Education General

# Structuur van een les lichamelijke opvoeding Dit onderwerp behandelt de opbouw van een les lichamelijke opvoeding (LO), inclusief de essentiële fasen van opwarming, kern en afronding, en de bijbehorende didactische elementen zoals doelstellingen en leerinhouden. ### 1.1 Algemene opbouw van een les LO Een gestructureerde les LO volgt een vaste opbouw, waarbij elke fase specifieke didactische doelen dient. De drie hoofdfasen zijn de introductie, de kern en de afronding. #### 1.1.1 De introductie De introductie dient om de leerlingen in de juiste sfeer te brengen en hen te prikkelen om mee te doen. Dit kan gebeuren door middel van sfeerschepping. #### 1.1.2 De kern De kern van de les is waar de hoofdleerinhoud wordt aangeboden. Dit omvat vaak een of meerdere activiteiten die gericht zijn op de ontwikkeling van motorische competenties. Varianten van oefeningen, omloopvormen of klassikale oefeningen kunnen hier aan bod komen. Ook een spel met aandacht voor fairplay en het aannemen van verschillende rollen behoort tot de mogelijkheden binnen de kern. #### 1.1.3 De afronding De afronding heeft als doel de leerlingen tot rust te brengen na de inspanningen in de kern. Dit wordt vaak gevolgd door een opruimmoment. ### 1.2 Didactische elementen in een les LO Bij het ontwerpen van een les LO worden diverse didactische elementen geïntegreerd, die terug te vinden zijn in de verschillende fasen van de les. #### 1.2.1 Doelstellingen De doelstellingen voor een les LO worden geselecteerd uit de leerplannen en minimumdoelen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen doelen voor de opwarming, de kern en de afronding. * **Opwarming:** Eén doel waarbij een element van Kracht, Lenigheid, Uithouding of Snelheid (KLUS) centraal staat. * **Kern:** Minimaal één doel dat samenhangt met het motorische doel dat centraal staat in de les. Tevens kan een doel voor een spel met betrekking tot fairplay, eerlijk spelen en het aannemen van verschillende rollen worden opgenomen. * **Afronding:** Eén doel waarbij een rustgevend einde wordt nagestreefd. > **Tip:** Leerplandoelstellingen worden geconcretiseerd door een minimumprestatie (bewegingsvorm), een hulpmiddel (materialen) en een voorwaarde (manier van uitvoering) te specificeren. Dit zorgt ervoor dat de doelen observeerbaar, begrijpelijk en op zichzelf staand zijn, en worden geschreven vanuit het perspectief van de leerlingen. #### 1.2.2 Leerinhouden De leerinhouden in een les LO zijn divers en omvatten verschillende domeinen. * **Motorische competenties:** Dit domein staat centraal in elke les LO, aangezien het de kans biedt aan kinderen om veel te bewegen. Een doel uit dit domein komt aan bod in de kern. * **Fysieke competenties:** Dit zijn de KLUS-elementen (Kracht, Lenigheid, Uithouding, Snelheid) die vaak in de opwarming aan bod komen en ook onder het domein van motorische competenties vallen. * **Gezonde en veilige levensstijl:** Elementen hiervan kunnen, hoewel er geen specifieke minimumdoelen voor het slot zijn, geïntegreerd worden in de afronding. * **Zelfconcept en sociaal functioneren (ZC en SF):** Doelen uit dit domein, ook wel 'het ontwikkelen van een innerlijk kompas' en 'socio-emotionele ontwikkeling' genoemd, worden nagestreefd bij elke bewegingssituatie die de leraar aanbiedt. Er moet steeds een persoonsdoel genoteerd worden in het lesvoorbereidingsformulier. > **Tip:** De drie domeinen – motorische competenties, gezonde/veilige levensstijl, en zelfconcept/sociaal functioneren – komen geïntegreerd aan bod in elke les. #### 1.2.3 Didactische beginsituatie Voordat de les wordt uitgewerkt, is het essentieel om de didactische beginsituatie te bepalen aan de hand van drie kenmerken: * **Vakinhoudelijke kenmerken:** Dit betreft de motorische en fysieke kenmerken van de leerlingen. * **Motorisch:** Wat kunnen de leerlingen van de uitvoering? (e.g., de kin op de borst houden tijdens het rollen voor een bolle rug). Dit wordt gebaseerd op ontwikkelingslijnen. * **Fysiek:** Hoe is de conditie tijdens de uitvoering? Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen kracht, snelheid, uithouding en lenigheid. (e.g., krachtig afstoten tijdens het rollen). * **Leerlingkenmerken:** * **Cognitief:** Voorkennis van de leerlingen over de uitvoering. * **Dynamisch-affectief:** Wat voelen de leerlingen bij de uitvoering? (e.g., angst om te rollen). De diversiteit tussen leerlingen staat hier centraal. * **Omgevingskenmerken:** Informatie over de sportinfrastructuur en de materialen. Foto's van de sportzaal en het materiaalhok worden toegevoegd aan de bijlagen. > **Tip:** Alle voorbereidende handelingen die de leerkracht vooraf uitvoert, worden genoteerd bij de didactische beginsituatie. ### 1.3 Het lesvoorbereidingsformulier Het uitschrijven van een lesvoorbereidingsformulier vereist een zorgvuldige planning en integratie van de eerdergenoemde elementen. Dit formulier bevat doorgaans de volgende onderdelen: * **Timing en doelen:** Een schatting van de benodigde tijd per activiteit, met de nummering van de lesdoelen. * **Lesfase en leerinhoud:** Een omschrijving van de inhoud van elke activiteit, met aandacht voor differentiatie, foutenanalyse en de specifieke lesfase (opwarming, kern, afronding). * **Didactische werk- en groeperingsvormen & organisatie:** Beschrijving van de werkvormen (klassikaal, golven, omloop, werkposten, spel), de organisatie met vraagstelling en instructie, en aandacht voor differentiatie. * **Onderwijs-leermiddelen + grondplannen:** Een lijst van benodigde materialen en grondplannen die de organisatie van de ruimte weergeven. Hierbij wordt ook de hoeveelheid benodigd materiaal genoteerd. #### 1.3.1 Grondplannen Grondplannen bieden een bovenaanzicht van de turnzaal met daarin de opstelling van grote toestellen, kleine materialen, leerlingen (aangegeven met 'x') en de looproutes (stippellijn). Stoorelementen en referentiepunten worden mee opgenomen. Materialen die voor volgende oefeningen nodig zijn, worden veilig klaargelegd in een hoek. > **Opmerking:** De organisatie van de les moet zodanig zijn dat dode momenten worden geminimaliseerd en leerlingen zoveel mogelijk bewegen. Veiligheid is een cruciaal aspect bij de organisatie. ### 1.4 Bijlagen Bij een lesvoorbereidingsformulier worden diverse bijlagen gevoegd om de les zo volledig mogelijk te documenteren: * Foto van de sportzaal van de stageschool. * Foto van de materiaalruimte van de stageschool. * Lijst van benodigde materialen. * Grondplannen van de turnzaal met legenda indien nodig. Deze gestructureerde aanpak zorgt voor een effectieve en leerzame les lichamelijke opvoeding. --- # Didactische beginsituatie en kenmerken ## 2. Didactische beginsituatie en kenmerken Het bepalen van de didactische beginsituatie is cruciaal voor het lesvoorbereidingsproces, waarbij vakinhoudelijke, leerling- en omgevingskenmerken worden geanalyseerd om de les effectief af te stemmen op de doelgroep. ### 2.1 Kenmerken van de didactische beginsituatie De didactische beginsituatie omvat drie hoofdcategorieën van kenmerken die gedetailleerd moeten worden uitgewerkt ter voorbereiding van een les: #### 2.1.1 Vakinhoudelijke kenmerken Deze kenmerken richten zich op de inhoud van de les, specifiek de bewegingsvaardigheden en fysieke aspecten. * **Motorische kenmerken:** Beschrijven wat leerlingen kunnen uitvoeren op het gebied van beweging. Dit omvat de technische aspecten van een beweging. > **Voorbeeld:** De leerlingen kunnen tijdens het rollen de kin tegen de borst houden zodat ze met een bolle rug rollen. Deze informatie kan gebaseerd worden op ontwikkelingslijnen die de progressie van motorische vaardigheden weergeven. * **Fysieke kenmerken:** Aandacht voor de conditie van de leerlingen tijdens de uitvoering van bewegingen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen: * Kracht: De mate van inspanning die geleverd kan worden. > **Voorbeeld:** De leerlingen stoten met beide voeten krachtig af tijdens het rollen. * Snelheid: De mogelijkheid om bewegingen in korte tijd uit te voeren. * Uithouding: Het vermogen om langdurig een bepaalde inspanning vol te houden. * Lenigheid: De bewegingsuitslag van gewrichten en de rekbaarheid van spieren. * **Cognitieve kenmerken:** Omvat de voorkennis van de leerlingen met betrekking tot de uit te voeren bewegingen. Wat weten de leerlingen reeds over de techniek of de uitvoering? #### 2.1.2 Leerlingkenmerken Dit aspect focust op de leerlingen zelf en hun individuele verschillen en reacties op de lesinhoud. * **Dynamisch-affectieve kenmerken:** Beschrijft de gevoelens, motivatie en attitudes van de leerlingen tijdens de uitvoering van een beweging. De diversiteit tussen leerlingen staat hier