principe wordt toegepast in de archeologie om de relatieve ouderdom van vondsten te bepalen. | | Context | In de archeologie verwijst context naar de precieze locatie en de omringende omstandigheden waarin een artefact of archeologisch vondst wordt aangetroffen. Dit is cruciaal voor de interpretatie van de betekenis en functie ervan. | | Cultuur (archeologisch) | In de archeologie, een verzameling artefacten die in een welbepaald gebied en een specifieke periode voorkomen, gekenmerkt door een gemeenschappelijke stijl of traditie, en die economische, ideologische en sociale kenmerken weerspiegelen. | | Diffusionisme | Een theoretisch concept in de archeologie dat stelt dat culturen en innovaties zich verspreiden van de ene samenleving naar de andere, vaak via contacten, technische uitwisselingen of migraties, waarbij de diffusie van superieure naar minder ontwikkelde beschavingen wordt verondersteld. | | New Archaeology | Een archeologische benadering die in de tweede helft van de 20e eeuw opkwam, met een focus op verklarende theorievorming, het gebruik van kwantitatieve methoden, projectgericht onderzoek en het beschouwen van culturen als systemen. | | Post-processuele archeologie | Een reactie op New Archaeology die de nadruk legt op de rol van symbolen, context, diverse interpretaties en de subjectiviteit in archeologisch onderzoek, waarbij meer aandacht wordt besteed aan de betekenis en de menselijke agency. | | Seriatie of sequentie-datering | Een dateringsmethode ontwikkeld door W.F. Petrie, waarbij artefacten op basis van hun stijl of vorm in een chronologische volgorde worden geplaatst om een relatieve datering te verkrijgen. | | aDNA (ouderdom DNA) | Een moderne techniek die het mogelijk maakt om DNA te extraheren en te analyseren uit oude menselijke of dierlijke resten, wat nieuwe inzichten kan verschaffen in bijvoorbeeld verwantschap, migratiepatronen en ziektegeschiedenis. |

# De definitie van geschiedenis en de beginpunten Dit onderdeel onderzoekt het concept van 'geschiedenis' en de diverse perspectieven op het begin ervan, met inbegrip van culturele uitingen, religieuze opvattingen en evolutietheorieën, en belicht de rol van archeologie en bronneninterpretatie. ### 1.1 Wat is "geschiedenis"? De definitie van 'geschiedenis' kan worden benaderd vanuit verschillende invalshoeken: * **Het verleden van de mens als cultureel wezen:** Geschiedenis bestudeert het menselijke verleden, met nadruk op de mens als een wezen dat culturele uitingen voortbrengt en wordt gevormd door deze cultuur. * **Wetenschappelijke methode:** De studie van geschiedenis vereist een wetenschappelijke methode, wat impliceert dat er gebaseerd wordt op het analyseren en interpreteren van bronnen. * **Eerste culturele uiting:** Een mogelijke startdatum voor geschiedenis is de eerste culturele uiting van de mens die wetenschappelijk kan worden vastgesteld. **Tip:** Het is cruciaal om te onderscheiden tussen natuurlijke fenomenen en menselijke creaties (artefacten) wanneer we spreken over bronnen voor geschiedkundig onderzoek. ### 1.2 Het begin van geschiedenis: verschillende perspectieven De vraag "wanneer begint de geschiedenis?" kan worden beantwoord vanuit diverse theoretische en wetenschappelijke kaders. #### 1.2.1 Evolutietheorie De evolutietheorie biedt een langetermijnperspectief op de ontwikkeling van het leven op aarde, inclusief de mens. * **Kosmische en geologische tijdperken:** * Het heelal ontstond circa $13,8$ miljard jaar geleden (Ga) met de oerknal, gebaseerd op de algemene relativiteitstheorie. * De aarde ontstond circa $4,56$ miljard jaar geleden (Ga), afgeleid uit de analyse van meteorietstenen. * Leven ontstond circa $3,7$ miljard jaar geleden (Ga), gedateerd aan de hand van fossielen in steen. * **De oorsprong van de mens:** * De menselijke evolutie wordt geschat te beginnen circa $2,5$ miljoen jaar geleden (Ma), met bewijs van bewerkte choppers (artefacten). * De zoektocht naar de "missing link" binnen de evolutieleer, zoals gepromoot door figuren als Thomas Huxley (een aanhanger van Darwin), gaf een belangrijke impuls aan archeologisch onderzoek en de kennis over de prehistorie. * **Darwinisme versus Sociaal Darwinisme:** * Het Darwinisme beschrijft de "struggle for life" of de strijd om het bestaan binnen soorten. * Het Sociaal Darwinisme, daarentegen, paste deze principes toe op menselijke samenlevingen om sociale ongelijkheid te verklaren als een "survival of the fittest". Dit wordt strikt onderscheiden van het wetenschappelijke Darwinisme. #### 1.2.2 Religieuze opvattingen Religieuze kosmologieën, of scheppingsverhalen, bieden een ander kader voor het begrijpen van het begin van de wereld en het leven. * **Kosmogonieën:** Dit zijn verhalen over de oorsprong van het universum en de mensheid, vaak verweven met mythologische figuren en godheden. * **Voorbeelden:** * De Griekse mythologie beschrijft de oorsprong uit Chaos, waaruit Gaia, Tartarus, Eros, Erebus en Nyx ontstonden. * Andere culturen kennen hemelgodinnen, zoals Noet, die als moeder van goden wordt beschouwd. * **Meerwaarde voor geschiedenis:** Religieus geïnspireerde opvattingen over de oorsprong, hoewel niet wetenschappelijk verifieerbaar in de zin van archeologie, kunnen een meerwaarde bieden voor geschiedenislessen. Ze bieden inzicht in de wereldbeelden van verschillende culturen, maken vergelijking tussen culturen mogelijk en kunnen kritisch brongebruik stimuleren door studenten te laten nadenken over hoe kennis wordt geconstrueerd. #### 1.2.3 Archeologie en de pre- en protohistorie Archeologie speelt een cruciale rol in het bestuderen van periodes waarvoor geen geschreven bronnen bestaan, de prehistorie en protohistorie. * **Prehistorie:** Deze periode wordt gedefinieerd vanaf het eerste aantoonbare bewijs van door mensachtigen bewerkte voorwerpen. Dit markeert een startpunt voor geschiedkundig onderzoek zonder tekstuele bronnen. * **Protohistorie:** Deze periode overlapt met de prehistorie, maar omvat tevens periodes waarin er wel schriftelijke bronnen bestaan, maar deze zijn vaak beperkt of niet direct over de bestudeerde gemeenschap zelf. * **Archeologie als bron:** Archeologie maakt het mogelijk om kennis te vergaren over het verleden door middel van materiële overblijfselen, zoals werktuigen, woningen en graven. De interpretatie van deze bronnen is essentieel voor het reconstrueren van menselijke activiteiten, culturen en samenlevingen van vóór het ontstaan van schrift. * **Wetenschappelijke interpretatie van bronnen:** Vanaf het moment dat de interpretatie van archeologische vondsten op een wetenschappelijke, systematische wijze plaatsvindt, kunnen we spreken van een historisch onderzoek. Dit onderscheidt de wetenschappelijke benadering van louter speculatie of mythologie. **Voorbeeld:** Een gevonden stenen werktuig (artefact) is een directe bron voor archeologisch onderzoek naar de vaardigheden en technieken van vroege mensachtigen. De manier waarop het werktuig is bewerkt, getuigt van culturele aanpassing en cognitieve vaardigheden, in tegenstelling tot een natuurlijk gevormd object. ### 1.3 Culturele uitingen als beginpunt Het vaststellen van de eerste menselijke culturele uitingen die wetenschappelijk aantoonbaar zijn, wordt gezien als een cruciaal moment voor het definiëren van het begin van de geschiedenis. * **Artefacten als bewijs:** De vervaardiging van werktuigen, zoals choppers, wordt beschouwd als een van de vroegste vormen van culturele uitingen door mensachtigen. Deze artefacten zijn tastbaar bewijs van menselijke intelligentie, probleemoplossend vermogen en de overdracht van kennis. * **Verschil met natuur:** Het onderscheid tussen natuurlijke objecten en door mensen gemaakte artefacten is fundamenteel voor archeologisch onderzoek. Dit onderscheid is niet altijd evident, maar vereist nauwkeurige analyse. **Tip:** Concentreer je op het concept van 'wetenschappelijk vastgestelde culturele uitingen' als het meest concrete beginpunt voor geschiedkundig onderzoek, met archeologie als de discipline die deze uitingen bestudeert. --- # Menselijke evolutie en prehistorische periodes Deze sectie beschrijft de menselijke evolutie vanaf de prehistorie tot de metaaltijden, met focus op belangrijke periodes zoals het paleolithicum, mesolithicum en neolithicum, en gaat in op culturele aanpassingen, de neolithische revolutie en de impact van metaaltijden op samenlevingen. ## 2.1 Definitie van geschiedenis en de prehistorie Geschiedenis wordt gedefinieerd als het verleden van de mens als cultureel wezen, bestudeerd via een wetenschappelijke methode, waarbij de start wordt gelegd bij de eerste wetenschappelijk vastgestelde culturele uiting van de mens. De prehistorie begint met de eerste gevonden bewerkte voorwerpen door mensachtigen, bestudeerd via archeologie. Religieuze opvattingen, zoals kosmogonieën en scheppingsverhalen, kunnen een meerwaarde bieden voor geschiedenislessen door inzicht te geven in wereldbeelden, culturele vergelijkingen mogelijk te maken en kritisch brongebruik te stimuleren. Evolutieleer, met name het Darwinisme, heeft de zoektocht naar de oorsprong van de mens gestimuleerd en daarmee de archeologie en kennis over de prehistorie bevorderd. Het onderscheid tussen Darwinisme en Sociaal Darwinisme is hierbij belangrijk; Darwinisme focust op de 'struggle for life', terwijl Sociaal Darwinisme de 'survival of the fittest' toepast op de samenleving. > **Tip:** Onthoud dat geschiedenis gebaseerd is op bronnenonderzoek. Religieuze theorieën kunnen inzichten bieden in culturele contexten, maar zijn niet per definitie historische bronnen in de strikte zin. ## 2.2 Menselijke evolutie (ca. 7 miljoen jaar - ca. 200.000 jaar geleden) De menselijke evolutie omvat een lange periode waarin diverse homininensoorten zich ontwikkelden. De vraag waarom er vandaag de dag slechts één mensensoort bestaat, is een centraal thema. Vroege mensachtigen, zoals de Australopithecus, gebruikten al stenen als gereedschap, wat een belangrijke culturele uiting was en het begin van de prehistorie markeert. De evolutionaire lijn leidde uiteindelijk tot de moderne mens (*Homo sapiens*). > **Voorbeeld:** Het onderscheid tussen een chimpansee die een tak vindt en een mensachtige die een stok bewerkt om als werktuig te gebruiken, illustreert het concept van een 'artifact' en de intellectuele sprong die kenmerkend is voor menselijke evolutie en geschiedenis. ## 2.3 Paleo- en mesolithicum (ca. 2,5 miljoen jaar - ca. 10.000 jaar geleden) Deze periodes, ook wel de Oude Steentijd genoemd, worden gekenmerkt door de ontwikkeling van stenen werktuigen en aanpassingen in levenswijze. * **Paleolithicum (Oude Steentijd):** Gekenmerkt door jager-verzamelaarsamenlevingen die migreerden en zich aanpasten aan verschillende omgevingen. De ontwikkeling van vuur en primitieve werktuigen waren cruciaal. * **Mesolithicum (Midden Steentijd):** Een overgangsperiode na de laatste ijstijd, met verfijndere stenen werktuigen (microlieten), een toename van de biodiversiteit en de ontwikkeling van meer gespecialiseerde jacht- en vismethoden. De vraag welke culturele aanpassingen de mens tot een succesvolle soort maakten, is hierbij relevant. ## 2.4 De neolithische revolutie (ca. 9000 v.Chr. – ca. 4500 v.Chr.) De neolithische revolutie, ook wel de Nieuwe Steentijd genoemd, markeert een fundamentele transformatie in de menselijke samenleving door de ontwikkeling van landbouw en veeteelt. Dit leidde tot een sedentaire levenswijze, de opkomst van dorpen en later steden, en een bevolkingsgroei. * **Belangrijkste veranderingen:** * **Landbouw:** Mensen gingen voedsel verbouwen in plaats van uitsluitend te jagen en te verzamelen. * **Domesticatie:** Dieren werden gedomesticeerd voor vlees, melk, wol en arbeid. * **Sedentarisatie:** Permanente nederzettingen werden gevormd. * **Bevolkingsgroei:** Een stabielere voedselvoorziening maakte een hogere bevolkingsdichtheid mogelijk. * **Arbeidsverdeling:** Specialistische beroepen ontstonden. * **Sociale hiërarchie:** De accumulatie van bezit leidde tot de vorming van sociale klassen. > **Voorbeeld:** De verandering van een nomadische jager-verzamelaar naar een boer die zijn eigen voedsel verbouwt, illustreert de kern van de neolithische revolutie en de impact ervan op het dagelijks leven. ## 2.5 Metaaltijden: koper-, brons- en ijzertijd (vanaf ca. 4500 v.Chr.) De ontdekking en bewerking van metalen brachten verdere technologische en sociale ontwikkelingen met zich mee. * **Kopertijd (Chalcolithicum):** De eerste periode waarin koper werd gebruikt naast steen. * **Bronstijd:** De legering van koper met tin om brons te maken, wat harder en duurzamer was. Dit leidde tot betere wapens, gereedschappen en luxeproducten. * **IJzertijd:** De ontdekking van ijzerbewerking, wat weer nieuwere en sterkere gereedschappen en wapens mogelijk maakte. De metaaltijden kenmerkten zich door: * **Technologische vooruitgang:** Verbeterde gereedschappen en wapens. * **Elitevorming:** De controle over metaalbronnen en de productie van metalen artefacten werd een bron van macht en status. Dit versterkte sociale hiërarchieën en leidde tot de vorming van elites. * **Handel en contacten:** De behoefte aan specifieke metalen stimuleerde handel over grotere afstanden. > **Voorbeeld:** Rijke graven uit de bronstijd, gevuld met gouden sieraden en bronzen wapens, tonen de groeiende welvaart en de vorming van een machtige elite. Deze periodes hadden een diepgaande impact op de Europese pre- en protohistorie, en leidden tot complexe samenlevingen met toenemende sociale stratificatie, zoals te zien is in de Egeïsche wereld tijdens de bronstijd, waar uitzonderlijke culturele bloei plaatsvond. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Prehistorie | De periode in de menselijke geschiedenis die voorafgaat aan het ontstaan van schriftelijke overleveringen. Kennis hierover wordt voornamelijk verkregen door archeologisch onderzoek. | | Protohistorie | Een overgangsperiode tussen prehistorie en historie, waarin de samenlevingen nog grotendeels geen schrift kenden, maar wel in contact stonden met beschavingen die wel schrift hadden. | | Archeologie | De wetenschap die de menselijke geschiedenis bestudeert aan de hand van materiële overblijfselen, zoals opgravingen van artefacten, gebouwen en menselijke resten. | | Menselijke evolutie | Het proces van geleidelijke verandering en ontwikkeling van de mensensoort door natuurlijke selectie en adaptatie over miljoenen jaren, beginnend bij vroege hominiden tot de moderne mens. | | Paleolithicum | De oude steentijd, de langste periode van de prehistorie, gekenmerkt door het gebruik van stenen werktuigen en een nomadische levensstijl van jagen en verzamelen. | | Mesolithicum | De midden-steentijd, een overgangsperiode na het paleolithicum, waarin verfijndere stenen werktuigen werden gebruikt en de mens zich aanpaste aan veranderende milieuomstandigheden na de laatste ijstijd. | | Neolithicum | De nieuwe steentijd, een revolutionaire periode gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, veeteelt, permanente nederzettingen en de ontwikkeling van aardewerk. | | Metaaltijden | Periodes in de prehistorie gekenmerkt door het gebruik en de bewerking van metalen, zoals de koper-, brons- en ijzertijd, die leidden tot technologische vooruitgang en maatschappelijke veranderingen. | | Elitevorming | Het proces waarbij binnen een samenleving een selecte groep individuen of families meer macht, rijkdom of status verwerft en een dominante positie inneemt. | | Kosmogonie | Een mythologisch of religieus verhaal dat de oorsprong van het heelal en de schepping van de wereld beschrijft, vaak met godheden en oerprincipes. | | Darwinisme | De wetenschappelijke theorie van Charles Darwin die stelt dat soorten evolueren door natuurlijke selectie, waarbij organismen die beter zijn aangepast aan hun omgeving een grotere kans hebben om te overleven en zich voort te planten. | | Artefact | Een object dat door mensen is gemaakt of bewerkt, in tegenstelling tot natuurlijke objecten. In archeologie zijn artefacten belangrijke bronnen voor het bestuderen van het verleden. | | Bronnenonderzoek | De wetenschappelijke methode waarbij historische gebeurtenissen en fenomenen worden onderzocht aan de hand van beschikbare bronnen, zoals documenten, artefacten, getuigenissen en beelden, om de betrouwbaarheid en interpretatie ervan te beoordelen. | | Oerknal | De kosmologische theorie die beschrijft hoe het heelal is ontstaan uit een extreem hete en dichte staat, ongeveer 13,8 miljard jaar geleden, gevolgd door een periode van expansie en afkoeling. | | Fossielen | De versteende resten of afdrukken van organismen uit het verleden, die ons informatie verschaffen over het leven op aarde in vroegere geologische periodes. |

# Chronologische indeling van het verleden De manier waarop het verleden wordt ingedeeld, heeft een aanzienlijke evolutie gekend, van Bijbelse interpretaties tot systemen gebaseerd op technologie en geologische/archeologische vondsten. ### 1.1 Vroege opvattingen over tijd en geschiedenis Tot in de 19e eeuw was de interpretatie van het menselijk verleden sterk verbonden met Bijbelse chronologieën. Aartsbisschop Usscher bepaalde bijvoorbeeld in 1658 dat de schepping van de wereld plaatsvond op vrijdag 28 oktober 4004 v.Chr. [6](#page=6). ### 1.2 De impact van archeologie en natuurwetenschappen op tijdsindelingen Gedurende de 19e eeuw begon de Bijbelse visie op het verleden systematisch ter discussie te staan, mede dankzij vorderingen in de archeologie en geologie. Sleutelfiguren hierin waren archeologen zoals Jacques Boucher de Perthes en natuurwetenschappers als Jean-Baptiste Lamarck, Georges Cuvier en Charles Darwin [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). * **Archeologie:** Speelde een cruciale rol in het blootleggen van materiële resten die wezen op een ouderdom van de mensheid die de Bijbelse datering overschreed. * **Natuurwetenschappen:** * **Jean-Baptiste Lamarck:** Introduceerde het idee van evolutie door overerving van verworven kenmerken [6](#page=6). * **Georges Cuvier:** Ontwikkelde de catastrofentheorie [6](#page=6). * **Charles Darwin:** Formuleerde de evolutietheorie, die een paradigmaverschuiving teweegbracht in het denken over de ontwikkeling van het leven [6](#page=6) [8](#page=8). ### 1.3 De opkomst van de term "prehistorie" en protohistorie Met de groeiende kennis begon men het verleden van de mens op verschillende manieren in te delen. Het criterium van het al dan niet beschikken over een geschreven traditie werd belangrijk. De term "prehistorie" (of "antéhistoire") kwam in de eerste decennia van de 19e eeuw op. Vóór die tijd sprak men van periodes "vóór en ná de Zondvloed" (Antédiluvien). Ook de term "protohistorie" werd geïntroduceerd voor overgangsperiodes waarbij een beschaving zelf nog geen schrift had, maar wel beschreven werd door buurvolkeren met een schrift [4](#page=4) [9](#page=9). ### 1.4 Technologische evolutie als indeling Een belangrijke manier om het verleden in te delen, is gebaseerd op technologische evolutie, met name de ontwikkeling van metalen [10](#page=10). #### 1.4.1 Het drieperiodensysteem De definitieve doorbraak van een indeling gebaseerd op technologie is te danken aan de Scandinavische archeologie in het begin van de 19e eeuw. Christian Jens Thomsen (1788-1865), conservator van het museum in Kopenhagen, legde de basis voor het drieperiodensysteem [10](#page=10) [11](#page=11): * **Steentijd:** Periode waarin wapens en werktuigen van steen, been of vergelijkbare materialen werden gemaakt, en er weinig of geen kennis was van metalen [10](#page=10). * **Bronstijd:** Periode waarin wapentuig en snijdend gereedschap van koper of brons werden gemaakt, met weinig kennis van ijzer [10](#page=10). * **IJzertijd:** De derde en laatste "heidense" periode, waarin ijzer werd gebruikt voor geschikte voorwerpen en brons verving [10](#page=10). #### 1.4.2 Economische evolutie als indeling Sommige archeologen beschouwen de economische evolutie als bepalend voor de indeling van de menselijke geschiedenis. Zij onderscheiden onder andere [12](#page=12): * **Jagers:** Gemeenschappen die uitsluitend van de jacht leven [12](#page=12) [13](#page=13). * **Jagers-verzamelaars:** Gemeenschappen die leven van jacht, plukken, etc. [12](#page=12) [13](#page=13). * **Voedselproducenten:** Gemeenschappen die eigen voedsel produceren door landbouw en veeteelt, en die gaandeweg koper, brons en ijzer ontdekken [12](#page=12) [13](#page=13). ### 1.5 Uitwerking van relatieve chronologieën voor de metaaltijden In de late 19e en 20e eeuw werden diverse relatieve chronologieën voor de metaaltijden, met name de bronstijd, uitgewerkt [14](#page=14). #### 1.5.1 Oscar Montelius en de typologie Oscar Montelius (1843-1921) wordt beschouwd als de grondlegger van de typologie. Hij werkte in Stockholm en bezat een brede kennis van de Europese archeologie [14](#page=14). #### 1.5.2 Paul Reinecke en zijn fasering De Duitse archeoloog Paul Reinecke (1872-1958) deelde de Zuid-Duitse bronstijd en vroege ijzertijd (circa 2200-450 v.Chr.) in zes fasen in: Bz A-D en Hallstatt A-D [16](#page=16). * Bz A: vroege bronstijd [16](#page=16). * Bz B en C: midden-bronstijd [16](#page=16). * Bz D, Ha A en B: late bronstijd [16](#page=16). * Hallstatt C/D: vroege ijzertijd [16](#page=16). Hermann Müller-Karpe werkte in 1959 de chronologie van Reinecke verder uit voor de periodes Hallstatt A tot D [16](#page=16). #### 1.5.3 Chronologieën voor Frankrijk Ook voor Frankrijk werden chronologische tabellen opgesteld, onder andere door Joseph Déchelette (1862-1914) en later door Jean-Jacques Hatt (1913-1997) [17](#page=17). * Déchelette splitste de ijzertijd op in Hallstatt (vroege ijzertijd) en La Tène (late ijzertijd). Dit leidde tot verwarring tussen de Hallstatt-periode in Centraal-Europa en de Hallstatt-cultuur [17](#page=17). De indelingen omvatten typisch: * Bronze ancien (vroege bronstijd) [17](#page=17). * Bronze moyen (midden-bronstijd) [17](#page=17). * Bronze récent/final (late bronstijd) [17](#page=17). * Hallstatt ancien/moyen/récent (vroege ijzertijd) [17](#page=17). * La Tène 1/ancien, La Tène 2/moyen, La Tène 3/final (late ijzertijd) [17](#page=17). ### 1.6 Absolute chronologieën en dateringsmethoden Het opstellen van een absolute chronologie voor de metaaltijden is complex, vaak door de afwezigheid van metalen objecten in graven en nederzettingen met goede stratigrafische context [22](#page=22). #### 1.6.1 De 14C-methode Sinds de jaren tachtig wordt de 14C-methode (koolstofdatering) meer en meer gebruikt. Dit wordt bemoeilijkt doordat de kalibratiecurve rond 2500-2400 BP (Before Present) een knik vertoont, mogelijk gerelateerd aan verhoogde zonneactiviteit en klimaatsverandering [22](#page=22) [23](#page=23). * **Doorbraak 14C:** De doorbraak van de 14C-methode in de late 20e/begin 21e eeuw maakte ook het dateren van verbrand bot en kleine hoeveelheden materiaal mogelijk. Dit is cruciaal bij het dateren van crematiegraven zonder bijgiften [25](#page=25). #### 1.6.2 Dendrochronologie Voor absolute datering is men ook aangewezen op dendrochronologie (boomringdatering). Deze methode wordt intensief toegepast in grote delen van Europa, met name voor bronstijdpaaldorpen en Scandinavische boomkistgraven [26](#page=26). * **Toepassingen:** Dendrochronologie wordt toegepast op paalwoningen (hout uit waterputten, constructiedelen van gebouwen) en Scandinavische "boomkistgraven" [27](#page=27). * **Nadelen:** Goede conserveringsomstandigheden (veen, klei, onder grondwater) zijn nodig, en niet alle houtsoorten (vooral eik) zijn even geschikt [27](#page=27). ### 1.7 Overzicht van chronologische periodes * **Kopertijd:** Wordt in sommige delen van Europa onderscheiden, met regionaal verschillende dateringen, meestal rond 2500 – 2000 v.Chr., soms vroeger [30](#page=30). * **Bronstijd:** Doorgaans verdeeld in drie fasen: vroeg, midden, laat. Aanvang meestal rond 2000 v.Chr., met de late bronstijd variërend tussen 1400 (Centraal/Oost-Europa) en 1100 v.Chr. (West-Europa) [30](#page=30). * **IJzertijd:** Meestal verdeeld in twee fasen: Hallstatt en La Tène, soms ook in vroeg, midden en laat. De aanvang is overal rond 800/750 v.Chr., vaak gekoppeld aan klimaatsverandering [30](#page=30). * **Begin Romeinse tijd:** Varieert per gebied en is vaak gekoppeld aan de komst van de Romeinen. In België was dit 58/52 v.Chr., in Nederland 12 v.Chr., en in Scandinavië en NW-Duitsland spreekt men van pre- en Romeinse ijzertijd [30](#page=30). > **Tip:** De chronologie van de protohistorie steunt voornamelijk op artefacten (brons en aardewerk), wat leidt tot typo-chronologieën. Lange sequenties (stratigrafieën) zijn zeldzaam, behalve in Oost-Europa, wat de nadruk legt op depots en grafcontexten [31](#page=31). > **Tip:** De koppeling tussen aardewerk- (nederzettingen) en metaal-chronologieën (graven, depots) verloopt niet altijd vlot [31](#page=31). De periodisering van de metaaltijden kan globaal worden weergegeven: * Kopertijd: 2e helft 3e millennium v.Chr [32](#page=32). * Vroege bronstijd: circa 2400 – 1800 v.Chr [32](#page=32). * Midden bronstijd: circa 1800 – 1400/1100 v.Chr [32](#page=32) [33](#page=33). * Late bronstijd: circa 1400/1100 – 800 v.Chr [32](#page=32) [33](#page=33). * Vroege ijzertijd (Hallstatt): circa 800 – 450 v.Chr [16](#page=16) [32](#page=32) [33](#page=33). * Late ijzertijd (La Tène): circa 450 v.Chr. – Romeinse tijd [16](#page=16) [33](#page=33). --- # Het milieu: klimaat, fauna en flora Dit onderdeel onderzoekt de omgevingsfactoren die de protohistorie beïnvloedden, inclusief klimaatveranderingen, vegetatietypes en de domesticatie van dieren. ### 1.1 Klimaatveranderingen in het Holoceen Na een periode van snelle klimaatverbetering zo'n 10.000 jaar geleden, wordt het Holoceen onderverdeeld in verschillende perioden met kenmerkende klimaten en landschappen [34](#page=34). #### 1.1.1 Perioden van het Holoceen relevant voor metaaltijden * **Subboreaal** (5.000 - 2.700 BP): Dit klimaat was iets koeler en droger dan het Atlanticum, met temperaturen rond de 17° Celsius [35](#page=35). * **Thera-uitbarsting** (rond 1620 v.C.): De enorme uitbarsting van de vulkaan op Thera (nu Santorini) had een significante impact op de plantengroei, gemeten via dendrochronologie, en vermoedelijk ook op de menselijke samenlevingen. Deze gebeurtenis wordt in verband gebracht met het Griekse verhaal over Atlantis. De uitbarsting had een grote klimatologische impact, met name in het oostelijk Middellandse Zeegebied [35](#page=35) [36](#page=36). * **Subatlanticum** (2.700 BP tot nu): Kenmerkt zich door de stabilisatie van het huidige klimaat, met temperaturen rond de 16° Celsius. Deze periode is kouder en natter dan het Subboreaal. Beuken en haagbeuken breiden zich uit. Op zandgronden neemt de heidebedekking toe, evenals de eolische activiteit. Deze periode lijkt te beginnen met een zeer natte fase (rond 850-750 v.C.) die wereldwijd bekend is en vermoedelijk te wijten is aan schommelingen in de zonneactiviteit [35](#page=35). ### 1.2 Vegetatietypes in Europa ca. 5000 14C-jaar geleden De vegetatiepatronen in Europa rond 5000 14C-jaar geleden varieerden aanzienlijk, afhankelijk van de klimatologische omstandigheden [38](#page=38). * **Toendra**: Kenmerkend voor open gebieden met weinig bomen [38](#page=38) [39](#page=39). * **Taiga**: Ook bekend als boreaal bos, bestaande uit coniferen of berken [38](#page=38) [40](#page=40). * **Gemengd loofbos**: Een overgangsgebied met een mix van loofbomen [38](#page=38) [41](#page=41). * **Steppe**: Vrijwel boomloze graslanden [38](#page=38) [42](#page=42). * **Mediterraan**: Vegetatie die aangepast is aan het Mediterrane klimaat [38](#page=38) [43](#page=43). ### 1.3 Fauna en domesticatie De protohistorie zag belangrijke ontwikkelingen in de fauna, met name op het gebied van gedomesticeerde dieren [44](#page=44) [45](#page=45). #### 1.3.1 Belangrijke gedomesticeerde dieren * **Rund, schaap/geit, varken**: Deze dieren bleven belangrijk voor de voedselvoorziening. De jacht en visvangst namen af als primaire voedselbronnen [44](#page=44). * **Paard**: De domesticatie van het paard vond plaats in Eurazië in het 5e millennium v.Chr. en verspreidde zich naar Europa in het 3e millennium v.Chr. Het paard werd gebruikt voor vlees, melk, als rijdier en als trekdier [44](#page=44). * **Kip**: De kip, oorspronkelijk afkomstig uit Zuidoost-Azië, verscheen in Europa aan het begin van de IJzertijd. De aanwezigheid van de kip wordt geïllustreerd op Griekse vazen en archeologische vondsten zoals in Heuneburg, Duitsland [45](#page=45). --- # Nieuwe metalen en technologieën De introductie en bewerking van nieuwe metalen, voornamelijk koper en brons, vanaf het 5e millennium v.Chr. markeerden een significante technologische en sociaaleconomische verschuiving, gekenmerkt door innovaties in mijnbouw, smelten, gieten en legeringstechnieken [50](#page=50) [52](#page=52) [61](#page=61). ### 3.1 De opkomst van koper Koper was een van de eerste metalen die werd gebruikt en werd al snel populair vanwege zijn eigenschappen zoals glans, corrosiebestendigheid, en het gemak waarmee het koud bewerkt kon worden. Het metaal is herkenbaar aan de groene oxidatie [50](#page=50) [51](#page=51). #### 3.1.1 Ontginning van koper De ontginning van koper vond plaats in mijnen, met vroege vindplaatsen in Oost-Europa, zoals Rudna Glava in Servië en Ai Bunar in Bulgarije (eind 5e millennium v.Chr.), en in West-Europa, zoals Great Orme in Wales en Mount Gabriel in Ierland. Rudna Glava bevatte ongeveer 30 schachten en de activiteit daar was mogelijk seizoensgebonden, behorend tot de Vinca cultuur [54](#page=54) [55](#page=55). #### 3.1.2 Bewerking van koper Koper was het eerste metaal dat werd bewerkt, waarbij de oudste techniek 'behameren' was. Later ontwikkelde men technieken om het metaal te verhitten en te behameren, wat al in het 7e millennium v.Chr. in Anatolië werd toegepast. Vanaf het 5e millennium v.Chr. begon men koper te smelten en te gieten in Anatolië en Oost-Europa. De smelttemperatuur van puur koper ligt bij 1083°C [56](#page=56). ### 3.2 De ontwikkeling van brons Brons is een legering van koper en tin, typisch met 10-15% tin. Het komt niet van nature voor en werd ontdekt door het combineren van koper met 'onzuivere' ertsen die tin, arseen of antimoon bevatten. De ontdekking van brons vond plaats in Anatolië in de tweede helft van het derde millennium v.Chr.. Uiteindelijk stabiliseerde het tinpercentage zich rond de 10% [52](#page=52) [57](#page=57). #### 3.2.1 Voordelen van brons Brons bood aanzienlijke voordelen ten opzichte van puur koper: * Het heeft een lagere smelttemperatuur (ongeveer 950°C) [57](#page=57). * Het laat zich beter gieten [57](#page=57). * Het kan beter warm worden bewerkt [57](#page=57). * Dit resulteerde in superieure producten [57](#page=57). #### 3.2.2 Brons gieten De technieken voor het gieten van brons evolueerden: * Aanvankelijk werden enkelvoudige gietvormen gebruikt [59](#page=59). * Dit werd gevolgd door dubbelvoudige gietvormen [59](#page=59). * De verloren-was-techniek werd geïntroduceerd [59](#page=59). * Later ontstond ook plaatbrons, wat met name na de metaaltijden belangrijk werd [59](#page=59). ### 3.3 Sociaal-economische impact van metaalbewerking De bewerking van koper en later brons speelde een cruciale sociaal-economische rol. Het begin van de metaaltijden, ook wel de kopertijd of Chalcolithicum genoemd (c. 3500-2000 v.Chr.), kenmerkte zich door [52](#page=52): * Het eerste gebruik van koper en brons [61](#page=61). * Grotere en intensievere uitwisselingsnetwerken [61](#page=61). * Een hoger tempo van veranderingen [61](#page=61). * Groeiende regionale diversiteit [61](#page=61). * Sterkere sociale stratificatie, met elites die controle uitoefenden over uitwisselingsnetwerken en technologie [61](#page=61). * Een groeiend 'krijgerideaal' [61](#page=61). * Toename van transport en grotere mobiliteit [61](#page=61). > **Tip:** Begrijp de evolutionaire stappen in metaalbewerking van koud bewerken naar smelten en gieten, en hoe de legeringstechnologie (brons) de mogelijkheden aanzienlijk verbeterde. > **Voorbeeld:** De ontdekking dat het toevoegen van tin aan koper een legering (brons) opleverde die beter gietbaar en bewerkbaar was, leidde tot de productie van duurzamere en geavanceerdere werktuigen en wapens. Dit had directe gevolgen voor landbouw, ambachten en conflict [52](#page=52) [57](#page=57). --- # Vroege voorbeelden van kopergebruik en culturen Vroege culturen toonden diverse toepassingen van koper, zichtbaar in hun materiële cultuur, grafrituelen en sociale structuren, zoals geïllustreerd door casestudy's van het grafveld van Varna, Ötzi de ijsman, de Los Millares-cultuur en de Klokbekercultuur [62](#page=62). ### 4.1 Het grafveld van Varna (Bulgarije) Het grafveld van Varna, daterend uit het vierde millennium v. Chr., is een rijke archeologische vindplaats die wijst op elitevorming en controle over lokale koperbronnen. Binnen dit grafveld zijn er 'rijke' inhumatiegraven en zogenaamde 'cenotafen' wat suggereert dat status en rituelen belangrijk waren in de sociale structuur [63](#page=63) [64](#page=64) [65](#page=65). ### 4.2 Ötzi, de ijsman Ötzi, de ijsman, is een uitzonderlijke toevalsvondst uit 1990, gelegen op een hoogte van 3200 meter in de Alpen op de grens van Oostenrijk en Italië. Hij werd 'begraven' in een gletsjer en is een man van 30-40 jaar oud, wiens leven zich afspeelde tussen 3350 en 3300 v. Chr. Ouderdomsonderzoek van Ötzi, op basis van 4550 ± 19 BP, dateert hem tussen 3360 en 3130 v. Chr. (1 sigma) of tussen 3370 en 3100 v. Chr. (2 sigma) [66](#page=66) [71](#page=71). #### 4.2.1 De fysieke kenmerken en gezondheid van Ötzi Ötzi was een man van ongeveer 45 jaar oud, 1,60 meter lang en woog ongeveer 50 kilogram. Hij was gespierd, had bruine ogen en donker, halflang haar, wat mogelijk duidt op blootstelling aan arseen. Uit onderzoek bleek dat hij leed aan de ziekte van Lyme, vlooien in zijn kledij had, en de parasiet zweepworm in zijn ingewanden. Lijnen van Beau op zijn nagels suggereerden perioden van stress en zijn gewrichten (heup, schouders, knieën, ruggengewervel) waren verweerd. Opvallend is dat hij een paar ribben miste en lactose-intolerant was. Zijn maaginhoud toonde aan dat zijn laatste maaltijd bestond uit hert en berggeit, samen met plantaardig voedsel [72](#page=72). #### 4.2.2 DNA en genetische verwantschap Het DNA van Ötzi is volledig ontcijferd. Zijn genetisch materiaal, zeldzaam in hedendaags Europa, vindt men nu terug op de eilanden Sardinië en Corsica. Hij bleek gevoelig voor hart- en vaatziekten (arteriosclerose) had lactose-intolerantie en bloedgroep O Positief. Recent onderzoek (Cell Genomics 2023) met besmet aDNA suggereert dat hij eerder verwant was met de vroege landbouwers uit Anatolië [73](#page=73) [74](#page=74). #### 4.2.3 Tattoos Ötzi droeg 61 tattoos. Deze tattoos worden door onderzoekers als 'therapeutisch' beschouwd, mogelijk gerelateerd aan de gebieden met artrose die hij had [75](#page=75) [76](#page=76). #### 4.2.4 Materiële cultuur De kledij van Ötzi bestond uit ondergoed van schaap leggings van schaap en geit en schoenen gemaakt van bast en leer, gevuld met gras. Hij droeg een mantel van lichte en donkere banden van schapen- en geitenleder-pels een mogelijke cape in gras (eerder een soort mat) en een muts van berenvacht [77](#page=77). #### 4.2.5 Cold case: Ötzi's dood Ötzi overleed in de vroege zomer, wat afgeleid is uit pollenanalyse. Vlak voor zijn dood bevond hij zich in de vallei, eveneens gebaseerd op pollenonderzoek. Hij was geen landbouwer, gezien de staat van zijn handen, en mogelijk een herder. Opvallend is dat hij in het bezit was van een koperen bijl, wat uitzonderlijk was. Dit kan duiden op een elitepositie, of hij was simpelweg goed uitgerust voor het berglandschap, hoewel zijn werktuigen niet afgewerkt waren [81](#page=81). De doodsoorzaak van Ötzi is onderwerp van onderzoek. Er is een open snijwonde vastgesteld in de palm van zijn hand. Een pijl in zijn schouder kan tot snel doodbloeden hebben geleid; de pijlschacht ontbrak, wat erop wijst dat deze mogelijk zelf is verwijderd of door een ander is uitgetrokken. Daarnaast leed hij aan zwaar hoofdletsel, mogelijk veroorzaakt door een val of een slag [81](#page=81). ### 4.3 De Los Millares-cultuur De Los Millares-cultuur, die bloeide tussen 3500 en 2250 v. Chr. kenmerkt zich door een versterkte nederzetting met een toegangspoort en torens. Er zijn ovens gevonden met zowel een huishoudelijke functie als voor koperbewerking. De materiële cultuur en de aanwezigheid van funeraire monumenten wijzen op een gestructureerde samenleving met specifieke begrafenispraktijken [82](#page=82) [83](#page=83) [84](#page=84) [86](#page=86) [87](#page=87) [88](#page=88). ### 4.4 De Klokbekercultuur De Klokbekercultuur, die deel uitmaakt van de bredere 'Bekerculturen', dateert van 2500 tot 2000 v. Chr.. Deze cultuur introduceerde de eerste koperen voorwerpen in Noordwest-Europa. De cultuur wordt voornamelijk gedefinieerd op basis van grafgebruik en specifiek aardewerk. Het verspreidingspatroon van de 'maritieme' klokbeker strekt zich uit over grote delen van Europa [89](#page=89). #### 4.4.1 Grafritueel van de Klokbekercultuur Het grafritueel van de Klokbekercultuur omvatte een selectie van de bevolking, voornamelijk inhumatie in hurkhouding (hockergrab). Bij de graven werden specifieke bijgiften aangetroffen, zoals pijl(punten) - soms 'boogschutter'-pijlen genoemd - en polsbeschermers. Bijna alle graven waren gelegen onder een grafheuvel [91](#page=91). #### 4.4.2 De Amesbury Archer De Amesbury Archer, begraven nabij Stonehenge, dateert van 2300 v. Chr. en wordt beschouwd als het rijkste bekende klokbekergraf. De overledene was een man van 35-45 jaar oud. De bijgiften waren aanzienlijk en omvatten vijf klokbekers, koperen dolkjes, een koperen mes, polsbeschermers, vuurstenen pijlpunten en een tand van een wild zwijn [92](#page=92) [94](#page=94). #### 4.4.3 Herkomst en mobiliteit Isotopenanalyse van het tandemail (zuurstof, strontium) van individuen uit de Klokbekercultuur, zoals de Amesbury Archer, suggereert een herkomst uit Centraal-Europa, mogelijk de Alpen. Dit duidt op een grotere mobiliteit van deze bevolkingsgroepen. Overzichtsstudies van aDNA uit het Verenigd Koninkrijk tonen verwantschap tussen Klokbekergraven en Centraal-Europa [95](#page=95) [96](#page=96). > **Tip:** Bestudeer de specifieke kenmerken van het aardewerk en de grafgiften per cultuur, aangezien deze vaak de belangrijkste identificatiemiddelen vormen in archeologisch onderzoek. > **Tip:** Let op de verbanden tussen kopergebruik, sociale hiërarchie en rituelen binnen de verschillende casestudy's. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Protohistorie | Een overgangsperiode tussen de prehistorie en de oudheid of geschiedenis, waarbij een beschaving zelf nog geen schrift heeft, maar wel beschreven wordt door buurvolkeren die wel een schrift bezitten. | | Kopertijd (Chalcolithicum) | Een periode waarin koper voor het eerst als metaal werd gebruikt, vaak gelijktijdig met het einde van het neolithicum en het begin van de bronstijd. | | Bronstijd | Een periode waarin brons, een legering van koper en tin, het belangrijkste metaal werd voor wapens en gereedschappen, wat leidde tot significante technologische en sociale veranderingen. | | IJzertijd | De periode waarin ijzer het dominante metaal werd voor gereedschappen en wapens, wat een verdere technologische vooruitgang en sociale ontwikkeling met zich meebracht. | | Christian Jens Thomsen | Een Deense archeoloog die wordt beschouwd als de grondlegger van het drieperiodensysteem (steentijd, bronstijd, ijzertijd) door zijn werk in het museum van Kopenhagen in het begin van de 19e eeuw. | | Typologie | Een methode binnen de archeologie die zich richt op de studie en classificatie van artefacten op basis van hun vorm, stijl en technologische kenmerken om zo chronologieën op te bouwen. | | Paul Reinecke | Een Duitse archeoloog die de bronstijd en vroege ijzertijd in Zuid-Duitsland indeelde in verschillende fasen, wat bijdroeg aan de chronologie van de metaaltijden. | | Hermann Müller-Karpe | Een Duitse archeoloog die de chronologie van Paul Reinecke verder uitwerkte, met name voor de Hallstatt- en La Tène-periodes van de ijzertijd. | | Joseph Déchelette | Een Franse archeoloog die chronologische tabellen voor Frankrijk uitwerkte en de ijzertijd opsplitste in de Hallstatt- en La Tène-periodes. | | La Tène | Een periode binnen de late ijzertijd in Europa, gekenmerkt door specifieke artistieke stijlen en artefacten, die volgde op de Hallstatt-periode. | | Absolute chronologie | Een dateringssysteem dat specifieke jaartallen of perioden toekent aan gebeurtenissen of culturen in het verleden, vaak gebaseerd op natuurwetenschappelijke methoden zoals 14C-datering. | | 14C-methode (koolstofdatering) | Een wetenschappelijke methode voor het dateren van organisch materiaal door de vervalsnelheid van de isotoop koolstof-14 te meten. | | Dendrochronologie | Een dateringsmethode die gebaseerd is op de analyse van jaarringen in bomen om de ouderdom van houten artefacten of constructies te bepalen. | | Holoceen | Het huidige geologische tijdperk dat ongeveer 11.700 jaar geleden begon na de laatste ijstijd, gekenmerkt door een relatief stabiel en warmer klimaat. | | Subboreaal | Een klimatologische periode binnen het Holoceen, die grofweg van 5000 tot 2700 BP (vóór heden) duurde en gekenmerkt werd door drogere omstandigheden dan de voorgaande periode. | | Subatlanticum | De meest recente klimatologische periode binnen het Holoceen, die duurde van ongeveer 2700 BP tot nu, gekenmerkt door een koeler en natter klimaat. | | Thera (Santorini) | Een vulkaan op het Griekse eiland Santorini, waarvan een massale uitbarsting rond 1620 v.Chr. een significante impact had op het klimaat en de omgeving van het oostelijke Middellandse Zeegebied. | | Taiga | Een bioom gekenmerkt door uitgestrekte boreale bossen van coniferen en berken, typisch voor koudere regio's. | | Steppe | Een uitgestrekt, vrijwel boomloos grasland dat voorkomt in gematigde of koude klimaten. | | Domesticatie | Het proces waarbij wilde dieren of planten worden getemd en gefokt voor menselijk gebruik, wat leidt tot veranderingen in hun fysieke en gedragskenmerken. | | Goud | Een edelmetaal dat bekend staat om zijn glans, corrosiebestendigheid en gemakkelijkheid om koud te bewerken en te smelten, waardoor het al vroeg populair werd. | | Koper | Een relatief zacht metaal dat gemakkelijk koud te bewerken en te smelten is, en dat groen oxideert; het was een van de eerste metalen die door de mens werd bewerkt. | | Tin | Een metaal dat voornamelijk wordt gebruikt om brons te maken door het te legeren met koper, wat resulteert in een harder en beter gietbaar materiaal. | | Brons | Een legering van koper en tin, die beter bewerkbaar en gietbaar is dan puur koper, en die een cruciale rol speelde in de technologische ontwikkeling van de metaaltijden. | | Verloren-was-techniek | Een giettechniek die wordt gebruikt om complexe metalen objecten te maken, waarbij een wasmodel wordt gebruikt dat na het gieten wordt vervangen door metaal. | | Varna | Een rijke grafveld in Bulgarije uit het vierde millennium v.Chr., dat bewijs levert van vroege elitevorming en de controle over lokale koperbronnen. | | Ötzi, de ijsman | Een goed bewaarde mummie van een prehistorische man die werd gevonden in de Alpen, daterend uit circa 3350-3300 v.Chr., die waardevolle inzichten biedt in het leven en de materialen uit die periode. | | Los Millares | Een belangrijke archeologische vindplaats in Zuid-Oost Spanje, daterend van 3500 tot 2250 v.Chr., die een nederzetting, verdedigingswerken en funeraire monumenten omvat, en bewijs toont van koperbewerking. | | Klokbekercultuur | Een wijdverspreide archeologische cultuur in Europa die ontstond tussen 2500 en 2000 v.Chr. en voornamelijk wordt gekenmerkt door het gebruik van klokvormige aardewerken bekers en specifieke grafrituelen. | | Inhumatie | De begrafenis van een lichaam in een liggende positie, in tegenstelling tot crematie. | | Hockergrab | Een begrafenisritueel waarbij het lichaam in een gehurkte positie wordt geplaatst, kenmerkend voor de Klokbekercultuur. | | Amesbury Archer | Het rijkste bekende Klokbekergraf gevonden nabij Stonehenge, daterend uit circa 2300 v.Chr., met een overvloed aan bijgiften die wijzen op de status van de overledene. | | Isotopenanalyse | Een wetenschappelijke methode die wordt gebruikt om de relatieve abundantie van isotopen te meten, vaak toegepast op tand-email om de herkomst en mobiliteit van individuen te bepalen. |

# Late bronstijd: fundamentele veranderingen en maatschappelijke transformaties Dit hoofdstuk onderzoekt de ingrijpende sociaal-economische en culturele veranderingen die de Late Bronstijd kenmerkten. ### 1.1 Bevolking en bestaansbasis De Late Bronstijd kende een significante bevolkingsgroei. Deze groei stimuleerde een verdere intensificatie van de landbouw. Nieuwe gewassen zoals de Keltische boon, vlas en papaver werden geïntroduceerd en geaccepteerd, naast de teelt van gierst. Deze aanpassingen in de landbouwproductie waren cruciaal om de toenemende bevolking te kunnen voeden [4](#page=4). ### 1.2 Bronsproductie en -circulatie De productie en circulatie van brons kende in de Late Bronstijd een dynamisch verloop. Aanvankelijk was er sprake van een sterke toename in de bronsbewerking. Technische innovaties, zoals de toepassing van de 'verloren-was-techniek' en de ontwikkeling van plaatbrons, speelden hierin een belangrijke rol. Echter, in de eindfase van de Late Bronstijd was er een opvallende en enorme afname van de bronsproductie en -circulatie. De oorzaken hiervan zijn complex en mogelijk gerelateerd aan veranderingen in handelsnetwerken en de beschikbaarheid van grondstoffen [5](#page=5). > **Tip:** De verschuiving in bronsproductie aan het einde van de Late Bronstijd kan een indicator zijn voor grotere economische en politieke veranderingen in die periode. ### 1.3 Grafritueel Het grafritueel onderging eveneens fundamentele veranderingen tijdens de Late Bronstijd. Er was een algemene tendens naar crematie, waarbij de as van de overledene in een urn werd bewaard. Dit markeerde een verschuiving van selectieve begrafenispraktijken naar meer veralgemeende rituelen. Bovendien evolueerden de begrafenisrituelen van een elitair karakter naar een meer 'egalitair' systeem, wat suggereert dat deze praktijken breder toegankelijk werden binnen de samenleving [6](#page=6). > **Example:** De verschuiving van in-ground begrafenissen naar crematie in urnen illustreert een maatschappelijke transformatie in hoe de dood werd herdacht en hoe de gemeenschap met rouw omging. --- # Regionale ontwikkelingen in de Late Bronstijd: Middellandse Zee, Centraal- en Atlantisch Europa Dit deel van het document onderzoekt de specifieke archeologische culturen en nederzettingen in verschillende Europese regio's tijdens de late bronstijd, met aandacht voor de Middellandse Zee (Sardinië, Balearen), Centraal-Europa (Lausitz, Rhin-Suisse-France Orientale, palafittes) en Atlantisch Europa (Britse eilanden, Nederland). ### 2.1 De Middellandse Zee De late bronstijd in het oostelijke Middellandse Zeegebied kenmerkte zich rond de 12e eeuw v.o.t. door een volledige instorting van bestaande structuren, mogelijk veroorzaakt door milieu-invloeden zoals de Hekla 3-uitbarsting die afkoeling en droogtes kan hebben veroorzaakt, alsook door invallen van de zogenaamde Zeevolkeren. Deze Zeevolkeren, een verzamelnaam voor verschillende groepen die zorgden voor onrust en instabiliteit, voerden oorlog met rijken als de Hettieten en Egypte. Bekende groepen zijn onder andere de Filistijnen (Peleset). Vanaf circa 1150 voor Christus werden de Feniciërs, met hun kerngebied in het noordelijke deel van de Levant, steeds belangrijker door hun maritieme handel en de stichting van vele kolonies en emporia, waaronder belangrijke havensteden als Tyrus, Sidon en Byblos. Zij breidden hun invloed uit naar de westelijke Middellandse Zee, naast de Griekse kolonisatie [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [7](#page=7). #### 2.1.1 Sardinië Op Sardinië was er sprake van lokale koperproductie en import van koper uit Cyprus, met mogelijke export van ijzererts. De eilandbewoners ontwikkelden een lokale bronsindustrie en bouwden stenen woontorens die bekendstaan als nuraghi. Deze nuraghi, enkelvoud: nuraghe, werden vooral vanaf 1300 voor Christus gebouwd en konden tot 20 meter hoog reiken. Ze kwamen zowel solitair als in clusters voor, vaak omgeven door nederzettingen. Een indrukwekkend voorbeeld hiervan is Barumini. Naast woontorens kenden de Sardiniërs ook megalithische grafarchitectuur, zoals de Tomba dei Giganti. De bronsindustrie was ook prominent aanwezig op het eiland, met vindplaatsen zoals Urzulei. Op Monte Prama bevond zich een begraafplaats [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22). > **Tip:** De nuraghi op Sardinië zijn unieke architecturale getuigenissen van de late bronstijd, die dienden als woonplaatsen, verdedigingswerken en mogelijk als sociaal-politieke centra. #### 2.1.2 De Balearen Op de Balearen ontwikkelde zich de Talayotische cultuur. Nederzettingen, zoals Son Fornes op Mallorca, bestonden uit open nederzettingen met talayots. De talayots hadden gemeenschappelijke functies, zoals een vergaderruimte en een verdeelcentrum, wat blijkt uit vondsten van botresten. De 3D-reconstructie van Son Fornes toont de verschillende fases van deze nederzetting, met een vroege Talayotische fase en een latere Balearische fase. Op Menorca bevond zich Cornia Nou (Maò), een massieve structuur zonder interne ruimtes, die mogelijk diende als gemeenschappelijke ruimte voor opslag van graan en werktuigen. Sant Agustí Vell (Es Migjorn Gran) op Menorca is eveneens een voorbeeld van deze architectuur [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25) [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28) [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). > **Example:** De Talayots op de Balearen lijken te fungeren als centrale ontmoetingsplaatsen en opslagplaatsen binnen gemeenschappen, wat wijst op een georganiseerde samenleving. ### 2.2 Centraal-Europa Centraal-Europa onderging aanzienlijke veranderingen in de late bronstijd, met globale trends die vergelijkbaar zijn met die in Atlantisch Europa. De meeste nederzettingen waren klein en onversterkt, hoewel er uitzonderingen waren in de vorm van meeroevernederzettingen en versterkte vestigingen. Kenmerkend voor deze periode zijn de collectieve crematiegrafvelden, de zogenaamde urnenvelden. Er waren verschillende regionale groepen, zoals de Lausitz-cultuur en de Rijn-Zwitsers-Frankrijk Oostelijke cultuur (Rhin-Suisse-France Orientale) [34](#page=34). #### 2.2.1 De Lausitz-cultuur De Lausitz-cultuur, voornamelijk geassocieerd met Polen, vormde een scharnierpunt tussen Oost- en Centraal-Europa. Deze cultuur kenmerkte zich door versterkte nederzettingen in natte gebieden, zowel in de late bronstijd als in de vroege ijzertijd. Een prominent voorbeeld van een dergelijke nederzetting is Biskupin, waarvan het onderzoek vanaf 1934 plaatsvond. Vanwege de uitzonderlijk goede conservering in een moerassige context, zijn de twee nederzettingsfases van Biskupin goed gedocumenteerd. De eerste fase bestond uit circa 100 huizen en wordt voornamelijk gedateerd in de vroege ijzertijd [35](#page=35) [36](#page=36) [37](#page=37). > **Tip:** De studie van Biskupin biedt een uniek inzicht in de bouwtechnieken en sociale organisatie van nederzettingen in natte gebieden tijdens de late bronstijd en vroege ijzertijd. #### 2.2.2 De Rijn-Zwitsers-Frankrijk Oostelijke cultuur De Rijn-Zwitsers-Frankrijk Oostelijke (RSFO) cultuur bevond zich in het westelijke deel van Centraal-Europa. Deze cultuur werd gekenmerkt door een bloeiende metaalproductie, meeroevernederzettingen en vondsten uit enkele grotten, naast de typische urnenvelden. Het socio-economische model, zoals voorgesteld door P. Brun, probeert de dynamiek van deze cultuur te verklaren. De chronologie van de RSFO-cultuur, die de overgang van de late bronstijd naar de vroege ijzertijd omvat, wordt opgedeeld in verschillende etappes: Groei, Expansie en Crisis. De periode van 1300 tot 800 voor Christus valt samen met de fasen Bronze final I tot IIIa en Hallstatt A1 tot B1 [42](#page=42) [43](#page=43) [44](#page=44). #### 2.2.3 'Palafittes' (meeroevernederzettingen) De 'palafittes', oftewel meeroevernederzettingen of paaldorpen, bevonden zich aan de oevers van Zwitserse, Duitse, Franse en Italiaanse meren en beleefden hun hoogtepunt tussen 1100 en 800 voor Christus. Deze nederzettingen, die deel uitmaken van het UNESCO Werelderfgoed, kennen een uitzonderlijke conservering en werden al in de 19e eeuw ontdekt. Morges aan het Meer van Genève (Zwitserland) werd onderzocht vanaf 1854 [45](#page=45) [46](#page=46). > **Example:** De uitzonderlijke conservering in de moerassen en meren rond de Alpenregio heeft organisch materiaal zoals hout en textiel bewaard, wat een gedetailleerd beeld geeft van de leefomstandigheden en technologie van de bewoners. Onderzoek op de vindplaats Cortaillod aan het Meer van Neuchâtel (Zwitserland) toont aan dat het dorp werd gesticht rond 1009 voor Christus en de aanleg binnen 10 jaar voltooid was voor 100-150 personen. Een tweede bouwfase vond plaats tussen 997 en 991 voor Christus, met een grotere populatie van 150-400 personen. Het dorp werd na circa 50 jaar verlaten. Cortaillod-Est is een verdere illustratie van deze palafitte-nederzettingen [55](#page=55) [56](#page=56). ### 2.3 Atlantisch Europa In Atlantisch Europa vertoonden de nederzettingen in de late bronstijd een tendens naar kleinere gebouwen en sloten ze aan bij eerdere fasen. Het grafritueel werd gedomineerd door urnenvelden [58](#page=58). #### 2.3.1 De Britse eilanden Op de Britse eilanden, met name in Engeland, zijn vindplaatsen zoals Must Farm en het nabijgelegen Flag Fen van belang. Must Farm, een nederzetting uit de late bronstijd (1000-800 v. Chr.), lag in een natte context en werd kortstondig bewoond. De nederzetting werd verlaten na een brand. De structuur van deze nederzettingen wordt gekenmerkt door onversterkte, kleine en niet-plaatsvaste bewoning, met regionale verschillen in de architectuur (rechthoekig versus rond) [59](#page=59) [60](#page=60) [65](#page=65). > **Tip:** De studie van de Britse bronstijdnederzettingen, zoals Must Farm, benadrukt het belang van waterrijke gebieden en de impact van gebeurtenissen zoals brand op de bewoningspatronen. #### 2.3.2 Nederland In Nederland, met Breda als een van de genoemde locaties, zagen we een vergelijkbare trend van kleine, onversterkte en niet-plaatsvaste nederzettingen, met regionale variaties in vorm. Archeologisch onderzoek in Nederland heeft ook schuurtjes en waterputten blootgelegd. In de late bronstijd was er sprake van een dynamiek in nederzettingen, terwijl grafvelden juist plaatsvast waren. Dit contrasteert met de midden bronstijd, waar uitgebreide families kenmerkend waren, terwijl de late bronstijd de kernfamilie meer centraal stelde [65](#page=65) [68](#page=68) [69](#page=69) [70](#page=70) [71](#page=71) [72](#page=72). #### 2.3.3 Urnenvelden in Atlantisch Europa Urnenvelden kwamen in grote delen van Europa voor, met name in de late bronstijd en vroege ijzertijd (circa 1200-500 v. Chr.). Het waren collectieve grafvelden waar vrijwel uitsluitend crematie plaatsvond, met begravingen in urnen. Er werden over het algemeen weinig bijgiften aangetroffen. Hoewel er verschillende soorten monumenten waren, bleven deze relatief klein. Vindplaatsen zoals Destelbergen en Temse in de oostelijke Scheldebekken zijn voorbeelden van deze urnenveldencultuur in Nederland en omstreken [73](#page=73) [75](#page=75) [76](#page=76). --- # Kunst en symboliek in de Bronstijd: rotskunst, muziekinstrumenten en gedeponeerde objecten Dit thema verkent diverse artistieke uitingen uit de bronstijd, waaronder rotskunst, muziekinstrumenten en objecten die doelbewust werden achtergelaten in het landschap, met een focus op hun symbolische betekenis [80](#page=80). ### 3.1 Rotskunst Rotskunst, een prominente vorm van bronstijd-kunst, werd voornamelijk aangetroffen op door gletsjers gepolijste rotsen en gecreëerd door middel van ‘pecking’, waarbij met een steen of metaal object in de rots werd gehakt. De thema's variëren per regio, maar vertonen ook gelijkenissen, met een diepere symbolische betekenis dan louter esthetiek. Drie belangrijke regio's met een hoge concentratie rotskunst zijn Scandinavië, de Franse en Italiaanse Alpen, en de regio rond Mont Bego. Rotsgravures komen verspreid voor in heel Europa, met een zwaartepunt in de metaaltijden [81](#page=81) [82](#page=82). #### 3.1.1 Noord-Europa: Bohuslan In Bohuslan, Zweden, langs de kustlijnen van de Noord- en Baltische Zee, zijn meer dan 600 sites bekend. De rotskunst hier vertoont zowel regionale als diachrone verschillen. Veelvoorkomende motieven zijn cupmarks, voetafdrukken, boten, dieren, zonnesymbolen, personen en scènes. De UNESCO Werelderfgoedsite Tanum is een bekend voorbeeld van rotskunst in deze regio. De thema's in Noord-Europa omvatten boten, mensen (mannen en vrouwen), krijgers, vierwielige wagens, ploegscènes, wapens, runderen en geometrische motieven [84](#page=84) [85](#page=85) [87](#page=87) [90](#page=90). #### 3.1.2 Mont Bego (Frankrijk) Mont Bego, gelegen in de Franse Alpen, is bekend om zijn grottenkunst, met name bronstijdgravures. Er zijn ongeveer 30.000 afbeeldingen geteld in de Vallée des Merveilles . #### 3.1.3 Val Camonica (Italië) Val Camonica in de Italiaanse Alpen kent rotskunst die teruggaat van het Neolithicum tot de IJzertijd en later. Periode III (Kopertijd/Bronstijd) kenmerkt zich door afbeeldingen van dieren (hertachtigen, honden/wolven, runderen), mensen (krijgers, voornamelijk mannen), wagens, zonnesymbolen, wapens en geometrische figuren, evenals monumentale panelen. Periode IV (IJzertijd) toont een grote hoeveelheid krijgers, wapens, dieren, ploegscènes en landschappen, waaronder kaarten en geografische beelden . #### 3.1.4 Verklaringsmodellen voor rotsgravuren De interpretatie van rotsgravures wijst erop dat het niet simpelweg 'l'art pour l'art' was. Mogelijke betekenissen omvatten territoriale claims, vruchtbaarheidssymboliek, communicatie, prestige, rituele praktijken, het vertellen van verhalen over helden, of een combinatie van deze factoren . ### 3.2 Muziekinstrumenten Muziekinstrumenten uit de Bronstijd en IJzertijd getuigen van de muzikale cultuur van die periodes. Bekende voorbeelden zijn de hoorn, ratels en luren. De luren zijn vooral bekend uit vindplaatsen zoals Tintignac in Frankrijk. Ook de carnyx, een type strijdbijl-vormige trompet, is een significant muziekinstrument uit deze periode . ### 3.3 Objecten in de Bronstijd Objecten uit de Bronstijd vertonen diverse vormen en decoraties, waaronder spiraalvormen. Deze objecten zijn gevonden in verschillende regio's van Europa, zoals Centraal Europa, Italië, Denemarken, en Ierland. Bekende vondsten zijn onder meer uit Guines (Frankrijk) en Schifferstadt (Duitsland) en het zonnewagen van Trundholm in Denemarken . ### 3.4 Deposities in Bronstijd en verder Deposities verwijzen naar objecten die doelbewust in het landschap werden achtergelaten. Dit fenomeen strekt zich uit van het Neolithicum tot de middeleeuwen en is wijdverbreid in Europa. De aard, samenstelling en locatie van deze vondsten variëren sterk . #### 3.4.1 Contexten van deposities Deposities zijn aangetroffen in diverse contexten, waaronder rivieren, kleinere waterlopen, moerassen, venen en ‘droge’ of ‘gecultiveerde’ gebieden. Deposities in natte contexten, zoals venen, zijn talrijk in de late Bronstijd. Rivierdeposities, vaak gevonden bij baggerwerkzaamheden, bevatten een breed scala aan objecten zoals zwaarden, lanspunten, bijlen, sieraden en menselijk skeletmateriaal . #### 3.4.2 Betekenis van deposities Er zijn diverse verklaringsmodellen voor bronstijd-deposities geopperd. Deze variëren van verloren voorwerpen of handelswaar van bronssmeden, het veiligstellen van rijkdom of het schaars houden van metaal, tot het verwerven van prestige. Een belangrijke interpretatie is die van rituele doeleinden, waarbij sprake was van doelbewuste offers. De grote aantallen vondsten, de bewuste selectie van objecten en vergelijkbare diachrone trends in verschillende rivieren suggereren dat deze rivierdeposities intentioneel waren. Soms zijn ook zeldzame of ongebruikte voorwerpen gevonden, die intentioneel onklaar gemaakt waren . > **Tip:** Bij het bestuderen van rotskunst en deposities is het belangrijk om rekening te houden met de context en de mogelijke symbolische betekenis achter de afbeeldingen of achtergelaten objecten. De interpretaties zijn vaak gebaseerd op brede patronen en vergelijkende studies. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Een periode in de prehistorie die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschappen en wapens, met specifieke technologische, sociale en culturele ontwikkelingen rond 1400/1200 tot 800 v.Chr. | | Intensificatie landbouw | Verbeteringen en verhogingen in de landbouwpraktijken om de voedselproductie te verhogen, zoals het gebruik van nieuwe gewassen, betere technieken of meer arbeid. | | Nieuwe domesticaten | Planten- of diersoorten die voor het eerst in deze periode werden gedomesticeerd en geïntroduceerd in de landbouw, zoals vlas, papaver en gierst. | | Brons | Een legering van koper en tin, gebruikt voor de productie van gereedschappen, wapens en sieraden gedurende de Bronstijd. | | Verloren-was-techniek | Een giettechniek voor metaal, waarbij een model van bijenwas wordt gebruikt dat bedekt wordt met klei; het was wordt dan gesmolten en uitgegoten, waarna het metaal in de mal wordt gegoten. | | Plaatbrons | Bronzen objecten die zijn vervaardigd uit platen metaal, vaak door middel van smeden of stampen, in tegenstelling tot het gieten van massieve objecten. | | Grafritueel | De gebruiken en handelingen die worden uitgevoerd rond de begrafenis van een overledene, inclusief de wijze van begraven of cremeren en de bijgaven. | | Crematie in urne | Het verbranden van een overledene en het verzamelen van de as in een urn, die vervolgens wordt begraven of opgesteld. | | ‘Egalitair’ | Een maatschappelijke structuur waarbij er relatief weinig hiërarchische verschillen zijn, wat zich kan uiten in begrafenisrituelen en de verdeling van goederen. | | Zeevolkeren | Een confederatie van maritieme volkeren die in de Late Bronstijd opkwamen en migreerden, invallen deden en bijdroegen aan de instorting van bestaande beschavingen in het oostelijke Middellandse Zeegebied. | | Levant | Een geografische regio in het oostelijke Middellandse Zeegebied, die delen van het huidige Syrië, Libanon, Jordanië en Israël omvat. | | Emporia | Handelsposten of kolonies gesticht door maritieme volkeren om handel te drijven en hun invloed uit te breiden, vaak langs kustlijnen. | | Nuraghi | Stenen woontorens, typerend voor Sardinië vanaf ca. 1300 v.Chr., die solitair of in clusters voorkomen en vaak rond nederzettingen zijn gebouwd. | | Talayotische cultuur | Een archeologische cultuur op de Balearen, gekenmerkt door de bouw van talayots, massieve stenen structuren met gemeenschappelijke functies. | | Urnenvelden | Begraafplaatsen uit de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd, waar de doden werden gecremeerd en hun as in urnen werd bewaard, vaak in collectieve grafvelden. | | Lausitz-cultuur | Een archeologische cultuur die voornamelijk in Polen werd aangetroffen, gekenmerkt door versterkte nederzettingen, vooral in natte gebieden, tijdens de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd. | | Palafittes | Meerovernederzettingen of paaldorpen, gebouwd op palen in meren, die hoogtijdagen kenden tussen 1100 en 800 v.Chr. en bekend staan om hun uitzonderlijke conservering van organisch materiaal. | | Dendrochronologie | Een dateringsmethode die gebruik maakt van jaarringen van bomen om de ouderdom van hout en de chronologie van gebeurtenissen te bepalen. | | Rotskunst | Artistieke afbeeldingen gecreëerd op rotsen, vaak door inkepingen of gravures, die verschillende thema's uit het leven en de symboliek van de prehistorische bevolking weergeven. | | Pecking | Een techniek om rotskunst te creëren, waarbij met een stenen of metalen object als hamer op de rots wordt getikt om afbeeldingen te vormen. | | Cupmarks | Kleine, komvormige inkepingen in rotsen, vaak aangetroffen in rotskunst, waarvan de functie nog onderwerp van discussie is (mogelijk ritueel of symbolisch). | | Zonnesymboliek | Afbeeldingen of symbolen die de zon representeren, een veelvoorkomend thema in de kunst en religie van veel prehistorische culturen. | | Zeeschepen | Boten afgebeeld in rotskunst, die de maritieme activiteiten en het belang van de zee voor de handel en migratie in de Bronstijd weerspiegelen. | | Geometrische motieven | Patronen en vormen gebaseerd op geometrie, zoals lijnen, cirkels en spiralen, die veel voorkomen in prehistorische decoratieve kunst. | | Muziekinstrumenten | Voorwerpen die gebruikt werden om muziek te maken, zoals hoorns, trommels en luren, die in archeologische contexten uit de Bronstijd zijn teruggevonden. | | Luren | Een type blaasinstrument, vaak gemaakt van brons, dat in de Bronstijd en IJzertijd in Noord-Europa werd gebruikt. | | Carnyx | Een Keltisch blaasinstrument, een soort trompet, dat in de IJzertijd werd gebruikt en bekend staat om zijn dierlijke decoraties. | | Deposities | Voorwerpen die doelbewust in het landschap werden achtergelaten, zoals in waterlopen, moerassen of op ‘droge’ plekken, mogelijk als onderdeel van rituelen of als offergaven. | | Rituele doeleinden | Handelingen of objecten die worden uitgevoerd of gebruikt binnen een religieuze of spirituele context, zoals offers, ceremonies of gebeden. | | Bronssmeden | Ambachtslieden die gespecialiseerd waren in het bewerken en produceren van objecten uit brons. |

# Introductie tot archeologische contact- en uitwisselingsstudies Dit deel introduceert de evolutie in de archeologische studie van contacten, van object-centrische benaderingen naar meer dynamische modellen die migraties, handel en de mechanismen achter goederen-, technologie-, ideeën- en personenverkeer onderzoeken. ## 1. Introductie tot archeologische contact- en uitwisselingsstudies ### 1.1 Evolutie van de archeologische benadering van contact De studie van archeologische contacten heeft een significante evolutie doorgemaakt. Oorspronkelijk lag de focus sterk op het object "an sich", waarbij artefacten werden gebruikt om migraties en directe contacten tussen groepen aan te duiden. Deze benadering legde de nadruk op sociologische aspecten en interpersoonlijke contacten. Tegenwoordig richt de studie zich meer op herkomststudies, mede dankzij archeometrische technieken, en op het begrijpen van de dynamische mechanismen achter de circulatie van goederen, technologieën, ideeën en mensen, en de redenen daarvoor. ### 1.2 De aard van archeologische uitwisseling Archeologische uitwisseling omvat het verkeer van diverse elementen tussen verschillende culturen en gemeenschappen: * **Verkeer van goederen**: Dit omvat de productie (waar en hoe artefacten worden gemaakt), distributie (waar grondstoffen, halffabricaten en afgewerkte artefacten voorkomen) en de mechanismen van distributie (hoe het materiaal zich verspreidt). * **Verkeer van technologieën**: De verspreiding van technologische kennis en innovaties. * **Verkeer van ideeën**: De overdracht van concepten, geloofssystemen en culturele normen. * **Verkeer van mensen**: Migratie, expansie en andere vormen van menselijke mobiliteit. Deze uitwisseling wordt beschouwd als een belangrijke motor voor culturele verandering, zowel op intercultureel als intracultureel niveau, en zowel op lokaal als globaal niveau. ### 1.3 Methoden voor herkomststudies van goederen #### 1.3.1 Stilistische analyse Historisch gezien was stilistische analyse een belangrijke methode om de herkomst van objecten te bepalen, gebaseerd op vorm, decoratie en productietechnieken. Hoewel nog steeds relevant, is de rol ervan grotendeels overgenomen door meer objectieve archeometrische methoden. #### 1.3.2 Archeometrie Archeometrie heeft de afgelopen decennia een reeks krachtige technieken ontwikkeld om de herkomst van objecten te determineren. Deze methoden analyseren de chemische samenstelling of isotopische verhoudingen van materialen. * **Neutronen activatie analyse (NAA)**: Analyseert spoorelementen in aardewerk en metaal. * **Optische emissie-spectrometrie (OES)**: Analyseert spoorelementen in anorganisch materiaal. * **Atomaire absorptie-spectrometrie (AAS)**: Wordt gebruikt voor non-ferro metalen. * **Energie dispersieve X-stralen fluorescentie analyse (ED-XRF)**: Geschikt voor de analyse van metaallegeringen. * **Scanning electronen microscopie (SEM)**: Gebruikt voor metaal en aardewerk. * **Inductief gekoppelde plasma-massa-spectrometer (ICP-MS)**: Analyseert spoorelementen in aardewerk, metaal, glas en steen. * **Thermische ionisatie massaspectrometrie (TIMS)**: Gebruikt voor marmer, metaal, glas en obsidiaan. * **Partikel-geïnduceerde X-stralen emissie (PIXE)**: Geschikt voor mineralen, glas, pigmenten en steen. #### 1.3.3 Gesteenten en mineralen als herkomstindicatoren Specifieke gesteenten en mineralen zijn waardevol voor herkomststudies vanwege hun unieke geologische oorsprong. * **Obsidiaan**: Vulkanisch glas met een specifieke chemische vingerafdruk die de herkomstlocatie nauwkeurig kan vaststellen. * **Silex (vuursteen)**: Verschillende types silex, zoals die van Grand-Pressigny, hebben herkenbare kenmerken en distributiepatronen. * **Metalen**: Analyse van loodisotopen (verhoudingen van Pb 204, Pb 206, Pb 207, Pb 208) kan de herkomst van ertsen bepalen, wat cruciaal is voor het traceren van metaalhandel. Voorbeelden van scheepswrakken zoals Cape Gelidonya en Uluburun tonen de complexiteit van metaalverkeer. * **Aardewerk**: Trace element analyse van aardewerk, zoals Egyptisch glas, of de studie van specifieke keramische typen zoals Armoricaanse bijlen, Engelse vlakbijlen of Urnenveld-keramiek, kan distributiepatronen en handelsnetwerken blootleggen. De studie van loodisotopen heeft herkomstgebieden van ertsen helpen identificeren, bijvoorbeeld in Scandinavië en de Kanaal-Noordzee groep. * **Gespecialiseerde keramiek**: Bijvoorbeeld de Dressel I en wijnamforen, evenals Romeinse terra sigillata, bieden inzicht in handelsroutes en productiecentra. ### 1.4 Sferen van uitwisseling #### 1.4.1 Verschillende uitwisselingssferen Uitwisseling kan plaatsvinden binnen verschillende sferen met elk hun eigen dynamiek: * **Basisvoorziening**: De uitwisseling van alledaagse goederen. * **Ceremoniële-sociale sfeer**: De uitwisseling van prestige goederen die gerelateerd zijn aan sociale status, competitie en statusvertoon. #### 1.4.2 Typen uitwisseling De aard van uitwisseling varieert: * **Persoonlijk vs. interpersoonlijk**: Van individuele transacties tot groepsinteracties. * **Materieel vs. immaterieel**: Uitwisseling van fysieke objecten versus ideeën, kennis of sociale praktijken. * **Dagdgetlijkse goederen vs. prestige goederen**: De focus van de uitgewisselde items. * **Niet-monetaire vs. monetaire economie**: Uitwisseling zonder geld versus uitwisseling met een erkend ruilmiddel. ### 1.5 Studie van uitwisselingsmechanismen #### 1.5.1 Gift Exchange (Geschenkuitwisseling) Marcel Mauss' werk "Essai sur le don" (1923-24) benadrukte dat geschenkuitwisseling de basis vormt van veel sociale relaties, niet zozeer op individueel, maar op groepsniveau. Het is geen pure gift en geen pure betaling; het accepteren van een geschenk creëert een wederzijdse verplichting tot teruggave. Het niet nakomen van deze verplichting kan sociale relaties verbreken. Geschenken fungeren als een sociaal bindmiddel. #### 1.5.2 Etnografisch onderzoek naar uitwisseling Bronislaw Malinowski's studie van het Kula-uitwisselingsnetwerk in de Solomon eilanden toonde aan hoe ceremonieel en politiek gemotiveerde uitwisseling een complex netwerk in stand houdt. #### 1.5.3 Sahlins' concepten van reciprociteit Marshall Sahlins onderscheidde drie vormen van reciprociteit in zijn werk "Stone Age Economics" (1972): * **'Globale' reciprociteit**: Uitwisseling van goederen en diensten zonder onmiddellijke waardebepaling, met een verwachting van algemeen evenwicht op lange termijn. * **'Symmetrische' reciprociteit**: Men verwacht een gelijkaardige teruggave van een gift, op specifieke plaatsen en momenten. * **'Negatieve' reciprociteit**: Dit omvat de markt-economie, waar een 'gift' winstgevend moet zijn, ten koste van de ander. Hoe groter de afstand tussen de partners, hoe 'negatiever' de uitwisseling wordt. #### 1.5.4 Karl Polanyi's economische systemen Karl Polanyi identificeerde drie types pre-markteconomische systemen: * **Reciprociteit**: Wederzijdse uitwisseling van goederen tussen sociale entiteiten. Dit komt overeen met de gift-exchange van Mauss en Malinowski, en is vaak symmetrisch en gebaseerd op de verplichting tot teruggave. * **Redistributie**: Handel en productie zijn gericht op een centrale instantie (bv. een leider) die de goederen vervolgens herverdeelt onder de leden van de samenleving. Dit mechanisme is kenmerkend voor chiefdoms en tribale samenlevingen. * **'Householding'**: Economieën gericht op individuele huishoudens die produceren voor eigen gebruik en consumptie. #### 1.5.5 Handel en distributielijnen De studie van handel en distributie omvat diverse mechanismen: * **Handel**: Kan plaatsvinden via verschillende mechanismen, zoals: * Centraal-Adriatische wijnamforen als voorbeeld van handelsgoederen. * Distributielijnen die variëren van 'vrije toegang' en 'reciprociteit (thuisbasis/grens)' tot 'down-the-line' distributie. * Mechanismen gebaseerd op een centrale plaats met redistributie. * Marktmechanismen centraal georganiseerd. * Rol van handelaars/tussenpersonen. * Kolonies en emporia (handelsposten/havens). ### 1.6 Verspreiding van immateriële zaken #### 1.6.1 Technologieën, ideeën en mensen Naast materiële goederen verspreiden ook technologieën, ideeën en mensen zich. * **Technologieën**: Voorbeelden zijn landbouw, metallurgie en megalithisme. * **Ideeën**: Dit kan zich uiten in verspreiding van architecturale stijlen, zoals de funeraire architectuur (bv. de cairn van Barnenez, Newgrange 'Passage grave' met de zonnewende-oriëntatie, tempels op Malta zoals Tarxien, Nuraghi op Sardinië, Torens op Corsica, en Talayots op Mallorca en Menorca). * **Mensen**: Verspreiding van mensen manifesteert zich in migraties, zoals de terugkerende migraties (le retour) of de invallen van volkeren zoals de Kelten (bv. Brennus) en de Germaanse volkeren, en de Hunnen (die schedelvormige veranderingen teweegbrachten). Ook de expansie van Romeinse legioenen onder Caesar valt hieronder. #### 1.6.2 Migratie als verandering Migratie is een krachtig mechanisme voor culturele verandering. Studies van schedelvormen (bv. Hunnen met langwerpige schedels) of de genetische en archeologische sporen van bevolkingsverplaatsingen bieden inzicht in deze processen. De verspreiding van mensen uit Noord-Centraal Europa, Zuid-Oost Europa en Oost-Azië heeft significante invloed gehad op de demografische en culturele landschappen van verschillende regio's. > **Tip:** Bij de studie van contact- en uitwisselingsprocessen is het cruciaal om zowel de materiële als de immateriële aspecten mee te nemen, evenals de verschillende mechanismen (gift, handel, redistributie) en de sociale en culturele context waarin deze plaatsvinden. Archeometrie biedt krachtige instrumenten om de herkomst van goederen te traceren, wat de basis vormt voor het reconstrueren van deze interacties. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Archeologie | De wetenschap die de menselijke geschiedenis bestudeert door middel van materiële overblijfselen. | | Archeometrie | Een interdisciplinair vakgebied dat wetenschappelijke en technologische methoden toepast op archeologische artefacten om hun oorsprong, samenstelling en ouderdom te bepalen. | | Artefacten | Objecten gemaakt of aangepast door mensen, zoals gereedschappen, aardewerk of sieraden. | | Distributiemechanismen | De processen en netwerken waardoor goederen, grondstoffen of producten zich verspreiden binnen een samenleving of tussen verschillende samenlevingen. | | Herkomststudies | Onderzoek gericht op het bepalen van de geografische oorsprong van archeologische objecten, vaak met behulp van wetenschappelijke technieken. | | Isotopenanalyse | Een analytische techniek die de relatieve verhoudingen van isotopen in een monster meet om de oorsprong of samenstelling ervan te bepalen, bijvoorbeeld in lood of gesteente. | | Kula | Een bekend ritueel uitwisselingssysteem dat door Malinowski werd bestudeerd op de Salomonseilanden, waarbij prestigeobjecten circuleren en sociale relaties versterken. | | Reciprociteit | Een principe van wederkerigheid in uitwisselingsrelaties, waarbij giften of goederen met de verwachting van een toekomstige teruggave worden uitgewisseld. | | Redistributie | Een economisch systeem waarbij goederen of diensten worden verzameld door een centrale autoriteit en vervolgens worden herverdeeld onder leden van de samenleving. | | Terra sigillata | Een type rood aardewerk met een kenmerkende glanzende, verzegelde afwerking dat wijdverbreid was in het Romeinse Rijk, vaak met gestempelde decoraties. | | Trace element analysis | Een analytische methode die de concentratie van sporenelementen in een materiaal meet om de herkomst of het productieproces ervan te achterhalen. |

