Ancient History

# Ruimtelijke en opgravingsgeschiedenis van Tell Brak Dit topic behandelt de geografische locatie van Tell Brak (Nagar) en de geschiedenis van archeologische opgravingen op de site, inclusief de belangrijkste archeologen en hun focusperiodes. ## 1. Ruimtelijke context en locatie Tell Brak, ook bekend als Nagar vanaf de tweede helft van het derde millennium v.Chr., is gelegen op de Upper Khabur-vlakte in noordoost-Syrië, nabij de Jaghjagh-rivier. Deze strategische ligging aan een kruispunt van handelsroutes tussen Assyrië en de Levant (oost-west) en Anatolië en Zuid-Mesopotamië (zuidwest) was cruciaal voor de groei van de stad. De stad speelde een sleutelrol in de uitwisseling van grondstoffen zoals metalen, hout en steen. De site bestaat uit een hoofd-tell, die ongeveer veertig meter hoog is en een omvang heeft van veertig hectare (800 x 600 meter), omringd door kleinere heuvels die bekend staan als de 'outer towns'. Op de hoofd-tell zijn sporen van bewoning gevonden die teruggaan tot het einde van het 7e millennium v.Chr. en doorlopen tot het late 2e millennium v.Chr., met een piek in expansie en complexiteit tussen het late 5e millennium v.Chr. en het 3e millennium v.Chr. De outer tells vertonen bewoning die reikt tot in de Islamitische periodes. ## 2. Opgravingsgeschiedenis ### 2.1 Vroege verkenning en opgravingen De site werd voor het eerst in kaart gebracht met behulp van luchtfoto's door Antoine Poidebard rond 1920. In de jaren 1930 voerde Max Mallowan grootschalige opgravingen uit. Van 1976 tot 2006 stonden Joan en David Oates aan het roer van de opgravingen, waarbij hun focus voornamelijk lag op het 3e millennium v.Chr., hoewel ook oudere en jongere periodes werden onderzocht. Na hen werkten onder andere Helen McDonald en Geoff Emberling op de site. Alle opgravingen werden in 2011 gestaakt vanwege het begin van de Syrische burgeroorlog. ### 2.2 Bewoningsgeschiedenis #### 2.2.1 Vroegste bewoning Aanwijzingen van bewoning dateren uit de Halaf-periode, hoewel de site in die tijd slechts een kleine nederzetting was. Gedurende de Noordelijke Ubaid-periode (rond 5200 v.Chr.) is er duidelijkere bewoning, met de vondst van een groot platform dat mogelijk kan worden geïnterpreteerd als een stedelijk centrum, wat de stad ouder zou maken dan de bekende Zuid-Mesopotamische steden zoals Uruk. #### 2.2.2 Laat Chalcolithicum (LC) Tijdens deze periode onderging Tell Brak een significante expansie. In de LC2 en LC3 periodes werden monumentale bouwwerken opgetrokken, wat wijst op toenemende organisatie en sociale complexiteit. Op de hoofd-site ontstonden industriezones met ovens voor bakkerijactiviteiten, pottenbakkerij en obsidiaanverwerking. De omvang van de ovens kan duiden op het organiseren van grote (rituele) feesten en de distributie van voedsel. Er werden ook monumentale gebouwen aangetroffen. Het basaltische 'threshold building' wordt beschouwd als een van de allereerste seculiere gebouwen in Mesopotamië. De 'Seeying-Eye' tempel, die meerdere fasen kent (rood, grijs en wit), toont gedurende de overgang van de grijze naar de witte fase een toename van Zuid-Mesopotamische invloeden, zowel in de tempelarchitectuur als in het aardewerk, wat kan worden gelinkt aan de Uruk-expansie. Vanaf de LC3-periode worden er administratieve objecten gevonden, zoals numerieke tabletten, dockets en zegels. Een opvallend kenmerk van deze tempels zijn de 'True Eye'-idolen, kleine gipsen of albasten beeldjes met grote ogen en onduidelijk onderscheidbaar geslacht. Soms dragen ze een haartooi en een V-hals kledingstuk. Er worden drie hoofdtypen onderscheiden: single eye-idol, decorated eye-idol en multiple eye-idol. Gezien het feit dat ze in grote aantallen in de tempels werden gevonden, wordt aangenomen dat ze een rituele functie hadden. In deze periode ontstond ook de 'outer town', met twee belangrijke sites: Tell Majuna en Tell Temmi. Op Tell Majuna werden in de LC3-periode enkele massagraven aangetroffen. In een van deze graven bevonden zich voornamelijk mannen tussen 25 en 45 jaar oud, met secundaire begravingen. De leeftijdsgroep en begrafenispraktijken wijken af van de standaard sterfgevallen in die tijd. De vondst van veel dierlijke botten en serviesgoed bij het graf suggereert de viering van een groot feest, wat kan wijzen op mogelijke slachtoffers van een burgeroorlog. #### 2.2.3 Midden tot late 3e millennium v.C. In de periode van het midden tot late 3e millennium v.Chr. beleefde Tell Brak (het oude Nagar) een hernieuwde bloei als stedelijk centrum. Na een eerdere inkrimping groeide de nederzetting opnieuw uit tot een typische Noord-Mesopotamische stad, gekenmerkt door een hoge citadel en een uitgestrekte lagere stad. De centrale heuvel was volledig bebouwd, met een dichtbevolkte woonzone aan de zuidkant. De totale omvang van de hoge en lage stad besloeg ongeveer 70 hectare. Rond de stad lag een intensief bewerkt landbouwgebied, bestrooid met scherven die als meststof dienden. Het landschap werd doorkruist door uitgesleten wegen, 'hollow ways' genaamd, die tot vijf kilometer van de stadspoorten liepen en duidden op meerdere toegangspunten. Aan de zuidzijde bevond zich vermoedelijk een pisé-stadsmuur die al vóór het 2e millennium bestond. In deze fase functioneerde Nagar als een van de belangrijkste machtscentra van Noord-Mesopotamië, met paleisachtige gebouwen, tempels en administratieve structuren op de heuveltop en woonwijken in de lagere stad. ##### 2.2.3.1 Akkadische overheersing (ca. 2300–2150 v.Chr.) Gedurende de Akkadische periode werd Tell Brak het noordelijke bestuurscentrum van het rijk van Sargon en Naram-Sin. Op bakstenen van een groot administratief gebouw is de naam van Naram-Sin aangetroffen. Tempels gewijd aan de god Shakkan bevatten dieroffers, zoals ezels en gazellehoorns, wat een zeldzaam voorbeeld is van Akkadische rituelen in Syrië. Deze heiligdommen werden later ritueel afgesloten, wat het einde van de Akkadische controle symboliseerde. Het zogenaamde Paleis van Naram-Sin was een versterkt administratief en opslagcomplex met muren tot wel negen meter dik, voorzien van stempels met zijn naam. Voor de bouw werden twee oudere tempels ceremonieel afgesloten en opgevuld met aarde en offers, waaronder ezels, voedselgaven, een zilveren ketting en het skelet van een hond met drinkkom. Hoewel sommige onderzoekers dit linken aan klimaatonrust rond 2250 v.Chr., is er geen bewijs voor grootschalige verwoestijning. Brak bleef daarna bewoond en functioneerde als kern van de Akkadische macht in het noorden. ###### 2.2.3.1.1 Akkadische zegelkunst in Tell Brak Tell Brak heeft een van de rijkste verzamelingen Akkadische zegelkunst (glyptiek) uit het hele 3e millennium v.Chr. opgeleverd. Deze zegels illustreren de diepte van de Akkadische macht in Noord-Syrië, niet alleen militair, maar ook via tempels, handel, administratie en rituelen met dieren. Brak vormt daarmee het belangrijkste archeologische bewijs voor de Akkadische aanwezigheid in Syrië. Een bekend voorbeeld is een zegelafdruk met een 'battle of the gods', gevonden in Area SS. Hoewel de originele cilinder verloren is gegaan, konden meer dan twintig fragmenten worden gereconstrueerd. De scène toont twee zittende goden op gevleugelde dieren, met kleinere figuren ervoor, en verbeeldt de zonnegod die een verslagen god overwint – een vroeg symbool van orde die chaos overwint. Een ander belangrijk object is een cilinderzegel met de zonnegod Shamash en een menshoofdige bizon, vervaardigd uit serpentijn en daterend uit de tijd van Naram-Sin. Shamash straalt zonnestralen uit zijn schouders en draagt een knots en een zaag, symbolen van gerechtigheid. De stilistische combinatie van Sumerische elementen en een nieuwe Noord-Syrische beeldtraditie toont de culturele menging onder Akkadische heerschappij. #### 2.2.4 Old Babylonian periode (ca. 2000–1800 v.Chr.) Tegen het einde van het 3e millennium werd de lagere stad verlaten, maar de heuveltop bleef bewoond, zij het in bescheiden vorm. Gedurende de Old Babylonian-periode was enkel de noordelijke top van de heuvel nog actief. Monumentale gebouwen waren verlaten; het leven speelde zich af in eenvoudige huizen. De tempel van Belet-Nagar bevond zich vermoedelijk onder het latere Mitanni-paleis. De omgeving werd deels gebruikt door mobiele herdersgroepen, maar Brak behield zijn religieuze en strategische betekenis. Rond 1500 v.Chr. kwam de site opnieuw tot leven. #### 2.2.5 Mitanni en Midden-Assyrische periode (ca. 1500–1200 v.Chr.) Onder de Mitanni werd Tell Brak opnieuw een regionaal centrum. Op de noordelijke heuvel werd een groot paleis-tempelcomplex gebouwd, omringd door elitaire woningen. Dit vormde het politieke en ceremoniële hart van de stad, terwijl een benedenstad aan de voet woonhuizen, werkplaatsen en opslagstructuren bevatte. Rond 1300–1275 v.Chr. werd het paleis verwoest tijdens de Assyrische expansie, hoewel het kort hergebruikt werd in de Midden-Assyrische tijd. De bewoning nam daarna snel af. #### 2.2.6 IJzertijd tot Abbasidische periode Na de Mitanni-stad bleef Tell Brak eeuwenlang grotendeels verlaten. In de Assyrische periode bestonden er slechts enkele kleine dorpen, gevolgd door een bescheiden Hellenistische nederzetting op een satellietheuvel. Uit de Parthische, Romeinse en Byzantijnse periodes zijn enkel scherven bekend. In de 6e eeuw n.Chr. verrees een versterkt gebouw, en de laatste bewoning dateert uit de vroege Abbasidische periode (8e–9e eeuw), toen een irrigatiekanaal uit de Jaghjagh-rivier werd aangelegd. --- # Bewoningsgeschiedenis van Tell Brak door de millennia Dit topic beschrijft de ontwikkeling van Tell Brak van een vroege nederzetting tot een belangrijk stedelijk centrum gedurende verschillende periodes, met aandacht voor architectuur, economie en sociale structuren. ### Vroegste bewoning en vroege stedelijke ontwikkeling De vroegste aanwijzingen van bewoning op Tell Brak stammen uit de Halafperiode, toen de site nog een zeer kleine nederzetting was. Tijdens de Noordelijke Ubaid periode (circa 5200 v.Chr.) werd de bewoning duidelijker, met de vondst van een groot platform dat mogelijk diende als een stedelijk centrum, wat de stad mogelijk ouder maakt dan de bekende Zuid-Mesopotamische steden zoals Uruk. ### Laat Chalcolitic (LC) periode Gedurende de LC2 en LC3 periodes kende Tell Brak een significante expansie en toenemende sociale complexiteit, wat blijkt uit de bouw van monumentale gebouwen. Op de hoofdlocatie ontstonden industriezones met ovens voor pottenbakkerij en obsidiaanverwerking. De omvang van deze ovens suggereert de mogelijkheid van grote (rituele) feesten en voedseldistributie. Enkele monumentale gebouwen werden in deze periode aangetroffen, waaronder het zogenaamde "basaltisch threshold gebouw", beschouwd als een van de vroegste seculiere gebouwen in Mesopotamië. De "Seeying-Eye tempel" onderging meerdere fasen (rood, grijs, wit). De overgang van de grijze naar de witte fase markeerde een toename van Zuid-Mesopotamische invloeden, zowel in de tempelarchitectuur als in het algemeen op Tell Brak, wat geassocieerd kan worden met de Uruk-expansie. Vanaf de LC4 periode wordt zelfs gesuggereerd dat Tell Brak een Zuid-Mesopotamische kolonie was. Kenmerkend voor de LC3 periode was de opkomst van administratieve objecten zoals numerieke tabletten, dockets en zegels. Ook de "True Eye-idols" waren prominent in deze tempel, kleine gipsen of albasten figuurtjes met grote ogen en geen duidelijk onderscheidbaar geslacht, mogelijk met een rituele functie gezien hun grote aantallen in de tempel. Tijdens deze periode ontstonden ook de "outer towns", met name Tell Majuna en Tell Temmi. Op Tell Majuna werden massagraven uit de LC3 periode ontdekt. Eén graf bevatte voornamelijk mannen van 25-45 jaar oud en duidde op secundaire begraving. De aanwezigheid van veel dierlijke botten en serviesgoed suggereert een groot feest, wat kan wijzen op slachtoffers van een burgeroorlog. ### Midden tot late 3e millennium v.Chr. (Nagar) In het midden tot late 3e millennium v.Chr. beleefde Tell Brak, toen bekend als Nagar, een nieuwe periode van stedelijke bloei. Na een eerdere inkrimping groeide de nederzetting uit tot een typische Noord-Mesopotamische stad met een hoge citadel en een uitgestrekte lagere stad. De centrale heuvel was volledig bebouwd, met een dichtbevolkte woonzone aan de zuidkant. De totale omvang van de stad bedroeg ongeveer 70 hectare. Rond de stad lag intensief bewerkt landbouwgebied en radiale "hollow ways", uitgesleten wegen die tot vijf kilometer van de stadspoorten liepen. Aan de zuidzijde bevond zich vermoedelijk een pisé-stadsmuur die al vóór het 2e millennium bestond. Nagar fungeerde als een belangrijk machtscentrum met paleisachtige gebouwen, tempels en administratieve structuren op de heuveltop en woonwijken in de lagere stad. #### Akkadische overheersing (circa 2300–2150 v.Chr.) Tijdens de Akkadische periode diende Tell Brak als het noordelijke bestuurscentrum van het rijk van Sargon en Naram-Sin. Bakstenen van een groot administratief gebouw dragen de naam van Naram-Sin. Tempels gewijd aan de god Shakkan bevatten dieroffers, zoals ezels en gazellehoorns. Deze heiligdommen werden later ritueel afgesloten, wat het einde van de Akkadische controle symboliseerde. Het zogenaamde Paleis van Naram-Sin was een versterkt administratief en opslagcomplex met muren tot negen meter dik. Voor de bouw werden twee oudere tempels ceremonieel afgesloten en opgevuld met aarde en