centraal. > **Voorbeeld:** Miet durft niet te rollen. #### 2.1.3 Omgevingskenmerken Hier worden de kenmerken van de leeromgeving en de beschikbare materialen genoteerd. * **Sportinfrastructuur:** Beschrijving van de beschikbare faciliteiten, zoals de sportzaal. * **Materialen:** Inventarisatie van het materiaal dat beschikbaar is en gebruikt zal worden tijdens de les. > **Tip:** Het is aan te raden om foto's van de sportzaal en de materiaalopslag toe te voegen aan de bijlagen van de lesvoorbereiding. > **Tip:** De elementen die de leerkracht reeds vooraf regelt en voorbereidt, moeten ook opgenomen worden in de beschrijving van de didactische beginsituatie. ### 2.2 Integratie van domeinen en doelen In een les lichamelijke opvoeding (LO) worden verschillende domeinen geïntegreerd om een holistische ontwikkeling van de leerlingen te bevorderen. #### 2.2.1 Lesdoelen en domeinen * **Motorische competenties:** Dit domein staat centraal in elke LO-les, aangezien het de kern vormt van bewegingsonderwijs. Een doel uit dit domein, vaak gerelateerd aan fysieke competenties, wordt in de kern van de les uitgewerkt. * **Gezonde en veilige levensstijl:** Hoewel niet altijd expliciet als kern van de les, kan dit domein via specifieke oefeningen of spelvormen aan bod komen. * **Zelfconcept en sociaal functioneren (ZC en SF):** Dit domein, ook wel 'het ontwikkelen van een innerlijk kompas' en 'socio-emotionele ontwikkeling' genoemd binnen het ZILL-net, wordt nagestreefd bij elke aangeboden bewegingssituatie. Persoonsdoelen, die onder dit domein vallen, moeten steeds genoteerd worden in het lesvoorbereidingsformulier. #### 2.2.2 Selectie van doelen De selectie van doelen gebeurt op basis van minimumdoelen en leerplandoelen, en is verdeeld over de verschillende lesfasen: * **Opwarming:** Eén doel waarbij een element van KLUS (Kracht, Lenigheid, Uithouding, Snelheid) centraal staat. Dit valt onder het domein van de motorische competenties. * **Kern:** Minstens één doel dat samenhangt met het motorische doel dat centraal staat in de kern. * **Spel:** Eén doel gericht op fairplay, eerlijk spelen, het aannemen van verschillende rollen, etc. Dit behoort tot het domein ZC en SF. * **Slot:** Eén doel met het oog op een rustgevend einde. #### 2.2.3 Concretiseren van leerplandoelen Om leerplandoelen te concretiseren, worden de volgende elementen opgenomen: * **Minimumprestatie:** De specifieke bewegingsvorm die de leerlingen moeten uitvoeren (bv. springen, lopen, werpen). * **Hulpmiddel:** De materialen die gebruikt worden ter ondersteuning van de beweging (bv. een bank). * **Voorwaarde:** De specifieke manier waarop de leerlingen de beweging moeten uitvoeren. > **Tip:** Door deze elementen op te nemen, wordt het lesdoel: > * Observeerbaar. > * In correct en begrijpelijk Nederlands geschreven. > * Zelfstandig en duidelijk gedefinieerd. > * Vanuit het perspectief van de leerlingen geformuleerd. ### 2.3 Didactische werk- en groeperingsvormen & organisatie De organisatie van de les is essentieel om zoveel mogelijk bewegingstijd te realiseren en dode momenten te minimaliseren. * **Organisatievormen:** Het consistent toepassen van dezelfde organisatievormen per activiteit bevordert de efficiëntie. Variatie in groeperingsvormen of materiaalinzet per activiteit kan leiden tot veel uitleg en dus tijdsverlies. * **Materialenbeheer:** Het plaatsen en opbergen van materiaal moet zorgvuldig gebeuren, met oog voor veiligheid en efficiëntie voor volgende oefeningen. * **Veiligheid:** Veiligheid is een primair aandachtspunt bij het uitwerken van de organisatie van de les. ### 2.4 Onderwijs-leermiddelen en grondplannen Het correct gebruik en de voorstelling van materialen en de leeromgeving zijn van belang voor een vlotte lesvoorbereiding. * **Onderwijsleermiddelen:** De materialen die nodig zijn voor de les moeten duidelijk vermeld worden. * **Grondplannen:** Een bovenaanzicht van de sportzaal met duidelijke aanduidingen van: * Referentiepunten (bv. de deur). * Storende elementen (bv. steunpalen). * Plaatsing van grote toestellen en kleine materialen. * Locatie van de leerlingen (aangeduid met 'x'). * Looproutes van de leerlingen (aangeduid met stippellijnen). * Plaatsing van de leerkracht (aangeduid met 'X', meestal aan de buitenkant van de zaal). > **Tip:** Indien materialen niet direct herkenbaar zijn, is het aan te