# División y cronología del Pleistoceno y Holoceno El Pleistoceno y el Holoceno son dos épocas geológicas fundamentales que marcan periodos cruciales en la historia de la Tierra y la evolución humana, cada una con sus divisiones internas y características climáticas y faunísticas distintivas [1](#page=1) [3](#page=3). ## 1. El Pleistoceno El Pleistoceno es una época geológica definida por criterios faunísticos y palinológicos caracterizada por ciclos de glaciaciones y periodos interglaciales que influyeron significativamente en la evolución de la fauna y la dispersión de los homínidos. Su cronología se divide tradicionalmente en tres fases principales [13](#page=13) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [1](#page=1) [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6): ### 1.1 Divisiones cronológicas del Pleistoceno La cronología más aceptada para las divisiones del Pleistoceno es la siguiente [13](#page=13) [16](#page=16) [18](#page=18) [1](#page=1) [4](#page=4) [6](#page=6): * **Pleistoceno Inferior/Arcaico:** Aproximadamente entre 1,60 y 0,72 millones de años atrás. Durante este periodo, los homínidos fuera de África buscaban lugares con predictibilidad y abundancia de recursos. El *Homo erectus* se asocia a esta fase, con fechas entre 1,8 y 0,3 millones de años y asociado a industrias de bifaces. El Modo 1, asociado a *Homo habilis*, es característico de este periodo [10](#page=10) [11](#page=11) [13](#page=13) [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6) [8](#page=8) [9](#page=9). * **Pleistoceno Medio:** Aproximadamente entre 0,72 y 0,12 millones de años atrás. El *Homo heidelbergensis* es una especie clave de este periodo, asociado a industrias de cantos y lascas. El Musteriense, una industria de lascas, se asocia al Paleolítico Medio y a *H. neanderthalensis*. El Modo 3, caracterizado por la extracción de láminas de núcleos discoidales, también se vincula mayoritariamente a *Homo neanderthalensis*. La técnica Levallois, que consiste en la confección de lascas de forma predeterminada agotando los núcleos, es fundamental para este modo de talla. El comportamiento simbólico, como el uso de pigmentos y conchas perforadas, comienza a aparecer en el Paleolítico Medio [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). * **Pleistoceno Superior:** Aproximadamente entre 0,12 y 0,012 millones de años atrás. Este periodo se caracteriza por la aparición del *Homo sapiens* y el desarrollo de industrias líticas más complejas, como el Auriñaciense y el Gravetiense. Los fríos del Paleolítico Superior dan lugar a escasez de bosques y aumento de praderas. La leptolitización, entendida como el paso a soportes laminares en el Paleolítico Superior, es una característica de esta época. El arte paleolítico, principalmente figurativo de animales y símbolos, se desarrolla en cuevas y abrigos. El *Homo antecessor* se asocia con la confección de cantos, bifaces y lascas, y se le atribuye la práctica de canibalismo [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). ## 2. El Holoceno El Holoceno es la época geológica actual, iniciada tras el fin de la última glaciación del Pleistoceno hace aproximadamente 11.700 años. Se caracteriza por un clima más templado y estable, lo que propició el desarrollo de la agricultura, la sedentarización y el surgimiento de las primeras civilizaciones [1](#page=1) [3](#page=3) [7](#page=7). ### 2.1 Divisiones climáticas del Holoceno El Holoceno se divide en cinco fases climáticas, siguiendo una secuencia cronológica de más antiguo a más reciente [15](#page=15) [3](#page=3): * Preboreal * Boreal * Atlántico * Subboreal * Subatlántico > **Tip:** Aunque el documento proporciona múltiples opciones para la cronología del Pleistoceno, la más consistente y referenciada en las preguntas y respuestas es la de 1,60-0,72 Ma (inferior), 0,72-0,12 Ma (medio) y 0,12-0,012 Ma (superior). Es importante tener en cuenta estas divisiones para datar eventos y especies [13](#page=13) [16](#page=16) [18](#page=18) [1](#page=1) [4](#page=4) [6](#page=6). > **Tip:** La neotenia, definida como la inmadurez cerebral de los homínidos en el momento del parto, es un rasgo relevante para entender la evolución de la infancia y el aprendizaje en nuestra especie [15](#page=15) [3](#page=3) [9](#page=9). ### 2.2 Culturas y eventos clave del Holoceno temprano El inicio del Holoceno ve la aparición de importantes culturas epipaleolíticas y neolíticas: * **Natufiense:** Una cultura epipaleolítica del área palestina, datada entre 12,5 y 9 ka a.C., que muestra indicios de domesticación [11](#page=11) [12](#page=12) [15](#page=15) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [3](#page=3) [6](#page=6) [9](#page=9). * **Kebariense:** Una cultura epipaleolítica israelí [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [23](#page=23) [24](#page=24) [4](#page=4) [6](#page=6). * **Neolítico Mesopotámico:** Secuencias cronológicas como Jarmo, Hassuna y Samarra, seguido de Halaf y El Obeid, marcan el desarrollo del Neolítico en esta región [13](#page=13) [17](#page=17) [1](#page=1) [5](#page=5) [9](#page=9). La transición del Pleistoceno al Holoceno marca un cambio fundamental en las condiciones ambientales y en las estrategias de subsistencia y desarrollo tecnológico de las poblaciones humanas. --- # Evolución de homínidos y sus industrias líticas Este apartado explora la evolución de los homínidos a través de secuencias cronológicas de fósiles, abarcando sus características físicas, comportamentales y las industrias líticas asociadas a cada etapa. ### 2.1 Las fases del Pleistoceno y la cronología de los homínidos El Pleistoceno se divide en tres fases cuya cronología se establece generalmente entre [13](#page=13) [16](#page=16) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [21](#page=21) [23](#page=23) [4](#page=4) [6](#page=6): * **0,72 - 0,37 millones de años** [13](#page=13) [1](#page=1) [21](#page=21). * **0,37 - 0,12 millones de años** [13](#page=13) [1](#page=1) [21](#page=21). * **0,12 - 0,012 millones de años** [13](#page=13) [1](#page=1) [21](#page=21). La evolución de los homínidos en términos de secuencias cronológicas fósiles es un tema complejo, pero una secuencia aceptada es la siguiente: * *Australopitecus* * *Homo habilis* * *Homo ergaster* * *Homo erectus* * *Homo antecessor* [13](#page=13) [14](#page=14) [16](#page=16) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [21](#page=21) [23](#page=23) [2](#page=2) [4](#page=4) [6](#page=6). ### 2.2 El Homo erectus y sus industrias líticas El *Homo erectus* se asocia a un período de tiempo entre 1,8 y 0,3 Ma o entre 1,8 y 0,5 Ma y está estrechamente ligado a industrias de cantos y bifaces. Se le atribuyen también fechas entre 1,1 y 0,3 Ma con industrias de cantos y bifaces. En el Paleolítico inferior arcaico, los homínidos fuera de África buscaban lugares con previsibilidad y abundancia de recursos [10](#page=10) [11](#page=11) [14](#page=14) [15](#page=15) [17](#page=17) [22](#page=22) [23](#page=23) [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). ### 2.3 El Achelense El Achelense es una industria lítica característica, protagonizada por el *Homo heidelbergensis* y se asocia con industrias de bifaces y lascas [12](#page=12) [14](#page=14) [16](#page=16) [18](#page=18) [2](#page=2) [4](#page=4) [7](#page=7). ### 2.4 El Modo 3 y el Musteriense El Modo 3 se caracteriza por la extracción de lascas, generando núcleos. Está vinculado mayoritariamente a *Homo neanderthalensis* aunque también a *Homo heidelbergensis* [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [2](#page=2) [3](#page=3) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). El Musteriense es una industria del Paleolítico Medio asociada a *Homo neanderthalensis* y no se caracteriza exclusivamente por la técnica Levallois [11](#page=11) [17](#page=17) [5](#page=5). ### 2.5 Técnicas de talla lítica #### 2.5.1 La técnica Levallois La técnica Levallois consiste en la preparación del núcleo para obtener lascas de forma predeterminada. Este método agota los núcleos para conseguir soportes controlados. El método Levallois genera lascas de forma predeterminada [10](#page=10) [13](#page=13) [16](#page=16) [19](#page=19) [1](#page=1) [20](#page=20) [21](#page=21) [23](#page=23) [4](#page=4) [7](#page=7). #### 2.5.2 La punta foliácea de laurel La punta foliácea de laurel se caracteriza por un retoque cubriente bifacial y laterales subparalelos [12](#page=12) [14](#page=14) [24](#page=24) [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.5.3 La leptolitización La leptolitización se define como la reducción del tamaño de la industria lítica. También se interpreta como la preferencia por industrias sobre lámina la sustitución de bifaces por industrias con soportes de lascas o el paso a soportes laminares en el Paleolítico Superior [10](#page=10) [11](#page=11) [15](#page=15) [17](#page=17) [22](#page=22) [23](#page=23) [2](#page=2) [6](#page=6). ### 2.6 El comportamiento simbólico La aparición del comportamiento simbólico se asocia con la fabricación de adornos por parte de los primeros *sapiens* y con las conchas perforadas y el empleo de pigmentación del Paleolítico Medio [17](#page=17) [5](#page=5). ### 2.7 El arte paleolítico El arte paleolítico representa principalmente figuras animales y símbolos, aunque también se encuentran figuras humanas. A menudo, representa figuras animales en cuevas y figuras humanas en abrigos [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6) [8](#page=8). ### 2.8 Homínidos y sus industrias en diferentes periodos * **Homo antecessor**: Este homínido se asocia con la confección de cantos, bifaces y lascas, y se ha documentado evidencia de canibalismo [13](#page=13) [14](#page=14) [16](#page=16) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [21](#page=21) [4](#page=4) [6](#page=6). * **Homo heidelbergensis**: Se le vincula con el Achelense, una industria de cantos y lascas. También se le asocia al Modo 3 [11](#page=11) [12](#page=12) [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [23](#page=23) [2](#page=2) [3](#page=3) [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). * **Homo neanderthalensis**: Este homínido está fuertemente asociado al Musteriense, una industria del Paleolítico Medio y al Modo 3. Los neandertales mejoraron sus estrategias de contacto entre grupos para gestionar la escasez de recursos [11](#page=11) [12](#page=12) [15](#page=15) [17](#page=17) [18](#page=18) [23](#page=23) [3](#page=3) [5](#page=5) [6](#page=6) [8](#page=8). ### 2.9 Industrias líticas específicas * **Achelense**: Caracterizado por la producción de bifaces, propios del *Homo heidelbergensis* [12](#page=12) [14](#page=14) [16](#page=16) [18](#page=18) [2](#page=2) [7](#page=7). * **Musteriense**: Industria del Paleolítico Medio asociada al *Homo neanderthalensis*, que no se limita a la técnica Levallois [11](#page=11) [17](#page=17) [5](#page=5). * **Modo 3**: Definido por la extracción de lascas generadoras de núcleos. Se vincula mayoritariamente a *Homo neanderthalensis* y *Homo heidelbergensis* [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [3](#page=3) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). * **Solutrense**: Se caracteriza por un gran auge de la industria ósea y coincide con el máximo glaciar [13](#page=13) [14](#page=14) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [4](#page=4) [5](#page=5). * **Szeletiense**: Considerado por algunos autores como el origen del Paleolítico Superior [20](#page=20) [4](#page=4) [8](#page=8). ### 2.10 Transiciones y cambios tecnológicos * La **leptolitización** marca una tendencia hacia la preferencia por industrias sobre lámina y la reducción del tamaño de las herramientas líticas, sustituyendo bifaces por soportes de lascas [10](#page=10) [11](#page=11) [15](#page=15) [17](#page=17) [22](#page=22) [23](#page=23) [6](#page=6). * Los fríos del Paleolítico Superior llevaron a la escasez de bosques y praderas, afectando los patrones de recursos [10](#page=10) [11](#page=11) [15](#page=15) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [2](#page=2) [4](#page=4) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). * La **neotenia** se refiere a la inmadurez cerebral de los homínidos al momento del parto [15](#page=15) [3](#page=3). ### 2.11 Culturas Epipaleolíticas y Neolíticas * **Kebariense**: Una cultura epipaleolítica israelí [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [16](#page=16) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [20](#page=20) [23](#page=23) [24](#page=24) [4](#page=4) [6](#page=6). * **Natufiense**: Una cultura epipaleolítica del área palestina, con evidencia de domesticación [12](#page=12) [15](#page=15) [17](#page=17) [19](#page=19) [21](#page=21) [23](#page=23) [24](#page=24) [3](#page=3) [6](#page=6) [9](#page=9). * **Neolítico Mesopotámico**: Se secuencia cronológicamente como Jarmo, Hassuna y Samarra, Halaf, El Obeid [13](#page=13) [17](#page=17) [19](#page=19) [1](#page=1) [5](#page=5) [9](#page=9). --- # Arte paleolítico y comportamientos simbólicos El arte paleolítico y la aparición de comportamientos simbólicos marcan un punto crucial en la evolución humana, evidenciando capacidades cognitivas complejas, como la abstracción, la comunicación y la representación del mundo [12](#page=12) [17](#page=17) [24](#page=24) [5](#page=5) [7](#page=7) [8](#page=8). ### 3.1 El arte paleolítico El arte paleolítico, conocido también como arte rupestre o mobiliar, se caracteriza por sus representaciones y por la evidencia de comportamientos simbólicos en los homínidos [12](#page=12) [17](#page=17) [24](#page=24) [5](#page=5) [7](#page=7) [8](#page=8). #### 3.1.1 Características generales * **Temática principal:** Las representaciones artísticas del Paleolítico se centran predominantemente en figuras animales, seguidas por símbolos y, en menor medida, figuras humanas [12](#page=12) [24](#page=24). * **Estilo naturalista:** Se observa un marcado naturalismo en la representación de los animales, con gran atención al detalle anatómico y a la expresión de movimiento [8](#page=8). * **Ubicación de las representaciones:** Las figuras animales se encuentran principalmente en cuevas (arte parietal), mientras que las representaciones humanas son más comunes en abrigos rocosos (arte mobiliar) [8](#page=8). * **Ausencia de escenas complejas:** Generalmente, las figuras animales no se presentan conformando escenas narrativas complejas, sino como representaciones individuales o en agrupaciones más sencillas [8](#page=8). #### 3.1.2 Manifestaciones del arte paleolítico El arte paleolítico se manifiesta en dos grandes categorías: * **Arte parietal:** * Consiste en pinturas, grabados y relieves realizados en las paredes y techos de cuevas y abrigos rocosos [8](#page=8). * Los motivos más comunes son animales (bisontes, caballos, ciervos, uros, mamuts), a menudo representados con gran realismo y detalle [1](#page=1) [8](#page=8). * También se encuentran figuras humanas, aunque menos frecuentes y generalmente más esquemáticas, así como signos abstractos o símbolos (puntos, líneas, formas geométricas) [20](#page=20) [24](#page=24) [8](#page=8). * Ejemplos notables incluyen las cuevas de Altamira (España) y Lascaux (Francia). * **Arte mobiliar:** * Incluye objetos portátiles decorados o elaborados con intencionalidad artística, como plaquetas grabadas, esculturas (como las "Venus"), herramientas decoradas y adornos personales [5](#page=5) [8](#page=8). * Las "Venus paleolíticas", figuras femeninas con exageración de los atributos sexuales, son un ejemplo paradigmático del arte mobiliar, sugiriendo posibles significados relacionados con la fertilidad [20](#page=20). * Los adornos personales, como collares de conchas perforadas o dientes de animales, demuestran la capacidad de los homínidos para atribuir significado a objetos y utilizarlos como elementos de identidad o expresión [5](#page=5). ### 3.2 Aparición del comportamiento simbólico La aparición del comportamiento simbólico es un fenómeno que se remonta al Paleolítico Medio y se consolida en el Superior, indicando un desarrollo significativo en las capacidades cognitivas de los homínidos [12](#page=12) [17](#page=17) [24](#page=24) [5](#page=5) [7](#page=7) [8](#page=8). #### 3.2.1 Evidencias tempranas de simbolismo (Paleolítico Medio) Aunque el arte mobiliar y parietal alcanza su máximo esplendor en el Paleolítico Superior, existen indicios de comportamientos simbólicos ya en el Paleolítico Medio: * **Conchas perforadas:** El hallazgo de conchas marinas perforadas, algunas con restos de pigmentos, sugiere que eran utilizadas como adornos personales o para otros fines simbólicos. Estos objetos indican la capacidad de los Neandertales y/o primeros *Homo sapiens* para manipular objetos y conferirles un significado más allá de su utilidad práctica [17](#page=17) [24](#page=24) [5](#page=5). * **Uso de pigmentos:** La presencia de ocre y otros pigmentos en yacimientos del Paleolítico Medio sugiere su uso para decorar el cuerpo, objetos o las paredes de las cuevas, aunque las representaciones artísticas directas son escasas en este periodo [17](#page=17) [24](#page=24) [5](#page=5). #### 3.2.2 Desarrollo del comportamiento simbólico (Paleolítico Superior) El Paleolítico Superior marca la explosión del arte y del comportamiento simbólico complejo. * **Capacidad de abstracción y representación:** La habilidad para crear imágenes realistas de animales y formas abstractas demuestra una capacidad de abstracción y representación mental avanzada [12](#page=12) [24](#page=24) [8](#page=8). * **Lenguaje y comunicación:** Se postula que el desarrollo del lenguaje hablado pudo estar intrínsecamente ligado a la aparición del comportamiento simbólico, permitiendo la transmisión de ideas, narrativas y conocimientos. La fabricación de adornos por parte de los primeros *sapiens* es un claro indicador de esto [5](#page=5). * **Organización social y creencias:** El arte y los objetos simbólicos podrían reflejar la organización social, las creencias religiosas, los ritos y las cosmovisiones de los grupos humanos. Las representaciones animales, por ejemplo, podrían estar asociadas a prácticas de caza, chamanismo o sistemas de pensamiento totémico [20](#page=20) [7](#page=7). * **Diseño de tatuajes y arte facial:** El diseño de tatuajes faciales y otras formas de arte corporal, aunque difíciles de evidenciar directamente, se infiere a partir de la rica iconografía y la decoración de objetos personales [5](#page=5). > **Tip:** La datación de estas manifestaciones artísticas y simbólicas es fundamental para comprender la evolución de las capacidades cognitivas humanas. Las técnicas de datación radiométrica han permitido establecer cronologías que sitúan los inicios de estas prácticas en el Paleolítico Medio, consolidándose en el Superior. > **Tip:** El estudio del arte paleolítico no solo nos informa sobre las capacidades artísticas de nuestros antepasados, sino también sobre su modo de vida, su entorno, su organización social y sus sistemas de pensamiento. --- # Culturas del Neolítico y Epipaleolítico Este apartado detalla la cronología y características de diversas culturas del Epipaleolítico y Neolítico, con un enfoque particular en las del Próximo Oriente y Mesopotamia. ### 4.1 Culturas epipaleolíticas Las culturas epipaleolíticas representan un periodo de transición entre el Paleolítico Superior y el Neolítico, caracterizado por adaptaciones a entornos cambiantes y el desarrollo de nuevas tecnologías y modos de vida. #### 4.1.1 Kebariense El Kebariense es una cultura epipaleolítica ubicada en el área de Israel. Se considera una cultura del Epipaleolítico y una de sus características es que reemplazó a las culturas de Jarmo y Hassuna en la Alta Mesopotamia [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [14](#page=14) [16](#page=16) [18](#page=18) [19](#page=19) [1](#page=1) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [4](#page=4) [6](#page=6) [8](#page=8). #### 4.1.2 Natufiense El Natufiense es una cultura epipaleolítica del área palestina, datada entre el 12.500 y el 9.500 a.C.. Se distingue por ser una cultura epipaleolítica que experimentó con la domesticación aunque se debate si es la primera cultura neolítica sin cerámica [12](#page=12) [15](#page=15) [17](#page=17) [18](#page=18) [20](#page=20) [22](#page=22) [24](#page=24) [3](#page=3) [6](#page=6) [9](#page=9). ### 4.2 Culturas del Neolítico Mesopotámico La región de Mesopotamia fue un centro crucial para el desarrollo del Neolítico, dando lugar a una secuencia de culturas que marcaron el inicio de la sedentarización, la agricultura y la cerámica. #### 4.2.1 Jarmo Jarmo es una de las primeras culturas neolíticas de Mesopotamia. Su desarrollo es anterior a otras culturas mesopotámicas neolíticas clave [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [19](#page=19) [1](#page=1) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 4.2.2 Hassuna y Samarra Las culturas de Hassuna y Samarra siguen cronológicamente a Jarmo y preceden a El Obeid en la secuencia neolítica mesopotámica. Samarra, en particular, se asocia con el Neolítico cerámico mesopotámico [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [19](#page=19) [1](#page=1) [21](#page=21) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 4.2.3 Halaf La cultura de Halaf también forma parte de la secuencia neolítica mesopotámica, situándose después de Jarmo y Hassuna y Samarra, pero antes de El Obeid [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [19](#page=19) [1](#page=1) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 4.2.4 El Obeid El Obeid representa una fase posterior en el Neolítico mesopotámico, sucediendo a las culturas de Jarmo, Hassuna, Samarra y Halaf [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [19](#page=19) [1](#page=1) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). **Secuencia cronológica del Neolítico mesopotámico (de más antiguo a más reciente):** Jarmo, Hassuna y Samarra, Halaf, El Obeid [13](#page=13) [15](#page=15) [17](#page=17) [19](#page=19) [1](#page=1) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). > **Tip:** La transición hacia el Neolítico se caracteriza por cambios constantes y acumulativos en contraposición a cambios rápidos que configurarían una "auténtica revolución neolítica". Estos cambios denotan una respuesta adaptativa ecológica [14](#page=14) [17](#page=17) [1](#page=1) [7](#page=7). --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Term | Definition | |------|------------| | Pleistoceno | Periodo geológico que abarca desde hace unos 2,58 millones de años hasta hace unos 11.700 años, caracterizado por glaciaciones recurrentes. Se divide en tres sub-épocas: Inferior, Medio y Superior. | | Holoceno | Periodo geológico actual que comenzó hace aproximadamente 11.700 años, caracterizado por un clima más templado y la ausencia de grandes glaciaciones. Se divide en fases como el Preboreal, Boreal, Atlántico, Subboreal y Subatlántico. | | Homo habilis | Especie extinta de homínido considerada una de las primeras en la línea evolutiva humana, conocida por su uso de herramientas de piedra simples. Se asocia con industrias líticas del Modo 1. | | Homo ergaster | Especie de homínido extinto, a menudo considerada una forma africana temprana de Homo erectus. Se asocia con industrias líticas achelenses y habilis. | | Homo erectus | Especie extinta de homínido que se expandió fuera de África. Se asocia con fechas entre 1,8 y 0,3 MA (millones de años) y el desarrollo de industrias de cantos y bifaces. | | Homo antecessor | Especie extinta de homínido encontrada en Europa, conocida por la fabricación de herramientas de piedra (cantos, bifaces, lascas) y posible práctica de canibalismo. | | Homo heidelbergensis | Especie extinta de homínido considerada un ancestro común de los neandertales y los humanos modernos. Se asocia con industrias de cantos, lascas y bifaces, como el Achelense. | | Homo neanderthalensis | Especie extinta de homínido que habitó Eurasia hasta hace unos 40.000 años. Se asocia con el Musteriense y el Modo 3 de talla lítica. | | Denisovianos | Grupo extinto de homínidos arcaicos conocidos principalmente por el análisis de ADN antiguo. Se sabe que se cruzaron con otras especies de homínidos, incluyendo Homo neanderthalensis y Homo sapiens. | | Industria lítica | Conjunto de artefactos de piedra elaborados por homínidos para su uso. Se clasifica en diferentes "modos" (Modo 1, Modo 2 - Achelense, Modo 3 - Musteriense, etc.) y técnicas de talla. | | Bifaz | Herramienta lítica bifacial característica del Achelense, con forma almendrada y tallada por ambas caras. | | Cantos tallados | Herramientas líticas simples, a menudo las primeras utilizadas por los homínidos, que consisten en piedras modificadas con unos pocos golpes para crear un filo. | | Lasca | Fragmento de roca desprendido de un núcleo durante el proceso de talla lítica. Las lascas pueden ser modificadas para crear herramientas. | | Técnica Levallois | Método de talla predeterminada de lascas que implica la preparación específica del núcleo para obtener lascas de forma y tamaño controlados. | | Modo 1 | Industria lítica más antigua, caracterizada por cantos tallados y lascas. Asociada a Homo habilis y las primeras etapas de la evolución humana. | | Modo 3 | Industria lítica del Paleolítico Medio, asociada principalmente a Homo neanderthalensis. Se caracteriza por la talla de lascas, a menudo utilizando la técnica Levallois. | | Achelense | Industria lítica del Paleolítico Inferior caracterizada por el uso generalizado de bifaces. Asociada a Homo erectus y Homo heidelbergensis. | | Musteriense | Industria lítica del Paleolítico Medio asociada a los Neandertales, que incluye una variedad de herramientas de lasca, a menudo producidas mediante la técnica Levallois. | | Leptolitización | Proceso de reducción progresiva del tamaño de la industria lítica, que se observa a lo largo del Paleolítico Superior. | | Arte paleolítico | Expresiones artísticas prehistóricas, que incluyen arte rupestre (pinturas y grabados en cuevas) y arte mueble (objetos decorados como figuras y herramientas). | | Comportamiento simbólico | Capacidad de los homínidos para crear y utilizar símbolos, manifestada en el arte, adornos corporales y prácticas funerarias. | | Neolítico | Periodo prehistórico caracterizado por la aparición de la agricultura, la ganadería, la sedentarización y el desarrollo de la cerámica. | | Epipaleolítico | Periodo de transición entre el Paleolítico Superior y el Neolítico, caracterizado por la aparición de herramientas microlíticas y cambios en las estrategias de subsistencia. | | Kebariense | Cultura epipaleolítica israelí que se desarrolló entre el 14.000 y el 11.000 a.C., con un estilo de vida basado en la caza, recolección y el uso de microlitos. | | Natufiense | Cultura epipaleolítica del área palestina (c. 12.500 a 9.000 a.C.) que mostró indicios de domesticación de plantas y animales, siendo un precursor del Neolítico. | | Neotenia | Retención de características juveniles en la edad adulta, un concepto que se ha aplicado a la evolución humana para explicar el desarrollo cerebral y cultural. | | Revolución Neolítica | Proceso de profundas transformaciones sociales, económicas y tecnológicas que marcaron el paso de las sociedades cazadoras-recolectoras a las agrícolas y ganaderas. | | Bifaces Achelenses | Herramientas bifaciales características del Achelense, con una forma más elaborada y simétrica que los bifaces más tempranos. | | Punta foliácea de laurel | Tipo de punta de proyectil característica de ciertas culturas del Paleolítico Superior, como el Solutrense, que presenta un retoque cubriente y forma de hoja de laurel. | | Arte rupestre | Representaciones artísticas realizadas sobre superficies rocosas, como paredes de cuevas o abrigos rocosos. | | Cazador-recolector | Modo de vida basado en la obtención de alimentos mediante la caza de animales y la recolección de plantas silvestres. | | Domesticación | Proceso mediante el cual especies animales o vegetales son modificadas genéticamente a través de la selección artificial para beneficio humano. | | Yacimiento arqueológico | Lugar donde se encuentran restos materiales de la actividad humana del pasado, permitiendo su estudio. | | Industria ósea | Producción de herramientas y objetos a partir de huesos de animales. | | Microlitismo | Uso de herramientas líticas de pequeño tamaño (microlitos), que a menudo se integraban en mangos o astiles para formar armas o herramientas compuestas. | | Culturas mesopotámicas | Conjunto de sociedades y civilizaciones que se desarrollaron en la región de Mesopotamia (actual Irak), incluyendo periodos como el Neolítico Cerámico. | | Szeletiense | Industria lítica del Paleolítico Superior temprano en Europa Central, a menudo asociada con homínidos arcaicos y considerada una industria de transición. | | Modo 1 | La industria lítica más antigua, caracterizada por cantos tallados y lascas, asociada a Homo habilis. | | Modo 3 | Industria lítica del Paleolítico Medio, caracterizada por la talla de lascas, a menudo con la técnica Levallois, asociada a Homo neanderthalensis. | | Hamburguiense | Cultura del Paleolítico Superior tardío en el norte de Europa, asociada a condiciones frías y caracterizada por puntas de proyectil específicas (puntas de Hamburg). | | Fendermesser | Término alemán para una industria lítica del Paleolítico Superior tardío que se solapa con el Hamburguiense y el Ahrensburgiense, caracterizada por herramientas de corte finas. |

# Conceptos, medio físico y cronología de la prehistoria Este resumen aborda la conceptualización de la Prehistoria, los métodos de datación, el marco geocronológico del Cuaternario, sus divisiones (Pleistoceno y Holoceno), los aspectos paleoambientales y las causas de los cambios climáticos asociados. ## 1. Conceptos, medio físico y cronología de la prehistoria La Prehistoria se define como el estudio de las comunidades humanas ágrafas que no coexistieron con sociedades con escritura ni estuvieron en contacto con ellas. Determinar su inicio y fin es complejo, ya que depende de criterios como la bipedestación, el uso de herramientas, el fuego, el lenguaje, la empatía, las creencias o la capacidad simbólica para su inicio, y la presencia y uso de la escritura para su final, el cual varía significativamente entre regiones [2](#page=2). ### 1.1 El concepto de cultura en arqueología Existen diversas perspectivas sobre el concepto de cultura en arqueología: * **Perspectiva tradicional:** La cultura se concibe como un conjunto de normas y comportamientos que se reflejan en los objetos materiales, permitiendo identificar una cultura a través de sus artefactos [2](#page=2). * **Perspectiva procesual (años 80):** La cultura se entiende como un sistema de adaptación extrasomática al medio, compuesto por subsistemas interrelacionados que buscan el equilibrio [2](#page=2). * **Perspectiva postprocesual (años 90):** La cultura es vista como un lenguaje, con elementos y relaciones cuyo significado es dependiente del contexto [2](#page=2). Estas perspectivas no son excluyentes, sino complementarias, ofreciendo diferentes enfoques para la concepción de la cultura [2](#page=2). ### 1.2 Métodos de datación La cronología en Prehistoria se aborda mediante varios métodos: * **Datación relativa:** Establece la anterioridad o posterioridad de objetos o estratos basándose en su posición en la secuencia estratigráfica; un objeto sobre otro es más reciente, y uno debajo es más antiguo [2](#page=2). * **Datación comparada:** Determina la cronología de un objeto al compararlo con otro cuya fecha es conocida, sugiriendo una relación temporal similar o directa [2](#page=2). * **Datación absoluta:** Identifica la fecha precisa de un objeto, elemento o estrato mediante análisis fisicoquímicos. Métodos comunes incluyen [2](#page=2): * **Carbono-14 (C14):** Mide la cantidad de isótopo C14 en restos orgánicos (hasta 50.000 años). Menor cantidad implica mayor antigüedad [2](#page=2). * **Potasio-Argón (K-Ar):** Utilizado para datar rocas volcánicas (lava) mediante el análisis de isótopos de K40 y Ar40 [2](#page=2). * **Uranio-Torio:** Otro método de datación absoluta. * **Dendrocronología:** Se basa en los anillos de crecimiento de los árboles, permitiendo datar hasta 11.400 años, aplicable a árboles con crecimiento estacional [3](#page=3). ### 1.3 El medio físico y cronológico: el Cuaternario #### 1.3.1 Definición y divisiones del Cuaternario El Cuaternario, definido por Desnoyers en 1829, se caracteriza por un enfriamiento global del planeta y la aparición de los primeros homínidos. Otros criterios para su definición incluyen aspectos isotópicos, estratigráficos, paleomagnéticos y faunísticos marinos. Lyell, en 1839, estableció las divisiones del Pleistoceno y el Holoceno [4](#page=4). * **Pleistoceno:** Acuñado por Lyell en 1839, abarca la mayor parte del Cuaternario. Se caracteriza por la presencia de moluscos marinos mayoritariamente idénticos a los actuales y una marcada alternancia de periodos fríos (glaciaciones, con descensos de hasta 10°C) y cálidos [4](#page=4). * **Holoceno:** Término acuñado por Gervais en 1867, comienza con el primer calentamiento postglaciar y se define por un periodo de meseta cálida. Se subdivide según el clima evidenciado por series polínicas europeas [4](#page=4). #### 1.3.2 El marco paleoclimático: glaciaciones y estados isotópicos Las morrenas alpinas, líneas de costa y terrazas fluviales permitieron a Brückner y Penck establecer cuatro grandes glaciaciones en los Alpes: Günz, Mindel, Riss y Würm. Para homogeneizar estas etapas a nivel global, se utilizan los **estadios isotópicos**. Estos se determinan analizando la proporción de isótopos de oxígeno (O18 y O16) en el caparazón de foraminíferos, pequeños organismos marinos microscópicos. Las gráficas de evolución ambiental del Prehistoria muestran fases cíclicas cálidas y frías, con máximos glaciares e interglaciares. La tendencia general en los últimos millones de años es un enfriamiento (mayor presencia de O18). En África, en lugar de glaciaciones e interglaciaciones, se habla de épocas pluviales e interpluviales [4](#page=4). > **Tip:** Los estados isotópicos pares suelen indicar periodos fríos (glaciares), mientras que los impares señalan periodos cálidos (interglaciares). #### 1.3.3 Causas del enfriamiento global Los cambios climáticos que definen el Cuaternario se atribuyen a varios factores: * **Variaciones orbitales (Ciclos Milankovitch):** Fluctuaciones en la distancia de la Tierra al Sol y en la intensidad de la radiación solar (entre un 5% y un 30%). Incluyen cambios en la excentricidad de la órbita terrestre, la oblicuidad del eje de rotación y la precesión de los equinoccios, similar al movimiento de una peonza [5](#page=5). * **Alteraciones en la concentración de CO2:** Eventos como erupciones volcánicas masivas pueden modificar la composición atmosférica [5](#page=5). * **Tectónica de placas:** El movimiento de los continentes, la apertura y cierre de pasos oceánicos alteran la distribución latitudinal y las corrientes marinas [5](#page=5). #### 1.3.4 Flora y fauna del paisaje cuaternario Los cambios climáticos tuvieron un impacto profundo en el paisaje, la flora y la fauna. ##### 1.3.4.1 Cambios en la línea de costa Durante los máximos glaciares, el nivel del mar descendió hasta 150 metros por debajo del actual, exponiendo grandes extensiones de plataforma continental. Esto creó puentes terrestres como Doggerland (unión de las Islas Británicas), Sondalandia (Sudeste Asiático) y Beringia (Estrecho de Bering). Por el contrario, el deshielo durante los periodos cálidos elevó el nivel del mar, sumergiendo estas áreas. El peso del hielo también provocó la elevación de la corteza terrestre en algunas zonas (isostasia glaciar) [5](#page=5). Los efectos principales de las glaciaciones incluyeron: * Descensos drásticos de temperatura [5](#page=5). * Disminución severa de la pluviosidad, favoreciendo la formación de tundra [5](#page=5). * Formación de grandes capas de hielo y permafrost (suelo permanentemente congelado) [5](#page=5). * Erosión y deposición de materiales, modificación de sistemas fluviales y creación de millones de lagos [6](#page=6). * Cambios en la configuración de costas marinas y formación de playas levantadas [6](#page=6). * Anomalías en los patrones de viento [6](#page=6). * Transformación del paisaje europeo, con la formación de valles en U por la acción de glaciares [6](#page=6). * Extensos depósitos de loess, que incrementan la fertilidad del suelo [6](#page=6). ##### 1.3.4.2 Fauna y flora cuaternarias La fauna y flora evolucionaron en respuesta a los cambios climáticos: * **Pleistoceno inferior:** Clima inicialmente cálido y húmedo que se enfría con la glaciación Günz. Fauna de origen terciario, con aparición de cérvidos, équidos y elefantes. La vegetación arbórea da paso a la tundra [6](#page=6). * **Pleistoceno medio:** Periodos de calentamiento (entre glaciaciones) seguidos de enfriamientos (glaciación Mindel). Desaparece gran parte de la fauna terciaria (mastodontes, dientes de sable) y se instalan especies adaptadas al frío como el mamut y el rinoceronte lanudo. La flora se degrada, con un avance significativo de la tundra y reducción de bosques [6](#page=6). * **Pleistoceno superior:** Incluye el interglacial Riss-Würm y la fría y seca glaciación de Würm. Fauna como el rinoceronte lanudo, mamut y ciervo. Inicialmente avanza la vegetación arbórea, seguida por condiciones de tundra [6](#page=6). * **Holoceno:** Mejora climática con la desaparición de grandes mamíferos y la expansión de los bosques [6](#page=6). ##### 1.3.4.3 Tipos de paisajes cuaternarios Los principales paisajes del Cuaternario incluyen: * **Tundra:** Paisajes abiertos sin árboles cercanos a zonas glaciares, con veranos fríos e inviernos extremadamente fríos. Subsuelo helado, suelo cubierto de líquenes y musgos, con turberas. Habitada por mamut, rinoceronte lanudo, reno y mesofauna [7](#page=7). * **Paisaje polar:** Ausencia total de vegetación, temperaturas extremas, fauna marina fría y depredadores polares. Imposible la vida humana [7](#page=7). * **Permafrost:** Suelo permanentemente helado, a menudo sobre un sustrato de hielo [7](#page=7). * **Taiga:** Bosque boreal de coníferas entre la tundra y la estepa, con inviernos muy fríos y escasas precipitaciones. Fauna: lobos, osos, alces, ciervos, linces [7](#page=7). * **Bosque templado:** Bosque de árboles caducifolios en ambientes lluviosos y clima templado-frío, con vegetación frondosa [7](#page=7). ##### 1.3.4.4 Fauna pleistocena destacada * **Mamut:** Animal lanudo de fauna fría, con 5m de altura, 6-8 toneladas de peso y colmillos de hasta 5m. Herbívoro, consumía unos 200 kg diarios, con una esperanza de vida de 60-70 años [7](#page=7). * **Megaceros:** Ciervo gigante de hasta 2m de altura, habitante de praderas y bosques abiertos, extinto a finales del Pleistoceno superior [7](#page=7). * **Rinoceronte lanudo:** Mega fauna fría, de 3-8 metros de longitud, 2m de altura y 2-3 toneladas. Poseía dos cuernos y un cuerpo cubierto de pelo [7](#page=7). * **Oso de las cavernas:** De 1.30m de altura a la cruz (3m erguido), 0.5 toneladas. Propio de bosques mixtos europeos, evitaba espacios abiertos y zonas de vegetación mediterránea; era solitario [7](#page=7). * **Caballo de Przewalski:** Considerado un caballo fósil con 2.1m de longitud, 350 kg, escasa altura, hocico redondeado, mandíbula prominente, cuello ancho y crin recortada [7](#page=7). * **Uro:** De 2m de longitud, 1.6-1.8m de altura de cruz (machos hasta 2m), con grandes cuernos de hasta 1 metro. Peso entre 750 y 1500 kg. Vivían en manadas, excepto los machos solitarios [7](#page=7). * **Dientes de sable (Smilodon):** Felino de hasta 300 kg, menos rápido que los felinos actuales, con cuello y extremidades gruesos y colmillos superiores de hasta 20 cm. Posiblemente vivían en grupos [7](#page=7). * **Bisonte:** Con pequeños cuernos, de 2.5-3.5m de longitud y 1.5-2m de altura de cruz. Peso entre 400 y 900 kg (machos). Propios de bosques mixtos y vivían en grupos [7](#page=7). --- # Hominización, evolución y dispersión humana Aquí tienes el resumen detallado sobre Hominización, evolución y dispersión humana, listo para tu estudio: ## 2. Hominización, evolución y dispersión humana Este tema explora las transformaciones físicas y de comportamiento que definen la línea evolutiva humana, desde los primeros homínidos hasta el Homo erectus, y analiza los procesos de migración fuera de África. ### 2.1. Elementos clave en la evolución humana La evolución humana se caracteriza por una serie de adaptaciones anatómicas y fisiológicas que permitieron la supervivencia y expansión de nuestros ancestros. #### 2.1.1. Bipedismo y organización corporal El bipedismo es una de las características definitorias de la evolución humana, implicando una reorganización completa del esqueleto para la locomoción erguida [8](#page=8). * **Características del esqueleto bípedo:** * Foramen magnum centrado y cabeza vertical [8](#page=8). * Doble curvatura de la columna vertebral (cervical y lumbar) para estabilidad y absorción de impactos [8](#page=8). * Espalda inferior corta [8](#page=8). * Cadera corta y ancha, adaptada para soportar el peso y permitir el movimiento de las piernas [8](#page=8). * Cabeza del fémur en ángulo y reforzada para transmitir la carga al suelo [8](#page=8). * Piernas largas y rodillas inclinadas hacia adentro para mantener el centro de gravedad sobre los pies [8](#page=8). * Pie con arco y dedo gordo alineado con el resto, sin oponibilidad, optimizado para la marcha [8](#page=8). * Capacidad de transporte con las manos y acortamiento de los dedos de las manos para la manipulación de instrumentos [8](#page=8). * Esqueleto grácil [8](#page=8). * **Ventajas del bipedismo:** * **Eficiencia energética:** Requiere menos energía para desplazarse largas distancias en comparación con la cuadrupedía [8](#page=8). * **Reducción de la exposición solar:** Minimiza la superficie corporal expuesta al sol tropical, ayudando a regular la temperatura [8](#page=8). * **Mayor efectividad en el forrajeo:** Permite alcanzar alimentos a diferentes alturas y tener un campo visual más amplio para localizar recursos [8](#page=8). * **Liberación de las manos:** Facilita el transporte de objetos, alimentos y crías, así como el uso y fabricación de herramientas [8](#page=8). * Se considera un factor clave en la separación evolutiva de los primates [8](#page=8). * **Foramen magnum y balanceo al andar:** La posición baja y centrada del foramen magnum indica una postura erguida y un mayor grado de bipedismo. El balanceo al andar es un mecanismo de equilibrio que suaviza el movimiento y reduce el gasto energético [8](#page=8). #### 2.1.2. Parto y desarrollo infantil El bipedismo también tuvo implicaciones significativas en el parto y el desarrollo de las crías. * **Rasgos específicos del parto:** El canal del parto, debido a la forma de la pelvis adaptada al bipedismo, es más estrecho y curvado, lo que requiere asistencia materna y fetal para el nacimiento. La necesidad de flexionar y girar la pelvis hace que el parto sea más complejo [8](#page=8) [9](#page=9). * **Neotenia:** La evolución respondió a un canal del parto más estrecho con huesos craneales más blandos al nacer y un nacimiento muy inmaduro (neotenia). Esta inmadurez neonatal es crucial, ya que un cerebro moldeable al nacer confiere una gran capacidad de aprendizaje y adaptación [9](#page=9). #### 2.1.3. Arquitectura craneal y desarrollo cerebral El cráneo experimentó cambios notables para albergar un cerebro en constante crecimiento. * **Cambios craneales:** * Aumento del volumen craneal para albergar un cerebro mayor, adoptando una forma globular y elevando la frente [9](#page=9). * Reducción de los arcos supraciliares (toro supraorbitario) [9](#page=9). * Pérdida del prognatismo (hocico prominente) [9](#page=9). * Desplazamiento del foramen magnum hacia el centro del cráneo [9](#page=9). * **Desarrollo cerebral:** El cerebro del Homo sapiens, al nacer, es significativamente mayor que el de un chimpancé y continúa su rápido crecimiento hasta los 4-5 años. A diferencia de los chimpancés, cuyo peso corporal aumenta proporcionalmente más, el cerebro humano sigue creciendo de manera considerable junto con el cuerpo [9](#page=9). * **Dieta y evolución cerebral:** Un aumento en la calidad de la dieta (más calorías, fácil asimilación) proporciona la energía neta necesaria para el desarrollo de cerebros más grandes. El cerebro humano consume el 20% de la energía metabólica total, el doble que el de un chimpancé [9](#page=9). > **Tip:** La dieta de alta calidad, el menor coste de locomoción del bipedismo y los subsidios energéticos (como el cuidado grupal de las crías) son factores interrelacionados que impulsaron el crecimiento cerebral [9](#page=9). #### 2.1.4. Adaptaciones mandibulares y del sistema fonador La mandíbula y la dentición se modificaron, y el sistema fonador evolucionó para permitir una comunicación más compleja. * **Mandíbula y dentición:** * Mandíbula parabólica en lugar de rectangular [10](#page=10). * Disminución del tamaño de los caninos y ausencia de diastema (hueco entre dientes) [10](#page=10). * Dentadura continua [10](#page=10). * Capacidad de movimiento lateral de la mandíbula para moler alimentos [10](#page=10). * Disminución de la musculatura masticatoria [10](#page=10). * Reducción de las piezas dentales de 36 a 32 [10](#page=10). * **Sistema fonador:** * **Homo erectus:** Laringe más elevada, limitando el volumen de la faringe. La lengua, más recogida en la boca, no podía modular eficazmente la faringe. Esto resultaba en un lenguaje lento y rudimentario, limitado a un sistema acústico de una sola cavidad [10](#page=10). * **Homo sapiens:** Laringe más baja, ampliando el volumen de la faringe. La lengua, más recogida en la garganta, permite modular el volumen de la faringe y la boca. Este sistema acústico de dos cavidades modulables posibilita un lenguaje rápido y complejo [10](#page=10). #### 2.1.5. Capacidad manual y tecnología La evolución de la mano y la cognición permitió la fabricación y el uso de herramientas. * **Capacidad manual:** La articulación "silla de montar" del pulgar confiere la oponibilidad necesaria para realizar movimientos de presa de fuerza y de precisión. La visión estereoscópica, la visión en color y un amplio campo visual complementan la capacidad manual, permitiendo la fabricación de herramientas [10](#page=10). * **Uso de herramientas:** La capacidad tecnológica se desarrolla en paralelo con la evolución de la mano [10](#page=10). ### 2.2. Configuración de los primeros homínidos La historia de la evolución humana se remonta a África, con una serie de especies que marcan hitos en el camino hacia el Homo sapiens. #### 2.2.1. El marco evolutivo y cronológico general La evolución humana no es estrictamente lineal; algunas ramas se extinguieron mientras otras evolucionaron, y existieron cruces genéticos entre diferentes especies de homínidos [11](#page=11). * **Etapas evolutivas (según Atapuerca, 2015):** 1. **Ardipitecos:** Arborícolas, posiblemente bípedos ocasionales [11](#page=11). 2. **Australopitecos:** Bípedos obligados con notables capacidades arbóreas [11](#page=11). 3. **Humano arcaico (Homo habilis, Homo erectus, preneandertales, neandertales):** Cuerpo alto, ancho y robusto, con locomoción exclusivamente terrestre [11](#page=11). 4. **Humano moderno:** Cuerpo alto, estrecho y esqueleto grácil [11](#page=11). #### 2.2.2. África, cuna de la Humanidad La evolución humana se originó en el Rift Valley africano, en un contexto de sabana [12](#page=12). #### 2.2.3. Australopitecos y parantrópidos Este grupo representa uno de los primeros estadios de la hominización. * **Australopitecos:** * Significa "mono del sur" [12](#page=12). * Primeros en caminar de forma bípeda, aparecieron hace aproximadamente 4 millones de años y vivieron hasta hace unos 2 millones de años [12](#page=12). * Habitaron la sabana africana [12](#page=12). * Incluyen subespecies como *afarensis*, *africanus*, y *ghari* [12](#page=12). * Presentaban un gran dimorfismo sexual, con machos un 50% más grandes que las hembras [12](#page=12). * Fósiles conocidos: Niño de Taung, Lucy, Sra. Pies [12](#page=12). * Dieta: fructívoros con algún aporte cárnico [12](#page=12). * **Parantrópidos:** * Derivados de los australopitecinos, el más conocido es el *Paranthropus boisei* [12](#page=12). * Caracterizados por una destacada cresta sagital [12](#page=12). * Adaptados a ambientes de bosques abiertos y pradera [12](#page=12). * Organizados probablemente en grupos tipo "harems" [12](#page=12). #### 2.2.4. Homo habilis Considerado uno de los primeros miembros del género *Homo*, asociado a la fabricación de herramientas. * **Cronología:** Aproximadamente entre 2,6 y 1,6 millones de años [12](#page=12). * **Distribución:** Restos encontrados en África oriental y meridional [12](#page=12). * **Características anatómicas:** Cráneo más redondeado con un incremento en su volumen cerebral, molares grandes, menor prognatismo que los australopitecinos pero incisivos mayores. Aumento de la corteza cerebral sin correspondencia proporcional en el tamaño corporal. Reducción de crestas y cráneo más grácil [12](#page=12). * **Locomoción:** Bípeda, pero aún con capacidad para subir a los árboles [12](#page=12). * **Tecnología:** Primer homínido con capacidad contrastada de fabricar utillaje rudimentario (Pebble Tools o Modo 1) y estructuras de habitación [12](#page=12). * **Dieta:** Omnívora, basada en vegetales y carne obtenida por carroñeo (carnívoro oportunista) [12](#page=12). * **Organización social:** Posiblemente similar a la de los chimpancés, en grupos con varios machos y hembras, con evidencia de troceamiento de animales y traslado a lugares de reunión para compartir alimentos y proteger crías [12](#page=12). * **Yacimientos destacados:** Koobi Fora y Olduvai [12](#page=12). #### 2.2.5. Homo ergaster Considerado el antecesor africano directo del *Homo erectus*. * **Evolución:** Derivado del *Homo habilis* [13](#page=13). * **Características craneales:** Cráneo menos robusto e incremento notable de la capacidad craneana (duplica la del *Homo habilis*). Marcado toro supraorbital [13](#page=13). * **Características corporales:** Talla similar a la actual, proporciones corporales modernas pero más robusto. Disminución del dimorfismo sexual [13](#page=13). * **Locomoción:** Bípeda no arbórea [13](#page=13). * **Tecnología:** Utillaje complejo, incluyendo bifaces (Modo 2) además de cantos trabajados [13](#page=13). * **Comunicación:** Probablemente poseían capacidad de comunicación lingüística [13](#page=13). * **Dieta:** Omnívora, con abundante presencia de carne [13](#page=13). * **Sistema masticador:** Reducción del sistema masticador, mandíbula fuerte pero sin mentón, dientes pequeños [13](#page=13). * **Capacidades cognitivas:** Aumento muy sustancial [13](#page=13). * **Dispersión:** Representa la primera gran salida del género *Homo* de África, con una cronología entre 1,8 y 0,3 millones de años [13](#page=13). * **Yacimientos:** Restos en el Lago Turkana [13](#page=13). #### 2.2.6. Homo erectus Una especie clave en la expansión humana fuera de África. * **Cronología y dispersión:** Representa la salida del género *Homo* de África, entre 1,8 y 0,3 millones de años. Es un salto cualitativo en la evolución [13](#page=13). * **Dieta:** Omnívora, con abundante presencia de carne [13](#page=13). * **Cultura material:** Industria de bifaces (Achelense o Modo 2) [13](#page=13). * **Capacidad craneal:** Muy variable, de 850 a 1.100 c.c., duplicando la del *Homo habilis* [13](#page=13). * **Características físicas:** Cuerpo robusto y de talla similar al humano actual, con aumento del tamaño corporal no proporcional al cráneo (expansión alométrica adaptativa). Disminuye el dimorfismo sexual. Locomoción bípeda no arbórea. Escápula en posición más pectoral, desventajosa para lanzar. Metacarpiano con apófisis estiloides desarrollada para estabilizar la muñeca en agarres de precisión [13](#page=13). * **Sistema masticador:** Reducción del sistema masticador (fuerte mandíbula, sin mentón, dientes pequeños) y marcado toro supraorbital [13](#page=13). * **Capacidades cognitivas:** Aumento muy sustancial [13](#page=13). * **Yacimientos:** Mojokerto (Java), Sangirn (Java), Trinil (Java), Zhoukoudian (China), Longgupo (China), Yunxian (China), Dali (China), Koobi Fora (África), Trukana (África), Olduvai (África), Mala Balanica (Europa) [13](#page=13). #### 2.2.7. Homo antecessor Una de las primeras especies de homínidos en Europa. * **Significado:** Es el primer homínido que antecede a la colonización europea, indicando presencia pero no ocupación inicial de Europa [13](#page=13). * **Hallazgo:** Localizado por primera vez en la Gran Dolina de Atapuerca, datado en 1,1 millones de años [13](#page=13). * **Características dentales:** Muy similar al *H. erectus*, pero con fosa canina (ausente en *H. erectus* de Asia) [13](#page=13). * **Características esqueléticas:** Metatarsianos similares a los humanos modernos y neandertales. Estaturas entre 160 y 180 cm, proporciones corporales modernas pero un 30% más de peso corporal (más corpulencia y tronco más ancho) [13](#page=13). * **Desarrollo vital:** Probablemente muy similar al humano moderno [13](#page=13). * **Organización social:** Grupos de 15-40 individuos jerarquizados, con transporte de caza [13](#page=13). * **Dieta:** Pequeños animales, huevos, plantas, y canibalismo gastronómico [13](#page=13). * **Cultura material:** Abrigos de pieles, cabañas, utillaje preachelense (Modo 1 evolucionado) [13](#page=13). ### 2.3. Debates actuales sobre la evolución humana La interpretación de la evolución humana sigue siendo un campo activo de investigación y debate. * **Propuesta darwiniana (causa-efecto):** 1. Abandono de los árboles [14](#page=14). 2. Bipedismo como adaptación a la sabana [14](#page=14). 3. Liberación de manos para fabricar utillaje [14](#page=14). 4. Crecimiento cerebral y aparición de la cultura [14](#page=14). * **Importancia del bipedismo:** Su eficiencia energética, reducción de la exposición solar y mayor efectividad en el forrajeo son puntos clave. Sin embargo, no se ha demostrado un aumento de aptitud directamente ligado a la bipedestación [14](#page=14). * **Interés en el cambio de dieta:** La dieta oportunista de los homínidos, en contraste con la dieta vegetariana de los parantrópidos, implicó: * Mayor capacidad y necesidad de improvisación [14](#page=14). * Mayor necesidad de inteligencia y capacidad craneana [14](#page=14). * Mayor necesidad energética para el mantenimiento cerebral (25% del consumo en sapiens) [14](#page=14). * Necesidad de grasas específicas presentes en frutos secos y alimentos de origen animal [14](#page=14). * Esta dieta es más eficaz con el uso de utillaje. Se produjo un acondicionamiento del aparato digestivo [14](#page=14). ### 2.4. Una visión ecológica de los primeros eventos de dispersión La expansión de los homínidos fuera de África estuvo estrechamente ligada a factores ecológicos y climáticos. #### 2.4.1. Contexto de la primera dispersión Los movimientos de los primeros homínidos responden a causas naturales, como cambios climáticos que alteran la biomasa y provocan migraciones de fauna [15](#page=15). * **Factores clave de la dispersión:** * Cambios climáticos que alteran la biomasa y la disponibilidad de recursos [15](#page=15). * Migraciones de ungulados y depredadores desde África [15](#page=15). * Los homínidos, como carroñeros oportunistas, seguían a estas migraciones [15](#page=15). * Ecosistemas herbáceos probablemente constantes desde África occidental hasta el norte de China, sin barreras infranqueables [15](#page=15). * Dieta omnívora de los homínidos, favorable a estos ecosistemas [15](#page=15). * **Oleadas migratorias:** Se plantean dos oleadas principales: 1. **Modo 1 (industrias de cantos):** Alrededor de 2 millones de años, protagonizada por individuos asimilados al *Homo habilis* o *Homo ergaster* [16](#page=16). 2. **Modo 2 (industrias de bifaces):** Alrededor de 1 millón de años, protagonizada por el *Homo erectus* [16](#page=16). * **Línea de Movius:** Divide la dispersión de herramientas, separando el sureste asiático (cantos trabajados, Modo 1) de África, sur de Europa y oeste de Asia (bifaces, Modo 2) [16](#page=16). * **Vías de salida de África:** Se sugieren rutas por Gibraltar, Túnez-Sicilia, la península del Sinaí, y el triángulo de Afar [16](#page=16). * **Emplazamientos-subsistencia en África:** * Orillas de ríos y lagos [16](#page=16). * Dieta básica de plantas, complementada por carroñeo de carne [16](#page=16). * La vida en grupo facilitaba la defensa, competencia y la efectividad en la caza [16](#page=16). #### 2.4.2. Modelos de subsistencia y desafíos de la expansión Los modelos de subsistencia se adaptaban a la disponibilidad de recursos y a los desafíos de los diferentes ecosistemas. * **Modelo de subsistencia africano:** * Recursos abundantes, conocidos y de bajo coste de obtención [17](#page=17). * Posibilidad de obtener suplemento de carne por carroñeo [17](#page=17). * Escasa necesidad de división del trabajo [17](#page=17). * Estabilidad y conocimiento continuo de la ubicación de vecinos [17](#page=17). * **Modelo de subsistencia europeo:** * Agotamiento de concentraciones vegetales [17](#page=17). * Necesidad de explotación concentrada de animales de tamaño medio o grande [17](#page=17). * Movimientos estacionales variables [17](#page=17). * Disminución de la densidad poblacional humana y cambio de asentamiento [17](#page=17). * Dificultades para conocer la ubicación de vecinos y mayor aislamiento [17](#page=17). * Aumento del peso de la caza y posible división del trabajo [17](#page=17). * **Condicionantes de la expansión fuera de África:** * Diferente presencia de vegetales, moluscos y pesca [17](#page=17). * Necesidad de habituarse a nuevas especies animales y vegetales [17](#page=17). * Contrastes estacionales, especialmente el invierno, con carestía alimentaria [17](#page=17). * Mayor inestabilidad climática y competencia con depredadores [17](#page=17). * **Proceso de expansión:** Los movimientos de homínidos tuvieron que ver con cambios climáticos, migraciones de fauna y, al enfrentarse a nuevos ecosistemas, requirieron la modificación de sus patrones de comportamiento para adaptarse. La diferencia entre "presencia" y "colonización" radica en la variedad de estrategias de subsistencia, estructuras sociales y desarrollos tecnológicos [17](#page=17). ### 2.5. Paleolítico Inferior Arcaico o Antiguo Esta etapa se caracteriza por las primeras industrias líticas y la presencia de homínidos en África y Eurasia. #### 2.5.1. Industrias previas no homínidas (modo 0) Se refieren a los primeros usos de herramientas de piedra, anteriores a la talla sistemática. * **Lomekwiense (Modo 0):** * Protagonizado por el *Australopithecus afarensis* [18](#page=18). * No es una industria de lascas, sino de núcleos, yunques, martillos y guijarros trabajados por percusión directa [18](#page=18). * Fase intermedia entre el uso de herramientas para golpear y la talla para obtener lascas [18](#page=18). * Datado hace 3,3 millones de años [18](#page=18). * **Preolduvaiense:** * Asociado a mayor aridez y aumento de espacios abiertos [18](#page=18). * Percusión directa, a menudo un solo golpe, generando filos cortantes [18](#page=18). * Vinculado a la explotación de canales óseos y cráneos, y a una ampliación del repertorio de plantas [18](#page=18). * Datado en 2 millones de años [18](#page=18). * Asociado a *Australopithecus*, *Paranthropus*, y quizás *Homo habilis* [18](#page=18). * Principales hallazgos: Formación Hadar (Etiopía), Formación Omo-Shungura (Etiopía), Lokalalei (Kenia) [18](#page=18). #### 2.5.2. Rasgos generales del Modo 1, Cantos Trabajados, o Pebble Tools (Olduvaiense) Este modo tecnológico se caracteriza por herramientas sencillas sobre cantos rodados. * **Denominaciones:** Preachelense (Europa), Olduvaiense (África), Complejo de Cantos Trabajos (Modo 1) [18](#page=18). * **Identificación:** Por Leakey en la Toba IF de Olduvai, conocido como Olduvaiense Desarrollado (A y B) [18](#page=18). * **Utillaje:** *Choppers* (unifacial), *chopping tools* (bifacial) y algunas lascas [18](#page=18). * **Uso:** Cortar, golpear, machacar huesos, carne y frutos [18](#page=18). * **Economía:** Carroñeo e ingesta de frutos silvestres y tallos [18](#page=18). * **Objetivo principal:** Obtención de lascas con filos cortantes para modificar carcasas animales, núcleos para talar árboles y fabricar palos o lanzas [18](#page=18). * **Cronología y distribución:** 2 – 0,1 millones de años [18](#page=18). * África oriental y meridional: 2 – 0,3 MA [18](#page=18). * Europa meridional: 1,2 – 0,7 MA [18](#page=18). * Asia meridional: 1,8 – 0,1 MA [18](#page=18). * **Protagonistas fósiles:** *Homo habilis*, *Homo ergaster*, y *Homo antecessor* (algunos) [18](#page=18). * **Ecosistemas de desarrollo:** Sabana abierta con áreas lacustres, fauna propia de sabana, vegetación arbórea y herbácea, recursos abundantes y predecibles, merodeo cerca de fuentes de agua [19](#page=19). #### 2.5.3. Paleolítico Inferior Arcaico en África Se refiere a las industrias líticas más antiguas encontradas en África. * **Yacimientos y cronología:** Melka Kunturé (1,7 – 1 MA), Facies Shungura (2,5 – 1 MA), Karari (1.6 – 1,2 MA), KBS (1,8 MA), Olduvai (1,8 – 1 MA), Afar (2,6 MA) [19](#page=19). * **Protagonista:** Principalmente *Homo habilis* [19](#page=19). * **Yacimientos importantes:** Olduvai-Bed 1, Laetoli, Lago Turcana [19](#page=19). #### 2.5.4. Paleolítico Inferior en Eurasia Se discute la llegada y las primeras industrias de homínidos en Europa y Asia. * **Primer poblamiento de Europa:** * Presencia humana desde 1,5 – 1,3 millones de años [19](#page=19). * Salida de África hacia Europa hace al menos 2 millones de años (*Homo habilis* / *georgicus*) [19](#page=19). * **Posibles vías:** Modelo asiático (por Palestina y Estrecho de Mandeb) o Modelo africano (colonización por mar a través de Túnez-Sicilia o Estrecho de Gibraltar) [19](#page=19). * **Presencia humana en Asia:** Desde 1,8 millones de años, con dos modos (1 y 2) vinculados a irradiaciones desde África [19](#page=19). * **Primera colonización:** Corresponde al Modo 1, a partir de 1,8 MA fuera de África, vinculada a *Homo habilis* / *georgicus* y a *Homo antecessor* [19](#page=19). * **Modo 1 en Europa:** * Yacimientos: Sandalja (Croacia, 1,1 MA), Orce (Granada, 1,3 MA), Atapuerca (900 mil años), Vaufrey [19](#page=19). * Uso de materias primas locales, escasa exigencia técnica, piezas de pequeñas dimensiones [19](#page=19). * Uso para trabajo de madera, fabricación de útiles, y acciones sobre hueso y carne [19](#page=19). * Cronologías: 1,8 MA a 0,6 MA [19](#page=19). * Adaptación a una Europa geográficamente y climáticamente muy compartimentada [19](#page=19). * **Protagonista:** Principalmente el *Homo antecessor* [20](#page=20). * Evidencia de canibalismo en Atapuerca, asociado a dificultades en la obtención de carne [20](#page=20). * **Modo 1 en Asia:** * Útiles grandes más comunes que los pequeños [20](#page=20). * Más abundantes cantos trabajados que raederas [20](#page=20). * Posible uso principal del utillaje lítico para trabajar bambú [20](#page=20). * **Continuidad:** Muestra una eficacia en la explotación del econicho por parte del *Homo erectus* (1,8 – 0,3 MA) [20](#page=20). * **Diferencias del *Homo erectus* asiático con *Homo ergaster* africanos:** Superestructuras craneales más marcadas, torus frontal desarrollado, hueso occipital angulado, mayor grosor de las paredes óseas, bóveda craneal baja, frente huidiza, base craneal ancha, molares ligeramente más pequeños y mandíbulas más gráciles [20](#page=20). * **Yacimientos importantes:** Trinil, Sangiran (Java), Ngandong [20](#page=20). * **Homo floresiensis:** Fenómeno en la isla de Flores, individuos de pequeño tamaño (sobre 1 metro) [20](#page=20). ### 2.6. Paleolítico Inferior Evolucionado: Transición Olduvaiense -> Achelense Esta etapa marca un avance tecnológico significativo con la aparición del Achelense. #### 2.6.1. Rasgos generales del Modo 2 o Achelense La tecnología Achelense se caracteriza por la sofisticación en la fabricación de herramientas. * **Innovaciones tecnológicas:** 1. Abandono de secuencias ortogonales y multidireccionales, adopción de secuencias centrípetas bifaciales [20](#page=20). 2. Presencia de diseño y planificación [20](#page=20). 3. Secuencia de talla con muchos golpes [20](#page=20). 4. Multiplicación de la variedad de instrumentos con clara funcionalidad [20](#page=20). 5. **Elemento central:** El hacha de mano o bifaz, con forma de lágrima, empleado para diversas tareas [20](#page=20). 6. Las lascas resultantes también se utilizan [20](#page=20). 7. Aparición del hendedor [20](#page=20). 8. Otras herramientas: raederas, buriles, perforadores, raspadores [20](#page=20). 9. Lascas ovales y muy largas, hechas a partir de núcleos grandes [20](#page=20). 10. Mayor densidad de herramientas líticas en los yacimientos, indicando mayor dependencia [20](#page=20). 11. Uso más sostenido de fuentes de materia prima [20](#page=20). 12. Extensión a entornos más abiertos [20](#page=20). 13. Explotación de materia prima a largas distancias en algunos casos [20](#page=20). 14. Industrias que varían poco a lo largo de 1,3 millones de años [20](#page=20). 15. Hacia 0,3 MA, aparece la talla Levallois, con lascas predeterminadas [20](#page=20). 16. Evolución hacia mayor simetría, delgadez y estandarización [20](#page=20). 17. La simetría podría ser un reflejo de la tendencia hacia la simetría bilateral, vinculada a un desarrollo cerebral notable [21](#page=21). 18. **Hipótesis del "bifaz sexy":** Se talla más allá de la necesidad funcional por motivos estéticos [21](#page=21). * **Denominación:** Tradicionalmente conocido como Achelense, por el hallazgo de los primeros utensilios en Saint Acheul, Francia [21](#page=21). * **Dominio del fuego:** Aunque no eran capaces de producirlo, utilizaban el fuego para tratar alimentos, alargar horas de luz, calentar, ahuyentar animales y como factor de socialización. Evidencias de mantenimiento de fuego son muy antiguas (Koobi Fora, 1,6 MA) y se generaliza su uso en África y Eurasia en 0,2 MA [21](#page=21). #### 2.6.2. Achelense en África El Achelense africano muestra una clara progresión tecnológica. * **Transición y desarrollo:** Diversificación del utillaje y técnica de talla, aparición de grandes instrumentos sobre lasca, útiles bifaciales [21](#page=21). * **Cronología:** De 1 a 0,6 MA para el Achelense medio; de 0,6 a 0,3 MA para el Achelense superior [22](#page=22). * **Yacimientos destacados:** Kokiselei 4, Konso-Gardula, Koobi Fora, Olorgesaile, Bodo, Kalambo Falls [21](#page=21) [22](#page=22). * **Gestión de recursos líticos:** Mejora en la obtención y transformación de materias primas [21](#page=21). * **Mejora de procedimientos mentales:** Coevolución del lenguaje y praxis manuales, requiriendo mayor coordinación y organización [21](#page=21). * **Interpretación:** Territorio de ocupación continua, rendimiento diferido del entorno, mayor movilidad de los grupos, asentamientos organizados y diversificación de dietas [22](#page=22). #### 2.6.3. Achelense en Asia La presencia del Achelense en Asia muestra particularidades regionales. * **Primera presencia humana:** Cueva Longgupo (China) con fragmento mandibular primitivo. Cráneo de Dalí (0,3 MA), un *Homo erectus* asiático [23](#page=23). * **Asia norte y centro:** Ocupaciones intermitentes, persistencia del Modo 1 coexistiendo con el Modo 2 [23](#page=23). * **Asia sur:** El Modo 2 se desarrolla antes (desde 1,5 hasta 0,03 MA) [23](#page=23). * **Línea de Movius:** Traza la delimitación septentrional del Achelense asiático [23](#page=23). * **Características del Achelense asiático:** Convivencia temporal con el Modo 1, gran pervivencia en el tiempo (hasta hace 30.000 años), gran diversidad regional y tecnológica, respuesta adaptativa a distintos entornos [23](#page=23). * **Complejo Fen (China):** Equivalente al Achelense Superior europeo [23](#page=23). * **Soaniense (India):** Tres fases: Presoaniense (Modo 1), Soaniense Antiguo (primeros bifaces), y Reciente (Modo 2) [23](#page=23). #### 2.6.4. El Achelense en Europa El Achelense en Europa se asocia a homínidos más evolucionados y presenta características regionales. * **Características generales:** Presencia de grandes útiles de corte, porcentaje significativo de bifaces de morfología variable y buen acabado. Simultaneidad entre Modo 1 y 2 para dataciones entre 0,8 y 0,5 MA [23](#page=23). * **Segunda oleada colonizadora:** Responsable del Achelense Medio y Superior, en torno a 0,5 MA [23](#page=23). * **Asociación:** Se asocia al *Homo heidelbergensis*, caza de grandes herbívoros y utillaje versátil de gran formato [24](#page=24). * **Debates sobre la filogenia:** * **Continuidad autoctonista:** Las poblaciones europeas se adaptaron al rigor climático en refugios, desarrollando morfologías propias [24](#page=24). * **Continuidad con dependencia del Corredor Levantino Mediterráneo:** Punto de dispersión y entrecruzamiento intermitente de poblaciones con origen común reciente [24](#page=24). * **Discontinuidad:** Extinción de poblaciones previas y sustitución por inmigrantes achelenses tras un aislamiento de Europa [24](#page=24). * **Clasificación histórica:** El Paleolítico inferior europeo se divide en: Paleolítico Inferior Arcaico (Cantos trabajados), Paleolítico Inferior Antiguo (Protobifaces o Abbevillense), y Paleolítico Inferior Desarrollado (Achelense) [24](#page=24). * **Facies regionales en Europa:** * **Achelense septentrional:** Bifaces abundantes, variados y de buena confección en llanuras septentrionales y grandes valles fluviales [24](#page=24). * **Achelense suroriental:** Bifaces escasos y en cuarcita, poco definidos, y abundantes hendedores en la costa mediterránea [24](#page=24). * **Facies regionales específicas:** * **Tayaciense:** Sin bifaces ni Levallois, finales del Achelense en el Mediterráneo [24](#page=24). * **Micoquiense:** Bifaces de base gruesa y extremo apuntado, utillaje sobre lasca, finales del Achelense y transición al Musteriense [24](#page=24). ### 2.7. Campamentos de parada y campamentos base La organización del espacio y la subsistencia de los grupos de homínidos se refleja en diferentes tipos de asentamientos. * **Reflexiones previas:** La dieta omnívora africana se basaba en plantas y carroñeo. La vida en grupo y la mejora de la caza fueron respuestas adaptativas a ecosistemas menos predecibles. La preferencia por lugares de recursos abundantes dificulta la conservación de evidencias. Las estrategias de subsistencia variaban a lo largo del año, generando diferentes tipos de asentamiento [25](#page=25). * **Perfil de los grupos:** Reducidos (15-20 individuos), alta movilidad, bajo tasa de reproducción, manejo de amplios territorios [25](#page=25). * **Rasgos generales de la subsistencia en el Paleolítico Inferior:** Predominio del carroñeo, técnicas simples de caza y pesca, necesidad de trabajo cooperativo, escasa industria ósea, uso de madera, uso de fuego adquirido y conservado, estructuras de habitación variadas [25](#page=25). * **Tres tipos de lugares con presencia humana:** 1. **Campamentos (camps):** * Elevada presencia de utensilios elaborados [25](#page=25). * Estructuras ocasionales, provisionales o reiterativas [25](#page=25). * Ubicación en litorales, terrazas o medias laderas, asociados a agua y vegetación herbácea [25](#page=25). * Presencia común de fauna grande y fuego [25](#page=25). * En Europa occidental predominantemente en cuevas, en Europa oriental al aire libre [25](#page=25). * **Destacan yacimientos como:** Vallonet (Francia), Isernia la Pineta (Italia), Terra Amata, Lazaret, Bilzingsleben (Alemania) [25](#page=25) [26](#page=26). 2. **Talleres (workshop sites):** * Ausencia de restos de fauna [26](#page=26). * Mayoría de residuos de trabajo lítico [26](#page=26). * Proximidad o inmediatez de afloramiento de materia prima [26](#page=26). * Reiteración de la frecuentación durante largos períodos [26](#page=26). 3. **Áreas de despedazado y abastecimiento (kill or butchery sites):** * Restos de grandes vertebrados [26](#page=26). * Escasa industria lítica, poco elaborada ("situacional") [26](#page=26). * A veces son cazaderos (kill sites) si hay evidencia de actividad in situ [26](#page=26). * Vinculación espacial del utillaje lítico a su función [26](#page=26). * Habitual presencia de fuego [26](#page=26). * **Destaca el yacimiento de:** Torralba y Ambrona (Soria) [26](#page=26). --- # El Paleolítico Medio y Superior: tecnología, arte y sociedad Este tema analiza la tecnología, movilidad y sociedad del Homo neanderthalensis durante el Paleolítico Medio, centrándose en las industrias musterienses y el uso del fuego. Posteriormente, explora las características del Homo sapiens en el Paleolítico Superior, su tecnología, arte, especialización económica y la transición hacia las primeras economías productoras. ### 3.1 El paleolítico medio: tecnología y movilidad del *Homo neanderthalensis* El Paleolítico Medio, asociado principalmente al *Homo neanderthalensis*, se desarrolló en un ambiente hostil en Europa, desde hace unos 140.000 hasta 35.000 años. Las comunidades eran pequeñas, con estructuras sociales básicas y un posible estatus elevado para el tallador y el cazador. Su subsistencia se basaba en la caza poco selectiva y oportunista de grandes y pequeños mamíferos, la recolección y el carroñeo, existiendo evidencias de canibalismo en algunos yacimientos [29](#page=29). #### 3.1.1 El medioambiente y las industrias musterienses El medioambiente previo al último gran interglaciar se caracterizaba por paisajes de bosque mixto y coníferas junto a estepas abiertas, con una tendencia a la disminución de las superficies boscosas y sin cambios bruscos. Durante el Paleolítico Medio, el frío avanzó sustancialmente [29](#page=29). Las industrias musterienses, también conocidas como Modo 3, se definen por: * Reducción del tamaño de las piezas líticas [29](#page=29). * Mayor variedad de diseños de instrumentos y diversidad regional [29](#page=29). * Predominio de las lascas como soporte prioritario [29](#page=29). * Uso de las técnicas Levallois y discoide [29](#page=29). * Retoque especializado como elemento distintivo frente al Achelense, con una disminución del ángulo de aguzamiento de los filos mediante percutor blando [29](#page=29). La técnica Levallois es crucial para la obtención de lascas preferenciales. La variabilidad de las industrias musterienses ha sido interpretada de diversas formas, desde divisiones cronológicas y tipológicas hasta enfoques funcionales o zonales. Se distinguen cinco facies principales: Musteriense de La Ferrassie (MF), Musteriense de Quina (MQ), Musteriense Típico (MT), Musteriense de Tradición Achelense (MTA), y Musteriense de Denticulados [29](#page=29) [30](#page=30). > **Tip:** La variabilidad en las industrias musterienses es un punto clave a comprender. No solo se trata de diferencias tipológicas, sino que también reflejan la funcionalidad de las herramientas, las adaptaciones regionales y las redes sociales de los grupos neandertales. #### 3.1.2 Hábitat y movilidad neandertal La tecnología neandertal incluía el transporte habitual de artefactos a distancias que podían variar de 5-20 km, ocasionalmente 20-50 km, y raramente hasta 100 km, indicando planificación y adaptación a condiciones climáticas. El uso frecuente del fuego, hogares y artefactos enmangados, así como el uso de pigmentos y posibles elementos de adorno, son rasgos tecnológicos destacados. La industria ósea era escasa y la inversión en tecnología para la obtención de alimentos era limitada [31](#page=31). Los neandertales presentaban mayores necesidades energéticas, requiriendo entre 3.500 y 5.000 Kcal diarias, en comparación con los 2.100-2.500 Kcal de los *Homo sapiens*. Esto, junto a otros factores como una menor longevidad y estabilidad en las relaciones intergrupales, limitaba el tamaño de sus poblaciones y su potencial innovador. Sus territorios eran amplios, sin superar los 1.000 km², y vivían principalmente en cuevas cercanas a ríos, aunque existen excepciones con construcciones de refugios. Los espacios de habitación estaban estructurados en áreas delimitadas [31](#page=31). Las estrategias de caza se basaban en pequeños grupos, persecuciones de animales medianos a grandes con lanzas, y conocimiento topográfico para grandes animales. Cazaban una amplia gama de animales, especializándose en ungulados mayores, pero su eficacia era menor que la del *Homo sapiens* [31](#page=31). > **Ejemplo:** La gran diferencia en el gasto energético diario entre neandertales y *Homo sapiens* subraya la mayor eficiencia metabólica y, posiblemente, la dieta y estilo de vida más variados de los *sapiens*. #### 3.1.3 El registro neandertal Los yacimientos neandertales se concentran en Europa, con ejemplos notables en la Península Ibérica y el suroeste de Francia. Se observa una unificación tipológica con variedad regional en las industrias, reflejando una regionalización medioambiental. Se identifican variantes del *Homo neanderthalensis* como el "Clásico" en Europa occidental y el "Evolucionado" en Europa central y oriental. En el Próximo Oriente, hay datos de coexistencia e hibridación con *Homo sapiens* anatómicamente modernos (HAM). Los denisovanos, identificados a través de ADN, representan otro linaje humano con el que los neandertales compartieron ancestro. En África, surge el *Homo Rhodesiensis*, del que derivaría el *Homo sapiens* [32](#page=32) [33](#page=33). #### 3.1.4 El mundo simbólico neandertal El comportamiento funerario es un indicador clave de la trascendencia y posibles creencias religiosas. Los neandertales enterraban en fosas, a veces flexionados y acompañados de ajuar. El uso de pigmentos y adornos, como conchas decoradas y perforadas, plumas de águila y dientes de animales perforados, evidencia un mundo simbólico [33](#page=33). ### 3.2 El paleolítico superior: rasgos generales del *Homo sapiens* El Paleolítico Superior se caracteriza por una aceleración del ritmo histórico, una mayor diversidad cultural y regionalización, y la expansión del *Homo sapiens sapiens*. El marco ambiental estuvo marcado por el descenso del nivel del mar, la expansión de los hielos, la disminución de temperaturas y la sucesión de episodios fríos. La vegetación se modificó con la expansión de la tundra y la inhibición del crecimiento arbóreo, favoreciendo grandes paisajes abiertos y praderas, ideales para animales de manada y trashumantes [34](#page=34) [37](#page=37). #### 3.2.1 La salida de África y expansión del *Homo sapiens* La constitución del *Homo sapiens* en África se sitúa entre 200.000 y 150.000 años, pero su expansión fuera del continente ocurrió entre 60.000 y 50.000 años. Diversos factores como períodos de sequía, incrementos demográficos, y ventanas de oportunidad para el cruce del estrecho de Bab-el-Mendab facilitaron esta migración. Un invierno volcánico por la erupción de Toba pudo generar un cuello de botella poblacional. La expansión por Asia y Oceanía se produjo en tres fases: costera, penetración interior y completamente continental. La colonización de América se estima entre 17.000 y 14.000 años BP, a través del estrecho de Bering [35](#page=35). > **Tip:** La fecha de la "salida de África" del *Homo sapiens* es crucial. Aunque anatómicamente modernos antes, los factores ecológicos y demográficos jugaron un papel determinante en el momento de su expansión global. #### 3.2.2 Transición y cohabitación en Europa En Europa, la expansión del *Homo sapiens* se produjo en varias oleadas desde hace unos 50.000 años, coexistiendo y eventualmente reemplazando a los neandertales. Hubo evidencias de hibridación genética, lo que explica la presencia de ADN neandertal en poblaciones no africanas actuales. La menor dependencia de recursos cárnicos del *Homo sapiens*, su inventiva, capacidades simbólicas, lingüísticas complejas, y estrategias de caza más eficientes, incluyendo tecnología de proyectiles, fueron factores determinantes en su superioridad [35](#page=35) [36](#page=36). #### 3.2.3 Tecnología y especialización económica Las industrias líticas del Paleolítico Superior se caracterizan por la "leptolitización", la obtención de láminas con bordes rectos, la selección de materias primas de alta calidad, y el desarrollo de útiles enmangados y proyectiles. Se observa una fuerte regionalización tecnológica y un ritmo acelerado de cambio [38](#page=38). La tecnología ósea experimentó avances notables, con la técnica del doble ranurado y un mayor uso de instrumentos de madera, piel y cuero. La estandarización de las formas sugiere un significado añadido [38](#page=38). El Paleolítico Superior se subdivide en Paleolítico Superior Antiguo (PSA), Medio (PSM) y Final (PSF). El PSA incluye industrias de transición como el Szeletiense y el Uluzziense, así como el Auriñaciense y el Gravetiense (#page=39, page=40). El PSM está representado por el Solutrense, caracterizado por innovaciones tecnológicas como las puntas foliáceas con retoque por presión y aplicación de calor. El PSF, o Magdaleniense, marca el fin del periodo, con un retorno a la tradición auriñaciense y perigordiense, y un importante desarrollo en la industria ósea [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41). > **Ejemplo:** Las puntas de hoja de laurel y sauce del Solutrense, elaboradas con un sofisticado retoque por presión y aplicado calor, demuestran un alto grado de maestría técnica y especialización. #### 3.2.4 Arte y mundo simbólico El arte es un rasgo distintivo del Paleolítico Superior, manifestándose en la decoración corporal, el arte parietal y el arte mueble, con representaciones zoomorfas y antropomorfas (#page=37, page=40). La aparición de estatuillas femeninas ("Venus") y representaciones de animales en el Gravetiense es particularmente destacada [37](#page=37) [40](#page=40). #### 3.2.5 Organización social y hábitats Los grupos del Paleolítico Superior eran de no más de 40-50 individuos, con una elevada densidad de población en Europa occidental y redes de intercambio y difusión cultural (#page=41, page=42). La esperanza de vida rondaba los 30-40 años, con alta mortalidad infantil y muertes por enfermedades y traumatismos [41](#page=41) [42](#page=42). Las estrategias de subsistencia se basaban en la caza selectiva y especializada de ungulados, con el uso de utillaje especializado como el propulsor y el arco. Se observa la domesticación del perro y la práctica del marisqueo y la pesca [42](#page=42). Los hábitats incluían campamentos al aire libre con grandes cabañas, campamentos estacionales de caza con tiendas transportables, y hábitats en cueva. Se empleaba de forma generalizada textiles, pieles y cordelería, y existían cuevas santuario con actividad doméstica. Los enterramientos no mostraban distinción por edad o sexo, pero sí ajuar, y a menudo se encontraban en lugares de habitación [42](#page=42). ### 3.3 Transición a las primeras economías productoras El final del Pleistoceno y el inicio del Holoceno, con una mejora climática, marcaron el fin del Paleolítico y el comienzo de nuevas formas de vida. El Neolítico se caracteriza por el almacenamiento de alimentos y excedentes, la práctica de la agricultura y la ganadería, el uso de hachas y azuelas pulimentadas, cerámica y textiles procesados. Estos cambios provocaron estabilidad del hábitat, aumento demográfico, territorialización, presión ecológica y estructuración social [44](#page=44). #### 3.3.1 Orígenes del Neolítico El Neolítico surgió en el Próximo Oriente, favorecido por una alta biodiversidad, contrastes ecológicos y disponibilidad de recursos vegetales y animales domesticables. Los pasos inmediatos incluyeron el control de la reproducción de especies, especialización económica, sedentarismo y almacenamiento de alimentos a gran escala, conduciendo a una economía mixta [45](#page=45). Se distinguen dos fases previas al Neolítico propiamente dicho: el Kebariense y el Natufiense, que ya mostraban indicios de sedentarismo, procesamiento de cereales y protodomesticación. El Neolítico Precerámico (PPNA y PPNB) consolidó la agricultura, ganadería y desarrollo de poblados con arquitectura compleja y culto al cráneo (#page=45, page=46). El Neolítico Cerámico generalizó el uso de la cerámica y consolidó las actividades productivas, dando lugar a formas preurbanas [45](#page=45) [46](#page=46). #### 3.3.2 El Neolítico en Europa y el Mediterráneo El Neolítico se expandió por Europa a través de diferentes rutas y culturas, como la Cerámica de Bandas (LBK) en Europa central, y las influencias del Próximo Oriente en Grecia y los Balcanes (#page=47, page=48, page=49). En el Mediterráneo, se observan patrones similares de expansión marítima y aculturación de poblaciones locales, con desarrollos regionales en la cerámica y el megalitismo (#page=51, page=52). La neolitización europea se define por la cerámica pintada en Grecia y los Balcanes, y la cerámica impresa (cardial) en el resto del Mediterráneo y la costa atlántica [47](#page=47) [48](#page=48) [49](#page=49) [51](#page=51) [52](#page=52). > **Ejemplo:** La cultura de Linearbandkeramik (LBK) en Europa central, con sus grandes casas rectangulares de madera y barro, representa una clara adaptación a los paisajes centroeuropeos y un modelo de vida aldeano incipiente. --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Término | Definición | |---|---| | Prehistoria | Periodo de la historia humana anterior a la invención de la escritura, caracterizado por el estudio de sociedades ágrafas a través de restos arqueológicos. | | Hominización | Proceso evolutivo que condujo a la aparición de los seres humanos a partir de ancestros simiescos, marcado por cambios anatómicos y conductuales significativos. | | Bipedismo | La capacidad y práctica de caminar erguido sobre dos piernas, una característica fundamental en la evolución humana que liberó las manos para otras funciones. | | Foramen magnum | Agujero en la base del cráneo por donde pasa la médula espinal. Su posición centrada en los humanos es indicativo de bipedismo. | | Neotenia | Retención de características juveniles en la edad adulta. En humanos, se relaciona con el nacimiento inmaduro y una prolongada etapa de aprendizaje y desarrollo cerebral. | | Dieta omnívora | Régimen alimentario que incluye tanto alimentos de origen vegetal como animal, una característica importante en la adaptación y expansión de los homínidos. | | Industria lítica | Conjunto de técnicas y herramientas de piedra desarrolladas por los homínidos para la obtención de alimentos, la defensa y otras actividades. Se clasifica en diferentes modos (0, 1, 2, 3, 4). | | Paleolítico Inferior | El primer y más extenso periodo del Paleolítico, caracterizado por las primeras industrias líticas (Modo 1 y Modo 2) y la evolución de homínidos como el Homo habilis y el Homo erectus. | | Acheulense (Modo 2) | Industria lítica del Paleolítico Inferior caracterizada por el uso de bifaces y otras herramientas especializadas, asociada a homínidos como el Homo erectus y Homo heidelbergensis. | | Paleolítico Medio | Periodo del Paleolítico asociado principalmente al Homo neanderthalensis, caracterizado por la tecnología Musteriense y el uso generalizado del fuego. | | Musteriense (Modo 3) | Industria lítica del Paleolítico Medio, con un predominio de lascas y un retoque especializado, asociada al Homo neanderthalensis. | | Paleolítico Superior | Periodo del Paleolítico asociado al Homo sapiens, marcado por una gran diversificación cultural, innovaciones tecnológicas, el desarrollo del arte y una mayor especialización económica. | | Homo sapiens | La especie humana actual, anatómicamente moderna, caracterizada por un cerebro grande y globular, capacidades simbólicas complejas y una amplia adaptabilidad. | | Arte rupestre | Expresiones artísticas realizadas sobre paredes de cuevas o abrigos rocosos, comunes en el Paleolítico Superior, incluyendo representaciones de animales y figuras humanas. | | Arte mueble | Objetos de arte portátiles, como estatuillas y adornos, encontrados en yacimientos del Paleolítico Superior, que revelan la capacidad simbólica de los Homo sapiens. | | Neolítico | Periodo de la prehistoria caracterizado por la adopción de la agricultura y la ganadería, lo que llevó a la sedentarización, el aumento demográfico y el desarrollo de nuevas tecnologías y estructuras sociales. | | Sedentarización | Proceso por el cual las comunidades humanas abandonan la vida nómada para establecerse de forma permanente en un lugar, asociado al desarrollo de la agricultura. | | Domesticación | Proceso de adaptación de especies animales y vegetales por parte de los humanos para su uso, que implica cambios genéticos y conductuales en las especies y una mayor dependencia humana. | | Economía productora | Sistemas económicos basados en la producción de alimentos a través de la agricultura y la ganadería, en contraste con las economías de cazadores-recolectores. | | Cerámica | Artefactos fabricados a partir de arcilla cocida, un elemento clave en el Neolítico que permitió el almacenamiento de alimentos y la creación de recipientes. | | Megalitismo | Fenómeno cultural caracterizado por la construcción de monumentos utilizando grandes piedras (megalitos), como dólmenes y menhires, asociado a prácticas funerarias y rituales en el Neolítico y la Edad de los Metales. |