offers, waaronder ezels, voedselgaven, een zilveren ketting en het skelet van een hond met drinkkom. Hoewel sommigen dit linken aan klimaatonrust rond 2250 v.Chr., is er geen bewijs voor grootschalige verwoestijning. Brak bleef bewoond en fungeerde als een kern van Akkadische macht in het noorden. ##### Akkadische zegelkunst in Tell Brak Tell Brak heeft een van de rijkste verzamelingen Akkadische zegelkunst (glyptiek) uit het 3e millennium opgeleverd, wat de diepe verankering van Akkadische macht in Noord-Syrië aantoont. Een bekend voorbeeld is een zegelafdruk met een "battle of the gods", gevonden in Area SS. De scène toont twee zittende goden op gevleugelde dieren, met kleinere figuren ervoor, en verbeeldt de zonnegod die een overwonnen god verslaat – een vroeg symbool van orde die chaos overwint. Een ander belangrijk object is een cilinderzegel met de zonnegod Shamash en een menshoofdige bizon, gesneden uit serpentijn. Shamash draagt zonnestralen uit zijn schouders en houdt een knots en een zaag vast, symbolen van gerechtigheid. De stilistische combinatie van Sumerische elementen en een nieuwe Noord-Syrische beeldtraditie toont de culturele menging onder Akkadische heerschappij. ### Oude Babylonische periode (circa 2000–1800 v.Chr.) Tegen het einde van het 3e millennium werd de lagere stad verlaten, maar de heuveltop bleef in bescheiden vorm bewoond. In de Oude Babylonische periode bleef enkel de noordelijke top van de heuvel actief. Monumentale gebouwen waren verlaten; het leven speelde zich af in eenvoudige huizen. De tempel van Belet-Nagar lag vermoedelijk onder het latere Mitanni-paleis. De omgeving werd deels gebruikt door mobiele herdersgroepen, maar Brak behield religieuze en strategische betekenis. Rond 1500 v.Chr. kwam de site opnieuw tot leven. ### Mitanni en Midden-Assyrische periode (circa 1500–1200 v.Chr.) Onder de Mitanni werd Tell Brak opnieuw een regionaal centrum. Op de noordelijke heuvel werd een groot paleis-tempelcomplex gebouwd, omringd door elitewoningen. Dit vormde het politieke en ceremoniële hart van de stad, terwijl een benedenstad aan de voet woonhuizen, werkplaatsen en opslagstructuren bevatte. Rond 1300–1275 v.Chr. werd het paleis verwoest tijdens de Assyrische expansie, al werd het kort hergebruikt in de Midden-Assyrische tijd. De bewoning kromp daarna snel. ### Ijzertijd tot Abbasidische periode Na de Mitanni-stad bleef Tell Brak eeuwen grotendeels verlaten. In de Assyrische periode bestonden slechts enkele kleine dorpen, gevolgd door een bescheiden Hellenistische nederzetting op een satellietheuvel. Uit Parthische, Romeinse en Byzantijnse periodes zijn enkel scherven bekend. In de 6e eeuw n.Chr. verrees een versterkt gebouw, en de laatste bewoning dateert uit de vroege Abbasidische periode (8e–9e eeuw), toen een irrigatiekanaal uit de Jaghjagh-rivier werd aangelegd. > **Tip:** Besteed extra aandacht aan de overgangsperiodes tussen de verschillende culturele en politieke invloeden, zoals de Uruk-expansie en de Akkadische overheersing. Deze periodes tonen vaak de grootste veranderingen in architectuur en sociale structuren. > > **Voorbeeld:** De vondst van Akkadische zegels en de bouw van het paleis van Naram-Sin zijn cruciale bewijzen voor de Akkadische impact op Tell Brak en de bredere regio. Analyseer hoe deze artefacten de Akkadische administratie, religie en culturele invloed weerspiegelen. --- # Akkadische overheersing en zegelkunst in Tell Brak Dit topic behandelt de rol van Tell Brak als Akkadisch bestuurscentrum tijdens de periode van Akkadische overheersing (ca. 2300–2150 v.Chr.), inclusief de religieuze praktijken en de archeologische vondsten van Akkadische zegelkunst. ### 3.1 Akkadische overheersing en bestuurlijke rol Gedurende de Akkadische periode fungeerde Tell Brak, ook bekend als Nagar, als een belangrijk noordelijk bestuurscentrum binnen het rijk van de Akkadische koningen Sargon en Naram-Sin. #### 3.1.1 Administratieve en militaire structuren Op bakstenen van een aanzienlijk administratief gebouw is de naam van Naram-Sin aangetroffen, wat duidt op zijn directe betrokkenheid bij de bouw en het beheer van de stad. Het zogenaamde Paleis van Naram-Sin was een versterkt complex dat diende voor administratie en opslag. Dit complex kende muren tot wel 9 meter dik. Stempels met de naam van Naram-Sin werden gebruikt bij de constructie van dit gebouw. #### 3.1.2 Religieuze praktijken en rituelen Tempels gewijd aan de god Shakkan werden tijdens de Akkadische periode gebruikt voor religieuze praktijken. Archeologische vondsten wijzen op dieroffers, waaronder ezels en hoorns van gazelles. Dit is een zeldzaam en waardevol voorbeeld van Akkadische rituelen in de regio Syrië. Deze heiligdommen werden na verloop van tijd ritueel afgesloten, wat het einde van de Akkadische controle over de site markeerde. #### 3.1.3 Ceremoniële afsluiting van oudere structuren Voor de bouw van het Paleis van Naram-Sin werden twee oudere tempels ceremonieel afgesloten. Deze tempels werden opgevuld met aarde en diverse offers. De offers bestonden onder andere uit ezels, voedselgaven, een zilveren ketting en zelfs het skelet van een hond met een bijbehorende drinkkom. Hoewel sommige onderzoekers deze afsluitingen linken aan klimaatonrust rond 2250 v.Chr., is er geen bewijs voor grootschalige verwoestijning. Brak bleef ook na deze gebeurtenissen bewoond en behield zijn functie als een kern van Akkadische macht in het noorden. ### 3.2 Akkadische zegelkunst in Tell Brak Tell Brak heeft een uitzonderlijk rijke verzameling Akkadische zegelkunst (glyptiek) opgeleverd, wat een van de meest omvangrijke vondsten van het hele 3e millennium v.Chr. vertegenwoordigt. Deze zegels leveren cruciaal bewijs voor de diepte van de Akkadische invloed in Noord-Syrië, die niet beperkt bleef tot militaire macht, maar ook zichtbaar was in tempelactiviteiten, handel, administratie en rituelen. #### 3.2.1 Belangrijke vondsten en iconografie * **Zegelafdruk met "battle of the gods":** Een bekend voorbeeld is een zegelafdruk uit Area SS met een voorstelling van de "strijd der goden". Hoewel de originele cilinder verloren is gegaan, konden meer dan twintig fragmenten worden gereconstrueerd. De scène toont twee zittende goden op gevleugelde dieren, geflankeerd door kleinere figuren. De voorstelling verbeeldt de zonnegod die een verslagen god overwint, wat geïnterpreteerd wordt als een vroeg symbool van orde die chaos overwint. * **Cilinderzegel van Naram-Sin:** Een ander significant object is een cilinderzegel gemaakt van serpentijn, daterend uit de periode van Naram-Sin. Dit zegel toont de zonnegod Shamash, herkenbaar aan zonnestralen die uit zijn schouders komen. Shamash wordt afgebeeld met een knots en een zaag, symbolen van gerechtigheid. Ook is een menshoofdige bizon op het zegel te zien. #### 3.2.2 Culturele synthese De stilistische kenmerken van de Akkadische zegelkunst in Tell Brak laten een interessante mengeling zien van Sumerische invloeden en een nieuwe, lokale beeldtraditie uit Noord-Syrië. Deze synthese is een duidelijk teken van de culturele assimilatie en uitwisseling die plaatsvond onder de Akkadische heerschappij. De vondsten in Brak vormen hiermee het belangrijkste archeologische bewijs voor de Akkadische aanwezigheid en culturele impact in Syrië. > **Tip:** De rijkdom aan Akkadische zegelkunst in Tell Brak benadrukt de strategische en culturele betekenis van de stad als een integraal onderdeel van het Akkadische rijk. De gedetailleerde iconografie biedt waardevolle inzichten in de Akkadische mythologie, religie en politieke ideologie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tell Brak | Een belangrijke archeologische vindplaats in het noordoosten van Syrië, ook bekend als Nagar vanaf de 2e helft van het 3e millennium v.Chr., gelegen op de Upper Khabur-vlakte. | | Nagar | De historische naam voor Tell Brak, gebruikt vanaf de 2e helft van het 3e millennium v.Chr., wat wijst op een aanzienlijke stedelijke en politieke rol in de regio. | | Upper Khabur-vlakte | Een geografische regio in noordoost-Syrië waar Tell Brak is gelegen, van strategisch belang vanwege de nabijheid van de Jaghjagh-rivier en als kruispunt van handelsroutes. | | Jaghjagh-rivier | Een rivier in noordoost-Syrië, nabij Tell Brak, die belangrijk was voor de watervoorziening en de ontwikkeling van irrigatiesystemen die de nederzetting ondersteunden. | | Levant | Een brede geografische term die het oostelijke Middellandse Zeegebied omvat, van waaruit handel en culturele uitwisseling met Tell Brak plaatsvonden. | | Zuid-Mesopotamië | Het zuidelijke deel van Mesopotamië, ook wel bekend als Sumer en Akkad, waarvandaan invloeden en mogelijk kolonisatie naar Tell Brak plaatsvonden tijdens bepaalde periodes. | | Anatolië | Het schiereiland dat het grootste deel van het huidige Turkije omvat, een belangrijk handelsgebied waarmee Tell Brak verbindingen had, met name vanuit het noordwesten. | | Hoofd-tell | De centrale en hoogste heuvel van een archeologische vindplaats zoals Tell Brak, waar de belangrijkste bebouwing en monumentale structuren zich bevinden. | | Outer towns | Kleinere tell-achtige heuvels die de hoofd-tell van Tell Brak omringen en die ook bewoning kenden, soms tot in latere periodes zoals de Islamitische periode. | | Halafperiode | Een archeologische periode in het Nabije Oosten (ongeveer 6100–5100 v.Chr.), gekenmerkt door specifieke aardewerkstijlen, waarbij Tell Brak een zeer kleine nederzetting was. | | Noordelijk Ubaid periode | Een archeologische periode in Mesopotamië (ongeveer 5200–4800 v.Chr.), tijdens welke de bewoning op Tell Brak duidelijker wordt met de vondst van een stedelijk centrum. | | Laat Chalcolitic (LC) | Een periode van overgang tussen het Chalcolithicum en het vroege Bronstijd, gekenmerkt door significante stedelijke expansie en architectonische ontwikkelingen op Tell Brak. | | Monumentale gebouwen | Grote, indrukwekkende constructies zoals tempels, paleizen en administratieve gebouwen die duiden op een georganiseerde samenleving en sociale complexiteit. | | Industriële zones | Gebieden binnen een nederzetting waar specifieke ambachtelijke activiteiten plaatsvonden, zoals metaalbewerking, pottenbakkerij en de productie van gereedschappen. | | Seeying-Eye tempel | Een belangrijke tempel op Tell Brak met meerdere bouwfasen (rood, grijs, wit), die culturele invloeden vanuit Zuid-Mesopotamië en de Uruk-expansie weerspiegelt. | | Uruk expansie | Een periode van culturele en economische invloed uit de stad Uruk in Zuid-Mesopotamië (ongeveer 4e millennium v.Chr.), die zich uitbreidde over de regio en ook Tell Brak bereikte. | | Numerieke tabletten | Vroege administratieve documenten, mogelijk voorlopers van kleitabletten, gebruikt voor boekhouding en het registreren van transacties in de Laat Chalcolitic periode. | | Dockets | Kleine kleitabletten of documenten die gebruikt werden voor administratieve doeleinden, zoals het registreren van goederen of transacties. | | Seals | Gestempelde objecten, vaak gemaakt van klei of steen, gebruikt om documenten, voorraden of deuren te verzegelen en authenticiteit te garanderen. | | True Eye-idols | Kleine beeldjes gemaakt van gips of albast, gevonden in de Seeying-Eye tempel op Tell Brak, gekenmerkt door grote ogen en mogelijk een rituele functie. | | Massagraven | Graven die meerdere individuen bevatten, wat kan duiden op specifieke omstandigheden zoals oorlog, epidemieën of collectieve begrafenissen. | | Seculiere gebouwen | Gebouwen die niet bedoeld zijn voor religieuze doeleinden, zoals woningen, paleizen of administratieve centra, wat een ontwikkeling in stedelijke organisatie aangeeft. | | Paleisachtige gebouwen | Grote residentiële en administratieve complexen die wijzen op de aanwezigheid van een heersende klasse of koninklijke macht. | | Pisé | Een bouwtechniek waarbij aardemengsels worden aangestampt tot stevige muren, vaak gebruikt voor stadsomwallingen in het oude Nabije Oosten. | | Akkadische overheersing | De periode waarin het Akkadische Rijk, gesticht door Sargon, zijn macht uitoefende over een groot gebied in Mesopotamië en aangrenzende regio's, inclusief Tell Brak. | | Shakkan | Een godheid die waarschijnlijk geassocieerd werd met wilde dieren of de jacht, waaraan tempels gewijd waren tijdens de Akkadische periode op Tell Brak. | | Glyptiek | De kunst van het snijden van stenen of andere materialen, met name voor het vervaardigen van zegelcilinders en -afdrukken, die veel informatie kunnen verschaffen over de cultuur en politiek van een periode. | | Cilinderzegel | Een cilindervormig object met gravures die, wanneer gerold over klei, een herhalend patroon creëert en gebruikt werd voor zegeldoeleinden. | | Shamash | De Akkadische en Babylonische zonnegod, geassocieerd met rechtvaardigheid en waarheid, vaak afgebeeld met zonnestralen uit zijn schouders. | | Old Babylonian periode | Een periode in de geschiedenis van Mesopotamië (ongeveer 2000–1600 v.Chr.), na de val van het Akkadische Rijk, waarin steden als Babylon opkwamen. | | Mitanni | Een Indo-Arische koninkrijk in Noord-Syrië en Anatolië dat floreerde in de 2e millennium v.Chr. en invloed uitoefende op locaties zoals Tell Brak. | | Midden-Assyrische periode | Een periode in de Assyrische geschiedenis (ongeveer 1365–1050 v.Chr.) die volgde op de Mitanni-heerschappij en gekenmerkt werd door de opkomst van Assyrië als een regionale macht. | | Ijzertijd | Een periode in de menselijke geschiedenis