raden een legende toe te voegen aan het grondplan. De benodigde hoeveelheid materiaal moet duidelijk vermeld worden (bv. 1 bank). > **Tip:** De tekening van het grondplan mag handmatig gemaakt worden indien dit de efficiëntie ten goede komt. De organisatie van de les, inclusief het klaarzetten van materiaal voor volgende oefeningen, moet ook op het grondplan worden weergegeven. ### 2.5 Timing en doelen in het middenblad Het middenblad van de lesvoorbereiding bevat een gestructureerd overzicht van de lesfasen. * **Timing:** Een schatting van de benodigde tijd voor elke activiteit. * **Doelen:** De genummerde lesdoelen die in de betreffende lesfase aan bod komen. * **Lesfase en leerinhoud:** Een gedetailleerde beschrijving van de activiteit, inclusief aandacht voor differentiatie en foutenanalyse. De instructie en demonstratie moeten elementen bevatten zoals startpunt, startsignaal, uitvoering, frequentie/duur, eindpunt, afspraken en herhaling. * **Didactische werk- en groeperingsvormen & organisatie:** De gekozen werkvormen (bv. klassikaal, golven, omloop, werkposten) en de organisatie van de leerlingen. * **Onderwijsleermiddelen + grondplannen:** De benodigde materialen en een bijbehorend grondplan per activiteit. Dit gedetailleerde onderzoek van de didactische beginsituatie vormt de basis voor een effectieve en leerlinggerichte les lichamelijke opvoeding. --- # Doelen en leerplannen in lichamelijke opvoeding Dit onderwerp beschrijft hoe leerplandoelen en minimumdoelen worden geselecteerd en vertaald naar concrete lesdoelen, met aandacht voor de verschillende domeinen zoals motorische competenties en sociaal functioneren. ### 3.1 De rol van leerplandoelen en minimumdoelen Leerplandoelen en minimumdoelen vormen de basis voor de inhoudelijke invulling van de lessen lichamelijke opvoeding (LO). Deze doelen worden vertaald naar concrete lesdoelen die observeerbaar zijn en geformuleerd vanuit het perspectief van de leerlingen. ### 3.2 Domeinen in lichamelijke opvoeding In het curriculum van lichamelijke opvoeding worden verschillende domeinen onderscheiden, die integraal aan bod komen in elke les: * **Het ontwikkelen van motorische competenties:** Dit is de kern van elke LO-les, aangezien beweging centraal staat. Hieronder vallen fundamentele motorische vaardigheden, sportinitiële vaardigheden, en specifieke fysieke componenten zoals kracht, snelheid, uithouding en lenigheid. * **KLUS (Kern Lichaamsvaardigheid):** Oefeningen gericht op deze vaardigheden worden vaak gebruikt in de opwarming en vallen onder de motorische competenties of fysieke competenties (in de context van minimumdoelen). * **Fysieke kenmerken:** Deze betreffen de conditie van de leerlingen tijdens de uitvoering van bewegingen, onderverdeeld in kracht, snelheid, uithouding en lenigheid. * **Motorische kenmerken:** Dit heeft betrekking op de beheersing van de bewegingsuitvoering zelf, zoals de correcte houding tijdens het rollen. * **Het ontwikkelen van een gezonde en veilige levensstijl:** Dit domein focust op het belang van een actieve levensstijl en veilig bewegen. * **Het ontwikkelen van het zelfconcept en sociaal functioneren (ZC en SF):** Dit omvat de persoonsdoelen die nagestreefd worden. Het ZILL-programma spreekt in deze context over "het ontwikkelen van een innerlijk kompas" en "socio-emotionele ontwikkeling". De dynamisch-affectieve kenmerken van de leerlingen, zoals hun durf of eventuele angsten bij bepaalde bewegingen, vallen hieronder. ### 3.3 Integratie van domeinen in de lesopbouw Elke les LO is opgebouwd uit verschillende fasen, waarbij de drie hoofddomeinen geïntegreerd aan bod komen: * **Opwarming:** Hierbij wordt één doel geselecteerd dat een element van KLUS centraal stelt, vallend onder de motorische competenties. * **Kern:** Minstens één doel dat samenhangt met het motorische kerndoel wordt hier behandeld. Daarnaast wordt één doel gekozen met betrekking tot fairplay, eerlijk spelen en het aannemen van verschillende rollen binnen een spel. * **Slot:** Er wordt een doel nagestreefd dat gericht is op een rustgevend einde van de les. Voor het slot van de les zijn er geen specifieke minimumdoelen voorzien. ### 3.4 Vertaling naar lesdoelen Om leerplandoelen concreet te maken tot lesdoelen, worden de volgende componenten in acht genomen: * **Minimumprestatie:** De specifieke bewegingsvorm die