# Historische ontwikkeling en bewoning van Byblos Dit document beschrijft de uitgebreide bewoningsgeschiedenis van Byblos, vanaf het Neolithicum tot aan de Middeleeuwen, met nadruk op de culturele en handelsinvloeden die de stad hebben gevormd. ### 1.1 Opgravingsgeschiedenis De identificatie van Byblos door Ernest Renan in 1860 op basis van teksten van Strabo. De eerste opgravingen werden geleid door Pierre Montet (1920-1924), gevolgd door Maurice Dunand (tot 1975). In 1984 werd de archeologische site erkend als UNESCO werelderfgoed [3](#page=3). ### 1.2 Bewoningsgeschiedenis #### 1.2.1 Neolithicum (7de millennium v.C.) De eerste bewoning van Byblos dateert van circa 7000 v.C.. Vroege bewoners leefden in rechthoekige huizen en ontwikkelden landbouw en veeteelt als onderdeel van de sedentaire levenswijze van de Neolithische Revolutie [3](#page=3). #### 1.2.2 Chalcolithicum (4de millennium v.C.) Byblos ontwikkelde zich tot een centrum voor de handel in metalen zoals koper, goud en zilver. Een sterke bloei van de handel in cederhout, dat goed groeide op de Libanese hellingen en veelgevraagd was in het Middellandse Zeegebied, versterkte de economische positie van de stad, met name door export naar Egypte [3](#page=3). #### 1.2.3 Bronstijd In de Bronstijd groeide Byblos uit tot een belangrijk stedelijk, handels- en religieus centrum. De aanleg van een haven, stadsmuren en straten getuigt van deze stedelijke groei. De handel met Egypte nam aanzienlijk toe, wat blijkt uit de vondst van een funeraire boot van Libanees cederhout in Gizeh. In Byblos zelf werden talrijke Egyptisch beïnvloede artefacten gevonden, met name in de Obeliskentempel en de Koninklijke Necropolis [3](#page=3). #### 1.2.4 IJzertijd Gedurende de IJzertijd kende Byblos diverse machtswisselingen, waaronder Assyrische en Perzische controle. Na de verovering door Alexander de Grote kwam de stad onder Macedonische heerschappij. Na Alexanders dood leidde de opdeling van zijn rijk tot het einde van het koningschap en ontwikkelde Byblos zich tot een belangrijk religieus bedevaartsoord [3](#page=3). #### 1.2.5 Romeinse periode In de Romeinse periode bleef Byblos een belangrijk bedevaartsoord, met name ter ere van de god Adonis [3](#page=3). #### 1.2.6 Middeleeuwen De stad fungeerde als strategische locatie voor de kruisvaarders, die haar gebruikten als uitvalsbasis voor de verovering van Jeruzalem. Een middeleeuws fort werd in deze periode gebouwd, dat nog steeds deel uitmaakt van de archeologische site [4](#page=4). #### 1.2.7 Moderne periode De archeologische site is gelegen in het hedendaagse Libanon, waar de stad nu bekend staat als Jbeil, een Arabische aanpassing van de oude naam Gubla [4](#page=4). ### 1.3 Tempels #### 1.3.1 Tempel Ba’alat Gubla Deze tempel, gedateerd rond 2800 v.C., was een van de belangrijkste heiligdommen. Ba’alat, wat "godin" betekent in het Fenicisch, was de beschermgodin van Byblos en werd vereerd als "The Lady of Byblos". Gubla verwijst naar de oorspronkelijke Akkadische naam van de stad [4](#page=4). #### 1.3.2 Obeliskentempel Daterend uit het 2de millennium v.C., is deze tempel vernoemd naar de vele obelisken die in de binnenplaats werden aangetroffen. Deze obelisken waren waarschijnlijk votiefgaven aan de Egyptische god Reshef, wat de sterke Egyptische invloed in Byblos onderstreept. Een inscriptie op een van de obelisken met de naam Reshef versterkt dit vermoeden. De obelisken vertonen ook de kenmerkende puntige top van Egyptische obelisken [4](#page=4). Onder de tempelvloer werden vele votieven gevonden, die waarschijnlijk door priesters werden verzameld en bewaard in kruiken. Tot de belangrijkste vondsten behoren meer dan 15.000 "standing figures" van koper, goud en zilver, die mogelijk de god Reshef representeren. Ook werd een ceremoniële dolk van goud, zilver en ivoor gevonden, versierd met de afbeelding van een man op een paardachtig dier, waarschijnlijk god Reshef, die dierenoffers ontvangt van een knielende man. Een gouden bijl met voorstellingen die doen denken aan Gilgamesh en Enkidu uit het epische verhaal van Gilgamesh werd eveneens ontdekt. Een bijzondere vondst is een Hathor Plaque van zilver en ivoor, die de Egyptische godin Hathor afbeeldt. Er wordt aangenomen dat Hathor een inspiratiebron was voor de Fenicische godin Astarte, die op haar beurt de beschermgodin van Byblos, Ba’alat Gubla, inspireerde. Deze votieven illustreren de rijke culturele en religieuze uitwisseling rond het 2de millennium v.C. in Byblos [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). ### 1.4 Graven #### 1.4.1 Koninklijke Necropolis Deze necropolis omvat acht schachtgraven met dieptes variërend van acht tot twaalf meter [6](#page=6). In schachtgraf vijf werd de kalkstenen sarcofaag van koning Ahiram gevonden. De sarcofaag toont een iconografische voorstelling van koning Ahiram zittend op een sfinxentroon, een symbool van macht, met een lotusbloem die de dood symboliseert. Voor hem staat een tafel met een funerair banket en mannen die geschenken aanbieden. De andere zijden tonen meer personen met geschenken en rouwende vrouwen. De basis is versierd met vier leeuwenkoppen en het deksel toont leeuwachtige figuren [6](#page=6). Het meest opmerkelijke aan de sarcofaag is de Fenicische inscriptie, erkend als het oudste bekende bewijs van het Fenicische alfabet, de basis voor onder andere het Griekse alfabet. De inscriptie bevat een waarschuwing en een vloek gericht aan mogelijke grafrovers [7](#page=7). In de koninklijke necropolis werden opnieuw diverse vondsten gedaan met duidelijke Egyptische invloeden [7](#page=7). --- # Archeologische opgravingen en culturele vondsten Dit onderwerp verkent de geschiedenis van archeologische opgravingen in Byblos en de diverse culturele vondsten die inzicht geven in de stad's handels- en religieuze uitwisselingen door de eeuwen heen. ### 2.1 Geschiedenis van de opgravingen De eerste lokalisatie van Byblos, destijds nog een stad, vond plaats in 1860 door Ernest Renan op basis van antieke teksten. De daadwerkelijke opgravingscampagnes begonnen echter pas in 1920 onder leiding van Pierre Montet, die tot 1924 actief was. Maurice Dunand nam vervolgens het roer over en leidde de opgravingen tot 1975. In 1984 werd de archeologische site van Byblos erkend als UNESCO Werelderfgoed, wat de bescherming van het erfgoed tot op heden garandeert [3](#page=3). ### 2.2 Bewoningsgeschiedenis en culturele ontwikkeling #### 2.2.1 Neolithicum (7e millennium v.C.) De site van Byblos werd voor het eerst bewoond rond 7000 v.C.. De vroege bewoners leefden in eenvoudige, rechthoekige huizen. Landbouw en veeteelt werden snel belangrijk door de sedentaire levenswijze die kenmerkend was voor de Neolithische Revolutie [3](#page=3). #### 2.2.2 Chalcolithicum (4e millennium v.C.) Tijdens de Kopertijd ontwikkelde Byblos zich tot een belangrijk handelscentrum, met name voor koper, goud en zilver. Tegelijkertijd bloeide de handel in cederhout, dat veel werd gevraagd in het Middellandse Zeegebied, met name in Egypte [3](#page=3). #### 2.2.3 Bronstijd In de Bronstijd transformeerde Byblos tot een stedelijk, commercieel en religieus centrum. De aanleg van een haven, stadsmuren en straten duidt op aanzienlijke stedelijke groei. De handel met Egypte nam sterk toe, wat blijkt uit de aanwezigheid van Egyptisch beïnvloede vondsten, zoals de funeraire boot uit Gizeh vervaardigd uit Libanees cederhout [3](#page=3). #### 2.2.4 IJzertijd De IJzertijd kenmerkte zich door diverse machtswisselingen in Byblos, waaronder perioden van Assyrische, Perzische en Macedonische controle. Na de opdeling van het Macedonische rijk na de dood van Alexander de Grote, ontwikkelde Byblos zich tot een belangrijk religieus bedevaartsoord [3](#page=3). #### 2.2.5 Romeinse periode Tijdens de Romeinse periode bleef Byblos een prominent bedevaartsoord, met name ter ere van de god Adonis [3](#page=3). #### 2.2.6 Middeleeuwen In de Middeleeuwen diende Byblos als een strategische uitvalsbasis voor kruisvaarders. Zij bouwden er een middeleeuws fort dat nog steeds zichtbaar is op de archeologische site [3](#page=3). #### 2.2.7 Moderne periode De archeologische site is gelegen in het hedendaagse Libanon, waar de stad tegenwoordig bekend staat als Jbeil, een naam afgeleid van de oude benaming Gubla [3](#page=3). ### 2.3 Belangrijke tempels en vondsten #### 2.3.1 Tempel Ba’alat Gubla Deze tempel, gedateerd rond 2800 v.C., was een van de belangrijkste heiligdommen van de stad. Ba’alat betekent 'godin' in het Fenicisch, en Gubla verwijst naar de Akkadische naam van Byblos. De godin, ook bekend als 'The Lady of Byblos', was de beschermgodin van de stad [4](#page=4). #### 2.3.2 Obeliskentempel Daterend uit het 2e millennium v.C., is de Obeliskentempel vernoemd naar de vele obelisken die op de binnenplaats werden gevonden. Deze obelisken dienden waarschijnlijk als votiefgaven aan de Egyptische god Reshef, wat de sterke Egyptische invloed in Byblos onderstreept. Op een van de obelisken werd de naam Reshef aangetroffen, wat dit vermoeden versterkt. De obelisken kenmerken zich door een puntige top, vergelijkbaar met Egyptische obelisken [4](#page=4). Onder de tempelvloer werden diverse votieven gevonden, die waarschijnlijk door priesters in kruiken werden bewaard [4](#page=4). **Belangrijkste votiefvondsten uit de Obeliskentempel:** * **Meer dan 15.000 standing figures:** Gemaakt van koper, goud en zilver, staand en gewapend, die vermoedelijk de Egyptische god Reshef voorstellen [5](#page=5). * **Ceremoniële dolk:** Vervaardigd uit goud, zilver en ivoor, versierd met de afbeelding van een man op een paardachtig dier, waarschijnlijk Reshef, die dierenoffers ontvangt van een geknielde man [5](#page=5). * **Gouden bijl:** Met voorstellingen die doen denken aan Gilgamesh en Enkidu uit het epische heldenverhaal [5](#page=5). * **Hathor Plaque:** Gemaakt van zilver en ivoor, met een afbeelding van de Egyptische godin Hathor. Er wordt aangenomen dat Hathor een inspiratiebron was voor de Fenicische godin Astarte, die op haar beurt de beschermgodin van Byblos, Ba’alat Gubla, beïnvloedde [6](#page=6). Deze votieven illustreren de rijke culturele en religieuze uitwisseling in Byblos rond het 2e millennium v.C. [6](#page=6). ### 2.4 Belangrijke graven en vondsten #### 2.4.1 Koninklijke Necropolis De koninklijke necropolis van Byblos telt acht schachtgraven, variërend in diepte van acht tot twaalf meter [6](#page=6). **De Sarcofaag van Koning Ahiram:** * De meest significante vondst werd gedaan in schachtgraf vijf: de kalkstenen sarcofaag van koning Ahiram [6](#page=6). * **Iconografie:** Koning Ahiram is afgebeeld zittend op een sfinxentroon, een symbool van macht. Hij houdt een lotusbloem vast, die de dood symboliseert. Voor hem staat een tafel met een funerair banket, waarbij mannen hem naderen met geschenken. Aan de andere zijde zijn meer personen afgebeeld die geschenken dragen. De korte zijdes tonen rouwende vrouwen [6](#page=6) [7](#page=7). * **Decoratie:** De basis van de sarcofaag is versierd met vier leeuwenkoppen, en op het deksel lopen leeuwachtige vormen [6](#page=6). * **Fenicische Inscriptie:** De sarcofaag draagt een Fenicische inscriptie, erkend als het oudste bekende bewijs van het Fenicisch alfabet, de basis voor onder andere het Griekse alfabet. De inscriptie bevat een waarschuwing en vloek gericht aan mogelijke grafrovers [7](#page=7). In de koninklijke necropolis werden tevens diverse vondsten gedaan met een duidelijke Egyptische invloed [7](#page=7). --- # Geografische ligging en strategisch belang Dit onderwerp behandelt de locatie van Byblos aan de Middellandse Zee en het strategische belang ervan voor handel en communicatie door de eeuwen heen. ### 3.1 Locatie en naamgeving De archeologische site van Byblos is gelegen in het huidige Libanon, ten noorden van de hoofdstad Beiroet. De stad bevindt zich direct aan de Middellandse Zee. De naam Byblos is afgeleid van het Griekse woord voor papyrus. Tijdens het eerste millennium v.C. was Byblos een belangrijk handelscentrum voor dit schrijfmateriaal. In Akkadische bronnen wordt de stad aangeduid met de benaming Gubla [2](#page=2). ### 3.2 Strategisch belang De ligging aan de Middellandse Zee maakte Byblos strategisch belangrijk voor (handels)contacten gedurende verschillende periodes. Deze kustligging faciliteerde maritieme handel en communicatie, wat cruciaal was voor de ontwikkeling en het voortbestaan van de stad als handelscentrum [2](#page=2). --- # Religieuze centra en godheden in Byblos Dit onderwerp verkent de belangrijkste religieuze centra, tempels en vereerde godheden in het oude Byblos, met speciale aandacht voor de Egyptische invloeden die daar aanwezig waren. ### 4.1 Belangrijke tempels in Byblos #### 4.1.1 Tempel Ba’alat Gubla De Tempel Ba’alat Gubla was een van de meest significante heiligdommen in Byblos en dateert van rond 2800 v.C.. De naam Ba’alat betekent letterlijk 'godin' in het Fenicisch, terwijl Gubla de oorspronkelijke Akkadische naam van de stad is. Deze godin, ook bekend als 'The Lady of Byblos' of 'De Dame van Byblos', werd vereerd als de beschermgodin van de stad en speelde een cruciale rol in het religieuze leven. Er wordt aangenomen dat de godin Hathor, een Egyptische godin, een inspiratiebron was voor de Fenicische godin Astarte, die op haar beurt een inspiratiebron was voor Ba’alat Gubla [4](#page=4) [6](#page=6). #### 4.1.2 Obeliskentempel De Obeliskentempel in Byblos dateert uit het 2e millennium v.C.. De tempel dankt zijn naam aan de vele obelisken die op de binnenplaats werden aangetroffen. Deze obelisken dienden vermoedelijk als votiefgaven aan de Egyptische god Reshef, wat de sterke Egyptische invloed in Byblos onderstreept. Op een van de obelisken werd de naam Reshef aangetroffen, wat dit vermoeden versterkt. De obelisken vertonen de karakteristieke puntige top die ook bij Egyptische obelisken voorkomt [4](#page=4). Onder de tempelvloer werden diverse votieven gevonden, wat suggereert dat priesters deze verzamelden en in kruiken opsloegen. Tot de belangrijkste votiefvondsten behoren meer dan 15.000 'standing figures' vervaardigd uit koper, goud en zilver. Deze figuren, die zowel staand als gewapend voorkomen, representeren vermoedelijk de Egyptische god Reshef [4](#page=4) [5](#page=5). Een opvallende vondst was een ceremoniële dolk van goud, zilver en ivoor, versierd met de afbeelding van een man op een paardachtige figuur, hoogstwaarschijnlijk god Reshef. Deze figuur ontvangt dieren, zoals een antiloop, leeuw, baviaan, hond en vis, als dierenoffer van een geknielde man [5](#page=5). Andere bijzondere vondsten omvatten een gouden bijl met voorstellingen die doen denken aan Gilgamesh en Enkidu uit het epische heldenverhaal van Gilgamesh. Verder werd er een Hathor Plaque aangetroffen, gemaakt van zilver en ivoor, die de Egyptische godin Hathor afbeeldt. Deze votieven illustreren de rijke culturele en religieuze uitwisseling die in Byblos rond het 2e millennium v.C. plaatsvond [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** De vondsten in de Obeliskentempel zijn cruciaal voor het begrijpen van de religieuze syncretisme en de Egyptische invloed in Byblos. Let op de specifieke godheden en de aard van de votiefgaven. ### 4.2 Vereerde godheden en Egyptische invloeden De religieuze praktijken in Byblos getuigen van een sterke Egyptische invloed, met name door de verering van godheden als Reshef en Hathor. De god Reshef, een Egyptische god, werd duidelijk vereerd in de Obeliskentempel, zoals blijkt uit de aanwezigheid van obelisken met zijn naam en de 'standing figures' die hem mogelijk representeren. De godin Hathor, eveneens Egyptisch, wordt afgebeeld op een specifieke plaque die in Byblos is gevonden [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). Deze Egyptische godheden en hun iconografie hadden een duidelijke impact op de lokale Fenicische religie. Er wordt aangenomen dat de Egyptische godin Hathor een inspiratiebron was voor de Fenicische godin Astarte, die op haar beurt de beschermgodin van Byblos, Ba’alat Gubla, beïnvloedde. Dit toont een dynamische uitwisseling van religieuze ideeën en cultuur in de oudheid [6](#page=6). > **Example:** De vondst van de Hathor Plaque (fig. 6) toont een directe afbeelding van de Egyptische godin, wat de religieuze connectie tussen Egypte en Byblos onderstreept. Het feit dat deze godin als inspiratiebron diende voor lokale godheden, zoals Ba’alat Gubla, benadrukt de culturele absorptie en transformatie van religieuze concepten [6](#page=6). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Papyrus | Een rietachtige plant die voornamelijk groeit langs de Nijl, waarvan het merg werd gebruikt om een primitief schijfmateriaal te maken, essentieel voor oude geschriften. | | Akkadische bronnen | Geschreven documenten afkomstig uit de oude Mesopotamische beschaving die de Akkadische taal gebruikten, welke veel informatie bevat over handel, politiek en het dagelijks leven in die regio. | | Neolithicum | De periode in de prehistorie, ook wel de Nieuwe Steentijd genoemd, gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, veeteelt en de vestiging van sedentaire gemeenschappen. | | Chalcolithicum | De periode in de prehistorie die volgt op het Neolithicum, waarin naast steen ook koper werd gebruikt voor gereedschappen en wapens, ook wel de kopertijd genoemd. | | Bronstijd | Een historische periode die gekenmerkt wordt door het wijdverbreide gebruik van brons voor werktuigen, wapens en decoraties, voorafgaand aan de ijzertijd. | | IJzertijd | Een historische periode die gekenmerkt wordt door de ontdekking en het gebruik van ijzer voor werktuigen en wapens, wat leidde tot grote technologische en maatschappelijke veranderingen. | | Macedonische controle | De periode waarin Byblos onder het bewind viel van Alexander de Grote en zijn opvolgers na de verovering van het Perzische Rijk. | | Votiefgaven | Objecten die als geschenk aan een godheid worden aangeboden, vaak uit dankbaarheid, ter vervulling van een gelofte of om gunst te verkrijgen. | | Standing figures | Kleine, staande beeldjes, vaak uit metaal zoals koper, goud of zilver, die religieuze of ceremoniële figuren voorstellen en vaak werden gevonden in tempelcomplexen. | | Ceremoniële dolk | Een dolk die niet primair bedoeld was voor gevechten, maar voor rituele of ceremoniële doeleinden, vaak rijkelijk versierd en gemaakt van kostbare materialen. | | Gilgamesh en Enkidu | Hoofdpersonages uit het Epische Verhaal van Gilgamesh, een van de oudste bekende literaire werken uit de oudheid, die de avonturen en vriendschap van de koning van Uruk en zijn metgezel beschrijft. | | Hathor Plaque | Een artefact, vaak van metaal of ivoor, dat de Egyptische godin Hathor afbeeldt, bekend als godin van liefde, muziek en moederschap. | | Fenicische inscriptie | Tekst geschreven in het Fenicisch schrift, een oud Semitisch alfabet dat aan de basis lag van veel moderne alfabetten, waaronder het Griekse. | | Sarcofaag | Een stenen doodskist, vaak rijkelijk versierd met reliëfs of inscripties, gebruikt om de resten van belangrijke personen in te bewaren. | | Sfinxentroon | Een troon versierd met of gedragen door sfinxen, mythologische wezens met het lichaam van een leeuw en het hoofd van een mens of dier, symbool van macht en koningschap. | | Funerair banket | Een maaltijd die wordt gehouden ter ere van een overledene, vaak onderdeel van begrafenisrituelen of herdenkingen. | | UNESCO Werelderfgoedlijst | Een lijst samengesteld door de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO) die plaatsen van uitzonderlijke universele waarde op het gebied van cultuur en natuur identificeert en beschermt. |

# Göbekli Tepe: Ontdekking en opbouw Dit gedeelte behandelt de locatie, de ouderdom en de archeologische opgravingen van Göbekli Tepe, inclusief de interpretatie van de verschillende lagen en structuren zoals de T-pilaren. ### 1.1 Locatie en ouderdom van Göbekli Tepe Göbekli Tepe is een neolithische site gelegen in Sanliurfa in zuidoost Turkije, op een van de uitlopers van het Taurosgebergte. Het complex is gebouwd op een heuvelflank, waardoor het boven de omliggende vlakte uittorent. De site wordt gedateerd in het Pre-Pottery Neolithicum A (PPNA) en is daarmee ongeveer 11.500 jaar oud, wat het ouder maakt dan Stonehenge en de oudste monumentale archeologische site ter wereld. ### 1.2 Archeologische opgravingen en historisch overzicht De huidige kennis over Göbekli Tepe is grotendeels te danken aan Klaus Schmidt en het Duitse Archeologische Instituut. Sinds 1992 werden er in samenwerking met het archeologisch instituut in Sanliurfa opgravingen verricht. Klaus Schmidt leidde vanaf 1994 intensieve opgravingen en maakte de site zijn levenswerk tot zijn overlijden in 2014. De site werd ongeveer 11.500 jaar geleden (9500 v.Chr.) opgericht en was gedurende ongeveer 500 jaar in gebruik. Na de verplaatsing van het zwaartepunt van de T-pilaar cultuur, werd Göbekli Tepe intentioneel bedolven onder een laag sediment, wat heeft bijgedragen aan de uitstekende conservering. De velden bovenop de site werden in latere perioden gebruikt voor landbouw, wat echter ook enige schade aan de onderliggende structuren heeft veroorzaakt. Beginnend met de eerste onderzoeken in 1962 onder leiding van Peter Benedict, vonden de systematische opgravingen plaats vanaf 1994 onder leiding van Klaus Schmidt. Na zijn dood in 2014 worden de opgravingen en het onderzoek voortgezet met verbeterde technieken onder leiding van archeologen Banning en Clare. ### 1.3 Opbouw van de site Klaus Schmidt identificeerde drie lagen op de site, waarbij laag III de oudste is en laag I de jongste. * **Laag I:** Bestaat uit het sediment dat in de loop der jaren bovenop de site is komen te liggen. * **Laag II:** Bevat enkele rechthoekige structuren. Deze structuren worden op twee manieren geïnterpreteerd: * Als verbindingen tussen de cirkelvormige formaties om het complex compleet te maken. * Als mogelijke bewijzen van een nederzetting op de site in deze periode. Eerdere conclusies van Schmidt, die geen bewijs van domesticatie, huishoudelijke artefacten of een waterreservoir vond, suggereerden dat het geen nederzetting was. Nieuwer onderzoek door Banning en Clare suggereert echter dat er wel degelijk een nederzetting kan zijn geweest. * **Laag III:** Dit is de meest significante laag en bevat circulaire formaties. Deze worden geïnterpreteerd als rituele en monumentale bouwwerken. * In het midden van elke cirkel bevinden zich twee grote T-pilaren, die soms antropomorfe tekeningen vertonen. * Rondom de cirkelvormige formaties zijn kleinere T-pilaren geplaatst, eveneens versierd met gravures en beeldjes. Deze beelden stellen voornamelijk dieren voor, zoals vossen, vogels, leeuwen en everzwijnen. Deze dieren zouden een totemistische of afwerende functie kunnen hebben gehad, mogelijk gerelateerd aan de interactie van de toenmalige bevolking met deze dieren. ### 1.4 Betekenis van Göbekli Tepe Göbekli Tepe wordt beschouwd als een plaats van samenkomst voor de omliggende stammen. De frequentie van deze samenkomsten (dagelijks, maandelijks of jaarlijks) is niet vast te stellen, maar het is duidelijk dat er bijeenkomsten plaatsvonden. Dit heeft waarschijnlijk geleid tot de eerste sociale organisatie en culturele uitwisseling van ideeën en methoden met betrekking tot overleven, migratie en landbouw. ### 1.5 De T-pilaren cultuur De T-pilaar cultuur kende een verspreiding van ongeveer 200 kilometer en wordt gekenmerkt door de terugkerende T-pilaren. Deze tempelcomplexen dienden als ontmoetingsplaatsen voor stammen, wat leidde tot culturele uitwisseling en de mogelijke start van landbouw door het delen van technologieën en ideeën. Naarmate de stammen groter en complexer werden, ontstond er een vroege sociale organisatie, zowel binnen als tussen de stammen. De pilaren zijn monumentale megalieten in T-vorm, versierd met gravures en sculpturen, voornamelijk van dieren zoals vossen, everzwijnen en reptielen. Sommige T-pilaren vertonen antropomorfe kenmerken en stonden vaak centraal in de complexen. De gravures op de pilaren worden geïnterpreteerd als apotropaische (afwerende) afbeeldingen of als onderdeel van totemistische rituelen. De T-pilaren cultuur bevond zich in Zuidoost-Turkije, binnen een straal van ongeveer 200 kilometer rond Göbekli Tepe, en wordt beschouwd als een regionaal fenomeen dat geassocieerd wordt met de eerste permanente nederzettingen in de regio. Naast Göbekli Tepe en Nevali Çori behoren ook sites zoals Hamazan Tepe, Karahan Tepe en Sefer Tepe tot deze cultuur. --- # Nevali Çori: Locatie, bewoning en cultus Deze sectie bespreekt de archeologische vindplaats Nevali Çori, met een focus op de geografische ligging, de periode van bewoning, de specifieke bouwstijlen van de huizen en het unieke cultuscomplex met zijn kenmerkende T-pilaren. ### 2.1 Locatie en tijdsperiode Nevali Çori is een archeologische vindplaats gelegen in Zuidoost-Turkije, aan de oevers van de Midden-Eufraat. De site bevindt zich in het heuvelachtige landschap nabij het Taurusgebergte en maakt deel uit van de bredere Taş Tepeler-sites, waartoe ook Göbekli Tepe behoort. De actieve periode van Nevali Çori strekt zich uit van 8500 tot 8000 v.Chr., wat overeenkomt met de Pre-Pottery Neolithic B-periode. Deze fase van het Neolithicum kenmerkt zich door de overgang naar sedentaire leefwijzen en akkerbouw, met een toenemende nadruk op veeteelt. Zoals de naam "Pre-Pottery" al aangeeft, werd in deze periode nog geen aardewerk vervaardigd. ### 2.2 Archeologische opgraving De opgravingen op de site vonden plaats tussen 1983 en 1991. Het betrof een noodopgraving, aangezien de archeologische resten zo snel mogelijk moesten worden veiliggesteld voordat de locatie onder water zou komen te staan door de aanleg van de Atatürkdam. Het onderzoek werd geleid door professor Harald Hauptmann van de Universiteit van Heidelberg en verliep in zeven fasen. Een aanzienlijk deel van de gevonden artefacten en bouwstructuren is thans te bezichtigen in het Şanlıurfa-museum. De oorspronkelijke site zelf is door de dam onder water komen te liggen en is daardoor niet meer toegankelijk. ### 2.3 Bewoning De nederzetting van Nevali Çori kende vijf bouwlagen. De opgegraven structuren stammen uit de jongste bouwlaag en bestonden uit langgerekte, rechthoekige huizen die waren ingedeeld in twee tot drie parallelle rijen kamers. Deze huizen grenzen aan een vergelijkbare rechthoekige voorbouw, die door middel van muuruitstulpingen was onderverdeeld en waarschijnlijk diende als woonruimte. De kenmerkende funderingen van deze huizen waren robuust en opgebouwd uit grote, hoekige keien en rotsblokken, met meerdere lagen. De openingen tussen de grotere stenen werden opgevuld met kleinere stenen om een relatief vlak oppervlak voor de bovenbouw te creëren. Opvallend is dat deze funderingen om de 1 tot 1,5 meter werden onderbroken door ondergrondse kanalen die haaks op de hoofdas van de huizen stonden. Deze kanalen, die aan de zijkanten open waren en met stenen platen waren afgedekt, dienden vermoedelijk voor afwatering, ventilatie of koeling van de huizen. Er zijn 23 van dergelijke structuren opgegraven. ### 2.4 Cultuscomplex In Nevali Çori is een bijzonder cultuscomplex aangetroffen dat in de heuvel zelf was uitgehouwen. Dit complex bestond uit een vierkante ruimte van circa 14 bij 14 meter. De muren van dit complex waren ingebouwd met monolithische pilaren, vergelijkbaar met die in Göbekli Tepe. Centraal in de ruimte stonden twee vrijstaande pilaren, elk drie meter hoog. Oorspronkelijk waren er veertien pilaren (twee centrale en twaalf in de muur), maar er werd later nog een dertiende pilaar toegevoegd. De pilaren waren versierd met afbeeldingen die sterk overeenkomen met die in Göbekli Tepe, wat duidt op een gedeeld cultureel milieu. Sommige archeologen suggereren dat de bouw van lokale tempelplaatsen in opkomende dorpen het belang van Göbekli Tepe deed afnemen, doordat religieuze praktijken zich meer op lokale dorpsstructuren gingen richten. Aanvankelijk werd aangenomen dat de twee centrale pilaren dienden ter ondersteuning van een dak, maar hiervoor is geen sluitend bewijs. Het is daarom goed mogelijk dat de tempel open was en geen dak had. Daarnaast werd een buitengedeelte van de tempel ontdekt, met een tweede muur en meerdere kleinere T-pilaren, die op een veel latere datum werden toegevoegd, een vergelijkbare toevoeging is ook bekend van Karahan Tepe. Er is gesuggereerd dat de bouw van de tempel niet willekeurig was. De plaatsing van de muren, pilaren en andere architecturale elementen volgde mogelijk een symbolisch systeem met een diepere betekenis, zoals het representeren van een soort kalender. Deze architecturale complexiteit duidt op gespecialiseerd vakmanschap. #### 2.4.1 Reliëfs De meest significante reliëfs in Nevali Çori bevinden zich op de T-pilaren, met name op de twee centrale pilaren. Deze zijn duidelijk antropomorfisch: ze tonen armen aan de zijkanten die aan de voorkant op de buik uitlopen in handen. Twee verticale lijnen aan de voorkant duiden waarschijnlijk op een kledingstuk. Op de overige twaalf pilaren zijn eveneens vergelijkbare antropomorfe kenmerken teruggevonden, wat de interpretatie van afbeeldingen van mensen versterkt. #### 2.4.2 Figuren Nevali Çori heeft een aanzienlijk aantal beeldjes van diverse groottes opgeleverd, wat een belangrijk aspect van het archeologische onderzoek vormt. Ongeveer 1300 figuren en kralen in verschillende vormen, vervaardigd uit klei, zijn opgegraven. Deze beeldjes werden aan het oppervlak of in afvalkuilen gevonden, maar niet binnen woonhuizen of cultusgebouwen, noch in graven. Hieruit wordt geconcludeerd dat de beelden geïnterpreteerd kunnen worden als votiefobjecten of idolen. De beeldjes zijn antropomorfisch, zoomorfisch, bolvormig, kralen en kleine vaatjes, met een duidelijke overheersing van antropomorfe voorstellingen. Ze zijn voornamelijk beige van kleur, maar komen ook in zwart of grijs voor. Deze beeldjes zijn bijzonder belangrijk omdat ze tot de eerste bewijzen behoren van het gebruik van vuur om de oorspronkelijke eigenschappen van materialen te veranderen. Nevali Çori is hierin niet uniek; het gebruik van gebrande kalk in pleistervloeren in Cappadocië, de Levant en Anatolië toont aan dat neolithische gemeenschappen experimenteerden met de invloed van vuur op materialen. Naast de kleine beelden zijn er ook grotere beelden van kalksteen gevonden, waaronder menselijke hoofden en een beeld van een vogel (mogelijk een totem). Een bijzonder beeld toont de achterkant van een hoofd met op het achterhoofd een slang. Slangen zijn in de regio vaak afgebeeld, maar de aanwezigheid op een achterhoofd is uitzonderlijk en zou kunnen duiden op een van de eerste standbeelden voor aanbidding, al is het ook mogelijk dat het een weergave van een haarstijl betreft. #### 2.4.3 Begravingen In Nevali Çori zijn 40 inhumatiegraven teruggevonden. Deze graven bevonden zich onder de vloeren van huizen of tussen de huizen. In de meeste gevallen betreft het secundaire begravingen, waarbij voornamelijk schedels en lange botten zijn aangetroffen. Onder huis 2 werden zes putten gevonden met vijf schedels en andere skeletresten. Een andere begraafplaats in Nevali Çori illustreert hoe de schedels verkregen werden: na primaire begraving en het vergaan van het zachte weefsel, werden de graven geopend en werd het bovenste deel van de schedel verwijderd, terwijl de onderkaak intact bleef. Het verwijderen van schedels uit graven komt ook voor op andere sites, zoals Körtik Tepe. Een opmerkelijk detail is de afwezigheid van grafgiften in de meeste graven, met uitzondering van onder huis 2, waar een vuurstenen mesje werd gevonden. Dit mesje zou gebruikt kunnen zijn voor defleshing, het verwijderen van huid en vlees. ### 2.5 Belang en onderzoek Het belang van Nevali Çori ligt in het cultuscomplex met de T-pilaren en de secundaire begrafenissen, die wijzen op een prominente rol van religieuze en rituele praktijken. De indeling van de tempel suggereert een goed georganiseerde bouwplanning. Het gebruik van vuur voor het vervaardigen van beeldjes toont de toepassing van keramische baktechnologie aan, zelfs vóór de ontwikkeling van aardewerk. Ondanks dat de site thans onder water staat, is het onderzoek nog niet afgerond. Veel artefacten die onder tijdsdruk moesten worden opgegraven, behoeven nog grondige analyse, en eerdere conclusies worden herzien. Lopende studies, zoals bioarcheologische analyses van menselijke en dierlijke resten en radiokoolstofdatering, zullen het begrip van Nevali Çori en de vroege neolithische samenleving verder verdiepen. ### 2.6 T-pilaren cultuur #### 2.6.1 Kenmerken cultuur De T-pilaar cultuur kende een verspreiding van ongeveer 200 kilometer en wordt primair gekenmerkt door de terugkerende T-pilaren. Zoals eerder vermeld, fungeerden de tempelcomplexen als ontmoetingsplaatsen waar stammen uit die tijd regelmatig samenkwamen. Dit bevorderde 'cultural exchange' en kan worden gezien als de oorsprong van de landbouw, aangezien er tijd en ruimte was voor het delen van technologieën en ideeën. Naarmate de stammen groter en geavanceerder werden, ontwikkelde zich ook een vorm van sociale organisatie, zowel binnen de stammen als tussen de stammen onderling. De pilaren zelf zijn herkenbaar aan hun gigantische, T-vormige structuur. Alle pilaren waren bovendien versierd met gravures en sculpturen, voornamelijk van dieren zoals vossen, everzwijnen en reptielen. Sommige T-pilaren vertoonden antropomorfe kenmerken en stonden voornamelijk op de twee middelste pilaren. De gravures op de pilaren worden verklaard door twee theorieën: óf het zijn apotropaïsche afbeeldingen met een afwerende functie, óf ze hebben betrekking op totemistische rituelen. #### 2.6.2 Verspreiding De T-pilaar cultuur bevond zich in Zuidoost-Turkije, binnen een straal van ongeveer 200 kilometer rond Göbekli Tepe. Het lijkt daarmee een specifiek regionaal fenomeen te zijn geweest dat zich niet buiten dit gebied heeft verspreid. De reden hiervoor is onbekend. Deze cultuur wordt echter in verband gebracht met de eerste permanente nederzettingen in de regio. #### 2.6.3 Sites Alle sites die behoren tot de T-pilaar cultuur maken deel uit van de Taş Tepeler-groep. Twee van deze sites zijn reeds uitgebreid besproken: Göbekli Tepe en Nevali Çori. Er zijn echter nog andere sites waar dezelfde T-pilaren worden aangetroffen, waaronder Hamazan Tepe, Karahan Tepe, Sefer Tepe en Taşlı Tepe. --- # Reliëfs, beeldjes en begravingen in Nevali Çori Dit deel van de studie behandelt de antropomorfe en zoomorfe reliëfs op de pilaren, de vondst van talrijke beeldjes (votiveobjecten/idolen) en de bevindingen met betrekking tot begravingen en secundaire ontledingen van menselijke resten in Nevali Çori. ### 3.1 De context van Nevali Çori Nevali Çori is een archeologische vindplaats in Zuidoost-Turkije, gelegen aan de Midden-Eufraat, in het heuvelachtige landschap nabij het Taurusgebergte. De site maakt deel uit van de Taş Tepeler-sites en was actief tussen 8500 en 8000 v.Chr., behorend tot de Pre-Pottery Neolithic B (PPNB) periode. In deze fase leefden mensen in vaste nederzettingen en bedreven zij akkerbouw, met een toenemende nadruk op veeteelt. Aardewerk was nog niet aanwezig. De opgravingen vonden plaats van 1983 tot 1991 als een noodopgraving vanwege de dreigende onderwaterzetting door de aanleg van de Atatürkdam. Het team van de Universiteit van Heidelberg, onder leiding van professor Harald Hauptmann, voerde de opgravingen uit. Veel artefacten en bouwstructuren zijn nu te bezichtigen in het Şanlıurfa-museum. De oorspronkelijke site is niet meer toegankelijk en ligt onder water. #### 3.1.1 Bewoning en cultuscomplex De nederzetting kende vijf bouwlagen. De onderzochte resten dateren uit de jongste bouwlaag, die langgerekte rechthoekige huizen met twee tot drie parallelle rijen kamers omvatte. Deze huizen deelden een voorbouw, onderverdeeld door muuruitstulpingen, die waarschijnlijk als woonruimte diende. De kenmerkende funderingen bestonden uit dikke, meerlagige lagen van grote hoekige keien en rotsblokken, opgevuld met kleinere stenen. Onderbroken door ondergrondse kanalen (afgedekt met stenen platen) die dienden voor afwatering, ventilatie of koeling, werden 23 van zulke structuren opgegraven. Op de site is ook een cultuscomplex aangetroffen, uitgehouwen in de heuvel. Dit complex bestond uit een vierkante ruimte van circa 14 bij 14 meter met monolithische pilaren, vergelijkbaar met die in Göbekli Tepe, ingebed in de droogstenen muren. Twee vrijstaande pilaren van drie meter hoog stonden centraal in de ruimte. Aanvankelijk waren er 14 pilaren (2 vrijstaand en 12 in de muur), later werd een dertiende toegevoegd. De pilaren waren versierd met afbeeldingen die overeenkomsten vertonen met die in Göbekli Tepe, wat duidt op een gedeeld cultureel milieu. De centrale pilaren waren mogelijk geen steunpilaren voor een dak, wat impliceert dat de tempel mogelijk open was. Een buitengedeelte van de tempel met een tweede muur en kleinere T-pilaren werd later toegevoegd, vergelijkbaar met een toevoeging bij Karahan Tepe. De plaatsing van architecturale elementen in de tempel zou een symbolisch systeem hebben gevolgd, mogelijk als een soort kalender, wat wijst op gespecialiseerd vakmanschap. ### 3.2 Reliëfs op de T-pilaren De meest significante reliëfs in Nevali Çori bevinden zich op de twee centrale T-pilaren in de cultusruimte. Deze pilaren vertonen duidelijk antropomorfe kenmerken: armen aan de zijkanten die aan de voorkant uitlopen in handen op de buik, en twee verticale lijnen aan de voorzijde die een kledingstuk suggereren. Ook op de andere twaalf pilaren zijn vergelijkbare antropomorfe kenmerken aangetroffen. Deze reliëfs worden geïnterpreteerd als menselijke afbeeldingen. > **Tip:** De antropomorfe en zoomorfe reliëfs op de pilaren in Nevali Çori en Göbekli Tepe tonen een gedeelde symbolische en artistieke traditie binnen de T-pilaar cultuur. ### 3.3 Vondsten van beeldjes Nevali Çori heeft een aanzienlijk aantal beeldjes van diverse formaten opgeleverd, met een totaal van ongeveer 1300 figuren en kralen, vervaardigd uit klei. Deze objecten werden op oppervlakken of in afvalkuilen gevonden, maar niet in woonhuizen, cultusgebouwen of graven, wat leidt tot de interpretatie als votiefobjecten of idolen. De beeldjes zijn antropomorfisch, zoomorfisch, bolvormig, kralen en kleine vaatjes, met een overwicht aan antropomorfe voorstellingen. De kleur varieert voornamelijk van beige tot zwart of grijs. Deze beeldjes zijn van groot belang omdat ze tot de eerste bewijzen behoren van het gebruik van vuur om materiaaleigenschappen te veranderen, wat wijst op de aanvang van keramische technologie, zelfs nog vóór de ontwikkeling van aardewerk zelf. Het gebruik van gebrande kalk in pleistervloeren in Cappadocië, de Levant en Anatolië uit dezelfde periode onderbouwt dit experimentele gebruik van vuur. Naast de kleine beelden zijn er ook grotere kalkstenen beelden gevonden, waaronder menselijke hoofden en een vogelbeeld (totem). Een bijzonder object is een beeld van een hoofd dat mogelijk een slang op het achterhoofd toont, of een gedetailleerde haarstijl. De aanwezigheid van een slang op het achterhoofd is uitzonderlijk en zou kunnen duiden op een vroege vorm van standbeeldverering. ### 3.4 Begravingen en secundaire ontledingen Er zijn 40 inhumatiegraven aangetroffen in Nevali Çori, gelegen onder vloeren van huizen of tussen huizen. In de meeste gevallen betreft het secundaire begravingen, voornamelijk met schedels en lange botten. Onder huis 2 werden bijvoorbeeld zes putten gevonden met vijf schedels en andere skeletresten. Een begraafplaats in Nevali Çori illustreert het proces van schedelverkrijging: na initiële begraving op een primaire begraafplaats, werden de graven na enkele maanden of jaren geopend. Vervolgens werd het bovenste deel van de schedel verwijderd, terwijl de onderkaak bleef liggen. Dit gebruik van secundaire begravingen en het verwijderen van schedels komt ook voor op andere sites, zoals Körtik Tepe. Een opmerkelijk detail is de afwezigheid van grafgiften in de meeste graven, met uitzondering van een steenmesje van vuursteen dat onder huis 2 werd gevonden. Dit mesje zou gebruikt kunnen zijn voor 'defleshing', het verwijderen van huid en vlees. > **Tip:** De secundaire begravingen en het rituele gebruik van menselijke resten in Nevali Çori duiden op complexe ideeën over leven na de dood en de relatie met voorouders. ### 3.5 Belang en onderzoek Het cultuscomplex met T-pilaren en de vondst van secundaire begrafenissen in Nevali Çori benadrukken de prominente rol van religieuze en rituele praktijken in deze vroege neolithische samenleving. De structuur van de tempel suggereert een goed georganiseerde bouwplanning. Het gebruik van vuur voor het maken van beeldjes, zelfs zonder aardewerk, toont een vroege beheersing van keramische baktechnologie. Ondanks dat de site onder water staat, is het onderzoek nog niet afgerond. Veel opgegraven artefacten wachten nog op gedetailleerde analyse, en eerdere conclusies worden herzien. Lopende studies, waaronder bioarcheologische analyses van menselijke en dierlijke resten en radiokoolstofdatering, zullen het begrip van Nevali Çori en de vroege neolithische samenleving verder verdiepen. --- # De T-pilaar cultuur: Kenmerken en verspreiding Dit onderwerp belicht de algemene kenmerken van de T-pilaar cultuur, de betekenis van de T-pilaren, de theorieën over de graveringen en de geografische verspreiding van deze cultuur in Zuidoost-Turkije. ### 4.1 Algemene kenmerken van de T-pilaar cultuur De T-pilaar cultuur, die zich uitstrekte over een gebied van ongeveer 200 kilometer, wordt primair gekenmerkt door de herkenbare T-vormige pilaren. Deze tempelcomplexen fungeerden als verzamelplaatsen voor de stammen uit die periode, die er regelmatig bijeenkwamen. Dit bevorderde "culturele uitwisseling" en kan worden beschouwd als het begin van de landbouw, aangezien er gelegenheid was voor het delen van technologieën en ideeën. Naarmate de stammen groter en geavanceerder werden, ontstond er ook een vroege sociale organisatie binnen de stammen en tussen de stammen onderling. De T-pilaren zelf zijn monumentale megalieten in T-vorm, versierd met graveringen en sculpturen, waarvan de meeste dieren voorstellen zoals vossen, everzwijnen en reptielen. Sommige T-pilaren vertoonden antropomorfe kenmerken, en deze stonden voornamelijk op de twee centrale pilaren van de complexen. Er bestaan twee theorieën over de graveringen op de pilaren: * Het zijn apotropaïsche afbeeldingen met een afwerende functie. * Ze duiden op een totemistisch ritueel. Deze cultuur wordt geassocieerd met de eerste permanente nederzettingen in de regio. ### 4.2 De T-pilaren De T-pilaren zijn de meest iconische kenmerken van deze cultuur. Het betreft gigantische megalieten, opgebouwd uit steen, die de vorm van een T aannemen. Deze pilaren waren vaak rijkelijk versierd met gedetailleerde graveringen en sculpturen. #### 4.2.1 Graveringen en sculpturen op de pilaren De decoraties op de T-pilaren omvatten voornamelijk afbeeldingen van dieren, zoals vossen, everzwijnen en reptielen. Daarnaast konden sommige pilaren antropomorfe kenmerken vertonen, wat wijst op menselijke voorstellingen. Deze antropomorfe kenmerken waren vaak prominenter aanwezig op de centrale pilaren van de rituele complexen. Er wordt uitgegaan van twee hoofdtheorieën met betrekking tot de betekenis van deze graveringen: 1. **Apotropaïsche functie:** De afbeeldingen dienden mogelijk als bescherming tegen het kwaad of gevaren, met een afwerende werking. 2. **Totemistische functie:** De graveringen verwezen naar totems of spirituele voorouders van de stammen, en speelden een rol in religieuze rituelen. #### 4.2.2 Betekenis van de T-pilaren De T-pilaren bevinden zich doorgaans in complexe, circulaire of ovale bouwwerken, die geïnterpreteerd worden als rituele en monumentale centra. Deze centra dienden als plaatsen van samenkomst voor de omringende stammen, wat de uitwisseling van ideeën, technologieën en sociale praktijken stimuleerde. Dit proces wordt gezien als een vroege stap in de ontwikkeling van sociale organisatie en landbouw. ### 4.3 Verspreiding van de T-pilaar cultuur De T-pilaar cultuur was geografisch geconcentreerd in Zuidoost-Turkije. De kern van deze cultuur lag binnen een straal van ongeveer 200 kilometer rond Göbekli Tepe. Het lijkt hierdoor een specifiek regionaal fenomeen te zijn geweest, zonder significante verspreiding buiten dit gebied. De redenen hiervoor zijn onbekend. #### 4.3.1 Belangrijke sites van de T-pilaar cultuur Alle sites die tot de T-pilaar cultuur worden gerekend, maken deel uit van de bredere "Taş Tepeler"-groep. Naast Göbekli Tepe en Nevali Çori, die uitgebreid zijn behandeld, zijn er nog andere sites waar soortgelijke T-pilaren zijn aangetroffen, waaronder: * Hamazon Tepe * Karahan Tepe * Sefer Tepe * Tasli Tepe Deze sites tonen de wijdverbreide aanwezigheid van deze specifieke architectonische en culturele traditie binnen de regio. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Neolithicum | Een periode in de prehistorie die wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, de domesticatie van dieren en de productie van aardewerk, en die in het Nabije Oosten begon rond 10.000 v. Chr. | | Pre-Pottery Neolithicum A (PPNA) | De vroegste fase van het Pre-Potterij Neolithicum, die ongeveer 11.500 jaar geleden begon en gekenmerkt wordt door de afwezigheid van aardewerk en de ontwikkeling van vroege landbouw en monumentale bouwprojecten. | | Pre-Pottery Neolithicum B (PPNB) | Een latere fase van het Pre-Potterij Neolithicum, die volgde op de PPNA, waarin de nadruk meer kwam te liggen op veeteelt naast akkerbouw, en waarin meer geavanceerde bouwtechnieken werden toegepast. | | Monumentale archeologische site | Een archeologische vindplaats die wordt gekenmerkt door grootschalige, indrukwekkende bouwwerken of structuren, vaak met een rituele, sociale of politieke functie. | | T-pilaar | Grote, T-vormige monolithische stenen pilaren die kenmerkend zijn voor de T-pilaar cultuur en veelvuldig werden aangetroffen op sites zoals Göbekli Tepe en Nevali Çori, vaak versierd met reliëfs. | | Antropomorf | Van menselijke vorm of gedaante. In archeologische context verwijst dit naar afbeeldingen of objecten die menselijke kenmerken vertonen. | | Zoomorf | Van dierlijke vorm of gedaante. In archeologische context verwijst dit naar afbeeldingen of objecten die dierlijke kenmerken vertonen. | | Votiefobjecten | Objecten die als offer of geschenk aan een godheid of hogere macht worden aangeboden, vaak in religieuze contexten. | | Secundaire begravingen | Begrafenisrituelen waarbij het lichaam van de overledene op een later moment opnieuw wordt opgegraven en de botten, met name de schedel en lange beenderen, opnieuw worden begraven. | | Defleshing | Het proces van het verwijderen van vlees en huid van botten, vaak uitgevoerd in het kader van begrafenisrituelen of om botten voor andere doeleinden te prepareren. | | Sedentaire landbouw | Een levenswijze waarbij mensen zich permanent op één plaats vestigen en afhankelijk zijn van landbouw als voedselbron, in tegenstelling tot een nomadische levensstijl. | | Cultural exchange | Het proces van het uitwisselen van ideeën, technologieën, culturele praktijken en kennis tussen verschillende groepen of gemeenschappen. | | Megalieten | Grote stenen structuren of losse stenen die in prehistorische tijden werden gebruikt voor monumentale doeleinden, zoals dolmens, menhirs en hunebedden. | | Apotropaïsche afbeeldingen | Afbeeldingen of symbolen die bedoeld zijn om onheil af te weren of te beschermen tegen kwaad. | | Totemistisch ritueel | Rituelen die gerelateerd zijn aan totems, waarbij een dier, plant of ander natuurlijk element wordt vereerd als symbool van een clan of groep. |

# Historische en geografische context van Kamid el-Loz Dit onderwerp verkent de historische achtergrond van de Kanaänieten en Feniciërs, de strategische geografische ligging van Kamid el-Loz in de Bekavallei, en de rol ervan als een belangrijk handelscentrum [2](#page=2). ### 1.1 Historische omkadering: Kanaänieten en Feniciërs De Kanaänieten worden beschouwd als de vroegste bewoners van de Levant, met name in het huidige Libanon, gedurende de Bronstijd (ongeveer 3000–1200 v.Chr.). Deze bevolkingsgroep vormde geen monolithische natie, maar bestond uit diverse stadstaten die een gemeenschappelijke cultuur, taal en religie deelden. De Fenicische cultuur is uit deze Kanaänietische cultuur voortgekomen. De Feniciërs kunnen worden gezien als de maritieme opvolgers van de Kanaänieten. Hierdoor wordt de Bronstijd vaak aangeduid als de Kanaänitische of proto-Fenicische periode, terwijl de IJzertijd de klassieke Fenicische periode markeert. Net als hun voorgangers bestond ook de Fenicische samenleving uit verschillende stadstaten, waaronder bekende centra als Tyrus, Sidon en Byblos, die een rijke materiële cultuur deelden. De Feniciërs stonden hoog aangeschreven als bekwame zeevaarders, handelaren en kolonisten in het gehele Middellandse Zeegebied. Bovendien hebben zij het Fenicische alfabet ontwikkeld, dat als de directe voorloper van ons huidige schrijfsysteem geldt [2](#page=2). ### 1.2 Geografische ligging van Kamid el-Loz Kamid el-Loz, ook wel bekend onder de naam Kumidi, bevindt zich in het zuidelijke deel van Libanon, specifiek in de Bekavallei. Deze vallei wordt begrensd door het Libanongebergte in het westen en het Anti-Libanongebergte in het oosten. De stad genoot een strategische positie op het kruispunt van cruciale handelsroutes die Egypte, Mesopotamië en de Levant met elkaar verbonden. Hieronder vallen met name de handelsroute van Sidon naar Damascus en de route die Egypte verbond met Syrië en Mesopotamië [2](#page=2). De omliggende regio kenmerkte zich door vruchtbare landbouwgronden, mede dankzij een adequate regenval en de aanwezigheid van een nabijgelegen waterbron. De economie van de inwoners was voornamelijk gebaseerd op veeteelt (inclusief geiten, schapen, varkens en runderen), jacht op gazellen en herten, en visvangst [2](#page=2). > **Tip:** De strategische ligging van een nederzetting was vaak een doorslaggevende factor voor haar economische en politieke dominantie in de oudheid. ### 1.3 Kamid el-Loz als handelscentrum Door de voordelige geografische ligging ontwikkelde Kamid el-Loz zich gedurende de Bronstijd tot een belangrijk stedelijk en commercieel centrum. De stad speelde vermoedelijk een sleutelrol als handelsknooppunt en diende mogelijk ook als een regionaal politiek, militair en ritueel centrum. De nederzetting was gelegen op de grootste en hoogste nederzettingsheuvel (tell) die in de Bekavallei werd aangetroffen. Deze tell is ovaalvormig en meet ongeveer 300 bij 240 meter, en ligt op een hoogte van circa 950 meter boven zeeniveau [2](#page=2). --- # Opgravingsgeschiedenis en chronologie van Kamid el-Loz De opgravingsgeschiedenis en chronologie van Kamid el-Loz beschrijven de ontdekking van de site, de systematische opgravingen en de verschillende periodes van bewoning, van de Bronstijd tot de IJzertijd. ### 2.1 Opgravingsgeschiedenis De tell van Kamid el-Loz werd voor het eerst ontdekt in 1954 door professor Arnulf Kuschke van de Universiteit van Mainz. De systematische opgravingen begonnen in 1963 onder gezamenlijke leiding van Kuschke en professor Rolf Hachmann van de Universität des Saarlandes (Saarbrücken). Tussen 1965 en 1981 zette Hachmann het onderzoek voort, met een focus op het noordwestelijke deel van de tell waar de tempel en het paleis uit de Late Bronstijd zich bevinden. De Libanese burgeroorlog (1975-1990) onderbrak het onderzoek en leidde tot plundering van de site. In 1997 werden de opgravingen hervat door het team van Marlies Heinz, maar deze kwamen sinds 2012 weer stil te liggen vanwege de oorlog in Syrië [3](#page=3). ### 2.2 Chronologie van bewoning De chronologie van Kamid el-Loz omvat verschillende fasen van bewoning, beginnend aan het einde van de Vroege Bronstijd. #### 2.2.1 Vroege en Midden Bronstijd De oudste sporen van bewoning dateren van rond 2000 v.o.t., op de overgang van de Vroege naar de Midden Bronstijd. Er zijn aanwijzingen voor mogelijke bewoning vóór 2000 v.o.t., met vondsten van laat-neolithische en Vroeg Bronstijd scherven die echter niet in situ werden aangetroffen. Rond 1750 v.o.t. begon de eerste stedelijke fase, gekenmerkt door de ontwikkeling van woongebieden, fortificaties en waarschijnlijk de oudste tempel (T6). Deze fase werd afgesloten met een grote brand en een periode van verval, aangeduid als anomie 1. In de tweede stadsfase (Midden Bronstijd II, na circa 1750 v.o.t.) werden bestaande structuren hergebruikt en bleef de stedelijke indeling grotendeels gehandhaafd. Een tweede brand veroorzaakte opnieuw schade aan het paleis en de noordelijke woonwijken, wat leidde tot de verlatenheid van sommige delen [3](#page=3). #### 2.2.2 Late Bronstijd Tijdens de derde en laatste stadsfase, in de Late Bronstijd van circa 1550/1500 tot 1200 v.o.t., werd de stad herbouwd door overlevenden en nieuwkomers. Het paleis, de tempel en de woonwijken werden in deze periode uitgebreid en vernieuwd [3](#page=3). #### 2.2.3 IJzertijd en latere perioden Aan het begin van de IJzertijd viel het stedelijke leven in Kamid el-Loz uiteen, wat waarschijnlijk samenhangt met de Late Bronze Age Collaps waarbij veel steden in het Nabije Oosten werden verlaten. Met het verdwijnen van de Egyptische invloed raakten het paleis, de tempel en het administratieve centrum in verval, en stopte de internationale handel. Gedurende de IJzertijd I en II (circa 1200-540 v.o.t.) ontstond er een landelijke leefstijl [8](#page=8). In de Perzische periode (circa 600-330 v.o.t.) veranderde de functie van de site; het voormalige woongebied werd een grote begraafplaats met honderden eenvoudige graven en enkele rijke begravingen met internationale invloeden. Hoewel er geen duidelijke sporen van bewoning zijn, wijst het grafmateriaal erop dat Kumidi (een andere naam voor Kamid el-Loz) deel uitmaakte van een handelsnetwerk van het Perzische rijk [8](#page=8). Tijdens de Hellenistische periode (330-30 v.o.t.) bleef een deel van de tell in gebruik als begraafplaats, terwijl andere zones opnieuw werden bewoond. De vondsten uit deze periode tonen Griekse invloeden in bouwstijl en grafgewoontes [8](#page=8). > **Tip:** Het is belangrijk om de chronologische fasen van Kamid el-Loz te relateren aan bredere historische gebeurtenissen zoals de Late Bronze Age Collaps om de context van de nederzetting te begrijpen [8](#page=8). > **Tip:** Let op de overgang van stedelijk leven naar een meer landelijke leefstijl in de vroege IJzertijd, en de hernieuwde internationale connecties tijdens de Perzische en Hellenistische perioden [8](#page=8). --- # Architectuur en structuren van Kamid el-Loz Dit gedeelte beschrijft de architecturale componenten van Kamid el-Loz, met bijzondere aandacht voor de tempel, woongebieden, het paleis en het 'Schatzhaus' gedurende de Bronstijd [4](#page=4). ### 3.1 Bronstijd tempel De Bronstijdtempel in Kamid el-Loz onderging minstens vijf bouwfasen, mogelijk met een zesde, oudste fase (T6) uit de vroege Midden-Bronstijd [4](#page=4). #### 3.1.1 Vroege en Midden-Bronstijd fasen * De vroegste tempel, rond 1750 v.o.t., is herkenbaar aan verbrande bakstenen [4](#page=4). * Tijdens de Midden-Bronstijd II (circa 1750-1550/1500 v.o.t.) werden twee nieuwe tempelfasen gebouwd [4](#page=4). * **T5** diende als een "huis voor de goden" met ovens, voorraadpotten en een stenen bank, en werd door brand verwoest [4](#page=4). * **T4** werd monumentaler op dezelfde locatie met vergelijkbare functies [4](#page=4). #### 3.1.2 Late Bronstijd fasen In de Late Bronstijd (circa 1550/1500-1200 v.o.t.) werd de tempel driemaal herbouwd op de traditionele locatie (T3, T2, T1) [4](#page=4). * **T2** (circa 1400/1350 v.o.t.) was een opmerkelijke dubbele tempel, wat duidt op gescheiden cultische activiteiten en de groeiende invloed van een tempel-elite [4](#page=4). * **T1**, de laatste fase, volgde hetzelfde ontwerp met lichte aanpassingen en werd verlaten aan het einde van de Late Bronstijd bij de instorting van de stad [4](#page=4). #### 3.1.3 Rituelen en vondsten Gedurende alle fasen werden keramiek, dierlijke botten en geïmporteerde objecten gevonden, wat duidt op offerpraktijken. Hoewel de specifieke godheden onbekend blijven, tonen de vondsten aan dat voedseloffers en luxe goederen een centrale rol speelden in de tempelcultus [5](#page=5). ### 3.2 Woongebieden In de vroege stad Kumidi waren er minstens drie hoofdwoongebieden: ten westen van het paleis, ten westen van het tempelgebied en op de noordelijke helling van de tell. Opgravingen hebben huizen, binnenplaatsen en smalle straatjes blootgelegd, met duidelijke sporen van dagelijks leven zoals haarden en huishoudelijk aardewerk. Deze bewoning dateert voornamelijk uit de Midden- en Late Bronstijd [6](#page=6). ### 3.3 Bronstijd paleis Het Bronstijdpaleis bevond zich op het hoogste punt van de nederzettingsheuvel en was het centrale gebouw van de stad. De strategische ligging benadrukte het politieke en symbolische belang ervan. Spijkerschrifttabletten met diplomatieke en administratieve informatie bevestigen dat het paleis het centrum van bestuur en buitenlandse contacten was [6](#page=6). #### 3.3.1 Herbouw en functies Gedurende de Midden- en Late Bronstijd werd het paleis meerdere malen door brand verwoest, maar telkens op de traditionele locatie herbouwd, waarbij oudere structuren hergebruikt werden. Een administratief gebouw ten noordoosten van het paleis, herkenbaar aan talrijke zegelafdrukken, kreeg in opeenvolgende fasen nieuwe functies [6](#page=6). #### 3.3.2 Ontstaan en culturele connecties Het eerste paleis van Kamid el-Loz ontstond vermoedelijk in de vroege Midden-Bronstijd II, rond 1750 v.Chr. Het bleef tot circa 1200 v.o.t. het politieke hart van Kumidi. Opvallende vondsten, waaronder rijk beschilderd aardewerk en een uniek fragment met een wagenrijdersmotief, duiden op verbindingen met Myceense, Egeïsche en Cypriotische culturen [7](#page=7). ### 3.4 Het ‘Schatzhaus’ Het zogenaamde ‘Schatzhaus’ in Kamid el-Loz dankt zijn naam aan de vele waardevolle vondsten, maar was geen werkelijk schatgebouw. Het gebouw kende verschillende functies gedurende drie fasen [7](#page=7). #### 3.4.1 Fase 1: Elitebegraafplaats In Fase 1 was het stenen gebouw met een kelder, gelegen ten noordoosten van het paleis, in gebruik als begraafplaats voor de elite. Kamer T en S dienden als grafkamers, met kamer R/U als voorkamer [7](#page=7). #### 3.4.2 Grafgiften in Kamer T In kamer T werden een zevenjarig kind en een volwassen man begraven. De grafgiften omvatten gouden ringen met scarabeeën van farao Thoetmosis III, een vergulde zilveren figurine, keramiek, faience, ivoor en goud [7](#page=7). --- # Latere perioden en culturele invloeden op Kamid el-Loz Dit onderwerp behandelt de veranderingen op de site van Kamid el-Loz vanaf de IJzertijd tot de Romeinse periode, inclusief de ontwikkeling van begrafenispraktijken en de impact van internationale culturele invloeden. ### 4.1 De IJzertijd: van stedelijk centrum naar landelijke leefstijl Aan het begin van de IJzertijd (ca. 1200 v.o.t.) kende Kamid el-Loz een uiteenvallend stedelijk leven, waarschijnlijk als gevolg van de Late Bronze Age Collaps. De Egyptische invloed verdween, waardoor het paleis, de tempel en het administratieve centrum in verval raakten en de internationale handel stopte. In plaats daarvan ontwikkelde zich een landelijke leefstijl tijdens de IJzertijd I en II (ca. 1200-540 v.o.t.) [8](#page=8). ### 4.2 De Perzische periode: een begraafplaats met internationale connecties Gedurende de Perzische periode (ca. 600-330 v.o.t.) transformeerde de site van Kamid el-Loz. Het vroegere woongebied werd een uitgestrekte begraafplaats met honderden eenvoudige graven en enkele rijke begravingen. Hoewel er geen duidelijke sporen van bewoning zijn uit deze periode, wijst het grafmateriaal erop dat Kumidi deel uitmaakte van een handelsnetwerk binnen het Perzische rijk, wat duidt op internationale invloeden [8](#page=8). ### 4.3 De Hellenistische periode: voortzetting van begravingen en nieuwe invloeden In de Hellenistische periode (330-30 v.o.t.) bleef een deel van de tell dienstdoen als begraafplaats, terwijl andere zones opnieuw werden bewoond. Archeologische vondsten uit deze periode onthullen Griekse invloeden in zowel de bouwstijl als de grafgewoontes [8](#page=8). ### 4.4 De Romeinse periode: heropleving van bewoning en veranderde begraafpraktijken Tijdens de Romeinse periode (ca. 30 v.o.t.-300 n.Chr.) verschenen er opnieuw woningen op de site, gekenmerkt door het gebruik van dakpannen, metselwerk en schuine daken. De begrafenispraktijken evolueerden naar stenen sarcofagen en meervoudige bijzettingen. Hoewel de nederzetting uiteindelijk werd verlaten, bleef de site nog lange tijd een belangrijk begravingsgebied [9](#page=9). --- > **Tip:** Let bij het bestuderen van de latere perioden op de verschuiving van functies van de site, van administratief en residentieel naar begraafplaats, en de terugkeer van bewoning. Dit illustreert de dynamiek van nederzettingsgeschiedenis onder invloed van externe factoren en culturele uitwisselingen. > **Voorbeeld:** De vondst van een stenen vat met de naam van de Egyptische prins Ra-Woser in Kamer S is een concreet bewijs van internationale contacten, zelfs in situaties waar de directe bewoning mogelijk minder intensief was. Dit soort vondsten is cruciaal voor het begrijpen van de handelsnetwerken en politieke invloeden [8](#page=8). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Kanaänieten | De vroegste bewoners van de Levant tijdens de Bronstijd, die bekend stonden om hun gedeelde cultuur, taal en religie en de voorlopers waren van de Feniciërs. | | Feniciërs | Maritieme opvolgers van de Kanaänieten, die bekend stonden als uitstekende zeevaarders, handelaars en kolonisten, en het Fenicische alfabet ontwikkelden. | | Tell | Een kunstmatige heuvel die is ontstaan door opeenvolgende bewoningslagen van oude nederzettingen, vaak gevonden in het Nabije Oosten. | | Bronstijd | Een archeologische periode die gekenmerkt wordt door het gebruik van brons voor gereedschappen en wapens, en die in de Levant grofweg liep van 3000 tot 1200 v.Chr. | | IJzertijd | Een archeologische periode die volgde op de Bronstijd, gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van ijzer voor gereedschappen en wapens, en die in de Levant liep van ongeveer 1200 tot 540 v.o.t. | | Paleis | Een groot, prominent gebouw dat diende als residentie voor de heersende klasse en als centrum voor bestuur en administratie in oudere samenlevingen. | | Tempel | Een religieus gebouw gewijd aan de verering van godheden, vaak met specifieke rituelen en offers die uitgevoerd werden door priesters of een religieuze elite. | | Stratigrafie | De studie van de opeenvolgende lagen van sediment of gesteente, die wordt gebruikt om de relatieve ouderdom van de aanwezige materialen en artefacten te bepalen. | | Anomie | Een periode van sociale desorganisatie of verval binnen een samenleving, die vaak gepaard gaat met een afname van stedelijke activiteit en orde. | | Schatzhaus | Een term die in de context van Kamid el-Loz wordt gebruikt voor een gebouw met verschillende functies, waaronder oorspronkelijk een begraafplaats voor de elite en later een werk- en opslagplaats. | | Amarnabrieven | Een archief van kleitabletten gevonden in Amarna, Egypte, met diplomatieke correspondentie tussen de Egyptische farao's en hun ambtenaren en vazallen in de Levant tijdens de Late Bronstijd. | | Loot | Een object of dier dat als offer aan een godheid wordt aangeboden, vaak tijdens religieuze ceremonies om gunst te verwerven of dankbaarheid te tonen. | | Keramiek | Objecten gemaakt van gebakken klei, zoals aardewerk, die belangrijke inzichten bieden in de cultuur, technologie en dagelijkse levenswijze van vroegere beschavingen. | | Faience | Een geglazuurde aardewerksoort, vaak met een blauwgroene tint, die veel werd gebruikt voor het maken van sieraden, amuletten en decoratieve objecten in het oude Egypte en het Nabije Oosten. | | Pyxis | Een kleine, cilindrische doos, vaak versierd, die oorspronkelijk werd gebruikt voor het bewaren van cosmetica, parfum of andere kleine waardevolle spullen in de oudheid. |