die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van ijzer voor gereedschappen en wapens, volgend op de Bronstijd. | | Hellenistische nederzetting | Een nederzetting die ontstond of onder invloed stond van de Griekse cultuur tijdens de periode na de veroveringen van Alexander de Grote. | | Parthische periode | De periode van de heerschappij van het Parthische Rijk in Perzië en delen van het Nabije Oosten (ongeveer 247 v.Chr. – 224 n.Chr.). | | Romeinse periode | De periode waarin het Romeinse Rijk invloed of controle had over bepaalde gebieden, waaronder delen van het Nabije Oosten. | | Byzantijnse periodes | De periodes die verband houden met het Byzantijnse Rijk, de voortzetting van het Romeinse Rijk in het oosten, dat tot de val van Constantinopel in 1453 bestond. | | Abbasidische periode | De periode van het Abbasidische Kalifaat, dat van 750 tot 1258 n.Chr. een groot deel van het Midden-Oosten en Noord-Afrika bestuurde. | | Irrigatiekanaal | Een kunstmatig kanaal gebouwd om water van een bron, zoals een rivier, naar landbouwgronden te leiden voor irrigatie. |

# Het scheepswrak van Uluburun: ontdekking, datering en belang Het scheepswrak van Uluburun is een archeologische vondst van immense betekenis die een ongekend inkijkje biedt in de maritieme handel en culturele contacten van de Late Bronstijd [3](#page=3). ### 1.1 Algemene situatieschets van het wrak Het scheepswrak van Uluburun was een vrachtschip dat dateert uit de Late Bronstijd, over het algemeen gedateerd rond 1320 v.o.t. Hoewel het vaak wordt aangeduid als "het oudste scheepswrak ter wereld", is dit niet correct; het Dokos-wrak in Griekenland is ouder (ca. 2700–2200 v.o.t.), en de oudste intacte schepen zijn de Egyptische Khufu-boten (ca. 2500 v.o.t.) [3](#page=3). Het schip zonk voor de zuidwestkust van Turkije, nabij de landtong Uluburun (wat "Grote Kaap/Neus" betekent), op ongeveer 8,5 kilometer ten zuidoosten van Kaş. De vindplaats bevindt zich 50 meter uit de kust, op een helling tussen de 40 en 60 meter diepte, en is onderzocht over een oppervlakte van 180 vierkante meter. Het schip zelf was naar schatting 15 meter lang en 5 meter breed, met een vermoedelijk laadvermogen van 30 ton. De aangetroffen lading woog ongeveer 20 ton [3](#page=3). Vergelijkbare schepen zijn gerepresenteerd in een modern museummodel in het Deutsches Bergbaumuseum Bochum en op een muurschildering uit de tombe van Kenamun in Thebe, die dateert uit de tijd van Amenhotep III (1388–1351 v.o.t.) [3](#page=3). ### 1.2 Ontdekking en opgravingsmethoden De ontdekking van Uluburun was toevallig en vond plaats in 1982 door de lokale sponsduiker Mehmed Çakir. Het Institute for Nautical Archaeology (INA) werd ingeschakeld, waarbij Ogüz Alpözen (destijds directeur van het Bodrum Museum of Underwater Archaeology) betrokken raakte. In 1984 werd George Bass, oprichter van het INA en professor aan de A&M University Texas, bij de opgravingen betrokken. Vanaf 1985 nam Cemal Pulak de rol van hoofdverantwoordelijke op zich. George Bass bleef tot zijn overlijden in 2021 nauw verbonden met het Uluburun-project [3](#page=3). Tussen 1984 en 1994 werden er elf opeenvolgende opgravingscampagnes uitgevoerd, waarbij in totaal ongeveer 22.500 duiken werden geregistreerd. De onderwatersite werd uiterst nauwkeurig ingemeten, grids werden aangelegd en elke laag werd systematisch afgegraven en minutieus gedocumenteerd [3](#page=3). ### 1.3 Datering van het wrak De algemene datering van het Uluburun-scheepswrak is rond 1320 v.o.t. Deze datering is gebaseerd op wetenschappelijke methoden die een zekere mate van onzekerheid met zich meebrengen: met een standaarddeviatie van 15 jaar is er 68% zekerheid, en met een standaarddeviatie van 20 jaar is er 95% zekerheid, volgens de analyse van Pulak. De vondst van het zegel van Nefertiti biedt een mogelijke datering *terminus post quem* [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.4 Het belang van de vondst Het Uluburun-scheepswrak is van uitzonderlijk belang voor de archeologie, voornamelijk vanwege de ouderdom en de buitengewone rijkdom van de aangetroffen goederen. In de database van Strauss worden slechts drie scheepswrakken uit de Late Bronstijd vermeld, waaronder Uluburun, Point Iria (Griekenland, 1250–1200 v.o.t.) en Newe Yam (Israël, 1200–900 v.o.t.) [3](#page=3). De lading bestond uit een diversiteit aan ruwe materialen, halffabricaten, afgewerkte producten en luxegoederen, afkomstig uit diverse regio's. Dit wijst op intensieve interregionale contacten en mogelijk zelfs op *gift exchange* tussen de grote rijken van die tijd. De economische waarde van de lading wordt geïllustreerd door Pulak: het metaal uit de cargo vertegenwoordigde een waarde van circa 390 runderen of 5250 schapen. De lading was eveneens goed voor ongeveer 2,5 keer het jaarlijkse tribuut dat koning Niqmaddu II van Ugarit aan de Hettitische koning Šuppiluliuma betaalde [3](#page=3). #### 1.4.1 De cargo van Uluburun De totale geschatte lading van het schip bedroeg 20 ton. De hoofdcargo, goed voor ongeveer 10 ton, bestond uit koperen ingots. Deze ingots kwamen in verschillende vormen voor, zoals de "ossenhuid"-vorm, eivormige en tweedelig hoekige vormen. De variatie in vormen was waarschijnlijk gericht op gebruiksgemak: de vierhoekige "ossenhuid" ingots waren makkelijker te dragen op de schouder, terwijl tweedelig hoekige ingots geschikt waren om op lastdieren te bevestigen. Het gewicht van de ingots varieerde tussen 20 en 30 kilogram. Loodisotopenanalyse suggereert dat deze koperen ingots afkomstig waren uit Cyprus [3](#page=3). Ongeveer 1 ton van de lading bestond uit 117 tinnen ingots. Dit staat in een interessante verhouding tot het koper, aangezien brons een legering is van ongeveer 10 delen koper op 1 deel tin. De tinnen ingots hadden geen standaardgewicht. Analyse van 105 ingots wees uit dat tweederde afkomstig was uit het Taurusgebergte in Turkije, terwijl de overige ingots hun oorsprong vonden in Centraal-Azië, waaronder Tadzjikistan, Oezbekistan en mogelijk Afghanistan [4](#page=4). Er werden ook 175 glazen ingots aangetroffen. Deze halffabricaten worden vermoedelijk uit Egypte te komen. Glas werd wel de "mekku-stone" genoemd, een term die voorkomt in teksten uit Tell el-Amarna. De herkomst werd bepaald door testen op het bestanddeel alkalise in het glas en een aardewerkscherf die in een ingot stak. Deze scherf kon worden gelinkt aan mallen die gebruikt werden voor de vormgeving van glas ingots, waarvan vergelijkbare exemplaren zijn gevonden in de Nijldelta in Egypte. De kleuren van de glazen ingots varieerden van diverse tinten blauw tot paars en geel, en dienden mogelijk als imitaties voor lapis lazuli, amethist en amber [4](#page=4). Een bijzonder waardevolle vondst was het zegel van Nefertiti, gemaakt van goud en slechts 1,4 cm hoog. Nefertiti was een Egyptische koningin uit de 18e Dynastie (ca. 1370-1330 v.Chr.), echtgenote van Akhenaton en vermoedelijke stiefmoeder van Toetanchamon. Het gouden zegel toont aan de ene zijde een scarabee en aan de andere zijde een inscriptie met haar naam. Dit zegel fungeert als een belangrijke *terminus post quem* voor de datering en is een zeldzaam overblijfsel uit een periode waarin veel gerelateerd aan Akhenaton en zijn Atoncultus werd vernietigd [4](#page=4). Er werden ook negen rolzegels aangetroffen, waarvan zes tentoongesteld worden in het museum van Bodrum. Een van deze zegels, gemaakt van hematiet, dateert uit de 18e eeuw v.Chr. en is waarschijnlijk afkomstig uit de regio Babylon. Deze zegel is tweemaal bewerkt, de eerste keer in de 14e eeuw v.Chr. De oorspronkelijke gravure bevatte een inscriptie in plaats van de nu aanwezige griffioen-demon, een fabeldier met twee paar vleugels dat geassocieerd wordt met aarde, lucht, bescherming en het bewaken van het goddelijke. Andere figuren op de zegel worden door onderzoekers geïnterpreteerd als goden, mogelijk inclusief een koning, met een vis die zou verwijzen naar de watergod en sterren die duiden op bescherming en vruchtbaarheid. Tussen de 14e eeuw v.Chr. en het moment van zinken werd de zegel nogmaals bewerkt. Pulak suggereert dat deze zegel, net als de andere, door de twee Myceense handelaren aan boord als juweel werd gedragen, terwijl Bass opperde dat het ook deel kon uitmaken van gift exchange tussen elites [4](#page=4). Rituele objecten aan boord omvatten vier rython-bekers in de vorm van een ram en een losstaande beker in de vorm van een vrouw, alle gemaakt van faience. Deze objecten, vergelijkbaar met vondsten uit tempel- en grafcontexten in Cyprus en Syrië, worden geassocieerd met gietrituelen, mogelijk uitgevoerd bij aankomst in de haven voor een veilige reis. Daarnaast werd een bijzonder beeldje gevonden van een circa 16,4 cm hoge vrouwelijke figuur, deels bekleed met goud. De houding met een gesloten rechtervuist en een open linkerhand, met de palm naar beneden, duidt op een zegenend gebaar, typisch voor godheden. Onderzoekers zoals Bass vermoeden op basis van iconografie, naaktheid en status dat het de Kanaïtische moedergodin Asherah betreft. Het beeldje diende waarschijnlijk ter bescherming van het schip en de bemanning, of om voorspoed in de handel te verzekeren [5](#page=5). Andere opvallende ladingcomponenten omvatten 24 stenen gewichtsankers, 150 Kanaänitische kruiken (met inhoud als koriander, vijgen, druiven, amandelen, olijven, granen en terebinthhars) afkomstig uit regio's rond Haifa, Libanon en Ugarit, en 3 doorboorde struisvogeleieren die als sierlijke vazen dienden. De herkomstanalyses voor deze objecten wijzen op Cyprus, Israël en Palestina. Daarnaast werden materialen als ebbenhout, nijlpaardtanden, olifantenslagtanden, schildpadschilden, murex-opercula, glas, Cypriotisch aardewerk, bronzen en tinnen vaatwerk, voedselvoorraden en vissersmateriaal aangetroffen [5](#page=5). Luxegoederen waren eveneens onderdeel van de lading, zoals een gouden medaillon van circa 9 cm, mogelijk gerelateerd aan bescherming en vruchtbaarheid, toegeschreven aan Kanaänitische godinnen als Asherah, Anat of Astarte. Er werd ook een fijn bewerkt ivoren cosmetica-doosje in de vorm van een eend gevonden. De enorme variëteit aan goederen, van grondstoffen tot luxeobjecten, onderstreept de intensiteit, complexiteit en reikwijdte van de handel in deze periode [5](#page=5). #### 1.4.2 Mogelijke vaarroutes Cemal Pulak stelt dat het schip waarschijnlijk begon in de baai van Haifa (Tell Abu Hawan), voer noordwaarts langs onder andere Byblos en Ugarit (waarvan de aanwezigheid is aangetoond door onderzoek aan een muizenkies door T. Cucchi), en vervolgens via Kaap Gelidonya zonk nabij Kaap Uluburun. De route ging vermoedelijk verder naar Mykene (haven Nauplion), om via de kust van Noord-Afrika en de Nijldelta terug te keren naar Haifa. Uluburun zou in havens gestopt hebben voor vers water en voedsel, en mogelijk om systematisch goederen op te halen. Een alternatieve hypothese is dat het schip het grootste deel van de vracht al in een eerdere haven had ingeladen [5](#page=5). Cline en Yasur-Landau stellen een alternatieve route voor, waarbij Uluburun de kustlijn van Anatolië volgde en nabij Kaap Uluburun zonk, op weg naar een bestemming in het Egeïsche gebied. Het schip zou onderweg gestopt hebben voor vers water en voedsel, maar minder systematisch goederen hebben ingeladen, hoewel beperkte transacties mogelijk waren. Deze auteurs achten een haven in Noord-Syrië (Ugarit/Minet el-Beida) of Egypte als vertrekpunt waarschijnlijker dan Cyprus, omdat deze regio's over de benodigde grondstoffen beschikten en een centraal verzamelpunt logistiek efficiënter en veiliger zou maken. Vanuit zo'n grote verzamelhaven kon het schip rechtstreeks westwaarts richting de Egeïsche wereld varen [6](#page=6). Cline en Yasur-Landau analyseren acht mogelijke bestemmingen in het Egeïsche gebied: Knossos, Khania, Phaistos, Kommos, Pylos, Mykene, Thebe en Tiryns. Kommos wordt genoemd vanwege de uitzonderlijke concentratie van Egyptische en Levantijnse importen, terwijl Tiryns zowel chronologisch als archeologisch past vanwege de aanwezigheid van ateliers en oosterse importen. Mykene blijft ook een mogelijkheid. De auteurs concluderen dat de lading van Uluburun waarschijnlijk was besteld en vooraf betaald door een Egeïsche staat, met Kommos en Tiryns als de meest waarschijnlijke bestemmingen [6](#page=6). #### 1.4.3 De bemanning De bemanning van het schip wordt onderzocht aan de hand van gebruiksgoederen zoals eetgerei en scheermessen. Er wordt aangenomen dat er twee Myceense diplomaten aan boord waren, mede door de aanwezigheid van een schrijftafel die vermoedelijk de cargolijst en haven van aankomst bevatte, wat op geletterdheid duidt. Daarnaast waren er naar schatting 3 tot 4 Kanaänitische handelaren, waaronder de kapitein. Dit wordt onderbouwd door de ongeveer 170 gevonden weeggewichten, die gebruikt werden voor het wegen van goederen of juwelen tijdens transacties. Pulak speculeert over de mogelijke aanwezigheid van een extra opvarende, een "messenger", die onder de Myceense diplomaten zou hebben gewerkt [6](#page=6). #### 1.4.4 Oorzaak van het zinken De precieze oorzaak van het zinken van het schip kan nog niet definitief worden vastgesteld, maar verschillende hypothesen zijn geopperd. Deze variëren van piraterij, varen buiten het seizoen, verraderlijke zeeomstandigheden met plotselinge windvlagen en stormen, tot verkeerde of overmatige belading [6](#page=6). ### 1.5 Tentoonstelling en reconstructie Een deel van de