de leerlingen moeten kunnen uitvoeren (bv. springen, lopen, werpen). * **Hulpmiddel:** Het materiaal dat gebruikt wordt om de beweging te faciliteren (bv. een bank). * **Voorwaarde:** De manier waarop de leerlingen de beweging moeten uitvoeren om het doel te bereiken. Deze aanpak zorgt ervoor dat elk lesdoel: * Observeerbaar is. * In correct en begrijpelijk Nederlands is geformuleerd. * Op zichzelf staat. * Vanuit het perspectief van de leerlingen is geschreven. ### 3.5 Didactische beginsituatie Voorafgaand aan de lesontwikkeling is het cruciaal om de didactische beginsituatie uit te werken, bestaande uit drie kenmerken: * **Vakinhoudelijke kenmerken:** * **Motorische kenmerken:** Wat de leerlingen kunnen qua uitvoering (bv. de correcte houding tijdens het rollen). Dit wordt gebaseerd op ontwikkelingslijnen. * **Fysieke kenmerken:** Hoe de conditie van de leerlingen is tijdens de uitvoering (kracht, snelheid, uithouding, lenigheid). * **Cognitieve kenmerken:** De voorkennis van de leerlingen over de uitvoering van een beweging. * **Leerlingkenmerken (dynamisch-affectieve kenmerken):** Wat de leerlingen voelen bij de uitvoering (bv. durft niet te rollen). Hierbij staat de diversiteit tussen de leerlingen centraal. * **Omgevingskenmerken:** Informatie over de sportinfrastructuur en gebruikte materialen, inclusief foto's van de sportzaal en het materiaalhok. > **Tip:** De voorbereidende handelingen die de leerkracht voorafgaand aan de les uitvoert, moeten ook worden opgenomen in de didactische beginsituatie. ### 3.6 Lesvoorbereidingsformulier en grondplannen Een lesvoorbereidingsformulier bevat kolommen voor timing, doelen, lesfase en leerinhoud, didactische werkvormen en organisatie, en onderwijsleermiddelen inclusief grondplannen. * **Middenblad (Timing en doelen):** Hierin wordt de geschatte tijd per activiteit genoteerd en de nummering van de lesdoelen. * **Bijlagen:** Foto's van de sportzaal en materiaalruimte, en een lijst van benodigde materialen. * **Grondplannen:** Een bovenaanzicht van de turnzaal met een referentiepunt, eventuele storende elementen, plaatsing van toestellen en materialen, en de locatie van de leerlingen (aangeduid met 'x') en de leerkracht (aangeduid met 'X'). Leerlingenbewegingen kunnen met een stippellijn worden aangegeven. Bij moeilijk herkenbare materialen wordt een legende toegevoegd. > **Tip:** Een efficiënte organisatie van de les is cruciaal om dode momenten te minimaliseren en leerlingen maximaal te laten bewegen. Dit kan door zoveel mogelijk gebruik te maken van dezelfde organisatievorm gedurende de les. Denk ook aan de veilige plaatsing en het opbergen van materialen. Veiligheid moet altijd in rekening gebracht worden bij het organiseren van de les. ### 3.7 Concretisering van doelen De doelen uit de minimumdoelen en leerplannen worden op de volgende wijze geconcretiseerd in de lesvoorbereiding: * **Opwarming:** 1 doel met een element van KLUS. * **Kern:** Minstens 1 doel gerelateerd aan het motorische kerndoel, en 1 doel voor het spel (fairplay, eerlijk spelen, rollen aannemen). * **Slot:** 1 doel voor een rustgevend einde. De informatie die wordt opgenomen in de lesvoorbereiding, zoals de instructie, demonstratie, startpunt, eindpunt, afspraken, taak van de leerlingen, doel van het spel, regels en spelafsluiting, draagt bij aan de concretisering van de doelen. Er is een direct verband tussen de vragen die helpen bij het bepalen van de beginsituatie en de verschillende ontwikkelingsgebieden van de leerlingen. --- # Organisatie en materiaalgebruik in de les Dit onderwerp behandelt de praktische organisatie van een lichamelijke opvoedingsles, met de nadruk op het efficiënt inrichten van de ruimte en het optimaal inzetten van materialen om dode momenten te minimaliseren. ### 4.1 Didactische beginsituatie De didactische beginsituatie van een les lichamelijke opvoeding omvat drie kernkenmerken: #### 4.1.1 Vakinhoudelijke kenmerken * **Motorische kenmerken:** Deze beschrijven de uitvoering van een beweging door de leerlingen. Er wordt gekeken naar wat leerlingen motorisch kunnen, gebaseerd op ontwikkelingslijnen. * **Voorbeeld:** De leerlingen kunnen tijdens het rollen de kin tegen de borst houden voor een bolle rug. * **Fysieke kenmerken:** Dit betreft de fysieke conditie van de leerlingen tijdens de uitvoering, onderverdeeld in