# Geografie en chronologie van Karum Kanesh Dit onderwerp belicht de geografische locatie, vroege bewoningslagen, naamgevingen en de chronologische evolutie van Karum Kanesh, met specifieke aandacht voor de Assyrische kolonieperiode en latere bewoningsfasen. ### 1.1 Geografische ligging Karum Kanesh, tegenwoordig bekend als Kültepe, bevindt zich in centraal Turkije, in de provincie Kayseri. De site ligt ongeveer 20 kilometer ten zuidwesten van de stad Kayseri en 20 kilometer van de Kizil Irmak rivier. Verder bevindt het zich 25 kilometer van de slapende vulkaan de Erciyes-berg. De locatie is gelegen in de vruchtbare vlakte van Kayseri, wat de landbouw en veeteelt, beoefend door de inheemse bevolking (gerst, olijven, druiven en schapen), bevorderde. Kanesh lag ook op een kruispunt van belangrijke handelsroutes, wat de vestiging van een Assyrische handelskolonie verklaart, die Assur in Mesopotamië met Anatolië verbond. ### 1.2 Chronologie en naamgeving De site van Karum Kanesh kent 18 verschillende bouwlagen, wat duidt op een lange gebruiksfase vanaf het Chalcolithicum tot de Romeinse tijd, met perioden van verwoesting en naamswijzigingen. Het belang van de site nam toe met de stichting van de Assyrische handelsnederzetting, hoewel er al inheemse bewoning was vóór de komst van de Assyriërs. De Assyrische invloed op de inheemse bevolking vond plaats rond de 8e laag (ca. 1974/1927 v.Chr.) en duurde tot de verwoesting van de site in 1836 v.Chr. Latere bewoningslagen waren minder prominent. De site heeft door de tijd heen verschillende namen gekend: * **Kültepe:** De huidige naam, een Turks dorp gelegen bij de ruïnes, betekent 'Asheuvel', verwijzend naar het verdwijnen van de Assyrische karums aan het einde van de Midden-Bronstijd, vaak gepaard gaande met conflicten en brandstichting. * **Kaniš (of Kaneš):** De naam van de stad in de Bronstijd, teruggevonden op spijkerschrifttabletten in vroegere lagen. Dit is een van de weinige Bronstijd sites waar de oude naam bekend is. * **Karum Kanesh:** De naam die de Assyriërs gaven aan hun handelsnederzetting. 'Karum' verwijst enerzijds naar een nederzetting (zoals de benedenstad waar handelaren zich buiten de stadsmuren vestigden) en anderzijds naar een hiërarchische organisatie. * **Nēša:** De naam die de Hettieten gaven na de heropbouw van de stad. Zij noemden zich ook Nesili. * **Anisa:** De naam gedurende de hellenistische periode. ### 1.3 Opgravingsgeschiedenis Spijkerschrifttabletten die vanaf circa 1880 op de antiekmarkten verschenen, trokken de aandacht van West-Europese verzamelaars. Dit leidde in 1893 tot de eerste opgraving onder leiding van Ernest Chantre. Hugo Winckler voerde in 1906 een proefopgraving uit. Belangrijke ontwikkelingen vonden plaats in de interbellumperiode: Bedřich Hrozný ontdekte in 1925 de Karum (benedenstad) met talrijke tabletten, en James Henry Breasted fotografeerde de site in 1929. Moderne archeologische praktijken begonnen in 1948 onder leiding van Tahsin Özgüç (tot 2005), waarna Fikri Kulakoğlu het onderzoek voortzette. ### 1.4 Ontstaan en opbouw van de site De exacte omstandigheden van het ontstaan van de site zijn onduidelijk, maar de stad bestond al en kende een bloeiperiode vóór de eerste vermelding. Stabiliteit van staten en heersers was cruciaal voor de ontwikkeling van een handelskolonie op deze afstand. De Upper Mound kende bewoning vanaf het begin van het derde millennium v.Chr. met geleidelijke groei, terwijl de Karum aan het begin van het tweede millennium v.Chr. ontstond met een relatief korte gebruiksperiode. De site, met een diameter van 2,5 kilometer, kent twee zones: * **Upper Mound Kanesh:** Een circulaire structuur met 18 levels die 21 meter hoog is. Deze zone kende de langste occupatiegeschiedenis, van de Vroege Bronstijd tot de Romeinse tijd. Slechts 5 levels (6-10) tonen resten van bebouwing en komen overeen met de gebruiksperiode van de Karum. Monumentale gebouwen omvatten drie paleizen: * **South Terrace Palace (Level 8):** Bestaande uit lange hallen en een centrale binnenplaats. Recent onderzoek suggereert dat dit complex mogelijk een temenos of handelsplaats was in plaats van een paleis. * **Old Palace (Level 8):** Een sub-circulaire, omwalde structuur met een poort aan de zuidzijde. Volgens Özgüç zou dit een 'chamber gate' zijn, wat de defensieve kwaliteit verhoogt. * **Warsama Palace (Level 7):** Gebouwd op de resten van het Old Palace. Dit was de regeerplaats van vijf koningen. De architectuur toont een centrale binnenplaats, opslagruimtes, en invloeden van de Oud-Babylonische paleisarchitectuur. Het paleis diende ook als opslagruimte en had een handelsfunctie. Twee kleine tempelgebouwen bevinden zich ten zuiden van het paleis. * **Lower Town; Karum Kanesh:** Bestaat uit 5 levels met een totale hoogte van 2 meter en kende een bewoning van 300 jaar. Deze zone was de handelaarswijk, opgedeeld in wijken door straten en pleinen, mogelijk omwald. In de oudste lagen (IV en III) zijn kleine huizen van leemtichels, terwijl vanaf level II grotere, rijkere huizen met stenen funderingen en houten balken verschenen. De muren waren bepleisterd, de vloeren aangestampte aarde. Huizen hadden twee tot zes kamers en vaak twee bouwlagen. De architectuur weerspiegelt de economische functie met aparte woon- en opslagruimtes. De wegen waren geplaveid, met verhoogde trottoirs en een afwateringssysteem. ### 1.5 Begravingen Overledenen werden over het algemeen onder de vloeren van huizen begraven in steenkistgraven met inhumaties. Sommige lichamen werden voorzien van gouden oog- en mondstukken, wat wijst op een rituele betekenis, mogelijk gerelateerd aan het hiernamaals. Grafgiften werden ook meegegeven. ### 1.6 Handel en economie Karum Kanesh was een Assyrische handelsnederzetting, met de benedenstad volledig gericht op handel. De route tussen Karum Kanesh en Assur, de hoofdstad van het Assyrische rijk, werd met ezelkaravanen afgelegd in ongeveer 50 dagen voor de 1200 kilometer. Ondernemersfamilies beheerden deze handel, met familieleden in zowel Kanesh als Assur. De vrouwen speelden een belangrijke rol, vaak achterblijvend in Assur, wat soms leidde tot het nemen van een tweede vrouw in Kanesh, met echtscheidingstabletten als gevolg. Tijdens de karavaantochten werden tol en beschermingskosten betaald, met winsten van 50 tot 100% door de hoge risico's. Er werden diverse grondstoffen verhandeld: * **Uit Anatolië:** Metalen zoals zilver, goud en koper. * **Uit Mesopotamië (en Iran/Babylonië):** Tin, afkomstig uit Iran, en textiel, afkomstig uit Babylonië. Hypothesen over de Assyrische vestiging in Anatolië suggereren dat het Assyrische rijk door het combineren van tin uit Iran en koper uit Anatolië een monopolie kon verkrijgen op de productie van brons, ondanks de afwezigheid van deze grondstoffen in Mesopotamië. Het hoofdgebouw voor handel was de *bīt kārim* (karumhuis), centrum voor raadsvergaderingen, administratie, export/import en soms opslag, en fungeerde ook als bank. Kanesh was het hoofdkwartier van de handel in Anatolië, met 35 bekende karu's en kleinere handelsposten (wabartum) onder zijn jurisdictie. ### 1.7 Politiek systeem en archieven De ontwikkeling van Kanesh als handelskolonie op grote afstand van Assur wijst op een politiek stabiele omgeving. Kanesh was de hoofdzetel van het koninkrijk Kanesh, een netwerk van Assyrische handelssteden in Anatolië. Het diende als politiek centrum voor overeenkomsten tussen lokale heersers en handelssteden, en als doorgeefluik voor communicatie van Assur naar de koloniesteden. De overheid bevond zich in de nog niet teruggevonden *bit karum*. Economisch bepaalde Kanesh belastingen, en juridisch fungeerde de karum als rechtbank. Hoger beroep kon bij de moederstad Assur. Er zijn meer dan 23.500 spijkerschrifttabletten gevonden, voornamelijk in privé-archieven binnen de Karum (minimaal 70 archieven). Deze bevatten commerciële documenten (overeenkomsten, schuldbrieven, inventarislijsten, reiskosten, juridische documenten, brieven) en persoonlijke documenten (huwelijkscontracten, testamenten, scheidingspapieren). Voor het eerst zijn er ook teksten gevonden over de Anatoliërs, die inzichten bieden in hun geschiedenis, dagelijks leven, maatschappij, economie en persoonlijke relaties. De schrijftaal was Oud-Assyrisch of Akkadisch. De kleitabletten werden bewaard in klei-containers, houten kisten of zakken. Verbranding heeft de tabletten gehard en bewaard. De plotselinge brand suggereert dat bewoners geen tijd hadden om ze mee te nemen, wat blijkt uit tabletten die nog in hun 'envelop' werden gevonden. Na de eerste verwoesting werd de site opnieuw heropgebouwd en wederom door brand verwoest, maar minder tabletten zijn bewaard gebleven, wat erop duidt dat er toen wel tijd was om sommige mee te nemen. Het vertalen van alle tabletten is een lopend proces met voortdurende nieuwe resultaten. ### 1.8 Aardewerk * **Vroegste lagen (Level IV):** Voornamelijk handgemaakt aardewerk. * **Level III:** Aardewerk gemaakt met een sneldraaiend pottenbakkerswiel, vaak zwart of rood beschilderd, met sterke gelijkenissen met Alisar III-stijl aardewerk. * **Vanaf Level II:** Grote variatie in aardewerkvormen, met voortzetting van oude tradities en nieuwe vormelijkheden door verbeterde technieken. Nabotsing van metalen objecten en zoömorfe keramische artefacten verschijnen. Aardewerk is vaak monochroom beschilderd (rood, bruin, ecru, vaalgeel, grijs, zwart) met dierlijke motieven. * **Level 1b:** Voortzetting van bestaande typen en enkele nieuwe tradities, variëteit in vormen zet zich voort, maar de schildertraditie stopt. ### 1.9 Vondsten uit de Karum * **Spijkerschrifttabletten en omhulsels (Level II, ca. 1950-1836 v.Chr.):** Betreffen juridische teksten (bv. diefstal) en leningen (bv. 9 ⅔ minas zilver). Rolzegelafdrukken op omhulsels tonen grafisch bewijs van culturele contacten, met een mix van Mesopotamische onderwerpen in lokale Anatolische stijl (bv. scherp afgelijnde vingers, overdreven gelaatstrekken, visgraatpatroon). Sommige afdrukken tonen Oud-Assyrische stijl (naakte helden, processies naar godheid), anderen Anatolische stijl (minder lineair georiënteerd, overvloed aan figuren) met invloeden van Mesopotamische goden en figuren zoals de 'bull-man'. Een afdruk is een erfstuk uit de Ur III periode, met een Sumerische inscriptie die de oorspronkelijke eigenaar vermeldt. * **Spijkerschrifttabletten en omhulsels (Level II, ca. 1950-1836 v.Chr.):** Een tablet met een lening van 9 ½ minas zilver. Omhulsels tonen afdrukken van rolzegels van drie getuigen en een vierde afdruk die de terugbetaling faciliteerde. Twee zegels zijn in Oud-Assyrische stijl, één in Anatolische stijl met lichte Mesopotamische invloeden, en één is een erfstuk uit de Ur III periode. * **Spijkerschrifttablet en omhulsel (Level II, ca. 1950-1836 v.Chr.):** Een tablet met een lening van 7 minas zilver. Op het omhulsel vier zegelafdrukken: twee in Anatolische stijl (bv. processie naar een gezeten godheid) en twee in Syro-Cappadocische stijl (een mengeling van Syrische, Mesopotamische en Anatolische kenmerken, o.a. naakte godin geflankeerd door bull-men). * **Schoenvormige vaten (Level II, ca. 1950-1836 v.Chr.):** Keramische vaten met hoogstwaarschijnlijk een rituele functie. De vorm is terug te zien op Anatolische zegelafdrukken. Deze waren polychroom beschilderd met geometrische patronen en hadden een 'red burnish' afwerking. * **Zoömorfe drink- en opslagvaten (Level II, ca. 1950-1836 v.Chr.):** Frequent voorkomende artefacten met een vermoedelijke ceremoniële functie, gelinkt aan Anatolische goden voor drankoffer rituelen. Vaak afgewerkt met 'red burnish' en polychrome beschilderingen. Voorbeelden zijn vaten met leeuwen-, stieren-, beer/wolf-, ramshoofd, en hertenfiguren. * **Vaten met schenktuit (Level II, ca. 1950-1836 v.Chr.):** Hoog gepolijste vaten, mogelijk voor huishoudelijke of ceremoniële doeleinden. Sommige hadden zoömorfe elementen, zoals een vat met een keramische arend op het handvat, vermoedelijk gebruikt bij rituelen. * **Vrouwelijk figuur (Level Ib, 1800-1700 v.Chr.):** Een ivoren beeldje gevonden als grafgift, een van de eerste ivoren sculpturen uit centraal Anatolië. Overdreven grote ogen en gelaatstrekken zijn typisch Anatolisch. Het figuur, mogelijk een vruchtbaarheidsgodin zoals Kubaba, zit op een troon. ### 1.10 Einde van de site Rond 1836 v.Chr. werd de handelsnederzetting in de benedenstad verwoest door een brand, wat bijdroeg aan het behoud van huizen en bezittingen. Onrusten rond Kanesh suggereerden dat de stad een slachtoffer werd, waardoor vooral handelaren de stad verlieten. De plotselinge brand gaf bewoners geen tijd om waardevolle spullen mee te nemen, wat resulteerde in de overvloed aan kleitabletten. Na de verwoesting werd de benedenstad opnieuw bewoond door Assyrische handelaars, maar kende uiteindelijk hetzelfde lot van verwoesting door brand, met minder bewaarde artefacten. Kanesh kwam daarna in Hettitische handen en werd bekend als Nesa. ### 1.11 Huidige situatie Na de ontdekking door de verschijning van kleitabletten, vonden tussen 1893 en 1925 ongecontroleerde opgravingen plaats die de site beschadigden. Tegenwoordig werkt men aan de bescherming en heropbouw van de ruïnes. De site is beschermd volgens de Turkse wetgeving voor instandhouding van cultureel en natuurlijk erfgoed. In 2001 werden de grenzen verbreed na nieuwe opgravingen. Als een 1e graads archeologische site is bouwen in de directe omgeving verboden, waardoor het nabijgelegen stadje beperkt is in haar groei. --- # Opbouw en architectuur van de site Dit deel behandelt de fysieke structuur van Karum Kanesh, met een onderscheid tussen de Upper Mound (Kanesh) en de Lower Town (Karum Kanesh), inclusief details over paleizen, huizen en monumentale gebouwen. ### 2.1 Algemene indeling en structuur De archeologische site van Karum Kanesh, gelegen in Centraal-Anatolië, kenmerkt zich door een duidelijke opdeling in twee hoofdgebieden: de Upper Mound Kanesh en de Lower Town Karum Kanesh. De gehele site heeft een diameter van ongeveer 2,5 kilometer. * **Upper Mound Kanesh:** Dit is het oudste deel van de nederzetting met de langste bewoningsgeschiedenis, die teruggaat tot het begin van het derde millennium voor Christus. Het kent achttien bouwlagen, met een totale hoogte van 21 meter. Slechts vijf van deze lagen (lagen 6 tot 10) vertonen resten van bebouwing die overeenkomen met de gebruiksperiode van de Karum. * **Lower Town (Karum Kanesh):** Gelegen ten noordoosten van de Upper Mound, diende deze zone voornamelijk als de handelaarswijk. De Lower Town telt vijf bouwlagen met een totale hoogte van twee meter en werd gedurende ongeveer 300 jaar intensief gebruikt. ### 2.2 Architectuur van de Upper Mound Kanesh De Upper Mound Kanesh kende een lange en gelaagde geschiedenis, met opmerkelijke monumentale gebouwen, met name paleizen. #### 2.2.1 Paleizen In de bouwlagen van de Upper Mound zijn drie paleizen geïdentificeerd: * **South Terrace Palace (Level 8):** Dit complex, gelegen aan het zuidelijke uiteinde van de Upper Mound, bestaat uit lange hallen en een centrale binnenplaats. Oorspronkelijk beschouwd als een paleis, wordt in recentere literatuur gesuggereerd dat het mogelijk een *temenos* of een handelsplaats was. * **Old Palace (Level 8):** Dit paleis is centraal gelegen op de Upper Mound en heeft een subcirculaire structuur die volledig omwald was. Een poort aan de zuidkant, mogelijk een 'chamber gate' zoals bekend uit het derde millennium in Anatolië, zou bijdragen aan de defensieve kwaliteiten. * **Warsama Palace (Level 7):** Dit recentere paleis is gebouwd op de fundamenten van het Old Palace. Het was de residentie van vijf koningen en vertoont een centrale binnenplaats met aangrenzende ruimtes. Aanwijzingen voor een kelderverdieping zijn gevonden. Dit paleis toont invloeden van de Oud-Babylonische paleisarchitectuur. #### 2.2.2 Invloed van handel op paleisarchitectuur De paleizen in Kanesh waren niet puur politieke centra, maar omvatten ook opslagruimtes, wat de sterke economische en handelsfunctie van de stad weerspiegelt. Ten zuiden van de paleizen bevonden zich ook twee kleine tempelgebouwen. ### 2.3 Architectuur van de Lower Town (Karum Kanesh) De Lower Town functioneerde als de bruisende handelaarswijk en kende, ondanks een kortere gebruiksperiode, een opmerkelijke ontwikkeling in architectuur. #### 2.3.1 Huizenbouw * **Vroege lagen (Levels IV en III):** De oudste bewoningslagen kenmerken zich door relatief kleine huizen gebouwd van leemstenen (*mudbrick*). * **Latere lagen (vanaf Level II):** Met de groeiende economische activiteit ontwikkelden zich grotere en luxere huizen. Deze waren nog steeds van leemstenen, maar beschikten over stenen funderingen en houten balken voor ondersteuning. De stenen funderingen zijn archeologisch bijzonder waardevol vanwege hun zichtbaarheid en conserveringspotentieel. De muren waren bepleisterd, en de vloeren bestonden uit aangestampte aarde. Huizen varieerden in grootte van twee tot zes kamers, en de meeste hadden waarschijnlijk twee bouwlagen. #### 2.3.2 Invloed van economische functie op woonhuizen De economische functie was ook in de huizenarchitectuur zichtbaar, met een duidelijke scheiding tussen leefruimtes en opslag- of voorraadruimtes. #### 2.3.3 Infrastructuur De straten van de Karum waren geplaveid met stenen, breed genoeg voor karrenverkeer. Daarnaast waren er verhoogde paden voor voetgangers en een functionerend afwateringssysteem. ### 2.4 Begravingen Over het algemeen werden overledenen begraven onder de vloeren van de huizen. De begraaftraditie omvatte steenkistgraven (*cistgraves*) met inhumaties. Soms werden lichamen voorzien van gouden oog- en mondstukken, wat zou kunnen duiden op rituele betekenis in het hiernamaals. Grafgiften vergezelden de overledenen, wat eveneens connecties met de visie op het hiernamaals kan suggereren. ### 2.5 Vondsten en artefacten Diverse archeologische vondsten uit de Karum Kanesh bieden inzicht in de architectuur en het leven ter plaatse. #### 2.5.1 Aardewerk De aardewerkproductie evolueerde door de verschillende lagen heen: * **Vroegste laag (Level IV):** Voornamelijk handgemaakt aardewerk. * **Vanaf Level III:** Groeiende dominantie van aardewerk gemaakt met een sneldraaiend pottenbakkerswiel, vaak zwart of rood beschilderd en met gelijkenissen aan de Alisar III stijl. * **Vanaf Level II:** Grote variatie in vormelijkheid. Naast voortzetting van oudere tradities, ontstonden nieuwe vormen door technische verbeteringen. Het aardewerk bootste metaal na, en zoömorfe keramische artefacten verschenen. Monochroom beschilderd aardewerk (rood, bruin, ecru, vaalgeel, grijs, zwart) met dierenmotieven was veelvoorkomend. * **Level Ib:** Voortzetting van bestaande typen en ontstaan van nieuwe tradities, hoewel de schildertraditie stopte. #### 2.5.2 Keramische vaten en figuren * **Schoenvormige vaten:** Keramische vaten met een krullende teen, vermoedelijk met een rituele functie. Ze vertonen gelijkenissen met weergaven op Anatolische zegels en konden godheden of koningen representeren. Vaak afgewerkt met 'red burnish' en polychrome geometrische patronen. * **Zoömorfe drink- en opslagvaten:** Rhyta en opslagvaten, vaak met een ceremoniële functie gelinkt aan Anatolische goden en drankoffer rituelen. Voorbeelden zijn vaten in de vorm van een leeuwenhoofd, stierenhoofd, beer, wolf, ramshoofd en herten. Ook deze vertonen 'red burnish' en polychrome geometrische patronen. * **Vaten met schenktuit:** Vaak hoog gepolijst, mogelijk met een huishoudelijke of ceremoniële functie. Sommige voegden zoömorfe elementen toe, zoals een vat met een keramische arend op het handvat, vermoedelijk gebruikt bij rituelen. * **Vrouwelijk figuur:** Een ivoren beeldje uit Level Ib, gevonden als grafgift. Dit is een van de eerste ivoren sculpturen uit Centraal-Anatolië. De overdreven gezichtskenmerken zijn typisch Anatolisch. De figuur, gezeten op een troon, wordt geïnterpreteerd als een godin, mogelijk de vruchtbaarheidsgodin Kubaba. > **Tip:** De aanwezigheid van zoömorfe en antropomorfe vaten benadrukt het belang van symboliek en rituelen in het dagelijks leven van de bewoners van Karum Kanesh. #### 2.5.3 Spijkerschrifttabletten en omhulsels Vondsten van spijkerschrifttabletten, vaak met hun omhulsels, bieden gedetailleerde inzichten in juridische, commerciële en persoonlijke zaken, evenals in de artistieke uitwisseling tussen culturen. * **Tablet en omhulsel 66.245.5 (Level II):** Betreft een wettelijke tekst over diefstal. De rolzegelafdrukken op het omhulsel tonen Mesopotamische onderwerpen in een lokale Anatolische stijl, met een mix van scherpe lijnen en overdreven gezichtskenmerken en ogen. * **Tablet en omhulsel 66.245.15 (Level II):** Een bon van een lening van zilver. De omhulselafdrukken van rolzegels van getuigen tonen een rijkdom aan stijlen: Oud-Assyrisch, Anatolisch met Mesopotamische invloeden, en een erfstuk uit de Ur III periode. De diversiteit van deze afdrukken is kenmerkend voor Kanesh. * **Tablet en omhulsel 66.245.16 (Level II):** Behandelt een lening van zilver. De omhulsel toont vier zegelafdrukken: twee in Anatolische stijl met kenmerkende grote ogen en een processie naar een gezeten godheid, en twee in Syro-Cappadocische stijl, een fusie van Syrische, Mesopotamische en Anatolische kenmerken, met onder andere naakte godinnen en bull-men. > **Tip:** De rolzegelafdrukken op de omhulsels zijn cruciale bronnen voor het bestuderen van artistieke syncretisme en culturele uitwisseling tussen Mesopotamië, Anatolië en Syrië tijdens de periode van de Assyrische koloniën. ### 2.6 Monumentale gebouwen en defensie * **Omwallingen:** Sommige structuren, zoals het Old Palace, waren mogelijk volledig omwald om de defensieve kwaliteiten te verhogen. De mogelijke omwalling van de Karum zelf wordt ook gesuggereerd. * **Chamber Gate:** Het principe van een 'chamber gate' bij het Old Palace duidt op een strategische benadering van verdediging, waarbij de poort een geïntegreerd onderdeel vormde van de omwalling. ### 2.7 Einde van de site Rond 1836 voor Christus werd de handelskolonie in de benedenstad verwoest door een brand, waarschijnlijk als gevolg van onrusten. Deze plotselinge gebeurtenis resulteerde in het behoud van veel bezittingen, waaronder een groot aantal kleitabletten. Na deze verwoesting werd de site heropgebouwd, maar er zijn minder archeologische sporen en kennis van deze latere periode. De stad kwam later in Hettitische handen en stond bekend als Nesa. --- # Handel, economie en administratie Dit onderwerp verkent de handelsfunctie van Karum Kanesh, de bijbehorende handelsroutes, de uitwisseling van goederen, het politieke en economische systeem, en de rol van de spijkerschrifttabletten als archieven. ### 3.1 Geografische en chronologische context van Karum Kanesh Karum Kanesh, hedendaags bekend als Kültepe, is gelegen in Centraal-Turkije, in de provincie Kayseri. De stad ligt niet in Mesopotamië, maar in het vroegere Anatolië, op korte afstand van de Kizil Irmak rivier en de slapende vulkaan Erciyes-berg. De vruchtbare vlakte van Kayseri maakte landbouw en veeteelt mogelijk, met name van gerst, olijven, druiven en schapen. De strategische ligging op een kruispunt van belangrijke handelsroutes was de reden voor de Assyrische vestiging van een handelskolonie. De site kent 18 bouwlagen, met een lange gebruiksgeschiedenis vanaf het Chalcolithicum tot aan de Romeinse tijd. Het belang nam toe met de vestiging van de Assyriërs, die zich vermengden met de lokale Anatolische bevolking. Dit proces eindigde met de verwoesting van de site in 1836 v.Chr. Na deze verwoesting zijn er nog bewoningslagen geweest, maar met minder archeologisch belang. Karum Kanesh heeft door de tijd heen verschillende namen gekend: Kaniš (of Kaneš) in vroegere bronstijd lagen, Karum Kanesh door de Assyriërs, Nēša door de Hettieten, en Anisa in de Hellenistische periode. Het woord "Karum" heeft twee betekenissen: een nederzetting (de benedenstad waar handelaars zich vestigden) en een hiërarchisch opgezette organisatie. ### 3.2 Archeologische opgravingsgeschiedenis De interesse in Karum Kanesh begon rond 1880 met de verschijning van spijkerschrifttabletten op antiekmarkten. Dit leidde tot de eerste opgravingen door Ernest Chantre in 1893 en een proefopgraving door Hugo Winckler in 1906. De ontdekking van de Karum (benedenstad) door Bedřich Hrozný in 1925, met zijn vele tabletten, was een belangrijke ontwikkeling. James Henry Breasted fotografeerde de site in 1929. Moderne archeologische praktijken startten in 1948 onder leiding van Tahsin Özgüç, later opgevolgd door Fikri Kulakoğlu. ### 3.3 Opbouw van de site De site, met een diameter van 2,5 kilometer, kan worden onderverdeeld in twee zones: de Upper Mound Kanesh en de Lower Town Kanesh (Karum Kanesh), de handelaarswijk. #### 3.3.1 Upper Mound Kanesh De Upper Mound heeft een circulaire structuur met 18 bouwlagen, wat resulteert in een hoogte van 21 meter. Deze zone kende de langste bewoningsgeschiedenis, van de vroege Bronstijd tot de Romeinse tijd. Bebouwing is voornamelijk aangetroffen in de lagen 6 tot 10, die overeenkomen met de gebruiksperiode van de Karum. Monumentale gebouwen omvatten drie paleizen: * **South Terrace Palace** (level 8): Gekenmerkt door lange hallen en een centrale binnenplaats. Recent onderzoek suggereert dat het mogelijk een handelsplaats of temenos was in plaats van een paleis. * **Old Palace** (level 8): Een sub-circulaire structuur, mogelijk volledig omwald met een 'chamber gate' voor verhoogde defensieve kwaliteit. * **Warsama Palace** (level 7): Gebouwd op de restanten van het Old Palace. Het was de zetel van vijf koningen en vertoont invloeden van de Oud-Babylonische paleisarchitectuur. Het paleis had opslagruimtes, wat de handelsfunctie weerspiegelt. Twee kleine tempelgebouwen bevinden zich ten zuiden van het paleis. #### 3.3.2 Lower Town; Karum Kanesh De Lower Town bestond uit 5 bouwlagen met een totale hoogte van twee meter en functioneerde gedurende 300 jaar als de handelaarswijk. De Karum was onderverdeeld in wijken door straten en pleinen. De oudste lagen (IV en III) tonen kleine huizen van leemtichels. Vanaf level II werden grotere, rijkere huizen gebouwd met stenen funderingen en houten balken. De muren waren bepleisterd en de vloeren bestonden uit aangestampte aarde. Huizen hadden doorgaans twee tot zes ruimtes en mogelijk twee bouwlagen. De architectuur weerspiegelde de economische functie, met aparte leef- en opslagruimtes. De wegen waren geplaveid en voorzien van een afwateringssysteem. ### 3.4 Handel en economie Karum Kanesh was een Assyrische handelsnederzetting, met de benedenstad volledig gericht op deze functie. De belangrijkste handelsroute liep tussen Karum Kanesh en Assur, de hoofdstad van het Assyrische rijk. Deze 1200 kilometer lange tocht met ezelkaravanen duurde gemiddeld 50 dagen. De handel werd gedreven door ondernemersfamilies met vertegenwoordigers in beide steden. De economische activiteit op deze routes omvatte de betaling van tol voor doorgang en bescherming. De winsten konden aanzienlijk zijn, tot wel 50 tot 100 procent, vanwege de hoge risico's. Handelsproducten varieerden van metalen zoals zilver, goud en koper uit Anatolië, tot tin uit Iran en textiel uit Babylonië. De Assyriërs verkregen hiermee een monopolie op bronsbewerking, ondanks het ontbreken van deze grondstoffen in Mesopotamië. Het hoofdgebouw voor handel was de *bīt kārim* of karumhuis, een centrum voor export en import, opslag en bankzaken. Kanesh was het belangrijkste handelscentrum met 35 bekende karu en kleinere handelsposten (wabartum) onder zijn beheer. Kanesh zorgde ook voor diplomatieke contacten met lokale koningen. ### 3.5 Politiek systeem De ontwikkeling van Kanesh als handelskolonie op grote afstand van Assur wijst op politieke stabiliteit. Kanesh functioneerde als hoofdzetel van het koninkrijk Kanesh, een netwerk van Assyrische handelssteden in Anatolië. De stad had een strikt politieke functie, sloot overeenkomsten met lokale heersers en fungeerde als doorgeefluik voor communicatie vanuit Assur. De overheid van Kanesh was gevestigd in de *bīt karum*. Economisch was Kanesh belangrijk voor belastingheffing en had het een juridische functie als rechtbank voor koloniesteden. Hogere beroepen konden naar Assur worden verhuisd. ### 3.6 Archieven In Kanesh zijn meer dan 23.500 spijkerschrifttabletten gevonden, voornamelijk in privé-archieven. Er zijn minstens 70 archieven in de Karum gevonden, met documenten over commerciële zaken, juridische kwesties, huwelijkscontracten, testamenten en echtscheidingen. Deze tabletten bieden voor het eerst inzicht in de Anatolische geschiedenis, het dagelijks leven, de maatschappij en persoonlijke relaties. De schrijftaal was Oud-Assyrisch of Akkadisch. De persoonlijke archieven waren ordelijk georganiseerd en de kleitabletten werden bewaard in containers, kisten of zakken. De branden die de stad troffen, hebben de kleitabletten gehard en zo bewaard. De grote hoeveelheid onvertaalde tabletten zorgt nog steeds voor nieuwe inzichten. ### 3.7 Aardewerk Het aardewerk van Kanesh toont een evolutie: * **Vroegste laag (level IV):** Voornamelijk handgemaakt aardewerk. * **Vanaf level III:** Aardewerk gemaakt met een sneldraaiend pottenbakkerswiel, vaak zwart of rood beschilderd, met gelijkenissen aan Alisar III stijl. * **Vanaf level II:** Grote variatie in vorm, met voortzetting van oudere tradities en nieuwe technische competenties. Aardewerk bootste metalen objecten na en zoömorfe artefacten verschenen. Schilderingen waren vaak monochroom met dierenmotieven. * **Level 1b:** Voortzetting van bestaande typen aardewerk met nieuwe tradities, maar de schildertraditie stopte. ### 3.8 Vondsten uit de Karum Diverse artefacten getuigen van de handels- en culturele uitwisseling: * **Spijkerschrifttabletten en omhulsels (Level II, 1950-1836 v.Chr.):** Documenten zoals een wettelijke tekst over diefstal en een bon van een zilverlening. De omhulsels tonen rolzegelafdrukken met zowel Mesopotamische onderwerpen in lokale Anatolische stijl, als Assyrische en Anatoliëse stijlen. Deze artefacten illustreren de contacten tussen verschillende culturen en de variëteit aan gebruikte zegels, waaronder erfstukken. * **Schoenvormige vaten (Level II, 1950-1836 v.Chr.):** Keramische vaten met een rituele functie, waarvan de vorm terug te zien is op Anatolische zegelafdrukken. Ze zijn vaak afgewerkt met 'red burnish' en polychroom beschilderd met geometrische patronen. * **Zoömorfe drink- en opslagvaten (Level II, 1950-1836 v.Chr.):** Vaten in de vorm van dieren (leeuwen, stieren, beren, wolven, rammen, herten) die vermoedelijk een ceremoniële functie hadden en gelinkt worden aan het Anatolische pantheon. Ze zijn vaak afgewerkt met 'red burnish' en polychrome geometrische patronen. * **Vaten met schenktuit (Level II, 1950-1836 v.Chr.):** Hoog gepolijste vaten, mogelijk voor huishoudelijk of ceremonieel gebruik. Sommige vaten bevatten zoömorfe elementen, zoals een keramische arend op het handvat, wat wijst op ritueel gebruik. * **Vrouwelijk figuur (Level Ib, 1800-1700 v.Chr.):** Een ivoren beeldje, gevonden als grafgift. Dit is een van de eerste ivoren sculpturen uit Centraal-Anatolië en stelt mogelijk een godin, zoals de vruchtbaarheidsgodin Kubaba, voor. ### 3.9 Einde van de site Rond 1836 v.Chr. werd de handelskolonie in de benedenstad verwoest door een brand. Dit incident, mogelijk door onrusten, leidde tot de verlating van de stad door handelaars. De plotselinge aard van de brand verklaart het grote aantal overgebleven kleitabletten. Handel ging echter door in andere delen van Anatolië. Na enige tijd werd de benedenstad opnieuw bewoond door Assyrische handelaars, maar deze heropgebouwde karum kende een soortgelijk lot en brandde eveneens af, met minder bewaarde artefacten. Kanesh kwam later in Hettitische handen en werd bekend als Nesa. ### 3.10 Huidige situatie Na de ontdekking van kleitabletten op de zwarte markt en in musea, vonden er tussen 1893 en 1925 ongecontroleerde opgravingen plaats die de site beschadigden. Hedendaags wordt er gewerkt aan de bescherming en heropbouw van de ruïnes onder leiding van het Ministerie van Cultuur en Toerisme van Ankara University. Sinds circa 1977 staat de site onder bescherming van de Turkse wetgeving. In 2001 werden de grenzen van de archeologische site verbreed. Het nabijgelegen stadje Kültepe bestond al vóór deze beschermende wetgeving werd ingevoerd. Momenteel wonen er relatief weinig mensen vanwege bouwbeperkingen. --- # Archeologische vondsten en materiële cultuur Dit onderwerp belicht specifieke archeologische vondsten uit Karum Kanesh die essentieel zijn voor het reconstrueren van het dagelijks leven, culturele contacten en economische activiteiten in de periode van de Assyrische kolonie. ### 4.1 Spijkerschrifttabletten en zegelafdrukken De ontdekking van duizenden spijkerschrifttabletten in Karum Kanesh, voornamelijk uit privé-archieven, biedt een ongekend inzicht in de sociale, economische en juridische aspecten van het leven van de Assyrische handelaren en de lokale Anatolische bevolking. #### 4.1.1 Inhoud en betekenis van de tabletten De tabletten bestrijken een breed scala aan onderwerpen, waaronder: * **Commerciële documenten:** Overeenkomsten, schuldbrieven, inventarislijsten, reiskosten en handelsafspraken. * **Juridische documenten:** Rechtszaken, getuigenissen en officiële akten. * **Familiezaken:** Huwelijkscontracten, testamenten en echtscheidingspapieren, wat wijst op de complexiteit van familierelaties en erfrecht. * **Persoonlijke correspondentie:** Brieven die inzicht geven in de dagelijkse beslommeringen en interpersoonlijke communicatie. * **Informatie over Anatolië:** Voor het eerst werden teksten gevonden die gedetailleerde informatie bevatten over de geschiedenis, maatschappij, economie en persoonlijke relaties van de Anatoliërs. De schrijftaal die werd gebruikt was Oud-Assyrisch of Akkadisch, welke door de Assyrische handelaren werd geïntroduceerd en door de lokale bevolking werd overgenomen. > **Tip:** De grote hoeveelheid bewaarde kleitabletten, ondanks de verwoesting van de site door brand, is cruciaal voor het begrip van deze periode. De snelheid waarmee de brand zich verspreidde, voorkwam dat veel documenten konden worden meegenomen, waardoor ze verhard en bewaard bleven. #### 4.1.2 Rolzegels en culturele interactie De omhulsels van de spijkerschrifttabletten dragen afdrukken van rolzegels die een rijke bron van informatie vormen over culturele contacten en artistieke stijlen. Deze afdrukken tonen een fascinerende mix van Mesopotamische, Anatolische en Syro-Cappadocische invloeden. * **Mesopotamische thema's in lokale stijl:** Veel zegelafdrukken tonen typisch Mesopotamische scènes, zoals processies naar godheden of helden die strijden met dieren. Deze werden echter uitgevoerd in een lokale Anatolische stijl, gekenmerkt door overdreven gezichtskenmerken, grote ogen en specifieke kledingpatronen zoals visgraatmotieven. * **Rolzegels versus stempelzegels:** Het gebruik van rolzegels in Kanesh, hoewel gestandaardiseerd in Mesopotamië, weerspiegelt een overgangsfase waarin het stempelzegelgebruik in Anatolië nog ingeburgerd was. * **Synthese van stijlen:** Syro-Cappadocische zegelafdrukken tonen een samensmelting van kenmerken uit Syrië, Mesopotamië en Anatolië, met afbeeldingen van godinnen, bull-men en processies. * **Erfgoedzegels:** Soms werden oudere zegels uit de Ur III-periode hergebruikt, waarbij de originele inscripties, die de identiteit van de oorspronkelijke eigenaar vermelden, behouden bleven, wat een direct inkijkje geeft in historische figuren en hun connecties. > **Voorbeeld:** De zegelafdrukken op tablet 66.245.15 tonen een indrukwekkende diversiteit, variërend van naakte helden in Oud-Assyrische stijl tot een Anatolische weergod en een Mesopotamische 'bull-man'. Dit illustreert de gelaagdheid van culturele invloeden en de flexibiliteit in het gebruik van zegels. ### 4.2 Aardewerk De studie van aardewerk uit Karum Kanesh biedt inzicht in technologische ontwikkelingen, stilistische evoluties en regionale handelsrelaties door de verschillende bewoningslagen heen. #### 4.2.1 Evolutie van aardewerkproductie * **Vroege lagen (Level IV):** Grotendeels handgemaakt aardewerk. * **Vanaf Level III:** Toenemend gebruik van de sneldraaiende pottenbakkerswiel. Dit aardewerk is vaak zwart of rood beschilderd en vertoont sterke gelijkenissen met aardewerk uit Alisar III. * **Vanaf Level II:** Grote variatie in vormen en decoratie. Naast voortzetting van oudere tradities, ontstaan nieuwe technieken en vormen, vaak geïnspireerd door metalen objecten. Monochrome beschilderingen (rood, bruin, ecru, geel, grijs, zwart) en dierenmotieven zijn veelvoorkomend. * **Level Ib:** Voortzetting van bestaande aardewerktradities, maar de schildertraditie neemt af. #### 4.2.2 Specifieke vondsten van aardewerk * **Schoenvormige vaten:** Deze keramische vaten, mogelijk met een rituele functie, vertonen een vorm die terug te zien is op Anatolische zegelafdrukken bij de representatie van godheden en koningen. Ze zijn vaak rood gepolijst en polychroom beschilderd met geometrische patronen. * **Zoömorfe drink- en opslagvaten (Rhyta):** Deze vaten, in de vorm van dieren zoals leeuwen, stieren, beren, wolven, rammen, herten en zelfs een leeuw, dienden vermoedelijk ceremoniële doeleinden, mogelijk gerelateerd aan drankoffer rituelen in het Anatolische pantheon. Ze kenmerken zich door 'red burnish' afwerking met polychrome beschilderingen en geometrische patronen. * **Vaten met schenktuit:** Vaak hoog gepolijst, deze vaten konden zowel een huishoudelijke als ceremoniële functie hebben. Sommige bevatten zoömorfe elementen, zoals een vat met een keramische arend op het handvat, wat suggereert dat dit bij rituelen werd gebruikt. > **Tip:** Let bij het bestuderen van aardewerk op de gebruikte technieken (handgemaakt vs. pottenbakkerswiel), decoratiemotieven (kleuren, patronen, thema's) en de vormelijkheid, aangezien deze aspecten veel kunnen vertellen over culturele uitwisseling en technologische capaciteiten. ### 4.3 Andere artefacten #### 4.3.1 Ivoren sculptuur Een ivoren beeldje van een vrouwelijk figuur, gevonden in level Ib van Karum Kanesh, is een van de eerste ivoren sculpturen uit Centraal-Anatolië. Het beeldje, gevonden als grafgift, vertoont typisch Anatolische kenmerken zoals overdreven grote ogen. De zittende houding van het figuur suggereert dat het mogelijk een godin, zoals de vruchtbaarheidsgodin Kubaba, voorstelt. #### 4.3.2 Grafgiften Onder de vloeren van huizen werden steenkistgraven (cistgraves) gevonden met inhumaties. Sommige lichamen waren voorzien van gouden oog- en mondstukken, wat kan wijzen op rituele betekenissen of een specifieke visie op het hiernamaals. De aanwezigheid van grafgiften in deze graven ondersteunt dit verder. --- # Opgravingsgeschiedenis en huidige situatie Dit deel behandelt de evolutie van de archeologische ontdekkingen op de site Karum Kanesh, vanaf de eerste vondsten op de antiekmarkt tot de moderne opgravingspraktijken en de huidige beschermingsstatus. ### 5.1 Historische ontdekkingen en vroege opgravingen De interesse in Karum Kanesh werd gewekt rond 1880 toen spijkerschrifttabletten op lokale antiekmarkten verschenen. Deze vondsten trokken de aandacht van West-Europese instellingen, zoals het British Museum, die probeerden deze tabletten te verwerven. Als reactie hierop vonden de eerste gecontroleerde opgravingen plaats in 1893, geleid door Ernest Chantre. Hij voerde twee seizoenen lang opgravingen uit. Enkele jaren later, in 1906, deed de Duitse archeoloog Hugo Winckler een verkennende opgraving in zijn zoektocht naar de Hettitische hoofdstad Hattusa. Een belangrijke ontwikkeling vond plaats in het interbellum. In 1925 ontdekte Bedřich Hrozný de Karum (de benedenstad), een gebied waar talrijke tabletten met teksten werden aangetroffen. In 1929 voltooide de Amerikaan James Henry Breasted een volledige fotografische documentatie van de site. ### 5.2 Moderne archeologische praktijken De moderne archeologische praktijken op Karum Kanesh begonnen in 1948, direct na de Tweede Wereldoorlog. Het onderzoek werd geleid door Tahsin Özgüç namens de Türk Tarih Kurumu (Turkse Historische Genootschap) tot aan zijn overlijden in 2005. Daarna werd het onderzoek voortgezet door Fikri Kulakoğlu. ### 5.3 Ontstaan en opbouw van de site Hoewel de exacte omstandigheden van het ontstaan van de site onduidelijk zijn, wist men dat de stad al bestond en een bloeiperiode had meegemaakt vóór de eerste vermelding ervan. De vroege lagen van de site, met name de Upper Mound Kanesh, vertonen bewoning vanaf het begin van het derde millennium v.Chr. De site kende een geleidelijke groei door de eeuwen heen. De Karum, de handelsnederzetting, ontstond pas aan het begin van het tweede millennium v.Chr. en had een relatief korte gebruiksperiode. De site, die een diameter van 2,5 kilometer omvat, kan worden onderverdeeld in twee hoofdgebieden: de Upper Mound Kanesh en de Lower Town Kanesh, ook wel bekend als de handelaarswijk Karum Kanesh. #### 5.3.1 Upper Mound Kanesh De Upper Mound kenmerkt zich door een circulaire structuur met 18 verschillende bouwlagen, die een totale hoogte van 21 meter vormen. Dit deel van de site heeft de langste bewoningsgeschiedenis, van de vroege Bronstijd tot de Romeinse periode. Van deze lagen zijn er slechts vijf met resten van bebouwing geïdentificeerd, namelijk lagen 6 tot 10, die samenvallen met de gebruiksperiode van de Karum. Monumentale gebouwen omvatten drie paleizen: twee in level 8 en één in level 7. * **South Terrace Palace:** Gelegen in level 8 aan het zuidelijke uiteinde van de Upper Mound. Het complex bestaat uit lange hallen en een centrale binnenplaats. Hoewel oorspronkelijk als paleis geïnterpreteerd, wordt in recentere literatuur gesuggereerd dat het mogelijk een temenos (heilig gebied) of een handelsplaats was. * **Old Palace:** Gelegen in level 8, centraler op de Upper Mound. Dit was een deels omwalde structuur met een poort aan de zuidzijde, mogelijk een "chamber gate" die diende voor verhoogde defensie. * **Warsama Palace:** Gebouwd op de resten van het Old Palace in level 7. Dit was de regeerplaats van vijf koningen en toont een centrale binnenplaats met aangrenzende ruimtes, mogelijk een kelderverdieping en een "annex" die dienst deed als wachttoren. Invloeden van de Oud-Babylonische paleisarchitectuur zijn herkenbaar, evenals de integratie van opslagruimtes, wat de handelsfunctie van het paleis benadrukt. Twee kleine tempelgebouwen bevinden zich ten zuiden van de paleizen. #### 5.3.2 Lower Town: Karum Kanesh De Lower Town telt slechts 5 bouwlagen met een totale hoogte van twee meter en kende een bewoning van ongeveer 300 jaar. Deze zone fungeerde primair als handelaarswijk. De Karum was ingedeeld in wijken door middel van een netwerk van straten en pleinen. De oudste lagen (IV en III) tonen relatief kleine huizen van leemstenen. Vanaf level II, gedreven door economische groei, ontstonden grotere en luxere huizen met stenen funderingen en houten balken. Deze huizen waren gepleisterd en de vloeren bestonden uit aangestampte aarde. Woningen varieerden in grootte en telden doorgaans twee verdiepingen. De architectuur weerspiegelde de economische functie met zowel leefruimtes als opslagruimtes. De straten waren geplaveid en voorzien van een afwateringssysteem. ### 5.4 Begravingen De algemene begraafpraktijk in Kanesh omvatte steenkistgraven met inhumaties onder de vloeren van huizen. Sommige lichamen werden voorzien van gouden oog- en mondstukken, mogelijk met een rituele betekenis, en grafgiften werden meegegeven. ### 5.5 Handel en economie Karum Kanesh was een Assyrische handelsnederzetting waar de benedenstad volledig gericht was op handel. De meest bekende handelsroute liep tussen Karum Kanesh en Assur, de Assyrische hoofdstad. Deze route van 1200 kilometer werd per ezelkaravaan in ongeveer 50 dagen afgelegd door ondernemersfamilies. De handel kende aanzienlijke winsten, vaak tussen de 50 en 100 procent, ondanks de hoge risico's. Grondstoffen die werden verhandeld: * **Uit Anatolië:** Voornamelijk metalen zoals zilver, goud en koper. * **Uit Mesopotamië:** Voornamelijk tin (uit Iran) en textiel (uit Babylonië). Hypotheses over het belang van deze handelsnederzetting: * Het verkrijgen van tin uit Iran en koper uit Anatolië gaf het Assyrische rijk een monopoliepositie in de productie van brons, ondanks dat deze grondstoffen niet in Mesopotamië beschikbaar waren. Het **bīt kārim** (karumhuis) was het hoofdgebouw voor handel, waar raadsvergaderingen en administratie plaatsvonden. Het fungeerde als centrum voor export en import, soms ook als opslaghuis en bank. Kanesh was het hoofdkwartier van de handel in Anatolië en onderhield diplomatieke contacten met lokale koningen. Naast 35 bekende karu, had Kanesh ook wabartum onder zijn jurisdictie, kleinere handelsposten langs de handelsroutes. ### 5.6 Politiek Systeem De ontwikkeling van Kanesh als handelskolonie op grote afstand van Assur duidt op een politiek stabiele omgeving. Kanesh diende als hoofdzetel van het koninkrijk Kanesh, een verzameling Assyrische handelssteden in Anatolië. Het had een strikt politieke functie, sloot overeenkomsten met lokale heersers en fungeerde als communicatieknooppunt voor berichten van Assur. De overheid was gevestigd in de (nog niet teruggevonden) bīt karum. Economisch speelde Kanesh een rol in belastingheffing en had het een juridische functie als rechtbank voor geschillen in de koloniesteden, met beroepsmogelijkheid bij de moederstad Assur. ### 5.7 Archieven Er zijn in Kanesh meer dan 23.500 spijkerschrifttabletten gevonden, voornamelijk in privé-archieven en minstens 70 archieven in de karum. Deze documenten omvatten commerciële zaken (overeenkomsten, schuldbrieven, inventarislijsten), juridische documenten, brieven, huwelijkscontracten, testamenten en scheidingspapieren. Uniek is de aanwezigheid van teksten over de Anatoliërs, wat voorheen beperkt was tot archeologische vondsten. Deze tabletten verschaffen inzicht in hun geschiedenis, dagelijks leven, maatschappij, economie en persoonlijke relaties. De schrijftaal was Oud-Assyrisch of Akkadisch, overgenomen van de Assyrische handelaren. De persoonlijke archieven van de bewoners waren zeer ordelijk georganiseerd en werden bewaard in klei-containers, houten kisten of zakken. Na branden verhardden de kleitabletten, wat hun conservering bevorderde. Het feit dat veel tabletten intact zijn gebleven, inclusief exemplaren die nog verzonden of geopend moesten worden, suggereert dat de branden plotseling waren en bewoners geen tijd hadden om alles mee te nemen. Na de eerste brand werd de site heropgebouwd, maar er zijn minder tabletten uit deze periode bewaard gebleven, wat erop wijst dat er toen wel enige spullen konden worden meegenomen. Door de grote hoeveelheid tabletten is nog niet alles vertaald, waardoor er nog steeds nieuwe onderzoeksresultaten bijkomen. ### 5.8 Aardewerk In de vroegste laag (level IV) werd voornamelijk handgemaakt aardewerk gevonden. Vanaf level III nam aardewerk gemaakt met een sneldraaiend pottenbakkerswiel de overhand, vaak zwart of rood beschilderd en vertonend gelijkenissen met Alisar III stijl. Vanaf level II ontstond een grote variatie in aardewerkvormen, met imitatie van metalen objecten en zoömorfe keramische artefacten. Het aardewerk was monochroom beschilderd in diverse kleuren en dierenmotieven waren veelvoorkomend. Level 1b toonde een voortzetting van bestaande typen en nieuwe tradities, hoewel de schildertraditie stopte. ### 5.9 Vondsten uit de Karum Diverse archeologische vondsten uit Karum Kanesh, met name uit Level II (circa 1950-1836 v.Chr.), illustreren de rijke handels- en culturele uitwisseling: * **Spijkerschrifttablet en omhulsel (66.245.5):** Een juridische tekst over diefstal. De rolzegelafdrukken op het omhulsel tonen Mesopotamische onderwerpen in een lokale Anatolische stijl, met een combinatie van culturele invloeden. * **Spijkerschrifttablet en omhulsel (66.245.15):** Een bon van een lening van 9 ⅔ minas aan zilver. De zegelafdrukken van drie getuigen en één facilitator tonen een mix van Oud-Assyrische, Anatolische en een erfstuk uit de Ur III periode, wat de diverse contacten van Kanesh benadrukt. * **Spijkerschrifttablet en omhulsel (66.245.16):** Een tablet dat een lening van 7 minas aan zilver behandelt. De vier zegelafdrukken op het omhulsel zijn in Anatolische en Syro-Cappadocische stijl, wat de synthese van verschillende culturele tradities in Kanesh illustreert. * **Schoenvormige vaten:** Keramische vaten met een rituele functie, waarvan de vorm gelijkenissen vertoont met representaties op Anatolische zegelafdrukken. Ze waren vaak rood gepolijst en polychroom beschilderd. * **Zoömorfe drink- en opslagvaten:** Frequent voorkomend in Level II, vermoedelijk voor ceremoniële doeleinden. Bekende voorbeelden zijn vaten in de vorm van een leeuwenhoofd, stierenhoofd, beer, wolf, ramshoofd, leeuw en herten. * **Vaten met schenktuit:** Vaak hoog gepolijst, met mogelijke huishoudelijke of ceremoniële functies. Sommige vaten hadden zoömorfe elementen, zoals een keramische arend op het handvat, wat wijst op gebruik bij rituelen. * **Vrouwelijk figuur:** Een ivoren beeldje uit Level Ib (1800-1700 v.Chr.) gevonden als grafgift. Het is een van de eerste ivoren sculpturen uit Centraal-Anatolië, en de overdreven gezichtskenmerken zijn typisch Anatolisch. Het figuur, gezeten op een troon, wordt geïnterpreteerd als een godin, mogelijk de vruchtbaarheidsgodin Kubaba. ### 5.10 Einde van de site Rond 1836 v.Chr. werd de handelskolonie in de benedenstad verwoest door een brand, wat leidde tot het behoud van huizen en bezittingen. De brand, mogelijk het gevolg van omringende onrust, trof vooral de handelaren. De plotselinge aard van de brand verklaart het grote aantal bewaard gebleven kleitabletten. Hoewel Kanesh werd vernietigd, ging de handel elders in Anatolië waarschijnlijk door. Na enige tijd werd de benedenstad opnieuw bewoond door Assyrische handelaars, maar ook deze heropgebouwde karum kende uiteindelijk hetzelfde lot van vernietiging door brand, met minder overgebleven artefacten. Later kwam Kanesh in Hettitische handen en werd het bekend als Nesa. ### 5.11 Huidige situatie Na de ontdekking van de site door de verschijning van kleitabletten op de zwarte markt en in musea, vonden tussen 1893 en 1925 ongecontroleerde opgravingen plaats die de site beschadigden. Dankzij recente opgravingen, uitgevoerd in samenwerking met het ministerie van Cultuur en Toerisme en de Ankara University, wordt nu gewerkt aan de bescherming en restauratie van de ruïnes. De site staat sinds circa 1977 onder bescherming van de "Turkish Legislation for Preservation of Cultural and Natural Property, Law No.: 2863". In 2001 werden de grenzen van de archeologische site verbreed na nieuwe opgravingen. Als een "1e graad archeologische site" is bouwen in de directe omgeving niet meer toegestaan. Het nabijgelegen stadje Kültepe bestond al vóór de invoering van deze beschermende wetgeving. Momenteel wonen er relatief weinig mensen vanwege het bouwverbod. De UNESCO heeft de site in 2014 toegevoegd aan de voorlopige lijst van werelderfgoederen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Chalcolithicum | Een prehistorische periode die wordt gekenmerkt door het gelijktijdig gebruik van steen en koper voor werktuigen en wapens. Dit overlapt vaak met het Neolithicum en de vroege Bronstijd. | | Spijkerschrift | Een van de oudste schriftsystemen ter wereld, ontstaan in Mesopotamië, gekenmerkt door wigvormige tekens die in kleitabletten werden gedrukt. Het werd gebruikt voor administratieve, economische, literaire en religieuze doeleinden. | | Karum | Een term uit het Oud-Assyrisch die verwijst naar een handelsnederzetting of handelswijk, vaak gelegen buiten de stadsmuren. Het kon ook een hiërarchisch opgezette organisatie aanduiden. | | Upper Mound | Het hogere gedeelte van een archeologische site, dat vaak de oudste bewoningslagen en monumentale gebouwen bevat, zoals paleizen en tempels. | | Lower Town | Het lagere gedeelte van een archeologische site, vaak de woonwijk voor ambachtslieden en handelaren, zoals de Karum-wijk in Kanesh. | | Temenos | Een afgebakend heilig gebied rond een tempel of heiligdom, bedoeld als een heilige ruimte voor religieuze ceremonies en activiteiten. | | Mudbrick | Bouwmateriaal gemaakt van klei vermengd met water en vaak organisch materiaal zoals stro, gevormd tot bakstenen en gedroogd in de zon. | | Rolzegel | Een cilindervormig object van steen of ander materiaal, gegraveerd met afbeeldingen en teksten, dat werd gerold over klei om een afdruk te maken en diende als persoonlijke identificatie of zegel. | | Stempelzegel | Een plat object met een gravure, dat werd gebruikt om afdrukken te maken op klei, een alternatief of voorloper van de rolzegel. | | Syro-Cappadocische stijl | Een kunsthistorische stijl die kenmerkend is voor de Oud-Assyrische periode in Anatolië, waarbij Syrische, Mesopotamische en Anatolische invloeden samenkomen in afbeeldingen op zegels en tabletten. | | Rhyton | Een drinkbeker, vaak versierd in de vorm van een dierlijke kop of een ander figuratief element, dat werd gebruikt voor ceremoniële doeleinden. | | Zoömorfe artefacten | Voorwerpen die de vorm hebben van dieren, zoals vazen, potten of beeldjes. | | Red Burnish | Een afwerkingstechniek voor aardewerk waarbij het oppervlak gepolijst werd om een glanzende, rode kleur te verkrijgen, vaak gevolgd door decoratie. | | Inhumatie | De begrafenis van een lichaam in een graf. | | Steenkistgraven (Cistgraves) | Graven die zijn opgebouwd uit stenen platen, vaak gebruikt voor het begraven van individuen. | | Grafgiften | Voorwerpen die bij een overledene in het graf worden geplaatst, bedoeld voor gebruik in het hiernamaals of als teken van status. | | Ur III periode | Een periode in de geschiedenis van Mesopotamië (ca. 2100-2000 v.Chr.), bekend om de derde dynastie van Ur, een bloeiende Sumerische staat. | | Midden Bronstijd | Een archeologische periode die globaal dateert van circa 2000 tot 1600 v.Chr., gekenmerkt door ontwikkelingen in metaalbewerking en handelsnetwerken. | | Oud-Assyrische periode | Een periode in de geschiedenis van Assyrië (ca. 2000-1750 v.Chr.), bekend om de koloniale handel met Anatolië en de ontwikkeling van spijkerschrift-economische documenten. | | Hettieten | Een Indo-Europese volk dat een groot rijk stichtte in Anatolië in de late Bronstijd, bekend om hun taal, wetten en architectuur. | | Hellenistische periode | De periode in de geschiedenis van het Middellandse Zeegebied na de veroveringen van Alexander de Grote, van ongeveer 323 v.Chr. tot 31 v.Chr. | | Klassieke Oudheid | De periode in de geschiedenis die het oude Griekenland en Rome omvat, globaal van de 8e eeuw v.Chr. tot de 5e eeuw n.Chr. | | Assur | Een oude stad in Mesopotamië en de eerste hoofdstad van het Assyrische Rijk, een belangrijk centrum van handel en macht. | | Tigris | Een grote rivier in West-Azië die door Turkije, Syrië en Irak stroomt en samen met de Eufraat de Mesopotamische rivierdelta vormt. | | Babylonië | Een oude regio in het zuiden van Mesopotamië, bekend om zijn rijke cultuur en de stad Babylon. | | Iran | Een land in West-Azië, historisch bekend als Perzië, dat een belangrijke bron van grondstoffen en culturele invloed was. | | Kizil Irmak | De langste rivier van Turkije, die door Centraal-Anatolië stroomt en uitmondt in de Zwarte Zee. | | Erciyes-berg | Een slapende vulkaan in Centraal-Anatolië, nabij de stad Kayseri. | | Nēša | Een alternatieve naam voor de stad Kanesh, gebruikt door de Hettieten. | | Nesili | De benaming die de Hettieten gebruikten om zichzelf te beschrijven, afgeleid van de stad Nēša. | | Anisa | Een naam die de stad Kanesh droeg tijdens de hellenistische periode. | | Hattusa | De oude hoofdstad van het Hettitische Rijk, gelegen in het huidige Turkije. | | Türk Tarih Kurumu | De Turkse Historische Vereniging, een academische instelling die zich bezighoudt met de studie van de Turkse geschiedenis en archeologie. | | Huis van Karum | Het centrale gebouw van een Karum, waar raadsvergaderingen en administratie plaatsvonden; ook wel bekend als 'bīt kārim'. | | Wabartum | Kleinere handelsposten of stations langs handelsroutes, die afhankelijk waren van grotere Karums. | | Ur-lugal-banda | Een schrijver uit de Ur III periode, wiens naam vermeld staat op een erfstuk dat in Kanesh werd gevonden. | | Ibbi-Sin | De laatste koning van de derde dynastie van Ur, een belangrijke figuur in de vroege geschiedenis van Mesopotamië. | | Lamma | Een godheid in de Mesopotamische mythologie, vaak afgebeeld als een beschermende godheid die aanbidders naar goden of koningen leidt. | | Kubaba | Een Hettitische godin, vaak geassocieerd met vruchtbaarheid en mogelijk koningschap. |

# De geschiedenis en evolutie van Mari Dit onderwerp behandelt de opgravingsgeschiedenis, de verschillende stadia van ontwikkeling van de stad Mari, van haar stichting tot haar bloeiperiodes en uiteindelijke verwoesting. ### 1.1 Locatie en strategisch belang Mari, ook bekend als Tell Hariri, lag in het zuidoosten van Syrië aan de westelijke oever van de Eufraat. Ondanks de geografische uitdagingen, zoals beperkte vruchtbare zones en een droog klimaat, werd de stad gesticht door een lokale Semitische groep. De succesvolle ontwikkeling van landbouw was mogelijk dankzij een ingenieus irrigatiesysteem. De keuze voor deze locatie was echter primair gedreven door politiek-economische overwegingen: de strategische ligging aan de Eufraat maakte controle over rivierverkeer en langeafstandshandel tussen Mesopotamië en Syrië mogelijk. Mari groeide hierdoor uit tot een belangrijk ambachts- en handelscentrum en een sleutelpunt in de vroege urbanisatie van het Nabije Oosten. ### 1.2 Opgravingsgeschiedenis De opgravingen in Mari begonnen in 1933, na de ontdekking van de site tijdens het Franse mandaat. André Parrot leidde de eerste elf campagnes voor het Louvre. Een cruciale vondst in 1934, een beeld met de inscriptie van koning Ishqi-Mari, leidde tot de definitieve identificatie van de stad met het in de Sumerische koningslijsten vermelde Mari. Vanaf 1979 nam Jean-Claude Margueron de leiding over, introduceerde hij nieuwe methoden en herzag hij de chronologische indeling. Pascal Butterlin leidde latere opgravingen tussen 2005 en 2010, met focus op het monumentale centrum en de stadsrand. Sinds 2011 zijn de opgravingen gestaakt vanwege de Syrische burgeroorlog, wat leidde tot overstromingen, zandstormen en plunderingen. ### 1.3 Datering en stadia van ontwikkeling Mari kende verschillende ontwikkelingsstadia: #### 1.3.1 Stad I: De stichting De vroegste nederzetting, Stad I, bevindt zich diep onder de latere lagen. Archeologisch onderzoek heeft hier resten van een indrukwekkend verdedigingssysteem blootgelegd, waaronder een circulaire dijk ter bescherming tegen overstromingen en een zeven meter dikke binnenmuur. Deze periode kenmerkte zich door ambachtelijke wijken, met name pottenbakkersateliers, en eenvoudige woningen. Monumentale gebouwen of tempels ontbraken. Aan het einde van het Vroeg-Dynastieke tijdperk werd Mari verlaten, vermoedelijk door onbekende ecologische of politieke oorzaken. #### 1.3.2 Stad II: Heroprichting en bloei Rond 2450 v.Chr. werd Mari heropgebouwd op de fundamenten van Stad I. Stad II vertoonde een hoogontwikkelde stedelijke planning met een uitgewerkt wegennet en drainagekanalen. Deze periode kende een sterke economische en culturele bloei, met intensieve contacten met steden als Ebla, Kish en Ur. Het koninklijk paleis verscheen in deze fase, niet alleen als bestuurlijk centrum, maar ook met een religieuze functie. Mari werd uiteindelijk verwoest door Naram-Sin van Akkad tijdens diens expansies. #### 1.3.3 Stad III: De Shakkanakku- en Amorietische dynastieën Na de vernietiging door Naram-Sin werd Mari herbouwd onder de Shakkanakku-dynastie, die regeerde met de titel 'gouverneur'. De stad herwon haar politieke en economische betekenis. Onder de Amorietische dynastie (ca. 19e–18e eeuw v.Chr.) bereikte Mari haar hoogtepunt. De regeerperiode van Zimri-Lim (ca. 1810–1760 v.Chr.) bracht een culturele bloei, die abrupt eindigde toen Hammurabi van Babylon de stad rond 1750 v.Chr. verwoestte. De daaropvolgende brand conserveerde duizenden kleitabletten, die een uitzonderlijk inzicht bieden in het hofleven. ### 1.4 Architectuur De stad Mari had een cirkelvormige plattegrond, omringd door een dijk en verdedigingsmuren. * **Stad I:** Gebouwen werden voornamelijk opgetrokken uit leemtichels, soms met stenen funderingen. Woningen waren eenvoudig, vaak éénkamerwoningen met een kleine binnenplaats. * **Stad II:** De stad ontwikkelde zich tot een planmatige structuur met woonwijken en grote tempels, waaronder het Massif Rouge, het oudste bekende tempelplatform. Huizen werden complexer met een centrale binnenruimte en omliggende kamers. * **Stad III:** De architectuur bereikte een hoogtepunt met het paleis van Zimri-Lim, een complex van meer dan 300 kamers op 2,5 hectare. Dit paleis, gebouwd uit leemtichels met stenen funderingen en houten balken, werd door de brand van Hammurabi deels bewaard. Het paleis omvatte meerdere binnenhoven, waaronder het "plein van de dadelpalm" met een artificiële palm en muurschilderingen. De rijkelijk versierde zalen dienden kunst als propaganda. De Investituurscène van Zimri-Lim, die de koning met de symbolen van macht toont, is een prominent voorbeeld. De Tempel van Ishtar, direct verbonden met het paleis, illustreert de nauwe band tussen religie en koningschap. Deze tempel, meermalen vernieuwd vanaf de 26e eeuw v.Chr., diende als centrum voor cultus, orakels en rituelen, en voor de aanbidding van Ishtar als beschermgodin. Het beeld van Ebih-Il (ca. 2500 v.Chr.), een albasten meesterwerk, toont een devote ambtenaar en getuigt van het hoge artistieke niveau. ### 1.5 Beelden en rituelen * **De Leeuwen van Mari:** Twee bronzen beelden die kracht en bescherming symboliseerden als wachters van de Tempel der Leeuwen en emblemen van koninklijke macht. * **De Schat van Ur uit Mari:** Een verzameling van meer dan honderd objecten van goud, lapis lazuli en carneool, gevonden onder de vloer van het presargonische paleis. Dit wijst op nauwe handelscontacten met Zuid-Mesopotamië en Mari's rol als knooppunt van handel en culturele uitwisseling. ### 1.6 Archieven van Mari De ontdekking van meer dan 20.000 kleitabletten in het paleis van Zimri-Lim is een van de belangrijkste archeologische vondsten in het Nabije Oosten. De tabletten, geschreven in Akkadisch met Amorietische invloeden, bieden een uniek inzicht in de administratie, diplomatie, religie en economie van de 18e eeuw v.Chr. * **Bestuur:** De documenten tonen een sterk gecentraliseerd bestuur met ambtenaren verantwoordelijk voor belastingen, handelslogistiek en voedselvoorraden. * **Diplomatie:** Brieven getuigen van intensieve contacten met koninkrijken als Babylon, Qatna en Ebla. * **Religie:** Teksten over offers, feesten, profetieën en rituelen, zoals de kispum (offers aan voorouders), illustreren de verwevenheid van religie en politiek, waarbij koninklijke beslissingen goddelijke goedkeuring vereisten. * **Economie en samenleving:** De archieven documenteren militaire activiteiten, handelsroutes en het hofleven, met details over banketten, huwelijken en intriges. ### 1.7 Belang en functies Mari was een sleutelstad in de vroege urbanisatie van het Nabije Oosten. De stad lag op het kruispunt van Mesopotamië, Anatolië en de Levant, en groeide uit tot een centrum voor langeafstandshandel en culturele uitwisseling. Mari fungeerde als een brug tussen beschavingen, waar handelswaar, technologie, religie en ideeën elkaar kruisten. De vondsten, met name de archieven, bieden cruciale informatie over bestuurlijke organisatie, economie, religie en internationale diplomatie in de Bronstijd. ### 1.8 Huidige toestand en bedreigingen Aan het einde van de 20e eeuw werden pogingen ondernomen om de site te beschermen tegen erosie en verval. Ondanks deze inspanningen blijft Mari sterk bedreigd door natuurlijke erosie (regen, zandstormen, Eufraat) en door de gevolgen van de Syrische burgeroorlog, waaronder bombardementen, plunderingen en overstromingen. Internationale organisaties werken aan behoud en digitale reconstructie, waardoor het intellectuele en culturele erfgoed van Mari ondanks de fysieke bedreigingen voortleeft. > **Tip:** De uitzonderlijke conservering van de kleitabletten door de brand tijdens Hammurabi's verwoesting is een belangrijk voorbeeld van hoe catastrofes onbedoeld cultureel erfgoed kunnen bewaren. > **Voorbeeld:** De diplomatieke brieven uit de archieven van Mari onthullen complexe allianties en rivaliteiten tussen verschillende stadstaten, vergelijkbaar met de hedendaagse internationale betrekkingen. --- # Architectuur en kunst in Mari Dit deelonderwerp verkent de bouwwerken, architectonische kenmerken van de diverse stadsfasen en de artistieke uitingen zoals beelden en muurschilderingen in het oude Mari. ### 2.1 Stadia van ontwikkeling en architectonische kenmerken De architectuur van Mari evolueerde significant doorheen de verschillende stadsfasen, weerspiegelend de groeiende complexiteit en welvaart van de stad. #### 2.1.1 Stad I: stichting en vroege defensie De allereerste nederzetting, Stad I, kenmerkte zich door een robuust verdedigingssysteem, essentieel gezien de ligging aan de Eufraat. Dit omvatte een circulaire dijk ter bescherming tegen overstromingen en een imposante binnenmuur van zeven meter dik voor defensieve doeleinden. De bebouwing bestond voornamelijk uit eenvoudige woningen, vaak éénkamerstructuren met een kleine binnenplaats, en ambachtelijke wijken met pottenbakkersateliers. Monumentale gebouwen of tempels waren in deze vroege fase afwezig. De gebouwen werden voornamelijk opgetrokken uit leemtichels, soms met stenen funderingen. > **Tip:** De focus op defensieve architectuur in Stad I benadrukt de vroege uitdagingen en prioriteiten van de stichters van Mari, mogelijk gerelateerd aan zowel natuurlijke gevaren als politieke instabiliteit. #### 2.1.2 Stad II: stedelijke planning en toenemende monumentaliteit Bij de heroprichting van Mari als Stad II, rond 2450 v.Chr., was er sprake van een aanzienlijke verbetering in stedelijke planning. De stad werd gekenmerkt door een uitgewerkt wegennet en efficiënte drainagekanalen. Naast woonwijken verschenen hier de eerste grote tempels, waaronder het platform bekend als het Massif Rouge, dat beschouwd wordt als een van de oudste tempelplatforms. De woningen werden complexer en omvatten nu een centrale binnenruimte met daaromheen gelegen kamers. Deze periode zag ook de opkomst van het koninklijk paleis, dat diende als zowel bestuurlijk centrum als religieuze entiteit. > **Example:** De aanwezigheid van drainagekanalen in Stad II toont een geavanceerd begrip van stedelijke infrastructuur, essentieel voor de hygiëne en leefbaarheid van een groeiende stad. #### 2.1.3 Stad III: het hoogtepunt van de architectuur en het paleis van Zimri-Lim Tijdens Stad III, met name onder de Amorietische dynastie en de heerschappij van Zimri-Lim (ca. 19e–18e eeuw v.Chr.), bereikte de architectuur van Mari haar absolute hoogtepunt. Het meest indrukwekkende bouwwerk uit deze periode is het paleis van Zimri-Lim. Dit omvangrijke complex besloeg een oppervlakte van 2,5 hectare en telde meer dan 300 kamers. Het paleis was opgetrokken uit leemtichels, met stenen funderingen en houten balken afkomstig uit de bergen. De verwoesting door Hammurabi van Babylon resulteerde in een brand die het paleis deels conserveerde, wat ons nu een uniek inzicht geeft. Het paleis kende meerdere binnenhoven, waaronder het "plein van de dadelpalm", een privéhof van de koning dat een kunstmatige dadelpalm en muurschilderingen bevatte. De zalen waren rijkelijk versierd, wat de functie van kunst als propagandamiddel onderstreepte. ##### 2.1.3.1 Het paleis van Zimri-Lim: kenmerken en decoratie Het paleis van Zimri-Lim was niet louter een verblijfplaats voor de koning, maar een bruisend centrum van bestuur, administratie en religieus leven. De architectonische opzet, met diverse binnenplaatsen en functionele ruimtes, getuigt van een verfijnde organisatie. De muurschilderingen waren een cruciaal onderdeel van de decoratie, niet alleen ter verfraaiing, maar ook om koninklijke macht en goddelijke zegeningen te communiceren. De beroemde Investituurscène, die de koning Zimri-Lim toont terwijl hij de symbolen van macht ontvangt van de godin Ishtar, is een prominent voorbeeld van deze propagandistische kunst. > **Example:** De Investituurscène illustreert de theocratische aard van het koningschap in Mari, waarbij de heerser zijn legitimiteit rechtstreeks ontleende aan de goden. ##### 2.1.3.2 De Tempel van Ishtar Direct verbonden met het paleis lag de Tempel van Ishtar. Deze tempel, die vanaf de 26e eeuw v.Chr. herhaaldelijk werd vernieuwd en tot de 18e eeuw in gebruik bleef, benadrukt de nauwe verwevenheid tussen religie en koningschap. Ishtar werd beschouwd als de beschermgodin van de dynastie en als brenger van vruchtbaarheid en overwinning. Het heiligdom fungeerde niet alleen als cultusplaats, maar ook als centrum voor orakels en rituelen, waardoor de godin haar wil aan de koning kon openbaren. > **Tip:** De constante vernieuwingen van de Tempel van Ishtar duiden op het aanhoudende belang van deze godin doorheen verschillende heersperiodes en stadia van Mari's ontwikkeling. ### 2.2 Artistieke uitingen in Mari De artistieke productie in Mari, zowel sculpturaal als in muurschilderingen, weerspiegelt het hoge niveau van vakmanschap en de culturele invloeden die de stad kenmerkten. #### 2.2.1 Beelden en sculpturen Mari produceerde een reeks opmerkelijke beelden die getuigen van artistieke verfijning en religieuze devotie. ##### 2.2.1.1 Beeld van Ebih-Il Een van de beroemdste sculpturen is het beeld van Ebih-Il (ca. 2500 v.Chr.), gevonden in de Tempel van Ishtar. Dit meesterwerk, vervaardigd uit albast en versierd met ingelegd lapis lazuli, beeldt een devote ambtenaar af in een houding van aanbidding. Het beeld is een toonbeeld van het hoge artistieke niveau en vakmanschap dat in Mari werd bereikt. ##### 2.2.1.2 De Leeuwen van Mari De Leeuwen van Mari, twee bronzen beelden gevonden bij de ingang van de Tempel der Leeuwen, dienden als symbolen van kracht en bescherming. Deze beelden fungeerden als wachters van de tempel en als emblemen van koninklijke macht. Hun indrukwekkende formaat en dynamische vormgeving benadrukken hun monumentale functie. ##### 2.2.1.3 De Schat van Ur uit Mari De Schat van Ur uit Mari, ontdekt onder de vloer van het presargonische paleis, is een collectie van meer dan honderd objecten vervaardigd uit goud, lapis lazuli en carneool. Hoewel de precieze herkomst en functie onderwerp van debat blijven, wijst deze schat op intensieve handelscontacten met Zuid-Mesopotamië en onderstreept het Mari’s rol als knooppunt van handel en culturele uitwisseling. > **Example:** De materialen waaruit de objecten van de Schat van Ur zijn vervaardigd (goud, lapis lazuli, carneool) zijn niet inheems in de regio van Mari, wat de omvang van hun handelsnetwerk aantoont. #### 2.2.2 Muurschilderingen Muurschilderingen speelden een cruciale rol in de decoratie van Mari, met name in het paleis van Zimri-Lim. Deze schilderingen waren niet enkel esthetisch, maar dienden ook als krachtige communicatiemiddelen om de macht van de koning, goddelijke gunst en belangrijke gebeurtenissen uit te beelden. ##### 2.2.2.1 De Investituurscène van Zimri-Lim Zoals eerder vermeld, is de Investituurscène een prominent voorbeeld van de muurschilderingen in het paleis. Deze scène, die de overdracht van machtssymbolen aan de koning door een godin uitbeeldt, is een meesterlijke weergave van het concept van goddelijk koningschap en de legitimiteit van de heerser. De gedetailleerde weergave van kledij, attributen en de goddelijke figuur tonen een hoog niveau van artistieke vaardigheid. > **Tip:** Bij het bestuderen van muurschilderingen is het belangrijk om zowel de esthetische kwaliteiten als de iconografische betekenis te analyseren, aangezien ze vaak rijke informatie bevatten over religieuze en politieke ideologieën. ### 2.3 Integratie van kunst en architectuur De architectuur en kunst in Mari waren onlosmakelijk met elkaar verbonden. Monumentale gebouwen zoals paleizen en tempels boden de context voor artistieke expressie, terwijl de kunstwerken de functies en de ideologische boodschap van de architectuur versterkten. Het paleis van Zimri-Lim diende als een canvas voor de weergave van koninklijke macht en religieuze legitimiteit, terwijl de tempels dienden als decor voor religieuze artefacten en uitingen van devotie, zoals de beelden en rituele objecten. Deze symbiose tussen bouwkunde en artistieke creatie vormde de kern van de culturele identiteit van Mari. --- # De archieven van Mari en hun betekenis De ontdekking van de archieven van Mari, bestaande uit meer dan 20.000 kleitabletten, biedt een uniek en ongekend inzicht in het bestuur, de diplomatie, religie en economie van deze stad in de 18e eeuw v.Chr. ### 3.1 Ontdekking en inhoud van de archieven De archieven werden gevonden in het paleis van Zimri-Lim, de laatste heerser van Mari vóór de verwoesting door Hammurabi van Babylon. De kleitabletten, geschreven in Akkadisch met Amoritische invloeden, zijn een directe getuigenis van het dagelijks leven en de functionering van de stadstaat. #### 3.1.1 Administratie en bestuur De tabletten onthullen een sterk gecentraliseerd bestuurssysteem. Ambtenaren waren verantwoordelijk voor diverse taken, waaronder: * **Belastingen:** De inning en registratie van belastingen. * **Handelslogistiek:** De organisatie en coördinatie van handelsstromen. * **Voedselvoorraden:** Het beheer en de distributie van voedsel. #### 3.1.2 Diplomatie Diplomatieke correspondentie vormt een significant deel van de archieven. Deze brieven getuigen van intensieve politieke en economische betrekkingen met andere invloedrijke koninkrijken in de regio, zoals Babylon, Qatna en Ebla. Deze communicatie was cruciaal voor het onderhouden van allianties, het regelen van handelsverdragen en het navigeren door complexe internationale verhoudingen. #### 3.1.3 Religie en rituelen De religieuze teksten op de kleitabletten bieden diepgaande informatie over het geloof en de praktijken in Mari. Ze beschrijven details over: * **Offers:** De aard en frequentie van offergaven aan goden en voorouders. * **Feesten:** De viering van religieuze festivals en hun betekenis. * **Profetieën:** De rol van goddelijke boodschappen en voorspellingen in het koninklijk beleid. * **Rituele praktijken:** Specifieke rituelen, zoals de kispum (offers aan de voorouders), die de spirituele dimensie van het dagelijks leven illustreren. De archieven benadrukken de nauwe verwevenheid van religie en politiek, waarbij de koning beslissingen baseerde op wat werd geïnterpreteerd als goddelijke goedkeuring. #### 3.1.4 Economie en hofleven Naast de bovengenoemde aspecten documenteren de archieven ook diverse economische activiteiten, zoals handelsroutes en de organisatie van het hofleven. Er zijn gedetailleerde vermeldingen van: * **Banketten:** De organisatie en inhoud van koninklijke maaltijden. * **Huwelijken:** De politieke en sociale aspecten van koninklijke huwelijken. * **Intriges:** De politieke spelletjes en machtsstrijd aan het hof. Deze documenten samen vormen een uitzonderlijk venster op een stedelijke samenleving waarin macht, geloof en economie nauw met elkaar verbonden waren. > **Tip:** De vondst van de archieven van Mari is cruciaal omdat deze directe, onvervalste bronnen bieden die ons begrip van het oude Nabije Oosten aanzienlijk hebben verdiept. Het is zeldzaam om zo'n rijke hoeveelheid documenten te vinden die zo'n breed scala aan maatschappelijke aspecten bestrijken. ### 3.2 Betekenis en belang van de archieven De archieven van Mari zijn van onschatbare waarde voor de archeologie en geschiedkunde van het oude Nabije Oosten. Ze leveren essentiële informatie die het algemene beeld van een belangrijke Bronstijd-stadstaat compleet maakt. #### 3.2.1 Inzicht in bestuurlijke organisatie De gedetailleerde administratieve documenten bieden een blauwdruk van hoe een complexe stadstaat in die periode werd bestuurd. Dit helpt bij het begrijpen van de ontwikkeling van bureaucratie en staatsvorming. #### 3.2.2 Economische modellen De informatie over handel, belastingen en voorraadbeheer stelt historici in staat om economische modellen van de Bronstijd te reconstrueren en de handelspatronen tussen verschillende regio's te analyseren. #### 3.2.3 Religieuze praktijken en geloofssystemen De religieuze teksten onthullen de complexiteit van de godsdienst in Mari, inclusief de rol van orakels en de relatie tussen de mens en het goddelijke. Dit draagt bij aan onze kennis van Mesopotamische en Levantijnse religies. #### 3.2.4 Internationale diplomatie De diplomatieke correspondentie belicht de complexe internationale betrekkingen en het machtsevenwicht tussen de verschillende stadstaten en koninkrijken van die tijd. #### 3.2.5 Culturele uitwisseling De taal (Akkadisch met Amoritische invloeden) en de inhoud van de teksten wijzen op de culturele dynamiek en de uitwisseling van ideeën en invloeden tussen de verschillende bevolkingsgroepen en culturen die in Mari aanwezig waren. > **Tip:** Beschouw de archieven van Mari als een primaire bron die essentieel is voor het valideren en verfijnen van theorieën over de vroege beschavingen in het Nabije Oosten. Ze bieden een microhistorisch perspectief op een macrohistorisch fenomeen. ### 3.3 Consequentie van de brand voor conservering De brand die het paleis van Zimri-Lim verwoestte tijdens de Babylonische verovering, had paradoxaal genoeg een conserverende werking op de kleitabletten. Hitte zorgt ervoor dat klei uithardt en daardoor beter bewaard blijft. Hierdoor zijn de duizenden tabletten, die anders waarschijnlijk zouden zijn verpulverd, in relatief goede staat bewaard gebleven, wat hun unieke waarde voor de archeologie verklaart. --- # Huidige toestand en behoud van Mari Dit onderwerp behandelt de bedreigingen waarmee de archeologische site te kampen heeft, zowel natuurlijk als door menselijk ingrijpen, en de inspanningen voor behoud en reconstructie. ### 4.1 Behoudsinspanningen en bedreigingen Sinds het einde van de 20e eeuw zijn er pogingen ondernomen om de archeologische site van Mari te beschermen tegen erosie en verder verval. #### 4.1.1 Vroege beschermingsmaatregelen * Onder leiding van Jean-Claude Margueron werden specifieke methoden ontwikkeld om de kwetsbare leemstructuren van de ruïnes te stabiliseren. * In 2009 werd een bezoekerscentrum geopend om de site te faciliteren en te informeren. #### 4.1.2 Huidige bedreigingen Ondanks de eerdere inspanningen blijft Mari geconfronteerd met aanzienlijke bedreigingen: * **Natuurlijke erosie:** * Regenval * Zandstormen * Verschuivingen in de loop van de Eufraat * **Menselijke oorzaken:** * De Syrische burgeroorlog heeft geleid tot zware schade door bombardementen. * Plunderingen hebben waardevolle artefacten verwijderd. * Overstromingen, deels als gevolg van oorlogshandelingen of infrastructuurveranderingen, tasten de site verder aan. #### 4.1.3 Internationale inspanningen voor behoud en reconstructie Internationale organisaties spelen een cruciale rol in de pogingen om het erfgoed van Mari te behouden: * **UNESCO** is betrokken bij de bescherming van de site. * Het **Louvre** zet zich ook in voor het behoud en de digitale reconstructie van de site. * Dankzij deze inspanningen blijft Mari, ondanks haar kwetsbaarheid, een belangrijke bron van kennis over de vroegste stedelijke beschavingen. > **Tip:** De combinatie van natuurlijke processen en de impact van recente conflicten maakt het behoud van archeologische sites zoals Mari uiterst complex en afhankelijk van internationale samenwerking. Digitale reconstructietechnieken bieden hierbij waardevolle mogelijkheden om kennis te bewaren en te verspreiden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Eufraat | Een van de twee grote rivieren in Mesopotamië die samen met de Tigris de vruchtbare regio vormden, cruciaal voor landbouw en transport in het oude Nabije Oosten. | | Semitische groep | Een verzameling volkeren die in het oude Nabije Oosten leefden en Semitische talen spraken, zoals het Akkadisch en het Amorisch. | | Langeafstandshandel | Handel die plaatsvindt tussen verre gebieden, waarbij goederen over grote afstanden worden vervoerd, wat cruciaal was voor de economische ontwikkeling van steden als Mari. | | Vroeg-Dynastieke tijdperk | Een periode in de geschiedenis van Mesopotamië (ca. 2900-2350 v.Chr.) gekenmerkt door de opkomst van stadstaten en vroege dynastieën. | | Drainagekanalen | Systemen van gootjes of buizen ontworpen om overtollig water af te voeren, essentieel voor stedelijke planning en landbouw, vooral in gebieden met veel regenval of irrigatie. | | Akkadisch | Een Semitische taal die in het oude Mesopotamië werd gesproken en geschreven, en diende als lingua franca voor administratieve en literaire doeleinden. | | Amorieten | Een Semitische volksgroep die rond het begin van het 2e millennium v.Chr. prominent werd in Mesopotamië en Syrië, en diverse dynastieën stichtte, waaronder in Mari. | | Leemtichels | Bakstenen gemaakt van een mengsel van klei en stro, gedroogd in de zon, die veel werden gebruikt als bouwmateriaal in het oude Nabije Oosten. | | Massif Rouge | Het oudste bekende tempelplatform in Mari, een monumentale constructie die getuigt van vroege religieuze architectuur. | | Investituurscène van Zimri-Lim | Een beroemde muurschildering die de koning Zimri-Lim afbeeldt terwijl hij de symbolen van zijn heerschappij ontvangt van de godin Ishtar, een belangrijke artistieke en politieke voorstelling. | | Tempel van Ishtar | Een religieus bouwwerk in Mari gewijd aan de godin Ishtar, die belangrijk was als beschermgodin van de stad en de dynastie, en waar orakels en rituelen plaatsvonden. | | Lapis lazuli | Een diepblauwe halfedelsteen, zeer gewaardeerd in de oudheid voor het vervaardigen van sieraden en decoraties, vaak geïmporteerd uit Afghanistan. | | Kispum | Een ritueel waarbij offers werden gebracht aan voorouders, wat de spirituele dimensie van het dagelijks leven in Mari en het belang van familiebanden illustreert. | | Urbanisatie | Het proces van bevolkingsgroei en de ontwikkeling van steden, waarbij nederzettingen groter en complexer worden. | | UNESCO | De Verenigde Naties Organisatie voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, een internationale organisatie die zich inzet voor het behoud van cultureel en natuurlijk erfgoed. | | Digitale reconstructie | Het proces van het creëren van een virtuele, digitale weergave van historische sites of objecten, vaak gebruikt voor onderzoek en educatie. |

# Archeologische site Tell Sabi Abyad en de Halafcultuur De archeologische site Tell Sabi Abyad in Syrië biedt diepgaand inzicht in het Laat-Neolithicum en de Halafcultuur, met een focus op de continuïteit van bewoning in de Balikhvallei. ## 1. Tell Sabi Abyad en de Halafcultuur ### 1.1 Algemene introductie tot Tell Sabi Abyad Tell Sabi Abyad I is een archeologische site in Noord-Syrië, gelegen in de provincie Raqqa, nabij de Turkse grens. De site, ook bekend als "Ruïne van de Witte Jongen", omvat vier samengegroeide heuvels en beslaat ongeveer vijf hectare. Het Sabi Abyad-project, gestart in 1986 door de Universiteit Leiden en het Rijksmuseum van Oudheden in samenwerking met Syrische autoriteiten, richt zich voornamelijk op de Laat-Neolithische fase (7000–5300 v.Chr.) en de Halafcultuur, met als doel meer inzicht te verkrijgen in deze periode. Veel vondsten worden bewaard in de nationale musea van Damascus en Raqqa. Helaas werd de site in 2014 geplunderd tijdens de Syrische burgeroorlog, wat de voortzetting van opgravingen belemmerde. Een digitaal erfgoedproject, "Scanning for Syria", is gestart om het archeologische erfgoed te bewaren. ### 1.2 De Balikhvallei De tells bevinden zich langs de Balikh-rivier, in de droge Jezirah-steppe ten oosten van de Eufraat. Ondanks de droogte maakten natuurlijke oases de regio aantrekkelijk voor bewoning. De vroegste sporen van nederzettingen dateren van ongeveer 11.000 jaar geleden. Tell Sabi Abyad is opmerkelijk omdat de site continu bewoond bleef tussen 7000 en 6000 v.Chr., een periode waarin veel andere Syrische sites verlaten werden. Dit maakt Sabi Abyad een cruciale schakel tussen het Laat-Neolithicum en de Halaf-periode, en suggereert een geleidelijke, lokale ontwikkeling van de Halafcultuur, in plaats van een plotselinge invasie vanuit Noord-Irak. ### 1.3 De Halafcultuur De Halafcultuur, vernoemd naar de typesite Tell Halaf, kenmerkte zich door kleine, egalitaire dorpen die leefden van landbouw en veeteelt. Ze zijn vooral bekend om hun verfijnd beschilderde aardewerk met geometrische en dierlijke motieven. ### 1.4 Overzicht van de Tells in het Sabi Abyad-project * **Tell Sabi Abyad I:** Op de westelijke heuvels bewoond van het late 8e millennium v.Chr. tot 6200 v.Chr., en op de oostelijke heuvels van 6200 v.Chr. tot 5800 v.Chr. Hier werden monumentale rechthoekige gebouwen, tholoi en opslagruimtes gevonden, met daaronder de pre-halaflagen (inclusief de "Burnt Village"). * **Tell Sabi Abyad II:** De kleinste nederzetting, ten noordwesten van Tell Sabi Abyad I. Deze site kende continue bewoning met rechthoekige gebouwen met een tripartiet plan. Er is een indrukwekkend platform van pisé gevonden, waarschijnlijk voor rituele doeleinden. De lagen dateren uit het PPNB. Aardewerk en 56 obsidiaanbladen, wijzend op lokale productie, werden teruggevonden. * **Tell Sabi Abyad III:** Nabij Tell Sabi Abyad II, onderzocht in 2005 en 2010, gelinkt aan de Initial Pottery Neolithic (7000–6700 v.Chr.). Tripartiete structuren van leemtichels stonden op stenen funderingen. Het aardewerk lijkt op het simpele aardewerk van Tell Sabi Abyad I. * **Tell Sabi Abyad IV:** Deze heuvel is nooit onderzocht vanwege de aanwezigheid van moderne islamitische graven. ### 1.5 Architectuur De architectuur op Tell Sabi Abyad in het 6e millennium v.Chr. wordt gekenmerkt door ronde en rechthoekige structuren. * **Circulaire gebouwen (Tholoi):** Deze, niet te verwarren met Griekse tholoi, werden aanvankelijk gebruikt voor begrafenissen, maar later ook voor dagelijkse activiteiten zoals eten en sociale bijeenkomsten. Ze kwamen voor in circulaire en sleutelholvormige (met een rechthoekige voorruimte) varianten, met een diameter van 3-5 meter. Ze werden opgetrokken uit leemtichels, vaak op stenen funderingen, en afgewerkt met leempleister en gips, wat hun witte uiterlijk verklaart. * **Rechthoekige structuren:** Deze hadden een vergelijkbare constructie en dienden als woningen of opslagplaatsen. * **Ingangen en daken:** Ingangen bevonden zich vaak aan de zuidkant en waren soms zo klein dat men moest kruipen. In andere gevallen was er geen deur en moest men via het platte dak het gebouw betreden. De daken waren waarschijnlijk gemaakt van riet, hout en leem en werden soms gebruikt voor begrafenisrituelen, zoals rituele verbranding. * **Nederzettingslandschap:** Nederzettingen bestonden uit dicht opeengeplaatste rechthoekige gebouwen, omringd door tholoi en losstaande rechthoekige structuren. Tussen de gebouwen bevonden zich open ruimtes, die aan de randen als dumpplaatsen en in het centrum voor dagelijkse activiteiten (koken, aardewerkproductie, slachten) werden gebruikt. #### 1.5.1 Periodes in architectuur * **Pre-Halafperiode (6500–6200 v.Chr.):** De oudste tholoi werden blootgelegd, met dikke leemtichelmuren zonder funderingen en met potscherven als versteviging in de vloeren. De tholoi hadden in deze periode een voornamelijk rituele functie. * **Transitieperiode (6200–6000/5900 v.Chr.):** Tholoi namen een grotere rol in het dagelijks leven in, terwijl rechthoekige gebouwen hun functie voor opslag en administratie behielden. De tholoi werden talrijker en uniformer in bouwstijl. Sleutelholvormige tholoi verschenen. Deze periode valt mogelijk samen met een klimaatverandering, waarna de gemeenschap zich aanpaste door het populairder worden van secundaire landbouwproducten en het gebruik van spinstenen voor wolbewerking. * **Halafperiode (5950-5850 v.Chr.):** Tholoi domineerden de architectuur, met rechthoekige gebouwen nog steeds in gebruik als opslag- of werkruimtes. Een monumentaal L-vormig rechthoekig gebouw met twintig kleine ruimtes, witgepleisterde muren en een stenen fundament werd blootgelegd. * **Laatste fase (na 5850 v.Chr.):** Het monumentale gebouw verloor zijn functie en werd een open plein met kuilen, bassins en haarden. Rond 5850 v.Chr. werd het gebied verlaten. Sporen uit de late Halafperiode bestaan voornamelijk uit afval en kuilen, met sporadische tholoi op stenen fundamenten. ### 1.6 Aardewerk Het aardewerk van Tell Sabi Abyad is van groot belang. * **Oudste lagen (rond 6900–6800 v.Chr.):** Fijn mineraal-gehard aardewerk, soms met eenvoudige beschilderingen. Dit vroege beschilderde aardewerk verdwijnt plotseling en keert pas rond 6200 v.Chr. terug. * **Rond 6700 v.Chr.:** Grof, plantaardig-gehard aardewerk (coarse ware) domineert (ongeveer 95% van de vondsten). Sporadisch werd ook "Dark Faced Burnished ware" geïmporteerd. * **Overgang naar Halaf-periode:** Het aandeel coarse ware daalt tot 75%, aangevuld met 25% dunwandig, fijn aardewerk met beschilderingen die lijken op die van de Samarra-cultuur (zigzags, chevrons, banden). Dit ondersteunt de theorie van een geleidelijke lokale ontwikkeling van de Halafcultuur. * **Halaf-periode:** Fijn beschilderd aardewerk domineert, met bolvormige potten, kruiken en "husking trays", versierd met geometrische patronen en dierenmotieven. ### 1.7 Begraving Op Tell Sabi Abyad werden overledenen voornamelijk door inhumatie begraven in eenvoudige, ineengedoken houding op hun zij. Zowel kinder- als volwassenengraven zijn aangetroffen, meestal individueel, soms dubbelgraven. * **Levensverwachting:** De sterfteleeftijd was laag; bijna 30% van de kinderen stierf vóór hun eerste levensjaar, en driekwart van de volwassenen werd niet ouder dan dertig. * **Grafgiften:** Varieerden van eenvoudige potten tot luxe en prestigeobjecten. * **Rituele handelingen:** Brandstichting of schedelverwijdering benadrukken complexe sociale en rituele omgang met de dood. * **Specifieke vondsten:** * Tientallen kindergraven in Operation I, vaak met het hoofd naar het oosten en soms met grafgiften. * In gebouw V van de "Burnt Village" werden de skeletten van een man en vrouw gevonden in hurkhouding, omringd door kleifiguren met schapenschedels en rundshoorns, vermoedelijk rituele objecten. * Een T-vormig huis in Operation II werd intentioneel verbrand, wat leidde tot uitzonderlijke conservering. Hierin werd het graf van een jonge vrouw gevonden, mogelijk op het dak gelegd alvorens het gebouw in brand werd gestoken. Ze hield een gebroken halve stenen knotskop vast. * Meer dan tweehonderd graven in Operation III, voornamelijk volwassenen, in hurkhouding en NW–ZO georiënteerd. De rijkste graven, vaak van jonge vrouwen, bevatten meerdere luxe potten en soms stenen vaten. * Op Tell Sabi Abyad III werden twee kerkhoven gevonden: gewone graven en een "death pith" gevuld met as en skeletresten van meerdere individuen. De vondst van complete beschilderde Halaf-keramiek wijst op een vroege Halaf-datering rond 6000–5900 v.Chr. ### 1.8 Zegelafdrukken Ongeveer 300 zegelafdrukken op lemen klompjes uit de "Burnt Village" (rond 6000 v.Chr.) zijn uitzonderlijk goed bewaard gebleven door rituele verbranding. Ze werden gebruikt om kleine containers (keramiek, leren zakken, rieten manden) te verzegelen. * **Motieven:** 63% van de impressies toont motieven, waaronder steenbokken (27%), zigzaglijnen, driehoeken, antropomorfe figuren en planten/bomen. Deze symbolen hadden mogelijk een rituele betekenis. * **Functie:** De zegelafdrukken hadden voornamelijk administratieve functies voor het opslaan, registreren en beveiligen van goederen, aangetroffen in rechthoekige gebouwen die dienden als gemeenschappelijke magazijnen. Het gebruik van verschillende zegels in één ruimte duidt op specialisatie in dit vroege administratieve systeem. Meer dan 200 geopende zegelafdrukken in één kamer worden beschouwd als het oudste archief. * **Tokens:** Ongeveer 200 tokens, waarschijnlijk symbolische representaties van goederen, werden ook gevonden. Dit wijst op een geavanceerde sociale organisatie die verder ging dan huishoudniveau, zonder duidelijke elite. * **Ordehandhaving:** De zegelafdrukken waren waarschijnlijk een middel om orde te handhaven in een steeds complexere samenleving, met name door het reguleren van goederenopslag en -uitwisseling tussen nomadische en sedentaire groepen, wat conflicten kon voorkomen. * **Iconografie:** De symbolen, zoals de zigzaglijnen (slangen) en driehoeken (vogels), weerspiegelen mogelijk een voortzetting van oude neolithische beeldtradities met religieuze betekenis. --- # Architectuur en bouwstijlen De architectuur van Tell Sabi Abyad in het 6e millennium v.o.t. wordt gekenmerkt door een wisselwerking tussen ronde (tholoi) en rechthoekige structuren, waarbij hun functies evolueerden door de tijd heen. ### 2.1 De verschillende bouwvormen #### 2.1.1 Ronde structuren (tholoi) De circulaire gebouwen, bekend als tholoi, waren oorspronkelijk bedoeld voor begrafenissen. Vanaf ongeveer 6200 v.o.t. kregen ze echter ook dagelijkse functies, zoals voor het nuttigen van voedsel, dranken en sociale bijeenkomsten. Deze gebouwen kwamen voor in twee hoofdtypen: * **Circulaire structuren:** Volledig ronde gebouwen. * **Sleutelholvormige gebouwen:** Bestaande uit een ronde hoofdruimte met een aangebouwde rechthoekige voorruimte. De tholoi hadden doorgaans een diameter van 3 tot 5 meter en werden opgetrokken uit leemtichels, vaak geplaatst op stenen funderingen. De muren werden afgewerkt met leempleister en gips, wat bijdroeg aan de kenmerkende witte uitstraling van de gebouwen. #### 2.1.2 Rechthoekige structuren De rechthoekige gebouwen op Tell Sabi Abyad hadden een vergelijkbare constructie als de tholoi. Ze dienden voornamelijk als woningen of opslagplaatsen. Soms waren deze opslagruimtes dusdanig groot dat ze ook de bevoorrading van externe groepen konden faciliteren. #### 2.1.3 Toegang en daken De ingangen van zowel rechthoekige als circulaire structuren bevonden zich vaak aan de zuidkant. Sommige ingangen waren zeer klein, waardoor men moest kruipen om binnen te komen, terwijl andere gebouwen geen deuren hadden en enkel via het dak toegankelijk waren. De daken waren vermoedelijk plat en vervaardigd uit riet, hout en leem. ### 2.2 Ontwikkeling van de architectuur door de tijd #### 2.2.1 Pre-Halafperiode (circa 6500 – 6200 v.o.t.) In deze periode werden op de westelijke heuvels de oudste tholoi aangetroffen, gedateerd rond 6500/6400 v.Chr. Deze hadden dikke leemtichelmuren (40-50 cm) zonder funderingen. De onderste tichels werden versterkt met een extra mortellaag. De vloeren bestonden uit gladgestreken klei met toegevoegde potscherven voor versteviging. De functie van de tholoi was in deze fase voornamelijk ritueel. #### 2.2.2 Transitieperiode (circa 6200 – 6000/5900 v.o.t.) Rond 6200 v.o.t. voltrok zich een significante verandering. De tholoi namen een prominentere rol in het dagelijks leven in, terwijl de rechthoekige gebouwen voornamelijk werden gebruikt voor opslag en administratieve doeleinden. De tholoi werden talrijker en hun bouwstijl uniformer. In deze periode verschenen ook de sleutelholvormige tholoi. De overgang naar deze periode wordt mogelijk geassocieerd met een klimaatsverandering, waarbij het klimaat droger en kouder werd. #### 2.2.3 Halafperiode (circa 5950-5850 v.o.t.) Gedurende de vroege Halaf-periode domineerden de tholoi de architectuur, hoewel rechthoekige gebouwen nog steeds belangrijk bleven als opslag- en werkruimtes. In Operation I werd een monumentaal L-vormig rechthoekig gebouw met twintig kleine ruimtes aangetroffen. Dit gebouw had witgepleisterde muren, een stenen fundament en mogelijk een verdieping. Er omheen stonden kleinere tholoi en rechthoekige gebouwen, soms met rode pleisterlagen ter bescherming tegen vocht. #### 2.2.4 Laatste fase (na circa 5850 v.o.t.) Rond 5900 v.Chr. verloor het monumentale gebouw in Operation I zijn functie en werd het terrein ingericht als een open plein met kuilen, bassins en haarden. Rond 5850 v.Chr. werd het gebied definitief verlaten. In de late Halaf-periode bestonden de overblijfselen voornamelijk uit afval en kuilen, met sporadische verschijningen van tholoi op losse stenen fundamenten. ### 2.3 Indeling van de nederzetting Een typische nederzetting op Tell Sabi Abyad bestond uit rechthoekige gebouwen die dicht op elkaar stonden. Daaromheen bevonden zich tholoi en losstaande rechthoekige structuren. Naast gebouwen waren er ook open ruimtes, die enerzijds dienden als dumpplaats aan de rand van de nederzetting en anderzijds in het centrum gebruikt werden voor diverse dagelijkse activiteiten zoals koken, aardewerk produceren en dieren slachten. > **Tip:** De architectuur op Tell Sabi Abyad toont een duidelijke aanpassing aan veranderende sociale en ecologische omstandigheden, met een opmerkelijke evolutie in de functie van de tholoi. ### 2.4 Aardewerk Het aardewerk van Tell Sabi Abyad is van groot archeologisch belang, met de oudste lagen die aardewerk bevatten uit circa 6900–6800 v.o.t. Dit vroege, fijn gemineraliseerd aardewerk was soms beschilderd met eenvoudige motieven en verdween tijdelijk om rond 6200 v.o.t. opnieuw op te duiken. Vanaf circa 6700 v.o.t. domineerde grof, plantaardig-gehard aardewerk (coarse ware), dat ongeveer 95% van de vondsten uitmaakte. Luxe-import, zoals Dark Faced Burnished ware, was ook aanwezig. Tijdens de overgang naar de Halaf-periode nam het aandeel coarse ware af tot 75%, en werd 25% vervangen door dunwandig, fijn beschilderd aardewerk dat sterke gelijkenissen vertoonde met aardewerk uit de Samarra-cultuur. Dit wijst op een geleidelijke ontwikkeling van de Halaf-cultuur vanuit lokale tradities. In de Halaf-periode zelf domineerde het fijne beschilderde aardewerk, met bolvormige potten, kruiken en husking trays versierd met geometrische patronen en dierenmotieven. ### 2.5 Begravingen Op Tell Sabi Abyad werden overledenen voornamelijk begraven via inhumatie, in eenvoudige putten in ineengedoken houding, liggend op hun zij. Zowel kinder- als volwassenengraven zijn aangetroffen, meestal individueel, maar soms ook dubbelgraven. De sterfteleeftijd was laag, met een hoog percentage kindersterfte voor het eerste levensjaar en veel volwassenen die niet ouder werden dan dertig. Grafgiften varieerden van eenvoudige potten tot luxe en prestigeobjecten. Rituele handelingen zoals brandstichting of schedelverwijdering duiden op een complexe sociale en rituele omgang met de dood. In Operation I werden tientallen kindergraven gevonden, vaak met het hoofd naar het oosten gericht en soms met grafgiften. In gebouw V van de "Burnt Village" werden de skeletten van een man en vrouw van boven de dertig jaar aangetroffen, omringd door kleifiguren met schapenschedels en rundshoorns, vermoedelijk rituele objecten. Rond het einde van het zevende millennium v.Chr. werd een T-vormig huis intentioneel verbrand, wat resulteerde in een uitzonderlijke conservering. In dit gebouw werd het graf van een jonge vrouw van 14–20 jaar aangetroffen, liggend in hurkhouding, die een gebroken stenen knotskop vasthield, mogelijk een prestigeobject. Deze gebeurtenis suggereert dat het gebouw naast een administratieve of woonfunctie ook een rituele rol speelde. In Operation III werden meer dan tweehonderd graven gevonden, de meeste met grafgiften. De rijkste graven, vaak van jonge vrouwen, bevatten meerdere luxe potten en stenen vaten. Rituele handelingen zoals schedelverwijdering en rituele brandstichting benadrukken de complexe sociale en symbolische omgang met de dood. Op Tell Sabi Abyad III werden twee kerkhoven aangetroffen, waaronder een "death pith" gevuld met as en skeletresten van meerdere individuen. De vondst van complete beschilderde Halaf-keramiek duidt op een vroege Halaf-datering rond 6000–5900 v.Chr. ### 2.6 Zegelafdrukken Een van de meest significante vondsten op Tell Sabi Abyad I zijn de zegelafdrukken uit de "Burnt Village", gedateerd rond 6000 v.o.t. Door de vermoedelijke rituele verbranding van de site bleven deze uitzonderlijk goed bewaard. Ongeveer 300 impressies van zegels werden gevonden op lemen klompjes die dienden om kleine containers te verzegelen. De zegels zelf zijn niet teruggevonden, maar de impressies tonen een diversiteit aan patronen, wat wijst op het gebruik door tientallen tot honderden individuen. De kleine containers suggereerden dat de verzegelde inhoud voornamelijk luxegoederen betrof, terwijl gemeenschappelijke goederen zoals graan in andere ruimtes werden opgeslagen waarvoor geen deurzegels zijn aangetroffen. De zegelafdrukken hadden primair administratieve functies: ze dienden voor opslag, registratie en beveiliging van goederen. De vondst van meer dan 200 geopende zegelafdrukken in dezelfde kamer wordt beschouwd als het oudste archief. Samen met ongeveer 200 tokens, die waarschijnlijk als symbolische representaties van goederen dienden, wijzen deze vondsten op een zeer georganiseerde sociale structuur, die verder reikt dan het huishoudniveau, zonder dat er sprake is van een duidelijke elite. De zegelafdrukken waren mogelijk een middel om orde te handhaven in een steeds complexere samenleving, met name in de interactie tussen nomadische en sedentaire groepen. De iconografie van de zegels omvatte motieven als de steenbok, zigzaglijnen, driehoeken, antropomorfe figuren en planten of bomen. Deze symbolen zouden rituele betekenis kunnen hebben gehad en zetten een oude neolithische beeldtraditie voort. De zigzaglijnen en driehoeken kunnen geïnterpreteerd worden als slangen en vogels, dieren die in latere religies in de regio een belangrijke rol speelden. --- # Aardewerkvondsten en hun betekenis Aardewerkvondsten op Tell Sabi Abyad bieden cruciale inzichten in de culturele en technologische ontwikkelingen van de pre-Halaf tot de Halaf-periode, met name de overgang van mineraal-gehard naar fijn beschilderd aardewerk. ### 3.1 Vroegste aardewerk in Syrië De oudste lagen van Tell Sabi Abyad (circa 6900-6800 v.o.t.) hebben het vroegste aardewerk van Syrië opgeleverd. Dit betreft fijn mineraal-gehard aardewerk, dat soms versierd was met eenvoudige motieven. Dit type beschilderd aardewerk verdween tijdelijk om pas rond 6200 v.o.t. opnieuw te verschijnen. Rond 6700 v.o.t. werd grof, plantaardig-gehard aardewerk de dominante productiewijze, goed voor ongeveer 95% van de vondsten. Daarnaast werd sporadisch geïmporteerd "Dark Faced Burnished ware" aangetroffen. > **Tip:** De aanwezigheid van dit vroegste aardewerk op Tell Sabi Abyad is significant omdat het een vroeg stadium van keramische productie in de regio documenteert. ### 3.2 Overgang naar de Halaf-periode Tijdens de overgang naar de Halaf-periode nam het aandeel grof aardewerk af tot ongeveer 75%. Het overige 25% bestond uit dunwandig, fijn aardewerk met beschilderingen die sterk leken op die van de Samarra-cultuur. Deze kenmerken, zoals donkere verf in zigzaglijnen, chevrons en banden, wijzen op een geleidelijke ontwikkeling van de Halaf-cultuur uit lokale tradities, in plaats van een plotselinge invasie. ### 3.3 Dominantie van Halaf-aardewerk In de Halaf-periode zelf domineerde het fijne beschilderde aardewerk. Typische vormen waren bolvormige potten, kruiken en husking trays. Deze objecten waren rijkelijk versierd met geometrische patronen en afbeeldingen van dieren. > **Voorbeeld:** De gedetailleerde beschilderingen op het Halaf-aardewerk, met zowel abstracte als figuratieve motieven, bieden inzicht in de artistieke expressie en de symbolische wereld van de bewoners. ### 3.4 Betekenis van aardewerkvondsten De aardewerkvondsten op Tell Sabi Abyad zijn van onschatbare waarde voor het begrijpen van de culturele continuïteit en verandering in het Laat-Neolithicum en de vroege Halaf-periode. De evolutie van technieken, decoraties en vormen weerspiegelt economische, sociale en mogelijk ook rituele ontwikkelingen. De overgang van grof, functioneel aardewerk naar verfijnd, beschilderd aardewerk suggereert een toenemende specialisatie, welvaart en verfijning binnen de samenleving. De gelijkenis met Samarra-decoraties onderstreept tevens de onderlinge contacten en culturele uitwisseling in de regio. --- # Begravingsrituelen en sociale organisatie Dit thema onderzoekt de begrafenispraktijken op Tell Sabi Abyad, inclusief de methoden van inhumatie, de aard van grafgiften, en uitgevoerde rituele handelingen, met een focus op de mogelijke sociale en symbolische betekenissen daarvan binnen de gemeenschap. ### 4.1 Inhumatiepraktijken op Tell Sabi Abyad Op Tell Sabi Abyad werden overledenen overwegend begraven middels inhumatie. Dit hield in dat lichamen in eenvoudige putten werden geplaatst, doorgaans in een ineengedoken of gehurkte houding, liggend op hun linker- of rechterzij. Zowel graven van kinderen als volwassenen zijn aangetroffen. Over het algemeen werden individuen afzonderlijk begraven, hoewel er ook gevallen van dubbelgraven voorkwamen. #### 4.1.1 Kenmerken van graven De sterfteleeftijd op Tell Sabi Abyad lag relatief laag. Bijna dertig procent van de kinderen overleed vóór hun eerste levensjaar. Een aanzienlijk deel van de volwassenen, wel driekwart, bereikte niet de leeftijd van dertig jaar. Het merendeel van de teruggevonden volwassen skeletten behoorde tot vrouwen. Dit resultaat dient echter kritisch te worden geïnterpreteerd, aangezien het niet altijd mogelijk was om het geslacht van alle skeletten met zekerheid vast te stellen. Er is gesuggereerd dat mannen mogelijk andere begrafenisrituelen ondergingen. #### 4.1.2 Locatie en datering van graven In Operation I, specifiek in de zuidoostelijke sector van de site, werden tientallen kindergraven opgegraven. Deze lichamen lagen in ondiepe kuilen, waarbij het hoofd meestal naar het oosten gericht was. Soms werden grafgiften, zoals potten of persoonlijke objecten, meegegeven. Een bijzonder geval deed zich voor in gebouw V van de "Burnt Village". Hier werden de lichamen van een man en een vrouw, beiden boven de dertig jaar oud, aangetroffen in een hurkhouding tegenover elkaar. Om hen heen lagen kleifiguren met schapenschedels en rundshoornen, die waarschijnlijk rituele objecten vertegenwoordigden en duidden op een symbolische omgang met de dood. Rond het einde van het zevende millennium voor het begin van de jaartelling werd in Tell Sabi Abyad een T-vormig huis met opzet verbrand. Deze intentionele verbranding zorgde voor een uitzonderlijk goede conservering van de overblijfselen. De hitte die nodig was voor deze verbranding suggereert dat het vuur werd aangewakkerd met extra verbrandingsmateriaal. In kamer 8 van dit gebouw, onderdeel van Operation II, werd het graf van een jonge vrouw tussen de 14 en 20 jaar oud gevonden. Dit individu lag op de vloer, dus niet ingegraven. Het is ook mogelijk dat ze bij haar dood op het dak werd gelegd, het gebouw vervolgens in brand werd gestoken, en zij naar beneden viel. Ze lag in hurkhouding op haar linkerzijde met het hoofd naar het oosten, terwijl ze een halve stenen knotskop vasthield – een prestigeobject dat bewust was gebroken. In Operation III, in de noordwestelijke sector, werden meer dan tweehonderd graven aangetroffen, voornamelijk van volwassenen, maar ook enkele van kinderen. De meeste lichamen bevonden zich in kuilen tot één meter diepte, in hurkhouding en georiënteerd van noordwest naar zuidoost. Dubbelgraven en afwijkende posities kwamen voor, zoals een vrouw in rugligging met potten en een schaaphoorn over haar onderlichaam. Op Tell Sabi Abyad III, een kleinere heuvel, werden tijdens opgravingen in 2010 twee kerkhoven ontdekt. Eén kerkhof bevatte reguliere graven, vergelijkbaar met die in Operation III. Het andere kerkhof bestond uit zogenaamde "death pits" van ongeveer vier meter breed en één meter diep, gevuld met as en skeletresten van meerdere individuen, zowel kinderen als volwassenen. > **Tip:** De analyse van de sterfteleeftijd en de genderverdeling in graven kan inzicht bieden in sociale structuren, gezondheidspraktijken en mogelijk ongelijke behandeling binnen de gemeenschap. ### 4.2 Grafgiften en rituele handelingen Grafgiften op Tell Sabi Abyad varieerden van eenvoudige potten tot meer luxueuze voorwerpen en prestigeobjecten. Rituele handelingen, zoals brandstichting of schedelverwijdering, onderstrepen de complexe sociale en rituele omgang met de dood in deze periode. #### 4.2.1 Variëteit aan grafgiften Ongeveer de helft van de volwassenengraven bevatte grafgiften. Deze varieerden van simpele aardewerken vaten tot luxe voorwerpen. De rijkste graven, vaak toebehorend aan jonge vrouwen van 20 tot 24 jaar oud, bevatten meerdere luxe potten en soms stenen vaten. #### 4.2.2 Symbolische betekenis van rituelen Rituele handelingen zoals schedelverwijdering en rituele brandstichting wijzen op een complexe sociale en symbolische omgang met de dood. De vondst van complete beschilderde Halaf-keramiek in de "death pits" op Tell Sabi Abyad III duidt op een vroege Halaf-datering rond 6000 tot 5900 voor het begin van de jaartelling. In het gebouw V van de "Burnt Village" werden rondom de man en vrouw kleifiguren met schapenschedels en rundshoornen aangetroffen, wat duidt op een symbolische omgang met de dood. Het gebouw waarin het graf van de jonge vrouw uit Operation II werd gevonden, kreeg door de brandstichting mogelijk naast een administratieve of woonfunctie ook een rituele functie. > **Example:** De vondst van een gebroken halve stenen knotskop bij de jonge vrouw in Operation II kan duiden op een symbolische vernietiging van macht of status bij haar overlijden, of op een ritueel dat de overgang naar het hiernamaals markeert. ### 4.3 Sociale organisatie en symbolische systemen De analyse van begrafenispraktijken, grafgiften en de context van de vondsten draagt bij aan het begrip van de sociale organisatie en de symbolische systemen op Tell Sabi Abyad. #### 4.3.1 Zegelafdrukken en administratie Een van de meest significante vondsten op Tell Sabi Abyad I zijn de zegelafdrukken uit de "Burnt Village", daterend van rond 6000 voor het begin van de jaartelling. Door de vermoedelijke rituele verbranding van de site bleven deze uitzonderlijk goed bewaard. Ongeveer 300 impressies van zegels, aangebracht op lemen klompjes die gebruikt werden om kleine containers te verzegelen, zijn gevonden. De zegels zelf zijn niet teruggevonden. De motieven op 63% van de impressies omvatten diverse patronen, wat wijst op mogelijk zestig tot zeventig verschillende zegels. De kleine containers waarin de zegels werden gebruikt, suggereren dat het primair om luxegoederen ging. Gemeenschappelijke goederen zoals graan werden in andere ruimtes opgeslagen, waarvoor echter geen deurzegels of dergelijke zijn aangetroffen. De zegelafdrukken vervulden voornamelijk administratieve functies: ze dienden voor het opslaan, registreren en beveiligen van goederen. Ze werden aangetroffen in rechthoekige gebouwen, die waarschijnlijk fungeerden als gemeenschappelijke magazijnen. Het gebruik van diverse zegels in één ruimte duidt op specialisatie binnen dit vroege administratieve systeem. De zegelafdrukken dienden ook als geheugenhulpmiddel, om bij te houden wie wat leverde of controleerde. Meer dan 200 geopende zegelafdrukken werden bewaard in dezelfde kamer, wat kan worden beschouwd als het oudste archief. Daarnaast werden ongeveer 200 tokens gevonden, die waarschijnlijk als symbolische representaties van goederen dienden. Al deze vondsten wijzen op een geavanceerde sociale organisatie die verder ging dan het huishoudniveau, zonder dat er sprake was van een duidelijke elite op de site. De zegelafdrukken fungeerden waarschijnlijk als een middel om de orde te handhaven in een steeds complexer wordende samenleving, met name waar nomadische groepen hun goederen opsloegen en soms samenleefden met sedentaire groepen. Dit administratieve systeem zou conflicten rond goederen hebben helpen voorkomen. #### 4.3.2 Iconografie en symboliek De iconografie van de zegels omvatte motieven als de steenbok (27%), zigzaglijnen, driehoeken, antropomorfe figuren en planten of bomen. Deze symbolen hadden mogelijk een rituele betekenis, een hypothese die wordt versterkt door de vondst van figurines in dezelfde context als de zegelafdrukken. Deze motieven tonen een voortzetting van een oude neolithische beeldtraditie. Zigzaglijnen kunnen worden geïnterpreteerd als slangen, en driehoeken als vogels. Dit zijn dieren die veelvuldig voorkomen in zowel oudere als recentere religies in de regio. > **Tip:** De bestudering van de iconografie op zegels kan inzicht bieden in de mythologie, religieuze overtuigingen en de symbolische wereld van de gemeenschap. #### 4.3.3 Verband tussen architectuur en sociale praktijken De architectuur van Tell Sabi Abyad, met zowel ronde (tholoi) als rechthoekige structuren, weerspiegelt de dynamiek van het dagelijks leven en de sociale organisatie. De aanvankelijke rituele functie van de tholoi, die later ook voor dagelijkse activiteiten werden gebruikt, toont een flexibiliteit in de functies van gebouwen over tijd. De mogelijkheid van opslag in rechthoekige gebouwen voor externe groepen, zoals gesuggereerd door de vondst van grote opslagruimtes, wijst op een vorm van sociaal-economische uitwisseling en mogelijk een gedeeld beheer van middelen. De aanwezigheid van het zogenaamde "oudste archief" van zegelafdrukken in een administratieve context, tezamen met tokens, onderstreept een georganiseerde maatschappij die in staat was tot complexe registratie en beheer. --- # Zegelafdrukken en administratieve systemen De vondst van zegelafdrukken en tokens op Tell Sabi Abyad, met name uit de "Burnt Village" rond 6000 v.o.t., duidt op een complex administratief systeem dat diende voor het beheren, registreren en beveiligen van goederen, mogelijk zelfs als een vorm van het oudste archief, en speelde een cruciale rol in het handhaven van orde in een steeds complexere samenleving. ### 5.1 Vondsten en conservering Op Tell Sabi Abyad I, in de zogenaamde "Burnt Village" (gedateerd rond 6000 v.o.t.), zijn uitzonderlijk goed bewaarde zegelafdrukken aangetroffen. Deze conservering wordt toegeschreven aan de vermoedelijke rituele verbranding van de site. In totaal zijn er circa 300 impressies van zegels gevonden. Deze impressies zijn aangebracht op klompjes klei die werden gebruikt om kleine containers, zoals aardewerk, leren zakken of rieten manden (ongeveer 10 cm diameter), te verzegelen. De indrukken op de onderkant van de kleiklompjes bevestigen dit gebruik. De zegels zelf zijn niet teruggevonden. Van de gevonden impressies draagt 63% een motief, met een totaal van 27 verschillende patronen, wat wijst op het bestaan van ongeveer 67 verschillende zegels. Dit impliceert dat tientallen tot honderden individuen deze zegels gebruikten. > **Tip:** De uitzonderlijke conservering door de brand is cruciaal voor het begrijpen van de administratieve praktijken in deze vroege periode. ### 5.2 Gebruik en functie van zegelafdrukken De kleine omvang van de verzegelde containers suggereert dat het voornamelijk om luxegoederen ging. Goederen voor algemeen gebruik, zoals graan, werden vermoedelijk in andere ruimtes opgeslagen, waarvoor echter geen deurzegels of vergelijkbare administratieve markeringen zijn aangetroffen. De zegelafdrukken vervulden voornamelijk administratieve functies: ze dienden voor het opslaan, registreren en beveiligen van goederen. Deze vondsten zijn gedaan in de rechthoekige gebouwen, die waarschijnlijk dienst deden als gemeenschappelijke magazijnen. Het gelijktijdig aantreffen van verschillende zegelafdrukken binnen dezelfde ruimte duidt op een zekere specialisatie binnen dit vroege administratieve systeem. De zegelafdrukken functioneerden ook als geheugenhulpmiddel, om te noteren wie welke goederen leverde of controleerde. Meer dan 200 geopende zegelafdrukken werden zelfs in dezelfde kamer bewaard, wat kan wijzen op het vroegste bekende archief. > **Tip:** Het onderscheid tussen de verzegeling van luxegoederen en de opslag van bulkgoederen is belangrijk voor het interpreteren van de economische en sociale organisatie. ### 5.3 Tokens en het bredere administratieve systeem Naast de zegelafdrukken werden er ook ongeveer 200 tokens gevonden. Deze tokens dienden waarschijnlijk als symbolische representaties van goederen. De combinatie van zegelafdrukken en tokens wijst op een zeer georganiseerde samenleving, die verder reikte dan het niveau van individuele huishoudens, ondanks de afwezigheid van een duidelijke elite op de site. ### 5.4 Rol in sociale organisatie en ordehandhaving Het administratieve systeem, bestaande uit zegelafdrukken en tokens, wordt geïnterpreteerd als een middel om de orde te handhaven in een steeds complexer wordende samenleving. Dit was met name relevant in een context waar mogelijk nomadische groepen hun goederen opsloegen en soms samenleefden met sedentaire groepen. Door dit administratieve systeem konden conflicten rond goederen worden voorkomen. ### 5.5 Iconografie van de zegels De iconografie van de zegels omvat diverse motieven. De meest voorkomende zijn de steenbok (27% van de impressies), zigzaglijnen, driehoeken, antropomorfe figuren en afbeeldingen van planten of bomen. Deze symbolen hebben mogelijk een rituele betekenis, wat wordt ondersteund door de vondst van figurines in dezelfde context als de zegelafdrukken. De iconografie toont een voortzetting van oude neolithische beeldtradities. Zigzaglijnen kunnen worden geïnterpreteerd als slangen, en driehoeken als vogels. Dit zijn dieren die frequent voorkomen in zowel oudere als recentere religies in de regio, wat de mogelijke rituele betekenis van deze symbolen onderstreept. > **Tip:** De iconografie van de zegels biedt niet alleen inzicht in de administratieve praktijken, maar ook in de symbolische en religieuze wereld van de gemeenschap. ### 5.6 Het oudste archief? De vondst van meer dan 200 geopende zegelafdrukken, bewaard in dezelfde kamer, wordt door sommigen beschouwd als een aanwijzing voor het oudste bekende archief. Dit suggereert een systematische opslag en documentatie van informatie die verder ging dan de directe behoefte. Dit wijst op een geavanceerd niveau van informatiebeheer binnen de gemeenschap. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Laat-Neolithicum | Een periode in de prehistorie die wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, veeteelt en de eerste permanente nederzettingen, en die in Syrië ongeveer van 7000 tot 5300 v.Chr. loopt. | | Halafcultuur | Een archeologische cultuur uit het vroege Neolithicum in Noord-Syrië en Zuidoost-Turkije, bekend om zijn fijn beschilderd aardewerk met geometrische en dierlijke motieven en kleine, egalitaire dorpen. | | Tells | Kunstmatige heuvels die ontstaan door de opeenstapeling van afval en bouwresten van opeenvolgende nederzettingen op dezelfde locatie over lange perioden. | | Balikh vallei | Een rivierdal in Noord-Syrië, gelegen ten oosten van de Eufraat, waar archeologische vindplaatsen zoals Tell Sabi Abyad zich bevinden en die belangrijk was voor de vroege bewoning en de ontwikkeling van culturen. | | Tholoi | Ronde of sleutelholvormige gebouwen uit de neolithische periode op Tell Sabi Abyad, die oorspronkelijk werden gebruikt voor begrafenissen maar later ook voor dagelijkse activiteiten. | | Rechthoekige structuren | Gebouwen met een rechthoekige plattegrond die op Tell Sabi Abyad zowel als woning als opslagplaats dienden, vaak dicht op elkaar geplaatst in nederzettingen. | | PPNB | Pre-Pottery Neolithic B, een periode in het Neolithicum die voorafgaat aan de ontwikkeling van aardewerk, gekenmerkt door permanente nederzettingen en vroege landbouw. | | Initial Pottery Neolithic | Een vroege fase van het Keramisch Neolithicum, waarin aardewerk begint te verschijnen en te worden gebruikt voor opslag en kookgerei. | | Coarse ware | Grof, plantaardig-gehard aardewerk dat een groot deel van de aardewerkvondsten uitmaakt in bepaalde perioden van Tell Sabi Abyad, in contrast met fijner aardewerk. | | Dark Faced Burnished ware | Een type aardewerk dat kenmerkend is voor bepaalde perioden en regio's, en dat wordt gekenmerkt door een donkere kleur en een gladde, gepolijste afwerking. | | Inhumatie | Een begrafenisritueel waarbij lichamen worden begraven in de grond, in tegenstelling tot crematie of andere vormen van lijkbezorging. | | Grafgiften | Voorwerpen die samen met een overledene worden begraven, zoals aardewerk, gereedschap of sieraden, die dienden ter ondersteuning in het hiernamaals of als teken van status. | | Zegelafdrukken | Impressies die gemaakt zijn met zegels op zachte materialen zoals klei, gebruikt om containers te verzegelen, te registreren en te beveiligen, en die duiden op vroege administratieve systemen. | | Tokens | Kleine objecten, vaak van klei, die als symbolische representaties van goederen of aantallen dienden in vroege administratieve en economische systemen. | | Death pith | Een grote kuil of put gevuld met as en de skeletresten van meerdere individuen, zowel kinderen als volwassenen, wat duidt op gemeenschappelijke of secundaire begrafenispraktijken. |