cargo, eigendom van Turkije, is momenteel te bezichtigen in het Museum of Underwater Archaeology in Bodrum. Er zijn twee reconstructies van het schip gebouwd: Uluburun II, ontworpen om mee te varen maar met te veel moderne toevoegingen, en Uluburun III, ontworpen om gecontroleerd te laten zinken. De laatste reconstructie bleek echter binnen twee jaar te zijn vergaan, mede door besmetting met een moderne, invasieve houtwormsoort die niet van invloed was op het oorspronkelijke wrak. Digitale reconstructies complementeren de huidige presentatie van het schip. De Uluburun-cargo blijft tot de verbeelding spreken, zoals bleek uit de tentoonstelling "Das Schiff von Uluburun – Welthandel vor 3000 Jahren" in Bochum (2005–2006), waar meer dan 180 originele objecten, inclusief koper- en tinbaren en een volledige scheepsreconstructie, werden tentoongesteld [6](#page=6). --- # De lading van het Uluburun-scheepswrak: grondstoffen, luxe goederen en specifieke vondsten Dit topic behandelt de uitzonderlijk rijke en diverse lading van het Uluburun-scheepswrak, met een focus op de aard van de goederen, hun mogelijke herkomst en hun betekenis voor de interregionale handel in de Late Bronstijd [3](#page=3). ### 2.1 Algemene kenmerken van de lading Het Uluburun-scheepswrak, dat rond 1320 v.o.t. zonk bevatte een lading van ongeveer 20 ton. Deze lading was opmerkelijk rijk en divers, bestaande uit ruwe materialen, halffabricaten, afgewerkte goederen en luxueuze objecten. De herkomst van deze goederen uit verschillende regio's wijst op intensieve interregionale contacten en mogelijk gift exchange tussen belangrijke staten. De waarde van de lading wordt geïllustreerd door de schatting dat het metaal alleen al vergelijkbaar was met de waarde van circa 390 runderen of 5250 schapen [3](#page=3). ### 2.2 Grondstoffen en halffabricaten #### 2.2.1 Koperen ingots De hoofdcargo van het schip bestond uit ongeveer 10 ton koperen ingots. Deze ingots kwamen in diverse vormen voor, waaronder de ossenhuid-, eivormige en tweehokkige varianten, waarschijnlijk aangepast aan gebruiksgemak voor transport. De gewichten varieerden van 20 tot 30 kilogram per ingot. Loodisotopenanalyse suggereert een herkomst uit Cyprus [3](#page=3). #### 2.2.2 Tinnen ingots Er werden 117 tinnen ingots aangetroffen, wat neerkomt op ongeveer 1 ton. De verhouding van 10 ton koper op 1 ton tin aan boord is in lijn met de samenstelling van brons. De tinnen ingots hadden geen standaardgewicht. Analyse van 105 ingots wees uit dat tweederde afkomstig was uit het Taurusgebergte in Turkije, terwijl de overige ingots uit Centraal-Azië kwamen, specifiek uit Tajikistan, Uzbekistan en mogelijk Afghanistan [4](#page=4). #### 2.2.3 Glazen ingots Er werden 175 glazen ingots gevonden, die dienden als halffabricaten. De vermoedelijke herkomst hiervan is Egypte. Tests op alkalise en een aardewerkscherf die in het glas stak, welke overeenkwamen met moules gevonden in de Nijldelta, ondersteunen deze theorie. De kleuren van de glazen ingots varieerden van blauw tot paars en geel, en ze werden waarschijnlijk gebruikt om luxere materialen zoals lapis lazuli, amethist en amber te imiteren [4](#page=4). ### 2.3 Specifieke vondsten en luxe goederen #### 2.3.1 Zegel van Nefertiti Een opvallende vondst was een gouden zegel van Nefertiti, een Egyptische koningin uit de 18de Dynastie (ca. 1370-1330 v.o.t.). De zegel, 1,4 cm hoog, 1 cm breed en 0,5 cm dik, toont aan de ene zijde een scarabee en aan de andere zijde een inscriptie met de naam Nefertiti. Deze zegel biedt een mogelijke *terminus post quem* datering en is van bijzondere waarde omdat deze afkomstig is uit een periode waarin veel gerelateerd aan Akhenaton en zijn Atoncultus is vernietigd [4](#page=4). #### 2.3.2 Rolzegels In totaal werden er 9 rolzegels gevonden, waarvan 6 tentoongesteld worden in het Bodrum Museum. De afgebeelde rolzegel is gemaakt van hematiet, 2,9 cm hoog en 1,2 cm in diameter. Deze zegel dateert uit de 18de eeuw v.o.t. en heeft een vermoedelijke herkomst uit de regio Babylon. De zegel is tweemaal herwerkt: oorspronkelijk stond er een inscriptie op, later vervangen door een griffioen-demon met twee paar vleugels, die symbool staat voor bescherming en het bewaken van het goddelijke. Andere figuren op de zegel worden geïnterpreteerd als goden en mogelijk een koning, met symboliek verwijzend naar water, de zonnegod en bescherming/vruchtbaarheid. Volgens Pulak werden deze zegels als juweel gedragen door de twee Myceense handelaren aan boord, terwijl Bass ook de mogelijkheid van gift exchange tussen elites opperde [4](#page=4). #### 2.3.3 Rituele objecten De rituele objecten omvatten vier *rython*-bekers in de vorm van een ram (ca. 20 cm lang, 8 cm diameter) en een vrijstaande beker in de vorm van een vrouw, allen vervaardigd uit faience. Soortgelijke rituele bekers, geassocieerd met gietrituelen, zijn bekend uit tempel- en grafcontexten in Cyprus en Syrië. Een bijzonder beeldje van een circa 16,4 cm hoge vrouwelijke figuur, gedeeltelijk bekleed met goud, werd ook gevonden. De houding van het beeldje, met een gesloten rechtervuist en een open linkerhand, duidt op een zegenend gebaar, typisch voor godheden. Onderzoekers vermoeden op basis van iconografie, naaktheid en haarstatus dat het de Kanaïtische moedergodin Asherah betreft. Het beeldje werd waarschijnlijk meegedragen ter bescherming op zee of om voorspoed in de handel te verzekeren [5](#page=5). #### 2.3.4 Overige lading en luxe goederen Andere opvallende vondsten waren onder meer 24 stenen gewichtsankers en 150 Kanaänitische kruiken uit regio's rond Haifa, Libanon en Ugarit. In de kruiken werden diverse inhoudsstoffen aangetroffen, zoals kruiden (koriander, nigella, sumac, salie), gedroogd fruit (vijgen, druiven), noten (amandelen, pijnboompitten), olijven, granen en vooral terebinthhars. De herkomst van deze goederen werd gelokaliseerd in Cyprus, Israël en Palestina. Verder werden materialen zoals ebbenhout, nijlpaardtanden, olifantenslagtanden, schildpadschilden, *murex*-opercula, glas, Cypriotisch aardewerk, bronzen en tinnen vaatwerk, voedselvoorraden en vissersmateriaal aangetroffen [5](#page=5). Luxe goederen maakten eveneens deel uit van de lading, waaronder een gouden medaillon van circa 9 cm, mogelijk verbonden met bescherming en vruchtbaarheid en toe te schrijven aan een Kanaïtische godin zoals Asherah, Anat of Astarte. Ook olifantenslagtanden en een fijn bewerkt ivoren cosmetica-doosje in de vorm van een eend werden ontdekt. De enorme variatie aan goederen benadrukt de intensieve en complexe aard van de handel in die periode [5](#page=5). ### 2.4 Herkomst en mogelijke routes De goederen aan boord van het Uluburun-scheepswrak kwamen uit diverse regio's. Koper kende een vermoedelijke herkomst uit Cyprus terwijl tin voornamelijk uit het Taurusgebergte in Turkije kwam, met aanvullingen uit Centraal-Azië. Het glas werd waarschijnlijk uit Egypte geïmporteerd. De kruiken met inhoud waren afkomstig uit Israël, Palestina, Libanon en Ugarit [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). Er zijn verschillende hypothesen over de route van het schip. Pulak suggereert een oorsprong in de baai van Haifa, vervolgens noordwaarts langs onder andere Byblos en Ugarit, om dan aan te meren in het Egeïsche gebied (mogelijk Mykene) en daarna via Noord-Afrika en de Nijldelta terug te keren naar Haifa. Het schip zou stoppen voor vers water en voedsel, en mogelijk systematisch goederen verzamelen [5](#page=5). Een alternatief scenario door Cline en Yasur-Landau stelt dat het schip de kustlijn van Anatolië volgde naar het Egeïsche gebied, mogelijk met beperkte transacties onderweg. Zij achten een haven in Noord-Syrië (Ugarit/Minet el-Beida) of Egypte als vertrekpunt waarschijnlijker, aangezien deze regio's alle benodigde grondstoffen konden leveren. Ze analyseren acht mogelijke bestemmingen in de Egeïsche wereld, waaronder Kommos en Tiryns, met de conclusie dat de lading waarschijnlijk besteld en vooraf betaald was door een Egeïsche staat [6](#page=6). > **Tip:** Het is cruciaal om de verschillende routes en de argumentatie van de archeologen te kennen, evenals de mogelijke vertrekpunten, tussenstops en eindbestemmingen van het schip. ### 2.5 Bemanning en ondergang De bemanning werd onderzocht aan de hand van gebruiksgoederen, waaronder eetservies en scheermessen. Men stelt dat er twee Myceense diplomaten aan boord waren, herkenbaar aan de aanwezigheid van een schrijftabel, wat wijst op geletterdheid. Daarnaast waren er vermoedelijk drie tot vier Kanaänitische handelaren, inclusief de kapitein, wat wordt onderbouwd door de aanwezigheid van ongeveer 170 weeggewichten. Een hypothese van Pulak suggereert een extra opvarende, een "messenger", die onder de diplomaten werkte [6](#page=6). De exacte oorzaak van de ondergang van het schip is onzeker, met hypothesen variërend van piraterij, varen buiten het seizoen, verraderlijke zee, plotselinge windvlagen en stormen, tot verkeerde of overmatige belading [6](#page=6). > **Tip:** Begrijp de bewijsvoering achter de identificatie van de bemanning, met name de rol van de weeggewichten en de schrijftabel. --- # Mogelijke routes en bemanning van het Uluburun-schip Dit topic verkent de verschillende hypothesen over de vaarroute van het schip en de identiteit en samenstelling van de bemanning, inclusief de rol van Myceense diplomaten en Kanaänitische handelaren. ### 3.1 Mogelijke vaarroutes Er zijn diverse hypothesen opgesteld over de precieze vaarroute van het Uluburun-schip, gebaseerd op de herkomst van de lading en archeologische vondsten. #### 3.1.1 Route volgens Pulak . Een voorgestelde route door Pulak begint in de baai van Haifa (Tell Abu Hawan). Van daaruit zeilde het schip noordwaarts langs plaatsen als Byblos tot aan Ugarit, waarvan de herkomst is aangetoond door onderzoek op een muizenkies. Verder langs de kust, via kaap Gelidonya, zonk het schip uiteindelijk bij kaap Uluburun. Pulak vermoedt dat het schip mogelijk doorvoer naar Mykene (haven Nauplion), om vervolgens via de Noord-Afrikaanse kust en de Nijldelta terug te keren naar Haifa. De stops waren waarschijnlijk bedoeld voor het aanvullen van vers water en voedsel, en mogelijk ook voor het systematisch verzamelen van goederen. Een alternatieve interpretatie binnen deze hypothese is dat een groot deel van de vracht al in een van de eerdere havens was ingeladen [5](#page=5). #### 3.1.2 Alternatieve route volgens Cline en Yasur-Landau . Cline en Yasur-Landau stellen een alternatieve route voor waarbij het schip de kustlijn van Anatolië volgde alvorens te zinken nabij kaap Uluburun. Het schip zou onderweg zijn naar een bestemming in het Egeïsche gebied. Net als bij Pulak's hypothese, zouden stops voor vers water en voedsel hebben plaatsgevonden, maar zonder de nadruk op systematische goederenverzameling, hoewel beperkte transacties wel mogelijk waren [6](#page=6). Deze auteurs achten een haven in Noord-Syrië (Ugarit/Minet el-Beida) of Egypte als vertrekpunt waarschijnlijker dan Cyprus, omdat deze locaties over de benodigde grondstoffen beschikten die in de lading aanwezig zijn. Een groot verzamelpunt zou logistiek efficiënter en veiliger zijn geweest. Vanuit zo'n centraal punt kon het schip rechtstreeks westwaarts richting de Egeïsche wereld varen [6](#page=6). Cline en Yasur-Landau identificeren acht mogelijke bestemmingen in het Egeïsche gebied: Knossos, Khania, Phaistos, Kommos, Pylos, Mycene, Thebe en Tiryns. Kommos wordt als een waarschijnlijke bestemming beschouwd vanwege de haven en de uitzonderlijke concentratie van Egyptische en Levantijnse importen. Tiryns past zowel chronologisch als archeologisch, met bestaande ateliers en talrijke oosterse importen. Mycene blijft ook een mogelijkheid. De auteurs concluderen dat de lading waarschijnlijk besteld en vooraf betaald was door een Egeïsche staat, met Kommos en Tiryns als de meest waarschijnlijke eindbestemmingen [6](#page=6). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat dit hypothesen zijn, gebaseerd op interpretaties van archeologisch bewijs. Verschillende onderzoekers kunnen tot uiteenlopende conclusies komen. ### 3.2 Samenstelling en identiteit van de bemanning De samenstelling van de bemanning van het Uluburun-schip wordt onderzocht aan de hand van gebruiksvoorwerpen zoals eetgerei en scheermessen [6](#page=6). #### 3.2.1 Myceense diplomaten Er wordt gesteld dat er twee Myceense diplomaten aan boord waren. Hun aanwezigheid wordt gesuggereerd door de vondst van een schrijftafel, vermoedelijk gebruikt voor het noteren van de cargolijst en de haven van aankomst, wat wijst op geletterdheid. Een hypothese van Pulak suggereert dat er mogelijk een extra opvarende was, een 'messenger', die onder de Myceense diplomaten werkte [6](#page=6). #### 3.2.2 Kanaänitische handelaren Naast de diplomaten, waren er waarschijnlijk drie tot vier Kanaänitische handelaren aan boord, waaronder de kapitein. Als argument hiervoor worden de gevonden 170 weeggewichten aangehaald, die gebruikt werden voor het wegen van goederen of kostbare zaken zoals juwelen tijdens aan- en verkooptransacties [12](#page=12) [6](#page=6). #### 3.2.3 De rol van de kapitein en andere opvarenden De kapitein behoorde waarschijnlijk tot de Kanaänitische groep. Het is mogelijk dat de bemanning verder werd aangevuld met zeevarenden die niet direct betrokken waren bij de handelsonderhandelingen [6](#page=6). > **Tip:** Let op de argumenten die gebruikt worden om de identiteit van de bemanning te onderbouwen, zoals de schrijftafel en de weeggewichten. ### 3.3 Oorzaken van het zinken Hoewel de precieze oorzaak van het zinken van het Uluburun-schip niet definitief bewezen is, zijn er diverse hypothesen geopperd. Deze variëren van piraterij, het varen buiten het seizoen, verraderlijke zeeomstandigheden met plotselinge windvlagen en stormen, tot verkeerde en/of overbelading van het schip [6](#page=6). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Periode in de prehistorie die, afhankelijk van de regio, ongeveer loopt van 1600 v.Chr. tot 1200 v.Chr. Kenmerkend is het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschappen en wapens. | | Scheepswrak | De resten van een schip die gezonken is en op de bodem van de zee, een meer of rivier ligt. Scheepswrakken zijn belangrijke archeologische vindplaatsen die informatie verschaffen over maritieme geschiedenis, handel en technologie. | | Vrachtschip | Een schip dat ontworpen is voor het vervoeren van grote hoeveelheden goederen over zee. Deze schepen speelden een cruciale rol in de handel tussen verschillende culturen en regio's in de oudheid. | | Ingot | Een gestandaardiseerde, blokvormige vorm van gesmolten metaal, zoals koper of tin. Deze ingots werden vaak als ruwe grondstof verhandeld en konden later worden omgesmolten en verwerkt tot diverse producten. | | Loodisotopenanalyse | Een wetenschappelijke methode die gebruikt wordt om de oorsprong van metalen, zoals koper en tin, te bepalen. Door de verhoudingen van verschillende loodisotopen in het metaal te analyseren, kunnen archeologen de vindplaats van de grondstoffen traceren. | | Brons | Een legering van koper met meestal tin als primair bestanddeel, hoewel ook andere elementen zoals arsenicum, mangaan, nikkel of zink kunnen worden toegevoegd. Brons is harder en duurzamer dan koper. | | Halffabricaten | Producten die nog niet volledig zijn afgewerkt en verder verwerkt moeten worden tot een eindproduct. In de context van het Uluburun-wrak verwijst dit naar materialen zoals glas-ingots die nog bewerkt moesten worden. | | Glas-ingots | Blokken van gestold glas die dienden als halffabricaat voor de productie van glazen voorwerpen. Deze ingots konden worden omgesmolten en gevormd tot diverse objecten, van sieraden tot vazen. | | Scarabee | Een amulet of zegel in de vorm van een mestkever, veelvoorkomend in het oude Egypte. De scarabee symboliseerde wedergeboorte en bescherming en werd vaak gedragen als sieraad of gebruikt voor het afdrukken van zegels. | | Cartouche | Een ovalen vorm waarin de namen van farao’s of koninklijke personen in hiërogliefen werden geschreven in het oude Egypte. Het diende ter bescherming en als aanduiding van koninklijke status. | | Rolzegel | Een cilinder of kleine rol met inscripties of afbeeldingen, die werd gebruikt om documenten of voorwerpen te verzegelen door er met klei of was overheen te rollen. Rolzegels waren in veel oude culturen van belang voor administratie en communicatie. | | Faience | Een geglazuurde aardewerk dat werd gebruikt voor het vervaardigen van sieraden, tegels en beeldjes in het oude Egypte en het Nabije Oosten. Het kenmerkende blauwgroene glazuur was erg populair. | | Rython | Een ceremoniële drinkbeker, vaak in de vorm van een dierengezicht of -lichaam, gebruikt in het oude Griekenland en het Nabije Oosten. Ze werden gebruikt bij rituelen en banketten. | | Kanaänitische godheid | Godheden vereerd in de Kanaänitische mythologie, die in de Levant (het huidige Israël, Palestina, Libanon, Syrië en Jordanië) centraal stonden. Voorbeelden zijn El, Baäl, Asherah en Astarte. | | Gift exchange | Een systeem van geschenkenuitwisseling tussen individuen, gemeenschappen of staten, vaak met sociale, politieke of economische implicaties. Het kan variëren van persoonlijke gunsten tot omvangrijke diplomatieke geschenken. | | Isotopenanalyse | Een analytische techniek waarbij de relatieve abundantie van isotopen in een monster wordt bepaald. Dit wordt gebruikt om de oorsprong van materialen te traceren, zoals metalen, voedsel of zelfs biologische monsters. | | Myceense diplomaten | Vertegenwoordigers van de Myceense beschaving die aan boord van het Uluburun-schip werden vermoed. Hun aanwezigheid duidt op diplomatieke relaties en mogelijke politieke of economische belangen in de regio. | | Weighing weights (weeggewichten) | Objecten met een bekend gewicht die werden gebruikt in combinatie met een balansweegschaal om de massa van goederen, zoals metalen, juwelen of voedsel, te bepalen tijdens handelstransacties. |

# Ontwikkeling van Uruk als stad Uruk's ontwikkeling markeert de geboorte van stedelijke beschaving in Mesopotamië, gekenmerkt door demografische groei, sociale stratificatie en de ontwikkeling van het schrift [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.1 Chronologische situering De ontwikkeling van Uruk vond plaats tijdens de Urukperiode, onderverdeeld in Vroeg-Uruk (ca. 4100–3800 v.Chr.), Midden-Uruk (ca. 3800–3300 v.Chr.) en Laat-Uruk (ca. 3300 –3000 v.Chr.). Deze periode wordt beschouwd als het begin van de Sumerische beschaving, met Uruk als centrale kern. In de eerste fase ontstonden grote stedelijke centra en begon de expansie. De tweede fase zag de stabilisatie van steden, staatsstructuren en administratieve boekhouding, wat leidde tot het schrift. De laatste fase kenmerkte zich door de volwaardige vorm van het schrift en toenemende regionale verschillen [3](#page=3). ### 1.2 Geografische situering Uruk, het huidige Warka, lag in het zuiden van Mesopotamië, tussen Babylon en Ur, in het huidige Irak. De stad was gelegen op een vruchtbare alluviale vlakte aan de zuidelijke oever van de Eufraat, gevoed door een zijarm van de rivier [3](#page=3). ### 1.3 Opgravingsgeschiedenis en recent onderzoek De opgravingen begonnen in 1850 en 1853 door William Loftus, maar werden nadien lange tijd onderbroken. Tussen 1912 en 1989 voerde het German Archaeological Institute (Deutsche Orientgesellschaft Expedition) 39 veldseizoenen uit. Sancties, opstanden en een Amerikaanse invasie onderbraken de opgravingen vanaf 1990, waardoor de site ontoegankelijk werd. Onderzoek werd in deze periode voortgezet met satellietbeelden en magnetometer-surveys. In 2025 werd een Duits-Iraakse opgravingsmissie afgerond, inclusief geomagnetische karteringen, elektrische weerstandstomografie en bodemanalyses [3](#page=3). ### 1.4 Uruk als de eerste echte stad Uruk ontstond op een vruchtbare alluviale vlakte, wat ideale omstandigheden bood voor landbouw en veeteelt, en zo een snelle demografische expansie stimuleerde. Het gebied was reeds bewoond tijdens de Ubaidperiode (ca. 5000–4000 v.Chr.) als twee agrarische nederzettingen, Kullaba en Eanna. Vanaf het vierde millennium v.Chr. ontwikkelde zich een proces van verstedelijking, waarbij de twee nederzettingen fuseerden tot een stad van circa 250 hectare met naar schatting 50.000 inwoners. Deze groei ging gepaard met de bouw van monumentale bouwwerken, die religieuze en politieke centralisatie weerspiegelen [3](#page=3). #### 1.4.1 Sociale structuur en administratie Er ontwikkelde zich een hiërarchisch klassensysteem met een duidelijke scheiding tussen burgers en een elite van priesters, ambtenaren en grootgrondbezitters. In deze context werden belastingen ingevoerd en ontstond een geavanceerd administratief systeem, wat leidde tot de uitvinding van het spijkerschrift voor economische en bureaucratische doeleinden. De combinatie van stedelijke schaal, sociale stratificatie, schriftontwikkeling, economische organisatie en culturele complexiteit maakt Uruk tot het vroegste voorbeeld van een volwaardige stad [4](#page=4). ### 1.5 Architectuur en stadsindeling (focus op 3500-2900 v.Chr.) De architectuur en stadsindeling van Uruk zijn complex door meer dan 5000 jaar geschiedenis, met lagen die verschillende perioden vertegenwoordigen. De periode van 3500 -2900 v.Chr., het hoogtepunt van de stad met de bouw van de stadsmuur (lagen VI tot III), wordt hier benadrukt. Twee wijken weerspiegelen het religieuze en politieke centrum: het Anu-district en het Eanna-district. Het standaard bouwmateriaal was mudbricks, met uitzondering van speciale gebouwen die in kalksteen werden opgetrokken [4](#page=4). #### 1.5.1 Het Anu-district (Kullaba-district) Het westelijke deel van de stad, ook wel het Kullaba-district genoemd, bestaat uit een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat. Een ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, gemaakt van mudbricks. De Anu-ziggurat is een polygonale structuur door her modelleringen en een trappenstructuur, gestart eind 5e millennium v.Chr. en uiteindelijk 12 meter hoog. Bovenop bevond zich een rechthoekig terras, een altaar en de White Temple [4](#page=4). ##### 1.5.1.1 De White Temple De White Temple is een tripartiete tempel met kenmerkende fel witte muren van gipsplaaster. Deze tempel, die jonger is dan de ziggurat, dateert van circa 3100 v.Chr. en behoort tot laag III [4](#page=4). > **Tip:** Let op de correcte chronologische fasering van de Urukperiode, aangezien dit cruciaal is voor het begrijpen van de ontwikkeling van de stad en het schrift. > **Tip:** Houd rekening met de typologie van Mesopotamische architectuur, zoals de ziggurat, en de gebruikte bouwmaterialen zoals mudbricks en kalksteen. --- # Architectuur en stadsindeling van Uruk De architectuur en stadsindeling van Uruk, met name in de periode 3500-2900 v.Chr., weerspiegelen de groei van de stad met monumentale bouwwerken en specifieke districtsindelingen, gebruikmakend van mudbricks en selectief kalksteen [4](#page=4). ### 2.1 Algemene bouwmaterialen en periodisering Het standaard bouwmateriaal in Uruk was mudbricks. Voor speciale en monumentale gebouwen werd echter ook kalksteen gebruikt, wat als een exclusief bouwmateriaal gold omdat het niet lokaal beschikbaar was en langeafstandshandel vereiste. De studie van de architectuur en stadsindeling concentreert zich voornamelijk op de periode van 3500 tot 2900 v.Chr., die overeenkomt met lagen VI tot en met III van de archeologische site, met als hoogtepunt de bouw van de stadsmuur rond 2900 v.Chr. [4](#page=4) [6](#page=6). ### 2.2 De belangrijkste districts Uruk kende twee prominente wijken die het religieuze en politieke centrum vormden: het Anu-district en het Eanna-district [4](#page=4). #### 2.2.1 Het Anu-district Het Anu-district, ook wel Kullaba-district genoemd, bevindt zich in het westelijke deel van de stad. Het omvatte een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat [4](#page=4). ##### 2.2.1.1 De Anu-ziggurat De Anu-ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, opgebouwd uit mudbricks. Door frequente hermodelleringen ontwikkelde de structuur zich tot een polygonale vorm met hoekige zijkanten en een trappenstructuur. De constructie begon eind 5e millennium v.Chr. en bereikte een hoogte van 12 meter. Op de ziggurat bevonden zich een rechthoekig terras, een altaar en de White Temple [4](#page=4). ##### 2.2.1.2 De White Temple De White Temple is een tripartiete tempel die dateert van circa 3100 v.Chr. (laag III) en dus jonger is dan de ziggurat waarop het gebouwd is. Kenmerkend voor deze tempel waren de felwitte muren, afgewerkt met gipsplaaster [4](#page=4). #### 2.2.2 Het Eanna-district Het Eanna-district is een cruciaal onderdeel van Uruk's stedelijke structuur, met verschillende lagen die architectonische evolutie tonen. ##### 2.2.2.1 Lagen VI-V (ca. 3500 -3400 v.Chr.) In deze vroege lagen waren de Lime Stone Temple en de Stone Cone Building de belangrijkste bouwwerken, beide met een T-vormig grondplan. De Lime Stone Temple dankte zijn naam aan de muren die waren opgetrokken uit polygonale kalkstenen platen [5](#page=5). De Stone Cone Building was architectonisch complexer. Het had een stenen fundering en muren van metselwerk en vlakke kleiplaten ('crown tiles') die in horizontale rijen werden geplaatst. De uitstekende uiteinden van deze kleiplaten dienden als ondersteuning voor een mozaïekdecoratie, gecreëerd met de 'cone mosaic technique'. Deze techniek maakte gebruik van kleikegels in diverse kleuren om mozaïeken op de buitenmuren aan te brengen [5](#page=5). ##### 2.2.2.2 Lagen IVa-b (ca. 3400 -3300 v.Chr.) Deze fase kenmerkt zich door de toevoeging en vervanging van diverse gebouwen. De Pillar Hall is een prominent voorbeeld van de toepassing van de cone mosaic technique in deze periode. Tevens werd de Great Courtyard aangelegd, een ommuurde tuin met een eigen watervoorraad. Andere belangrijke structuren waren de Red Temple (die de Lime Stone Temple verving), de Riemchen Building (die de Stone Cone Building verving) en Palace E, een voorloper van latere paleizen. Deze gebouwen hadden unieke grondplannen [5](#page=5). ##### 2.2.2.3 Laag III (3300 -3100 v.Chr.) Rond 3300 v.Chr. vond er een 'herstructurering van de stad' plaats, waarbij veel gebouwen werden verlaten en afgebroken. De stedelijke indeling die hieruit voortkwam, bleef echter grotendeels behouden tot circa 2450 v.Chr.. Van de gebouwen uit deze laag zijn slechts fragmenten bewaard gebleven, maar men vermoedt de aanwezigheid van een centraal terras van ongeveer 2 meter hoog. Tegen 2900 v.Chr. werd de 9 kilometer lange stadsmuur opgericht [6](#page=6). ##### 2.2.2.4 Eanna-ziggurat Hoewel gedateerd op 2100 v.Chr. en dus later dan de voorgaande lagen, is de Eanna-ziggurat een opvallend voorbeeld van Uruk's architectuur. Dit complex bestond uit een systeem van