kracht, snelheid, uithouding en lenigheid. * **Voorbeeld:** De leerlingen stoten met beide voeten krachtig af tijdens het rollen. #### 4.1.2 Leerlingkenmerken * **Cognitieve kenmerken:** Dit omvat de voorkennis van de leerlingen over de uitvoering van de beweging. * **Dynamisch-affectieve kenmerken:** Dit beschrijft wat leerlingen voelen bij de uitvoering van de beweging, waarbij diversiteit tussen leerlingen centraal staat. * **Voorbeeld:** Miet durft niet te rollen. #### 4.1.3 Omgevingskenmerken Hier worden kenmerken van de sportinfrastructuur en de beschikbare materialen genoteerd. Foto's van de sportzaal en het materiaalhok worden toegevoegd aan de bijlagen. ### 4.2 Minimumdoelen en leerplandoelen Bij het selecteren van doelen voor verschillende lesfases is er een duidelijke structuur: * **Opwarming:** Selecteer één doel waarbij een element van KLUS (Kracht, Lenigheid, Uithouding, Snelheid) centraal staat. * **Kern:** Selecteer minstens één doel dat samenhangt met het centrale motorische doel. * **Spel:** Selecteer één doel gerelateerd aan fairplay, eerlijk spelen, of het aannemen van verschillende rollen. * **Slot:** Selecteer één doel dat gericht is op een rustgevend einde. Voor het concretiseren van leerplandoelen worden de volgende elementen opgenomen: * **Minimumprestatie:** De bewegingsvorm (bv. springen, lopen, werpen). * **Hulpmiddel:** De gebruikte materialen (bv. over de bank). * **Voorwaarde:** De manier waarop de leerlingen de beweging moeten uitvoeren. Dit zorgt ervoor dat elk lesdoel: * Observeerbaar is. * In correct en begrijpelijk Nederlands is geformuleerd. * Op zichzelf staat. * Vanuit het perspectief van de leerlingen is geschreven. ### 4.3 Lesvoorbereiding en organisatie De organisatie van de les is cruciaal voor een maximale bewegingstijd van de leerlingen. #### 4.3.1 Grondplannen * Er wordt een bovenaanzicht van de sportzaal getekend, met minstens één referentiepunt (bv. de deur). * Storende elementen zoals steunpalen worden mee opgenomen. * Grote toestellen worden eerst geplaatst, gevolgd door de kleine materialen die nodig zijn voor het spel. * Indien materialen moeilijk herkenbaar zijn, wordt een legende toegevoegd. * Naast de plattegrond wordt het benodigde aantal materialen vermeld (bv. 1 bank). * Leerlingen worden met een 'x' in het veld geplaatst. * De loopweg van de leerlingen wordt met een stippellijn aangegeven. * De leerkracht wordt met 'X' aan de buitenkant van de zaal geplaatst, aangevend dat hij/zij rondwandelt. * Handgemaakte tekeningen zijn toegestaan als dit sneller is. #### 4.3.2 Minimaliseren van dode momenten * Om leerlingen zoveel mogelijk te laten bewegen, streeft men ernaar dode momenten te minimaliseren. * Dit wordt bereikt door zoveel mogelijk gebruik te maken van dezelfde organisatievorm gedurende de les, in plaats van constant te wisselen van groepsindeling, materialen of spelvormen waarvoor nieuwe regels uitgelegd moeten worden. #### 4.3.3 Plaatsen en bergen van materiaal * Bij de organisatie wordt rekening gehouden met het plaatsen en bergen van materiaal. * Materiaal dat nodig is voor een volgende oefening, moet veilig klaar liggen aan de zijkant van de zaal. Dit wordt op de plattegrond in een hoek getekend. #### 4.3.4 Veiligheid * Veiligheid is een essentieel aspect bij het organiseren van de les. #### 4.3.5 Materiaal en timing * Naast het grondplan wordt het aantal benodigde materialen genoteerd voor een vlotte les. * De tijd die nodig is voor elke activiteit wordt ingeschat in de kolom 'Timing'. * De nummering van de lesdoelen wordt opgenomen in de kolom 'Doelen'. ### 4.4 Onderwijsmiddelen en grondplannen * Per activiteit wordt een grondplan opgenomen. * Onder het grondplan worden de materialen genoteerd die voor die specifieke activiteit nodig zijn. * Voor de introductie, opwarming, kern en afronding worden specifieke aandachtspunten voor de organisatie en materialen beschreven. * Bij de kernactiviteiten wordt de werk/groepeervorm aangegeven (bv. golven, omloop, klassikale oefening, werkposten). * Bij spellen wordt de werk/groepeervorm klassikaal uitgevoerd. * Tijdens het opruimen wordt gedetailleerd beschreven wie, wat, hoeveel, waar en wanneer moet opruimen, en wat daarna te doen. > **Tip:** Zorg ervoor dat de organisatie van de les zodanig is ingericht dat leerlingen continu in beweging zijn. Plan slim en vermijd onnodige wachttijden door herhaaldelijke uitleg van nieuwe regels. > **Voorbeeld:** In plaats van vijf verschillende spelletjes met telkens nieuwe regels, kan men een basisspel hanteren met variaties, waardoor de organisatie en het materiaal constant blijven, maar de oefenstof evolueert. Het bepalen van de beginsituatie en het selecteren van doelen hangen nauw samen met de verschillende ontwikkelingsgebieden die aan bod komen in de lichamelijke opvoeding. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Fundamentele motorische vaardigheid | Dit zijn basale bewegingsvaardigheden die de basis vormen voor complexere bewegingen en sportieve activiteiten. Ze worden aangeleerd door veel bewegingservaring op te doen in variërende situaties. | | Fysieke component (KLUS) | Dit verwijst naar oefeningen gericht op kracht, lenigheid, uithouding en snelheid, die vaak worden ingezet tijdens de opwarming om de leerlingen fysiek voor te bereiden op de les. | | Zelfconcept en sociaal functioneren (ZC en SF) | Dit zijn persoonsdoelen die gericht zijn op de ontwikkeling van het zelfvertrouwen en de sociale vaardigheden van leerlingen. In bredere zin omvat dit ook emotionele ontwikkeling. | | Vakinhoudelijke kenmerken | Dit betreft de analyse van wat leerlingen motorisch en fysiek kunnen op het gebied van de bewegingsuitvoering. Het houdt rekening met hun huidige vaardigheidsniveau en fysieke conditie (kracht, snelheid, uithouding, lenigheid). | | Dynamisch-affectieve kenmerken | Dit aspect van de leerlingkenmerken richt zich op de gevoelens, motivatie en beleving van leerlingen tijdens de uitvoering van bewegingen, waarbij rekening wordt gehouden met individuele verschillen en mogelijke angsten. | | Leerplandoelstellingen | Dit zijn specifieke leerdoelen die uit de algemene leerplannen worden gehaald en dienen als leidraad voor de inhoud en de doelstellingen van een specifieke les. | | Minimumprestatie | Dit is een meetbare standaard van bekwaamheid of prestatie die een leerling dient te behalen met betrekking tot een specifieke bewegingsvorm, zoals springen, lopen of werpen. | | Didactische beginsituatie | Dit omvat de analyse van de vakinhoudelijke, leerling- en omgevingskenmerken voorafgaand aan een les, om een passende didactische aanpak te kunnen ontwerpen. | | Grondplan | Een visuele weergave van de sportruimte, waarin de indeling van toestellen, materialen, leerlingen en de positie van de leerkracht worden geschetst voor een efficiënte lesorganisatie. | | Lesfasen | De verschillende onderdelen van een les LO, typisch bestaande uit een introductie, opwarming, kern, afronding en opruiming, elk met specifieke didactische doelen en inhoud. |

# Algemene didactiek en lesvoorbereiding Dit deel van het document behandelt de algemene didactiek met een focus op lesvoorbereiding, organisatie, groepsindeling en overgangen binnen de context van gymnastieklessen. ## 1. Algemene didactiek en lesvoorbereiding ### 1.1 Lesvoorbereiding Lesvoorbereiding is een cruciaal onderdeel van de algemene didactiek en omvat de planning en organisatie van een les. Dit omvat het bepalen van de benodigde materialen, de indeling van de leerlingen, de verplaatsingen binnen de ruimte en de verschillende opstellingen die gebruikt kunnen worden. Een gedetailleerd grondplan, dat als bijlage kan dienen, helpt bij het visualiseren van de lesopbouw. #### 1.1.1 Opstellingen Diverse opstellingen kunnen worden gebruikt om leerlingen te organiseren en de les effectief te laten verlopen. De keuze van de opstelling is afhankelijk van de specifieke activiteit en de didactische doelstellingen. Veelvoorkomende opstellingen zijn: * **Vrij verspreid:** Leerlingen zijn door de ruimte verspreid, wat ruimte biedt voor individuele oefening of dynamische activiteiten. * **Frontrijen:** Leerlingen staan in rijen achter elkaar, gericht naar de lesgever, wat efficiënt is voor demonstraties of gezamenlijke instructies. * **Geschrankt:** Een variatie op de frontrijen waarbij leerlingen in een verspringende formatie staan, wat de zichtbaarheid voor iedereen kan verbeteren. * **Flankkring:** Leerlingen vormen een kring langs de zijkant van een gebied, vaak gebruikt voor circuloefeningen of spelvormen. * **Frontkring:** Een kringopstelling waarbij de leerlingen met hun gezicht naar het midden van de kring staan. * **Banen in lengte:** De ruimte wordt