# Geschiedenis en periodes van Susa Susa is een stad met een rijke en complexe geschiedenis, die duizenden jaren beslaat en een belangrijke rol heeft gespeeld in de politieke, economische en culturele ontwikkeling van het oude Nabije Oosten. ## 1. Naam, ligging en archeologische geschiedenis ### 1.1 Naam en historische vermeldingen De oorspronkelijke naam van de stad was de Elamitische vorm *Šuša*, uitgesproken als Sjoesja. In het Hebreeuws werd dit *Sjoesjan*. Hedendaags heet de plek in Iran *Shush*, maar in archeologische kringen blijft *Susa* gangbaar. Deze namen zijn terug te vinden in diverse teksten, waaronder diplomatische en handelscorrespondenties, jaarlijsten en mythologische verhalen uit de 4e millennium v.Chr., alsook in Bijbelse boeken zoals Esther, Ezra, Nehemia en Daniel. ### 1.2 Ligging en klimaat Susa ligt in het zuidwesten van Iran, in de historische regio Elam, nabij de grens met Mesopotamië. De stad bevindt zich in de vlakte Susiana, tussen de rivieren Karkheh en Dez, aan de voet van het Zagrosgebergte. Het klimaat is dat van een warm steppegebied met zeer hete zomers, waardoor landbouw afhankelijk was van irrigatie. Oude pollen- en sedimentonderzoeken wijzen erop dat het gebied rond de stichting van de stad vochtiger en groener was. ### 1.3 Opgravingsgeschiedenis De site werd in de 19e eeuw herontdekt door archeologen als Henry Rawlinson en Austen Henry Layard. William Loftus voerde in 1851 de eerste archeologische proefopgravingen uit en identificeerde de locatie definitief als Susa. Vanaf het einde van de 19e en begin 20e eeuw waren Franse archeologen, zoals Jeanne en Marcel Dieulafoy en met name Jacques de Morgan, dominant in grootschalige opgravingen. In de 20e en 21e eeuw zetten Franse teams en Iraanse organisaties het onderzoek voort. ## 2. Historische periodes van Susa ### 2.1 Susa I (circa 4200-3800 v.Chr.) Deze periode kenmerkt zich door Ubaid invloeden en een gelijktijdige stichting van de stad met het verlaten van nabijgelegen dorpen. Susa fungeerde als politiek en/of religieus centrum. Er zijn twee bewoningsgebieden bekend: de Apadana-tel en de Acropolis-tel. Het aardewerk uit deze periode, de "eerste stijl", omvat veelvoorkomende drinkbekers, serveerschalen en kleine kruiken, wat duidt op de consumptie van drie essentiële voedselsoorten. Rijkere graven bevatten koperen voorwerpen en talrijke zegelafdrukken met complexe, vaak mythologische of rituele scènes. ### 2.2 Susa II (circa 3800-3100 v.Chr.) Deze periode vertoont sterke invloeden van de Urukcultuur, inclusief de overname van de staatsapparatuur: proto-schrift, cilinderzegels met Sumerische motieven en monumentale architectuur. Susa kan vanaf nu als een staat of "proto-staat" worden beschouwd. De bewoning kende aanvankelijk een krimp rond de Akropolis, maar breidde zich later uit, mogelijk tot wel 25 hectare, inclusief de Ville Royale en het Donjon. De keramiek werd minimalistisch met massale productie van onbeschilderd aardewerk. Cilinderzegels vervingen stempelzegels, en de glyptiek toonde voornamelijk scènes uit het dagelijks leven. ### 2.3 Susa III / Proto-Elamitische periode (circa 3100-2700 v.Chr.) Susa was het centrum van de Elamitische beschaving en behield haar status als commercieel en cultureel knooppunt dankzij de verbindingen tussen Iran en Mesopotamië. De eerste proto-Elamitische tabletten, waarvan de taal nog niet volledig is ontcijferd, werden teruggevonden. Deze periode zag een ontwikkeling van geavanceerd vakmanschap, met name in bronzen wapens en metalen beeldjes. De kunst werd gedomineerd door cilinderzegelafdrukken, waarbij dieren de mens als hoofdonderwerp vervingen. ### 2.4 Elamitische heerschappij en Oud-Elamitische periode (circa 2700-1500 v.Chr.) Susa was de hoofdstad van de staat Susiana, wiens heerschappij wisselde tussen Elam, Sumer en Akkad. Tijdens Elamitische monarchieën werden rijke materialen naar Susa gebracht door plunderingen. Het gebruik van de Elamitische taal werd voor het eerst in teksten bevestigd. In 2340 v.Chr. werd Susa veroverd door Sargon van Akkad. Het aardewerk kende de "tweede stijl" en brons verving koper. Rond 2100 v.Chr. kwam gouverneur Kutik-Inshushinak in opstand, verenigde gebieden en riep zich uit tot koning van Elam en Awan. Zijn inscripties waren in het Akkadisch en Lineair Elamitisch. Na zijn nederlaag tegen Ur, viel Susa onder de heerschappij van Simanshki, waarna Elam Susa opnieuw regeerde. Sporen van verwoesting zijn uit deze periode zichtbaar. Vanaf 1900 v.Chr. volgde de Sukkalmah-dynastie, met heersers die de titel "grote regent" droegen. Het bewoningsgebied groeide aanzienlijk, en Susa bleef een belangrijk handelscentrum, met name voor de tinhandel. Leercentra voor het onderwijs in Akkadisch en Sumerisch bestonden, zoals blijkt uit schooltabletten. Gegoten terracotta beeldjes en plaquettes floreerden, en er werden voorwerpen uit de Indusbeschaving gevonden. ### 2.5 Midden-Elamitische periode (circa 1500-1100 v.Chr.) Deze periode begon met de Anshanitische dynastieën, die de Elamitische taal, cultuur en pantheon omarmden. Susa bleef de hoofdstad. Weinig bouwwerken uit deze periode zijn bewaard gebleven door latere bouwwerkzaamheden. De terracottakunst bleef wijdverspreid. Onder de Shutrukid-dynastie bereikte Elam politieke hoogtepunten, met expedities die veel Mesopotamische werken naar Susa brachten. Deze welvaart eindigde met de nederlaag tegen de Babylonische koning Nebukadnezar I, waarna Elam en Susa in een obscure periode van bijna vier eeuwen vervielen. ### 2.6 Neo-Elamitische periode (circa 1100-540 v.Chr.) Als gevolg van de vorige ondergang kende Susa een bevolkingsafname. Vanaf de 8e eeuw v.Chr. was er sprake van herstel. Cilinderzegelafdrukken toonden een evolutie in de kunst, met jachtscènes die beweging vertoonden. Vanaf het einde van de 9e eeuw v.Chr. werd Elam opnieuw een factor in Mesopotamische bronnen als tegenstander van de Assyriërs. In 647 v.Chr. werd Susa ingenomen en verwoest door Assurbanipal, hoewel dit niet het einde van de stad betekende, gezien de continuïteit in de materiële cultuur. ### 2.7 Latere Achaemenidische periode (vanaf circa 540 v.Chr.) In 540 v.Chr. werd Susiana ingenomen door Cyrus II, waarna de stad onder Achaemenidische controle kwam. Susa was aanvankelijk de hoofdstad van de satrapie Elam. Darius de Grote initieerde een grootschalig bouwprogramma, waaronder een paleis op de Apadana-tel. Artaxerxes II verbouwde dit paleis en bouwde een nieuw paleis aan de oevers van de Chaour. Er wordt gesuggereerd dat er zich in het gebied van de donjon nog een ander Achaemenidisch paleis bevond. Ondanks haar rol als koninklijke residentie, onderging Susa waarschijnlijk geen significante stedelijke ontwikkeling en bleef de bevolking klein. Na de val van het Achaemenidische Rijk (circa 330 v.Chr.) verloor Susa haar status en werd een provinciestad van gering politiek belang, geïntegreerd in opeenvolgende rijken. Archeologisch onderzoek naar deze latere periodes is minder uitgebreid, maar er werden nog steeds grote hoeveelheden objecten gevonden. ## 3. Handel en economische rol Vanaf het 3e millennium v.Chr. ontwikkelde Susa zich tot een belangrijk regionaal handelscentrum, strategisch gelegen aan handelsroutes over het Zagrosgebergte. De stad onderhield intensieve contacten met Mesopotamië, Anatolië en de Indusvallei, wat blijkt uit handelsbewijzen zoals cilindervormige zegels, exotische materialen (alabaster, metalen) en administratieve teksten. Tijdens de Achaemenidische periode (6e-4e eeuw v.Chr.) fungeerde Susa als administratief centrum en winterresidentie van de Perzische koningen, een knooppunt voor de ontvangst van grondstoffen en luxeproducten uit het hele rijk. ## 4. Religie Susa kende religieuze invloeden uit diverse regio's, maar de lokale traditie bleef sterk Elamitisch. De belangrijkste godheid was *Inshushinak*, "Heer van Susa", wiens grote tempel op de Akropolis stond, het religieuze hart van de stad. Andere belangrijke godheden waren onder meer Nanaya, Ninhursag, Kiririsha, Napirisha en Ishtar. Op de Akropolis bevonden zich tevens een ziggurat, heilige bossen en grafcomplexen. In de Hellenistische periode verdwenen veel Elamitische culten, terwijl de Mesopotamische godin Nanaya een prominentere rol kreeg. ### 4.1 De Akropolis De Akropolis was het religieuze centrum van Susa en bevatte de hoofdtempel van Inshushinak, een ziggurat, tempels voor andere goden, heilige bossen, grafcomplexen en terrassen. Informatie hierover is voornamelijk afkomstig uit inscripties op de funderingen van gebouwen. ### 4.2 Chogha Zanbil Ongeveer 30 km ten zuidoosten van Susa bevindt zich het indrukwekkende religieuze complex Chogha Zanbil, gebouwd in de 13e eeuw v.Chr. door koning Untash-Napirisha. De ziggurat van Chogha Zanbil is de best bewaarde ter wereld en was omringd door tempels en omwallingen. ## 5. Architectuur Susa was ingedeeld in drie hoofd zones: de Acropolis (religieus centrum), de Apadana (paleisdistrict) en de Ville Royale (residentiële en bestuurlijke zone). ### 5.1 De Akropolis De Akropolis bevatte tempels, een ziggurat, terrassen, galerijen en poorten versierd met geglazuurde bakstenen. Archeologen vonden hier de meeste monumentale vondsten, waaronder oorlogsbuit uit Mesopotamië. ### 5.2 Ville Royale In de Ville Royale werden Elamitische grafheuvels ontdekt met resten van huizen en tempels. De Akropolis- en Apadana-heuvels waren belangrijke locaties voor religieuze bouwwerken tijdens de Midden-Elamitische periode. ### 5.3 Royal Palace (Achaemenidische periode) Het belangrijkste monument uit de Achaemenidische periode is het paleis van Darius I, gebouwd op een groot kunstmatig terras, de "Apadana Terras". Dit paleis bestond uit meerdere binnenplaatsen, een woongedeelte voor de koning, opslagruimtes, kantoren en appartementen voor de koninklijke echtgenotes. De Apadana zelf diende als koninklijke audiëntiezaal. Het paleis is bekend om zijn geglazuurde bakstenen friezen, waaronder het "Leeuwenfries" en het "boogschuttersfries". ## 6. Belangrijke vondsten * **Stèle van Naram-Sin:** Een beroemd kunstwerk uit circa 2250 v.Chr., door de Elieten als oorlogsbuit naar Susa gebracht. Het toont koning Naram-Sin tijdens een overwinning. * **Kudurru-stenen:** Mesopotamische grens- en schenkingstenen, vaak met godenafbeeldingen, ook meegenomen als oorlogsbuit. * **Obelisk van Manishtushu:** Een 2,6 meter hoge inscriptie van een Akkadische koning, gebracht als oorlogsbuit, met vermeldingen van militaire successen en religieuze offers. * **Codex van Hammurabi:** Een belangrijke juridische tekst uit de oudheid, door koning Shutruk-Nahhunte in de 12e eeuw v.Chr. uit Babylon naar Susa gebracht. De basaltstele toont Hammurabi voor de zonnegod Shamash. ## 7. Materiële cultuur ### 7.1 Terracotta beeldjes Terracotta beeldjes, gevonden in bijna alle lagen van de stad, variëren van slanke figuren met weinig detail (mogelijk ritueel) tot voluptueuze vrouwelijke figuren die vruchtbaarheid symboliseren. ### 7.2 Keramiek De Susa I-keramiek (4200-3700 v.Chr.) staat bekend om zijn dunne wanden en verfijnde zwartbruine motieven van dieren en geometrie. Door de eeuwen heen produceerde Susa een grote verscheidenheid aan kookpotten, voorraadvaten, rituele bekers en handelsamforen. ### 7.3 Metaalbewerking Susa was een producent van metalen wapens, sieraden, rituele objecten en standbeelden. Het standbeeld van koningin Napir-Asu, gegoten uit brons, is met zijn 1,7 meter hoogte en circa 1750 kg gewicht een indrukwekkend voorbeeld. ## 8. Grafcultus Dodencultussen in Susa varieerden van intramurale begrafenissen onder woningen of binnenplaatsen, in gewelfde bakstenen graven, individueel in potten, onder terracotta kuipen of in simpele kuilen. Luxueuze woningen waren vaak niet geassocieerd met begrafenissen, wat wijst op begraven in necropolissen elders. Er zijn grafteksten gevonden die wijzen op een geloof in een oordeel na de dood, uitgevoerd door de god Inshushinak. ### 8.1 Achaemenidische graftombe op de Akropolis Een belangrijke vondst uit de Achaemenidische periode is een graftombe op de Akropolis, met vakmanschap in keramische vaten als offers. Deze vaten tonen stilistische variatie en individualiteit in hun motieven, wat suggereert dat ze op maat gemaakt werden voor de elite. De typische vaten – drinkbeker, serveerschaal en kruik – duiden op het belang van drie voedselsoorten, ook voor het hiernamaals. Naast keramiek werden er ook koperen "bijlen" en koperen schijven gevonden, mogelijk gebruikt in religieuze ceremonies. ### 8.2 Proto-Elamitische grafgiften Grafgiften uit de Proto-Elamitische periode omvatten geglazuurde kralen, sieraden en cilinderzegels. In de latere perioden verschenen kleine geglazuurde vaten, dierenbeeldjes en antropomorfe figuren. Beschilderde hoofden van ongebakken klei, vaak met bitumen of terracotta ogen, werden in bepaalde graven geplaatst, wat een uniek begrafenisritueel voor Susa vertegenwoordigt. ## 9. Susa vandaag Het oude centrum van Susa is tegenwoordig onbewoond; de moderne stad Shush ligt ten westen en noorden van de historische ruïnes. De economie van de stad is sterk afhankelijk van religieuze bedevaarten en toerisme. Het Susa Museum toont archeologische vondsten. In 2015 werd Susa door UNESCO op de lijst van werelderfgoed geplaatst. --- # Archeologie en architectuur van Susa Susa was een van de meest invloedrijke steden van het oude Nabije Oosten, met een rijke geschiedenis die teruggaat tot het 4e millennium v.Chr., gekenmerkt door voortdurende bewoning, architecturale ontwikkelingen en een cruciale rol in handel en religie. ### 2.1 Opgravingsgeschiedenis en identificatie De archeologische interesse in Susa begon in de 19e eeuw, met pioniers zoals Henry Rawlinson en Austen Henry Layard. William Loftus voerde in 1851 de eerste systematische opgravingen uit, waarmee de locatie definitief werd geïdentificeerd als het Bijbelse Susa. Vanaf het einde van de 19e eeuw namen Franse archeologen, waaronder Jacques de Morgan, de leiding in grootschalige opgravingen. Dit onderzoek werd in de 20e en 21e eeuw voortgezet door Franse teams en Iraanse organisaties. ### 2.2 Periodes en stedelijke ontwikkeling Susa kende een lange en complexe bewoningsgeschiedenis, onderverdeeld in diverse periodes: * **Susa I (4200-3800 v.Chr.):** Gekenmerkt door Ubaid-invloeden en de status van politieke en/of religieuze hoofdstad. De stad bestond uit twee bewoningsgebieden: de Apadana-tel en de Acropolis-tel. Het aardewerk van deze periode, bekend als de “eerste stijl”, omvatte veelvoorkomende vormen zoals drinkbekers, serveerschalen en kleine kruiken, wat duidt op een belang van specifieke voedselconsumptie. Rijke graven bevatten koperen voorwerpen en zegelafdrukken met complexe, vaak mythologische scènes. * **Susa II (3800-3100 v.Chr.):** Deze periode werd beïnvloed door de Uruk-cultuur, met de overname van een staatsapparaat, proto-schrift, cilinderzegels met Sumerische motieven en monumentale architectuur. Susa evolueerde tot een staat of “proto-staat”. Hoewel de Akropolis aanvankelijk kromp, breidde de bewoning zich uit naar onder andere de Ville Royale en het Donjon. De keramiek werd minimalistisch en massaal geproduceerd, en de cilinderzegel verving de stempelzegel. * **Susa III / Proto-Elamitische periode (3100-2700 v.Chr.):** Susa was het centrum van de Elamitische beschaving en behield zijn status als commercieel en cultureel knooppunt. De eerste proto-Elamitische tabletten werden gevonden, hoewel de taal nog niet volledig ontcijferd is. Deze periode zag geavanceerd vakmanschap, met name in bronzen wapens en metalen beeldjes. Cilinderzegelafdrukken met dieren als hoofdonderwerp waren kenmerkend. * **Elamieten / Old Elamite period (2700-1500 v.Chr.):** Susa fungeerde als hoofdstad van Susiana, met wisselende heerschappij tussen Elam, Sumer en Akkad. Koning Sargon van Akkad veroverde Susa in 2340 v.Chr. Het aardewerk kenmerkte zich door de “tweede stijl”, en brons verving koper. Gouverneur Kutik-Inshushinak kwam in opstand en riep zich uit tot koning van Elam en Awan, en beschermde de Elamitische kunst. Na zijn nederlaag viel Susa onder de Derde Dynastie van Ur en later onder de Simanshki-confederatie, om vervolgens weer door Elam geregeerd te worden. Vanaf 1900 v.Chr. volgde de Sukkalmah-dynastie, met een aanzienlijke groei van de stad tot circa 85 hectare en de ontwikkeling van nieuwe woonwijken in de Ville Royale. Susa bleef een belangrijk handelscentrum, met name voor de tinhandel. Schooltabletten duiden op het bestaan van leercentra. Gegoten terracotta beeldjes en plaquettes floreerden, evenals objecten uit de Indus-beschaving. * **Midden-Elamitische periode (1500-1100 v.Chr.):** Gekenmerkt door de opkomst van Anshanitische dynastieën die een “Elamisering” nastreefden. Susa bleef de hoofdstad, maar weinig is bewaard gebleven door latere bouwwerkzaamheden. De terracottakunst bleef wijdverspreid. Onder de Shutrukid-dynastie bereikte Elam zijn politieke hoogtepunt, met vele Mesopotamische werken die naar Susa werden gebracht. Deze welvaart eindigde met de nederlaag tegen de Babylonische koning Nebukadnezar I. * **Neo-Elamitische periode (1100-540 v.Chr.):** Susa kende een bevolkingsafname, met een herstel vanaf de 8e eeuw v.Chr. Cilinderzegelafdrukken tonen een evolutie in de kunst, met jachtscènes die beweging uitbeelden. Elam werd een tegenstander van de Assyriërs en werd in 647 v.Chr. verwoest door Assurbanipal, hoewel er geen breuk in de materiële cultuur was. * **Achaemenidische periode (ca. 540 v.Chr. - 330 v.Chr.):** Susa kwam onder Achaemenidische controle. Koning Darius de Grote voerde een grootschalig bouwprogramma uit, inclusief het paleis op de Apadana-tel. Artaxerxes II verbouwde het paleis van Darius en bouwde een eigen paleis aan de oever van de Chaour. Hoewel Susa een koninklijke residentie was, lijkt de stedelijke ontwikkeling beperkt te zijn geweest. Na de val van het Achaemenidische Rijk verloor Susa snel haar status en werd een provinciestad. ### 2.3 Handel en economische rol Vanaf het 3e millennium v.Chr. ontwikkelde Susa zich tot een belangrijk regionaal handelscentrum. De strategische ligging aan handelsroutes over het Zagrosgebergte maakte het tot een cruciaal knooppunt. Susa onderhield intensieve contacten met Mesopotamië, Anatolië en de Indusvallei, wat blijkt uit de vondst van cilindervormige zegels, exotische materialen zoals alabaster en metalen, en administratieve teksten. Tijdens de Achaemenidische periode functioneerde Susa als een administratief centrum en de winterresidentie van de Perzische koningen, en ontving het grondstoffen en luxeproducten uit alle provincies. ### 2.4 Religie en tempelcomplexen Hoewel Susa religieuze invloeden uit diverse regio's kende, bleef de lokale traditie sterk Elamitisch. De belangrijkste godheid was Inshushinak, de “Heer van Susa”, wiens hoofdtempel op de Akropolis stond. Andere belangrijke godheden waren Nanaya, Ninhursag, Kiririsha, Napirisha en Ishtar. * **De Akropolis:** Dit religieuze centrum bevatte de hoofdtempel van Inshushinak, een ziggurat (mogelijk de kukunnum of kizzum), tempels voor andere goden, heilige bossen (husa), en grafcomplexen zoals het “Massif funeraire” en de “haute terrasse”. Informatie hierover is voornamelijk afkomstig uit inscripties op funderingen. * **Chogha Zanbil:** Ongeveer 30 km ten zuidoosten van Susa ligt het indrukwekkende religieuze complex Chogha Zanbil, gebouwd in de 13e eeuw v.Chr. De ziggurat van Chogha Zanbil is de best bewaarde ter wereld, oorspronkelijk met vijf niveaus en omringd door tempels en ommuurde gebieden. In de Hellenistische periode verdwenen veel Elamitische culten, terwijl de Mesopotamische godin Nanaya aan belang won. ### 2.5 Architectuur en stedelijke zones Susa bestond uit drie hoofdzones: de Acropolis (religieus centrum), de Apadana (paleisdistrict) en de Ville Royale (residentiële en bestuurlijke zone). * **De Akropolis:** Bevat tempels, een ziggurat, terrassen, galerijen en poorten versierd met geglazuurde bakstenen. Hier werden veel monumentale vondsten gedaan, waaronder oorlogsbuit uit Mesopotamië. * **De Ville Royale:** Hier werden Elamitische grafheuvels ontdekt met resten van huizen en tempels. De tempels werden verbouwd en verplaatst naarmate de begraafplaatsen groeiden. * **Het paleis van Darius I (Achaemenidische periode):** Dit monumentale bouwwerk, gebouwd op een groot kunstmatig terras (het “Apadana Terras”), was de koninklijke residentie. De toegang verliep via een helling met het “Propylaea” en de hoofdpoort. Het paleiscomplex omvatte meerdere binnenplaatsen, het woongedeelte van de koning, opslagruimtes, kantoren, en appartementen voor de koninklijke echtgenotes. De Apadana, de koninklijke audiëntiezaal, was omgeven door tuinen. Het paleis is vooral bekend om zijn geglazuurde bakstenen friezen, waaronder het “Leeuwenfries” en de “boogschuttersfries”, die taferelen met hybride dieren en strijders uitbeeldden. ### 2.6 Vondsten en materiële cultuur Susa heeft een schat aan archeologische vondsten opgeleverd die inzicht geven in de materiële cultuur van de stad: * **Stèle van Naram-Sin:** Een beroemd kunstwerk uit het Nabije Oosten, door de Elamieten als oorlogsbuit naar Susa gebracht. * **Kudurru-stenen:** Mesopotamische grens- en schenkingstenen, rijk versierd met goden, ook meegenomen als oorlogsbuit. * **Obelisk van Manishtushu:** Een 2,6 meter hoge inscriptie van een Akkadische koning, een oorlogsbuit. * **Codex van Hammurabi:** De basaltstele met het beroemde reliëf van Hammurabi voor de zonnegod Shamash, door de Elamitische koning Shutruk-Nahhunte uit Babylon naar Susa gebracht. * **Terracotta beeldjes:** In vrijwel alle lagen gevonden, met twee hoofdtypen: slanke, eenvoudige figuren en voluptueuze vrouwelijke figuren, mogelijk vruchtbaarheidsbeelden. * **Keramiek:** De Susa I-keramiek is bekend om zijn dunne wanden en verfijnde zwartbruine motieven. Door de eeuwen heen werd een breed scala aan kookpotten, voorraadvaten, rituele bekers en handelsamforen geproduceerd. * **Metaalbewerking:** Susa produceerde metalen wapens, sieraden, rituele objecten en beelden. Het standbeeld van koningin Napir-Asu, 1,7 meter hoog en circa 1750 kilogram zwaar, is een indrukwekkend voorbeeld van bronzen giettechniek. ### 2.7 Grafcultus De grafcultus in Susa kende diverse praktijken, waaronder intramurale begrafenissen onder woningen of binnenplaatsen, in gewelfde bakstenen graven, individueel in potten, of in kuilen. De meest luxueuze woningen leverden geen begrafenissen op, wat suggereert dat hun bewoners elders, mogelijk in necropolissen, werden begraven. * **Grafgiften:** De begraafplaatsen bevatten keramische vaten, zoals drinkbekers, serveerschalen en kruiken, die mogelijk de consumptie van specifieke voedselsoorten symboliseerden voor het leven na de dood. Deze vaten vertonen een opmerkelijke individualiteit in hun decoratie. Naast keramiek werden ook koperen “bijlen”, koperen schijven (mogelijk spiegels) en zegels gevonden. * **Beschilderde hoofden:** Een uniek begrafenisritueel in Susa omvatte het plaatsen van beschilderde hoofden van ongebakken klei in graven, meestal gewelfde graven met collectieve begrafenissen. Deze hoofden waren bijna levensgroot en werden mogelijk rond het moment van overlijden gemodelleerd en beschilderd. ### 2.8 Susa vandaag Tegenwoordig is het oude centrum van Susa onbewoond, met de moderne stad Shush ten westen en noorden van de historische ruïnes. De economie van de stad steunt op religieuze bedevaarten en toerisme. Het Susa Museum toont archeologische vondsten. In 2015 werd Susa door UNESCO tot werelderfgoed verklaard. --- # Materiële cultuur en grafcultus De materiële cultuur en de praktijken rondom grafcultus in Susa weerspiegelen de evoluerende religieuze, sociale en economische structuren door de eeuwen heen, met een rijke diversiteit aan artefacten en begrafenisrituelen. ### 9.1 Materiële cultuur De materiële cultuur van Susa omvat een breed scala aan objecten, van alledaagse gebruiksvoorwerpen tot artistiek verfijnde creaties, die inzicht geven in het dagelijks leven, rituelen en economische activiteiten. #### 9.1.1 Terracotta beeldjes Terracotta beeldjes zijn in vrijwel alle archeologische lagen van Susa aangetroffen. Ze vertonen twee primaire stijlen: * **Slanke figuren:** Deze zijn vaak eenvoudig van vorm en met weinig detail, en worden geïnterpreteerd als mogelijke rituele objecten, voorstellingen van aanbidders, muzikanten, of godheden. * **Voluptueuze vrouwelijke figuren:** Kenmerkend is de nadruk op het bekken en de buik, wat suggereert dat deze beelden dienden als vruchtbaarheidsbeelden. #### 9.1.2 Keramiek De keramiek van Susa kent een lange en gevarieerde geschiedenis. De Susa I-keramiek, die dateert uit de periode 4200–3700 v.Chr., is beroemd om zijn dunne wanden en verfijnde zwartbruine decoraties met dieren- en geometrische motieven. Door de eeuwen heen ontwikkelde zich een grote diversiteit aan aardewerk, waaronder kookpotten, voorraadvaten, rituele bekers en handelsamforen. #### 9.1.3 Metaalbewerking Susa was een centrum voor metaalbewerking, waar wapens, sieraden, rituele objecten en beelden werden geproduceerd. Het meest indrukwekkende object uit deze categorie is het standbeeld van koningin Napir-Asu. Dit standbeeld is 1,7 meter hoog, weegt ongeveer 1750 kilogram, is gegoten uit brons rond een metalen kern en is rijkelijk gedecoreerd. Het is voorzien van een vervloeking, wat duidt op de spirituele betekenis die aan dergelijke objecten werd toegekend. ### 9.2 Grafcultus De praktijken rondom grafcultus in Susa bieden een fascinerend beeld van hun opvattingen over het leven na de dood en de sociale hiërarchie. #### 9.2.1 Begrafenispraktijken Er is een breed scala aan begrafenispraktijken waargenomen in Susa: * **Intramurale begrafenissen:** De doden konden begraven worden onder woningen of binnenplaatsen. * **Collectieve gewelfde graven:** Begrafenissen vonden soms plaats in collectieve, gewelfde bakstenen graven. * **Individuele begrafenissen:** Individuele graven konden variëren van begraving in potten, onder terracotta kuipen, tot eenvoudige kuilen. * **Necropolissen:** De meest luxueuze woningen leverden zelden begrafenissen op, wat suggereert dat hun bewoners elders begraven werden, mogelijk in specifieke necropolissen (dodencultuurgebieden). #### 9.2.2 Grafgiften en rituelen Grafgiften weerspiegelen de status van de overledene en hun geloof in het hiernamaals: * **Drie soorten vaten:** Een drinkbeker, een serveerschaal en een kleine kruik, vaak beschilderd, waren veelvoorkomende grafgiften. Deze duiden op de veronderstelling dat drie soorten voedsel essentieel waren voor het leven na de dood, net als voor het leven op aarde. * **Eenvoudige potten en kommen:** Meer bescheiden burgers kregen eenvoudige, met banden versierde potten en kommen mee als grafgiften. * **Koperen objecten:** Ongeveer 55 gehamerde koperen "bijlen", die qua vorm lijken op stenen exemplaren, en 11 koperen schijven (mogelijk spiegels), werden ook gevonden. Deze objecten, die meer koper bevatten dan elders gevonden, werden mogelijk voornamelijk gebruikt bij religieuze ceremonies en vervolgens begraven met de uitvoerders ervan. * **Beschilderde hoofden van ongebakken klei:** In bepaalde graven, met name gewelfde collectieve graven, werden beschilderde hoofden van ongebakken klei geplaatst. Deze hoofden, vaak levensgroot, waren rond het moment van overlijden gemodelleerd en beschilderd, en hadden een gat aan de onderkant van de nek om ze op een paal te kunnen plaatsen. Soms werden ze gemodelleerd rond een terracotta vat. #### 9.2.3 Symboliek en geloof * **Meester van de dieren:** Op zegels en zegelafdrukken komen afbeeldingen voor van de "meester van de dieren". Deze figuratieve ontwerpen bieden context voor het begrijpen van de aard van de vindplaats en de begraafplaats. * **Geloof in oordeel na de dood:** Een groep van zeven grafteksten, waarvan de betekenis niet volledig duidelijk is, verwijst mogelijk naar een geloof in een oordeel na de dood, uitgevoerd door de god Inshushinak. * **Geglazuurde objecten:** Geglazuurde kralen, sieraden en cilinderzegels uit de Proto-Elamitische periode, evenals geglazuurde vaten en dierenbeeldjes uit latere perioden, werden in graven aangetroffen. Deze waren waarschijnlijk populair voor speciale offers en grafgiften. * **Antropomorfe figuren:** Antropomorfe figuren zijn zeldzaam in de keramiek van Susa, maar komen voor op sommige vaten uit de begraafplaats en op eigentijdse aardewerk uit het Midden-Oosten. #### 9.2.4 Specifieke begraafplaatsen en structuren * **Massif funéraire en haute terrasse:** Een belangrijke begraafplaats, gedeeltelijk uitgehouwen in een laag platform van moddersteen (het massif funéraire), bevond zich aan de voet van een monumentaal platform van moddersteen (het haute terrasse). Op dit laatste stonden waarschijnlijk tempels en andere religieuze gebouwen op de Akropolis-heuvel. De verslagen van vroege archeologen bieden onvoldoende detail om de aanleg van deze begraafplaats volledig te reconstrueren. * **Grafteksten:** De aanwezigheid van grafteksten suggereert een specifieke funerary (begrafenis) cultuur. > **Tip:** De variëteit aan grafgiften en begrafenisrituelen weerspiegelt de sociale gelaagdheid in Susa. De elite had vaak luxere en meer uitgebreide grafgiften, terwijl meer eenvoudige grafgiften duiden op de begrafenissen van de gewone bevolking. > **Voorbeeld:** De vondst van gegoten bronzen voorwerpen, zoals het standbeeld van koningin Napir-Asu, en de rijkelijk versierde koperen objecten in graven, illustreert de technologische vaardigheden en de economische welvaart die Susa op bepaalde momenten kende. De nadruk op vruchtbaarheidsbeelden in terracotta wijst op een belangrijke rol van religieuze overtuigingen gerelateerd aan vruchtbaarheid en levensbehoud. --- # Religie en handel Dit onderwerp verkent de religieuze identiteit van Susa, met een focus op de godheid Inshushinak en andere belangrijke goden, in relatie tot de economische rol van de stad als handelscentrum. ### 4.1 Religieuze aspecten van Susa Hoewel Susa invloeden uit diverse regio's kende, bleef de lokale religieuze traditie sterk Elamitisch van aard. #### 4.1.1 De godheid Inshushinak De belangrijkste godheid in Susa was Inshushinak, wat letterlijk "Heer van Susa" betekent. Zijn centrale rol in de stad werd benadrukt door de aanwezigheid van zijn grote tempel op de Akropolis, het religieuze hart van de stad. #### 4.1.2 Andere belangrijke godheden Naast Inshushinak vereerden de inwoners van Susa ook andere godheden, waaronder Nanaya, Ninhursag, Kiririsha, Napirisha en Ishtar. Tempels voor deze goden bevonden zich op of nabij de Akropolis. #### 4.1.3 De Akropolis als religieus centrum De Akropolis was een multifunctioneel centrum dat naast de hoofdtempel van Inshushinak ook andere religieuze bouwwerken herbergde. Hier bevonden zich mogelijk een ziggurat (bekend als de kukunnum of kizzum) en tempels voor goden zoals Ninhursag. Volgens Elamitische teksten waren er ook heilige bossen (husa) en grafcomplexen, zoals het "Massif funeraire" en de "haute terrasse". Alle informatie hierover is afkomstig uit inscripties op de fundamenten van de gebouwen. #### 4.1.4 Chogha Zanbil Een van de meest indrukwekkende religieuze monumenten in de omgeving van Susa is het complex van Chogha Zanbil, ongeveer 30 kilometer ten zuidoosten van de stad. Dit werd gebouwd door koning Untash-Napirisha in de 13e eeuw v.Chr. De ziggurat van Chogha Zanbil is de best bewaarde ter wereld en telde oorspronkelijk vijf niveaus, omringd door tempels en omwallingen. #### 4.1.5 Hellenistische periode en Nanaya Tijdens de Hellenistische periode verdwenen veel Elamitische culten. De Mesopotamische godin Nanaya verkreeg echter een prominente rol in het religieuze landschap van Susa. ### 4.2 Handel en economische rol Susa ontwikkelde zich vanaf het 3e millennium v.Chr. tot een cruciaal regionaal handelscentrum, mede dankzij haar strategische ligging. #### 4.2.1 Ligging als handelsroute De ligging van Susa aan de handelsroutes over het Zagrosgebergte maakte de stad een natuurlijke doorgangs- en verzamelplaats voor handelaren. Dit bevorderde intensieve contacten met Mesopotamië, Anatolië en de Indusvallei. #### 4.2.2 Bewijs van handel Bewijzen voor de omvangrijke handel zijn onder andere de vondst van cilindervormige zegels, exotische materialen zoals albast en diverse metalen, en administratieve teksten die diplomatieke en commerciële transacties beschrijven. #### 4.2.3 Susa als administratief centrum Tijdens de Achaemenidische periode (6e tot 4e eeuw v.Chr.) transformeerde Susa tot een belangrijk administratief centrum en diende het zelfs als de winterresidentie van de Perzische koningen. De stad fungeerde als een centraal knooppunt binnen het rijk, waar grondstoffen en luxeproducten uit alle provincies werden ontvangen en verhandeld. > **Tip:** De economische bloei van Susa was direct gekoppeld aan haar geografische positie en de daaruit voortvloeiende handelsnetwerken. > **Voorbeeld:** De import van tin tijdens de Midden-Elamitische periode toont het belang van Susa als handelscentrum voor langeafstandsverkeer en de politieke voordelen die hieruit voortvloeiden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Elamitische vorm Šuša | De vroegste bekende naam voor de stad Susa, gebruikt in het Elamitisch, wat duidt op een lange geschiedenis van bewoning en culturele activiteit. | | Mesopotamië | Een historische regio in West-Azië, gelegen tussen de Tigris en Eufraat rivieren, die cultureel en politiek nauw verbonden was met Susa. | | Zagrosgebergte | Een bergketen in Iran die een geografische scheiding vormt en van belang was voor handelsroutes en de ligging van Susa. | | Susiana | De historische regio in het zuidwesten van Iran waar de stad Susa gelegen is, vaak aangeduid met de naam van de stad zelf. | | Ubaid invloeden | Culturele kenmerken en technieken die dateren uit de Ubaid periode, die zichtbaar zijn in aardewerk en architectuur tijdens de vroege bewoningsfasen van Susa. | | Uruk cultuur | Een invloedrijke beschaving uit Mesopotamië, waarvan de kenmerken, zoals proto-schrift en monumentale architectuur, werden overgenomen in Susa. | | Proto-schrift | Een vroeg systeem van schrijven dat de overgang vormt van pictografische naar meer abstracte symbolen, gebruikt in de Susa II periode. | | Cilinderzegels | Rolvormige objecten, vaak gemaakt van steen, die werden gebruikt om documenten te verzegelen door ze over klei te rollen, en die gedetailleerde afbeeldingen bevatten. | | Glyptiek | De kunst van het snijden van inscripties of afbeeldingen in edelstenen of andere harde materialen, zoals gebruikt op cilinderzegels. | | Proto-Elamitisch | Een vroege schriftvorm en periode in Elam, gekenmerkt door de ontwikkeling van eigen teksten en een verfijnd vakmanschap. | | Akkadische rijk | Een machtig rijk in Mesopotamië dat Susa veroverde en inlijfde, wat leidde tot een periode van Akkadische invloed. | | Sumerische stad Ur | Een belangrijke stadstaat in Sumer, die rivaliteit had met Elam en Susa, en die uiteindelijk de controle over Susa overnam na een conflict. | | Sukkalmah-dynastie | Een dynastie die na de val van de Derde Dynastie van Ur regeerde over Susa, met heersers die de titel "grote regent" droegen. | | Tinhandel | De handel in tin, een belangrijk metaal voor de bronsfabricage, waarin Susa een significante rol speelde als handelscentrum. | | Gegoten terracotta beeldjes | Kleine beelden gemaakt van gebakken klei, die in Susa voorkwamen in verschillende vormen en stijlen, vaak met religieuze of vruchtbaarheidsbetekenis. | | Anshanitische dynastieën | Koninklijke linies uit Anshan, een stad in Elam, die de titel "koning van Anshan en Susa" droegen en verantwoordelijk waren voor de Elamisering van de regio. | | Shutrukid-dynastie | Een dynastie in Elam die de politieke hoogtepunten bereikte, met koningen die expedities uitvoerden en rijkdommen naar Susa brachten. | | Neo-Elamitische periode | De latere fase van de Elamitische beschaving, gekenmerkt door herstel na een periode van neergang en conflict met de Assyriërs. | | Assyriërs | Een machtige militaire macht uit Mesopotamië die Susa veroverde en verwoestte, wat leidde tot een periode van Assyrische heerschappij. | | Achaemenidische periode | De periode waarin Susa onder controle kwam van het Perzische Achaemenidische Rijk, met significante bouwactiviteiten onder koningen als Darius de Grote. | | Apadana | Een grote zaal of troonzaal, met name bekend van de paleizen van de Achaemenidische koningen, zoals het paleis van Darius in Susa. | | Satrapie | Een provincie of bestuurlijke eenheid binnen het Perzische Achaemenidische Rijk, met Elam als een dergelijke satrapie met Susa als hoofdstad. | | Chaour | Een rivier in de buurt van Susa, aan de oevers waarvan Artaxerxes II een paleis liet bouwen. | | Hellenistische periode | De periode na de veroveringen van Alexander de Grote, waarin Griekse cultuur en invloed zich verspreidden, en die ook in Susa sporen naliet. | | Inshushinak | De belangrijkste godheid van Susa in de Elamitische mythologie, vaak aangeduid als "Heer van Susa", met een grote tempel op de Akropolis. | | Ziggurat | Een trappenpiramide-achtige structuur, typisch voor Mesopotamische en Elamitische tempelcomplexen, diende als religieus centrum. | | Chogha Zanbil | Een indrukwekkend religieus complex met een grote ziggurat, gelegen nabij Susa, gebouwd in de 13e eeuw v.Chr. | | Stèle van Naram-Sin | Een beroemd kunstwerk uit Mesopotamië dat door de Elamieten als oorlogsbuit naar Susa werd gebracht, met een voorstelling van koning Naram-Sin. | | Kudurru-stenen | Mesopotamische stenen gedenktekens die grenzen markeerden of schenkingen vastlegden, vaak versierd met goden en meegenomen als oorlogsbuit naar Susa. | | Obelisk van Manishtushu | Een inscriptie van een Akkadische koning op een obelisk, gebracht als oorlogsbuit naar Susa, die militaire successen en religieuze offers vermeldt. | | Codex van Hammurabi | Een van de belangrijkste juridische teksten uit de oudheid, een basaltstele met wetten van de Babylonische koning Hammurabi, meegenomen naar Susa door de Elamitische koning Shutruk-Nahhunte. | | Terracotta figurines | Kleine beeldjes van gebakken klei, gevonden in verschillende lagen van Susa, die rituele objecten, aanbidders, muzikanten, godheden of vruchtbaarheidsbeelden voorstellen. | | Keramiek | Aardewerk, waaronder vaten, kookpotten, voorraadvaten en rituele bekers, die kenmerkend zijn voor de verschillende periodes van Susa, zoals de verfijnde Susa I-keramiek. | | Metaalbewerking | De productie van metalen voorwerpen zoals wapens, sieraden, rituele objecten en standbeelden, waarbij brons een belangrijk materiaal was. | | Standbeeld van koningin Napir-Asu | Een indrukwekkend bronzen standbeeld van koningin Napir-Asu, een belangrijk voorbeeld van Elamitisch metaalvakmanschap. | | Intramurale begrafenissen | Begrafenissen die binnen de stadsmuren plaatsvinden, vaak onder woningen of binnenplaatsen, een praktijk die in Susa werd aangetroffen. | | Necropolissen | Begraafplaatsen buiten de stad, die gebruikt konden worden voor de elite of voor specifieke groepen begravenen. | | Massif funéraire | Een begraafplaatsstructuur, vaak een laag platform van leemstenen, dat diende voor begrafenissen aan de voet van monumentale platformen. | | Haute terrasse | Een hoog, monumentaal platform van leemstenen waarop waarschijnlijk tempels en andere religieuze gebouwen stonden op de Akropolis. | | Grafgiften | Objecten die samen met de overledene werden begraven, zoals aardewerk, sieraden en zegels, om de overledene te voorzien in het hiernamaals. | | Cilinderzegels | Zie definitie onder Susa II. | | Geglazuurde kralen | Kleine kralen gemaakt van geglazuurd materiaal, gebruikt als sieraden en grafgiften in Susa. | | Antropomorfe figuren | Figuren die de vorm van een mens hebben, zoals beschilderde hoofden van ongebakken klei die in graven in Susa werden aangetroffen. | | Beschilderde hoofden van ongebakken klei | Rituele objecten die in bepaalde graven in Susa werden geplaatst, gemodelleerd uit klei en beschilderd, mogelijk om het overlijden te symboliseren. | | UNESCO Werelderfgoed | Een lijst van cultureel of natuurlijk erfgoed dat door de Verenigde Naties wordt beschermd vanwege de uitzonderlijke universele waarde. |

# Geografische ligging en historische situering van Tel Yarmuth Tel Yarmuth, ook bekend als Khirbet Yarmuk, is een vroege stedelijke nederzetting uit de Bronstijd die zich bevindt in het Kanaänitische gebied, specifiek in de Judeïsche Shefela, ongeveer 25 kilometer ten zuidwesten van Jeruzalem en 5 kilometer van Beit Shemesh. ### 1.1 Locatie en indeling van de site De site is verdeeld in twee hoofdgedeelten: de benedenstad en de acropolis. De benedenstad bevindt zich op 290 meter boven zeeniveau, terwijl de acropolis 405 meter hoog ligt. Dit aanzienlijke hoogteverschil zorgde voor de aanleg van terrassen rondom de stad. Er is ook een tunnelvormige depressie gedocumenteerd die waarschijnlijk als waterreservoir diende. De totale omvang van de site bedraagt ongeveer 18 hectare, met afmetingen van circa 640 bij 420 meter. ### 1.2 Bewoningsgeschiedenis Tel Yarmuth heeft meerdere bewoningsfasen gekend: * **Vroege Bronstijd (EBI-EBIII):** De benedenstad en de acropolis waren gelijktijdig bewoond van ongeveer 3500 tot 2400 v.Chr. Deze periode wordt beschouwd als het hoogtepunt van de urbanisatie op de site. * **Verlating:** Rond 2400 v.Chr. werd de site grotendeels verlaten. Dit wordt toegeschreven aan een combinatie van klimatologische problemen en overbevolking, wat leidde tot onoplosbare politieke en economische spanningen. * **Late Bronstijd:** De acropolis kende een herbezetting tijdens de late Bronstijd, meer specifiek in de 14e en 13e eeuw v.Chr. * **Latere perioden:** Na de Byzantijnse periode werd de site definitief verlaten. De periode van verlating rond 2400 v.Chr. is kenmerkend voor meerdere locaties in Zuid-Kanaän. De groei en ondergang van Tel Yarmuth in de periode van de Vroege Bronstijd tot IJzertijd vertoont een sterke correlatie met de algemene ontwikkeling in het zuiden van de Levant. ### 1.3 Ontdekkings- en opgravingsgeschiedenis * **Eerste identificatie:** In 1863 werd de site voor het eerst bezocht door Victor Honoré Guérin, een historicus die op zoek was naar Bijbelse locaties. Hij identificeerde Khirbet Yarmuk, dat destijds op Palestijns grondgebied lag en de Arabische naam droeg, als het Bijbelse Iarmuth op basis van de geografische ligging en het uitzicht. Guérin verkende destijds enkel de acropolis. * **Archeologische opgravingen:** * In 1970 startte Amnon Ben-Tor opgravingstesten om de ouderdom van de site te bepalen. * Van 1980 tot 2000 leidde Pierre de Miroschedji de archeologische opgravingen. * Tussen 2007 en 2013 vonden onderzoeken plaats door de Israel Antiquities Authority. ### 1.4 Verdedigingswerken Gezien de omvang van Tel Yarmuth tijdens de Vroege Bronstijd, was bescherming essentieel. De volgende verdedigingswerken werden geïdentificeerd: * **Handgemaakte helling:** Een vroege, eenvoudige verdediging rondom de site. * **Muur A (EBII):** Een omringende muur met één enkele doorgang werd gebouwd. * **Muur B (EBII):** Een tweede, meer robuuste muur werd rondom Muur A aangelegd. * **Stone Terracing en Platforms (EBIII):** Verdere versterkingen en terrassen werden toegevoegd om de bestaande muren te verstevigen. De ingangen van de muren waren strategisch geplaatst en hadden een specifieke, bewaarde vorm (die van Muur B is het best bewaard gebleven). De omvang en complexiteit van deze verdedigingswerken duiden op een georganiseerde samenleving met aanzienlijke bouwkundige kennis. ### 1.5 Architectuur en stedelijke organisatie De architectuur van Tel Yarmuth weerspiegelt de organisatie van een grote stad: * **Residentiële gebouwen:** In de benedenstad werden woningen gevonden met één tot twee kamers en een centrale binnenplaats voor gezamenlijke activiteiten. Kleine opslagruimtes, waaronder fragmenten van pithoi, werden eveneens aangetroffen. Straten liepen tussen de woningen. * **Kapel:** De aanwezigheid van een kapel wijst op een religieuze samenleving. * **Craftworking Area:** Een specifieke ambachtszone in het noorden van de stad, met meerdere kamers en fragmenten van laat EBIII-keramiek, suggereert gespecialiseerde activiteiten. Grote, afgeplatte stenen met olijvenresidu duiden sterk op een economie gebaseerd op olijfolieproductie en -handel. Een klein stuk olijvenhout werd ook gevonden. * **The White Building:** Een vierzuilige structuur, wit bepleisterd, met twee ingangen en trappen, diende vermoedelijk als heiligdom. Sporen van een beeldje op de muur en een stenen platform op de binnenplaats ondersteunen deze interpretatie. * **Paleis B1:** Dit monumentale gebouw is het grootste ooit opgegraven uit de Vroege Bronstijd in de Zuidelijke Levant. Met afmetingen van circa 72 bij 84 meter, een centrale binnenplaats en een hypostyle hal met zuilen van olijvenhout, diende het waarschijnlijk als residentie voor de heersende elite, opslag- en redistributiecentrum. Sommige ruimtes zonder duidelijke functie worden geïnterpreteerd als vergaderzalen of persoonlijke vertrekken. * **Gebouwen J, K, M:** Nabij Paleis B1 bevinden zich grotere gebouwen waarvan de specifieke functie nog onbekend is. ### 1.6 Economie De economie van Tel Yarmuth was typisch voor een Kanaänitische mediterraanse economie en omvatte: * **Landbouw:** Consumptie van granen en linzen. * **Olijfteelt:** De productie van olijfolie was een centrale pijler, met olijvenhout en olie als belangrijke handelswaar in de Zuidelijke Levant. * **Veeteelt:** Primair schapen en koeien, maar ook ezels. * **Handel en diplomatie:** Actieve handel en uitwisseling met andere regio's in het Kanaänitische gebied, wat wordt bevestigd door de vondst van artefacten uit bijvoorbeeld Egypte. ### 1.7 Materiële cultuur Ondanks de verlating van de site in 2400 v.Chr., waarbij veel belangrijke bezittingen meegenomen werden, zijn er diverse artefacten gevonden die inzicht geven in de materiële cultuur: * **Keramiek:** Beeldjes van mannen en vrouwen, potten en pithoi met karakteristieke smalle nekken en afgeplatte lippen voor de Kanaänitische regio. Een fragment van een keramisch beeld dat een huis voorstelde, biedt reconstructiemogelijkheden voor de architectuur. * **Overige artefacten:** Een artefact van dierlijk been in de vorm van een os, en een stenen zegel. > **Tip:** De economische bloei, met name de gespecialiseerde productie van olijfolie, speelde een cruciale rol in de status en welvaart van Tel Yarmuth in de Vroege Bronstijd. > **Voorbeeld:** De aanwezigheid van een groot paleiscomplex (Paleis B1) en uitgebreide verdedigingswerken duidt op een centraal bestuur en een economie die de investering in dergelijke grootschalige projecten toeliet. --- # Opgravingsgeschiedenis van Tel Yarmuth Dit gedeelte geeft een overzicht van de ontdekking van de site door Victor Honoré Guérin in 1863 en de daaropvolgende archeologische opgravingen door verschillende onderzoekers en instituten. ### 2.1 De ontdekking door Victor Honoré Guérin * In 1863 werd de site van Tel Yarmuth voor het eerst geïdentificeerd door Victor Honoré Guérin. * Guérin was een historicus gespecialiseerd in Palestina, die op zoek was naar de locaties van Bijbelse plaatsen. Hij identificeerde Khirbet Yarmuk (de toenmalige Arabische naam) met het Bijbelse Iarmuth, gebaseerd op de geografische ligging en het uitzicht. * Op dat moment was de site nog onderdeel van Palestijns grondgebied, wat de Arabische naam Khirbet Yarmuk verklaarde. * Guérin bezocht echter alleen de acropolis en het duurde nog een eeuw voordat uitgebreide archeologische opgravingen begonnen. ### 2.2 Vroege archeologische onderzoeken * In 1970 begon Amnon Ben-Tor met opgravingsproeven om de ouderdom van de site te bepalen. * Zijn onderzoek duurde tien jaar, waarna Pierre de Miroschedji de leiding overnam. ### 2.3 Latere opgravingen en onderzoek * Vanaf 1980 tot 2000 was Pierre de Miroschedji de hoofdarchivaris van de site. * Tussen 2007 en 2013 werden er onderzoeken uitgevoerd door de Israel Antiquities Authority. > **Tip:** Het is belangrijk om te onthouden dat de identificatie van Guérin in 1863 zich beperkte tot de acropolis. De volledige archeologische exploratie van de site vond pas veel later plaats. ### 2.4 Overzicht van de site en haar verdedigingswerken * De site van Tel Yarmuth beslaat een gebied van 18 hectare, met afmetingen van ongeveer 640m bij 420m. * De benedenstad ligt op 290 meter boven zeeniveau, terwijl de acropolis zich 405 meter boven zeeniveau bevindt. Dit grote hoogteverschil werd opgevangen door middel van terrassen, die nog steeds in gebruik zijn in Palestijnse dorpen. * De site kenmerkt zich door een tunnelvormige depressie die waarschijnlijk diende als waterreservoir. * Vanwege de omvang en het belang van Tel Yarmuth tijdens de Vroege Bronstijd, was er behoefte aan verdedigingswerken. * Aanvankelijk werd een handgemaakte helling rond de site aangelegd om de toegang te bemoeilijken. * In de Vroege Bronstijd II (EBII) werd een muur (Muur A) rond de gehele site gebouwd met één enkele doorgang. * Niet lang daarna werd een tweede muur (Muur B) eromheen gebouwd voor extra bescherming. * Tijdens de Vroege Bronstijd III (EBIII) werd de verdediging versterkt met stenen terrassen en platforms die de bestaande muren extra stevigheid gaven. * De ingangen van de muren waren extra beveiligd en hadden een specifieke vorm. Hoewel beide muren dit type ingang hadden, is alleen die van Muur B bewaard gebleven. * De omvang en de hoogwaardige constructie van de muren wijzen op een goed georganiseerd systeem van samenwerking en expertise in bouwtechnieken. ### 2.5 Architectuur en economie * **Residentiële gebouwen:** In de benedenstad zijn residentiële gebouwen aangetroffen met één tot twee kamers en een gemeenschappelijke binnenplaats. Soms was er een kleine opslagruimte met scherven van *pithoi*. Tussen de huizen liepen straten. * **Religieuze structuren:** De vondst van een kapel duidt op een gelovige samenleving. * **Economische activiteiten:** * Een ambachtelijke zone in het noorden van de stad, bestaande uit vijf tot zes kamers, leverde scherven van laat EBIII-keramiek op. * Grote, half begraven stenen met olijvenresidu suggereren een olifanteneconomie. Olijfolie was een waardevol handelsartikel dat waarschijnlijk bijdroeg aan de hoge status van Tel Yarmuth in Zuid-Kanaän. * Een klein stukje olijfboomhout ondersteunt deze conclusie. * **"The White Building":** Dit gebouw, met vier zuilen en een wit bepleisterd dak, werd gebruikt als heiligdom. Het had twee ingangen met trappen en een binnenplaats met een stenen platform. Sporen op de muur suggereren de aanwezigheid van een beeldje van een godheid of vergelijkbaar figuur. * **Paleis B1:** Dit is het grootste gebouw uit de Vroege Bronstijd dat in Zuid-Levant is opgegraven, wat opnieuw wijst op de economische macht van de stad. Archeologen speculeren dat dit diende als residentie voor een heerser. * Het gebouw meet ongeveer 72m bij 84m. * Het omvatte een centrale binnenplaats en een hypostyle hal met zuilen van olijvenhout. * Het diende waarschijnlijk als opslag- en redistributiecentrum, maar bevatte ook ruimtes die vermoedelijk dienden als vergaderzalen of persoonlijke vertrekken. * **Overige gebouwen:** In de buurt van Paleis B1 werden de gebouwen J, K en M gevonden. Hoewel deze samen groter zijn dan het paleis, is hun functie nog onbekend. * **Acropolis:** Er is weinig bekend over de acropolis, behalve dat deze twee bewoningsfasen kende (EB tot LB en IJzertijd). Opgravingen wijzen op mogelijke grafstructuren, maar dit is niet zeker. ### 2.6 Economische structuur * De economie van Tel Yarmuth was een mediterrane 'Kanaän'-economie. * Landbouw was belangrijk, met oogsten van granen en linzen. * Olijventeelt leverde hout en olie op voor gebruik en handel binnen Zuid-Levant. * Veeteelt, met name schapen, koeien en soms ezels, maakte deel uit van de economie. * De diplomatie en handel binnen het Kanaänitische gebied waren cruciaal voor hun economie. Artefacten uit Egypte die in Tel Yarmuth zijn gevonden, getuigen van deze uitwisseling. ### 2.7 Materiële cultuur * Vanwege de verlating van de stad rond 2400 v.Chr., waarbij veel kostbaarheden werden meegenomen, zijn er relatief weinig artefacten gevonden. * Desondanks zijn er diverse vondsten gedaan: * Keramische beeldjes van mannen en vrouwen. * Potten en *pithoi* met een smalle hals en afgeplatte lip, kenmerkend voor de Kanaänitische regio. * Een fragment van een keramisch beeld dat een huis voorstelde, wat reconstructies van de architectuur mogelijk maakt. * Een artefact van dierlijk been in de vorm van een os. * Een stenen zegel. > **Tip:** De vondst van het keramische huisfragment is een cruciaal stuk bewijs voor het reconstrueren van de architectuur van Tel Yarmuth. Probeer je voor te stellen hoe zo'n fragment zou kunnen bijdragen aan een gedetailleerd beeld van de gebouwen. --- # Architectuur en stedelijke structuur van Tel Yarmuth Tel Yarmuth kenmerkte zich door een indrukwekkende stedelijke structuur, bestaande uit een benedenstad en een acropolis, met significante versterkingen en diverse architectonische elementen die wijzen op een geavanceerde samenleving en economie in de vroege Bronstijd. ### 3.1 Indeling en versterkingen van de site De archeologische site van Tel Yarmuth, gelegen op ongeveer 25 kilometer ten zuidwesten van Jeruzalem, is circa 18 hectare groot en meet ongeveer 640 meter bij 420 meter. De site is geografisch opgedeeld in een benedenstad, die 290 meter boven de zeespiegel ligt, en een acropolis op 405 meter hoogte. Dit aanzienlijke hoogteverschil is opgevangen door de aanleg van terrassen rondom de stad, een praktijk die in latere perioden nog steeds gebruikt werd om het heuvelachtige terrein leefbaar te maken. Er is ook een tunnelvormige depressie geïdentificeerd, die waarschijnlijk diende als waterreservoir. Vanwege de omvang van Tel Yarmuth in de vroege Bronstijd was er een behoefte aan adequate verdediging. Aanvankelijk werd de site beschermd door een handgemaakte helling. In de periode EBII werd een eerste versterkingsmuur, Muur A, rondom de gehele site gebouwd, voorzien van een enkele doorgang. Dit bleek onvoldoende, waarna in EBIII een tweede, naar buiten gelegen muur, Muur B, werd toegevoegd. Ter versterking van deze verdedigingswerken werden tevens stenen terrasseringen en platforms aangelegd. De ingangen van de muren waren speciaal vormgegeven en extra bewaakt, wat getuigt van een goed georganiseerd verdedigingssysteem en aanzienlijke expertise in bouwtechnieken. Hoewel beide muren deze speciale ingangen hadden, is enkel die van Muur B bewaard gebleven. ### 3.2 Residentiële gebouwen en ambachtelijke zones In de benedenstad van Tel Yarmuth zijn diverse residentiële gebouwen opgegraven. Deze huizen bestonden typisch uit één tot twee kamers en een binnenplaats die gebruikt werd voor gezamenlijke activiteiten. Sommige hadden ook kleine opslagruimtes waar scherven van pithoi werden aangetroffen. Tussen de woningen liepen straten. De ontdekking van een kapel duidt op een gelovige gemeenschap. Een belangrijke ontdekking in het noorden van de stad is een craftworking area, bestaande uit ongeveer vijf tot zes kamers. Hier werden veel scherven van laat EBIII-keramiek gevonden, evenals grote afgeplatte stenen die deels in de grond waren ingebed en resten van olijven bevatte. Dit suggereert sterk dat de economie van Tel Yarmuth sterk gebaseerd was op olijfolieproductie. Olijfolie was een gewild handelsproduct in de Zuidelijke Levant, wat de stad waarschijnlijk een hoge status heeft opgeleverd. De vondst van een klein stukje olijfhout versterkt deze theorie. ### 3.3 Specifieke structuren #### 3.3.1 The White Building The White Building is een opmerkelijk gebouw met vier zuilen en een dak, dat vermoedelijk als een heiligdom fungeerde. De muren en vloeren waren met wit pleisterwerk afgewerkt, wat de naam verklaart. Het gebouw had twee ingangen met trappen. Archeologen vermoeden dat het een heiligdom was vanwege sporen op de muur die duiden op de aanwezigheid van een beeld, mogelijk van een godheid. Het gebouw beschikte ook over een binnenplaats met een stenen platform. #### 3.3.2 Paleis B1 Paleis B1 wordt beschouwd als het grootste gebouw uit de vroege Bronstijd dat in de Zuidelijke Levant is opgegraven. Dit imposante gebouw, met afmetingen van ongeveer 72 bij 84 meter, getuigt van de economische macht van Tel Yarmuth. Archeologen speculeren dat dit paleis de residentie was van een centraal heersende leider. Het gebouw kenmerkt zich door een centrale binnenplaats (courtyard) en een hypostyle hal met zuilen, die vermoedelijk van olijfhout waren vervaardigd. Paleis B1 diende waarschijnlijk als opslag- en redistributiecentrum, maar bevatte ook ruimtes waarvan het precieze doel, zoals vergaderzalen of persoonlijke vertrekken, nog onbekend is. In de nabijheid van Paleis B1 zijn ook de gebouwen J, K en M gevonden. Hoewel deze gebouwen samen groter zijn dan het paleis, is hun functie nog niet duidelijk. ### 3.4 Economie en materiële cultuur De economie van Tel Yarmuth was typisch mediterraan en Kanaänitisch. De bevolking hield zich bezig met landbouw, met name de teelt van granen en linzen. De olijventeelt leverde hout en olie op, die zowel voor eigen gebruik als voor handel bestemd waren. Veehouderij, voornamelijk schapen en koeien, en soms ezels, maakte eveneens deel uit van de economie. De diplomatieke betrekkingen en de handel binnen het Kanaänitische gebied waren cruciaal voor de economische welvaart van Tel Yarmuth. Dit blijkt uit de vondst van diverse artefacten uit andere regio's, zoals Egypte. Vanwege de definitieve verlating van de stad rond 2400 v.Chr. zijn er niet veel artefacten gevonden, omdat de bevolking waarschijnlijk de belangrijkste bezittingen meenam. Echter, enkele vondsten, zoals keramische beeldjes van mannen en vrouwen, potten en pithoi met specifieke Kenäanitische kenmerken (smalle nek en afgeplatte lip), en een fragment van een keramische voorstelling van een huis, bieden inzicht in de materiële cultuur en architectuur van Tel Yarmuth. Ook is er een artefact van dierlijk been in de vorm van een os en een stenen zegel aangetroffen. > **Tip:** De uitgebreide structuren en de omvang van Paleis B1 suggereren een sterke hiërarchische samenleving met een centraal gezag, wat kenmerkend kan zijn voor de vroege stadstaten. > **Tip:** De olijfolie-economie was een sleutelfactor voor de welvaart en status van Tel Yarmuth in de regio. Bestudeer de archeologische aanwijzingen die deze conclusie ondersteunen. --- # Economie en materiële cultuur van Tel Yarmuth De economie en materiële cultuur van Tel Yarmuth, zoals onderzocht op pagina's 5-6, belichten de agrarische basis, met name de olijventeelt, en de handelsactiviteiten binnen het Kanaängebied, naast de schaarse maar inzichtelijke artefacten die zijn gevonden. ### 4.1 De agrarische en handels economie De economie van Tel Yarmuth was geworteld in een Mediterrane 'Kanaänitische' agrarische basis. Belangrijke gewassen die werden verbouwd waren granen en linzen. Een significant deel van de economie werd gevormd door de olijventeelt. De verkregen olijfolie en hout waren niet alleen voor eigen gebruik, maar ook belangrijke handelsproducten binnen de Zuidelijke Levant. #### 4.1.1 Olijventeelt als economische motor De aanwezigheid van grote afgeplatte stenen met olijf residu in een ambachtelijke zone wijst sterk op een economie die draaide om olijfolieproductie. Archeologen hebben ook een klein stuk hout van een olijfboom gevonden, wat deze conclusie verder ondersteunt. Deze olijfolie was een gewild product en de handel daarin droeg bij aan de hoge status van Tel Yarmuth. #### 4.1.2 Veeteelt en diplomatieke handel Naast landbouw omvatte de economie ook veeteelt, waarbij voornamelijk schapen en koeien werden gehouden, aangevuld met ezels. De diplomatieke betrekkingen binnen het Kanaängebied speelden een cruciale rol in de economische bloei. Het feit dat meerdere regio's handel dreven en goederen uitwisselden, blijkt uit de vondst van artefacten uit andere gebieden, zoals Egypte, op de site van Tel Yarmuth. ### 4.2 Materiële cultuur en artefacten Vanwege de verlating van de stad in 2400 v.Chr., waarbij de bevolking waarschijnlijk hun belangrijkste bezittingen meenam, zijn er relatief weinig artefacten teruggevonden. Desondanks geven de gevonden objecten waardevol inzicht in het leven en de cultuur van Tel Yarmuth. #### 4.2.1 Keramiek en architecturale reconstructie Onder de gevonden artefacten bevinden zich keramische beeldjes van mannen en vrouwen, evenals potten en pithoi met een kenmerkende smalle nek en afgeplatte lip, typisch voor de Kanaänitische regio. Een bijzonder significant object is een fragment van een keramisch beeld dat een huis voorstelt. Dit fragment biedt archeologen de mogelijkheid om te reconstrueren hoe de gebouwen in Tel Yarmuth eruitzagen. #### 4.2.2 Overige vondsten Naast keramiek zijn er andere interessante objecten ontdekt. Dit omvat een artefact gemaakt van dierlijk been in de vorm van een os, wat duidt op ambachtelijk werk. Ook is er een stenen zegel gevonden, een object dat vaak geassocieerd wordt met administratieve of persoonlijke identiteitsdoeleinden. > **Tip:** De schaarste aan artefacten onderstreept het belang van de gevonden items. Analyseer elk gevonden stuk zorgvuldig, omdat het aanzienlijke informatie kan verschaffen over economische activiteiten, sociale structuren en culturele praktijken. > **Voorbeeld:** Het fragment van een keramisch huisbeeldje is een goed voorbeeld van hoe een ogenschijnlijk klein artefact kan bijdragen aan het begrip van de architectuur van een verloren stad. Door dit fragment te vergelijken met andere bekende architectuur uit die periode, kunnen archeologen gedetailleerde conclusies trekken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Kanaän gebied | Een historische regio in het Nabije Oosten, grofweg overeenkomend met het huidige Israël, Palestina, Jordanië en delen van Syrië en Libanon, bekend om zijn vroege beschavingen. | | Judeïse Shefela | Een laaglandregio in centraal Israël, gelegen tussen de Samaria en Judea heuvels en de kustvlakte, bekend om zijn vruchtbare landbouwgronden. | | Vroege Bronstijd (EB) | Een periode in de archeologische geschiedenis van het Nabije Oosten, ruwweg van 3300 tot 2000 v.Chr., gekenmerkt door de ontwikkeling van steden, complexe samenlevingen en metaalbewerking. | | Acropolis | Het hoger gelegen, versterkte deel van een oude stad, vaak gebruikt voor religieuze of bestuurlijke doeleinden, of als laatste toevluchtsoord in tijden van conflict. | | Benedenstad | Het lager gelegen, uitgestrektere deel van een oude stad, waar het grootste deel van de bevolking woonde en waar residentiële en commerciële gebieden zich bevonden. | | Urbanisatie | Het proces van groei en uitbreiding van steden, gekenmerkt door een toename van bevolking, infrastructuur en gespecialiseerde economische en sociale structuren. | | Levant | Een brede geografische term die het oostelijke Middellandse Zeegebied omvat, inclusief landen als Syrië, Libanon, Jordanië, Israël, Palestina en delen van Turkije en Egypte. | | Byzantijnse periode | De periode van het Oost-Romeinse Rijk, met zijn centrum in Constantinopel, die duurde van de 4e tot de 15e eeuw na Christus en een significante culturele en politieke invloed had in de regio. | | Grafheuvel | Een kunstmatige heuvel die is opgeworpen boven een begraafplaats, vaak gebruikt als een marker of als onderdeel van een begrafenisritueel. De Arabische term is "Khirbet". | | Opgravingstesten | Kleinschalige archeologische opgravingen die worden uitgevoerd om de potentie, ouderdom en aard van een archeologische vindplaats te beoordelen voordat grotere opgravingen beginnen. | | Terrassen | Aangepaste hellingen, vaak in bergachtige gebieden, die worden gemaakt om landbouwgrond te creëren en erosie te voorkomen, waardoor het land bruikbaarder wordt. | | Waterreservoir | Een kunstmatige of natuurlijke constructie die is ontworpen om water op te slaan, vaak cruciaal voor stedelijke gebieden, vooral in droge klimaten. | | Keramiek | Aardewerk of ander gebakken kleimateriaal, gebruikt voor het maken van potten, schalen en andere voorwerpen, dat een belangrijke archeologische indicator is voor de cultuur en periode van een vindplaats. | | Pithoi | Grote opslagkruiken, vaak gebruikt in de oudheid voor het bewaren van granen, olijfolie, wijn of andere bulkgoederen. | | Craftworking area | Een specifieke zone binnen een archeologische vindplaats waar ambachtelijke productie plaatsvond, zoals het vervaardigen van aardewerk, metaalbewerking of textielproductie. | | Olijfolie economie | Een economisch systeem waarbij de productie en handel van olijfolie een centrale rol speelt, wat vaak duidt op een welvarende samenleving in de Middellandse Zeegebieden. | | Heiligdom | Een plaats die is gewijd aan religieuze doeleinden, vaak met een altaar, beelden van goden of andere religieuze artefacten. | | Hypostyle hal | Een kamer die is gevuld met zuilen die het dak ondersteunen, vaak gevonden in oude Egyptische en Nabije-Oosterse tempels en paleizen. | | Redistributiecentrum | Een plaats waar goederen werden verzameld en vervolgens verdeeld onder de bevolking, vaak geassocieerd met centrale autoriteit en economische organisatie. | | Stenenzegel | Een klein object gemaakt van steen, vaak gegraveerd met een afbeelding of inscriptie, gebruikt om documenten te verzegelen of als een persoonlijke identificatie. |