muren, binnenplaatsen, meerdere terrassen en trappen. Bovenaan bevond zich een tempel, gewijd aan de godin Inanna [6](#page=6). ##### 2.2.2.5 Algemene observaties Eanna-district De omvang van de gebouwen in het Eanna-district suggereert dat ze bestemd waren voor bijeenkomsten van grote groepen mensen. De aanwezigheid van besloten binnenplaatsen en een ommuurde tuin duidt op activiteiten van de elite. Het gebruik van kalksteen voor veel gebouwen in dit district versterkt deze interpretatie, gezien de exclusiviteit van het materiaal en de noodzaak van langeafstandshandel [6](#page=6). > **Tip:** Bij het bestuderen van de architectuur van Uruk is het cruciaal om de evolutie door de verschillende lagen heen te volgen, aangezien veranderingen in bouwmateriaal en stijl significante informatie bieden over sociale en economische status [4](#page=4) [6](#page=6). > **Voorbeeld:** De toepassing van de 'cone mosaic technique' op de Stone Cone Building en de Pillar Hall demonstreert niet alleen technologische vooruitgang maar ook een esthetische focus die kenmerkend was voor bepaalde periodes en gebouwen binnen Uruk [5](#page=5). --- # Schrift, administratie en handel in Uruk Uruk speelde een centrale rol in de ontwikkeling van langeafstandshandel, massaproductie en een gecentraliseerd administratief systeem, gekenmerkt door het gebruik van zegels en het proto-spijkerschrift voor economische transacties [7](#page=7). ### 3.1 Langeafstandshandel en massaproductie Uruk was een belangrijk economisch knooppunt dat handelsnetwerken opzette die reikten tot Anatolië, het Zagrosgebergte en de Levant. Om deze handel te ondersteunen, werden handelskolonies gesticht in strategisch gelegen gebieden, wat duidt op vroege economische expansie en interregionale connectiviteit. Binnen dit kader ontwikkelde zich massaproductie, met name van aardewerk, zoals de gestandaardiseerde 'bevelled rim bowls'. Deze kommen, vervaardigd op een snel draaiend pottenbakkerswiel, dienden waarschijnlijk voor rantsoenverdeling en opslag, wat wijst op een geavanceerde organisatie van arbeid en distributie. Deze schaalvergroting in productie wordt gezien als een vroeg voorbeeld van industriële efficiëntie [7](#page=7). ### 3.2 Gecentraliseerd administratief systeem Om de toenemende complexiteit van economische transacties, goederenstromen en sociale organisatie te beheren, ontstond een gecentraliseerd administratief systeem in Uruk. Dit systeem werd ondersteund door het gebruik van verzegelingen en het spijkerschrift [7](#page=7). #### 3.2.1 Verzegeling Er werden twee hoofdtypen zegels gebruikt in het Oude Nabije Oosten: stempelzegels en rol- of cilinderzegels [7](#page=7). ##### 3.2.1.1 Stempelzegels Een stempelzegel heeft een vlakke zijde met daarin in negatief gegraveerde abstracte ofFiguratieve afbeeldingen. Bij het drukken in vochtige klei ontstond een positieve afdruk. De iconografie van stempelzegels was doorgaans eenvoudig en bestond uit gestileerde dieren of symbolen [7](#page=7). ##### 3.2.1.2 Rolzegels Rolzegels zijn kleine cilindervormige objecten van enkele centimeters groot. Een negatief patroon is aan de buitenkant aangebracht. Het afrollen in vochtige klei produceerde een positieve afdruk in de vorm van een strook. De iconografie van rolzegels was complexer en gedetailleerder, waardoor meer informatie kon worden overgebracht [7](#page=7). Zegels werden aangebracht op manden, zakken, deuren en voornamelijk op voorraadkruiken. Ze fungeerden als proto-labels die informatie over goederen, eigendom en transacties vastlegden. Ze speelden een sleutelrol in organisatie, eigendomsregistratie en veiligheid [7](#page=7). > **Tip:** Rolzegels waren in staat aanzienlijk meer informatie over te brengen door hun complexere en gedetailleerdere iconografie vergeleken met stempelzegels [7](#page=7). #### 3.2.2 Spijkerschrift De evolutie van het spijkerschrift is nauw verbonden met de groei van administratieve en economische complexiteit in Uruk. Voorafgaand aan het schrift werden tokens (kleine kleisteentjes) gebruikt als rekenhulpmiddel en geheugensteun voor het tellen van goederen zoals vee, graan of olie. Deze tokens werden later in klei-enveloppen (bullae) geplaatst, verzegeld en soms voorzien van een afbeelding van de inhoud [8](#page=8). ##### 3.2.2.1 Fase 1 – Proto-spijkerschrift (ca. 3500–3100 v.Chr.) Het eerste schriftelijke systeem, het proto-spijkerschrift, ontstond in Uruk tijdens de Uruk-periode. Het bestond uit pictogrammen: gestileerde tekeningen van concrete objecten zoals dieren, planten en werktuigen. Deze tekens werden met een rietstengel (stylus) op kleitabletten aangebracht, wat resulteerde in kenmerkende wigvormige indrukken. De primaire toepassing was administratief, gericht op het bijhouden van voorraden, rantsoenen en economische transacties [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een pictogram van een os werd gebruikt om een os voor te stellen [8](#page=8). ##### 3.2.2.2 Fase 2 – Vroeg spijkerschrift (ca. 3100–2600 v.Chr.) In deze fase evolueerden pictogrammen tot ideogrammen, waarmee ook abstracte begrippen zoals arbeid, bezit of goden konden worden weergegeven. Daarnaast ontstonden de eerste fonetische elementen, waarbij tekens klanken of lettergrepen begonnen te representeren. Het schrift werd complexer met meer dan 1000 tekens, later gereduceerd tot ongeveer 400 voor vereenvoudiging. Deze fase markeert de overgang van een visueel systeem naar een taalkundig schrift [8](#page=8). ##### 3.2.2.3 Fase 3 - Klassiek spijkerschrift (ca. 2600–1500 v.Chr.) Het spijkerschrift bereikte zijn volwaardige vorm met de introductie van fonogrammen (tekens die klanken of syllaben aanduiden). Dit maakte het mogelijk om volledige zinnen en teksten te schrijven, waaronder juridische documenten, literaire werken en religieuze hymnen. Het schrift werd aangepast aan meerdere talen, waaronder Sumerisch, Akkadisch, Babylonisch en Assyrisch. Boekhouding en de regulering van sociale en economische structuren vormden de kernfuncties van het spijkerschrift en verzegelen binnen de complexe samenleving van Uruk [8](#page=8). > **Tip:** De ontwikkeling van het spijkerschrift van pictogrammen naar fonogrammen illustreert een cruciale stap in de menselijke communicatie en administratie [8](#page=8). --- # Expansie, cultuur en literatuur van Uruk De expansie van Uruk in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr. leidde tot culturele uitwisseling en de ontwikkeling van artistieke en literaire uitingen, zoals de Warka-vaas en het Gilgamesj-epos, die reflecteren op maatschappelijke structuren en de menselijke conditie [10](#page=10) [9](#page=9). ### 6.1 Geografische expansie van Uruk De expansie van Uruk, plaatsvindend in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr., was gericht op het verwerven van grondstoffen die schaarser waren in de laaggelegen stedelijke gebieden. Deze expansie nam diverse vormen aan [9](#page=9): * **Kolonisatie:** Dit betrof de vestiging in nabijgelegen, grondstofrijke gebieden, zoals de Susiana-vlakte [9](#page=9). * **Stichting van enclaves en stations:** * **Enclaves:** Dit waren centraal geplande, stedelijke nederzettingen van Uruk zelf, omringd door kleinere dorpen. Ze waren groter en complexer dan de oorspronkelijke inheemse nederzettingen. Voorbeelden zijn Tell Brak en Habuba Kabira [9](#page=9). * **Stations:** Deze waren kleinere, geïsoleerde nederzettingen die fungeerden als verbindingen tussen enclaves en het alluvium. Een voorbeeld hiervan is Hassek Höyük [9](#page=9). * **Outposts:** Kleine nederzettingen buiten de Syro-Mesopotamische vlakte, vergelijkbaar in grootte met stations, dienden om handel te controleren. Godin Tepe is hiervan een voorbeeld [9](#page=9). Bij deze expansie vond ook culturele uitwisseling plaats, onder meer op het gebied van schrift, administratieve technieken en religieuze ideeën [9](#page=9). ### 6.2 De Warka-vaas De Warka-vaas is een monumentale stenen vaas gemaakt van albast, versierd met reliëfs, en dateert van circa 3200-3000 v.Chr.. Het is een belangrijk artistiek object met een duidelijke ideologische functie [9](#page=9). * **Artistieke en ideologische functie:** De vaas dient ter promotie van de leider als beschermer van de bevolking en de stad [9](#page=9). * **Registra-indeling:** De decoratie is opgebouwd uit verschillende registers die een hiërarchie weergeven: * Onderaan: De natuur (planten, water, dieren zoals rammen en ooien) [9](#page=9). * Daarboven: De menselijke wereld, weergegeven door een processie [9](#page=9). * Bovenaan: De godin Inanna, samen met een priester-koning (die op de vaas ontbreekt) [9](#page=9). * **Vondstlocatie:** De vaas werd gevonden in laag III van het Eanna-district in Uruk [9](#page=9). > **Tip:** De Warka-vaas is een uitstekend voorbeeld van hoe kunst in de oudheid werd ingezet voor propaganda en het legitimeren van politieke macht. ### 6.3 Begrafeniscultuur in Uruk Ondanks de stedelijke ontwikkeling en culturele innovatie in Uruk, is het aantal graven dat specifiek aan de Uruk-periode (ca. 4000–3100 v.Chr.) kan worden toegeschreven opvallend klein. Dit staat in contrast met de periodes ervoor en erna, waarin grafvondsten talrijker en diverser zijn [9](#page=9). * **Kenmerken van de weinige gevonden graven:** * Het betreft voornamelijk kinderbegravingen [9](#page=9). * Deze kinderen werden begraven in eenvoudige kuilgraven of potten onder de vloeren van woonhuizen [9](#page=9). * De graven bevatten zelden grafgiften, wat wijst op een beperkte investering in kinderbegrafenissen tijdens deze periode [9](#page=9). * **Hypotheses over de afwezigheid van volwassen graven:** * **Locatie van begraafplaatsen:** De begraafplaatsen bevonden zich mogelijk buiten het stedelijke centrum, op nog niet geïdentificeerde locaties [10](#page=10). * **Alternatieve begrafenisrituelen:** Er zijn speculatieve suggesties over crematies (zeldzaam in Mesopotamië), blootstelling van lichamen aan de elementen en aaseters (vergelijkbaar met 'torens van stilte'), of bootbegrafenissen waarbij lichamen stroomafwaarts werden gedreven [10](#page=10). * **Gebrek aan bewijs:** Geen van de alternatieve hypothesen wordt ondersteund door concrete archeologische vondsten of schriftelijke bronnen [10](#page=10). > **Tip:** De afwezigheid van volwassen graven uit de Uruk-periode is een van de grote mysteries van de archeologie van Uruk. Het benadrukt het belang van het interpreteren van zowel de aanwezige als de afwezige archeologische data. ### 6.4 Het Gilgamesj-epos Het Gilgamesj-epos wordt beschouwd als het oudste bekende literaire werk ter wereld en is een fundamenteel onderdeel van de Mesopotamische cultuur en religie. Het epos volgt de heldendaden van Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk volgens de overlevering [10](#page=10). * **Hoofdpersonage Gilgamesj:** * Hij is een deels goddelijke figuur, zoon van koning Lugalbanda en de godin Ninsun, wat hem uitzonderlijke kracht verleende [10](#page=10). * Aanvankelijk wordt hij beschreven als een tirannieke en arrogante heerser die zijn macht misbruikte [10](#page=10). * **Creatie van Enkidu:** * Als reactie op Gilgamesj' tirannie creëren de goden Enkidu, een wilde man uit de natuur, gevormd uit klei en tot leven gebracht door de godin Aruru [10](#page=10). * Enkidu belichaamt de natuurlijke orde en dient als moreel en spiritueel tegenwicht voor Gilgamesj [10](#page=10). * **Dualiteit en vriendschap:** * Gilgamesj en Enkidu zijn fundamentele tegenpolen: Gilgamesj vertegenwoordigt de geciviliseerde orde en stedelijke cultuur, terwijl Enkidu de natuur en het ongetemde symboliseert [10](#page=10). * Hun rivaliteit evolueert tot een diepe vriendschap, waardoor ze samen heldhaftige avonturen beleven [10](#page=10). * **Heldendaden en confrontatie met sterfelijkheid:** * Samen verslaan ze Humbaba, de wachter van het Cederwoud, en de Hemelse Stier, gezonden door Ishtar [10](#page=10). * De dood van Enkidu door een goddelijke ziekte confronteert Gilgamesj voor het eerst met de grenzen van zijn macht en zijn eigen sterfelijkheid [10](#page=10). * Dit leidt tot diepe rouw en existentiële angst, wat Gilgamesj aanzet tot een zoektocht naar onsterfelijkheid [10](#page=10). * **Aanvaarding van sterfelijkheid en nalatenschap:** * Bij zijn terugkeer naar Uruk realiseert Gilgamesj dat blijvende roem en culturele nalatenschap waardevoller zijn dan fysieke onsterfelijkheid [10](#page=10). * Hij accepteert de menselijke sterfelijkheid als een essentieel onderdeel van het bestaan [10](#page=10). * Zijn verhaal, vastgelegd in spijkerschrift op kleitabletten, leeft voort als een van de oudste literaire getuigenissen over macht, vriendschap en sterfelijkheid [10](#page=10). > **Voorbeeld:** Het Gilgamesj-epos behandelt universele thema's zoals de zoektocht naar betekenis in het aangezicht van sterfelijkheid, de spanning tussen de beschaving en de natuur, en de kracht van vriendschap, wat de tijdloze relevantie van dit werk verklaart. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Urukperiode | Een cruciale fase in de geschiedenis van Mesopotamië, ongeveer van 4100 tot 3000 v.Chr., gekenmerkt door de geboorte van stedelijke beschaving, de ontwikkeling van het schrift en de opkomst van staatsstructuren. | | Alluviale vlakte | Een vlak gebied dat gevormd is door sedimentatie van rivierafzettingen, wat leidt tot zeer vruchtbare grond die uitstekend geschikt is voor landbouw en veeteelt, zoals in het geval van Mesopotamië. | | Mudbricks | Bouwstenen gemaakt van klei en stro die in de zon worden gedroogd, een veelgebruikt en toegankelijk bouwmateriaal in het oude Mesopotamië vanwege het gebrek aan steengroeven. | | Ziggurat | Een monumentale, getrapte piramide die in het oude Mesopotamië werd gebruikt als religieus bouwwerk, vaak gebouwd op een verhoogd platform om een tempel of heiligdom te huisvesten, dienend als verbinding tussen hemel en aarde. | | Kalksteen | Een sedimentair gesteente dat voornamelijk bestaat uit calciet, gebruikt als exclusief bouwmateriaal in Uruk, waar het niet lokaal aanwezig was en dus via langeafstandshandel moest worden verkregen. | | Proto-spijkerschrift | Het vroegste schriftelijke systeem, ontwikkeld in Uruk rond 3500-3100 v.Chr., dat aanvankelijk bestond uit pictogrammen die concrete objecten voorstelden en met een rietstengel op kleitabletten werden aangebracht. | | Spijkerschrift | Een schriftuur dat zich ontwikkelde uit het proto-spijkerschrift, waarbij abstracte begrippen en klanken werden weergegeven, wat leidde tot een complexer systeem dat geschikt was voor literaire en juridische teksten. | | Rolzegel (cilinderzegel) | Een klein cilindervormig object van steen of ander materiaal met een gravure in negatief, dat werd afgerold op vochtige klei om een herhalend patroon te creëren, gebruikt voor identificatie, authenticatie en het markeren van eigendom. | | Stempelzegel | Een zegel met een vlak stempelvlak waarin een afbeelding of symbool is gegraveerd in negatief, dat in klei wordt gedrukt om een positieve afdruk achter te laten, vaak gebruikt voor het verzegelen van documenten of goederen. | | Bevelled rim bowls | Gestandaardiseerde, massaal geproduceerde aardewerken kommen die typisch zijn voor de Urukperiode, waarschijnlijk gebruikt voor rantsoenverdeling en opslag van voedsel, wat wijst op georganiseerde productie en distributie. | | Eanna-district | Een van de belangrijkste religieuze en stedelijke centra van Uruk, bekend om zijn monumentale architectuur, waaronder tempels en de Eanna-ziggurat, die een centrale rol speelde in de stedelijke ontwikkeling en religieuze praktijken. | | Anu-district | Het westelijke deel van Uruk, ook bekend als Kullaba, dat de Anu-ziggurat en de White Temple bevatte, een belangrijk religieus en architectonisch centrum van de stad. | | Warka-vaas | Een monumentale alabaster vaas met reliëfafbeeldingen uit de late Urukperiode, die de hiërarchie van de samenleving weergeeft, beginnend bij de natuur, via menselijke processies, tot de godin Inanna en een priester-koning, met een duidelijke ideologische functie. | | Gilgamesj-epos | Het oudste bekende literaire werk ter wereld, dat de avonturen van Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk, beschrijft en fundamentele thema's zoals macht, vriendschap, sterfelijkheid en de zoektocht naar onsterfelijkheid behandelt. |

# Situering en geschiedenis van Uruk Dit onderwerp plaatst Uruk geografisch en chronologisch binnen Mesopotamië, en schetst de ontwikkeling van de stad en de geschiedenis van haar archeologische ontdekking en recent onderzoek [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 Chronologische plaatsing Uruk ontstond en ontwikkelde zich tijdens de Urukperiode, een sleutelfase in de Mesopotamische geschiedenis die het begin van stedelijke beschaving markeert. Deze periode wordt doorgaans onderverdeeld in drie fasen [3](#page=3): * Vroeg-Uruk (ca. 4100–3800 v.Chr.) [3](#page=3). * Midden-Uruk (ca. 3800–3300 v.Chr.) [3](#page=3). * Laat-Uruk (ca. 3300 –3000 v.Chr.) [3](#page=3). De Urukperiode luidde de opkomst van de Sumerische beschaving in, met Uruk als haar centrale centrum. In de eerste fase verschenen grote stedelijke centra en begon de expansie naar omliggende gebieden. De tweede fase zag de stabilisatie van het systeem met de opkomst van steden, staatsstructuren en administratieve boekhouding, waaruit uiteindelijk het schrift voortkwam. Tijdens de laatste fase bereikte het schrift zijn volledige vorm en namen regionale verschillen weer toe [3](#page=3). ### 1.2 Geografische ligging Uruk, nu bekend als Warka, bevond zich in het zuidelijke deel van Mesopotamië, strategisch gelegen tussen Babylon en Ur, in het hedendaagse Irak. De stad was gebouwd op een vruchtbare alluviale vlakte aan de zuidelijke oever van de Eufraat. In vroegere tijden werd deze vlakte direct bevloeid door een zijarm van de rivier [3](#page=3). > **Tip:** De vruchtbare alluviale ligging aan de Eufraat was cruciaal voor de ontwikkeling van Uruk door ideale omstandigheden te bieden voor landbouw en veeteelt, wat een snelle demografische groei mogelijk maakte [3](#page=3). ### 2. Opgravingsgeschiedenis en recent onderzoek #### 2.1 Opgravingsgeschiedenis De archeologische ontdekking van Uruk begon in 1850 en 1853 met gedeeltelijke opgravingen door de Britse geoloog William Loftus. Destijds wekten deze bevindingen onvoldoende interesse bij investeerders, waardoor het onderzoek tijdelijk stilviel [3](#page=3). Vanaf 1912 tot 1989 werden er uitgebreide opgravingen verricht door het German Archaeological Institute (Deutsche Orientgesellschaft Expedition), die oorspronkelijk in 1912 van start ging en in 1928 werd hervat. Deze ambitieuze expeditie omvatte in totaal 39 veldseizoenen [3](#page=3). Helaas werden de opgravingen in 1990 onderbroken door internationale sancties en lokale opstanden, en in 2003 door de Amerikaanse invasie. Deze gebeurtenissen maakten de site lange tijd ontoegankelijk voor westerse archeologen. Gedurende deze periode werd verder onderzoek voornamelijk gebaseerd op analyses van satellietbeelden uit de jaren 1950 en 1960, en op magnetometer-surveys uit 1980, 2001 en 2002 [3](#page=3). #### 2.2 Recent onderzoek In het voorjaar van 2025 werd een recent Duits-Iraakse opgravingsmissie afgerond onder leiding van Margarete van Ess. Deze missie omvatte diverse technieken zoals geomagnetische karteringen van de buitenwijken van de stad, elektrische weerstandstomografie van de bodem, en gedetailleerde analyses van bodemstalen [3](#page=3). ### 3. Uruk – de eerste echte stad Uruk ontwikkelde zich op een uitzonderlijk vruchtbare alluviale vlakte, wat de basis legde voor een snelle demografische groei. Archeologische vondsten suggereren dat het gebied al bewoond was tijdens de Ubaidperiode (ca. 5000–4000 v.Chr.), toen het bestond uit twee afzonderlijke agrarische nederzettingen genaamd Kullaba en Eanna. Vanaf het vierde millennium v.Chr. begon een proces van verstedelijking waarbij de twee oorspronkelijke nederzettingen fuseerden tot een grote stedelijke entiteit met een oppervlakte van circa 250 hectare en een geschatte bevolking van 50.000 personen [3](#page=3). --- # Architectuur en stadsindeling van Uruk Dit onderwerp verkent de stedelijke structuur en architectonische kenmerken van Uruk, met specifieke aandacht voor de Anu- en Eanna-districten en de verschillende bouwlagen en technieken uit de periode 3500-2900 v.Chr [4](#page=4). ### 2.1 Algemene bouwkenmerken van Uruk De stedelijke structuur van Uruk is complex vanwege de lange geschiedenis van meer dan 5000 jaar, met vele bouwlagen die verschillende tijdsperioden weerspiegelen. De focus ligt op de periode van 3500 tot 2900 v.Chr., die overeenkomt met lagen VI tot en met III, met het hoogtepunt van de stad rond 2900 v.Chr. met de bouw van de stadsmuur. Het standaard bouwmateriaal in Uruk was leemstenen (mudbricks). Voor speciale gebouwen werd echter ook kalksteen gebruikt, wat als een exclusief bouwmateriaal geldt omdat het niet in Uruk zelf aanwezig was [4](#page=4). ### 2.2 De architectuur van het Anu-district Het Anu-district, ook wel het Kullaba-district genoemd, bevindt zich in het westelijke deel van de stad en omvatte oorspronkelijk een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat [4](#page=4). #### 2.2.1 De Anu-ziggurat De Anu-ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, opgebouwd uit leemstenen. Door de vele hermodeleringen, hoekige zijkanten en de trappenstructuur kenmerkt de Anu-ziggurat zich als een polygonale structuur. De bouw van deze structuur begon eind 5e millennium v.Chr. en bereikte uiteindelijk een hoogte van 12 meter. Bovenop de ziggurat bevonden zich een rechthoekig terras, een altaar en de zogenaamde White Temple [4](#page=4). #### 2.2.2 De White Temple De White Temple was een tripartiete tempel, herkenbaar aan zijn felwitte muren van gipsplaaster. Deze tempel is jonger dan de ziggurat, aangezien deze erop gebouwd is. De datering van de White Temple is circa 3100 v.Chr., wat overeenkomt met laag III van de stad [4](#page=4). ### 2.3 De architectuur van het Eanna-district Het Eanna-district vormde een ander belangrijk religieus en politiek centrum van Uruk [4](#page=4). #### 2.3.1 Lagen VI-V (circa 3500-3400 v.Chr.) De belangrijkste bouwwerken uit deze vroege lagen zijn de Lime Stone Temple en de Stone Cone Building. Beide gebouwen deelden een T-vormig grondplan. De Lime Stone Temple dankte zijn naam aan de muren die waren opgebouwd uit polygonale kalkstenen platen [5](#page=5). ##### 2.3.1.1 De Stone Cone Building De Stone Cone Building was het meest significante bouwwerk uit deze fase. Het bevond zich op een kleiterras en werd omringd door een binnenplaatsmuur van kalksteen. Het gebouw had een stenen fundering, waarop muren van metselwerk werden opgetrokken. Tijdens het storten werden platte kleiplaten (crown tiles) in horizontale rijen geplaatst, waarvan de uitstekende uiteinden het mozaïekdecor ondersteunden. Dit mozaïek werd gecreëerd met de bekende cone mosaic technique, waarbij mozaïeken op de buitenmuren werden gevormd met behulp van kleikegels in verschillende kleuren [5](#page=5). #### 2.3.2 Lagen IVa-b (circa 3400-3300 v.Chr.) In deze fase kwamen er veel nieuwe gebouwen bij, en werden soms oude gebouwen vervangen. Een opvallend voorbeeld is de Pillar Hall, die een van de mooiste manifestaties van de cone mosaic technique toont. Verder was er de Great Courtyard, een ommuurde tuin met een eigen watervoorraad. Belangrijke vervangende bouwwerken waren de Red Temple (die de Lime Stone Temple verving), de Riemchen Building (die de Stone Cone Building verving) en Palace E (een proto-paleis), die allen een uniek grondplan hadden [5](#page=5). #### 2.3.3 Laag III (circa 3300-3100 v.Chr.) Deze laag markeert een periode van "herstructurering van de stad", waarbij veel gebouwen rond 3300 v.Chr. werden verlaten en afgebroken. De stedelijke indeling die hieruit voortkwam, bleef echter grotendeels behouden tot circa 2450 v.Chr.. Van de gebouwen uit deze laag zijn voornamelijk fragmenten overgebleven. Er wordt aangenomen dat er in het midden een terras van ongeveer 2 meter hoog was. Tegen 2900 v.Chr. zou de 9 kilometer lange stadsmuur van Uruk zijn opgericht [6](#page=6). #### 2.3.4 De Eanna-ziggurat Hoewel later gebouwd (circa 2100 v.Chr.), is de Eanna-ziggurat een prominent voorbeeld van de architectuur van Uruk. Het betreft een complex systeem van muren en binnenplaatsen, bestaande uit meerdere terrassen en trappen. Bovenaan bevindt zich een tempel die gewijd is aan de godin Inanna [6](#page=6). #### 2.3.5 Algemene beschouwingen over het Eanna-district De omvang van de gebouwen in het Eanna-district suggereert dat ze geschikt waren voor bijeenkomsten van grote groepen mensen. De aanwezigheid van besloten binnenplaatsen en een ommuurde tuin wijst erop dat hier specifieke activiteiten van de elite plaatsvonden. Het gebruik van kalksteen voor veel gebouwen versterkt dit idee, aangezien kalksteen een exclusief bouwmateriaal was dat de langeafstandshandel van Uruk vereiste [6](#page=6). > **Tip:** Bestudeer de plattegronden en reconstructies van de Anu- en Eanna-districten aandachtig om een visueel begrip te krijgen van de stedelijke indeling en architecturale stijlen [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** Let specifiek op de evolutie van de bouwlagen en hoe oudere structuren werden vervangen of aangepast [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Voorbeeld:** De cone mosaic technique is een essentieel architecturaal detail om te onthouden, zowel voor de Stone Cone Building als de Pillar Hall. Analyseer hoe dit technische aspect de esthetiek van de gebouwen beïnvloedde [5](#page=5) [6](#page=6). --- # Ontwikkeling van schrift en administratie in Uruk De ontwikkeling van schrift en administratie in Uruk was een cruciaal proces dat de toenemende economische en sociale complexiteit van de stad ondersteunde, met name door de introductie van zegels en het spijkerschrift [7](#page=7) [8](#page=8). ### 3.1 De rol van zegels in de administratie Zegels dienden als een primitieve vorm van labeling en eigendomsregistratie, essentieel voor het beheren van handel en opslag in een grootschalige economie [7](#page=7). #### 3.1.1 Typen zegels * **Stempelzegel:** Een vlakke zijde met negatief gegraveerde afbeeldingen die bij indrukken in klei een positieve afdruk achterlieten. Deze kenmerkten zich door eenvoudige, gestileerde iconografie van dieren of symbolen [7](#page=7). * **Rol- of cilinderzegel:** Een klein cilindrisch object met negatief aangebrachte patronen aan de buitenzijde. Het afrollen ervan in klei produceerde een strook met een positieve afdruk. Deze zegels konden door hun complexere en gedetailleerdere iconografie meer informatie overbrengen [7](#page=7). #### 3.1.2 Gebruik van zegels Zegels werden aangebracht op diverse objecten zoals manden, zakken en deuren, maar hun primaire toepassing was op voorraadkruiken. Ze