# Geografie en opgravingsgeschiedenis van Ugarit Dit hoofdstuk beschrijft de geografische ligging van Ugarit, de ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen, de ontdekking en archeologische opgravingen, de stedelijke structuur, begrafenispraktijken, het koninklijk paleis, bestuur, handel, administratie, schrift en religie. ## 1. Geografie van Ugarit Ugarit is gelegen aan de kust in Noordwest Syrië en wordt momenteel geïdentificeerd met de archeologische site Ras Shamra. De nabijgelegen havenstad Minet el-Beida fungeerde als maritieme toegangspoort, wat intensieve handelscontacten met onder andere Cyprus en andere regio's in het oostelijke Middellandse Zeegebied mogelijk maakte. De stad was voor haar watervoorziening afhankelijk van lokale bronnen, met name de rivieren Nahr Shbayyeb en Nahr ed-Delheb. Deze rivieren leverden niet alleen drinkwater, maar waren ook essentieel voor irrigatie, landbouw en de bevoorrading van de haven, wat de economische ontwikkeling en bevolkingsgroei van Ugarit ondersteunde. ## 2. Opgravingsgeschiedenis De archeologische vindplaats van Ugarit werd in 1928 ontdekt door boer Mahmud Menalla, die tijdens het ploegen een tombe stootte nabij de baai van Minet el-Beidha. Dit markeerde het begin van een belangrijke archeologische ontdekking. In 1929 startte een Franse expeditie onder leiding van Claude Schaeffer, die tot 1939 duurde en de basis legde voor het systematische onderzoek van de site. Na een onderbreking door de Tweede Wereldoorlog werden de opgravingen hervat door Marguerite Yon, die van 1978 tot 1998 de leiding had. Onder haar leiding werden zestien delen met onderzoeksresultaten gepubliceerd en meer dan 300 gegraveerde kleitabletten ontdekt. Na Yon's pensioen in 1999, nam haar broer Yves Calvet de leiding over. Latere onderzoeksfasen richtten zich op specifieke zones zoals het Huis van Urtenu en de Main Street. Ugarit blijft tot op heden een archeologisch waardevolle site met voortdurend nieuw materiaal dat wordt onderzocht en geanalyseerd. ## 3. Chronologie van Ugarit Ugarit kent een lange en onafgebroken bewoningsgeschiedenis die teruggaat tot het zevende millennium voor Christus. ### 3.1 Neolithicum en Chalcolithicum In het Neolithicum bestond Ugarit uit kleine groepen boeren en veehouders zonder duidelijke sociale hiërarchie of stedelijke indeling. Tijdens het Chalcolithicum (5000-3300 v.Chr.) bleef Ugarit een bescheiden nederzetting met vroege ambachten zoals textiel- en botbewerking en eerste regionale contacten, maar zonder stedelijke kenmerken. ### 3.2 Vroege Bronstijd In de Vroege Bronstijd (3300-2000 v.Chr.) begon Ugarit te groeien. De bevolking nam toe en een eenvoudige sociale hiërarchie ontstond. Rond 2200 v.Chr. leidde het 4.2 ka klimaatevent, samen met economische problemen, tot een terugval. De nederzetting werd kleiner, verloor zijn stedelijke uitstraling en de bewoning beperkte zich tot de acropolis en enkele woonwijken. Desondanks bleef de stad bewoond, wat cruciaal was voor latere heropbouw. ### 3.3 Midden-Bronstijd Vanaf 2000 v.Chr. herstelde Ugarit zich en ontwikkelde zich tot een ware stad met stadsmuren, paleizen en tempels. De bevolking groeide en politieke structuren, vaak onder leiding van Amorietische elites, kwamen tot ontwikkeling. ### 3.4 Late Bronstijd De grootste bloeiperiode van Ugarit vond plaats in de Late Bronstijd (ca. 1600-1200 v.Chr.). De stad werd een internationaal handelscentrum, verbonden met Egypte, de Hettieten, Mesopotamië, Cyprus en de Myceense beschaving. Kenmerkend waren een groot paleis, belangrijke religieuze centra en archieven met duizenden kleitabletten. In deze periode ontwikkelde Ugarit ook zijn eigen spijkerschriftalfabet. Rond 1190 v.Chr. werd Ugarit verwoest tijdens de bredere ineenstorting van de Late Bronstijd, waarschijnlijk als gevolg van oorlogen, economische druk en invasies van de Zeevolken. ## 4. Huizen De stadsstructuur van Ugarit was dicht en onregelmatig, met smalle, kronkelende straten en schaarse open ruimtes, wat leidde tot compacte bebouwing. De huizen varieerden sterk in grootte en indeling, van grote residenties tot bescheiden woningen. Een typisch stadshuis had doorgaans twee verdiepingen, een vlakke gevel met kleine ramen en was vaak opgebouwd rond een centrale binnenplaats voor licht, schaduw en ventilatie. Op de begane grond bevonden zich vestibules, opslagruimtes, werk- of ontvangstvertrekken en soms gedeelde voorzieningen. De bovenverdieping diende als privéwoongedeelte met slaapkamers. Bovenop bevond zich een groot dakterras dat als leefruimte fungeerde. Een representatief voorbeeld is Huis C in blok XIV. Veel huizen bevatten een familiegraf, wat de centrale rol van familie en voorouderverering in het stedelijke leven benadrukt. ## 5. Graven De grafpraktijken in Ugarit tonen een samenhang tussen stedelijke architectuur en begrafeniscontext, zonder aparte necropool buiten de stad. Tussen de Midden-Bronstijd en het einde van de Late Bronstijd is er uniformiteit in de vorm en inrichting van de graven, die vaak in de funderingen van woningen werden geplaatst. De toegang verliep meestal via een dromos, wat latere deposities en bezoeken aan de doden mogelijk maakte. De dichtheid van graven correleerde met de bebouwingsdichtheid, wat sociale differentiatie suggereert. Er zijn meerdere concentraties van graven geïdentificeerd, gemiddeld één graf per twee tot drie huizen. Een grotendeels intact gevonden tombe (4253) leverde skeletten, aardewerk, bronzen dolken, gouden hoofdbanden en geïmporteerde vazen op. Van koninklijke begravingen is weinig bekend; twee grote graftombes in het paleis waren geplunderd in de oudheid. Tablet RS 34.126 verwijst naar een koninklijk ritueel bij de dood van een heerser. > **Tip:** De integratie van graven binnen de woonhuizen duidt op een sterke nadruk op familiebanden en voorouderverering in de Ugaritische cultuur. ## 6. Koninklijk paleis Het koninklijk paleis van Ugarit, gebouwd tussen de 15e en 13e eeuw v.Chr., bevond zich strategisch op het westelijke deel van tell Ras Shamra, met zicht op de kustvlakte en de haven. De toegang was beperkt via een monumentale poort (ca. 1300 v.Chr.) en het complex was omgeven door een versterkte muur van ongeveer vijf meter dik. Het paleis had drie doorgangen naar de buitenwereld. Het paleis was georganiseerd rond vier grote en vier kleinere binnenplaatsen, met een tuin aan de westzijde en drie ondergrondse grafkamers aan de noordzijde. De begane grond diende voornamelijk administratieve doeleinden met kantoren, archieven en opslagplaatsen. De bovenverdieping was voorbehouden aan de koninklijke familie. Het paleis was solide gebouwd met zorgvuldig bewerkte natuursteen (ashlarblokken) en versterkt met houten dwarsbalken. De muren waren afgewerkt met een dikke pleisterlaag. De opgravingen leverden fijn bewerkte ivoren voorwerpen, stenen stèles, figurines en duizenden kleitabletten op, die een belangrijke bron vormen voor het begrip van de administratieve organisatie, juridische zaken en educatie in Ugarit. ## 7. Bestuur De beperkte toegankelijkheid van het paleis weerspiegelde het heilige en afgezonderde karakter van het koningschap, waarbij de koning ook als hogepriester fungeerde. Naast de koning speelden de koningin, de 'perfect' (belangrijkste figuur naast de koning) en opzichters belangrijke bestuurlijke, politieke, economische en sociale rollen. Het paleis was duidelijk gescheiden van de tempel; de kleine paleistempel had enkel een rituele functie voor het koningshuis, wat de scheiding tussen goddelijke en koninklijke macht benadrukte. ## 8. Handel Ugarit lag strategisch gunstig in de Levant en fungeerde als vertrekpunt voor maritieme handel naar Cyprus, het Minoïsche Griekenland, Egypte en Hatti. De stad was een belangrijk centrum voor land- en zeeroutes en bevorderde culturele uitwisseling. De contacten met Cyprus waren bijzonder sterk, met correspondentie in het Akkadisch en de import van producten zoals olie, graan en koper. Dit blijkt ook uit teksten in het Cypro-Minoïsche schrift en de grote hoeveelheden Cypriotisch aardewerk. Talrijke Myceense keramiek vondsten uit Griekenland tonen internationale contacten aan, met Ugarit dat de grootste en meest gevarieerde collectie Myceense keramiek in de Levant heeft opgeleverd. Ugarit exporteerde textiel, olijfolie, wijn en meubilair, en fungeerde als doorvoerhaven voor halfedelstenen en metalen zoals koper en tin. Een goed georganiseerde koopmansklasse, vaak aangesteld en gefinancierd door de koning, droeg de economische bloei. Rijke woningen naast het paleis, zoals het Huis van Urtenu, wijzen op de actieve betrokkenheid van kooplieden bij zowel binnenlandse als buitenlandse handel. ## 9. Administratie Het koninkrijk Ugarit was administratief opgedeeld in drie regio's: de Zuidelijke vlakte Arru (landbouw en voedselvoorziening), de Noordelijke regio rond Halba Sapuni (hout en bouwmateriaal) en de Sapanu bergen in het oosten (veeteelt en dierlijke materialen). Uitgebreide administratieve archieven in het koninklijk paleis, bestaande uit honderden kleitabletten, bieden inzicht in de staatsstructuur tijdens de Late Bronstijd. De archieven zijn meertalig, met teksten in Ugaritisch spijkerschrift, Akkadisch (internationale diplomatieke taal), en Hurritische en Sumerische logogrammen. De documenten omvatten lijsten van landbouwopbrengsten, distributie van goederen, inventarissen, productiequota, juridische contracten, huwelijksregelingen, eigendomsgeschillen, en correspondentie met grootmachten zoals Egypte en het Hettitische rijk. Ook militaire en logistieke gegevens zijn aanwezig. Veel van deze archiefkamers waren voorzien van nissen en opslagplanken. Door paleisbranden zijn de tabletten hardgebakken en bewaard gebleven. Archeologisch onderzoek suggereert dat veel tabletten oorspronkelijk op de bovenste verdieping lagen en door de instorting van muren en vloeren verspreid raakten. > **Tip:** De meertaligheid van de archieven in Ugarit is een sterk bewijs van de stad als internationaal handelscentrum en de betrokkenheid bij diplomatieke netwerken. ## 10. Schrift en alfabet In Ugarit zijn ongeveer vijfduizend kleitabletten gevonden en ontcijferd, geschreven in negen talen, waaronder Akkadisch-Babylonisch, Sumerisch, Egyptische hiërogliefen, Hettitisch, Cypriotisch en Hurritisch. De meeste tabletten werden vervaardigd door scribenten, waarvan er ongeveer veertig bij naam bekend zijn. Scribenten die in Akkadisch schreven, volgden de Mesopotamische traditie en droegen de titel 'tupsarru'. Vanaf de uitvinding van het Ugaritische spijkerschriftalfabet rond 1400 v.Chr. werden waarschijnlijk lessen in Akkadisch, Ugaritisch en mogelijk Hurritisch gegeven. Leerlingen oefenden met alfabetlijsten (abecedaria) en schoolteksten. Het Ugaritische schrift is een vroege vorm van het alfabet, dat ook klinkers weergaf en van links naar rechts werd geschreven. Taalkundig onderzoek suggereert dat het een West-Semitische taal weergeeft, de voorouder van Hebreeuws, Arabisch en Aramees. Visueel baseerde het alfabet zijn tekens op Egyptische hiërogliefen, maar niet op hun klanken. Het zou ontwikkeld kunnen zijn door inwoners van de stad voor informele inscripties. ## 11. Religie en cultuur De religie in Ugarit was polytheïstisch, met een familie van goden met specifieke rollen. De opperste god was El, een wijze vaderfiguur. Zijn vrouw was Asherah (Athirat), een moedergodin geassocieerd met vruchtbaarheid. Baal, de stormgod, nam de belangrijkste plaats in het dagelijks leven in, daar hij zorgde voor regen, donder en vruchtbaarheid, essentieel voor de landbouwgemeenschap. Religieuze teksten beschrijven Baals strijd tegen Yam (god van de zee) en Mot (god van de dood en droogte), wat ook natuurprocessen symboliseert. De godenraad van El, een samenkomst van goden, is eveneens beschreven. ### 11.1 Relatie met de Bijbel De ontdekking van Ugaritische teksten is cruciaal voor het Bijbelonderzoek, gezien de geografische nabijheid en culturele overeenkomsten met Israël. Het Ugaritisch deelt taalverwantschap met het Hebreeuws, waardoor metaforen en beeldspraken in de Bijbel vergeleken kunnen worden met Ugaritische poëzie. Bepaalde religieuze beelden en mythische thema's, zoals Gods overwinning op de zee (vergelijkbaar met Baals strijd tegen Yam) en het concept van een hemelse raad, komen ook in de Bijbel voor. Echter, de Bijbel neemt een monotheïstische richting met het geloof in Jahweh, in tegenstelling tot het polytheïstische Ugarit. De Bijbel bekritiseert de Baälcultus en Asherah als afgoden. Archeologische vondsten suggereren dat sommige Israëlieten Asherah in de beginperiode nog vereerden, wat wijst op de geleidelijke ontwikkeling van monotheïsme in een polytheïstische omgeving. ## 12. Noemenswaardige vondsten ### 12.1 Mistress of Animals De "Mistress of Animals" uit de Late Bronstijd is een fragment van een pyxisdeksel, gevonden in een tombe in Minet el-Beida. Het toont een vrouwelijke figuur met twee dieren, en de vormgeving vertoont zowel Levantijnse als Myceense kenmerken, wat duidt op culturele contacten. Het werd ontdekt door Claude Schaeffer. ### 12.2 De Baal stele De Baal stele, een kalkstenen stele van 1,42 meter hoog, werd in 1932 door Claude Schaeffer opgegraven bij de Tempel van Baal in Ugarit. Het dateert uit de Late Bronstijd en toont de god Baal in een krachtige houding, wat inzicht geeft in de religieuze beeldtradities en steenbewerkingstechnieken. De stele had waarschijnlijk een vererende functie binnen de tempelrituelen. --- # Chronologie en stedelijke ontwikkeling van Ugarit Ugarit kende een lange bewoningsgeschiedenis, beginnend in het Neolithicum en eindigend met de verwoesting in de Late Bronstijd, waarbij de stad uitgroeide tot een belangrijk internationaal handelscentrum. ## 2. Chronologie van Ugarit De bewoningsgeschiedenis van Ugarit strekt zich uit over millennia, gekenmerkt door perioden van groei, stagnatie en uiteindelijke ondergang. ### 2.1 Neolithicum (vanaf 7e millennium v.Chr.) In deze vroege periode bestond Ugarit uit kleine gemeenschappen van boeren en veehouders, zonder duidelijke sociale hiërarchie of stedelijke structuur. ### 2.2 Chalcolithicum (5000–3300 v.Chr.) Gedurende het Chalcolithicum bleef Ugarit een bescheiden nederzetting. Ambachten zoals textiel- en botbewerking ontwikkelden zich, en er ontstonden eerste regionale contacten, maar de nederzetting bleef niet-stedelijk. ### 2.3 Vroege Bronstijd (3300–2000 v.Chr.) In de Vroege Bronstijd begon Ugarit geleidelijk te groeien. De bevolking nam toe en een eenvoudige sociale hiërarchie begon zich te vormen, met de opkomst van lokale elites en meer gemeenschapsorganisatie tegen het derde millennium. #### 2.3.1 De crisis van het 4.2 ka klimaatevent (rond 2200 v.Chr.) Deze wereldwijde klimaatverandering had ook impact op Ugarit. Economische problemen en ecologische veranderingen leidden tot een terugval; de nederzetting werd kleiner en verloor haar stedelijke karakter. Hoewel de bewoning sterk verminderde, bleef Ugarit bewoond, wat cruciaal was voor de latere heropbouw. ### 2.4 Midden Bronstijd (vanaf 2000 v.Chr.) Vanaf 2000 v.Chr. herstelde Ugarit zich en transformeerde het tot een stad met stadsmuren, paleizen en tempels. De bevolking groeide, en er ontwikkelden zich politieke structuren, vaak onder leiding van Amorietische elites. ### 2.5 Late Bronstijd (ca. 1600–1200 v.Chr.) Dit was de periode van grootste bloei. Ugarit werd een internationaal handelscentrum met uitgebreide netwerken naar Egypte, de Hettieten, Mesopotamië, Cyprus en de Myceense beschaving. De stad kende een groot paleis, belangrijke religieuze centra en rijke archieven. Gedurende deze periode ontwikkelde Ugarit ook een eigen spijkerschriftalfabet. ### 2.6 Verwoesting (ca. 1190 v.Chr.) Ugarit werd verwoest aan het einde van de Late Bronstijd, vermoedelijk door een combinatie van oorlogen, economische druk en invasies van de Zeevolken. De stad werd niet meer heropgebouwd en verloor haar status als regionaal centrum. ## 3. Stedelijke ontwikkeling en architectuur De stedelijke structuur van Ugarit weerspiegelde de sociale en economische diversiteit van de stad. ### 3.1 Huizen De stadsstructuur was dicht en onregelmatig, met smalle, kronkelende straten. Huizen varieerden sterk in grootte en indeling, van grote residenties tot meer bescheiden woningen. Een typisch stadshuis had doorgaans twee verdiepingen, met een centrale binnenplaats voor licht en ventilatie. De begane grond bevatte vaak opslagruimtes en ontvangstvertrekken, terwijl de bovenverdieping gereserveerd was voor privévertrekken. Het dakterras diende als belangrijke leefruimte. Een opvallend kenmerk was de aanwezigheid van familiegraven in of onder veel woningen. ### 3.2 Tomben Er was geen aparte necropool; graven bevonden zich binnen de stad, vaak in de funderingen van woningen. Tussen de Midden- en Late Bronstijd was er een uniforme vorm en inrichting van graven. De toegang verliep vaak via een dromos. De dichtheid van graven correleerde met de dichtheid van de bebouwing, wat wijst op sociale differentiatie. Gemiddeld was er één graf per twee tot drie huizen. Koninklijke graven zijn nauwelijks bekend, hoewel er aanwijzingen zijn voor graftombes in het paleiscomplex. ### 3.3 Koninklijk paleis Het koninklijk paleis, gebouwd tussen de 15e en 13e eeuw v.Chr., lag strategisch aan de kustvlakte. Het complex was omgeven door een dikke versterkte muur en kende slechts beperkte toegang. Het paleis was georganiseerd rond meerdere binnenplaatsen en omvatte administratieve ruimtes, archieven, opslagplaatsen en privévertrekken voor de koninklijke familie. De bouw was solide, met natuursteenblokken en houten dwarsbalken. Archeologische vondsten uit het paleis, waaronder talrijke kleitabletten, bieden inzicht in de administratieve, juridische en intellectuele functies van het paleis. ## 4. Bestuur, handel en administratie Ugarit was een georganiseerd koninkrijk met een duidelijke bestuurlijke structuur en een bloeiende economie. ### 4.1 Bestuur Het koningschap had een heilig en afgezonderd karakter, waarbij de koning ook fungeerde als hogepriester. De koningin, de perfect en opzichters speelden belangrijke bestuurlijke rollen. Het paleis was gescheiden van de tempel, wat de scheiding tussen goddelijke en koninklijke macht benadrukte. ### 4.2 Handel Ugarit was een strategisch handelscentrum dat verbindingen had met Cyprus, Griekenland, Egypte en Mesopotamië. De stad exporteerde onder andere graan, textiel, olijfolie, wijn en meubilair, en fungeerde als doorvoerhaven voor grondstoffen zoals koper en tin. Een actieve koopmansklasse, vaak gefinancierd door de koning/koningin, speelde een cruciale rol in de economische bloei. ### 4.3 Administratie Het koninkrijk was administratief opgedeeld in drie regio's: de Zuidelijke vlakte (landbouw), de Noordelijke regio rond Halba (hout) en de Sapanu bergen (veeteelt). Uitgebreide administratieve archieven in het koninklijk paleis, geschreven in Ugaritisch spijkerschrift, Akkadisch, Hurritisch en Sumerisch, geven een gedetailleerd beeld van de staatsstructuur, landbouwopbrengsten, juridische zaken, internationale betrekkingen en militaire gegevens. ## 5. Schrift en alfabet Ugarit heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het schrift. ### 5.1 Kleitabletten en talen Ongeveer vijfduizend kleitabletten zijn gevonden, geschreven in negen talen, waaronder Akkadisch-Babylonisch, Sumerisch, Egyptische hiërogliefen, Hettitisch, Cypriotisch en Hurritisch. Deze tabletten variëren van administratieve en diplomatieke verslagen tot linguïstische woordenlijsten. ### 5.2 Het Ugaritische spijkerschriftalfabet Rond 1400 v.Chr. werd het Ugaritische spijkerschriftalfabet ontwikkeld, wat het schrijven toegankelijker maakte. Dit vroege alfabet, dat visueel gebaseerd was op Egyptische hiërogliefen maar niet op hun klanken, wordt beschouwd als een West-Semitische taal, voorouder van het Hebreeuws, Arabisch en Aramees. Scribenten volgden de Mesopotamische traditie met syllabaria, en leerlingen werden getraind in meerdere talen. ## 6. Religie en cultuur De religie van Ugarit was polytheïstisch en nauw verweven met natuurprocessen. ### 6.1 Godenpantheon De belangrijkste goden waren El (oppergod en vaderfiguur), Asherah/Athirat (moedergodin) en Baal (stormgod, god van regen en vruchtbaarheid). Religieuze teksten beschrijven mythen, zoals de strijd van Baal tegen Yam (zeegod) en Mot (god van dood en droogte), die natuurprocessen symboliseren. ### 6.2 Verband met de Bijbel De teksten uit Ugarit bieden cruciale inzichten voor het Bijbelonderzoek. Er zijn vergelijkbare culturele achtergronden en taalkundige overeenkomsten met het Hebreeuws. Metaforen en mythische thema's, zoals Gods overwinning op de zee en het concept van een hemelse raad, komen ook in de Bijbel voor. Echter, de Bijbel benadrukt het monotheïsme in contrast met het polytheïstische Ugarit. ## 7. Noemenswaardige vondsten Enkele belangrijke archeologische vondsten uit Ugarit zijn: ### 7.1 "Mistress of Animals" Een fragment van een pyxisdeksel uit de Late Bronstijd, met een vrouwelijke figuur en twee dieren, wat duidt op Levantijnse en Myceense culturele contacten. ### 7.2 De Baal stele Een kalkstenen stele van 1,42 meter hoog, daterend uit de Late Bronstijd, die de god Baal in een krachtige houding toont en inzicht geeft in religieuze beeldtradities en steenbewerkingstechnieken. --- # Architectuur en begrafenispraktijken in Ugarit Dit onderwerp verkent de dichte en onregelmatige stadsstructuur van Ugarit, de variatie in huizen van eenvoudig tot luxueus, de rol van binnenplaatsen en dakterrassen, en de opmerkelijke integratie van familiegraven binnen de woningen, evenals de uniformiteit en plaatsing van tombes. ### 3.1 Stadsstructuur en bewoning De stadsstructuur van Ugarit kenmerkte zich door een dichte en onregelmatige opzet, met smalle, kronkelende straten die de vorm van de woonblokken bepaalden. Dit resulteerde in een compacte bebouwing met schaarse open ruimtes. Deze infrastructuur weerspiegelde de sociale en economische diversiteit van de stad. ### 3.2 Variatie in huizen De huizen in Ugarit vertoonden een aanzienlijke variatie in omvang en indeling, variërend van grote, luxueuze residenties tot meer bescheiden stedelijke woningen. Een typische stadswoning bestond doorgaans uit twee verdiepingen met een vlakke gevel die slechts door enkele kleine ramen werd onderbroken. #### 3.2.1 Indeling en functies Huizen waren vaak opgebouwd rond een centrale binnenplaats die zorgde voor licht, schaduw en ventilatie. De begane grond omvatte meestal een vestibule, opslagruimtes, werk- of ontvangstvertrekken en soms gedeelde voorzieningen zoals een grotere binnenplaats met een gemeenschappelijke waterput. De bovenverdieping diende als privé woongedeelte, met slaapkamers. Bovenop de woning bevond zich een groot dakterras dat als belangrijke leefruimte voor dagelijkse activiteiten fungeerde. > **Tip:** De centrale binnenplaatsen en dakterrassen benadrukken het belang van buitenruimtes in het dagelijks leven, ondanks de dichte stadsstructuur. Een representatief voorbeeld van zo'n stadswoning is het Huis C in blok XIV, aangetroffen in de South City Trench. ### 3.3 Integratie van familiegraven Een opvallend kenmerk van de woningen in Ugarit was de integratie van familiegraven, die zich in of onder de woningen bevonden. Dit duidt op de centrale rol van familie en voorouderverering in het stedelijke leven. ### 3.4 Grafpraktijken en tombes De grafpraktijken in Ugarit vertonen een sterke samenhang tussen de stedelijke architectuur en de begrafeniscontext; er is geen aparte necropool buiten de stad gevonden. Tussen de Midden-Bronstijd en het einde van de Late Bronstijd was er sprake van uniformiteit in de vorm en inrichting van de graven. #### 3.4.1 Plaatsing en toegankelijkheid Kenmerkend is de plaatsing van tombes in de funderingen van woningen, wat impliceert dat de graven al op het grondplan aanwezig waren vóór de bouw van het huis. De toegang tot de meeste tombes verliep via een dromos, een toegangsruimte of gang, die soms van buitenaf toegankelijk was. Dit faciliteerde latere deposities, rituele bezoeken of andere interacties met de overledenen. > **Tip:** De integratie van graven binnen de woonzones suggereert een continuïteit in het leven en de dood, waarbij de voorouders dichtbij bleven. De dichtheid van graven bleek samen te hangen met de dichtheid van de bebouwing: hoe compacter de woonstructuur, hoe meer graven werden aangetroffen. Dit suggereert sociale differentiatie en een bewuste scheiding tussen koninklijke en residentiële begrafeniscultuur. Gemiddeld werd één graf per twee à drie huizen aangetroffen, met concentraties in de zuidelijke stadszone, de lagere stad en op de zuidelijke Akropolis. #### 3.4.2 Voorbeeld van een tombe Tombe 4253, gelegen op de zuidelijke sleuf van de Akropolis, is een belangrijk voorbeeld omdat deze vrijwel intact is aangetroffen. De vondsten omvatten skeletten, aardewerk, bronzen dolken, gouden hoofdbanden en geïmporteerde vazen uit Mycene en Cyprus. Deze tombe werd opgegraven door Claude Schaeffer en Henri de Contenson in 1963. #### 3.4.3 Koninklijke begravingen Over koninklijke begravingen is weinig bekend. Bij het betreden van binnenplaats II in het paleis werden twee grote graftombes ontdekt die vermoedelijk de koninklijke grafkamers waren. Deze tombes waren echter in de oudheid geplunderd, waardoor er geen archeologisch materiaal behouden bleef en de identiteit van de overledenen niet direct gekoppeld kon worden aan specifieke koningen. Een tablet, RS 34.126, gevonden in het paleisarchief, verwijst naar een koninklijk ritueel dat plaatsvond binnen het paleis bij het overlijden van een heerser. > **Voorbeeld:** De afbeelding van de ligging van een tombe en de tekening van de indeling van grafgiften uit tombe 4253 illustreren de archeologische bevindingen met betrekking tot begrafenispraktijken. --- # Het koninklijk paleis, bestuur en handel Het koninklijk paleis, bestuur en handel van Ugarit worden hier gedetailleerd uiteengezet, inclusief de architectuur, de hiërarchische structuur en de economische bloei als internationaal handelscentrum. ## 4 Het koninklijk paleis, bestuur en handel Het koninklijk paleis van Ugarit, strategisch gelegen op de westelijke flank van de tell Ras Shamra, diende als het politieke, administratieve en culturele hart van het koninkrijk. De architectuur, de bestuurlijke organisatie en de bloeiende handel weerspiegelen de complexiteit en het belang van Ugarit als een internationaal centrum in de Late Bronstijd. ### 4.1 Het koninklijk paleis Het koninklijk paleis van Ugarit, gebouwd tussen de 15e en 13e eeuw v.Chr., was een imposant complex met een strategische ligging die zowel de maritieme verbindingen als de controle over het politieke en religieuze centrum versterkte. #### 4.1.1 Architectuur en organisatie * **Ligging:** Gelegen op het westelijke deel van de tell Ras Shamra, met uitzicht op de kustvlakte en de haven van Minet el-Beida. * **Toegang:** De toegang was sterk beperkt en verliep via een monumentale poort, gebouwd rond 1300 v.Chr., die het paleis verbond met het havengebied en diende als bescherming. Er waren in totaal drie doorgangen naar de buitenwereld: een hoofdingang in het noordwesten, een kleinere in het noordoosten en een andere in het zuidwesten. * **Omwalling:** Het gehele paleiscomplex was omringd door een versterkte muur van ongeveer vijf meter dik. * **Interne indeling:** Het paleis was georganiseerd rondom vier grote en vier kleinere binnenplaatsen, die zorgden voor licht, ventilatie en circulatie. Aan de westzijde bevond zich een uitgestrekte tuin, en aan de noordkant waren drie ondergrondse grafkamers aangelegd, wat duidt op de koninklijke status van de bewoners. * **Functies van de verdiepingen:** * **Begane grond:** Voornamelijk administratieve functie, met kantoren, archieven, opslagplaatsen en verblijven voor personeel. * **Bovenverdieping:** Voorbehouden aan de privévertrekken van de koninklijke familie. Deze verdieping was bereikbaar via twaalf trappen, wat de omvang en complexiteit van de paleisarchitectuur benadrukt. * **Constructie:** Het paleis was solide gebouwd uit zorgvuldig bewerkte natuursteen (ashlarblokken), met houten dwarsbalken voor extra stabiliteit. De muren waren afgewerkt met een dikke, onversierde pleisterlaag. * **Archeologische vondsten:** Opgravingen leverden een indrukwekkende hoeveelheid artefacten op, waaronder fijn bewerkte ivoren voorwerpen, stenen stèles, figurines en vele kleitabletten. Deze tabletten, teruggevonden in meerdere archieven binnen het complex, bieden cruciaal inzicht in de administratieve organisatie van Ugarit en bevatten rapporten, gerechtelijke verslagen en oefenschriften van schrijversleerlingen. Dit illustreert dat het paleis niet alleen de residentie van de koning was, maar ook het bureaucratische en intellectuele centrum van het koninkrijk. ### 4.2 Bestuur Het bestuurlijke systeem van Ugarit was hiërarchisch en gecentraliseerd rondom de koning, maar omvatte ook andere belangrijke functionarissen die diverse taken vervulden. * **Koningschap:** De beperkte toegankelijkheid van het paleis symboliseerde het heilige en afgezonderde karakter van het koningschap. De koning stond boven het gewone volk en fungeerde ook als hogepriester. * **De Koningin:** De koningin bekleedde naast de koning politieke, economische en sociale functies. * **Andere Functionarissen:** * **De Perfect:** De meest belangrijke figuur naast de koning. * **De Opzichters:** Functionarissen met bestuurlijke verantwoordelijkheden. * **Scheiding van Kerk en Staat:** Het paleis was duidelijk gescheiden van de tempel. De kleine paleistempel had enkel een rituele functie voor het koningshuis, wat de scheiding tussen goddelijke en koninklijke macht benadrukte. ### 4.3 Handel Ugarit ontwikkelde zich tot een welvarend internationaal handelscentrum, mede dankzij haar strategische ligging en de aanwezigheid van een goed georganiseerde koopmansklasse. #### 4.3.1 Geografische ligging en handelsroutes * **Locatie:** Ugarit bevond zich op een strategisch gunstige locatie in de Levant, aan de kust van Noordwest-Syrië, met de havenstad Minet el-Beida als maritieme toegangspoort. * **Maritieme handel:** De stad fungeerde als vertrekpunt voor maritieme handel naar het zuiden, met verbindingen naar Cyprus, het Minoïsche Griekenland, Egypte en het Hettitische Rijk. * **Land- en zeeroutes:** De ligging bevorderde zowel land- als zeeroutes en stimuleerde een intensieve culturele uitwisseling. #### 4.3.2 Handelscontacten en goederen * **Cyprus:** De contacten met Cyprus waren bijzonder sterk. Archeologische vondsten, waaronder correspondentie in het Akkadisch, boekhoudkundige documenten en grote hoeveelheden Cypriotisch aardewerk, getuigen van deze relatie. Importproducten zoals olie, graan en koper werden uitgewisseld. * **Myceense Griekenland:** Talrijke Myceense keramiekvondsten leveren het duidelijkste bewijs voor internationale contacten. Ugarit bezat de grootste en meest gevarieerde collectie Myceense keramiek in de Levant, voornamelijk daterend uit de 13e eeuw v.Chr. * **Exportproducten:** Naast graan (dat voornamelijk een lokaal product bleef), exporteerde Ugarit actief textiel, olijfolie, wijn en luxueus meubilair met ivoorinleg naar belangrijke stadstaten in Mesopotamië. * **Doorvoerhaven:** Ugarit speelde ook een belangrijke rol als doorvoerhaven voor waardevolle grondstoffen, waaronder halfedelstenen en metalen zoals koper uit Cyprus en tin uit Iran. #### 4.3.3 De koopmansklasse en economische organisatie * **Koninklijke aanstelling en financiering:** Handelaren werden vaak door de koning of koningin aangesteld en ontvingen financiering voor internationale transacties. * **Onafhankelijke handel:** De ontdekking van rijke woningen naast het paleis, met name in het zogenaamde Zuidpaleis, toonde aan dat de handel niet uitsluitend onder koninklijke controle stond. Handelsdocumenten wijzen op de actieve betrokkenheid van kooplieden bij zowel de binnenlandse administratie als de buitenlandse handel. * **Huis van Urtenu:** Dit gebouw, opgegraven sinds 1973, diende als centrum voor intensieve handelsactiviteiten in de laatste decennia van het koninkrijk. De archieven uit dit huis vormen de grootste collectie administratieve documenten die ooit buiten het paleis in Ugarit zijn gevonden. #### 4.3.4 Administratieve opdeling van het koninkrijk Het koninkrijk van Ugarit was administratief opgedeeld in drie regio's, die elk specifieke economische functies vervulden: * **Zuidelijke vlakte (Arru):** Centrum voor landbouw en voedselvoorziening. * **Noordelijke regio (rond Halba Sapuni):** Bekend om houtproductie en levering van bouwmateriaal. * **Sapanu bergen (in het oosten):** Gekend voor veeteelt en levering van dierlijke materialen en voedsel. Uitgebreide administratieve archieven in het koninklijk paleis, bestaande uit honderden kleitabletten, geven een gedetailleerd beeld van de staatsstructuur. Deze tabletten, in verschillende talen geschreven (Ugaritisch spijkerschrift, Akkadisch, Hurritisch en Sumerisch), behandelen onderwerpen als landbouwopbrengsten, distributie van goederen, inventarissen, juridische contracten, eigendomsgeschillen, diplomatieke correspondentie met grootmachten, en militaire/logistieke gegevens. De tabletten zijn door de vernietiging van de stad door paleisbranden hardgebakken, wat hun bewaring ten goede kwam. Oorspronkelijk opgeslagen op de bovenste verdiepingen, zijn ze door instortingen verspreid geraakt over de lagere niveaus. > **Tip:** De meertaligheid van de archieven (Ugaritisch, Akkadisch, Hurritisch, Sumerisch) benadrukt de internationale oriëntatie van Ugarit op het gebied van handel en diplomatie. Het Akkadisch functioneerde als de lingua franca. --- # Administratie, schrift en religie in Ugarit Dit onderdeel behandelt de administratieve indeling van het koninkrijk Ugarit, de meertalige archieven in het paleis, de aard van de documenten, de ontwikkeling en betekenis van het Ugaritische spijkerschriftalfabet, en de polytheïstische religie met belangrijke godheden. ### 5.1 Administratieve indeling en paleisarchieven Het koninkrijk Ugarit kende een duidelijke administratieve indeling in drie regio's: * **De Zuidelijke Vlakte (Arru):** Dit centrum was verantwoordelijk voor de landbouw en de voedselvoorziening. * **De Noordelijke Regio rond Halba Sapuni:** Deze regio leverde bouwmateriaal, voornamelijk hout. * **De Sapanu Bergen in het oosten:** Bekend om veeteelt, zorgde deze regio voor dierlijke materialen en voedsel. Binnen het koninklijk paleis op Ras Shamra zijn uitgebreide administratieve archieven aangetroffen. Deze archieven, bestaande uit honderden kleitabletten, bieden een gedetailleerd inzicht in de staatsstructuur van de Late Bronstijd. De tabletten waren geconcentreerd in ruimtes ingericht als schrijf- of opslagkamers, wat aangeeft dat het paleis het centrale administratieve centrum was. **Meertaligheid van de archieven:** Een opvallend kenmerk van de archieven is de meertaligheid. Naast het lokale Ugaritisch spijkerschrift werden documenten gevonden in: * Akkadisch (de internationale diplomatieke taal) * Hurritisch * Sumerische logogrammen Dit wijst op de actieve betrokkenheid van Ugarit bij internationale handel en diplomatieke netwerken. **Diversiteit aan documenten:** De teruggevonden documenten zijn zeer divers en omvatten: * Lijsten van landbouwopbrengsten, distributie van graan, olie en wijn. * Inventarissen van koninklijke voorraden en informatie over lokale productiequota. * Juridische contracten, adoptie- en huwelijksregelingen, en eigendomsgeschillen. * Correspondentie met grootmachten zoals Egypte en het Hettitische rijk. * Militaire en logistieke gegevens, waaronder registraties van soldaten en wapenuitgiftes. * Rapporten uit omliggende regio's. * Gerechtelijke verslagen. * Oefenschriften van schrijversleerlingen. **Bewaring van tabletten:** De archiefkamers waren vaak voorzien van nissen, opslagplanken en bakken. De kleitabletten werden oorspronkelijk ongebrand opgeslagen, maar raakten door paleisbranden bij de vernietiging van de stad hardgebakken, wat hun bewaring door de eeuwen heen mogelijk maakte. Veel tabletten, oorspronkelijk op de bovenste verdieping opgeslagen, zijn door de instorting van de paleismuren en vloeren over de lagere niveaus verspreid geraakt. > **Tip:** De paleisbranden die de stad ten val brachten, waren paradoxaal genoeg cruciaal voor het behoud van de administratieve en literaire teksten. ### 5.2 De aard van de documenten De documenten uit de Ugaritische archieven bieden een breed spectrum aan informatie over het dagelijks leven, bestuur, juridische zaken en internationale betrekkingen: * **Administratieve documenten:** Deze documenten geven inzicht in de economische organisatie, zoals lijsten van landbouwopbrengsten, voorraadbeheer van goederen als graan, olie en wijn, en productiequota. Ook de distributie van deze goederen werd nauwkeurig bijgehouden. * **Juridische documenten:** Deze omvatten een reeks contracten, waaronder adoptie- en huwelijksaktes, en documenten die eigendomsgeschillen regelen. Ze weerspiegelen de juridische structuur en de handhaving van wetten in Ugarit. * **Diplomatieke documenten:** De correspondentie met grootmachten zoals Egypte en het Hettitische rijk illustreert het niveau van politieke interactie en de diplomatieke betrekkingen van Ugarit. Akkadisch diende hierbij als de standaarddiplomatieke taal. * **Militaire en logistieke documenten:** Registraties van soldaten en wapenuitgiftes geven een beeld van de militaire organisatie en logistiek van het koninkrijk. * **Educatieve documenten:** Oefenschriften van schrijversleerlingen, inclusief alfabetlijsten, tonen de scholing van de scribenten aan. ### 5.3 Het Ugaritische spijkerschriftalfabet De ontwikkeling van het Ugaritische spijkerschriftalfabet rond 1400 v.o.t. markeerde een belangrijke stap in de geschiedenis van het schrift, waardoor schrijven eenvoudiger en toegankelijker werd. **Kenmerken van het Ugaritische alfabet:** * **Alfabetisch karakter:** Het Ugaritische schrift wordt beschouwd als een vroege vorm van een alfabet. * **Weergave van klinkers:** In tegenstelling tot eerdere systemen werden in dit alfabet ook klinkers weergegeven. * **Schrijfrichting:** Het schrift werd van links naar rechts geschreven. * **West-Semitische oorsprong:** Taalkundig onderzoek suggereert dat het alfabet een West-Semitische taal weergeeft, een voorouder van talen als Hebreeuws, Arabisch en Aramees. * **Visuele inspiratie:** De tekens waren visueel gebaseerd op Egyptische hiërogliefen, maar niet op de klanken die bij die hiërogliefen hoorden. **Ontwikkeling en onderwijs:** Het Ugaritische alfabet werd waarschijnlijk niet door professionele schrijvers ontwikkeld, maar eerder door inwoners van de stad voor graffiti en informele inscripties. Echter, het werd later geadopteerd en gestandaardiseerd. Het onderwijs in schrijven omvatte waarschijnlijk lessen in zowel Akkadisch (de diplomatieke taal) als Ugaritisch, en mogelijk ook Hurritisch. Leerlingen oefenden met alfabetlijsten (abecedaria) en schoolteksten. > **Tip:** De ontdekking van Ugaritische abecedaria, kleitabletten met uitgelijnde spijkerschrifttekens, biedt direct bewijs voor het alfabetonderwijs. De ontwikkeling van dit alfabet vereenvoudigde het schrijfonderwijs en maakte het mogelijk voor een breder deel van de bevolking om te leren lezen en schrijven, hoewel scribenten altijd onder het gezag van hogere functionarissen werkten. ### 5.4 De polytheïstische religie in Ugarit De religie in Ugarit was polytheïstisch, gekenmerkt door de verering van vele godheden. Deze goden vormden een pantheon, waarbij de belangrijkste godheden een hiërarchische structuur hadden. **Belangrijke godheden:** * **El:** De opperste god, voorgesteld als een wijze vaderfiguur en heerser over de andere goden. * **Asherah (Athirat):** De vrouw van El, een moedergodin geassocieerd met vruchtbaarheid en bescherming. * **Baal:** Hoewel El de hoogste status had, was Baal de meest invloedrijke god in het dagelijks leven. Hij werd vereerd als de stormgod, verantwoordelijk voor regen, donder en vruchtbaarheid. Voor de agrarische samenleving van Ugarit was regen essentieel voor een succesvolle oogst, waardoor Baal werd gezien als de god die leven schonk. **Religieuze teksten en mythen:** Religieuze teksten uit Ugarit beschrijven mythische strijden van Baal. Een belangrijk voorbeeld is de cyclus van tabletten (KTU 1.1-1.6) die de strijd van Baal tegen Yam (de god van de zee) en Mot (de god van de dood en droogte) beschrijft. De mythe van de godenraad van El beschrijft ook een samenkomst van goddelijke wezens. **Verwevenheid met natuurlijke cycli:** Deze mythen en verhalen symboliseren niet alleen de goddelijke strijd, maar ook natuurlijke processen zoals de afwisseling van natte en droge periodes. Religie was daardoor sterk verweven met de natuurlijke cycli. **Offers en rituelen:** In tempels werden door priesters offers van wijn, graan en dieren gebracht om de goden gunstig te stemmen. Een tablet, RS 34.126, gevonden in het paleisarchief, verwijst naar een koninklijk ritueel dat plaatsvond bij de dood van een heerser. **Verband met de Bijbel:** De teksten uit Ugarit spelen een cruciale rol in het begrip van de Bijbel, aangezien Ugarit en Israël zich in dezelfde regio bevonden met vergelijkbare culturele achtergronden. * Het Ugaritisch vertoont sterke overeenkomsten met het Hebreeuws, wat vergelijkingen in metaforen en beeldspraak mogelijk maakt. * Bepaalde religieuze beelden en mythische thema's uit Ugarit, zoals Gods overwinning op de zee (vergelijkbaar met Baals strijd tegen Yam) en het concept van een hemelse raad (vergelijkbaar met de godenraad van El), komen ook in de Bijbel voor. * **Belangrijke afwijking:** Terwijl Ugarit polytheïstisch was, ontwikkelde Israël het monotheïsme (geloof in één God, Jahweh). Hierdoor heeft de Bijbel een negatieve kijk op de Baälcultus en beschouwt Asherah als een afgod. Desondanks suggereren archeologische vondsten dat sommige Israëlieten Asherah in de vroege periode nog vereerden, wat de geleidelijke ontwikkeling van monotheïsme in een polytheïstische omgeving illustreert. > **Voorbeeld:** De vergelijking van Baals strijd met Yam in Ugaritische teksten met de beschrijvingen in de Psalmen waar God de zee overwint, toont de gedeelde culturele en mythologische achtergrond. ### 5.5 Noemenswaardige vondsten * **Mistress of Animals:** Een vondst uit de Late Bronstijd, een deel van een pyxisdeksel, toont een vrouwelijke figuur met twee dieren. De vormgeving vertoont Levantijnse en Myceense kenmerken, wat wijst op contacten tussen deze culturen. * **De Baal stele:** Een 1,42 meter hoge kalkstenen stele, gevonden bij de Tempel van Baal, toont de god Baal in een krachtige houding en geeft inzicht in de religieuze beeldtradities en steenbewerkingstechnieken van Ugarit. --- # Ugarit en de Bijbel, en noemenswaardige vondsten De ontdekking van Ugaritische teksten heeft een diepgaande impact gehad op het Bijbelonderzoek door de onthulling van aanzienlijke culturele en taalkundige overeenkomsten met het Hebreeuws, terwijl tegelijkertijd verschillen in religieuze opvattingen worden belicht, aangevuld met de betekenis van specifieke archeologische vondsten. ### 6.1 De betekenis van Ugarit voor het Bijbelonderzoek #### 6.1.1 Culturele en taalkundige verbindingen Ugarit, gelegen aan de kust van Noordwest-Syrië, fungeerde als een belangrijk knooppunt voor handel en culturele uitwisseling in de Late Bronstijd. De stad had intensieve contacten met regio's als Cyprus, Egypte, de Hettieten en Mesopotamië. Deze brede connectiviteit heeft geleid tot de ontdekking van een rijke hoeveelheid kleitabletten, geschreven in negen verschillende talen, waaronder Akkadisch, Hurritisch en het eigen Ugaritische spijkerschriftalfabet. De taalkundige verwantschap tussen het Ugaritisch en het Hebreeuws is van cruciaal belang gebleken voor het Bijbelonderzoek. Beide talen behoren tot de Noord-Semitische taalfamilie. Dit betekent dat veel metaforen, poëtische uitdrukkingen en beeldspraken die in de Bijbel voorkomen, beter begrepen kunnen worden in het licht van de Ugaritische literatuur. De structurele en lexicale gelijkenissen stellen onderzoekers in staat om passages in de Bijbel op een nieuwe en diepere manier te interpreteren. > **Tip:** Beschouw de Ugaritische teksten als een sleutel die deuren opent naar het begrijpen van de semantische nuances en culturele context van het Oude Testament. #### 6.1.2 Religieuze parallellen en contrasten De religieuze opvattingen in Ugarit waren polytheïstisch, met een pantheon van goden die een soort godenfamilie vormden. De oppergod was El, een wijze vaderfiguur, en zijn vrouw was Asherah (Athirat), de moedergodin geassocieerd met vruchtbaarheid. Baal, de stormgod, nam echter een centrale plaats in het dagelijks leven in. Hij werd vereerd als de schenker van regen, donder en vruchtbaarheid, wat essentieel was voor de agrarische samenleving. Religieuze teksten beschrijven de strijd van Baal tegen Yam (de zeegod) en Mot (de god van dood en droogte), wat natuurprocessen symboliseert. De Bijbel vertoont merkwaardige parallellen met deze Ugaritische religieuze thema's, maar met fundamentele verschillen. Verhalen over God die de zee en chaos overwint, zoals te vinden in de Psalmen en profetische boeken, doen denken aan Baals strijd tegen Yam. Ook het concept van een hemelse raad, zoals beschreven in Psalm 82, heeft overeenkomsten met de godenraad van El. Echter, het meest significante contrast ligt in het monotheïstische karakter van het Israëlitische geloof. Waar Ugarit polytheïstisch was, ontwikkelde Israël het geloof in één God, Jahweh. Dit leidde tot een negatieve kijk op de Baälcultus in de Bijbel, die werd beschouwd als een bedreiging voor het exclusieve geloof in Jahweh. Asherah wordt in de Bijbel vaak aangeduid als een afgod die vernietigd moest worden. Archeologische vondsten, zoals de mogelijke verering van Asherah door sommige Israëlieten in een vroege periode, illustreren echter dat het monotheïsme zich geleidelijk heeft gevormd binnen een omgeving waarin polytheïsme gangbaar was. > **Tip:** Vergelijk de goden uit het Ugaritische pantheon met hun mogelijke echo's of contrasten in de Bijbel om de uniekheid van het Israëlitische monotheïsme te onderstrepen. ### 6.2 Noemenswaardige archeologische vondsten in Ugarit De archeologische opgravingen in Ugarit hebben een schat aan artefacten opgeleverd die een diep inzicht bieden in de cultuur, religie en het dagelijks leven van deze oude stad. #### 6.2.1 De "Mistress of Animals" De "Mistress of Animals" is een fascinerend artefact uit de Late Bronstijd, waarschijnlijk afkomstig van het deksel van een pyxis. Het is gevonden in een tombe in Minet el-Beida, de havenstad van Ugarit. Het reliëf toont een vrouwelijke figuur die in het midden staat, geflankeerd door twee dieren. De artistieke stijl vertoont een mix van Levantijnse en Myceense invloeden, wat duidt op de uitgebreide handelscontacten en culturele uitwisseling die Ugarit kenmerkten. #### 6.2.2 De Baal stele De Baal stele, opgegraven in 1932 nabij de Tempel van Baal, is een belangrijke vondst die de religieuze praktijken en kunstnijverheid van Ugarit belicht. Deze kalkstenen stele, 1,42 meter hoog, dateert uit de Late Bronstijd. Het beeldt de god Baal af in een krachtige pose, wat een inkijk geeft in de iconografie en de steenbewerkingsvaardigheden van die tijd. De stele, vervaardigd uit lokaal kalksteen, had waarschijnlijk een vererende functie binnen de tempelrituelen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ras Sharma | De moderne naam voor de archeologische vindplaats van het oude Ugarit, gelegen aan de kust van Noordwest-Syrië. | | Minet el-Beida | Een nabijgelegen havenstad die fungeerde als maritieme toegangspoort voor Ugarit, wat intensieve handelscontacten mogelijk maakte met andere regio's in het oostelijke Middellandse Zeegebied. | | Neolithicum | Een prehistorische periode die wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw en de domesticatie van dieren, waarbij nederzettingen klein waren en zonder duidelijke sociale hiërarchie bestonden. | | Chalcolithicum | Een overgangsperiode tussen het Neolithicum en de Bronstijd, waarin het gebruik van koper werd geïntroduceerd naast steen, en waar ambachten zich verder ontwikkelden. | | Bronstijd | Een periode in de menselijke geschiedenis die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschappen en wapens. Deze periode wordt vaak onderverdeeld in Vroege-, Midden- en Late Bronstijd, met verschillende ontwikkelingen in stedelijke centra zoals Ugarit. | | Amorietische elites | De leiders van de Amorieten, een Semitisch volk dat in de oudheid leefde in Mesopotamië en aangrenzende gebieden, en die een belangrijke rol speelden in de politieke structuren van steden als Ugarit tijdens de Midden-Bronstijd. | | Spijkerschriftalfabet | Een vroege vorm van het alfabet, ontwikkeld in Ugarit, dat spijkervormige tekens gebruikte. Het was een significante ontwikkeling in de geschiedenis van schriftvormen omdat het klinkers weergaf en van links naar rechts werd geschreven. | | Zeevolken | Een confederatie van zeelieden die aan het einde van de Late Bronstijd diverse beschavingen in het oostelijke Middellandse Zeegebied binnenvielen en bijdroegen aan hun ondergang, waaronder waarschijnlijk ook Ugarit. | | Dromos | Een toegangsgang of corridor die leidt naar een grafkamer, vaak gevonden in oude begraafplaatsen, die het mogelijk maakte voor latere toevoegingen, rituele bezoeken of interacties met de overledenen. | | Ashlarblokken | Zorgvuldig bewerkte, rechthoekige stenen die gebruikt werden voor de constructie van gebouwen, waardoor solide en duurzame structuren ontstaan, zoals het koninklijk paleis in Ugarit. | | Logogrammen | Tekens of symbolen die een heel woord of een concept vertegenwoordigen, zoals gebruikt in het Sumerisch, naast syllabische en alfabetische schriften in het administratieve systeem van Ugarit. | | Polytheïstisch | Het geloof in en de verering van meerdere goden, kenmerkend voor de religie van Ugarit, waarbij godheden zoals El, Asherah en Baal een centrale rol speelden. | | Baal | De stormgod van Ugarit, geassocieerd met regen, donder en vruchtbaarheid. Hij werd gezien als de god die leven schenkt en speelde een cruciale rol in de mythologie, met verhalen over zijn strijd tegen de zeegod Yam en de god van de dood, Mot. | | Yam | De god van de zee in de Ugaritische mythologie, met wie de god Baal strijdt in religieuze teksten, wat de cycli van de natuur symboliseert. | | Mot | De god van de dood en droogte in de Ugaritische mythologie, met wie de god Baal eveneens strijdt, wat de afwisseling tussen natte en droge periodes in de natuur weerspiegelt. | | KTU 1.1-1.6 | Een afkorting voor een reeks kleitabletten die belangrijke religieuze teksten uit Ugarit bevatten, waaronder de cyclus van de god Baal. Deze documenten bieden essentiële inzichten in de mythologie en religieuze praktijken van de stad. | | Hemelse raad | Een concept dat verwijst naar een samenkomst van goddelijke wezens, vergelijkbaar met de godenraad onder leiding van El in Ugarit. Dit concept komt ook voor in de Bijbel, zoals in Psalm 82. | | Baälcultus | De religieuze praktijken en het geloofssysteem geassocieerd met de god Baal in de oude Levant. De Bijbel beschouwt dit als een bedreiging voor het monotheïstische geloof in Jahweh. | | Pyxis | Een klein, cilindrisch of bolvormig doosje met een deksel, vaak gebruikt voor het bewaren van cosmetica, sieraden of andere kleine voorwerpen. Het fragment van de Mistress of Animals is een deel van zo'n pyxis. | | Stele | Een rechtopstaande steen, vaak versierd met inscripties of reliëfs, die werd gebruikt voor monumentale, religieuze of gedenkdoeleinden. De Baal stele uit Ugarit is een voorbeeld van een religieuze stele. | | Levant | Een historische en geografische regio in het oostelijke Middellandse Zeegebied, die ongeveer het huidige Syrië, Libanon, Jordanië, Israël en Palestina omvat. Ugarit lag aan de kust van deze regio. | | Akkadisch | Een oude Semitische taal die in Mesopotamië werd gesproken en diende als de internationale diplomatieke en administratieve taal in het oostelijke Middellandse Zeegebied tijdens de Late Bronstijd, ook gebruikt in Ugarit. | | Hurritisch | Een taal gesproken door de Hurrieten, een volk dat leefde in het noordelijke Midden-Oosten. Het werd gebruikt in de administratie en in religieuze teksten in Ugarit. | | Sumerisch | Een taal die oorspronkelijk in Sumerië (het zuiden van Mesopotamië) werd gesproken en geschreven. Hoewel de taal zelf niet meer gesproken werd, bleef het in gebruik als liturgische en literaire taal en voor logogrammen in de administratie van Ugarit. |

# Historische oorsprong en semantische evolutie van het begrip magie Hier is een samenvatting van de historische oorsprong en semantische evolutie van het begrip magie. ## 1. Historische oorsprong en semantische evolutie van het begrip magie Dit onderwerp verkent de oorsprong van het woord 'magie' vanuit het Oudperzisch via het Grieks en Latijn, en hoe de betekenis ervan door de eeuwen heen is veranderd, inclusief de negatieve connotaties die eraan kleefden. ### 1.1 De hedendaagse opvatting van magie en de uitdagingen voor het academische onderzoek De populaire voorstelling van magie omvat vaak elementen zoals amuletten, duivelsbezweringen, toverdranken, voodoopoppen, waarzeggerij en gedaanteverwisselingen. Deze heterogeniteit maakt een eenduidige definitie lastig. Bovendien is er een spanningsveld tussen wat als verwerpelijke magie wordt bestempeld en wat als legitieme religieuze praktijk geldt, een dichotomie die mede wordt bepaald door het concept van wetenschap. De term 'magie' zelf heeft door de eeuwen heen een sterke negatieve lading gekregen, in contrast met de positieve betekenis die het woord 'magisch' tegenwoordig vaak heeft in alledaags taalgebruik. Academisch onderzoek naar magie blijft echter vaak beladen met deze negatieve connotaties. ### 1.2 De antieke oorsprong van het begrip "magie" Het Nederlandse woord "magie" vindt zijn oorsprong in het Oudperzische *maguš*. Dit woord wordt aangetroffen in de Behistuninscriptie (eind 6e eeuw v.Chr.) en verwijst naar Perzische priesters die een vooraanstaande sociale rol speelden aan het hof van de Achaemenidische vorsten. De Griekse historicus Herodotus beschreef de *magoi* (de Griekse vorm van *maguš*) als een erfelijke priesterkaste. #### 1.2.1 Van Perzië naar Griekenland: de ambivalente lading De Griekse perceptie van de *magoi*, zoals vastgelegd door Herodotus, is een mengeling van fascinatie en terughoudendheid. Hij beschrijft hun wijsheid en rituele expertise, maar vestigt ook de aandacht op hun voor Grieken eigenaardige gebruiken, zoals hun begrafenisrituelen en hun rol als dromenduiders aan het hof van koning Xerxes. Deze ambivalente voorstelling, waarbij de *magoi* enerzijds als machtig en anderzijds als potentieel gevaarlijk werden gezien, lag mede aan de basis van het Griekse begrip *mageia*. Dit begrip, de voorloper van het Nederlandse "magie", ontwikkelde een steeds sterkere negatieve connotatie. * **Tip:** De manier waarop Herodotus de Perzische *magoi* beschrijft, toont al het mechanisme van "othering": het construeren van een "ander" die zowel bewondering als angst inboezemt, mede door culturele verschillen. #### 1.2.2 Het Griekse "mageia" en het magische discours De term *mageia* ging vanaf de 5e eeuw v.Chr. niet alleen verwijzen naar de Perzische *magoi*, maar ook naar praktijken en figuren die losstonden van Perzië. Termen als *pharmakeia* (gebruik van kruiden, dat negatieve connotaties van gif kreeg) en *goèteia* (bedrieglijke praktijken van charlatans of vermeende effectieve, dreigende privé-rituelen) werden eraan verbonden. Samen vormden ze een "magisch discours" met overwegend pejoratieve connotaties. * **Voorbeeld:** Lucianus' satirische werk *Philopseudès* (De leugenminnaar) geeft een beeld van het gangbare magiediscours in zijn tijd, waarin charlatans goedgelovigheid misbruikten. De anekdote van de leerling-tovenaar die een stamper tot leven wekt, illustreert het idee van magische kunsten die uit de hand lopen. Het antieke magische discours verraadt vaak een elitaire instelling. Vrouwen werden bijvoorbeeld in Attische tragedies en Latijnse literatuur vaak afgeschilderd als beoefenaars van *mageia* of *pharmakeia*, soms met dodelijke gevolgen. #### 1.2.3 Zoroaster en de "oer-magiër" In de Grieks-Romeinse verbeelding gold Zoroaster als de uitvinder van magie. Hoewel zijn leer van het Zoroastrisme dualistisch was (strijd tussen Ahura Mazda en Angra Mainyu), kregen zijn gebruiken in Griekse en Romeinse bronnen, zoals die van Plutarchus, een negatieve, "zwarte" stempel. De theorie van Bidez en Cumont dat *mageia* uit Perzië kwam, wordt vandaag verworpen; het begrip *mageia* wordt nu gezien als een Griekse constructie gebaseerd op de Perzische *magoi*. #### 1.2.4 Antiek magisch discours versus praktijk: de katadesmoi Ondanks het negatieve discours over magie was er in de Oudheid een grote populariteit voor bepaalde magische praktijken, zoals de *katadesmoi* (neergeschreven vervloekingen en verwensspreuken, ook wel *defixiones* genoemd). Deze inscripties op loden plaatjes, gericht tegen liefdesrivalen, vijanden of voor erotische doeleinden, brachten een individuele vorm van religiositeit buiten de officiële polisreligie. De zorgvuldige rituele handelingen die gepaard gingen met het vervaardigen van de plaatjes, wijzen op de intentie van fysieke schade. * **Tip:** Het is cruciaal om het discours over magie te onderscheiden van de daadwerkelijke historische praktijk, aangezien de makers van *katadesmoi* uit alle lagen van de bevolking kwamen. #### 1.2.5 Van Grieks-Romeins begrip naar vroegchristelijke demonologie In het vroegchristelijke discours verdwijnt de ambivalentie die in Grieks-Romeinse bronnen nog te vinden was. De Grieks-Romeinse goden, halfgoden en *daimones* werden demonen in de hedendaagse duivelse betekenis. Augustinus van Hippo stelde in *De stad van God* dat duivelse krachten verantwoordelijk waren voor magische rituelen, die hij ondergeschikt achtte aan de christelijke wonderen. Magische rituelen werden gezien als strategieën om duivelse krachten op te roepen, waarbij de efficiëntie van de rituelen niet in twijfel werd getrokken. * **Voorbeeld:** Fundamentalisitische christelijke bewegingen verbieden tegenwoordig nog steeds de Harry Potter-boeken, verwijzend naar de reële aard van het occulte en de mogelijkheid dat ogenschijnlijk onschuldige bezweringen krachten kunnen oproepen, een gedachte die Augustinus en Thomas van Aquino vertrouwd in de oren zou klinken. ### 1.3 Latere voorbeelden en de strijd om de definitie van magie #### 1.3.1 Magie als "niet wij" in christelijke geschiedenis Door de geschiedenis heen werd het beschuldigen van "duivelse magie" gebruikt voor "othering", zoals bij de vroegmoderne heksenjachten, waarbij voornamelijk vrouwen slachtoffer werden. Ook na de Reformatie diende magie als een discursief wapen in de vijandelijkheden tussen christelijke denominaties. De etymologie van "hocus pocus", waarschijnlijk een verbastering van pseudo-Latijn gebruikt door goochelaars, werd ten onrechte gekoppeld aan de katholieke eucharistie om deze als "belachelijk" en "vergezocht" af te schilderen door anticatholieke denkers zoals John Tillotson. #### 1.3.2 De opkomst van een wetenschappelijke magietheorie Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw werd de studie van religie een autonome academische discipline. Geleerden zoals James G. Frazer en Henri Hubert & Marcel Mauss ontwikkelden de eerste academische theorieën over magie. ##### 1.3.2.1 James G. Frazer en de evolutionaire fasen van magie, religie en wetenschap Frazer, in zijn werk *The Golden Bough*, postuleerde dat magie, religie en wetenschap opeenvolgende evolutionaire fasen in de menselijke ontwikkeling waren. Hij baseerde zich op het idee van cultureel evolutionisme en "survivals" (overblijfselen uit primitieve culturen). Magie, gekenmerkt door de "Law of Sympathy" (wet van sympathie) met de varianten "law of similarity" en "law of contagion", was volgens hem een vroege, "bastard science" die probeerde controle uit te oefenen over de natuur. * **Voorbeeld:** Het ritueel van de *Rex Nemorensis* bij het Nemimeer, waarbij een weggelopen slaaf een weggelopen tak moest afbreken om de priester-bewaker te doden, zag Frazer als een survival van een oeroud mensenoffer om de vitaliteit van de natuur en gemeenschap te waarborgen. Frazer zag magie als een voorloper van religie, die op zijn beurt zou worden vervangen door wetenschap. Hoewel hij magie als inferieur aan religie en wetenschap beschouwde, vertoonde magie volgens hem ook overeenkomsten met moderne wetenschap door haar geloof in uniforme regelmaat en menselijk kunnen. Frazers werk, ondanks de kritiek op zijn etnocentrisme en kolonialistische blik, legde mede de grondslag voor de moderne academische studie van niet-Westerse volkeren en onttrok zich deels aan het christelijke "niet onze religie" discours. ##### 1.3.2.2 Henri Hubert en Marcel Mauss: magie in sociale context Hubert en Mauss, beïnvloed door Émile Durkheim, benaderden magie vanuit een functionalistisch sociologisch perspectief. Zij bekritiseerden Frazers intellectualistische insteek en de definitie van magie op basis van de "Law of Sympathy". Voor hen lag het fundamentele verschil tussen magie en religie in de sociale omstandigheden en intenties: religie is publiek en ordebevestigend, terwijl magie privé, individueel en vaak subversief is. * **Definitie van magie:** "Nous appelons ainsi tout rite qui ne fait pas partie d'un culte organisé, rite privé, secret, mystérieux et tendant comme limite vers le rite prohibé." (Wij noemen zo elke rite die geen deel uitmaakt van een georganiseerde eredienst, een privé-, geheime, mysterieuze rite die als limiet naar de verboden rite neigt.) Hubert en Mauss beschouwden magie als een "sociaal feit" dat met dezelfde sociologische methodes onderzocht moest worden als religie, vanwege de overgeleverde tradities en groepsgeloof in de efficiëntie ervan. #### 1.3.3 Patronen van "magiciteit": een hedendaagse uitweg? In de latere 20e eeuw ontstond er kritiek op het academische begrip "magie" zelf, mede door het risico op "reïficatie" (het onterecht zien van abstracte concepten als concrete fenomenen). Tegenwoordig zijn de meningen verdeeld over het behoud ervan als analytische tool. Sommigen pleiten voor het gebruik van termen als "patronen van magiciteit" (Bernd-Christian Otto en Michael Stausberg) om de transculturele en transhistorische stabiliteit van bepaalde rituele praktijken aan te duiden, zonder de indruk te wekken van een vaststaand paradigma of ontologische status. Onderzoek naar "magiciteit" richt zich op diverse aspecten, zoals de rol van de agent, de context, de concrete handelingen en de impliciete logica van de rituelen. * **Moderne onderzoeksbenaderingen:** * **Ervaringsgerichte methodes:** Antropologen zoals Susan Greenwood die zelf aan rituelen deelnemen om de "magical consciousness" en de participatie tussen subject en wereld te begrijpen. * **Cognitieve godsdienstwetenschap:** Wetenschappers zoals Jesper Sørensen die vanuit het menselijk denken verklaringen zoeken voor terugkerende mechanismen in magische rituelen. Sørensen identificeert het patroon van "de-symbolisatie", waarbij minder begrijpelijke taal of symbolen de geloofwaardigheid van rituele efficiëntie vergroten. Deze hedendaagse benaderingen benadrukken de noodzaak om kritisch om te gaan met de historische bagage van het begrip "magie" en de risico's van "othering" te vermijden, terwijl toch de structurele continuïteiten tussen bepaalde rituele praktijken worden erkend. --- # Academische conceptualisering en hedendaags onderzoek naar magie Dit deel behandelt de ontwikkeling van magie als een academisch concept, de kritiek op bestaande theorieën en de huidige interdisciplinaire onderzoeksbenaderingen, inclusief nieuwe terminologie zoals 'magiciteit'. ### 2.1 De problematiek van het magiediscours Het concept "magie" stuit op aanzienlijke academische uitdagingen, onder meer door de grote heterogeniteit van handelingen die eronder vallen en de historisch wisselende betekenis ervan, die sterk beïnvloed is door ideologische en buitenstaandersperspectieven. #### 2.1.1 Evolutie van de negatieve connotatie van "magie" Oorspronkelijk, vanaf de Oudheid tot ver in de twintigste eeuw, had het woord "magie" een overwegend negatieve lading die synoniem stond voor kwaadaardigheid en het macabere. Dit staat in schril contrast met de hedendaagse, vaak positieve en zelf-refererende betekenis van "magisch". Het academisch onderzoek volgt deze semantische transformatie nog niet volledig, waardoor het concept "magie" in historische studies vaak negatief geladen blijft. De vraag naar de valide academische categorie "magie" is daarom zowel cultuurhistorisch als begripshistorisch van aard. #### 2.1.2 De magie-wetenschap-religie triade Het concept "magie" is mede geconstrueerd in oppositie tot "wetenschap" en "rationaliteit". Vanaf de Verlichting werd de "magie-wetenschap-religie" triade invloedrijk, waarbij fenomenen die niet strookten met westerse opvattingen over wetenschap en christelijke religie onder het brede etiket "magie" werden geschaard. Dit omvatte zowel vermeend "valse religieuze" praktijken als "valse wetenschappelijke" praktijken zoals astrologie en alchemie. De focus in dit onderzoek ligt voornamelijk op de magie-religie dichotomie, hoewel de magie-wetenschap oppositie eveneens significant is. ### 2.2 De antieke oorsprong van het begrip "magie" Het woord "magie" vindt zijn wortels in het Oudperzische *maguš*, oorspronkelijk verwijzend naar Perzische priesters die een vooraanstaande sociale rol speelden. De Griekse term *mageia*, die hieruit is afgeleid, kreeg echter al snel een negatieve, pejoratieve connotatie. #### 2.2.1 Perzië: de *magoi* en de Griekse perceptie De Griekse historiograaf Herodotus beschreef de Perzische *magoi* als zowel wijs en ritueel kundig als potentieel gevaarlijk, wat bijdroeg aan hun status als "de Ander". Hun gebruiken, zoals onconventionele begrafenispraktijken en rituelen aan het hof, werden door een Griekse bril bekeken en als vreemd ervaren. Dit droeg bij aan de ambivalente Griekse perceptie van de *magoi*. #### 2.2.2 Van Griekse *mageia* naar magische discoursen In de loop van de vijfde eeuw v.Chr. ontstond de term *mageia* in het Grieks, die niet alleen verwees naar Perzische gebruiken, maar ook naar praktijken en figuren zonder directe Perzische connectie. Samen met termen als *pharmakeia* (gebruik van kruiden) en *goèteia* (bedrieglijke praktijken), vormden deze een "magisch discours" met overwegend pejoratieve connotaties. Satirische auteurs zoals Lucianus demonstreerden in hun werk hoe magie werd geassocieerd met leugenachtige figuren die misbruik maakten van de goedgelovigheid van anderen. Het antieke magische discours onthult vaak een elitaire instelling, waarbij specifieke privé-specialisten, zoals rondreizende waarzeggers of genezers, als "magiërs" werden bestempeld en gemarginaliseerd. #### 2.2.3 De stereotiepe tovenares en de rol van Zoroaster In de Latijnse literaire bronnen ontwikkelde zich de stereotiepe fysieke voorstelling van de tovenares als een afstotelijke, oude vrouw. Zoroaster, de grondlegger van het zoroastrisme, werd in de Grieks-Romeinse verbeelding ook gezien als de "oer-magiër". Dit wordt mede verklaard door het mechanisme van "othering" en de projectie van Griekse ideeën op het "exotische" Perzië. Antieke auteurs zoals Plutarchus beschreven Zoroaster en zijn volgelingen met een sterk dualistische inslag, waarbij zelfs de verering van een boze demon werd gesuggereerd, wat een "zwarte Griekse stempel" gaf aan Perzische gebruiken. De theorie van Bidez en Cumont, die de Griekse *mageia* direct verbond met Perzische priesters, wordt vandaag de dag betwist; de consensus is dat het begrip *mageia* grotendeels een Griekse constructie is. #### 2.2.4 Antiek magisch discours versus praktijk Ondanks het antieke discours over magie als niet-legitieme religie toegeschreven aan de Ander, kenden bepaalde magische praktijken, zoals de *katadesmoi* (vervloekingen en verwenspreuken), grote populariteit. Deze ingegraven loden plaatjes met gruwelijke oproepen aan onderwereldgoden en demonen tonen een individuele religiositeit buiten de collectieve religie. De makers kwamen uit alle lagen van de bevolking, wat het onderscheid tussen discours en werkelijke praktijk benadrukt. #### 2.2.5 Van Grieks-Romeins naar vroegchristelijk magiebegrip: het duivelspact In het vroegchristelijke discours werden de Grieks-Romeinse goden, halfgoden en *daimones* als uitsluitend kwaadaardige demonen beschouwd. Augustinus van Hippo stelde in "De stad van God" dat duivelse krachten verantwoordelijk waren voor magische rituelen, die hij ondergeschikt achtte aan de wonderen van de christelijke god. Dit paste binnen de vroegchristelijke traditie van het duivelspact. Augustinus' idee dat demonen mensen onderwijzen in aanroepingstechnieken, legde de basis voor het ontstaan van de "magische kunsten". Deze opvatting leeft nog steeds voort in bepaalde fundamentalistische christelijke bewegingen. #### 2.2.6 Verdere illustraties uit de christelijke godsdienstgeschiedenis Door de geschiedenis heen diende de aanklacht van duivelse magie als middel voor "othering", met name tijdens de vroegmoderne heksenjachten. De complexe historische realiteit van deze slachtoffers wordt vaak onrecht aangedaan door eenzijdige feministische interpretaties. Ook na de Reformatie werd magie een discursief wapen in vijandelijkheden tussen christelijke denominaties. De foute etymologie van "hocus pocus" als afleiding van de katholieke *hoc est corpus meum* illustreert hoe het begrip "magie" werd gebruikt om de katholieke "ander" te ridiculiseren. ### 2.3 De start van de zoektocht naar een wetenschappelijke magietheorie Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkelde de studie van religie zich tot een autonome academische discipline, die zich bevrijdde van theologische kaders. Grondleggers van de vergelijkende godsdienstwetenschappen zochten naar gedeelde oorsprongen van religies en bestempelden de rituelen van "primitieve" volkeren als "magie", om ze te onderscheiden van monotheïstische wereldreligies. Ondanks het aanwezige etnocentrisme, werden de eerste serieuze wetenschappelijke pogingen ondernomen om magische rituelen te bestuderen. #### 2.3.1 *Magia naturalis* en de wetenschap-magie oppositie Naast het dominante pejoratieve magiediscours, bestond er ook een positieve invulling van het begrip, bijvoorbeeld in de *magia naturalis* ("natuurlijke magie") die ontstond in de vroege twaalfde eeuw. Deze stroming bestudeerde en manipuleerde natuurlijke, nog onbekende krachten, vaak ingebed in filosofische en spirituele theorieën. De beoefenaars van *magia naturalis* trachtten zich te onderscheiden van de door de kerk veroordeelde demonische magie (*necromantia*), hoewel de onderliggende epistemologie vaak gelijklopend was. De *magia naturalis* toont de problematische aard van het Verlichtingsconcept van "niet-wetenschap" voor alternatieve rationaliteiten. #### 2.3.2 De theorie van James G. Frazer James G. Frazer ontwikkelde een van de eerste wetenschappelijke theorieën over magie, uiteengezet in "The Golden Bough". Hij zag magie, religie en wetenschap als opeenvolgende evolutionaire fasen in de menselijke ontwikkeling. Magie berust volgens hem op de "Law of Sympathy", met varianten als de "law of similarity" en "law of contagion", en probeert controle uit te oefenen over de natuur zonder tussenkomst van bovennatuurlijke krachten. Frazer interpreteerde rituelen, waaronder het ritueel bij Nemi, als "survivals" van een primitieve magische fase die later werd opgevolgd door religie en uiteindelijk door wetenschap. Zijn werk legde de grondslag voor de moderne studie van niet-Westerse volkeren en toonde aan dat het christendom niet uniek was, maar ook sporen van magische riten bevatte. Hoewel zijn theorieën gekenmerkt werden door etnocentrisme en kolonialistische "primitivisering", had Frazer ook een aanzienlijke wetenschappelijke verdienste door het comparatieve onderzoek te bevorderen en het christelijke "niet onze religie" discours deels te doorbreken. #### 2.3.3 Kritiek van Henri Hubert en Marcel Mauss: magie in sociale context Henri Hubert en Marcel Mauss bekritiseerden Frazer's intellectualistische benadering in hun essay "Esquisse d’une théorie générale de la magie". Vanuit een functionalistische sociologische invalshoek, als leerlingen van Émile Durkheim, benaderden zij magie vanuit de oppositie "niet religie". Zij betwistten de "Law of Sympathy" als definiërend kenmerk van magie en wezen op de overlap tussen magische en religieuze rituelen. Het fundamentele verschil tussen magie en religie ligt volgens hen in de sociale omstandigheden en intenties: religie is publiek en ordebevestigend, terwijl magie privé, individueel en vaak subversief is. De magiër handelt in het verborgene en wordt als bezeten beschouwd, wat de "irréligiosité" van het magische ritueel uitdrukt. ### 2.4 Patronen van "magiciteit": een uitweg? De theorieën van Frazer en Hubert/Mauss illustreren de doorwerking van het pejoratieve magiediscours in de academische godsdienstwetenschappen. Hedendaags onderzoek erkent de risico's van het gebruik van "magie" als vergelijkend concept, met name het gevaar van "reïficatie" (het ten onrechte zien van een abstract begrip als een concrete groep fenomenen). #### 2.4.1 "Patronen van magiciteit" als nieuw concept Om de problemen met het begrip "magie" te omzeilen, stellen sommigen voor te spreken van "patronen van magiciteit". Dit concept duidt op aantoonbare structurele continuïteiten tussen rituele praktijken die onderscheidend zijn van meer geïnstitutionaliseerde rituele gedragingen, zonder de illusie van een strak paradigma of ontologische status als "magie" te wekken. De term "magiciteit" is etymologisch verbonden met "magie", maar vermijdt de verwarring met het emische begrip "magie". #### 2.4.2 Interdisciplinaire en ervaringsgerichte benaderingen Het huidige onderzoek naar magie is een levendig interdisciplinair veld met bijdragen van antropologen, historici, psychologen en gedragsbiologen. Een gangbare definitie van "magie" of "magiciteit" betreft "rituele activiteiten gericht op het produceren van een specifiek pragmatisch en lokaal gedefinieerd resultaat door middel van min of meer ondoorzichtige werkwijzen". Nieuwe tendensen omvatten ervaringsgerichte methodes, waarbij onderzoekers zelf aan magie doen (bv. Susan Greenwood met haar concept van "magical consciousness" en participatie), en methodes van cognitieve godsdienstwetenschappers die verklaringen zoeken vanuit de structuur van het menselijk denken (bv. Jesper Sørensen met zijn theorie van "de-symbolisatie"). Sørensen's werk suggereert een negatieve correlatie tussen geloof in rituele efficiëntie en de begrijpelijkheid van de rituelen, wat het "magische" patroon van onverstaanbare formules en tekens kan verklaren. Deze benaderingen tonen aan dat "magie" niet louter discours is, maar wel een concept waarmee zeer voorzichtig moet worden omgegaan vanwege de problematische voorgeschiedenis. --- # Magie in oppositie met religie en wetenschap Dit onderwerp onderzoekt hoe magie historisch is afgebakend en gedefinieerd in contrast met religie en wetenschap, met aandacht voor de 'magie-religie-wetenschap' triade en de sociale constructie van deze categorieën. ### 3.1 De complexe definitie van magie #### 3.1.1 Heterogeniteit en pejoratieve connotaties De term "magie" omvat een breed scala aan handelingen en objecten, van amuletten en duivelsbezweringen tot gedaanteverwisselingen en waarzeggerij. De definitie ervan is problematisch vanwege deze heterogeniteit en de wisselende betekenis door de tijd heen. * **Pejoratieve lading:** Tot de late negentiende eeuw en zelfs in de twintigste eeuw had het algemene begrip "magie" een overwegend negatieve connotatie, geassocieerd met kwaadaardigheid en het macabere. Dit staat in contrast met de hedendaagse positieve betekenis, zoals in "magisch moment". * **Buitenstaandersperspectief:** Historisch gezien verwijst "magie" vaak naar de "ander", wat een buitenstaandersperspectief impliceert. Hedendaags gebruik, tenzij het bijvoeglijk naamwoord "zwart" wordt toegevoegd, is vaak zelf-refererend. #### 3.1.2 De magische triade: magie, religie en wetenschap Het concept "magie" is sterk geconstrueerd in oppositie met religie en wetenschap. De zogenaamde "magie-religie-wetenschap" triade is invloedrijk geweest, vooral sinds de Verlichting. * **Constructie van categorieën:** Fenomenen die niet stroken met traditionele Westerse opvattingen over wetenschap en christelijke religie kregen het etiket "magie". Dit omvatte zowel "valse religieuze" praktijken als "valse wetenschappelijke" praktijken. * **Magie-religie dichotomie:** Bepaalde praktijken, zoals het dragen van amuletten, werden soms als magie, dan weer als religie bestempeld. Dit spanningsveld is een cruciaal aspect in de historische conceptualisering van magie. * **Magie-wetenschap oppositie:** De oppositie tussen magie en wetenschap is minstens zo belangrijk als die tussen magie en religie. ### 3.2 Historische oorsprong van het begrip "magie" Het Nederlandse woord "magie" vindt zijn oorsprong in het Oudperzische *maguš*. #### 3.2.1 Oud-Perzische wortels en Griekse receptie * **Maguš en de Magi:** De term *maguš* verwees oorspronkelijk naar Perzische priesters die een vooraanstaande sociale rol speelden aan het hof van de Achaemeniden. De Griekse historiograaf Herodotus beschreef hen als een erfelijke priesterkaste. * **Van fascinatie tot terughoudendheid:** Herodotus' beschrijving van de *magoi* zweeft tussen bewondering voor hun wijsheid en terughoudendheid ten aanzien van hun gebruiken, die hij door een Griekse bril bekijkt. Hij vestigt de aandacht op hun vreemde begrafenispraktijken en hun rol als dromenduiders en rituele officials. * **Negatieve connotatie:** De Griekse term *mageia*, afgeleid van *maguš*, kreeg gaandeweg een vaak pejoratieve betekenis. Dit beïnvloedde latere Grieks-Romeinse en christelijke tradities. #### 3.2.2 Mageia, pharmakeia en goèteia in de Griekse oudheid In de vijfde eeuw voor onze jaartelling ontstond de term *mageia* als voorloper van het Nederlandse "magie". * **"Magisch discours":** *Mageia*, samen met termen als *pharmakeia* (oorspronkelijk het gebruik van kruiden, later ook vergif) en *goèteia*, vormde een "magisch discours" met overwegend negatieve connotaties. * **Charlatans en bedrieglijke praktijken:** *Mageia* en *goèteia* konden verwijzen naar bedrieglijke praktijken van charlatans en naar vermeende effectieve, dreigende privé-rituelen. De satiricus Lucianus ridiculiseerde deze praktijken en hun beoefenaars. * **Othering en sociale uitsluiting:** Het antieke magische discours verraadde vaak een elitaire ingesteldheid. *Mageia* werd gebruikt voor privé-specialisten zoals rondreizende waarzeggers, rituele experten en genezers, die buiten de centrale rol in de Griekse polisreligie vielen. * **Vrouwelijke figuren:** In de Attische tragedies worden vrouwen vaak geassocieerd met *pharmakeia*, variërend van liefdesdrankjes tot vergif. De Latijnse literatuur ontwikkelde het stereotype van de tovenares als een afstotelijke, lelijke oude vrouw, zoals de heks Erichtho bij Lucanus. * **Zoroaster als "oer-magiër":** In de Grieks-Romeinse verbeelding gold Zoroaster als de uitvinder van magie, met alle negatieve connotaties van dien. Dit is deels te verklaren door het mechanisme van *othering* en de dualistische kosmologie die aan Zoroaster werd toegeschreven. #### 3.2.3 Het oude magische discours en de praktijken Ondanks het negatieve discours was er een grote populariteit van magische praktijken zoals de *katadesmoi* (vervloekingen). * **Katadesmoi (neergeschreven vervloekingen):** Deze inscripties op loden plaatjes, gericht tegen liefdesrivalen, vijanden, etc., brachten individuele religiositeit buiten de publieke polisreligie. Ze werden in grote aantallen gevonden in de Middellandse Zee wereld. * **Griekse Magische Papyri:** Dit corpus uit hellenistisch Egypte bevat vergelijkbare vervloekingen en rituele instructies. * **Sociale context:** De makers van *katadesmoi* kwamen uit alle lagen van de bevolking, wat aantoont dat het discours over magie en de daadwerkelijke praktijk zorgvuldig van elkaar moeten worden onderscheiden. #### 3.2.4 Van Grieks-Romeins naar vroegchristelijk magiebegrip: het duivelspact Het vroegchristelijke discours plaatste magische praktijken volledig in het domein van kwaadaardige krachten. * **Daimones en demonen:** Waar Grieks-Romeinse *daimones* ambivalent konden zijn, werden deze in het christendom geïnterpreteerd als demonen. * **Augustinus van Hippo:** In *De stad van God* stelde Augustinus dat duivelse krachten verantwoordelijk waren voor magische rituelen, inclusief Grieks-Romeinse praktijken zoals *divinatio* (het achterhalen van de wil van de goden). * **Het duivelspact:** Magische rituelen werden gezien als strategieën om duivelse krachten op te roepen. De efficiëntie van deze rituelen werd niet betwijfeld. * **Manicheïsme en dualisme:** Augustinus' verleden als aanhanger van het dualistische manicheïsme beïnvloedde zijn demonologie. #### 3.2.5 Latere voorbeelden uit de christelijke geschiedenis Het mechanisme van *othering* en de beschuldiging van duivelse magie bleven bestaan. * **Heksenjachten:** De aanklacht van duivelse magie diende tot de *othering* van voornamelijk vrouwelijke slachtoffers tijdens de vroegmoderne heksenjachten. De complexe historische realiteit van deze slachtoffers werd vaak gereduceerd tot een eenzijdige feministische visie. * **Hocus pocus en anticatholicisme:** De legende dat "hocus pocus" een verbastering is van "hoc est corpus meum" (uit de katholieke eucharistie) ontstond waarschijnlijk in een scherp antikatholiek traktaat, en diende om de katholieke "ander" te ridiculiseren. ### 3.3 De start van de zoektocht naar een wetenschappelijke magietheorie Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw begon de wetenschappelijke studie van religie zich te ontwikkelen, met pogingen om magie te conceptualiseren. #### 3.3.1 Primitieve magie in Nemi: de theorie van James G. Frazer James G. Frazer ontwikkelde een van de eerste wetenschappelijke theorieën over magie, met *The Golden Bough* als zijn invloedrijkste werk. * **Evolutionair schema:** Frazer zag magie, religie en wetenschap als opeenvolgende evolutionaire fasen in de menselijke ontwikkeling. * **Uniformiteit van denken en cultureel evolutionisme:** Hij nam van Edward Tylor de premissen over van de uniformiteit van het menselijk denken en cultureel evolutionisme. "Primitieve" culturen werden als representatief geacht voor de vroege fase van de westerse cultuur. * **Survivals:** Gebruiken en bijgeloven die de evolutionaire maalstroom hadden overleefd, zoals het ritueel in Nemi, werden beschouwd als *survivals* die inzicht gaven in de primitieve beginfase. * **Law of Sympathy:** Frazer definieerde magie als een "bastard science" gebaseerd op de "Law of Sympathy", die twee varianten kent: * **Law of similarity:** "like produces like". * **Law of contagion:** Dingen die ooit in contact waren geweest, blijven verbonden. * **Magie vs. Religie vs. Wetenschap:** * **Magie:** Pogingen om controle uit te oefenen over de natuur zonder tussenkomst van bovennatuurlijke krachten. * **Religie:** Onderwerping van de mens aan goden, met gebeden en het vragen om gunsten. * **Wetenschap:** Het seculiere, wetenschappelijk-technologische wereldbeeld. * **Paradoxale evaluatie:** Hoewel religie voor Frazer een vooruitgang was op magie, vertoonde magie met haar geloof in de regelmaat van de natuur en menselijk kunnen een opvallende gelijkenis met het moderne wetenschappelijke denken. * **Kritiek en verdiensten:** Frazers theorieën werden bekritiseerd vanwege etnocentrisme en christelijke projecties. Echter, hij legde de grondslag voor de moderne academische studie van niet-Westerse volkeren en toonde aan dat het christendom niet uniek was in het bevatten van sporen van magische riten. * **Invloed op esoterie:** Frazers seculiere project vond een nieuwe, esoterische invulling bij de groeiende esoterische genootschappen van de negentiende eeuw, zoals de Theosophical Society. #### 3.3.2 Magie in sociale context: de kritiek van Henri Hubert en Marcel Mauss Hubert en Mauss benaderden magie vanuit een functionalistische sociologische invalshoek, kritisch ten opzichte van Frazers intellectualisme. * **Esquisse d’une théorie générale de la magie (1902):** Hun werk betwistte Frazers scheidingslijnen en legde de nadruk op magie als "niet religie". * **Kritiek op de "Law of Sympathy":** Ze argumenteerden dat deze wet niet het definiërende kenmerk van magie was, aangezien veel "magische" rituelen er niet aan voldeden, en "religieuze" rituelen dat wel deden. * **Magie vs. Religie: sociale en intentionele verschillen:** * **Publiek vs. Privé:** Religie is publiek en collectief, magie is privé en individueel. * **Ordebevestigend vs. Subversief:** Religieuze rituelen zijn ordebevestigend, magische rituelen dienen vaak subversieve eigenbelangen. * **Verplicht vs. Vrij:** Religieuze rituelen zijn verplicht en regelmatig, magische rituelen gebeuren op vrij initiatief. * **Definitie van magie:** "Wij noemen zo elk ritueel dat geen deel uitmaakt van een georganiseerde eredienst, een privé-, geheim, mysterieus ritueel en dat als limiet neigt naar het verboden ritueel." De definitie werd gebaseerd op de omstandigheden van de rituelen, niet op de vorm ervan. * **Magie als "sociaal feit":** Ondanks de anti-sociale intentionaliteit, is magie een "sociaal feit" dat met sociologische methodes onderzocht moet worden. Het geloof in magische rituelen is een groepsgegeven, in tegenstelling tot wetenschappelijke inzichten die gebaseerd zijn op experimenteren en falsificatie. #### 3.3.3 Patronen van "magiciteit": een uitweg? In de latere twintigste eeuw werd het academische begrip "magie" zelf in vraag gesteld. * **Risico op reïficatie:** Het abstracte analytische begrip "magie" werd soms verward met een identificeerbare groep van concrete fenomenen. * **Academische tool vs. "Emische" term:** Discussie over het behoud van "magie" als analytische tool, enerzijds omdat het ook een term is die binnen culturen zelf gebruikt wordt ("emische" term), anderzijds om de verwarring met het emische begrip te vermijden. * **"Patronen van magiciteit":** Bernd-Christian Otto en Michael Stausberg stellen voor om te spreken van "patronen van magiciteit" om de structurele continuïteiten tussen rituele praktijken aan te duiden, zonder de indruk te wekken van een strak paradigma of ontologische status. * **Hedendaags onderzoek:** Dit veld is interdisciplinair en focust op verschillende aspecten: * **Ervaringsgerichte methodes:** Antropologen die zelf aan magie doen (bv. Susan Greenwood) richten zich op de "magical consciousness" en participatie. * **Cognitieve godsdienstwetenschappen:** Onderzoekers zoals Jesper Sørensen proberen magische rituelen van buitenaf te verklaren, met de nadruk op "de-symbolisatie" (een negatieve correlatie tussen geloof in efficiëntie en begrijpelijkheid van het ritueel). * **Definitie van Sørensen:** "rituele activiteiten gericht op het produceren van een specifiek pragmatisch en lokaal gedefinieerd resultaat door middel van min of meer ondoorzichtige werkwijzen." --- > **Tip:** Het onderscheid tussen het academische concept van magie en de "emische" (binnen een cultuur gebruikte) term "magie" is cruciaal voor een correct begrip van de historische en sociologische analyse van dit onderwerp. Wees alert op hoe de definitie van magie door de tijd heen evolueert en hoe deze definities de constructie van sociale categorieën beïnvloeden. > **Voorbeeld:** Het contrast tussen H.P. Lovecrafts literaire voorstelling van magie in "The Hound" (duistere, exotische krachten, onbegrijpelijke tekens) en de academische analyse van de magisch-religieuze triade illustreert de complexiteit van het begrip. Lovecrafts verhaal speelt met populaire vooroordelen over magie, terwijl academische studies proberen de sociale en historische constructie ervan te ontrafelen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Zwarte magie | Een term die historisch vaak werd gebruikt om praktijken aan te duiden die als kwaadaardig, macaber en duivels werden beschouwd, vaak in contrast met legitieme religieuze praktijken. | | Grafrovers | Personen die zich bezighouden met het openen van graven, vaak met als doel het stelen van grafgiften of het verkrijgen van specifieke objecten, soms voor macabere doeleinden. | | Amulet | Een voorwerp, vaak gedragen als sieraad, dat geacht wordt bescherming te bieden tegen het kwade, ziekte of ongeluk, of juist geluk te brengen. | | Necronomicon | Een fictief, verboden boek dat voorkomt in de verhalen van H.P. Lovecraft, beschreven als een verzameling duistere en verboden kennis, geschreven door een krankzinnige Arabier. | | Demonologie | De studie van demonen of demonische wezens, hun aard, hun oorsprong en hun rol in theologische en mythologische systemen, vaak geassocieerd met duistere krachten. | | Magie | In een brede zin een set van praktijken en overtuigingen gericht op het beïnvloeden van de natuurlijke of bovennatuurlijke wereld, vaak door middel van rituelen, spreuken of objecten. Historisch gezien vaak met negatieve connotaties geassocieerd. | | Gedaanteverwisselingen | Het vermogen om van vorm te veranderen, de ene soort wezen of object in een andere. Dit concept komt voor in veel mythologieën en folklore. | | Heksenkringen | Cirkels gevormd door heksen tijdens rituele bijeenkomsten, vaak geassocieerd met bovennatuurlijke gebeurtenissen en praktijken. | | Waarzeggerij | De praktijk van het voorspellen van de toekomst of het verkrijgen van kennis over het onbekende door middel van divinatie, zoals het lezen van tekens, sterren of andere methoden. | | Astrologie | Een pseudowetenschap die stelt dat de positie en beweging van hemellichamen invloed hebben op menselijke zaken en gebeurtenissen op aarde. | | Talismannen | Voorwerpen die, net als amuletten, worden geacht magische kracht te bezitten en bescherming, geluk of andere voordelen te bieden aan hun drager. Vaak voorzien van inscripties of symbolen. | | Magus/Magi | Oorspronkelijk verwees de term naar Perzische priesters en wijzen, maar in de Griekse en latere Europese tradities kreeg het een bredere, vaak negatieve betekenis die geassocieerd werd met magie en occulte praktijken. | | Mageia | Het Griekse woord dat de voorloper is van het Nederlandse woord "magie", oorspronkelijk verbonden met de praktijken van de Perzische Magi, maar later een bredere, vaak negatieve lading kreeg. | | Pharmakeia | Een Griekse term die oorspronkelijk verwees naar het gebruik van kruiden, zowel voor genezing als voor kwaadwillige doeleinden, en later de betekenis van "gif" kreeg. | | Goèteia | Een Griekse term die verwees naar bedrieglijke praktijken, charlatanerie en vermeende privé-rituelen met dreigende effecten, vaak geassocieerd met magie. | | Charlatans | Personen die zich voordoen als deskundigen of artsen, maar onbetrouwbare of valse methoden gebruiken om anderen te misleiden, vaak voor persoonlijk gewin. | | Epicurisme | Een filosofische stroming die stelt dat het universum wordt geregeerd door toeval en dat het uiteindelijke doel van het leven geluk is, verkregen door het vermijden van pijn en het nastreven van gematigde genoegens. | | Othering | Een sociaal en psychologisch proces waarbij een groep of individu als "anders" wordt bestempeld, vaak op basis van culturele, etnische of religieuze verschillen, wat kan leiden tot uitsluiting of discriminatie. | | Katadesmoi (defixiones) | Vervloekingen en verwensspreuken, vaak gegrift op loden plaatjes, waarmee iemand werd gebonden met behulp van onderwereldgoden, halfgoden en demonen, om zo een specifiek resultaat te forceren. | | Chthonische goden | Godheden die geassocieerd worden met de onderwereld, de aarde en de doden, zoals Hades of Hekate in de Griekse mythologie. | | Daimones | Bovennatuurlijke wezens in de Griekse religie, die bemiddelden tussen goden en mensen en betrokken waren bij uiteenlopende praktijken, van offers tot waarzeggerij en magie. De term heeft een puur negatieve lading gekregen in het moderne Nederlands. | | Duivelspact | Een fictieve of vermeende overeenkomst tussen een persoon en de duivel, waarbij de persoon zijn ziel verkoopt in ruil voor wereldse voordelen zoals macht, kennis of rijkdom. | | Manicheïsme | Een dualistische religie gesticht door Mani, die een strijd beschrijft tussen het goede en het kwade, en de menselijke ziel gevangen ziet in de materiële wereld. | | Transsubstantiatie | Een katholiek dogma dat stelt dat tijdens de eucharistieviering de onderliggende substantie van brood en wijn verandert in het lichaam en bloed van Christus, terwijl de uiterlijke kenmerken (accidenten) behouden blijven. | | Hocus pocus | Een nonsensicale spreuk die vaak wordt geassocieerd met goochelaars en magie, en waarvan wordt aangenomen dat het een verbastering is van de Latijnse woorden "hoc est corpus" (dit is mijn lichaam) uit de katholieke eucharistie. | | Magia naturalis | Een concept dat ontstond in de middeleeuwen en de renaissance, dat de studie en manipulatie van natuurlijke krachten beschrijft, vaak met een filosofische en spirituele onderbouw, onderscheiden van demonische magie. | | Occulte | Betrekking hebbend op verborgen kennis of krachten, vaak geassocieerd met magie, mystiek en het bovennatuurlijke. | | Sympatheia | Het Griekse concept van de wederzijdse aantrekking en verbinding tussen alle dingen in het universum, wat de basis vormt voor de werking van magische praktijken volgens sommige filosofen. | | Hermetisme | Een religieuze en filosofische traditie gebaseerd op de geschriften die worden toegeschreven aan Hermes Trismegistus, een mythische figuur die Griekse en Egyptische wijsheden combineerde. | | Kabbalah | Een esoterische traditie binnen het Jodendom die zich bezighoudt met de interpretatie van de Bijbel en de aard van God en de kosmos, vaak via symbolische getallenleer. | | Necromantia | In de oudheid de praktijk van het consulteren van de doden voor informatie; in de middeleeuwen en later de praktijk van het aanroepen van demonen voor persoonlijke doeleinden. | | The Golden Bough (De Gouden Tak) | Een invloedrijk antropologisch werk van James G. Frazer, dat magie, religie en wetenschap analyseert als opeenvolgende evolutionaire fasen in de menselijke ontwikkeling. | | Law of Sympathy | Frazers theorie dat alle dingen in het universum met elkaar verbonden staan, onderverdeeld in de 'law of similarity' (gelijksoortige dingen trekken elkaar aan) en de 'law of contagion' (dingen die ooit contact hadden, blijven verbonden). | | Law of Similarity | Het principe binnen de 'Law of Sympathy' dat stelt dat gelijksoortige dingen vergelijkbare effecten hebben, of dat gelijkenis een oorzakelijk verband impliceert (bijv. regen nabootsen om regen op te wekken). | | Law of Contagion | Het principe binnen de 'Law of Sympathy' dat stelt dat dingen die ooit in contact zijn geweest, altijd een band behouden (bijv. voorwerpen die ooit van een persoon waren, kunnen nog steeds invloed op die persoon hebben). | | Primitieve magie | Magische praktijken die worden toegeschreven aan vroege culturele ontwikkelingsfasen, gekenmerkt door een geloof in een directe causale relatie tussen gedachten, rituelen en gebeurtenissen in de natuur. | | Survivals | Culturele gebruiken of overtuigingen die hun oorspronkelijke betekenis hebben verloren, maar desondanks voortleven in latere, meer ontwikkelde culturen, als sporen van vroegere stadia. | | Esquisse d’une théorie générale de la magie | Een invloedrijk theoretisch essay over magie, geschreven door Henri Hubert en Marcel Mauss, dat magie benadert vanuit een sociologisch perspectief en het onderscheidt van religie en wetenschap. | | Sociale feit | Een concept van Émile Durkheim, verwijzend naar de manieren van handelen, denken en voelen die extern zijn aan het individu en dwang uitoefenen op de persoon. Magie wordt door Hubert en Mauss ook als een sociaal feit beschouwd. | | Emische term | Een term die wordt gebruikt binnen een specifieke cultuur of gemeenschap om een bepaald fenomeen te beschrijven, in tegenstelling tot een etische term die vanuit een extern analytisch perspectief wordt gebruikt. | | Patroon van magiciteit | Een voorgestelde alternatieve term voor 'magie' die verwijst naar specifieke rituele praktijken die aantoonbaar verschillen van meer geïnstitutionaliseerde vormen van ritueel gedrag, zonder de ontologische status van 'magie' toe te kennen. | | Reïficatie | Het proces waarbij een abstract concept of een analytische categorie wordt behandeld als een concrete, identificeerbare entiteit die daadwerkelijk bestaat, wat kan leiden tot misinterpretatie. | | Ritualistische agent | De persoon die een ritueel uitvoert of laat uitvoeren, wiens identiteit, intentionaliteit en rol binnen de context van het ritueel van belang zijn voor de analyse. | | Magical consciousness | Een specifieke vorm van bewustzijn, gekenmerkt door verbeeldingsrijk en creatief associatief denken, dat anders is dan meer abstracte analytische vormen van denken en een rol speelt in magische praktijken. | | Participatie | Een concept dat aangeeft hoe de magische verbeelding een dynamische link legt tussen het subject en de omringende wereld, waardoor het subject actief kan deelnemen aan de energie van die wereld. | | De-symbolisatie | Een proces waarbij de betekenis van woorden of symbolen in rituelen minder belangrijk wordt geacht dan hun waarneembare kenmerken, wat leidt tot een verhoogd geloof in de efficiëntie van het ritueel. |