fungeerden als proto-labels die informatie over goederen, eigendom en transacties vastlegden, en waren cruciaal voor organisatie, eigendomsregistratie en veiligheid [7](#page=7). ### 3.2 De evolutie van het spijkerschrift Het spijkerschrift, ontstaan in Uruk, evolueerde nauwgezet mee met de groeiende administratieve en economische behoeften, beginnend als een systeem voor het bijhouden van goederen en zich ontwikkelend tot een volwaardig taalkundig schrift [7](#page=7) [8](#page=8). #### 3.2.1 Voorlopers van het schrift Vóór de ontwikkeling van het schrift werden tokens (kleine kleisteentjes in diverse vormen) gebruikt als rekenhulpmiddel voor het tellen van goederen zoals vee, graan of olie. Deze tokens werden later in klei-enveloppen (bullae) geplaatst en verzegeld, soms met een afbeelding van de inhoud [8](#page=8). #### 3.2.2 Fase 1: Proto-spijkerschrift (ca. 3500–3100 v.Chr.) * **Kenmerken:** Het eerste schriftelijke systeem, bestaande uit pictogrammen. Dit waren gestileerde tekeningen die concrete objecten voorstelden (bv. dieren, planten, werktuigen) [8](#page=8). * **Schrijfmateriaal:** Tekens werden aangebracht op kleitabletten met een rietstengel (stylus), wat resulteerde in kenmerkende wigvormige indrukken [8](#page=8). * **Toepassing:** Primair administratief, gericht op het bijhouden van voorraden, rantsoenen en economische transacties [8](#page=8). #### 3.2.3 Fase 2: Vroeg spijkerschrift (ca. 3100–2600 v.Chr.) * **Evolutie van tekens:** Pictogrammen evolueerden tot ideogrammen, waardoor ook abstracte begrippen (zoals arbeid, bezit, goden) konden worden weergegeven [8](#page=8). * **Fonetische elementen:** Ontwikkeling van tekens die klanken of lettergrepen begonnen te representeren [8](#page=8). * **Complexiteit:** Het aantal tekens steeg tot meer dan 1000, later gereduceerd tot ongeveer 400 voor vereenvoudiging [8](#page=8). * **Overgang:** Markering van de overgang van een puur visueel naar een taalkundig schrift [8](#page=8). #### 3.2.4 Fase 3: Klassiek spijkerschrift (ca. 2600–1500 v.Chr.) * **Volwaardig schrift:** De introductie van fonogrammen (tekens die klanken of syllaben aanduiden) maakte het mogelijk om volledige zinnen en teksten te schrijven [8](#page=8). * **Toepassingen:** Schrijven van juridische documenten, literaire werken en religieuze hymnen [8](#page=8). * **Meertaligheid:** Het schrift werd aangepast aan meerdere talen, waaronder Sumerisch, Akkadisch, Babylonisch en Assyrisch [8](#page=8). * **Kernfuncties:** Boekhouding en de regulering van sociale en economische structuren bleven de kernfuncties van het spijkerschrift en verzegeling in de complexe samenleving van Uruk [8](#page=8). > **Tip:** De ontwikkeling van het spijkerschrift illustreert een fundamentele menselijke innovatie: het creëren van een systeem om informatie vast te leggen en te communiceren dat losstaat van directe menselijke aanwezigheid of geheugen. Dit was essentieel voor de organisatie van complexe samenlevingen. > **Example:** Stel je voor dat je een grote handelsstad bestuurt met goederen die van ver komen. Zonder een systeem als zegels en schrift, zou het extreem moeilijk zijn om bij te houden wie wat bezit, hoeveel er is geproduceerd, en wie waarvoor verantwoordelijk is. Het spijkerschrift en de zegels in Uruk waren de antwoorden op deze logistieke uitdagingen [7](#page=7) [8](#page=8). --- # Expansie, cultuur en nalatenschap van Uruk Dit onderwerp behandelt de territoriale expansie van Uruk, de culturele uitwisseling, de betekenis van de Warka-vaas, begrafenisrituelen en de literaire nalatenschap, met name het Gilgamesj-epos. ### 4.1 Expansie van Uruk De expansie van Uruk vond plaats in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr.. Deze expansie was gericht op periferiegebieden die rijk waren aan hulpbronnen, aangezien laaggelegen gebieden, waar Uruk zich als stad ontwikkelde, minder grondstoffen bevatten dan hoger gelegen gebieden. De expansie manifesteerde zich op verschillende manieren [9](#page=9): * **Kolonisatie:** Dit betrof de vestiging in nabijgelegen gebieden, zoals de Susiana vlakte [9](#page=9). * **Stichting van enclaves en stations:** Enclaves, zoals Tell Brak en Habuba Kabira, waren grotere, geplande stedelijke nederzettingen omringd door dorpen. Stations, zoals Hassek Höyük, waren kleinere, geïsoleerde nederzettingen die als verbinding dienden tussen enclaves en het alluvium [9](#page=9). * **Kleine outposts:** Deze dienden ter controle van de handel en bevonden zich buiten de Syro-Mesopotamische vlakte, vergelijkbaar in grootte met stations [9](#page=9). Bij deze expansie was er sprake van aanzienlijke culturele uitwisseling, waaronder de verspreiding van het schrift, administratieve technieken en religieuze ideeën [9](#page=9). ### 4.2 De Warka-vaas De Warka-vaas is een monumentale stenen vaas, vervaardigd uit albast, met reliëfkunst die een ideologische functie diende. Het kunstwerk presenteert de leider als beschermer van de bevolking en de stad. De vaas, die dateert van circa 3200-3000 v.Chr. en werd gevonden in laag III van het Eanna-district, is opgebouwd uit registers [9](#page=9): * **Onderste register:** Natuur (planten, water, schapen en lammeren) [9](#page=9). * **Middelste register:** Menselijke wereld (een processie) [9](#page=9). * **Bovenste register:** De godin Inanna en een priester-koning (figuur ontbreekt) [9](#page=9). > **Tip:** De Warka-vaas is een uitstekend voorbeeld van hoe kunst werd ingezet voor propaganda en de versterking van de heersende orde in het oude Uruk. ### 4.3 Begrafeniscultuur Ondanks talrijke vondsten in Uruk, is het aantal graven dat specifiek aan de Uruk-periode (circa 4000–3100 v.Chr.) kan worden toegeschreven, opvallend gering. Dit staat in contrast met de periodes ervoor en erna, waarin grafvondsten aanzienlijk talrijker en diverser zijn [9](#page=9). Van de weinige Uruk-periode graven betreft het voornamelijk kinderbegravingen. Deze kinderen werden meestal bijgezet in eenvoudige kuilgraven of potten onder de vloeren van woonhuizen, een gangbare praktijk in Mesopotamië. Deze graven bevatten doorgaans weinig grafgiften, wat duidt op een beperkte rituele of sociale investering in kinderbegrafenissen in deze periode [9](#page=9). De afwezigheid van volwassen graven uit een periode van intense stedelijke, administratieve en culturele innovatie roept vragen op. Twee dominante hypothesen binnen de archeologie zijn [10](#page=10): 1. **Locatie van begraafplaatsen:** De begraafplaatsen bevonden zich mogelijk buiten het stedelijke centrum van Uruk, op nog niet geïdentificeerde of opgegraven locaties [10](#page=10). 2. **Alternatieve begrafenisrituelen:** Dit omvat mogelijke speciale crematies (zelden in Mesopotamië), blootstelling van lichamen aan de natuur en aaseters (vergelijkbaar met ‘torens van stilte’), of bootbegrafenissen waarbij lichamen stroomafwaarts werden achtergelaten [10](#page=10). Geen van deze alternatieve hypothesen wordt echter ondersteund door concrete archeologische vondsten of schriftelijke bronnen [10](#page=10). ### 4.4 Literaire nalatenschap: Het Gilgamesj-epos Het Gilgamesj-epos wordt beschouwd als het oudste bekende literaire werk ter wereld en vormt een cruciaal onderdeel van de Mesopotamische cultuur en religie. Het epos is een verzameling heldenverhalen met Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk, als hoofdpersonage [10](#page=10). * **Gilgamesj:** Volgens de overlevering deels goddelijk (zoon van koning Lugalbanda en godin Ninsun), met uitzonderlijke kracht en status. Hij wordt in vroege verzen beschreven als tiranniek en arrogant [10](#page=10). * **Enkidu:** Gevormd uit klei door godin Aruru als tegenkracht voor Gilgamesj, belichaamt hij de natuurlijke orde en dient als moreel en spiritueel tegenwicht [10](#page=10). #### 4.4.1 Gilgamesj en Enkidu Binnen het epos representeren Gilgamesj en Enkidu fundamentele tegenpolen: Gilgamesj de geciviliseerde orde, koninklijke macht en stedelijke cultuur, terwijl Enkidu de natuur, het instinctieve en het ongetemde symboliseert. Deze dualiteit weerspiegelt Mesopotamische ideeën over de balans tussen beschaving en wildheid [10](#page=10). In plaats van rivalen te blijven, ontwikkelen Gilgamesj en Enkidu een diepe vriendschap en beleven ze heldhaftige avonturen, waaronder de strijd tegen Humbaba en de Hemelse Stier. De dood van Enkidu door een goddelijke ziekte confronteert Gilgamesj met zijn eigen sterfelijkheid en leidt tot een zoektocht naar onsterfelijkheid [10](#page=10). Bij zijn terugkeer naar Uruk realiseert Gilgamesj zich dat blijvende roem en culturele nalatenschap waardevoller zijn dan lichamelijke onsterfelijkheid. Hij aanvaardt menselijke sterfelijkheid. Zijn verhaal, vastgelegd in spijkerschrift op kleitabletten, leeft voort als een van de oudste literaire getuigenissen van menselijke reflectie op macht, vriendschap en sterfelijkheid [10](#page=10). > **Tip:** Het Gilgamesj-epos is niet alleen een literair meesterwerk, maar ook een waardevolle bron voor het begrijpen van de Mesopotamische opvattingen over het leven, de dood en de menselijke conditie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Alluviale vlakte | Een vlak en laaggelegen gebied dat is gevormd door de afzetting van sedimenten door rivieren, wat resulteert in zeer vruchtbare grond geschikt voor landbouw. | | Cilinderzegel | Een klein, cilindervormig object van steen of ander materiaal, waarop een negatief reliëf is aangebracht. Door het zegel over vochtige klei te rollen, ontstaat een continu patroon dat diende voor identificatie, autorisatie of decoratie. | | Eanna-district | Een van de twee belangrijkste religieuze en politieke centra van Uruk, gewijd aan de godin Inanna. Dit district bevatte diverse monumentale bouwwerken en tempels die over meerdere periodes werden gebouwd en aangepast. | | Enkidu | Een personage uit het Gilgamesj-epos, voorgesteld als een wilde man uit de natuur, gecreëerd als tegenwicht voor de tirannieke koning Gilgamesj. Hij belichaamt de natuurlijke orde en ontwikkelt een diepe vriendschap met Gilgamesj. | | Expansie van Uruk | Het proces waarbij de stad Uruk haar invloed en controle uitbreidde naar nabijgelegen en verder gelegen gebieden, door middel van kolonisatie, de stichting van enclaves en stations, en het opzetten van handelsnetwerken. | | Gilgamesj | De hoofdpersoon van het Gilgamesj-epos, beschouwd als de vijfde koning van Uruk. Hij wordt voorgesteld als een deels goddelijke, machtige maar aanvankelijk tirannieke heerser die na de dood van zijn vriend Enkidu de zoektocht naar onsterfelijkheid onderneemt. | | Ideogrammen | Tekens in een schrift dat niet alleen concrete objecten, maar ook abstracte begrippen en ideeën kan weergeven, wat een evolutie betekent van het enkel visueel voorstellen naar een taalkundige representatie. | | Monumentale bouwwerken | Grote en indrukwekkende constructies die werden gebouwd om religieuze, politieke of ceremoniële functies te vervullen, zoals tempels, paleizen en ziggurats, kenmerkend voor de stedelijke ontwikkeling van Uruk. | | Mudbricks | Bakstenen gemaakt van klei gemengd met stro of andere organische materialen, gedroogd in de zon. Dit was het standaard bouwmateriaal in Mesopotamië vanwege de beschikbaarheid en het relatieve gemak van productie. | | Pictogrammen | Gestileerde tekeningen die concrete objecten of concepten rechtstreeks voorstellen, zoals dieren, planten of werktuigen. Dit was de basiseenheid van het vroegste schrift in Uruk, het proto-spijkerschrift. | | Proto-spijkerschrift | Het vroegste stadium van het spijkerschrift, dat voornamelijk bestond uit pictogrammen op kleitabletten. Het werd voornamelijk gebruikt voor administratieve en economische doeleinden, zoals het bijhouden van voorraden en transacties. | | Rolzegel | Een type zegel dat bestaat uit een cilindervormig object met een negatief reliëf dat, wanneer over klei gerold, een afdruk achterlaat in de vorm van een strook. Het bood meer detail en informatie dan een stempelzegel. | | Spijkerschrift | Een oud schrift dat werd geschreven door met een rietstengel (stylus) wigvormige indrukken in zachte klei te maken. Het evolueerde van pictogrammen naar een complex systeem van logogrammen en fonogrammen dat voor diverse doeleinden werd gebruikt. | | Stempelzegel | Een zegel met een vlakke onderkant waarop een afbeelding in negatief is gegraveerd. Wanneer op klei gedrukt, laat het een positieve afdruk achter. De iconografie was doorgaans eenvoudiger dan die van rolzegels. | | Urukperiode | Een belangrijke periode in de prehistorie en vroegste geschiedenis van Mesopotamië (ca. 4100–3000 v.Chr.) gekenmerkt door de ontwikkeling van stedelijke centra, de uitvinding van het schrift, complexe sociale structuren en grootschalige landbouw en handel. | | Verstedelijking | Het proces waarbij agrarische nederzettingen uitgroeien tot grote, complexe steden met een geconcentreerde bevolking, gespecialiseerde arbeid, monumentale architectuur en geavanceerde sociale en politieke organisatie. | | Warka-vaas | Een monumentale albasten vaas uit Uruk, versierd met reliëfs die de hiërarchie van de samenleving en de relatie tussen de mens, de natuur en de goden uitbeelden. Het is een belangrijk kunstwerk met ideologische betekenis. | | Ziggurat | Een monumentale tempeltoren met een trapeziumvormige of gelaagde structuur, die diende als religieus centrum in Mesopotamië. Ziggurats waren opgebouwd uit mudbricks en hadden vaak een tempel aan de top. |