# De afwezigheid van een duivel in de klassieke Oudheid In de klassieke Oudheid kenden Griekse en Romeinse mythologieën geen concept van een duivel zoals we dat vandaag kennen; goden en mythologische wezens waren complex en ambivalent, vaak balancerend tussen goed en kwaad. ## 1. Goden en goden in de klassieke Oudheid: voor de komst van de duivel ### 1.1 Het Griekse pantheon: voorbij goed en kwaad De Griekse mythologie kent geen duivelsfiguur. De onderwereld, Hades, is geen hel en de heerser ervan, Hades, is geen duivel. De straffen die figuren als Tantalus, Sisyphus en Ixion ondergingen, waren uitzonderlijk en specifiek bedoeld voor individuen die de goden hadden uitgedaagd, vaak door overmoed (*hybris*). Deze straffen illustreren de concepten van 'dichterlijke rechtvaardigheid', waarbij de straf proportioneel was aan de misdaad, hoe immoreel deze ook mag lijken vanuit hedendaags perspectief. Homerus beschrijft in de *Odyssee* de Hades als een troosteloze plaats van non-existentie zonder morele betekenis voor de meeste zielen. De beroemde woorden van Achilles in de onderwereld – liever een arme loonslaaf op aarde dan koning in de Hades – illustreren de Griekse visie op het leven na de dood, die sterk verschilde van latere joods-christelijke opvattingen. De goden in de klassieke mythologie werden niet gezien als uitsluitend goed of slecht. Ze waren onsterfelijk en machtig, maar moreel ambivalent. Ze gedroegen zich vaak op een pre-ethische, amorele manier, waarin hun macht en gekrenkte eergevoelens de overhand hadden. Figuren zoals Apollo, god van licht en wijsheid, toonden ook donkere kanten, zoals te zien is in de mythe van Niobe. Apollo en zijn zus Artemis doodden Niobe's kinderen als wraak voor haar hoogmoed, een collectieve bestraffing van onschuldigen die ethisch problematisch was. Filosofen als Xenophanes bekritiseerden deze antropomorfe en immorele godenbeelden, waarbij hij de dichters Homerus en Hesiodus hekelde voor het toeschrijven van menselijke ondeugden aan goden, zoals diefstal en overspel. Zeus, de oppergod, bedroog Hera herhaaldelijk, maar werd niet als de duivel gezien; hij was de hoeder van het recht. Dionysos (Bacchus in Rome) is een complex figuur die ambivalentie belichaamt. Hij is god van de natuurlijke instincten en wilde dieren, maar ook van cultuur, wijnbouw en theater. Zijn mythen tonen zowel welwillendheid als grote gevaarlijkheid, wat hem op een bepaalde manier verwant maakt aan de latere duivelsfiguur, maar zonder diens eenduidig boosaardige karakter. ### 1.2 Daimones: meer dan demonen De Griekse mythologie kent ook 'daimones', waar de woorden 'demon' en 'demonisch' van zijn afgeleid. In de klassieke Oudheid had 'daimon' echter een bredere betekenis dan de latere joods-christelijke invulling. Het kon simpelweg 'god' betekenen, of een wezen dat het lot van de mens bepaalt. Een 'doodsd-daimon' bracht bijvoorbeeld gevallen helden naar de onderwereld, wat niet te vergelijken is met een duivel die zielen naar de hel sleurt. Socrates' 'daimonion' (kleine demon) was geen boze geest, maar een innerlijke stem die hem inspireerde, wat de positieve connotatie van 'daimon' in die periode illustreert. Plato beschreef Eros als een 'daimon', een tussenwezen tussen mensen en goden, getekend door begeerte en een 'zoete waanzin'. Pas later, vanaf de tweede en derde eeuw CE, kreeg 'daimon' een negatievere lading bij sommige heidense auteurs. ### 1.3 Mythologische monsters en de oorsprong van duivelse beelden De Griekse mythologie kende monsters zoals Harpyen, Sirenen, Erinyen (Furiën) en Gorgonen. Ook wezens zoals Pan, de half mens, half geit god van de velden en vruchtbaarheid, met een uitgesproken seksuele drang en het vermogen om panische angst te veroorzaken, droegen bij aan de latere beeldvorming van de duivel. ## 2. De Perzische godsdienst: het dualisme tussen goed en kwaad ### 2.1 Zoroastrisme: de strijd tussen Ahura Mazda en Angra Mainyu De Perzische godsdienst, met name het Zoroastrisme, introduceerde een radicaal dualisme waarin goed en kwaad twee tegengestelde, goddelijke krachten waren die permanent in oorlog waren. De hoogste god, Ahura Mazda (de Wijze Heer), schiep twee geesten: Spenta Mainyu (de Goede Geest) en Angra Mainyu (de Boze Geest, ook Ahriman genoemd). Angra Mainyu koos uit vrije wil voor het kwade, de leugen en de ondeugden. Dit dualisme had een diepgaande invloed op het jodendom en indirect op het christendom, door de introductie van een strijd tussen een welwillende God en een actieve, boosaardige kracht. ### 2.2 Impact op jodendom en christendom Het Zoroastrisme beïnvloedde het jodendom, met name na de Babylonische ballingschap. Kenmerken zoals een lineaire tijdsopvatting, de overwinning van het goede op het kwade aan het einde der tijden, een laatste oordeel, de opstanding der lichamen en de rol van een verlosser (Saoshyant) komen ook voor in het jodendom en christendom. De Perzische godsdienst weigerde beelden van goden, wat overeenkomsten vertoont met latere monotheïstische tradities. De *Vendidad*, een deel van de *Avesta*, bevat zelfs voorschriften tegen demonen. ### 2.3 Manicheïsme: extreem dualisme Het Manicheïsme, een derde-eeuwse religie gesticht door Mani, omarmde een extreem dualisme waarbij materie als inherent boosaardig werd beschouwd en het geestelijke gevangen gehouden werd. Dit dualisme, waarin de duivel als schepper en heerser van de materiële wereld werd gezien, had een grote invloed en keerde terug in verschillende dualistische ketterijen. Augustinus, oorspronkelijk een manicheeër, bekritiseerde later de simplistische dualiteit en omarmde een meer platonisch concept waarbij het kwaad een afwezigheid van het goede is. ## 3. De ontwikkeling van de duivel in het Jodendom ### 3.1 Satan: geen duivel in de Joodse Bijbel Het woord 'satan' in de Joodse Bijbel betekent 'tegenstander' en duidde oorspronkelijk geen specifieke duivelsfiguur aan. Het werd gebruikt voor menselijke tegenstanders in conflicten, zoals koning David als 'satan' werd gevreesd. Soms werd het woord gebruikt voor engelen die optraden als tegenstanders van mensen, maar altijd in opdracht van Jahwe. Het bekende verhaal van de sprekende ezel van Bileam illustreert dit: de engel van Jahwe, die als 'satan' wordt aangeduid, verhinderde Bileam om Israël te vervloeken. Deze engel was geen gevallen engel, maar een dienaar van God. ### 3.2 Engelen in de Joodse hofhouding De Joodse Bijbel stelt zich Jahwe voor als een koning in een hemelse hofhouding, omringd door engelen. Een van deze engelen fungeerde als openbare aanklager, de 'satan' in het boek Job. Deze 'satan' testte Jobs geloof in opdracht van God, wat een belangrijk thema werd in de discussie over de oorsprong van het kwaad en de rechtvaardigheid van God. Echter, deze 'satan' maakte nog deel uit van de hemelse administratie en was geen opstandige engel. ### 3.3 Evolutie van het concept 'satan' In latere Joodse geschriften, zoals het boek Zacharias, wordt de 'satan' als een meer zelfstandige kracht voorgesteld die tegen de wil van God in zou kunnen gaan, maar nog steeds door Jahwe tot de orde kan worden geroepen. De overgang van een goddelijke toorn die rampspoed veroorzaakt naar een 'satan' die tegen Israël keert, zoals te zien in 2 Samuël versus 1 Kronieken, duidt op een evolutie in het denken over de oorsprong van het kwaad. ### 3.4 Duivelse monsters: Leviathan en Behemoth Oude Midden-Oosterse mythen, zoals de strijd van de god Marduk tegen het zeemonster Tiamat in het Babylonische *Enuma Elish*, zijn parallellen te vinden in de Bijbel. Jahwe wordt in psalmen en het boek Job voorgesteld als een god die strijdt tegen chaotische monsters zoals Leviathan en Behemoth. Deze wezens, in latere tradities geïnterpreteerd als duivelse monsters, vertegenwoordigen oorspronkelijk de oerchaos die door de goddelijke macht werd bedwongen. ### 3.5 Diabolisering van andere goden en culturen Naarmate het jodendom zich ontwikkelde tot een monotheïstische religie, werden de goden en godinnen van andere volkeren gedemoniseerd. Namen als Asjera, Astarte en Baäl-Zebub, oorspronkelijk godheden, kregen later een demonische betekenis. Baäl-Zebub, de god van Ekron, werd bespot als 'meester van de vliegen' en geassocieerd met het duivelse. De Bijbel, met name het Nieuwe Testament, demoniseerde heidense godheden en hun cultussen, en koppelde deze aan Satan en zijn handlangers. ### 3.6 De gevallen engelen: het Boek Henoch en Jubileeën Het verhaal van de gevallen engelen, de 'Wachters', dat cruciaal is voor de ontwikkeling van de duivel, komt niet voor in de canonieke Bijbel, maar wel in apocriefe teksten zoals het Boek Henoch en het Boek Jubileeën. Deze teksten, die dateren uit de tweede eeuw v.Chr., beschrijven hoe engelen gemeenschap hadden met menselijke vrouwen, wat leidde tot de geboorte van reuzen en de introductie van kennis van magie, wapens en andere culturele praktijken. De leider van deze engelen, Shemehaza, en zijn volgelingen werden gestraft en gevangen gezet. Het Boek Jubileeën introduceert Mastema, de prins van de demonen, die een cruciale rol speelt in de herwerking van Bijbelse passages en de verklaring van Gods toelating van menselijk lijden en beproevingen. Mastema pleitte ervoor om een deel van de gevallen engelen te behouden om de mensheid te verleiden en te testen. ### 3.7 Lucifer: de gevallen morgenster De naam Lucifer, verbonden met de morgenster, komt voort uit de vertaling van Jesaja 14:12, waarin de koning van Babylon wordt vergeleken met de 'lichtbrenger die 's ochtends geboren is' (*lucifer* in het Latijn). Oorspronkelijk verwees dit naar de planeet Venus, maar in de christelijke traditie werd het geassocieerd met de gevallen engel die uit trots en opstandigheid uit de hemel werd geworpen. De Bijbelse vermelding van Jezus die 'de Satan als een bliksemstraal uit de hemel zag vallen' (Lucas 10:18) wordt soms ook geassocieerd met deze legende, hoewel het waarschijnlijk een metafoor is voor de snelheid van de overwinning van het Koninkrijk Gods. ### 3.8 De slang in de Tuin van Eden In het boek Genesis wordt de slang in het Paradijs beschreven als een sluw dier, maar zonder directe link naar Satan. Pas in latere joods-christelijke interpretaties, met name in het Nieuwe Testament (2 Korintiërs 11:3), wordt de slang geïdentificeerd als de duivel, de verleider van Eva. Joodse denkers als Philo van Alexandrië interpreteerden de slang echter allegorisch als het menselijke genotscentrum dat tot ongecontroleerd gedrag kan leiden. ### 3.9 Vrouwelijke demonen: Lilith Lilith, een vrouwelijke demon die slechts één keer in de canonieke Bijbel (Jesaja 34:14) wordt genoemd, vindt haar oorsprong in oude Mesopotamische mythen van vrouwelijke demonen. In latere joodse tradities, zoals de Babylonische Talmoed en Het Alfabet van Ben Sirach, wordt Lilith beschreven als een gevleugelde demon die mannen verleidt en verantwoordelijk is voor wiegendood. Haar weigering om Adam te onderwerpen, wat leidde tot haar verbanning uit het Paradijs, is een belangrijk element in haar mythologie. ### 3.10 De duivel in het Nieuwe Testament: Diabolos In het Nieuwe Testament wordt het Hebreeuwse 'satan' vertaald als het Griekse 'diabolos', wat 'tegenstander' en 'leugenaar' betekent. Jezus wordt voorgesteld in constante strijd met demonen en de duivel, die wordt aangeduid met verschillende namen zoals Satan, Beëlzebub en Belial. Het Nieuwe Testament beschrijft vele exorcismen door Jezus. De demonische bezetenheid wordt soms gekoppeld aan het spreken in tongen (glossolalie), hoewel dit ook als een gave van de Heilige Geest werd beschouwd. De duivel wordt vaak voorgesteld als iemand die zich vermomt als een engel van het licht. ### 3.11 Diabolisering van volkeren en culturen Met de verspreiding van het christendom werden heidense goden en volkeren steeds meer gedemoniseerd. Hedense tempels werden vernietigd, beelden omvergeworpen en rituelen verboden. De koppeling van de duivel aan vrouwen leidde tot heksenvervolgingen. Het Evangelie van Johannes (8:44) beschrijft een gesprek waarin Jezus de Joodse leiders aanspreekt als 'kinderen van de duivel', wat desastreuze gevolgen zou hebben voor de jodenhaat in de Westerse geschiedenis. Judas Iskariot wordt voorgesteld als ingegeven door de satan, wat leidt tot verdere associatie van de naam Judas met de duivel en de Joden. ## 4. Het einde van de klassieke Oudheid en de opkomst van de duivel ### 4.1 De dualiteit van de klassieke goden en de afwezigheid van een duivel De Griekse en Romeinse goden waren inherently ambivalent. Ze bezaten zowel krachtige als destructieve eigenschappen, en hun handelen was vaak pre-ethisch. Er was geen duidelijke tegenstander van het goede, geen entiteit die intrinsiek boosaardig was en tegen de goden opereerde. De chaos en het kwaad in de wereld werden eerder verklaard door de grilligheid van de goden, menselijke fouten, of de inherente imperfectie van de materiële wereld. ### 4.2 De opkomst van de duivel: een geleidelijke ontwikkeling De figuur van de duivel, zoals we die nu kennen, is geen plotselinge creatie, maar het resultaat van een langdurige evolutie en syncretisme. De Perzische dualisme bood een raamwerk voor de conceptualisering van een specifieke boze macht. De Joodse traditie ontwikkelde het concept van 'satan' van een hemelse aanklager naar een meer zelfstandige tegenstander van God. De apocriefe teksten, met name het Boek Henoch en Jubileeën, speelden een cruciale rol in de ontwikkeling van het verhaal van de gevallen engelen en de oorsprong van demonen. Het Nieuwe Testament integreerde deze ontwikkelingen en formaliseerde de duivel als Satan, de tegenstander van Christus en God, die de mensheid verleidt en bedreigt. De klassieke Oudheid legde met zijn diverse mythologische en filosofische ideeën over de aard van het goddelijke, het kwaad en de menselijke conditie, wel de basis voor latere theologische en demonologische speculaties. De ambivalentie van de klassieke goden en de aanwezigheid van monsters uit de oerchaos boden echter geen directe voorloper voor een eenduidig geconceptualiseerde duivel. Dit concept zou zich pas volledig ontwikkelen door de interactie tussen Grieks-Romeinse, Joodse en Perzische religieuze en filosofische tradities. --- # Oosterse dualistische invloeden op het concept van de duivel Dit onderwerp verkent de invloed van Perzische religies, met name het Zoroastrisme, en het Manicheïsme op de ontwikkeling van het dualistische denken over goed en kwaad, en hoe dit de voorstelling van de duivel heeft gevormd. ### 2.1 De Griekse en Romeinse wereld: goden voorbij goed en kwaad In de Griekse mythologie bestond geen duivel zoals wij die kennen. De onderwereld, Hades, was geen hel en de god Hades geen boosaardig wezen. Straffen in de onderwereld, zoals die van Tantalus en Sisyphus, waren uitzonderlijke, op specifieke individuen gerichte genoegens voor goddelijke autoriteit en niet onderdeel van een alomtegenwoordig systeem van verdoemenis. De goden zelf waren moreel ambivalent, vertoonden zowel welwillende als boosaardige trekken, en hun handelen was pre-ethisch, zonder universele morele standaarden. Goden als Apollo toonden dualiteit: enerzijds god van licht en rede, anderzijds verantwoordelijk voor de collectieve bestraffing van Niobe's kinderen. Filosoof Xenophanes bekritiseerde dit antropomorfe en immorele godsbeeld, en pleitte voor goden die beantwoorden aan morele normen. ### 2.2 Ontwikkeling van het concept 'demon' Het Griekse woord 'daimon' had oorspronkelijk een bredere betekenis, variërend van 'god' tot 'lotbepalend wezen'. Socrates' 'daimonion' duidde op een goddelijke innerlijke stem. Pas later, in de Romeinse periode, kreeg 'daimon' een meer negatieve connotatie. De latere beeldvorming van demonen als boosaardige wezens is deels beïnvloed door mythische wezens zoals de Lamia en Empousa, die menselijke vormen aannemen om hun slachtoffers te verleiden en te vernietigen. Deze demonische figuren, met hun seksuele roofzucht, worden gezien als voorlopers van de middeleeuwse succubi en incubi. De demonisering van heidense goden en godinnen in het Jodendom en Christendom speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van de duivelsfiguur. Godheden uit andere pantheons werden gereinterpreteerd als demonen, waarbij hun namen en eigenschappen werden verdraaid. ### 2.3 Perzische dualistische invloeden: Zoroastrisme en Manicheïsme Het **Zoroastrisme**, dat rond de 6e eeuw v.Chr. in Perzië ontstond, introduceerde een radicaal dualistisch godsbeeld. De hoogste god, Ahura Mazda (de Wijze Heer), schiep twee hoofdgeesten: Spenta Mainyu (de Goede Geest) en Angra Mainyu (de Boze Geest, ook Ahriman genoemd). Hoewel Angra Mainyu aanvankelijk neutraal geschapen was, koos hij uit vrije wil voor het kwade. Deze strijd tussen goed en kwaad is centraal in het Zoroastrisme. Deze dualistische opvatting had een significante impact op het Jodendom, met name tijdens de Babylonische ballingschap, en indirect op het Christendom. Kenmerken van het Zoroastrisme, zoals een lineaire tijdsopvatting, een eindstrijd tussen goed en kwaad, een laatste oordeel, de opstanding der lichamen, en de komst van een heiland (Saoshyant), vinden parallellen in latere Joodse en Christelijke eschatologie. Het **Manicheïsme**, gesticht door Mani in de 3e eeuw n.Chr. in Perzië, was een extreem dualistische religie die materie als inherent kwaadaardig beschouwde en geest als puur goed. Materie was volgens Mani vermengd met het spirituele door een boze godheid, met als doel de spirituele elementen gevangen te houden. Voortplanting werd gezien als een middel om zielen langer in de materie te binden. De mens had de taak zijn geest te bevrijden van deze materiële gevangenschap. Augustinus van Hippo was een vooraanstaand aanhanger van het Manicheïsme voordat hij zich tot het Christendom bekeerde. De nadruk op het kwaad als een actief principe in de wereld, een centraal thema in het Manicheïsme, bleef door de eeuwen heen invloedrijk en keerde terug in diverse dualistische ketterijen, zoals de Katharen. ### 2.4 De ontwikkeling van de duivelsfiguur in het Jodendom In het vroege Jodendom was er geen concept van een duivel als een specifieke kwaadaardige entiteit. Het Hebreeuwse woord 'satan' betekende 'tegenstander' en werd gebruikt voor menselijke tegenstanders in oorlogen, of voor engelen die in opdracht van Jahwe menselijke plannen dwarsboomden. Engelen die 'satan' genoemd werden, zoals de engel in het verhaal van Bileam, waren trouwe dienaren van God en geen opstandige wezens. Pas in latere Joodse geschriften, buiten de canon van het Oude Testament, zoals het Boek Henoch en het Boek Jubileeën, ontwikkelt zich het idee van een 'gevallen engel'. * **Boek Henoch:** Dit boek introduceert de 'Wachters', engelen die zich vergrijpen aan menselijke vrouwen, wat leidt tot de geboorte van reuzen en de verspreiding van kwaadaardige kennis zoals magie en tovenarij. De leider van deze wachters, Shemhaza, wordt gezien als een voorloper van Satan. Dit boek beschrijft ook de eerste visionaire reizen door de hel, wat een sterk contrast vormt met de neutrale Sheol in de canonieke Bijbel. * **Boek Jubileeën:** Hierin krijgt de leider van de demonen de naam Mastema, die staat voor 'vijandschap'. Mastema pleit bij Jahwe om een deel van zijn gevallen engelen te mogen behouden om de mensheid te verleiden en te testen. Dit verklaart moreel twijfelachtige passages in de Bijbel, zoals het offer van Abraham, door de verantwoordelijkheid bij Mastema te leggen. De mythe van Leviathan en Behemoth, oeroude monsters uit het Nabije Oosten die door Jahwe werden bedwongen, droegen bij aan de beeldvorming van de duivel als een overwonnen chaoskracht. Ook de demonisering van heidense godheden, zoals Baäl-Zebub (omgevormd tot Beëlzebub) en Moloch (verbonden met kinderoffers en hellevuur), speelde een cruciale rol in de negatieve beeldvorming rond andere religies. ### 2.5 De duivel in het Nieuwe Testament: Diabolos In het Nieuwe Testament, geschreven in het Grieks, wordt het Hebreeuwse 'satan' vertaald als 'diabolos', wat 'tegenstander' of 'leugenaar' betekent. De duivel wordt voorgesteld als de ultieme tegenstander van God, een moordenaar en de vader der leugen, verantwoordelijk voor de zondeval in het Paradijs. Jezus is in voortdurende strijd met demonen, en exorcismen zijn frequent. Hoewel het Nieuwe Testament geen systematische theologie van de duivel bevat, wordt hij wel bij verschillende namen genoemd, waaronder Satan, Beëlzebub en Belial. De associatie van Judas met de duivel en de demonisering van het Joodse volk als 'kinderen van de duivel' in het Evangelie van Johannes, hebben een diepgaande en nefaste impact gehad op de latere geschiedenis van antisemitische opvattingen. ### 2.6 Lucifer: de gevallen morgenster De naam 'Lucifer' (lichtbrenger) is ontstaan uit een misinterpretatie van een passage in het boek Jesaja, waarin de koning van Babylon wordt vergeleken met de morgenster (Venus). Deze passage werd later geassocieerd met de opstand van een engel tegen God. In de apocriefe geschriften, met name het Leven van Adam en Eva, wordt de val van de engel verklaard door trots en afgunst jegens de schepping van de mens. Dit vormt de psychologische motivatie voor de duivels opstand en zijn pogingen om de mensheid ten val te brengen. ### 2.7 De slang in de Tuin van Eden Hoewel het boek Genesis de slang in het Paradijs beschrijft als een sluw dier, wordt deze in latere Joodse en Christelijke interpretaties geïdentificeerd met de duivel. Het apocriefe Leven van Adam en Eva en het Boek Jubileeën werken dit verder uit, waarbij de slang als een manifestatie van de duivel fungeert die Eva verleidt. Deze interpretaties bieden een verklaring voor de oorsprong van het kwaad en de zondeval. ### 2.8 Vrouwelijke demonen: Lilith Lilith is een prominente vrouwelijke demon die in de canonieke Bijbel slechts kort wordt genoemd. In latere Joodse tradities, met name in de Babylonische Talmoed en het Alfabet van Ben Sirach, wordt Lilith voorgesteld als een gevleugelde demon die mannen verleidt en verantwoordelijk is voor wiegendood. Zij weigert zich aan Adam te onderwerpen, vlucht uit het Paradijs en wordt vervloekt, wat leidt tot de geboorte van demonische kinderen. Haar beeldvorming is deels gebaseerd op oudere Mesopotamische vrouwelijke demonen zoals Lamashtu. > **Tip:** Begrijp dat de ontwikkeling van het concept van de duivel een langdurig proces was, waarbij invloeden uit verschillende culturen en religieuze tradities samenkomen. Het Oude Testament bevat nog geen duidelijke duivelsfiguur, terwijl het Nieuwe Testament en latere apocriefe teksten deze rol verder uitwerken. De Perzische dualistische religies, met name het Zoroastrisme en Manicheïsme, hebben een cruciale rol gespeeld in het vormgeven van het dualistische denken over goed en kwaad dat de Joods-Christelijke duivelsconcept heeft beïnvloed. --- # De evolutie van 'satan' en 'duivel' in het Jodendom en vroege christendom Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de evolutie van 'satan' en 'duivel' in het Jodendom en vroege Christendom. ## 3. De evolutie van 'satan' en 'duivel' in het Jodendom en vroege christendom Dit onderwerp onderzoekt de ontwikkeling van het concept 'satan' van een eenvoudige 'tegenstander' tot een demonische entiteit, en hoe dit idee werd overgenomen en uitgebreid binnen joodse en vroege christelijke teksten. ### 3.1 God en de goden voor de komst van de duivel De Griekse mythologie kende geen duivel. De onderwereld, Hades, was geen hel en Hades zelf was niet boosaardig. Straffen in de Griekse onderwereld waren uitzonderlijk en bedoeld voor individuen die de goden hadden uitgedaagd, zoals Tantalus, Sisyphus en Ixion, vanwege overmoed of hybris. De goden zelf waren amoreel en bezaten zowel goede als slechte eigenschappen. Apollo, god van licht en wijsheid, versloeg Python, maar zijn verhaal met Niobe toonde ook een donkere kant door de collectieve bestraffing van haar onschuldige kinderen. Filosofen zoals Xenophanes bekritiseerden dit antropomorfe en immorele godsbeeld. Dionysos, hoewel verbonden met extase en cultuur, vertegenwoordigde ook gevaar en destructie. Pan, half mens en half geit, werd geassocieerd met angst, maar was primair een beschermer van de natuur. De Griekse term 'daimon' was oorspronkelijk een synoniem voor 'god' of een wezen dat het lot bepaalt, en niet per se boosaardig. Socrates gebruikte 'daimonion' voor zijn innerlijke stem, wat een goddelijke inspiratie suggereerde. Plato zag Eros eerder als een 'daimon', een tussenwezen tussen mensen en goden, gekenmerkt door begeerte. Pas later in de Grieks-Romeinse periode kregen 'demonen' een negatievere connotatie, zoals te zien is in verhalen over Lamia en Empousa, vrouwelijke wezens die mannen verleiden en doden, voorlopers van de succubus. Apollonius van Tyana's verhaal over een demonische bruid illustreert de demonisering van het bovennatuurlijke, waarbij de wetenschap (filosofie) deze magische illusies ontkracht. Een ander verhaal toont het zondebokmechanisme, waarbij een bedelaar als demon wordt bestempeld om de schuld voor een pestepidemie af te schuiven. Deze demonisering van 'de ander' is een terugkerend thema in de geschiedenis. De Joodse God Jahwe was oorspronkelijk ook niet eenduidig goed. Passage uit het boek Samuël beschrijven hoe God David kiest uit drie straffen, waaronder pest, uitgevoerd door "de engel van Jahwe", wat wijst op een pre-ethische fase waarin engelen goddelijke bevelen uitvoeren, ongeacht hun gruwelijkheid. Naarmate het godsbeeld van Jahwe veranderde naar meer goedheid, werd het kwaad meer toegeschreven aan een externe entiteit, wat de opkomst van de duivel bevorderde. Filosofen als Plato en Epicurus worstelden met het theodicee-probleem: hoe kan een almachtige en goede God het bestaan van kwaad verklaren? Sextus Empiricus analyseerde de logische onmogelijkheid van een almachtige en algoede God in relatie tot het kwaad in de wereld. ### 3.2 Dualisme tussen goed en kwaad in de Perzische godsdienst De Perzische godsdienst, met name het Zoroastrisme, had een grote invloed op het Jodendom. Dit dualistische systeem zag goed en kwaad als twee goddelijke krachten die in constante strijd waren. Ahura Mazda (Wijze Heer) schiep twee geesten: Spenta Mainyu (Goede Geest) en Angra Mainyu (Boze Geest, Ahriman). Ahriman koos vrijwillig voor het kwaad. Aristoteles interpreteerde dit als een strijd tussen twee goden, Oromasdes (Ahura Mazda) en Areimanios (Ahriman). De mens heeft een vrije wil en moet kiezen tussen waarheid en leugen. Het Zoroastrisme kende een lineaire tijdsopvatting met een eindstrijd waarin het goede overwint, een laatste oordeel, opstanding der lichamen en een verlossende heiland (Saoshyant). Deze ideeën, zoals de opstanding, zijn waarschijnlijk ouder dan in de Hebreeuwse Bijbel, waar ze voor het eerst voorkomen in het boek Daniël. Oudere goden werden in het Zoroastrisme tot demonen (daevas). Augustinus, die het Manicheïsme (een extreem dualistisch systeem gebaseerd op Zoroastrisme en Gnostiek) volgde, worstelde met het probleem van het kwaad. Het Manicheïsme zag materie als inherent boosaardig. De Platonische opvatting zag het kwaad echter als een afwezigheid van het goede, wat de mogelijkheid tot bekering van de duivel opwierp (apokatastasis), later veroordeeld als ketterij. Vele middeleeuwse dualistische bewegingen, zoals de Katharen, waren waarschijnlijk beïnvloed door Manicheïstische ideeën. ### 3.3 De satans: geen Duivel in de Joodse Bijbel Het Hebreeuwse woord 'satan' betekende oorspronkelijk 'tegenstander', niet een specifieke demonische entiteit. In de Joodse Bijbel (Oude Testament) duidt 'satan' meestal op menselijke tegenstanders of op engelen die in opdracht van Jahwe handelen om mensen te dwarsbomen, zonder opstandig tegen God te zijn. Het verhaal van Bileams ezelin illustreert dit: de engel van Jahwe, die als 'satan' wordt aangeduid, verhindert Bileams plan, maar is geen gevallen engel. De Bijbel gebruikt 'malak' voor boodschappers van God, vergelijkbaar met het Griekse 'angelos'. Engelen vormden een hemelse hofhouding rond Jahwe. De 'satan' in het boek Job is een hemelse functionaris die Gods geloof test door Job beproevingen te laten ondergaan, maar handelt in opdracht van God. In Zacharias wordt de 'satan' voorgesteld als een aanklager, maar nog steeds onderworpen aan Jahwe. De ontwikkeling naar een meer zelfstandige 'satan' zien we in de verschuiving van verantwoordelijkheid in 2 Samuël 24:1 (Jahwe's toorn) naar 1 Kronieken 21:1 ('satan keerde zich tegen Israël'). ### 3.4 Duivelse monsters: Leviathan en Behemoth Oude Nabije Oosterse mythen, zoals uit Mesopotamië (Enuma Elish) en Ugarit, beschrijven een strijd tussen de oppergod (Marduk, Baäl) en chaosmonsters (Tiamat, Jam, Mot) die de orde hebben gevestigd. Jahwe's gevecht met monsters zoals Leviathan en Behemoth, zoals beschreven in Psalm 74 en Job, weerspiegelt deze 'combat myth'. De Bijbel wijst heidense goden zoals Baäl-Zebub (de 'Heer van de vliegen') en Moloch (geassocieerd met kinderoffers) aan als demonen, wat een demonisering van andere culturen en hun religies inhoudt. In het Nieuwe Testament wordt Baäl-Zebub een prins van de demonen. De naam Moloch is mogelijk een satirische verdraaiing van 'Malk' (koning). De praktijk van kinderoffers wordt in de Bijbel sterk veroordeeld. ### 3.5 De gevallen engelen: de duivel buiten de Bijbel Het concept van de gevallen engelen, zoals de strijd tussen Michaël en de draak in Openbaring, is cruciaal voor de evolutie van de duivel. Het Boek Henoch en het Boek Jubileeën, hoewel apocrief, bieden belangrijke inzichten. In Henoch worden de 'Wachters' (zonen van God) beschreven die zich met menselijke vrouwen vermengen, reuzen voortbrengen en kennis over magie en wapens introduceren. Hun leider, Shemehaza, en anderen worden verbannen en gestraft. De 'zonen van God' uit Genesis 6:2-4 worden hier verder uitgewerkt. Jubileeën introduceert Mastema (vijandschap) als de prins der duivels, die negentig procent van de gevallen engelen gevangen laat zetten, terwijl tien procent mag blijven om de mensheid te testen. Dit verklaart het kwaad als een gevolg van Gods toestemming voor deze testen. Het apocriefe Leven van Adam en Eva geeft een psychologische motivatie voor Satans opstand: trots en hoogmoed omdat hij zich moest buigen voor de mens. Dit verklaart de oorsprong van het kwaad en de verleiding van Eva. In sommige versies van dit verhaal is Kaïn een kind van de duivel en Eva, wat zijn moord op Abel verklaart. ### 3.6 Lucifer: de gevallen morgenster De naam Lucifer (lichtbrenger) is afgeleid van de vertaling van Jesaja 14:12 in de Latijnse Vulgaat, waar de val van de koning van Babylon wordt vergeleken met de 'morgenster' (Helel ben Shahar). Dit beeld werd later geassocieerd met een gevallen engel. Jezus' uitspraak "Ik zag de satan als een bliksemstraal uit de hemel vallen" kan worden geïnterpreteerd als een metafoor voor de snelheid waarmee het rijk van de duivel door zijn optreden ten einde komt. In de Openbaring van Johannes identificeert Christus zich als de stralende morgenster, maar vermijdt hij de associatie met Lucifer, die duisternis verdrijft. ### 3.7 De slang in de Tuin van Eden In het boek Genesis zelf is de slang een dier en niet expliciet de duivel. De verbinding wordt later gelegd door interpretatie, met name door Paulus. Sommige Joodse groeperingen (Sadduceeën) geloofden niet in engelen of geesten. Philo van Alexandrië interpreteerde het slangverhaal allegorisch: Adam vertegenwoordigt de ratio, Eva de zintuigen, en de slang het genotscentrum. Het verbod op de vrucht symboliseert zelfbeheersing. ### 3.8 Vrouwelijke demon: Lilith Lilith, een vrouwelijke demon, wordt kort genoemd in Jesaja als een bewoner van de woestijn. In de Babylonische Talmoed en het Alfabet van Ben Sirach wordt zij voorgesteld als een gevleugelde demon die mannen verleidt en verantwoordelijk is voor wiegendood. In het verhaal van Ben Sirach weigerde Lilith zich aan Adam te onderwerpen en werd ze uit het paradijs verbannen, waarbij dagelijks honderd van haar kinderen stierven. Zij wordt beschouwd als een voorloper van de succubus. ### 3.9 De duivel in het Nieuwe Testament: diabolos Het Griekse 'diabolos' (tegenstander, lasteraar) werd de vertaling van het Hebreeuwse 'satan' in het Nieuwe Testament. De duivel wordt hier voorgesteld als de ultieme tegenstander en leugenaar. Jezus wordt herhaaldelijk geconfronteerd met demonen en demonische krachten. De synoptische evangeliën beschrijven vele exorcismen, terwijl het Evangelie van Johannes dit aspect minder benadrukt, maar wel de beschuldiging van demonische bezetenheid door de Joodse leiders weergeeft. 'Onreine geesten' en de 'gave des onderscheids der geesten' worden belangrijke concepten. De demonen in het Nieuwe Testament herkennen Jezus, wat hun kennis van zijn goddelijke identiteit suggereert. De uitdrijving van het 'Legioen' uit de bezetene van Geraza blijft een complexe passage door de toelating van de demonen om op zwijnen over te gaan. ### 3.10 Diabolisering van andere volkeren en culturen Met de verspreiding van het christendom werden heidense goden en culturen gediaboliseerd. Oude goden werden geassocieerd met demonen, hun tempels verwoest en rituelen verboden. Dit leidde tot cultureel verlies. In het Nieuwe Testament worden niet alleen goden, maar ook volkeren gedemoniseerd. De passages in het Evangelie van Johannes die Jezus' gesprek met de Joodse leiders beschrijven, werden later gebruikt om het Joodse volk als kinderen van de duivel te bestempelen. Judas Iskariot wordt voorgesteld als door de satan bezeten, wat bijdraagt aan de latere associatie tussen Joden en de duivel. Het concept van de duivel als ultieme tegenstander werd verder ontwikkeld door: * **Syncretisme:** Oude mythologische figuren en demonen werden samengevoegd tot één overkoepelende duivelse entiteit. * **Demonisering van andersdenkenden:** Groepen die zich niet bekeerden tot het christendom werden gezien als dienaren van de duivel. * **Associatie met het kwade:** Alle negatieve aspecten van het leven, zonde, ziekte en dood, werden uiteindelijk aan de duivel toegeschreven. De evolutie van 'satan' en 'duivel' is een complex proces waarbij verschillende religieuze, mythologische en filosofische tradities met elkaar verweven raakten, resulterend in de krachtige en alomtegenwoordige figuur die we kennen uit latere joodse en christelijke literatuur. --- # De diodatisering van andere culturen en de ontwikkeling van demonologie Dit onderwerp onderzoekt hoe andere goden en culturen werden gedemoniseerd door het christendom en hoe dit leidde tot de uitgebreide demonologie in het Nieuwe Testament en latere tradities. ## 4. De diodatisering van andere culturen en de ontwikkeling van demonologie ### 4.1 Goden, godheden en de oorsprong van het kwaad in pre-christelijke culturen #### 4.1.1 Griekse en Romeinse mythologie: goden voorbij goed en kwaad In de Griekse mythologie kent men geen duivel zoals we die nu kennen. De onderwereld, Hades, is geen hel, en de koning van de onderwereld is niet boosaardig. Straf in de Hades was specifiek voor individuen die de goden hadden uitgedaagd, zoals Tantalus en Sisyphus. De Olympische goden handelden vaak op een pre-ethische, amorele manier, gedreven door macht, gekrenkte eer of eigenbelang, zonder morele hoogstaandheid. Goden zoals Apollo, hoewel geassocieerd met rede en orde, vertoonden ook dubieuze moraliteit, zoals te zien in de mythe van Niobe. Xenophanes bekritiseerde dit godsbeeld al, waarbij hij opmerkte dat goden menselijke, negatieve karaktertrekken vertoonden. Zeus bedroog Hera, maar was de hoeder van het recht. Dionysos, hoewel geassocieerd met wilde natuurlijke instincten, was ook een god van de cultuur, zoals de wijnbouw en het theater. Zijn mythologie omvatte zowel weldadigheid als gevaar, creativiteit en destructie. Pan, de god van de velden, vruchtbaarheid en herders, veroorzaakte panische angst maar was niet per se slecht. Griekse mythen kenden wel monsters en onaangename wezens zoals Harpijen en Gorgonen, maar de term 'daimon' had aanvankelijk een bredere betekenis dan het latere 'demon'. Een 'daimon' was een wezen dat het lot bepaalde, en kon een synoniem zijn voor 'god'. Socrates' 'daimonion' was een positieve innerlijke stem, geïnspireerd door iets goddelijks. In latere Grieks-Romeinse literatuur kreeg het negatieve aspect van 'daimon' meer nadruk. Het verhaal van Apollonius van Tyana illustreert de demonisering van heidense figuren; de Lamia, een mythologisch monster dat kinderen opat, werd gelijkgesteld aan een vrouwelijke demon die mannen verleidde en hun bloed dronk, een voorloper van de succubus. #### 4.1.2 Het Perzische dualisme: strijd tussen goed en kwaad Het Zoroastrisme, ontwikkeld door Zoroaster, introduceerde een fundamenteel dualistisch wereldbeeld. De hoogste god, Ahura Mazda (Wijze Heer), schiep twee grote geesten: Spenta Mainyu (Goede Geest) en Angra Mainyu (Boze Geest). Angra Mainyu koos uit vrije wil voor het kwade, wat resulteerde in een eeuwige strijd tussen goed en kwaad. De mens heeft vrije wil om tussen deze twee krachten te kiezen. Het Zoroastrisme beïnvloedde het jodendom en indirect het christendom met concepten als een lineair tijdsverloop, een laatste oordeel, de opstanding der lichamen en een eindoverwinning van het goede. #### 4.1.3 Monolatrie en de evolutie van het Joodse godsbeeld Oorspronkelijk kende het oude jodendom elementen van polytheïsme en monolatrie (het vereren van één god zonder het bestaan van andere goden te ontkennen). De Joodse God Jahwe evolueerde van een jaloerse god die strafte, naar een meer ethisch godsbeeld. Dit proces wordt zichtbaar in passages waarin de verantwoordelijkheid voor het kwade verschuift van God naar andere entiteiten, wat de weg vrijmaakte voor de ontwikkeling van de figuur van de duivel. ### 4.2 De ontwikkeling van demonologie in de Joodse en Christelijke tradities #### 4.2.1 Satan in het Oude Testament: meer dan een tegenstander In het Oude Testament was 'satan' oorspronkelijk een Hebreeuws woord dat 'tegenstander' betekende, en werd niet gebruikt als een eigennaam voor de duivel. Het verwees naar menselijke tegenstanders of, in sommige gevallen, naar engelen die in opdracht van Jahwe menselijke tegenstanders waren, zonder tegen God in opstand te komen. De 'satan' in het boek Job functioneert als een aanklager in de hemelse hofhouding, die Jobs geloof test in opdracht van God. De verschuiving in verantwoordelijkheid van God naar 'satan' in 2 Samuël 24 vergeleken met 1 Kronieken 21 markeert een belangrijke stap in de ontwikkeling. #### 4.2.2 Duivelse monsters en oeroude mythen Oude Nabije Oosterse mythen, zoals de Babylonische Enuma Elish en Egyptische verhalen over de strijd van Ra tegen Apophis, bevatten parallellen met de 'combat myth' waarin een goede god strijdt tegen monsters die chaos representeren. Deze monsters, zoals Leviathan en Behemoth in de Bijbel, werden later geassocieerd met demonische krachten. Heidense goden zoals Baal en Set, die oorspronkelijk positieve of ambivalente rollen hadden, werden in de Bijbelse context gedemoniseerd. Baal, de Kanaänitische god, werd in de Bijbel bespot als 'Baäl-Zebub', meester van de vliegen, een negatieve verdraaiing van zijn oorspronkelijke betekenis. #### 4.2.3 De gevallen engelen: buitenbijbelse invloeden Het concept van de gevallen engelen, cruciaal voor de christelijke demonologie, is voornamelijk terug te vinden in apocriefe en pseudepigrafische teksten zoals het Boek Jubileeën en het Boek Henoch. Deze teksten, die waarschijnlijk in de 2e eeuw vot werden geschreven, vullen de 'leemtes' in de canonieke Bijbel. Het Boek Henoch beschrijft de 'Wachters' (zonen van God) die zich onteren door gemeenschap met menselijke vrouwen, wat leidt tot de geboorte van reuzen en de introductie van kennis over magie en tovenarij. De leider van deze gevallen engelen wordt in Jubileeën geïdentificeerd als Mastema of Satan. Deze teksten vormen de basis voor de latere demonologie en de verbeelding van de hel. #### 4.2.4 Lucifer: de trotse gevallen morgenster De naam Lucifer, verbonden met de morgenster (Venus), is niet oorspronkelijk een duivelsnaam. Het komt voort uit een interpretatie van Jesaja 14:12, waar de koning van Babylon wordt vergeleken met de 'morgenster' (in het Grieks: 'heos-phoros' of 'phos-phoros'). Door vertalingen naar het Latijn werd dit 'lucifer' (lichtbrenger). Pas later werd dit geassocieerd met een gevallen engel die uit trots in opstand kwam tegen God. Het apocriefe Leven van Adam en Eva geeft een psychologische motivatie voor de val van de engel, gebaseerd op trots en afgunst jegens de mens. #### 4.2.5 De slang in de Tuin van Eden en de vrouwelijke demon Lilith Hoewel Genesis 3 de slang als een sluw dier beschrijft, werd deze in latere Joodse en christelijke tradities geïnterpreteerd als een manifestatie van de duivel. De apocriefe literatuur, zoals het Leven van Adam en Eva, vulde dit verder in. De vrouwelijke demon Lilith, slechts één keer genoemd in Jesaja 34, werd in latere Joodse tradities (zoals de Babylonische Talmoed en het Alfabet van Ben Sirach) uitgewerkt tot een machtige demon die verantwoordelijk was voor het verleiden van mannen en het bedreigen van kinderen. #### 4.2.6 Diabolos in het Nieuwe Testament: de alomtegenwoordige tegenstander In het Nieuwe Testament wordt het Hebreeuwse 'satan' vertaald met het Griekse 'diabolos', wat 'tegenstander' en 'leugenaar' betekent. De duivel wordt voorgesteld als de ultieme vijand van God en mensheid, actief betrokken bij het corrumperen van de wereld. Jezus wordt in de synoptische evangeliën herhaaldelijk getoond in strijd met demonen en hen uitdrijvend. De identificatie van heidense goden als demonen, zoals te zien in de Utrechtse doopgelofte, versterkte de demonologie. De naam Judas, geassocieerd met het volk Juda, werd later ook negatief gekoppeld aan de duivel door de vertelling van het verraad van Jezus, wat bijdroeg aan antisemitische sentimenten. ### 4.3 Diabolisering van andere volkeren en culturen #### 4.3.1 De onderwerping van heidense goden en godheden Met de verspreiding van het christendom werden de goden en godsdiensten van andere culturen systematisch gedemoniseerd. Heidense tempels werden vernietigd, heilige objecten vernietigd of aangepast, en buitenbijbelse culten werden beschouwd als werken van de duivel. Deze 'diabolisering' van het heidendom ging vaak gepaard met geweld en leidde tot verlies van cultureel erfgoed. #### 4.3.2 De demonisering van volkeren en groepen Niet alleen goden, maar ook volkeren en specifieke groepen werden in de christelijke context gedemoniseerd. De associatie van vrouwen met heksen en demonen leidde tot heksenvervolgingen. Het Nieuwe Testament, met name het Evangelie van Johannes, bevat passages die het hele Joodse volk als 'kinderen van de duivel' bestempelen, wat verwoestende gevolgen had voor de Joodse geschiedenis. De figuur van Judas Iskariot werd door de duivel bezeten verklaard, wat de negatieve associatie tussen Joden en de duivel verder versterkte. > **Tip:** Het is cruciaal om te begrijpen dat de ontwikkeling van de duivelsfiguur en demonologie een langdurig en complex proces was, waarbij bestaande mythen, culturele invloeden en theologische interpretaties samensmolten. De demonisering van andere goden en culturen diende vaak als een middel om de suprematie van het christendom te vestigen en nieuwe gelovigen te overtuigen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dualisme | Een filosofisch of religieus concept dat uitgaat van het bestaan van twee fundamentele, tegengestelde en vaak onverzoenlijke principes, zoals goed en kwaad, geest en materie. Dit staat tegenover monisme (één principe) en pluralisme (meerdere principes). | | Hybris | In de Griekse Oudheid verwees hybris naar overmoed, arrogantie of buitensporige trots, met name wanneer dit zich uitte in een uitdaging van de goddelijke orde of menselijke grenzen. Het werd beschouwd als een ernstige overtreding die kon leiden tot goddelijke vergelding. | | Amorale | Een gedrag of houding die niet gebonden is aan of beïnvloed wordt door morele principes. In de context van goden kan dit betekenen dat hun acties niet beoordeeld kunnen worden volgens menselijke ethische standaarden, omdat ze opereren buiten of boven menselijke moraliteit. | | Allegorie | Een literair of artistiek werk waarin personages, gebeurtenissen of plaatsen symbool staan voor abstracte ideeën of morele waarden. De letterlijke betekenis van het verhaal onthult een diepere, figuurlijke betekenis die de lezer moet ontcijferen. | | Theodicee | De poging om de goedheid en almacht van God te verenigen met het bestaan van kwaad en lijden in de wereld. Het is een apologetische verdediging van Gods rechtvaardigheid in het licht van het onrecht dat mensen en dieren ondervinden. | | Gnosis | In verschillende religieuze en filosofische tradities verwijst gnosis naar een speciale vorm van kennis of inzicht, vaak mystiek of spiritueel van aard, die leidt tot redding of verlichting. Het is een intuïtief en ervaringsgericht weten, in tegenstelling tot rationeel of wetenschappelijk weten. | | Monolatrie | Een religieuze overtuiging die het bestaan van meerdere goden erkent, maar zich toelegt op de exclusieve verering van slechts één godheid, zonder het bestaan van andere goden te ontkennen. Dit is een tussenstap naar strikt monotheïsme. | | Monotheïsme | Een religieuze overtuiging die het bestaan van slechts één godheid erkent. Dit staat tegenover polytheïsme (meerdere goden) en atheïsme (geen goden). De oorsprong van monotheïsme wordt vaak geassocieerd met het jodendom en de latere ontwikkeling binnen het christendom en de islam. | | Canon | Een verzameling van teksten die binnen een bepaalde religieuze of culturele gemeenschap als gezaghebbend en geïnspireerd worden beschouwd. In de context van de Bijbel verwijst het naar de officiële lijst van boeken die als Heilige Schrift worden erkend, zoals het Oude en Nieuwe Testament. | | Apocriefen | Religieuze geschriften die buiten de officiële canon van de Bijbel vallen. Ze worden niet als geïnspireerd of gezaghebbend beschouwd door de meerderheid van de joodse en christelijke kerken, maar kunnen wel historische of theologische inzichten bieden. | | Pseudepigrafen | Schriften die worden toegeschreven aan een auteur die ze niet werkelijk heeft geschreven, vaak met als doel om hun gezag te vergroten door zich te associëren met een gerespecteerde historische figuur. Dit is een subcategorie van apocriefe literatuur. | | Demonologie | De systematische studie van demonen, hun aard, oorsprong, hiërarchie, krachten en invloed. Het omvat de analyse van mythen, religieuze teksten en folklore met betrekking tot kwaadaardige bovennatuurlijke wezens. | | Zondebokmechanisme | Een sociaal en psychologisch fenomeen waarbij een individu of groep wordt aangewezen als zondebok voor collectieve problemen of mislukkingen. De zondebok wordt vervolgens geofferd, verbannen of gestraft om de gemeenschap te zuiveren of de sociale cohesie te herstellen. | | Exorcisme | Een religieus ritueel dat bedoeld is om een persoon of plaats te zuiveren van demonische bezetenheid of invloed. Dit gebeurt door middel van gebeden, aanroepingen en soms fysieke handelingen, uitgevoerd door een priester of een bevoegd religieus leider. | | Glossolalie | Het spreken in onbekende of ogenschijnlijk onsamenhangende talen, vaak beschouwd als een manifestatie van goddelijke inspiratie of spirituele kracht binnen bepaalde religieuze gemeenschappen. De term wordt ook wel vertaald als 'spreken in tongen'. | | Diabolos | Een Grieks woord dat letterlijk 'tegenstander' of 'aanklager' betekent. In het Nieuwe Testament wordt het gebruikt als de vertaling van het Hebreeuwse 'satan' en verwijst het naar de opperdemon, de grote tegenstander van God en de mensheid. | | Beëlzebub | Een naam die in het Oude en Nieuwe Testament wordt gebruikt om een heidense godheid aan te duiden, die later werd geassocieerd met de duivel. In het Nieuwe Testament wordt hij vaak aangeduid als de 'vorst der duivels'. | | Lilith | Een demonische figuur uit de Joodse folklore, vaak voorgesteld als de eerste vrouw van Adam die weigerde zich aan hem te onderwerpen. Ze wordt geassocieerd met nachtelijke gevaren, demonische verleiding en het doden van baby's. | | Lucifer | Letterlijk "lichtbrenger" in het Latijn, oorspronkelijk een titel voor de morgenster (planeet Venus). In de christelijke traditie werd deze term, afgeleid van een passage in Jesaja, geassocieerd met de gevallen engel en de duivel. | | Leviathan | Een reusachtig zeemonster dat wordt genoemd in de Hebreeuwse Bijbel. Het symboliseert vaak de chaos en de krachten van het kwaad die door God overwonnen zijn tijdens de schepping. | | Behemoth | Een krachtig landdier dat ook in de Hebreeuwse Bijbel wordt genoemd, vaak in tegenstelling tot Leviathan. Het symboliseert eveneens de overwonnen chaos of aardse krachten, en wordt soms geassocieerd met demonische macht. |

# Ruimtelijke en opgravingsgeschiedenis van Tell Brak Dit topic behandelt de geografische locatie van Tell Brak (Nagar) en de geschiedenis van archeologische opgravingen op de site, inclusief de belangrijkste archeologen en hun focusperiodes. ## 1. Ruimtelijke context en locatie Tell Brak, ook bekend als Nagar vanaf de tweede helft van het derde millennium v.Chr., is gelegen op de Upper Khabur-vlakte in noordoost-Syrië, nabij de Jaghjagh-rivier. Deze strategische ligging aan een kruispunt van handelsroutes tussen Assyrië en de Levant (oost-west) en Anatolië en Zuid-Mesopotamië (zuidwest) was cruciaal voor de groei van de stad. De stad speelde een sleutelrol in de uitwisseling van grondstoffen zoals metalen, hout en steen. De site bestaat uit een hoofd-tell, die ongeveer veertig meter hoog is en een omvang heeft van veertig hectare (800 x 600 meter), omringd door kleinere heuvels die bekend staan als de 'outer towns'. Op de hoofd-tell zijn sporen van bewoning gevonden die teruggaan tot het einde van het 7e millennium v.Chr. en doorlopen tot het late 2e millennium v.Chr., met een piek in expansie en complexiteit tussen het late 5e millennium v.Chr. en het 3e millennium v.Chr. De outer tells vertonen bewoning die reikt tot in de Islamitische periodes. ## 2. Opgravingsgeschiedenis ### 2.1 Vroege verkenning en opgravingen De site werd voor het eerst in kaart gebracht met behulp van luchtfoto's door Antoine Poidebard rond 1920. In de jaren 1930 voerde Max Mallowan grootschalige opgravingen uit. Van 1976 tot 2006 stonden Joan en David Oates aan het roer van de opgravingen, waarbij hun focus voornamelijk lag op het 3e millennium v.Chr., hoewel ook oudere en jongere periodes werden onderzocht. Na hen werkten onder andere Helen McDonald en Geoff Emberling op de site. Alle opgravingen werden in 2011 gestaakt vanwege het begin van de Syrische burgeroorlog. ### 2.2 Bewoningsgeschiedenis #### 2.2.1 Vroegste bewoning Aanwijzingen van bewoning dateren uit de Halaf-periode, hoewel de site in die tijd slechts een kleine nederzetting was. Gedurende de Noordelijke Ubaid-periode (rond 5200 v.Chr.) is er duidelijkere bewoning, met de vondst van een groot platform dat mogelijk kan worden geïnterpreteerd als een stedelijk centrum, wat de stad ouder zou maken dan de bekende Zuid-Mesopotamische steden zoals Uruk. #### 2.2.2 Laat Chalcolithicum (LC) Tijdens deze periode onderging Tell Brak een significante expansie. In de LC2 en LC3 periodes werden monumentale bouwwerken opgetrokken, wat wijst op toenemende organisatie en sociale complexiteit. Op de hoofd-site ontstonden industriezones met ovens voor bakkerijactiviteiten, pottenbakkerij en obsidiaanverwerking. De omvang van de ovens kan duiden op het organiseren van grote (rituele) feesten en de distributie van voedsel. Er werden ook monumentale gebouwen aangetroffen. Het basaltische 'threshold building' wordt beschouwd als een van de allereerste seculiere gebouwen in Mesopotamië. De 'Seeying-Eye' tempel, die meerdere fasen kent (rood, grijs en wit), toont gedurende de overgang van de grijze naar de witte fase een toename van Zuid-Mesopotamische invloeden, zowel in de tempelarchitectuur als in het aardewerk, wat kan worden gelinkt aan de Uruk-expansie. Vanaf de LC3-periode worden er administratieve objecten gevonden, zoals numerieke tabletten, dockets en zegels. Een opvallend kenmerk van deze tempels zijn de 'True Eye'-idolen, kleine gipsen of albasten beeldjes met grote ogen en onduidelijk onderscheidbaar geslacht. Soms dragen ze een haartooi en een V-hals kledingstuk. Er worden drie hoofdtypen onderscheiden: single eye-idol, decorated eye-idol en multiple eye-idol. Gezien het feit dat ze in grote aantallen in de tempels werden gevonden, wordt aangenomen dat ze een rituele functie hadden. In deze periode ontstond ook de 'outer town', met twee belangrijke sites: Tell Majuna en Tell Temmi. Op Tell Majuna werden in de LC3-periode enkele massagraven aangetroffen. In een van deze graven bevonden zich voornamelijk mannen tussen 25 en 45 jaar oud, met secundaire begravingen. De leeftijdsgroep en begrafenispraktijken wijken af van de standaard sterfgevallen in die tijd. De vondst van veel dierlijke botten en serviesgoed bij het graf suggereert de viering van een groot feest, wat kan wijzen op mogelijke slachtoffers van een burgeroorlog. #### 2.2.3 Midden tot late 3e millennium v.C. In de periode van het midden tot late 3e millennium v.Chr. beleefde Tell Brak (het oude Nagar) een hernieuwde bloei als stedelijk centrum. Na een eerdere inkrimping groeide de nederzetting opnieuw uit tot een typische Noord-Mesopotamische stad, gekenmerkt door een hoge citadel en een uitgestrekte lagere stad. De centrale heuvel was volledig bebouwd, met een dichtbevolkte woonzone aan de zuidkant. De totale omvang van de hoge en lage stad besloeg ongeveer 70 hectare. Rond de stad lag een intensief bewerkt landbouwgebied, bestrooid met scherven die als meststof dienden. Het landschap werd doorkruist door uitgesleten wegen, 'hollow ways' genaamd, die tot vijf kilometer van de stadspoorten liepen en duidden op meerdere toegangspunten. Aan de zuidzijde bevond zich vermoedelijk een pisé-stadsmuur die al vóór het 2e millennium bestond. In deze fase functioneerde Nagar als een van de belangrijkste machtscentra van Noord-Mesopotamië, met paleisachtige gebouwen, tempels en administratieve structuren op de heuveltop en woonwijken in de lagere stad. ##### 2.2.3.1 Akkadische overheersing (ca. 2300–2150 v.Chr.) Gedurende de Akkadische periode werd Tell Brak het noordelijke bestuurscentrum van het rijk van Sargon en Naram-Sin. Op bakstenen van een groot administratief gebouw is de naam van Naram-Sin aangetroffen. Tempels gewijd aan de god Shakkan bevatten dieroffers, zoals ezels en gazellehoorns, wat een zeldzaam voorbeeld is van Akkadische rituelen in Syrië. Deze heiligdommen werden later ritueel afgesloten, wat het einde van de Akkadische controle symboliseerde. Het zogenaamde Paleis van Naram-Sin was een versterkt administratief en opslagcomplex met muren tot wel negen meter dik, voorzien van stempels met zijn naam. Voor de bouw werden twee oudere tempels ceremonieel afgesloten en opgevuld met aarde en offers, waaronder ezels, voedselgaven, een zilveren ketting en het skelet van een hond met drinkkom. Hoewel sommige onderzoekers dit linken aan klimaatonrust rond 2250 v.Chr., is er geen bewijs voor grootschalige verwoestijning. Brak bleef daarna bewoond en functioneerde als kern van de Akkadische macht in het noorden. ###### 2.2.3.1.1 Akkadische zegelkunst in Tell Brak Tell Brak heeft een van de rijkste verzamelingen Akkadische zegelkunst (glyptiek) uit het hele 3e millennium v.Chr. opgeleverd. Deze zegels illustreren de diepte van de Akkadische macht in Noord-Syrië, niet alleen militair, maar ook via tempels, handel, administratie en rituelen met dieren. Brak vormt daarmee het belangrijkste archeologische bewijs voor de Akkadische aanwezigheid in Syrië. Een bekend voorbeeld is een zegelafdruk met een 'battle of the gods', gevonden in Area SS. Hoewel de originele cilinder verloren is gegaan, konden meer dan twintig fragmenten worden gereconstrueerd. De scène toont twee zittende goden op gevleugelde dieren, met kleinere figuren ervoor, en verbeeldt de zonnegod die een verslagen god overwint – een vroeg symbool van orde die chaos overwint. Een ander belangrijk object is een cilinderzegel met de zonnegod Shamash en een menshoofdige bizon, vervaardigd uit serpentijn en daterend uit de tijd van Naram-Sin. Shamash straalt zonnestralen uit zijn schouders en draagt een knots en een zaag, symbolen van gerechtigheid. De stilistische combinatie van Sumerische elementen en een nieuwe Noord-Syrische beeldtraditie toont de culturele menging onder Akkadische heerschappij. #### 2.2.4 Old Babylonian periode (ca. 2000–1800 v.Chr.) Tegen het einde van het 3e millennium werd de lagere stad verlaten, maar de heuveltop bleef bewoond, zij het in bescheiden vorm. Gedurende de Old Babylonian-periode was enkel de noordelijke top van de heuvel nog actief. Monumentale gebouwen waren verlaten; het leven speelde zich af in eenvoudige huizen. De tempel van Belet-Nagar bevond zich vermoedelijk onder het latere Mitanni-paleis. De omgeving werd deels gebruikt door mobiele herdersgroepen, maar Brak behield zijn religieuze en strategische betekenis. Rond 1500 v.Chr. kwam de site opnieuw tot leven. #### 2.2.5 Mitanni en Midden-Assyrische periode (ca. 1500–1200 v.Chr.) Onder de Mitanni werd Tell Brak opnieuw een regionaal centrum. Op de noordelijke heuvel werd een groot paleis-tempelcomplex gebouwd, omringd door elitaire woningen. Dit vormde het politieke en ceremoniële hart van de stad, terwijl een benedenstad aan de voet woonhuizen, werkplaatsen en opslagstructuren bevatte. Rond 1300–1275 v.Chr. werd het paleis verwoest tijdens de Assyrische expansie, hoewel het kort hergebruikt werd in de Midden-Assyrische tijd. De bewoning nam daarna snel af. #### 2.2.6 IJzertijd tot Abbasidische periode Na de Mitanni-stad bleef Tell Brak eeuwenlang grotendeels verlaten. In de Assyrische periode bestonden er slechts enkele kleine dorpen, gevolgd door een bescheiden Hellenistische nederzetting op een satellietheuvel. Uit de Parthische, Romeinse en Byzantijnse periodes zijn enkel scherven bekend. In de 6e eeuw n.Chr. verrees een versterkt gebouw, en de laatste bewoning dateert uit de vroege Abbasidische periode (8e–9e eeuw), toen een irrigatiekanaal uit de Jaghjagh-rivier werd aangelegd. --- # Bewoningsgeschiedenis van Tell Brak door de millennia Dit topic beschrijft de ontwikkeling van Tell Brak van een vroege nederzetting tot een belangrijk stedelijk centrum gedurende verschillende periodes, met aandacht voor architectuur, economie en sociale structuren. ### Vroegste bewoning en vroege stedelijke ontwikkeling De vroegste aanwijzingen van bewoning op Tell Brak stammen uit de Halafperiode, toen de site nog een zeer kleine nederzetting was. Tijdens de Noordelijke Ubaid periode (circa 5200 v.Chr.) werd de bewoning duidelijker, met de vondst van een groot platform dat mogelijk diende als een stedelijk centrum, wat de stad mogelijk ouder maakt dan de bekende Zuid-Mesopotamische steden zoals Uruk. ### Laat Chalcolitic (LC) periode Gedurende de LC2 en LC3 periodes kende Tell Brak een significante expansie en toenemende sociale complexiteit, wat blijkt uit de bouw van monumentale gebouwen. Op de hoofdlocatie ontstonden industriezones met ovens voor pottenbakkerij en obsidiaanverwerking. De omvang van deze ovens suggereert de mogelijkheid van grote (rituele) feesten en voedseldistributie. Enkele monumentale gebouwen werden in deze periode aangetroffen, waaronder het zogenaamde "basaltisch threshold gebouw", beschouwd als een van de vroegste seculiere gebouwen in Mesopotamië. De "Seeying-Eye tempel" onderging meerdere fasen (rood, grijs, wit). De overgang van de grijze naar de witte fase markeerde een toename van Zuid-Mesopotamische invloeden, zowel in de tempelarchitectuur als in het algemeen op Tell Brak, wat geassocieerd kan worden met de Uruk-expansie. Vanaf de LC4 periode wordt zelfs gesuggereerd dat Tell Brak een Zuid-Mesopotamische kolonie was. Kenmerkend voor de LC3 periode was de opkomst van administratieve objecten zoals numerieke tabletten, dockets en zegels. Ook de "True Eye-idols" waren prominent in deze tempel, kleine gipsen of albasten figuurtjes met grote ogen en geen duidelijk onderscheidbaar geslacht, mogelijk met een rituele functie gezien hun grote aantallen in de tempel. Tijdens deze periode ontstonden ook de "outer towns", met name Tell Majuna en Tell Temmi. Op Tell Majuna werden massagraven uit de LC3 periode ontdekt. Eén graf bevatte voornamelijk mannen van 25-45 jaar oud en duidde op secundaire begraving. De aanwezigheid van veel dierlijke botten en serviesgoed suggereert een groot feest, wat kan wijzen op slachtoffers van een burgeroorlog. ### Midden tot late 3e millennium v.Chr. (Nagar) In het midden tot late 3e millennium v.Chr. beleefde Tell Brak, toen bekend als Nagar, een nieuwe periode van stedelijke bloei. Na een eerdere inkrimping groeide de nederzetting uit tot een typische Noord-Mesopotamische stad met een hoge citadel en een uitgestrekte lagere stad. De centrale heuvel was volledig bebouwd, met een dichtbevolkte woonzone aan de zuidkant. De totale omvang van de stad bedroeg ongeveer 70 hectare. Rond de stad lag intensief bewerkt landbouwgebied en radiale "hollow ways", uitgesleten wegen die tot vijf kilometer van de stadspoorten liepen. Aan de zuidzijde bevond zich vermoedelijk een pisé-stadsmuur die al vóór het 2e millennium bestond. Nagar fungeerde als een belangrijk machtscentrum met paleisachtige gebouwen, tempels en administratieve structuren op de heuveltop en woonwijken in de lagere stad. #### Akkadische overheersing (circa 2300–2150 v.Chr.) Tijdens de Akkadische periode diende Tell Brak als het noordelijke bestuurscentrum van het rijk van Sargon en Naram-Sin. Bakstenen van een groot administratief gebouw dragen de naam van Naram-Sin. Tempels gewijd aan de god Shakkan bevatten dieroffers, zoals ezels en gazellehoorns. Deze heiligdommen werden later ritueel afgesloten, wat het einde van de Akkadische controle symboliseerde. Het zogenaamde Paleis van Naram-Sin was een versterkt administratief en opslagcomplex met muren tot negen meter dik. Voor de bouw werden twee oudere tempels ceremonieel afgesloten en opgevuld met aarde en offers, waaronder ezels, voedselgaven, een zilveren ketting en het skelet van een hond met drinkkom. Hoewel sommigen dit linken aan klimaatonrust rond 2250 v.Chr., is er geen bewijs voor grootschalige verwoestijning. Brak bleef bewoond en fungeerde als een kern van Akkadische macht in het noorden. ##### Akkadische zegelkunst in Tell Brak Tell Brak heeft een van de rijkste verzamelingen Akkadische zegelkunst (glyptiek) uit het 3e millennium opgeleverd, wat de diepe verankering van Akkadische macht in Noord-Syrië aantoont. Een bekend voorbeeld is een zegelafdruk met een "battle of the gods", gevonden in Area SS. De scène toont twee zittende goden op gevleugelde dieren, met kleinere figuren ervoor, en verbeeldt de zonnegod die een overwonnen god verslaat – een vroeg symbool van orde die chaos overwint. Een ander belangrijk object is een cilinderzegel met de zonnegod Shamash en een menshoofdige bizon, gesneden uit serpentijn. Shamash draagt zonnestralen uit zijn schouders en houdt een knots en een zaag vast, symbolen van gerechtigheid. De stilistische combinatie van Sumerische elementen en een nieuwe Noord-Syrische beeldtraditie toont de culturele menging onder Akkadische heerschappij. ### Oude Babylonische periode (circa 2000–1800 v.Chr.) Tegen het einde van het 3e millennium werd de lagere stad verlaten, maar de heuveltop bleef in bescheiden vorm bewoond. In de Oude Babylonische periode bleef enkel de noordelijke top van de heuvel actief. Monumentale gebouwen waren verlaten; het leven speelde zich af in eenvoudige huizen. De tempel van Belet-Nagar lag vermoedelijk onder het latere Mitanni-paleis. De omgeving werd deels gebruikt door mobiele herdersgroepen, maar Brak behield religieuze en strategische betekenis. Rond 1500 v.Chr. kwam de site opnieuw tot leven. ### Mitanni en Midden-Assyrische periode (circa 1500–1200 v.Chr.) Onder de Mitanni werd Tell Brak opnieuw een regionaal centrum. Op de noordelijke heuvel werd een groot paleis-tempelcomplex gebouwd, omringd door elitewoningen. Dit vormde het politieke en ceremoniële hart van de stad, terwijl een benedenstad aan de voet woonhuizen, werkplaatsen en opslagstructuren bevatte. Rond 1300–1275 v.Chr. werd het paleis verwoest tijdens de Assyrische expansie, al werd het kort hergebruikt in de Midden-Assyrische tijd. De bewoning kromp daarna snel. ### Ijzertijd tot Abbasidische periode Na de Mitanni-stad bleef Tell Brak eeuwen grotendeels verlaten. In de Assyrische periode bestonden slechts enkele kleine dorpen, gevolgd door een bescheiden Hellenistische nederzetting op een satellietheuvel. Uit Parthische, Romeinse en Byzantijnse periodes zijn enkel scherven bekend. In de 6e eeuw n.Chr. verrees een versterkt gebouw, en de laatste bewoning dateert uit de vroege Abbasidische periode (8e–9e eeuw), toen een irrigatiekanaal uit de Jaghjagh-rivier werd aangelegd. > **Tip:** Besteed extra aandacht aan de overgangsperiodes tussen de verschillende culturele en politieke invloeden, zoals de Uruk-expansie en de Akkadische overheersing. Deze periodes tonen vaak de grootste veranderingen in architectuur en sociale structuren. > > **Voorbeeld:** De vondst van Akkadische zegels en de bouw van het paleis van Naram-Sin zijn cruciale bewijzen voor de Akkadische impact op Tell Brak en de bredere regio. Analyseer hoe deze artefacten de Akkadische administratie, religie en culturele invloed weerspiegelen. --- # Akkadische overheersing en zegelkunst in Tell Brak Dit topic behandelt de rol van Tell Brak als Akkadisch bestuurscentrum tijdens de periode van Akkadische overheersing (ca. 2300–2150 v.Chr.), inclusief de religieuze praktijken en de archeologische vondsten van Akkadische zegelkunst. ### 3.1 Akkadische overheersing en bestuurlijke rol Gedurende de Akkadische periode fungeerde Tell Brak, ook bekend als Nagar, als een belangrijk noordelijk bestuurscentrum binnen het rijk van de Akkadische koningen Sargon en Naram-Sin. #### 3.1.1 Administratieve en militaire structuren Op bakstenen van een aanzienlijk administratief gebouw is de naam van Naram-Sin aangetroffen, wat duidt op zijn directe betrokkenheid bij de bouw en het beheer van de stad. Het zogenaamde Paleis van Naram-Sin was een versterkt complex dat diende voor administratie en opslag. Dit complex kende muren tot wel 9 meter dik. Stempels met de naam van Naram-Sin werden gebruikt bij de constructie van dit gebouw. #### 3.1.2 Religieuze praktijken en rituelen Tempels gewijd aan de god Shakkan werden tijdens de Akkadische periode gebruikt voor religieuze praktijken. Archeologische vondsten wijzen op dieroffers, waaronder ezels en hoorns van gazelles. Dit is een zeldzaam en waardevol voorbeeld van Akkadische rituelen in de regio Syrië. Deze heiligdommen werden na verloop van tijd ritueel afgesloten, wat het einde van de Akkadische controle over de site markeerde. #### 3.1.3 Ceremoniële afsluiting van oudere structuren Voor de bouw van het Paleis van Naram-Sin werden twee oudere tempels ceremonieel afgesloten. Deze tempels werden opgevuld met aarde en diverse offers. De offers bestonden onder andere uit ezels, voedselgaven, een zilveren ketting en zelfs het skelet van een hond met een bijbehorende drinkkom. Hoewel sommige onderzoekers deze afsluitingen linken aan klimaatonrust rond 2250 v.Chr., is er geen bewijs voor grootschalige verwoestijning. Brak bleef ook na deze gebeurtenissen bewoond en behield zijn functie als een kern van Akkadische macht in het noorden. ### 3.2 Akkadische zegelkunst in Tell Brak Tell Brak heeft een uitzonderlijk rijke verzameling Akkadische zegelkunst (glyptiek) opgeleverd, wat een van de meest omvangrijke vondsten van het hele 3e millennium v.Chr. vertegenwoordigt. Deze zegels leveren cruciaal bewijs voor de diepte van de Akkadische invloed in Noord-Syrië, die niet beperkt bleef tot militaire macht, maar ook zichtbaar was in tempelactiviteiten, handel, administratie en rituelen. #### 3.2.1 Belangrijke vondsten en iconografie * **Zegelafdruk met "battle of the gods":** Een bekend voorbeeld is een zegelafdruk uit Area SS met een voorstelling van de "strijd der goden". Hoewel de originele cilinder verloren is gegaan, konden meer dan twintig fragmenten worden gereconstrueerd. De scène toont twee zittende goden op gevleugelde dieren, geflankeerd door kleinere figuren. De voorstelling verbeeldt de zonnegod die een verslagen god overwint, wat geïnterpreteerd wordt als een vroeg symbool van orde die chaos overwint. * **Cilinderzegel van Naram-Sin:** Een ander significant object is een cilinderzegel gemaakt van serpentijn, daterend uit de periode van Naram-Sin. Dit zegel toont de zonnegod Shamash, herkenbaar aan zonnestralen die uit zijn schouders komen. Shamash wordt afgebeeld met een knots en een zaag, symbolen van gerechtigheid. Ook is een menshoofdige bizon op het zegel te zien. #### 3.2.2 Culturele synthese De stilistische kenmerken van de Akkadische zegelkunst in Tell Brak laten een interessante mengeling zien van Sumerische invloeden en een nieuwe, lokale beeldtraditie uit Noord-Syrië. Deze synthese is een duidelijk teken van de culturele assimilatie en uitwisseling die plaatsvond onder de Akkadische heerschappij. De vondsten in Brak vormen hiermee het belangrijkste archeologische bewijs voor de Akkadische aanwezigheid en culturele impact in Syrië. > **Tip:** De rijkdom aan Akkadische zegelkunst in Tell Brak benadrukt de strategische en culturele betekenis van de stad als een integraal onderdeel van het Akkadische rijk. De gedetailleerde iconografie biedt waardevolle inzichten in de Akkadische mythologie, religie en politieke ideologie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tell Brak | Een belangrijke archeologische vindplaats in het noordoosten van Syrië, ook bekend als Nagar vanaf de 2e helft van het 3e millennium v.Chr., gelegen op de Upper Khabur-vlakte. | | Nagar | De historische naam voor Tell Brak, gebruikt vanaf de 2e helft van het 3e millennium v.Chr., wat wijst op een aanzienlijke stedelijke en politieke rol in de regio. | | Upper Khabur-vlakte | Een geografische regio in noordoost-Syrië waar Tell Brak is gelegen, van strategisch belang vanwege de nabijheid van de Jaghjagh-rivier en als kruispunt van handelsroutes. | | Jaghjagh-rivier | Een rivier in noordoost-Syrië, nabij Tell Brak, die belangrijk was voor de watervoorziening en de ontwikkeling van irrigatiesystemen die de nederzetting ondersteunden. | | Levant | Een brede geografische term die het oostelijke Middellandse Zeegebied omvat, van waaruit handel en culturele uitwisseling met Tell Brak plaatsvonden. | | Zuid-Mesopotamië | Het zuidelijke deel van Mesopotamië, ook wel bekend als Sumer en Akkad, waarvandaan invloeden en mogelijk kolonisatie naar Tell Brak plaatsvonden tijdens bepaalde periodes. | | Anatolië | Het schiereiland dat het grootste deel van het huidige Turkije omvat, een belangrijk handelsgebied waarmee Tell Brak verbindingen had, met name vanuit het noordwesten. | | Hoofd-tell | De centrale en hoogste heuvel van een archeologische vindplaats zoals Tell Brak, waar de belangrijkste bebouwing en monumentale structuren zich bevinden. | | Outer towns | Kleinere tell-achtige heuvels die de hoofd-tell van Tell Brak omringen en die ook bewoning kenden, soms tot in latere periodes zoals de Islamitische periode. | | Halafperiode | Een archeologische periode in het Nabije Oosten (ongeveer 6100–5100 v.Chr.), gekenmerkt door specifieke aardewerkstijlen, waarbij Tell Brak een zeer kleine nederzetting was. | | Noordelijk Ubaid periode | Een archeologische periode in Mesopotamië (ongeveer 5200–4800 v.Chr.), tijdens welke de bewoning op Tell Brak duidelijker wordt met de vondst van een stedelijk centrum. | | Laat Chalcolitic (LC) | Een periode van overgang tussen het Chalcolithicum en het vroege Bronstijd, gekenmerkt door significante stedelijke expansie en architectonische ontwikkelingen op Tell Brak. | | Monumentale gebouwen | Grote, indrukwekkende constructies zoals tempels, paleizen en administratieve gebouwen die duiden op een georganiseerde samenleving en sociale complexiteit. | | Industriële zones | Gebieden binnen een nederzetting waar specifieke ambachtelijke activiteiten plaatsvonden, zoals metaalbewerking, pottenbakkerij en de productie van gereedschappen. | | Seeying-Eye tempel | Een belangrijke tempel op Tell Brak met meerdere bouwfasen (rood, grijs, wit), die culturele invloeden vanuit Zuid-Mesopotamië en de Uruk-expansie weerspiegelt. | | Uruk expansie | Een periode van culturele en economische invloed uit de stad Uruk in Zuid-Mesopotamië (ongeveer 4e millennium v.Chr.), die zich uitbreidde over de regio en ook Tell Brak bereikte. | | Numerieke tabletten | Vroege administratieve documenten, mogelijk voorlopers van kleitabletten, gebruikt voor boekhouding en het registreren van transacties in de Laat Chalcolitic periode. | | Dockets | Kleine kleitabletten of documenten die gebruikt werden voor administratieve doeleinden, zoals het registreren van goederen of transacties. | | Seals | Gestempelde objecten, vaak gemaakt van klei of steen, gebruikt om documenten, voorraden of deuren te verzegelen en authenticiteit te garanderen. | | True Eye-idols | Kleine beeldjes gemaakt van gips of albast, gevonden in de Seeying-Eye tempel op Tell Brak, gekenmerkt door grote ogen en mogelijk een rituele functie. | | Massagraven | Graven die meerdere individuen bevatten, wat kan duiden op specifieke omstandigheden zoals oorlog, epidemieën of collectieve begrafenissen. | | Seculiere gebouwen | Gebouwen die niet bedoeld zijn voor religieuze doeleinden, zoals woningen, paleizen of administratieve centra, wat een ontwikkeling in stedelijke organisatie aangeeft. | | Paleisachtige gebouwen | Grote residentiële en administratieve complexen die wijzen op de aanwezigheid van een heersende klasse of koninklijke macht. | | Pisé | Een bouwtechniek waarbij aardemengsels worden aangestampt tot stevige muren, vaak gebruikt voor stadsomwallingen in het oude Nabije Oosten. | | Akkadische overheersing | De periode waarin het Akkadische Rijk, gesticht door Sargon, zijn macht uitoefende over een groot gebied in Mesopotamië en aangrenzende regio's, inclusief Tell Brak. | | Shakkan | Een godheid die waarschijnlijk geassocieerd werd met wilde dieren of de jacht, waaraan tempels gewijd waren tijdens de Akkadische periode op Tell Brak. | | Glyptiek | De kunst van het snijden van stenen of andere materialen, met name voor het vervaardigen van zegelcilinders en -afdrukken, die veel informatie kunnen verschaffen over de cultuur en politiek van een periode. | | Cilinderzegel | Een cilindervormig object met gravures die, wanneer gerold over klei, een herhalend patroon creëert en gebruikt werd voor zegeldoeleinden. | | Shamash | De Akkadische en Babylonische zonnegod, geassocieerd met rechtvaardigheid en waarheid, vaak afgebeeld met zonnestralen uit zijn schouders. | | Old Babylonian periode | Een periode in de geschiedenis van Mesopotamië (ongeveer 2000–1600 v.Chr.), na de val van het Akkadische Rijk, waarin steden als Babylon opkwamen. | | Mitanni | Een Indo-Arische koninkrijk in Noord-Syrië en Anatolië dat floreerde in de 2e millennium v.Chr. en invloed uitoefende op locaties zoals Tell Brak. | | Midden-Assyrische periode | Een periode in de Assyrische geschiedenis (ongeveer 1365–1050 v.Chr.) die volgde op de Mitanni-heerschappij en gekenmerkt werd door de opkomst van Assyrië als een regionale macht. | | Ijzertijd | Een periode in de menselijke geschiedenis die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van ijzer voor gereedschappen en wapens, volgend op de Bronstijd. | | Hellenistische nederzetting | Een nederzetting die ontstond of onder invloed stond van de Griekse cultuur tijdens de periode na de veroveringen van Alexander de Grote. | | Parthische periode | De periode van de heerschappij van het Parthische Rijk in Perzië en delen van het Nabije Oosten (ongeveer 247 v.Chr. – 224 n.Chr.). | | Romeinse periode | De periode waarin het Romeinse Rijk invloed of controle had over bepaalde gebieden, waaronder delen van het Nabije Oosten. | | Byzantijnse periodes | De periodes die verband houden met het Byzantijnse Rijk, de voortzetting van het Romeinse Rijk in het oosten, dat tot de val van Constantinopel in 1453 bestond. | | Abbasidische periode | De periode van het Abbasidische Kalifaat, dat van 750 tot 1258 n.Chr. een groot deel van het Midden-Oosten en Noord-Afrika bestuurde. | | Irrigatiekanaal | Een kunstmatig kanaal gebouwd om water van een bron, zoals een rivier, naar landbouwgronden te leiden voor irrigatie. |

# Het scheepswrak van Uluburun: ontdekking, datering en belang Het scheepswrak van Uluburun is een archeologische vondst van immense betekenis die een ongekend inkijkje biedt in de maritieme handel en culturele contacten van de Late Bronstijd [3](#page=3). ### 1.1 Algemene situatieschets van het wrak Het scheepswrak van Uluburun was een vrachtschip dat dateert uit de Late Bronstijd, over het algemeen gedateerd rond 1320 v.o.t. Hoewel het vaak wordt aangeduid als "het oudste scheepswrak ter wereld", is dit niet correct; het Dokos-wrak in Griekenland is ouder (ca. 2700–2200 v.o.t.), en de oudste intacte schepen zijn de Egyptische Khufu-boten (ca. 2500 v.o.t.) [3](#page=3). Het schip zonk voor de zuidwestkust van Turkije, nabij de landtong Uluburun (wat "Grote Kaap/Neus" betekent), op ongeveer 8,5 kilometer ten zuidoosten van Kaş. De vindplaats bevindt zich 50 meter uit de kust, op een helling tussen de 40 en 60 meter diepte, en is onderzocht over een oppervlakte van 180 vierkante meter. Het schip zelf was naar schatting 15 meter lang en 5 meter breed, met een vermoedelijk laadvermogen van 30 ton. De aangetroffen lading woog ongeveer 20 ton [3](#page=3). Vergelijkbare schepen zijn gerepresenteerd in een modern museummodel in het Deutsches Bergbaumuseum Bochum en op een muurschildering uit de tombe van Kenamun in Thebe, die dateert uit de tijd van Amenhotep III (1388–1351 v.o.t.) [3](#page=3). ### 1.2 Ontdekking en opgravingsmethoden De ontdekking van Uluburun was toevallig en vond plaats in 1982 door de lokale sponsduiker Mehmed Çakir. Het Institute for Nautical Archaeology (INA) werd ingeschakeld, waarbij Ogüz Alpözen (destijds directeur van het Bodrum Museum of Underwater Archaeology) betrokken raakte. In 1984 werd George Bass, oprichter van het INA en professor aan de A&M University Texas, bij de opgravingen betrokken. Vanaf 1985 nam Cemal Pulak de rol van hoofdverantwoordelijke op zich. George Bass bleef tot zijn overlijden in 2021 nauw verbonden met het Uluburun-project [3](#page=3). Tussen 1984 en 1994 werden er elf opeenvolgende opgravingscampagnes uitgevoerd, waarbij in totaal ongeveer 22.500 duiken werden geregistreerd. De onderwatersite werd uiterst nauwkeurig ingemeten, grids werden aangelegd en elke laag werd systematisch afgegraven en minutieus gedocumenteerd [3](#page=3). ### 1.3 Datering van het wrak De algemene datering van het Uluburun-scheepswrak is rond 1320 v.o.t. Deze datering is gebaseerd op wetenschappelijke methoden die een zekere mate van onzekerheid met zich meebrengen: met een standaarddeviatie van 15 jaar is er 68% zekerheid, en met een standaarddeviatie van 20 jaar is er 95% zekerheid, volgens de analyse van Pulak. De vondst van het zegel van Nefertiti biedt een mogelijke datering *terminus post quem* [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.4 Het belang van de vondst Het Uluburun-scheepswrak is van uitzonderlijk belang voor de archeologie, voornamelijk vanwege de ouderdom en de buitengewone rijkdom van de aangetroffen goederen. In de database van Strauss worden slechts drie scheepswrakken uit de Late Bronstijd vermeld, waaronder Uluburun, Point Iria (Griekenland, 1250–1200 v.o.t.) en Newe Yam (Israël, 1200–900 v.o.t.) [3](#page=3). De lading bestond uit een diversiteit aan ruwe materialen, halffabricaten, afgewerkte producten en luxegoederen, afkomstig uit diverse regio's. Dit wijst op intensieve interregionale contacten en mogelijk zelfs op *gift exchange* tussen de grote rijken van die tijd. De economische waarde van de lading wordt geïllustreerd door Pulak: het metaal uit de cargo vertegenwoordigde een waarde van circa 390 runderen of 5250 schapen. De lading was eveneens goed voor ongeveer 2,5 keer het jaarlijkse tribuut dat koning Niqmaddu II van Ugarit aan de Hettitische koning Šuppiluliuma betaalde [3](#page=3). #### 1.4.1 De cargo van Uluburun De totale geschatte lading van het schip bedroeg 20 ton. De hoofdcargo, goed voor ongeveer 10 ton, bestond uit koperen ingots. Deze ingots kwamen in verschillende vormen voor, zoals de "ossenhuid"-vorm, eivormige en tweedelig hoekige vormen. De variatie in vormen was waarschijnlijk gericht op gebruiksgemak: de vierhoekige "ossenhuid" ingots waren makkelijker te dragen op de schouder, terwijl tweedelig hoekige ingots geschikt waren om op lastdieren te bevestigen. Het gewicht van de ingots varieerde tussen 20 en 30 kilogram. Loodisotopenanalyse suggereert dat deze koperen ingots afkomstig waren uit Cyprus [3](#page=3). Ongeveer 1 ton van de lading bestond uit 117 tinnen ingots. Dit staat in een interessante verhouding tot het koper, aangezien brons een legering is van ongeveer 10 delen koper op 1 deel tin. De tinnen ingots hadden geen standaardgewicht. Analyse van 105 ingots wees uit dat tweederde afkomstig was uit het Taurusgebergte in Turkije, terwijl de overige ingots hun oorsprong vonden in Centraal-Azië, waaronder Tadzjikistan, Oezbekistan en mogelijk Afghanistan [4](#page=4). Er werden ook 175 glazen ingots aangetroffen. Deze halffabricaten worden vermoedelijk uit Egypte te komen. Glas werd wel de "mekku-stone" genoemd, een term die voorkomt in teksten uit Tell el-Amarna. De herkomst werd bepaald door testen op het bestanddeel alkalise in het glas en een aardewerkscherf die in een ingot stak. Deze scherf kon worden gelinkt aan mallen die gebruikt werden voor de vormgeving van glas ingots, waarvan vergelijkbare exemplaren zijn gevonden in de Nijldelta in Egypte. De kleuren van de glazen ingots varieerden van diverse tinten blauw tot paars en geel, en dienden mogelijk als imitaties voor lapis lazuli, amethist en amber [4](#page=4). Een bijzonder waardevolle vondst was het zegel van Nefertiti, gemaakt van goud en slechts 1,4 cm hoog. Nefertiti was een Egyptische koningin uit de 18e Dynastie (ca. 1370-1330 v.Chr.), echtgenote van Akhenaton en vermoedelijke stiefmoeder van Toetanchamon. Het gouden zegel toont aan de ene zijde een scarabee en aan de andere zijde een inscriptie met haar naam. Dit zegel fungeert als een belangrijke *terminus post quem* voor de datering en is een zeldzaam overblijfsel uit een periode waarin veel gerelateerd aan Akhenaton en zijn Atoncultus werd vernietigd [4](#page=4). Er werden ook negen rolzegels aangetroffen, waarvan zes tentoongesteld worden in het museum van Bodrum. Een van deze zegels, gemaakt van hematiet, dateert uit de 18e eeuw v.Chr. en is waarschijnlijk afkomstig uit de regio Babylon. Deze zegel is tweemaal bewerkt, de eerste keer in de 14e eeuw v.Chr. De oorspronkelijke gravure bevatte een inscriptie in plaats van de nu aanwezige griffioen-demon, een fabeldier met twee paar vleugels dat geassocieerd wordt met aarde, lucht, bescherming en het bewaken van het goddelijke. Andere figuren op de zegel worden door onderzoekers geïnterpreteerd als goden, mogelijk inclusief een koning, met een vis die zou verwijzen naar de watergod en sterren die duiden op bescherming en vruchtbaarheid. Tussen de 14e eeuw v.Chr. en het moment van zinken werd de zegel nogmaals bewerkt. Pulak suggereert dat deze zegel, net als de andere, door de twee Myceense handelaren aan boord als juweel werd gedragen, terwijl Bass opperde dat het ook deel kon uitmaken van gift exchange tussen elites [4](#page=4). Rituele objecten aan boord omvatten vier rython-bekers in de vorm van een ram en een losstaande beker in de vorm van een vrouw, alle gemaakt van faience. Deze objecten, vergelijkbaar met vondsten uit tempel- en grafcontexten in Cyprus en Syrië, worden geassocieerd met gietrituelen, mogelijk uitgevoerd bij aankomst in de haven voor een veilige reis. Daarnaast werd een bijzonder beeldje gevonden van een circa 16,4 cm hoge vrouwelijke figuur, deels bekleed met goud. De houding met een gesloten rechtervuist en een open linkerhand, met de palm naar beneden, duidt op een zegenend gebaar, typisch voor godheden. Onderzoekers zoals Bass vermoeden op basis van iconografie, naaktheid en status dat het de Kanaïtische moedergodin Asherah betreft. Het beeldje diende waarschijnlijk ter bescherming van het schip en de bemanning, of om voorspoed in de handel te verzekeren [5](#page=5). Andere opvallende ladingcomponenten omvatten 24 stenen gewichtsankers, 150 Kanaänitische kruiken (met inhoud als koriander, vijgen, druiven, amandelen, olijven, granen en terebinthhars) afkomstig uit regio's rond Haifa, Libanon en Ugarit, en 3 doorboorde struisvogeleieren die als sierlijke vazen dienden. De herkomstanalyses voor deze objecten wijzen op Cyprus, Israël en Palestina. Daarnaast werden materialen als ebbenhout, nijlpaardtanden, olifantenslagtanden, schildpadschilden, murex-opercula, glas, Cypriotisch aardewerk, bronzen en tinnen vaatwerk, voedselvoorraden en vissersmateriaal aangetroffen [5](#page=5). Luxegoederen waren eveneens onderdeel van de lading, zoals een gouden medaillon van circa 9 cm, mogelijk gerelateerd aan bescherming en vruchtbaarheid, toegeschreven aan Kanaänitische godinnen als Asherah, Anat of Astarte. Er werd ook een fijn bewerkt ivoren cosmetica-doosje in de vorm van een eend gevonden. De enorme variëteit aan goederen, van grondstoffen tot luxeobjecten, onderstreept de intensiteit, complexiteit en reikwijdte van de handel in deze periode [5](#page=5). #### 1.4.2 Mogelijke vaarroutes Cemal Pulak stelt dat het schip waarschijnlijk begon in de baai van Haifa (Tell Abu Hawan), voer noordwaarts langs onder andere Byblos en Ugarit (waarvan de aanwezigheid is aangetoond door onderzoek aan een muizenkies door T. Cucchi), en vervolgens via Kaap Gelidonya zonk nabij Kaap Uluburun. De route ging vermoedelijk verder naar Mykene (haven Nauplion), om via de kust van Noord-Afrika en de Nijldelta terug te keren naar Haifa. Uluburun zou in havens gestopt hebben voor vers water en voedsel, en mogelijk om systematisch goederen op te halen. Een alternatieve hypothese is dat het schip het grootste deel van de vracht al in een eerdere haven had ingeladen [5](#page=5). Cline en Yasur-Landau stellen een alternatieve route voor, waarbij Uluburun de kustlijn van Anatolië volgde en nabij Kaap Uluburun zonk, op weg naar een bestemming in het Egeïsche gebied. Het schip zou onderweg gestopt hebben voor vers water en voedsel, maar minder systematisch goederen hebben ingeladen, hoewel beperkte transacties mogelijk waren. Deze auteurs achten een haven in Noord-Syrië (Ugarit/Minet el-Beida) of Egypte als vertrekpunt waarschijnlijker dan Cyprus, omdat deze regio's over de benodigde grondstoffen beschikten en een centraal verzamelpunt logistiek efficiënter en veiliger zou maken. Vanuit zo'n grote verzamelhaven kon het schip rechtstreeks westwaarts richting de Egeïsche wereld varen [6](#page=6). Cline en Yasur-Landau analyseren acht mogelijke bestemmingen in het Egeïsche gebied: Knossos, Khania, Phaistos, Kommos, Pylos, Mykene, Thebe en Tiryns. Kommos wordt genoemd vanwege de uitzonderlijke concentratie van Egyptische en Levantijnse importen, terwijl Tiryns zowel chronologisch als archeologisch past vanwege de aanwezigheid van ateliers en oosterse importen. Mykene blijft ook een mogelijkheid. De auteurs concluderen dat de lading van Uluburun waarschijnlijk was besteld en vooraf betaald door een Egeïsche staat, met Kommos en Tiryns als de meest waarschijnlijke bestemmingen [6](#page=6). #### 1.4.3 De bemanning De bemanning van het schip wordt onderzocht aan de hand van gebruiksgoederen zoals eetgerei en scheermessen. Er wordt aangenomen dat er twee Myceense diplomaten aan boord waren, mede door de aanwezigheid van een schrijftafel die vermoedelijk de cargolijst en haven van aankomst bevatte, wat op geletterdheid duidt. Daarnaast waren er naar schatting 3 tot 4 Kanaänitische handelaren, waaronder de kapitein. Dit wordt onderbouwd door de ongeveer 170 gevonden weeggewichten, die gebruikt werden voor het wegen van goederen of juwelen tijdens transacties. Pulak speculeert over de mogelijke aanwezigheid van een extra opvarende, een "messenger", die onder de Myceense diplomaten zou hebben gewerkt [6](#page=6). #### 1.4.4 Oorzaak van het zinken De precieze oorzaak van het zinken van het schip kan nog niet definitief worden vastgesteld, maar verschillende hypothesen zijn geopperd. Deze variëren van piraterij, varen buiten het seizoen, verraderlijke zeeomstandigheden met plotselinge windvlagen en stormen, tot verkeerde of overmatige belading [6](#page=6). ### 1.5 Tentoonstelling en reconstructie Een deel van de cargo, eigendom van Turkije, is momenteel te bezichtigen in het Museum of Underwater Archaeology in Bodrum. Er zijn twee reconstructies van het schip gebouwd: Uluburun II, ontworpen om mee te varen maar met te veel moderne toevoegingen, en Uluburun III, ontworpen om gecontroleerd te laten zinken. De laatste reconstructie bleek echter binnen twee jaar te zijn vergaan, mede door besmetting met een moderne, invasieve houtwormsoort die niet van invloed was op het oorspronkelijke wrak. Digitale reconstructies complementeren de huidige presentatie van het schip. De Uluburun-cargo blijft tot de verbeelding spreken, zoals bleek uit de tentoonstelling "Das Schiff von Uluburun – Welthandel vor 3000 Jahren" in Bochum (2005–2006), waar meer dan 180 originele objecten, inclusief koper- en tinbaren en een volledige scheepsreconstructie, werden tentoongesteld [6](#page=6). --- # De lading van het Uluburun-scheepswrak: grondstoffen, luxe goederen en specifieke vondsten Dit topic behandelt de uitzonderlijk rijke en diverse lading van het Uluburun-scheepswrak, met een focus op de aard van de goederen, hun mogelijke herkomst en hun betekenis voor de interregionale handel in de Late Bronstijd [3](#page=3). ### 2.1 Algemene kenmerken van de lading Het Uluburun-scheepswrak, dat rond 1320 v.o.t. zonk bevatte een lading van ongeveer 20 ton. Deze lading was opmerkelijk rijk en divers, bestaande uit ruwe materialen, halffabricaten, afgewerkte goederen en luxueuze objecten. De herkomst van deze goederen uit verschillende regio's wijst op intensieve interregionale contacten en mogelijk gift exchange tussen belangrijke staten. De waarde van de lading wordt geïllustreerd door de schatting dat het metaal alleen al vergelijkbaar was met de waarde van circa 390 runderen of 5250 schapen [3](#page=3). ### 2.2 Grondstoffen en halffabricaten #### 2.2.1 Koperen ingots De hoofdcargo van het schip bestond uit ongeveer 10 ton koperen ingots. Deze ingots kwamen in diverse vormen voor, waaronder de ossenhuid-, eivormige en tweehokkige varianten, waarschijnlijk aangepast aan gebruiksgemak voor transport. De gewichten varieerden van 20 tot 30 kilogram per ingot. Loodisotopenanalyse suggereert een herkomst uit Cyprus [3](#page=3). #### 2.2.2 Tinnen ingots Er werden 117 tinnen ingots aangetroffen, wat neerkomt op ongeveer 1 ton. De verhouding van 10 ton koper op 1 ton tin aan boord is in lijn met de samenstelling van brons. De tinnen ingots hadden geen standaardgewicht. Analyse van 105 ingots wees uit dat tweederde afkomstig was uit het Taurusgebergte in Turkije, terwijl de overige ingots uit Centraal-Azië kwamen, specifiek uit Tajikistan, Uzbekistan en mogelijk Afghanistan [4](#page=4). #### 2.2.3 Glazen ingots Er werden 175 glazen ingots gevonden, die dienden als halffabricaten. De vermoedelijke herkomst hiervan is Egypte. Tests op alkalise en een aardewerkscherf die in het glas stak, welke overeenkwamen met moules gevonden in de Nijldelta, ondersteunen deze theorie. De kleuren van de glazen ingots varieerden van blauw tot paars en geel, en ze werden waarschijnlijk gebruikt om luxere materialen zoals lapis lazuli, amethist en amber te imiteren [4](#page=4). ### 2.3 Specifieke vondsten en luxe goederen #### 2.3.1 Zegel van Nefertiti Een opvallende vondst was een gouden zegel van Nefertiti, een Egyptische koningin uit de 18de Dynastie (ca. 1370-1330 v.o.t.). De zegel, 1,4 cm hoog, 1 cm breed en 0,5 cm dik, toont aan de ene zijde een scarabee en aan de andere zijde een inscriptie met de naam Nefertiti. Deze zegel biedt een mogelijke *terminus post quem* datering en is van bijzondere waarde omdat deze afkomstig is uit een periode waarin veel gerelateerd aan Akhenaton en zijn Atoncultus is vernietigd [4](#page=4). #### 2.3.2 Rolzegels In totaal werden er 9 rolzegels gevonden, waarvan 6 tentoongesteld worden in het Bodrum Museum. De afgebeelde rolzegel is gemaakt van hematiet, 2,9 cm hoog en 1,2 cm in diameter. Deze zegel dateert uit de 18de eeuw v.o.t. en heeft een vermoedelijke herkomst uit de regio Babylon. De zegel is tweemaal herwerkt: oorspronkelijk stond er een inscriptie op, later vervangen door een griffioen-demon met twee paar vleugels, die symbool staat voor bescherming en het bewaken van het goddelijke. Andere figuren op de zegel worden geïnterpreteerd als goden en mogelijk een koning, met symboliek verwijzend naar water, de zonnegod en bescherming/vruchtbaarheid. Volgens Pulak werden deze zegels als juweel gedragen door de twee Myceense handelaren aan boord, terwijl Bass ook de mogelijkheid van gift exchange tussen elites opperde [4](#page=4). #### 2.3.3 Rituele objecten De rituele objecten omvatten vier *rython*-bekers in de vorm van een ram (ca. 20 cm lang, 8 cm diameter) en een vrijstaande beker in de vorm van een vrouw, allen vervaardigd uit faience. Soortgelijke rituele bekers, geassocieerd met gietrituelen, zijn bekend uit tempel- en grafcontexten in Cyprus en Syrië. Een bijzonder beeldje van een circa 16,4 cm hoge vrouwelijke figuur, gedeeltelijk bekleed met goud, werd ook gevonden. De houding van het beeldje, met een gesloten rechtervuist en een open linkerhand, duidt op een zegenend gebaar, typisch voor godheden. Onderzoekers vermoeden op basis van iconografie, naaktheid en haarstatus dat het de Kanaïtische moedergodin Asherah betreft. Het beeldje werd waarschijnlijk meegedragen ter bescherming op zee of om voorspoed in de handel te verzekeren [5](#page=5). #### 2.3.4 Overige lading en luxe goederen Andere opvallende vondsten waren onder meer 24 stenen gewichtsankers en 150 Kanaänitische kruiken uit regio's rond Haifa, Libanon en Ugarit. In de kruiken werden diverse inhoudsstoffen aangetroffen, zoals kruiden (koriander, nigella, sumac, salie), gedroogd fruit (vijgen, druiven), noten (amandelen, pijnboompitten), olijven, granen en vooral terebinthhars. De herkomst van deze goederen werd gelokaliseerd in Cyprus, Israël en Palestina. Verder werden materialen zoals ebbenhout, nijlpaardtanden, olifantenslagtanden, schildpadschilden, *murex*-opercula, glas, Cypriotisch aardewerk, bronzen en tinnen vaatwerk, voedselvoorraden en vissersmateriaal aangetroffen [5](#page=5). Luxe goederen maakten eveneens deel uit van de lading, waaronder een gouden medaillon van circa 9 cm, mogelijk verbonden met bescherming en vruchtbaarheid en toe te schrijven aan een Kanaïtische godin zoals Asherah, Anat of Astarte. Ook olifantenslagtanden en een fijn bewerkt ivoren cosmetica-doosje in de vorm van een eend werden ontdekt. De enorme variatie aan goederen benadrukt de intensieve en complexe aard van de handel in die periode [5](#page=5). ### 2.4 Herkomst en mogelijke routes De goederen aan boord van het Uluburun-scheepswrak kwamen uit diverse regio's. Koper kende een vermoedelijke herkomst uit Cyprus terwijl tin voornamelijk uit het Taurusgebergte in Turkije kwam, met aanvullingen uit Centraal-Azië. Het glas werd waarschijnlijk uit Egypte geïmporteerd. De kruiken met inhoud waren afkomstig uit Israël, Palestina, Libanon en Ugarit [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). Er zijn verschillende hypothesen over de route van het schip. Pulak suggereert een oorsprong in de baai van Haifa, vervolgens noordwaarts langs onder andere Byblos en Ugarit, om dan aan te meren in het Egeïsche gebied (mogelijk Mykene) en daarna via Noord-Afrika en de Nijldelta terug te keren naar Haifa. Het schip zou stoppen voor vers water en voedsel, en mogelijk systematisch goederen verzamelen [5](#page=5). Een alternatief scenario door Cline en Yasur-Landau stelt dat het schip de kustlijn van Anatolië volgde naar het Egeïsche gebied, mogelijk met beperkte transacties onderweg. Zij achten een haven in Noord-Syrië (Ugarit/Minet el-Beida) of Egypte als vertrekpunt waarschijnlijker, aangezien deze regio's alle benodigde grondstoffen konden leveren. Ze analyseren acht mogelijke bestemmingen in de Egeïsche wereld, waaronder Kommos en Tiryns, met de conclusie dat de lading waarschijnlijk besteld en vooraf betaald was door een Egeïsche staat [6](#page=6). > **Tip:** Het is cruciaal om de verschillende routes en de argumentatie van de archeologen te kennen, evenals de mogelijke vertrekpunten, tussenstops en eindbestemmingen van het schip. ### 2.5 Bemanning en ondergang De bemanning werd onderzocht aan de hand van gebruiksgoederen, waaronder eetservies en scheermessen. Men stelt dat er twee Myceense diplomaten aan boord waren, herkenbaar aan de aanwezigheid van een schrijftabel, wat wijst op geletterdheid. Daarnaast waren er vermoedelijk drie tot vier Kanaänitische handelaren, inclusief de kapitein, wat wordt onderbouwd door de aanwezigheid van ongeveer 170 weeggewichten. Een hypothese van Pulak suggereert een extra opvarende, een "messenger", die onder de diplomaten werkte [6](#page=6). De exacte oorzaak van de ondergang van het schip is onzeker, met hypothesen variërend van piraterij, varen buiten het seizoen, verraderlijke zee, plotselinge windvlagen en stormen, tot verkeerde of overmatige belading [6](#page=6). > **Tip:** Begrijp de bewijsvoering achter de identificatie van de bemanning, met name de rol van de weeggewichten en de schrijftabel. --- # Mogelijke routes en bemanning van het Uluburun-schip Dit topic verkent de verschillende hypothesen over de vaarroute van het schip en de identiteit en samenstelling van de bemanning, inclusief de rol van Myceense diplomaten en Kanaänitische handelaren. ### 3.1 Mogelijke vaarroutes Er zijn diverse hypothesen opgesteld over de precieze vaarroute van het Uluburun-schip, gebaseerd op de herkomst van de lading en archeologische vondsten. #### 3.1.1 Route volgens Pulak . Een voorgestelde route door Pulak begint in de baai van Haifa (Tell Abu Hawan). Van daaruit zeilde het schip noordwaarts langs plaatsen als Byblos tot aan Ugarit, waarvan de herkomst is aangetoond door onderzoek op een muizenkies. Verder langs de kust, via kaap Gelidonya, zonk het schip uiteindelijk bij kaap Uluburun. Pulak vermoedt dat het schip mogelijk doorvoer naar Mykene (haven Nauplion), om vervolgens via de Noord-Afrikaanse kust en de Nijldelta terug te keren naar Haifa. De stops waren waarschijnlijk bedoeld voor het aanvullen van vers water en voedsel, en mogelijk ook voor het systematisch verzamelen van goederen. Een alternatieve interpretatie binnen deze hypothese is dat een groot deel van de vracht al in een van de eerdere havens was ingeladen [5](#page=5). #### 3.1.2 Alternatieve route volgens Cline en Yasur-Landau . Cline en Yasur-Landau stellen een alternatieve route voor waarbij het schip de kustlijn van Anatolië volgde alvorens te zinken nabij kaap Uluburun. Het schip zou onderweg zijn naar een bestemming in het Egeïsche gebied. Net als bij Pulak's hypothese, zouden stops voor vers water en voedsel hebben plaatsgevonden, maar zonder de nadruk op systematische goederenverzameling, hoewel beperkte transacties wel mogelijk waren [6](#page=6). Deze auteurs achten een haven in Noord-Syrië (Ugarit/Minet el-Beida) of Egypte als vertrekpunt waarschijnlijker dan Cyprus, omdat deze locaties over de benodigde grondstoffen beschikten die in de lading aanwezig zijn. Een groot verzamelpunt zou logistiek efficiënter en veiliger zijn geweest. Vanuit zo'n centraal punt kon het schip rechtstreeks westwaarts richting de Egeïsche wereld varen [6](#page=6). Cline en Yasur-Landau identificeren acht mogelijke bestemmingen in het Egeïsche gebied: Knossos, Khania, Phaistos, Kommos, Pylos, Mycene, Thebe en Tiryns. Kommos wordt als een waarschijnlijke bestemming beschouwd vanwege de haven en de uitzonderlijke concentratie van Egyptische en Levantijnse importen. Tiryns past zowel chronologisch als archeologisch, met bestaande ateliers en talrijke oosterse importen. Mycene blijft ook een mogelijkheid. De auteurs concluderen dat de lading waarschijnlijk besteld en vooraf betaald was door een Egeïsche staat, met Kommos en Tiryns als de meest waarschijnlijke eindbestemmingen [6](#page=6). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat dit hypothesen zijn, gebaseerd op interpretaties van archeologisch bewijs. Verschillende onderzoekers kunnen tot uiteenlopende conclusies komen. ### 3.2 Samenstelling en identiteit van de bemanning De samenstelling van de bemanning van het Uluburun-schip wordt onderzocht aan de hand van gebruiksvoorwerpen zoals eetgerei en scheermessen [6](#page=6). #### 3.2.1 Myceense diplomaten Er wordt gesteld dat er twee Myceense diplomaten aan boord waren. Hun aanwezigheid wordt gesuggereerd door de vondst van een schrijftafel, vermoedelijk gebruikt voor het noteren van de cargolijst en de haven van aankomst, wat wijst op geletterdheid. Een hypothese van Pulak suggereert dat er mogelijk een extra opvarende was, een 'messenger', die onder de Myceense diplomaten werkte [6](#page=6). #### 3.2.2 Kanaänitische handelaren Naast de diplomaten, waren er waarschijnlijk drie tot vier Kanaänitische handelaren aan boord, waaronder de kapitein. Als argument hiervoor worden de gevonden 170 weeggewichten aangehaald, die gebruikt werden voor het wegen van goederen of kostbare zaken zoals juwelen tijdens aan- en verkooptransacties [12](#page=12) [6](#page=6). #### 3.2.3 De rol van de kapitein en andere opvarenden De kapitein behoorde waarschijnlijk tot de Kanaänitische groep. Het is mogelijk dat de bemanning verder werd aangevuld met zeevarenden die niet direct betrokken waren bij de handelsonderhandelingen [6](#page=6). > **Tip:** Let op de argumenten die gebruikt worden om de identiteit van de bemanning te onderbouwen, zoals de schrijftafel en de weeggewichten. ### 3.3 Oorzaken van het zinken Hoewel de precieze oorzaak van het zinken van het Uluburun-schip niet definitief bewezen is, zijn er diverse hypothesen geopperd. Deze variëren van piraterij, het varen buiten het seizoen, verraderlijke zeeomstandigheden met plotselinge windvlagen en stormen, tot verkeerde en/of overbelading van het schip [6](#page=6). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Periode in de prehistorie die, afhankelijk van de regio, ongeveer loopt van 1600 v.Chr. tot 1200 v.Chr. Kenmerkend is het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschappen en wapens. | | Scheepswrak | De resten van een schip die gezonken is en op de bodem van de zee, een meer of rivier ligt. Scheepswrakken zijn belangrijke archeologische vindplaatsen die informatie verschaffen over maritieme geschiedenis, handel en technologie. | | Vrachtschip | Een schip dat ontworpen is voor het vervoeren van grote hoeveelheden goederen over zee. Deze schepen speelden een cruciale rol in de handel tussen verschillende culturen en regio's in de oudheid. | | Ingot | Een gestandaardiseerde, blokvormige vorm van gesmolten metaal, zoals koper of tin. Deze ingots werden vaak als ruwe grondstof verhandeld en konden later worden omgesmolten en verwerkt tot diverse producten. | | Loodisotopenanalyse | Een wetenschappelijke methode die gebruikt wordt om de oorsprong van metalen, zoals koper en tin, te bepalen. Door de verhoudingen van verschillende loodisotopen in het metaal te analyseren, kunnen archeologen de vindplaats van de grondstoffen traceren. | | Brons | Een legering van koper met meestal tin als primair bestanddeel, hoewel ook andere elementen zoals arsenicum, mangaan, nikkel of zink kunnen worden toegevoegd. Brons is harder en duurzamer dan koper. | | Halffabricaten | Producten die nog niet volledig zijn afgewerkt en verder verwerkt moeten worden tot een eindproduct. In de context van het Uluburun-wrak verwijst dit naar materialen zoals glas-ingots die nog bewerkt moesten worden. | | Glas-ingots | Blokken van gestold glas die dienden als halffabricaat voor de productie van glazen voorwerpen. Deze ingots konden worden omgesmolten en gevormd tot diverse objecten, van sieraden tot vazen. | | Scarabee | Een amulet of zegel in de vorm van een mestkever, veelvoorkomend in het oude Egypte. De scarabee symboliseerde wedergeboorte en bescherming en werd vaak gedragen als sieraad of gebruikt voor het afdrukken van zegels. | | Cartouche | Een ovalen vorm waarin de namen van farao’s of koninklijke personen in hiërogliefen werden geschreven in het oude Egypte. Het diende ter bescherming en als aanduiding van koninklijke status. | | Rolzegel | Een cilinder of kleine rol met inscripties of afbeeldingen, die werd gebruikt om documenten of voorwerpen te verzegelen door er met klei of was overheen te rollen. Rolzegels waren in veel oude culturen van belang voor administratie en communicatie. | | Faience | Een geglazuurde aardewerk dat werd gebruikt voor het vervaardigen van sieraden, tegels en beeldjes in het oude Egypte en het Nabije Oosten. Het kenmerkende blauwgroene glazuur was erg populair. | | Rython | Een ceremoniële drinkbeker, vaak in de vorm van een dierengezicht of -lichaam, gebruikt in het oude Griekenland en het Nabije Oosten. Ze werden gebruikt bij rituelen en banketten. | | Kanaänitische godheid | Godheden vereerd in de Kanaänitische mythologie, die in de Levant (het huidige Israël, Palestina, Libanon, Syrië en Jordanië) centraal stonden. Voorbeelden zijn El, Baäl, Asherah en Astarte. | | Gift exchange | Een systeem van geschenkenuitwisseling tussen individuen, gemeenschappen of staten, vaak met sociale, politieke of economische implicaties. Het kan variëren van persoonlijke gunsten tot omvangrijke diplomatieke geschenken. | | Isotopenanalyse | Een analytische techniek waarbij de relatieve abundantie van isotopen in een monster wordt bepaald. Dit wordt gebruikt om de oorsprong van materialen te traceren, zoals metalen, voedsel of zelfs biologische monsters. | | Myceense diplomaten | Vertegenwoordigers van de Myceense beschaving die aan boord van het Uluburun-schip werden vermoed. Hun aanwezigheid duidt op diplomatieke relaties en mogelijke politieke of economische belangen in de regio. | | Weighing weights (weeggewichten) | Objecten met een bekend gewicht die werden gebruikt in combinatie met een balansweegschaal om de massa van goederen, zoals metalen, juwelen of voedsel, te bepalen tijdens handelstransacties. |

# Ontwikkeling van Uruk als stad Uruk's ontwikkeling markeert de geboorte van stedelijke beschaving in Mesopotamië, gekenmerkt door demografische groei, sociale stratificatie en de ontwikkeling van het schrift [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.1 Chronologische situering De ontwikkeling van Uruk vond plaats tijdens de Urukperiode, onderverdeeld in Vroeg-Uruk (ca. 4100–3800 v.Chr.), Midden-Uruk (ca. 3800–3300 v.Chr.) en Laat-Uruk (ca. 3300 –3000 v.Chr.). Deze periode wordt beschouwd als het begin van de Sumerische beschaving, met Uruk als centrale kern. In de eerste fase ontstonden grote stedelijke centra en begon de expansie. De tweede fase zag de stabilisatie van steden, staatsstructuren en administratieve boekhouding, wat leidde tot het schrift. De laatste fase kenmerkte zich door de volwaardige vorm van het schrift en toenemende regionale verschillen [3](#page=3). ### 1.2 Geografische situering Uruk, het huidige Warka, lag in het zuiden van Mesopotamië, tussen Babylon en Ur, in het huidige Irak. De stad was gelegen op een vruchtbare alluviale vlakte aan de zuidelijke oever van de Eufraat, gevoed door een zijarm van de rivier [3](#page=3). ### 1.3 Opgravingsgeschiedenis en recent onderzoek De opgravingen begonnen in 1850 en 1853 door William Loftus, maar werden nadien lange tijd onderbroken. Tussen 1912 en 1989 voerde het German Archaeological Institute (Deutsche Orientgesellschaft Expedition) 39 veldseizoenen uit. Sancties, opstanden en een Amerikaanse invasie onderbraken de opgravingen vanaf 1990, waardoor de site ontoegankelijk werd. Onderzoek werd in deze periode voortgezet met satellietbeelden en magnetometer-surveys. In 2025 werd een Duits-Iraakse opgravingsmissie afgerond, inclusief geomagnetische karteringen, elektrische weerstandstomografie en bodemanalyses [3](#page=3). ### 1.4 Uruk als de eerste echte stad Uruk ontstond op een vruchtbare alluviale vlakte, wat ideale omstandigheden bood voor landbouw en veeteelt, en zo een snelle demografische expansie stimuleerde. Het gebied was reeds bewoond tijdens de Ubaidperiode (ca. 5000–4000 v.Chr.) als twee agrarische nederzettingen, Kullaba en Eanna. Vanaf het vierde millennium v.Chr. ontwikkelde zich een proces van verstedelijking, waarbij de twee nederzettingen fuseerden tot een stad van circa 250 hectare met naar schatting 50.000 inwoners. Deze groei ging gepaard met de bouw van monumentale bouwwerken, die religieuze en politieke centralisatie weerspiegelen [3](#page=3). #### 1.4.1 Sociale structuur en administratie Er ontwikkelde zich een hiërarchisch klassensysteem met een duidelijke scheiding tussen burgers en een elite van priesters, ambtenaren en grootgrondbezitters. In deze context werden belastingen ingevoerd en ontstond een geavanceerd administratief systeem, wat leidde tot de uitvinding van het spijkerschrift voor economische en bureaucratische doeleinden. De combinatie van stedelijke schaal, sociale stratificatie, schriftontwikkeling, economische organisatie en culturele complexiteit maakt Uruk tot het vroegste voorbeeld van een volwaardige stad [4](#page=4). ### 1.5 Architectuur en stadsindeling (focus op 3500-2900 v.Chr.) De architectuur en stadsindeling van Uruk zijn complex door meer dan 5000 jaar geschiedenis, met lagen die verschillende perioden vertegenwoordigen. De periode van 3500 -2900 v.Chr., het hoogtepunt van de stad met de bouw van de stadsmuur (lagen VI tot III), wordt hier benadrukt. Twee wijken weerspiegelen het religieuze en politieke centrum: het Anu-district en het Eanna-district. Het standaard bouwmateriaal was mudbricks, met uitzondering van speciale gebouwen die in kalksteen werden opgetrokken [4](#page=4). #### 1.5.1 Het Anu-district (Kullaba-district) Het westelijke deel van de stad, ook wel het Kullaba-district genoemd, bestaat uit een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat. Een ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, gemaakt van mudbricks. De Anu-ziggurat is een polygonale structuur door her modelleringen en een trappenstructuur, gestart eind 5e millennium v.Chr. en uiteindelijk 12 meter hoog. Bovenop bevond zich een rechthoekig terras, een altaar en de White Temple [4](#page=4). ##### 1.5.1.1 De White Temple De White Temple is een tripartiete tempel met kenmerkende fel witte muren van gipsplaaster. Deze tempel, die jonger is dan de ziggurat, dateert van circa 3100 v.Chr. en behoort tot laag III [4](#page=4). > **Tip:** Let op de correcte chronologische fasering van de Urukperiode, aangezien dit cruciaal is voor het begrijpen van de ontwikkeling van de stad en het schrift. > **Tip:** Houd rekening met de typologie van Mesopotamische architectuur, zoals de ziggurat, en de gebruikte bouwmaterialen zoals mudbricks en kalksteen. --- # Architectuur en stadsindeling van Uruk De architectuur en stadsindeling van Uruk, met name in de periode 3500-2900 v.Chr., weerspiegelen de groei van de stad met monumentale bouwwerken en specifieke districtsindelingen, gebruikmakend van mudbricks en selectief kalksteen [4](#page=4). ### 2.1 Algemene bouwmaterialen en periodisering Het standaard bouwmateriaal in Uruk was mudbricks. Voor speciale en monumentale gebouwen werd echter ook kalksteen gebruikt, wat als een exclusief bouwmateriaal gold omdat het niet lokaal beschikbaar was en langeafstandshandel vereiste. De studie van de architectuur en stadsindeling concentreert zich voornamelijk op de periode van 3500 tot 2900 v.Chr., die overeenkomt met lagen VI tot en met III van de archeologische site, met als hoogtepunt de bouw van de stadsmuur rond 2900 v.Chr. [4](#page=4) [6](#page=6). ### 2.2 De belangrijkste districts Uruk kende twee prominente wijken die het religieuze en politieke centrum vormden: het Anu-district en het Eanna-district [4](#page=4). #### 2.2.1 Het Anu-district Het Anu-district, ook wel Kullaba-district genoemd, bevindt zich in het westelijke deel van de stad. Het omvatte een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat [4](#page=4). ##### 2.2.1.1 De Anu-ziggurat De Anu-ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, opgebouwd uit mudbricks. Door frequente hermodelleringen ontwikkelde de structuur zich tot een polygonale vorm met hoekige zijkanten en een trappenstructuur. De constructie begon eind 5e millennium v.Chr. en bereikte een hoogte van 12 meter. Op de ziggurat bevonden zich een rechthoekig terras, een altaar en de White Temple [4](#page=4). ##### 2.2.1.2 De White Temple De White Temple is een tripartiete tempel die dateert van circa 3100 v.Chr. (laag III) en dus jonger is dan de ziggurat waarop het gebouwd is. Kenmerkend voor deze tempel waren de felwitte muren, afgewerkt met gipsplaaster [4](#page=4). #### 2.2.2 Het Eanna-district Het Eanna-district is een cruciaal onderdeel van Uruk's stedelijke structuur, met verschillende lagen die architectonische evolutie tonen. ##### 2.2.2.1 Lagen VI-V (ca. 3500 -3400 v.Chr.) In deze vroege lagen waren de Lime Stone Temple en de Stone Cone Building de belangrijkste bouwwerken, beide met een T-vormig grondplan. De Lime Stone Temple dankte zijn naam aan de muren die waren opgetrokken uit polygonale kalkstenen platen [5](#page=5). De Stone Cone Building was architectonisch complexer. Het had een stenen fundering en muren van metselwerk en vlakke kleiplaten ('crown tiles') die in horizontale rijen werden geplaatst. De uitstekende uiteinden van deze kleiplaten dienden als ondersteuning voor een mozaïekdecoratie, gecreëerd met de 'cone mosaic technique'. Deze techniek maakte gebruik van kleikegels in diverse kleuren om mozaïeken op de buitenmuren aan te brengen [5](#page=5). ##### 2.2.2.2 Lagen IVa-b (ca. 3400 -3300 v.Chr.) Deze fase kenmerkt zich door de toevoeging en vervanging van diverse gebouwen. De Pillar Hall is een prominent voorbeeld van de toepassing van de cone mosaic technique in deze periode. Tevens werd de Great Courtyard aangelegd, een ommuurde tuin met een eigen watervoorraad. Andere belangrijke structuren waren de Red Temple (die de Lime Stone Temple verving), de Riemchen Building (die de Stone Cone Building verving) en Palace E, een voorloper van latere paleizen. Deze gebouwen hadden unieke grondplannen [5](#page=5). ##### 2.2.2.3 Laag III (3300 -3100 v.Chr.) Rond 3300 v.Chr. vond er een 'herstructurering van de stad' plaats, waarbij veel gebouwen werden verlaten en afgebroken. De stedelijke indeling die hieruit voortkwam, bleef echter grotendeels behouden tot circa 2450 v.Chr.. Van de gebouwen uit deze laag zijn slechts fragmenten bewaard gebleven, maar men vermoedt de aanwezigheid van een centraal terras van ongeveer 2 meter hoog. Tegen 2900 v.Chr. werd de 9 kilometer lange stadsmuur opgericht [6](#page=6). ##### 2.2.2.4 Eanna-ziggurat Hoewel gedateerd op 2100 v.Chr. en dus later dan de voorgaande lagen, is de Eanna-ziggurat een opvallend voorbeeld van Uruk's architectuur. Dit complex bestond uit een systeem van muren, binnenplaatsen, meerdere terrassen en trappen. Bovenaan bevond zich een tempel, gewijd aan de godin Inanna [6](#page=6). ##### 2.2.2.5 Algemene observaties Eanna-district De omvang van de gebouwen in het Eanna-district suggereert dat ze bestemd waren voor bijeenkomsten van grote groepen mensen. De aanwezigheid van besloten binnenplaatsen en een ommuurde tuin duidt op activiteiten van de elite. Het gebruik van kalksteen voor veel gebouwen in dit district versterkt deze interpretatie, gezien de exclusiviteit van het materiaal en de noodzaak van langeafstandshandel [6](#page=6). > **Tip:** Bij het bestuderen van de architectuur van Uruk is het cruciaal om de evolutie door de verschillende lagen heen te volgen, aangezien veranderingen in bouwmateriaal en stijl significante informatie bieden over sociale en economische status [4](#page=4) [6](#page=6). > **Voorbeeld:** De toepassing van de 'cone mosaic technique' op de Stone Cone Building en de Pillar Hall demonstreert niet alleen technologische vooruitgang maar ook een esthetische focus die kenmerkend was voor bepaalde periodes en gebouwen binnen Uruk [5](#page=5). --- # Schrift, administratie en handel in Uruk Uruk speelde een centrale rol in de ontwikkeling van langeafstandshandel, massaproductie en een gecentraliseerd administratief systeem, gekenmerkt door het gebruik van zegels en het proto-spijkerschrift voor economische transacties [7](#page=7). ### 3.1 Langeafstandshandel en massaproductie Uruk was een belangrijk economisch knooppunt dat handelsnetwerken opzette die reikten tot Anatolië, het Zagrosgebergte en de Levant. Om deze handel te ondersteunen, werden handelskolonies gesticht in strategisch gelegen gebieden, wat duidt op vroege economische expansie en interregionale connectiviteit. Binnen dit kader ontwikkelde zich massaproductie, met name van aardewerk, zoals de gestandaardiseerde 'bevelled rim bowls'. Deze kommen, vervaardigd op een snel draaiend pottenbakkerswiel, dienden waarschijnlijk voor rantsoenverdeling en opslag, wat wijst op een geavanceerde organisatie van arbeid en distributie. Deze schaalvergroting in productie wordt gezien als een vroeg voorbeeld van industriële efficiëntie [7](#page=7). ### 3.2 Gecentraliseerd administratief systeem Om de toenemende complexiteit van economische transacties, goederenstromen en sociale organisatie te beheren, ontstond een gecentraliseerd administratief systeem in Uruk. Dit systeem werd ondersteund door het gebruik van verzegelingen en het spijkerschrift [7](#page=7). #### 3.2.1 Verzegeling Er werden twee hoofdtypen zegels gebruikt in het Oude Nabije Oosten: stempelzegels en rol- of cilinderzegels [7](#page=7). ##### 3.2.1.1 Stempelzegels Een stempelzegel heeft een vlakke zijde met daarin in negatief gegraveerde abstracte ofFiguratieve afbeeldingen. Bij het drukken in vochtige klei ontstond een positieve afdruk. De iconografie van stempelzegels was doorgaans eenvoudig en bestond uit gestileerde dieren of symbolen [7](#page=7). ##### 3.2.1.2 Rolzegels Rolzegels zijn kleine cilindervormige objecten van enkele centimeters groot. Een negatief patroon is aan de buitenkant aangebracht. Het afrollen in vochtige klei produceerde een positieve afdruk in de vorm van een strook. De iconografie van rolzegels was complexer en gedetailleerder, waardoor meer informatie kon worden overgebracht [7](#page=7). Zegels werden aangebracht op manden, zakken, deuren en voornamelijk op voorraadkruiken. Ze fungeerden als proto-labels die informatie over goederen, eigendom en transacties vastlegden. Ze speelden een sleutelrol in organisatie, eigendomsregistratie en veiligheid [7](#page=7). > **Tip:** Rolzegels waren in staat aanzienlijk meer informatie over te brengen door hun complexere en gedetailleerdere iconografie vergeleken met stempelzegels [7](#page=7). #### 3.2.2 Spijkerschrift De evolutie van het spijkerschrift is nauw verbonden met de groei van administratieve en economische complexiteit in Uruk. Voorafgaand aan het schrift werden tokens (kleine kleisteentjes) gebruikt als rekenhulpmiddel en geheugensteun voor het tellen van goederen zoals vee, graan of olie. Deze tokens werden later in klei-enveloppen (bullae) geplaatst, verzegeld en soms voorzien van een afbeelding van de inhoud [8](#page=8). ##### 3.2.2.1 Fase 1 – Proto-spijkerschrift (ca. 3500–3100 v.Chr.) Het eerste schriftelijke systeem, het proto-spijkerschrift, ontstond in Uruk tijdens de Uruk-periode. Het bestond uit pictogrammen: gestileerde tekeningen van concrete objecten zoals dieren, planten en werktuigen. Deze tekens werden met een rietstengel (stylus) op kleitabletten aangebracht, wat resulteerde in kenmerkende wigvormige indrukken. De primaire toepassing was administratief, gericht op het bijhouden van voorraden, rantsoenen en economische transacties [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een pictogram van een os werd gebruikt om een os voor te stellen [8](#page=8). ##### 3.2.2.2 Fase 2 – Vroeg spijkerschrift (ca. 3100–2600 v.Chr.) In deze fase evolueerden pictogrammen tot ideogrammen, waarmee ook abstracte begrippen zoals arbeid, bezit of goden konden worden weergegeven. Daarnaast ontstonden de eerste fonetische elementen, waarbij tekens klanken of lettergrepen begonnen te representeren. Het schrift werd complexer met meer dan 1000 tekens, later gereduceerd tot ongeveer 400 voor vereenvoudiging. Deze fase markeert de overgang van een visueel systeem naar een taalkundig schrift [8](#page=8). ##### 3.2.2.3 Fase 3 - Klassiek spijkerschrift (ca. 2600–1500 v.Chr.) Het spijkerschrift bereikte zijn volwaardige vorm met de introductie van fonogrammen (tekens die klanken of syllaben aanduiden). Dit maakte het mogelijk om volledige zinnen en teksten te schrijven, waaronder juridische documenten, literaire werken en religieuze hymnen. Het schrift werd aangepast aan meerdere talen, waaronder Sumerisch, Akkadisch, Babylonisch en Assyrisch. Boekhouding en de regulering van sociale en economische structuren vormden de kernfuncties van het spijkerschrift en verzegelen binnen de complexe samenleving van Uruk [8](#page=8). > **Tip:** De ontwikkeling van het spijkerschrift van pictogrammen naar fonogrammen illustreert een cruciale stap in de menselijke communicatie en administratie [8](#page=8). --- # Expansie, cultuur en literatuur van Uruk De expansie van Uruk in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr. leidde tot culturele uitwisseling en de ontwikkeling van artistieke en literaire uitingen, zoals de Warka-vaas en het Gilgamesj-epos, die reflecteren op maatschappelijke structuren en de menselijke conditie [10](#page=10) [9](#page=9). ### 6.1 Geografische expansie van Uruk De expansie van Uruk, plaatsvindend in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr., was gericht op het verwerven van grondstoffen die schaarser waren in de laaggelegen stedelijke gebieden. Deze expansie nam diverse vormen aan [9](#page=9): * **Kolonisatie:** Dit betrof de vestiging in nabijgelegen, grondstofrijke gebieden, zoals de Susiana-vlakte [9](#page=9). * **Stichting van enclaves en stations:** * **Enclaves:** Dit waren centraal geplande, stedelijke nederzettingen van Uruk zelf, omringd door kleinere dorpen. Ze waren groter en complexer dan de oorspronkelijke inheemse nederzettingen. Voorbeelden zijn Tell Brak en Habuba Kabira [9](#page=9). * **Stations:** Deze waren kleinere, geïsoleerde nederzettingen die fungeerden als verbindingen tussen enclaves en het alluvium. Een voorbeeld hiervan is Hassek Höyük [9](#page=9). * **Outposts:** Kleine nederzettingen buiten de Syro-Mesopotamische vlakte, vergelijkbaar in grootte met stations, dienden om handel te controleren. Godin Tepe is hiervan een voorbeeld [9](#page=9). Bij deze expansie vond ook culturele uitwisseling plaats, onder meer op het gebied van schrift, administratieve technieken en religieuze ideeën [9](#page=9). ### 6.2 De Warka-vaas De Warka-vaas is een monumentale stenen vaas gemaakt van albast, versierd met reliëfs, en dateert van circa 3200-3000 v.Chr.. Het is een belangrijk artistiek object met een duidelijke ideologische functie [9](#page=9). * **Artistieke en ideologische functie:** De vaas dient ter promotie van de leider als beschermer van de bevolking en de stad [9](#page=9). * **Registra-indeling:** De decoratie is opgebouwd uit verschillende registers die een hiërarchie weergeven: * Onderaan: De natuur (planten, water, dieren zoals rammen en ooien) [9](#page=9). * Daarboven: De menselijke wereld, weergegeven door een processie [9](#page=9). * Bovenaan: De godin Inanna, samen met een priester-koning (die op de vaas ontbreekt) [9](#page=9). * **Vondstlocatie:** De vaas werd gevonden in laag III van het Eanna-district in Uruk [9](#page=9). > **Tip:** De Warka-vaas is een uitstekend voorbeeld van hoe kunst in de oudheid werd ingezet voor propaganda en het legitimeren van politieke macht. ### 6.3 Begrafeniscultuur in Uruk Ondanks de stedelijke ontwikkeling en culturele innovatie in Uruk, is het aantal graven dat specifiek aan de Uruk-periode (ca. 4000–3100 v.Chr.) kan worden toegeschreven opvallend klein. Dit staat in contrast met de periodes ervoor en erna, waarin grafvondsten talrijker en diverser zijn [9](#page=9). * **Kenmerken van de weinige gevonden graven:** * Het betreft voornamelijk kinderbegravingen [9](#page=9). * Deze kinderen werden begraven in eenvoudige kuilgraven of potten onder de vloeren van woonhuizen [9](#page=9). * De graven bevatten zelden grafgiften, wat wijst op een beperkte investering in kinderbegrafenissen tijdens deze periode [9](#page=9). * **Hypotheses over de afwezigheid van volwassen graven:** * **Locatie van begraafplaatsen:** De begraafplaatsen bevonden zich mogelijk buiten het stedelijke centrum, op nog niet geïdentificeerde locaties [10](#page=10). * **Alternatieve begrafenisrituelen:** Er zijn speculatieve suggesties over crematies (zeldzaam in Mesopotamië), blootstelling van lichamen aan de elementen en aaseters (vergelijkbaar met 'torens van stilte'), of bootbegrafenissen waarbij lichamen stroomafwaarts werden gedreven [10](#page=10). * **Gebrek aan bewijs:** Geen van de alternatieve hypothesen wordt ondersteund door concrete archeologische vondsten of schriftelijke bronnen [10](#page=10). > **Tip:** De afwezigheid van volwassen graven uit de Uruk-periode is een van de grote mysteries van de archeologie van Uruk. Het benadrukt het belang van het interpreteren van zowel de aanwezige als de afwezige archeologische data. ### 6.4 Het Gilgamesj-epos Het Gilgamesj-epos wordt beschouwd als het oudste bekende literaire werk ter wereld en is een fundamenteel onderdeel van de Mesopotamische cultuur en religie. Het epos volgt de heldendaden van Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk volgens de overlevering [10](#page=10). * **Hoofdpersonage Gilgamesj:** * Hij is een deels goddelijke figuur, zoon van koning Lugalbanda en de godin Ninsun, wat hem uitzonderlijke kracht verleende [10](#page=10). * Aanvankelijk wordt hij beschreven als een tirannieke en arrogante heerser die zijn macht misbruikte [10](#page=10). * **Creatie van Enkidu:** * Als reactie op Gilgamesj' tirannie creëren de goden Enkidu, een wilde man uit de natuur, gevormd uit klei en tot leven gebracht door de godin Aruru [10](#page=10). * Enkidu belichaamt de natuurlijke orde en dient als moreel en spiritueel tegenwicht voor Gilgamesj [10](#page=10). * **Dualiteit en vriendschap:** * Gilgamesj en Enkidu zijn fundamentele tegenpolen: Gilgamesj vertegenwoordigt de geciviliseerde orde en stedelijke cultuur, terwijl Enkidu de natuur en het ongetemde symboliseert [10](#page=10). * Hun rivaliteit evolueert tot een diepe vriendschap, waardoor ze samen heldhaftige avonturen beleven [10](#page=10). * **Heldendaden en confrontatie met sterfelijkheid:** * Samen verslaan ze Humbaba, de wachter van het Cederwoud, en de Hemelse Stier, gezonden door Ishtar [10](#page=10). * De dood van Enkidu door een goddelijke ziekte confronteert Gilgamesj voor het eerst met de grenzen van zijn macht en zijn eigen sterfelijkheid [10](#page=10). * Dit leidt tot diepe rouw en existentiële angst, wat Gilgamesj aanzet tot een zoektocht naar onsterfelijkheid [10](#page=10). * **Aanvaarding van sterfelijkheid en nalatenschap:** * Bij zijn terugkeer naar Uruk realiseert Gilgamesj dat blijvende roem en culturele nalatenschap waardevoller zijn dan fysieke onsterfelijkheid [10](#page=10). * Hij accepteert de menselijke sterfelijkheid als een essentieel onderdeel van het bestaan [10](#page=10). * Zijn verhaal, vastgelegd in spijkerschrift op kleitabletten, leeft voort als een van de oudste literaire getuigenissen over macht, vriendschap en sterfelijkheid [10](#page=10). > **Voorbeeld:** Het Gilgamesj-epos behandelt universele thema's zoals de zoektocht naar betekenis in het aangezicht van sterfelijkheid, de spanning tussen de beschaving en de natuur, en de kracht van vriendschap, wat de tijdloze relevantie van dit werk verklaart. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Urukperiode | Een cruciale fase in de geschiedenis van Mesopotamië, ongeveer van 4100 tot 3000 v.Chr., gekenmerkt door de geboorte van stedelijke beschaving, de ontwikkeling van het schrift en de opkomst van staatsstructuren. | | Alluviale vlakte | Een vlak gebied dat gevormd is door sedimentatie van rivierafzettingen, wat leidt tot zeer vruchtbare grond die uitstekend geschikt is voor landbouw en veeteelt, zoals in het geval van Mesopotamië. | | Mudbricks | Bouwstenen gemaakt van klei en stro die in de zon worden gedroogd, een veelgebruikt en toegankelijk bouwmateriaal in het oude Mesopotamië vanwege het gebrek aan steengroeven. | | Ziggurat | Een monumentale, getrapte piramide die in het oude Mesopotamië werd gebruikt als religieus bouwwerk, vaak gebouwd op een verhoogd platform om een tempel of heiligdom te huisvesten, dienend als verbinding tussen hemel en aarde. | | Kalksteen | Een sedimentair gesteente dat voornamelijk bestaat uit calciet, gebruikt als exclusief bouwmateriaal in Uruk, waar het niet lokaal aanwezig was en dus via langeafstandshandel moest worden verkregen. | | Proto-spijkerschrift | Het vroegste schriftelijke systeem, ontwikkeld in Uruk rond 3500-3100 v.Chr., dat aanvankelijk bestond uit pictogrammen die concrete objecten voorstelden en met een rietstengel op kleitabletten werden aangebracht. | | Spijkerschrift | Een schriftuur dat zich ontwikkelde uit het proto-spijkerschrift, waarbij abstracte begrippen en klanken werden weergegeven, wat leidde tot een complexer systeem dat geschikt was voor literaire en juridische teksten. | | Rolzegel (cilinderzegel) | Een klein cilindervormig object van steen of ander materiaal met een gravure in negatief, dat werd afgerold op vochtige klei om een herhalend patroon te creëren, gebruikt voor identificatie, authenticatie en het markeren van eigendom. | | Stempelzegel | Een zegel met een vlak stempelvlak waarin een afbeelding of symbool is gegraveerd in negatief, dat in klei wordt gedrukt om een positieve afdruk achter te laten, vaak gebruikt voor het verzegelen van documenten of goederen. | | Bevelled rim bowls | Gestandaardiseerde, massaal geproduceerde aardewerken kommen die typisch zijn voor de Urukperiode, waarschijnlijk gebruikt voor rantsoenverdeling en opslag van voedsel, wat wijst op georganiseerde productie en distributie. | | Eanna-district | Een van de belangrijkste religieuze en stedelijke centra van Uruk, bekend om zijn monumentale architectuur, waaronder tempels en de Eanna-ziggurat, die een centrale rol speelde in de stedelijke ontwikkeling en religieuze praktijken. | | Anu-district | Het westelijke deel van Uruk, ook bekend als Kullaba, dat de Anu-ziggurat en de White Temple bevatte, een belangrijk religieus en architectonisch centrum van de stad. | | Warka-vaas | Een monumentale alabaster vaas met reliëfafbeeldingen uit de late Urukperiode, die de hiërarchie van de samenleving weergeeft, beginnend bij de natuur, via menselijke processies, tot de godin Inanna en een priester-koning, met een duidelijke ideologische functie. | | Gilgamesj-epos | Het oudste bekende literaire werk ter wereld, dat de avonturen van Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk, beschrijft en fundamentele thema's zoals macht, vriendschap, sterfelijkheid en de zoektocht naar onsterfelijkheid behandelt. |

# Situering en geschiedenis van Uruk Dit onderwerp plaatst Uruk geografisch en chronologisch binnen Mesopotamië, en schetst de ontwikkeling van de stad en de geschiedenis van haar archeologische ontdekking en recent onderzoek [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 Chronologische plaatsing Uruk ontstond en ontwikkelde zich tijdens de Urukperiode, een sleutelfase in de Mesopotamische geschiedenis die het begin van stedelijke beschaving markeert. Deze periode wordt doorgaans onderverdeeld in drie fasen [3](#page=3): * Vroeg-Uruk (ca. 4100–3800 v.Chr.) [3](#page=3). * Midden-Uruk (ca. 3800–3300 v.Chr.) [3](#page=3). * Laat-Uruk (ca. 3300 –3000 v.Chr.) [3](#page=3). De Urukperiode luidde de opkomst van de Sumerische beschaving in, met Uruk als haar centrale centrum. In de eerste fase verschenen grote stedelijke centra en begon de expansie naar omliggende gebieden. De tweede fase zag de stabilisatie van het systeem met de opkomst van steden, staatsstructuren en administratieve boekhouding, waaruit uiteindelijk het schrift voortkwam. Tijdens de laatste fase bereikte het schrift zijn volledige vorm en namen regionale verschillen weer toe [3](#page=3). ### 1.2 Geografische ligging Uruk, nu bekend als Warka, bevond zich in het zuidelijke deel van Mesopotamië, strategisch gelegen tussen Babylon en Ur, in het hedendaagse Irak. De stad was gebouwd op een vruchtbare alluviale vlakte aan de zuidelijke oever van de Eufraat. In vroegere tijden werd deze vlakte direct bevloeid door een zijarm van de rivier [3](#page=3). > **Tip:** De vruchtbare alluviale ligging aan de Eufraat was cruciaal voor de ontwikkeling van Uruk door ideale omstandigheden te bieden voor landbouw en veeteelt, wat een snelle demografische groei mogelijk maakte [3](#page=3). ### 2. Opgravingsgeschiedenis en recent onderzoek #### 2.1 Opgravingsgeschiedenis De archeologische ontdekking van Uruk begon in 1850 en 1853 met gedeeltelijke opgravingen door de Britse geoloog William Loftus. Destijds wekten deze bevindingen onvoldoende interesse bij investeerders, waardoor het onderzoek tijdelijk stilviel [3](#page=3). Vanaf 1912 tot 1989 werden er uitgebreide opgravingen verricht door het German Archaeological Institute (Deutsche Orientgesellschaft Expedition), die oorspronkelijk in 1912 van start ging en in 1928 werd hervat. Deze ambitieuze expeditie omvatte in totaal 39 veldseizoenen [3](#page=3). Helaas werden de opgravingen in 1990 onderbroken door internationale sancties en lokale opstanden, en in 2003 door de Amerikaanse invasie. Deze gebeurtenissen maakten de site lange tijd ontoegankelijk voor westerse archeologen. Gedurende deze periode werd verder onderzoek voornamelijk gebaseerd op analyses van satellietbeelden uit de jaren 1950 en 1960, en op magnetometer-surveys uit 1980, 2001 en 2002 [3](#page=3). #### 2.2 Recent onderzoek In het voorjaar van 2025 werd een recent Duits-Iraakse opgravingsmissie afgerond onder leiding van Margarete van Ess. Deze missie omvatte diverse technieken zoals geomagnetische karteringen van de buitenwijken van de stad, elektrische weerstandstomografie van de bodem, en gedetailleerde analyses van bodemstalen [3](#page=3). ### 3. Uruk – de eerste echte stad Uruk ontwikkelde zich op een uitzonderlijk vruchtbare alluviale vlakte, wat de basis legde voor een snelle demografische groei. Archeologische vondsten suggereren dat het gebied al bewoond was tijdens de Ubaidperiode (ca. 5000–4000 v.Chr.), toen het bestond uit twee afzonderlijke agrarische nederzettingen genaamd Kullaba en Eanna. Vanaf het vierde millennium v.Chr. begon een proces van verstedelijking waarbij de twee oorspronkelijke nederzettingen fuseerden tot een grote stedelijke entiteit met een oppervlakte van circa 250 hectare en een geschatte bevolking van 50.000 personen [3](#page=3). --- # Architectuur en stadsindeling van Uruk Dit onderwerp verkent de stedelijke structuur en architectonische kenmerken van Uruk, met specifieke aandacht voor de Anu- en Eanna-districten en de verschillende bouwlagen en technieken uit de periode 3500-2900 v.Chr [4](#page=4). ### 2.1 Algemene bouwkenmerken van Uruk De stedelijke structuur van Uruk is complex vanwege de lange geschiedenis van meer dan 5000 jaar, met vele bouwlagen die verschillende tijdsperioden weerspiegelen. De focus ligt op de periode van 3500 tot 2900 v.Chr., die overeenkomt met lagen VI tot en met III, met het hoogtepunt van de stad rond 2900 v.Chr. met de bouw van de stadsmuur. Het standaard bouwmateriaal in Uruk was leemstenen (mudbricks). Voor speciale gebouwen werd echter ook kalksteen gebruikt, wat als een exclusief bouwmateriaal geldt omdat het niet in Uruk zelf aanwezig was [4](#page=4). ### 2.2 De architectuur van het Anu-district Het Anu-district, ook wel het Kullaba-district genoemd, bevindt zich in het westelijke deel van de stad en omvatte oorspronkelijk een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat [4](#page=4). #### 2.2.1 De Anu-ziggurat De Anu-ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, opgebouwd uit leemstenen. Door de vele hermodeleringen, hoekige zijkanten en de trappenstructuur kenmerkt de Anu-ziggurat zich als een polygonale structuur. De bouw van deze structuur begon eind 5e millennium v.Chr. en bereikte uiteindelijk een hoogte van 12 meter. Bovenop de ziggurat bevonden zich een rechthoekig terras, een altaar en de zogenaamde White Temple [4](#page=4). #### 2.2.2 De White Temple De White Temple was een tripartiete tempel, herkenbaar aan zijn felwitte muren van gipsplaaster. Deze tempel is jonger dan de ziggurat, aangezien deze erop gebouwd is. De datering van de White Temple is circa 3100 v.Chr., wat overeenkomt met laag III van de stad [4](#page=4). ### 2.3 De architectuur van het Eanna-district Het Eanna-district vormde een ander belangrijk religieus en politiek centrum van Uruk [4](#page=4). #### 2.3.1 Lagen VI-V (circa 3500-3400 v.Chr.) De belangrijkste bouwwerken uit deze vroege lagen zijn de Lime Stone Temple en de Stone Cone Building. Beide gebouwen deelden een T-vormig grondplan. De Lime Stone Temple dankte zijn naam aan de muren die waren opgebouwd uit polygonale kalkstenen platen [5](#page=5). ##### 2.3.1.1 De Stone Cone Building De Stone Cone Building was het meest significante bouwwerk uit deze fase. Het bevond zich op een kleiterras en werd omringd door een binnenplaatsmuur van kalksteen. Het gebouw had een stenen fundering, waarop muren van metselwerk werden opgetrokken. Tijdens het storten werden platte kleiplaten (crown tiles) in horizontale rijen geplaatst, waarvan de uitstekende uiteinden het mozaïekdecor ondersteunden. Dit mozaïek werd gecreëerd met de bekende cone mosaic technique, waarbij mozaïeken op de buitenmuren werden gevormd met behulp van kleikegels in verschillende kleuren [5](#page=5). #### 2.3.2 Lagen IVa-b (circa 3400-3300 v.Chr.) In deze fase kwamen er veel nieuwe gebouwen bij, en werden soms oude gebouwen vervangen. Een opvallend voorbeeld is de Pillar Hall, die een van de mooiste manifestaties van de cone mosaic technique toont. Verder was er de Great Courtyard, een ommuurde tuin met een eigen watervoorraad. Belangrijke vervangende bouwwerken waren de Red Temple (die de Lime Stone Temple verving), de Riemchen Building (die de Stone Cone Building verving) en Palace E (een proto-paleis), die allen een uniek grondplan hadden [5](#page=5). #### 2.3.3 Laag III (circa 3300-3100 v.Chr.) Deze laag markeert een periode van "herstructurering van de stad", waarbij veel gebouwen rond 3300 v.Chr. werden verlaten en afgebroken. De stedelijke indeling die hieruit voortkwam, bleef echter grotendeels behouden tot circa 2450 v.Chr.. Van de gebouwen uit deze laag zijn voornamelijk fragmenten overgebleven. Er wordt aangenomen dat er in het midden een terras van ongeveer 2 meter hoog was. Tegen 2900 v.Chr. zou de 9 kilometer lange stadsmuur van Uruk zijn opgericht [6](#page=6). #### 2.3.4 De Eanna-ziggurat Hoewel later gebouwd (circa 2100 v.Chr.), is de Eanna-ziggurat een prominent voorbeeld van de architectuur van Uruk. Het betreft een complex systeem van muren en binnenplaatsen, bestaande uit meerdere terrassen en trappen. Bovenaan bevindt zich een tempel die gewijd is aan de godin Inanna [6](#page=6). #### 2.3.5 Algemene beschouwingen over het Eanna-district De omvang van de gebouwen in het Eanna-district suggereert dat ze geschikt waren voor bijeenkomsten van grote groepen mensen. De aanwezigheid van besloten binnenplaatsen en een ommuurde tuin wijst erop dat hier specifieke activiteiten van de elite plaatsvonden. Het gebruik van kalksteen voor veel gebouwen versterkt dit idee, aangezien kalksteen een exclusief bouwmateriaal was dat de langeafstandshandel van Uruk vereiste [6](#page=6). > **Tip:** Bestudeer de plattegronden en reconstructies van de Anu- en Eanna-districten aandachtig om een visueel begrip te krijgen van de stedelijke indeling en architecturale stijlen [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** Let specifiek op de evolutie van de bouwlagen en hoe oudere structuren werden vervangen of aangepast [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Voorbeeld:** De cone mosaic technique is een essentieel architecturaal detail om te onthouden, zowel voor de Stone Cone Building als de Pillar Hall. Analyseer hoe dit technische aspect de esthetiek van de gebouwen beïnvloedde [5](#page=5) [6](#page=6). --- # Ontwikkeling van schrift en administratie in Uruk De ontwikkeling van schrift en administratie in Uruk was een cruciaal proces dat de toenemende economische en sociale complexiteit van de stad ondersteunde, met name door de introductie van zegels en het spijkerschrift [7](#page=7) [8](#page=8). ### 3.1 De rol van zegels in de administratie Zegels dienden als een primitieve vorm van labeling en eigendomsregistratie, essentieel voor het beheren van handel en opslag in een grootschalige economie [7](#page=7). #### 3.1.1 Typen zegels * **Stempelzegel:** Een vlakke zijde met negatief gegraveerde afbeeldingen die bij indrukken in klei een positieve afdruk achterlieten. Deze kenmerkten zich door eenvoudige, gestileerde iconografie van dieren of symbolen [7](#page=7). * **Rol- of cilinderzegel:** Een klein cilindrisch object met negatief aangebrachte patronen aan de buitenzijde. Het afrollen ervan in klei produceerde een strook met een positieve afdruk. Deze zegels konden door hun complexere en gedetailleerdere iconografie meer informatie overbrengen [7](#page=7). #### 3.1.2 Gebruik van zegels Zegels werden aangebracht op diverse objecten zoals manden, zakken en deuren, maar hun primaire toepassing was op voorraadkruiken. Ze fungeerden als proto-labels die informatie over goederen, eigendom en transacties vastlegden, en waren cruciaal voor organisatie, eigendomsregistratie en veiligheid [7](#page=7). ### 3.2 De evolutie van het spijkerschrift Het spijkerschrift, ontstaan in Uruk, evolueerde nauwgezet mee met de groeiende administratieve en economische behoeften, beginnend als een systeem voor het bijhouden van goederen en zich ontwikkelend tot een volwaardig taalkundig schrift [7](#page=7) [8](#page=8). #### 3.2.1 Voorlopers van het schrift Vóór de ontwikkeling van het schrift werden tokens (kleine kleisteentjes in diverse vormen) gebruikt als rekenhulpmiddel voor het tellen van goederen zoals vee, graan of olie. Deze tokens werden later in klei-enveloppen (bullae) geplaatst en verzegeld, soms met een afbeelding van de inhoud [8](#page=8). #### 3.2.2 Fase 1: Proto-spijkerschrift (ca. 3500–3100 v.Chr.) * **Kenmerken:** Het eerste schriftelijke systeem, bestaande uit pictogrammen. Dit waren gestileerde tekeningen die concrete objecten voorstelden (bv. dieren, planten, werktuigen) [8](#page=8). * **Schrijfmateriaal:** Tekens werden aangebracht op kleitabletten met een rietstengel (stylus), wat resulteerde in kenmerkende wigvormige indrukken [8](#page=8). * **Toepassing:** Primair administratief, gericht op het bijhouden van voorraden, rantsoenen en economische transacties [8](#page=8). #### 3.2.3 Fase 2: Vroeg spijkerschrift (ca. 3100–2600 v.Chr.) * **Evolutie van tekens:** Pictogrammen evolueerden tot ideogrammen, waardoor ook abstracte begrippen (zoals arbeid, bezit, goden) konden worden weergegeven [8](#page=8). * **Fonetische elementen:** Ontwikkeling van tekens die klanken of lettergrepen begonnen te representeren [8](#page=8). * **Complexiteit:** Het aantal tekens steeg tot meer dan 1000, later gereduceerd tot ongeveer 400 voor vereenvoudiging [8](#page=8). * **Overgang:** Markering van de overgang van een puur visueel naar een taalkundig schrift [8](#page=8). #### 3.2.4 Fase 3: Klassiek spijkerschrift (ca. 2600–1500 v.Chr.) * **Volwaardig schrift:** De introductie van fonogrammen (tekens die klanken of syllaben aanduiden) maakte het mogelijk om volledige zinnen en teksten te schrijven [8](#page=8). * **Toepassingen:** Schrijven van juridische documenten, literaire werken en religieuze hymnen [8](#page=8). * **Meertaligheid:** Het schrift werd aangepast aan meerdere talen, waaronder Sumerisch, Akkadisch, Babylonisch en Assyrisch [8](#page=8). * **Kernfuncties:** Boekhouding en de regulering van sociale en economische structuren bleven de kernfuncties van het spijkerschrift en verzegeling in de complexe samenleving van Uruk [8](#page=8). > **Tip:** De ontwikkeling van het spijkerschrift illustreert een fundamentele menselijke innovatie: het creëren van een systeem om informatie vast te leggen en te communiceren dat losstaat van directe menselijke aanwezigheid of geheugen. Dit was essentieel voor de organisatie van complexe samenlevingen. > **Example:** Stel je voor dat je een grote handelsstad bestuurt met goederen die van ver komen. Zonder een systeem als zegels en schrift, zou het extreem moeilijk zijn om bij te houden wie wat bezit, hoeveel er is geproduceerd, en wie waarvoor verantwoordelijk is. Het spijkerschrift en de zegels in Uruk waren de antwoorden op deze logistieke uitdagingen [7](#page=7) [8](#page=8). --- # Expansie, cultuur en nalatenschap van Uruk Dit onderwerp behandelt de territoriale expansie van Uruk, de culturele uitwisseling, de betekenis van de Warka-vaas, begrafenisrituelen en de literaire nalatenschap, met name het Gilgamesj-epos. ### 4.1 Expansie van Uruk De expansie van Uruk vond plaats in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr.. Deze expansie was gericht op periferiegebieden die rijk waren aan hulpbronnen, aangezien laaggelegen gebieden, waar Uruk zich als stad ontwikkelde, minder grondstoffen bevatten dan hoger gelegen gebieden. De expansie manifesteerde zich op verschillende manieren [9](#page=9): * **Kolonisatie:** Dit betrof de vestiging in nabijgelegen gebieden, zoals de Susiana vlakte [9](#page=9). * **Stichting van enclaves en stations:** Enclaves, zoals Tell Brak en Habuba Kabira, waren grotere, geplande stedelijke nederzettingen omringd door dorpen. Stations, zoals Hassek Höyük, waren kleinere, geïsoleerde nederzettingen die als verbinding dienden tussen enclaves en het alluvium [9](#page=9). * **Kleine outposts:** Deze dienden ter controle van de handel en bevonden zich buiten de Syro-Mesopotamische vlakte, vergelijkbaar in grootte met stations [9](#page=9). Bij deze expansie was er sprake van aanzienlijke culturele uitwisseling, waaronder de verspreiding van het schrift, administratieve technieken en religieuze ideeën [9](#page=9). ### 4.2 De Warka-vaas De Warka-vaas is een monumentale stenen vaas, vervaardigd uit albast, met reliëfkunst die een ideologische functie diende. Het kunstwerk presenteert de leider als beschermer van de bevolking en de stad. De vaas, die dateert van circa 3200-3000 v.Chr. en werd gevonden in laag III van het Eanna-district, is opgebouwd uit registers [9](#page=9): * **Onderste register:** Natuur (planten, water, schapen en lammeren) [9](#page=9). * **Middelste register:** Menselijke wereld (een processie) [9](#page=9). * **Bovenste register:** De godin Inanna en een priester-koning (figuur ontbreekt) [9](#page=9). > **Tip:** De Warka-vaas is een uitstekend voorbeeld van hoe kunst werd ingezet voor propaganda en de versterking van de heersende orde in het oude Uruk. ### 4.3 Begrafeniscultuur Ondanks talrijke vondsten in Uruk, is het aantal graven dat specifiek aan de Uruk-periode (circa 4000–3100 v.Chr.) kan worden toegeschreven, opvallend gering. Dit staat in contrast met de periodes ervoor en erna, waarin grafvondsten aanzienlijk talrijker en diverser zijn [9](#page=9). Van de weinige Uruk-periode graven betreft het voornamelijk kinderbegravingen. Deze kinderen werden meestal bijgezet in eenvoudige kuilgraven of potten onder de vloeren van woonhuizen, een gangbare praktijk in Mesopotamië. Deze graven bevatten doorgaans weinig grafgiften, wat duidt op een beperkte rituele of sociale investering in kinderbegrafenissen in deze periode [9](#page=9). De afwezigheid van volwassen graven uit een periode van intense stedelijke, administratieve en culturele innovatie roept vragen op. Twee dominante hypothesen binnen de archeologie zijn [10](#page=10): 1. **Locatie van begraafplaatsen:** De begraafplaatsen bevonden zich mogelijk buiten het stedelijke centrum van Uruk, op nog niet geïdentificeerde of opgegraven locaties [10](#page=10). 2. **Alternatieve begrafenisrituelen:** Dit omvat mogelijke speciale crematies (zelden in Mesopotamië), blootstelling van lichamen aan de natuur en aaseters (vergelijkbaar met ‘torens van stilte’), of bootbegrafenissen waarbij lichamen stroomafwaarts werden achtergelaten [10](#page=10). Geen van deze alternatieve hypothesen wordt echter ondersteund door concrete archeologische vondsten of schriftelijke bronnen [10](#page=10). ### 4.4 Literaire nalatenschap: Het Gilgamesj-epos Het Gilgamesj-epos wordt beschouwd als het oudste bekende literaire werk ter wereld en vormt een cruciaal onderdeel van de Mesopotamische cultuur en religie. Het epos is een verzameling heldenverhalen met Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk, als hoofdpersonage [10](#page=10). * **Gilgamesj:** Volgens de overlevering deels goddelijk (zoon van koning Lugalbanda en godin Ninsun), met uitzonderlijke kracht en status. Hij wordt in vroege verzen beschreven als tiranniek en arrogant [10](#page=10). * **Enkidu:** Gevormd uit klei door godin Aruru als tegenkracht voor Gilgamesj, belichaamt hij de natuurlijke orde en dient als moreel en spiritueel tegenwicht [10](#page=10). #### 4.4.1 Gilgamesj en Enkidu Binnen het epos representeren Gilgamesj en Enkidu fundamentele tegenpolen: Gilgamesj de geciviliseerde orde, koninklijke macht en stedelijke cultuur, terwijl Enkidu de natuur, het instinctieve en het ongetemde symboliseert. Deze dualiteit weerspiegelt Mesopotamische ideeën over de balans tussen beschaving en wildheid [10](#page=10). In plaats van rivalen te blijven, ontwikkelen Gilgamesj en Enkidu een diepe vriendschap en beleven ze heldhaftige avonturen, waaronder de strijd tegen Humbaba en de Hemelse Stier. De dood van Enkidu door een goddelijke ziekte confronteert Gilgamesj met zijn eigen sterfelijkheid en leidt tot een zoektocht naar onsterfelijkheid [10](#page=10). Bij zijn terugkeer naar Uruk realiseert Gilgamesj zich dat blijvende roem en culturele nalatenschap waardevoller zijn dan lichamelijke onsterfelijkheid. Hij aanvaardt menselijke sterfelijkheid. Zijn verhaal, vastgelegd in spijkerschrift op kleitabletten, leeft voort als een van de oudste literaire getuigenissen van menselijke reflectie op macht, vriendschap en sterfelijkheid [10](#page=10). > **Tip:** Het Gilgamesj-epos is niet alleen een literair meesterwerk, maar ook een waardevolle bron voor het begrijpen van de Mesopotamische opvattingen over het leven, de dood en de menselijke conditie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Alluviale vlakte | Een vlak en laaggelegen gebied dat is gevormd door de afzetting van sedimenten door rivieren, wat resulteert in zeer vruchtbare grond geschikt voor landbouw. | | Cilinderzegel | Een klein, cilindervormig object van steen of ander materiaal, waarop een negatief reliëf is aangebracht. Door het zegel over vochtige klei te rollen, ontstaat een continu patroon dat diende voor identificatie, autorisatie of decoratie. | | Eanna-district | Een van de twee belangrijkste religieuze en politieke centra van Uruk, gewijd aan de godin Inanna. Dit district bevatte diverse monumentale bouwwerken en tempels die over meerdere periodes werden gebouwd en aangepast. | | Enkidu | Een personage uit het Gilgamesj-epos, voorgesteld als een wilde man uit de natuur, gecreëerd als tegenwicht voor de tirannieke koning Gilgamesj. Hij belichaamt de natuurlijke orde en ontwikkelt een diepe vriendschap met Gilgamesj. | | Expansie van Uruk | Het proces waarbij de stad Uruk haar invloed en controle uitbreidde naar nabijgelegen en verder gelegen gebieden, door middel van kolonisatie, de stichting van enclaves en stations, en het opzetten van handelsnetwerken. | | Gilgamesj | De hoofdpersoon van het Gilgamesj-epos, beschouwd als de vijfde koning van Uruk. Hij wordt voorgesteld als een deels goddelijke, machtige maar aanvankelijk tirannieke heerser die na de dood van zijn vriend Enkidu de zoektocht naar onsterfelijkheid onderneemt. | | Ideogrammen | Tekens in een schrift dat niet alleen concrete objecten, maar ook abstracte begrippen en ideeën kan weergeven, wat een evolutie betekent van het enkel visueel voorstellen naar een taalkundige representatie. | | Monumentale bouwwerken | Grote en indrukwekkende constructies die werden gebouwd om religieuze, politieke of ceremoniële functies te vervullen, zoals tempels, paleizen en ziggurats, kenmerkend voor de stedelijke ontwikkeling van Uruk. | | Mudbricks | Bakstenen gemaakt van klei gemengd met stro of andere organische materialen, gedroogd in de zon. Dit was het standaard bouwmateriaal in Mesopotamië vanwege de beschikbaarheid en het relatieve gemak van productie. | | Pictogrammen | Gestileerde tekeningen die concrete objecten of concepten rechtstreeks voorstellen, zoals dieren, planten of werktuigen. Dit was de basiseenheid van het vroegste schrift in Uruk, het proto-spijkerschrift. | | Proto-spijkerschrift | Het vroegste stadium van het spijkerschrift, dat voornamelijk bestond uit pictogrammen op kleitabletten. Het werd voornamelijk gebruikt voor administratieve en economische doeleinden, zoals het bijhouden van voorraden en transacties. | | Rolzegel | Een type zegel dat bestaat uit een cilindervormig object met een negatief reliëf dat, wanneer over klei gerold, een afdruk achterlaat in de vorm van een strook. Het bood meer detail en informatie dan een stempelzegel. | | Spijkerschrift | Een oud schrift dat werd geschreven door met een rietstengel (stylus) wigvormige indrukken in zachte klei te maken. Het evolueerde van pictogrammen naar een complex systeem van logogrammen en fonogrammen dat voor diverse doeleinden werd gebruikt. | | Stempelzegel | Een zegel met een vlakke onderkant waarop een afbeelding in negatief is gegraveerd. Wanneer op klei gedrukt, laat het een positieve afdruk achter. De iconografie was doorgaans eenvoudiger dan die van rolzegels. | | Urukperiode | Een belangrijke periode in de prehistorie en vroegste geschiedenis van Mesopotamië (ca. 4100–3000 v.Chr.) gekenmerkt door de ontwikkeling van stedelijke centra, de uitvinding van het schrift, complexe sociale structuren en grootschalige landbouw en handel. | | Verstedelijking | Het proces waarbij agrarische nederzettingen uitgroeien tot grote, complexe steden met een geconcentreerde bevolking, gespecialiseerde arbeid, monumentale architectuur en geavanceerde sociale en politieke organisatie. | | Warka-vaas | Een monumentale albasten vaas uit Uruk, versierd met reliëfs die de hiërarchie van de samenleving en de relatie tussen de mens, de natuur en de goden uitbeelden. Het is een belangrijk kunstwerk met ideologische betekenis. | | Ziggurat | Een monumentale tempeltoren met een trapeziumvormige of gelaagde structuur, die diende als religieus centrum in Mesopotamië. Ziggurats waren opgebouwd uit mudbricks en hadden vaak een tempel aan de top. |