verdeeld in lengtebanen voor activiteiten die voorwaartse beweging vereisen. * **Golven in breedte:** De ruimte wordt verdeeld in banen dwars op de lengteas, geschikt voor activiteiten die zijwaartse beweging benadrukken. * **Terugkerend of heen en terug:** Activiteiten waarbij leerlingen een vast parcours herhalen of een heen-en-weer beweging maken. #### 1.1.2 Groepsindeling en overgangen/lesgewrichten De organisatie van de les omvat ook specifieke methoden voor groepsindeling en het soepel laten verlopen van overgangen tussen verschillende onderdelen van de les. * **Posten, standen (circuits):** Hierbij worden verschillende oefenstations (posten) ingericht. De leerlingen rouleren na een bepaalde tijd naar de volgende post. Dit type circuit is gericht op het afwerken van een routine of het opbouwen van conditie. * **Parcours, omloop (circuits):** Bij dit type circuit maken leerlingen een opeenvolging van opdrachten (een parcours of omloop). De doorschuiving naar de volgende opdracht gebeurt na het voltooien van de huidige opdracht. Dit is effectief voor het oefenen van specifieke vaardigheden of het doorlopen van een uitdagende reeks bewegingen. #### 1.1.3 Voorbeeld van een circuitorganisatie De onderstaande oefeningen illustreren hoe een circuit georganiseerd kan worden met behulp van een plattegrond en specifieke instructies voor de leerlingen. Bij elke oefening wordt er vertrokken vanaf een aangewezen startpunt, zoals achter een kegel, en worden de leerlingen per groep verdeeld. * **Oefening 1: Banken en matten** * **Organisatie:** Vier leerlingen per oefening. Twee banken staan parallel naast elkaar. Op elke bank ligt een mat. * **Opdracht:** De leerlingen kruipen onder de banken door, tussen de twee parallelle banken in. Op de terugweg verplaatsen ze zich over een omgekeerde bank. * **Oefening 2: Sportraam** * **Organisatie:** Leerlingen bewegen zich op en langs een sportraam. * **Opdracht:** Klimmen tot de handen de bovenste sport raken, vervolgens zijwaarts bewegen over twee sporten met steun van handen en voeten, en daarna weer afdalen. * **Oefening 3: Verhoogde banken** * **Organisatie:** Twee banken staan parallel, en twee andere banken worden er dwars bovenop aan de uiteinden geplaatst, waardoor een verhoogde constructie ontstaat. * **Opdracht:** Leerlingen kruipen over de eerste verhoogde bank en vervolgens onder de tweede verhoogde bank door. * **Oefening 4: Bok en plintsegment** * **Organisatie:** Een plintsegment staat in de lengte voor een bok. Een matje is aan de andere zijde van de bok geplaatst. * **Opdracht:** Leerlingen lopen over het plintsegment, klimmen over de bok, landen op het matje, en kruipen vervolgens onder een tweede bok door. * **Oefening 5: Banken, plint en sportraam** * **Organisatie:** Een bank hangt schuin aan een plint met drie segmenten, die loodrecht staat op een sportraam. Aan de andere kant van de plint is een tweede bank verbonden met het sportraam (bij de 14e sport). * **Opdracht:** Leerlingen klimmen over de banken en de plint, en komen via het sportraam naar beneden. * **Oefening 6: Klimraam en valmat** * **Organisatie:** Een klimraam en een dikke valmat. * **Opdracht:** Leerlingen klimmen zo hoog als ze durven op het klimraam, kruipen door het klimraam, laten zich hangen, lossen de greep en landen op de dikke valmat. > **Tip:** Het duidelijk uittekenen van de organisatie van oefeningen als een omloop (circuit) op een plattegrond is essentieel voor een efficiënte lesvoorbereiding en een vlotte uitvoering door de leerlingen. Dit helpt om de logistiek, materiaalkeuze en tijdsplanning te optimaliseren. --- # Opstellingen en organisatiemodellen Dit onderdeel introduceert verschillende opstellingen en organisatiemodellen die gebruikt kunnen worden bij sportactiviteiten. ### 2.1 Vrij verspreid De vrij verspreide opstelling houdt in dat deelnemers zich los en zonder vaste structuur over het beschikbare terrein verspreiden. ### 2.2 Frontkring en flankkring * **Frontkring:** Deelnemers staan in een rij gericht naar het midden. * **Flankkring:** Deelnemers staan in een cirkel met de zijde naar het midden gericht. ### 2.3 Banen Banen kunnen op verschillende manieren worden ingericht: * **In lengte op de mat:** Deelnemers volgen banen die in de lengterichting van een mat zijn uitgestippeld. * **In breedte op de mat:** Deelnemers volgen banen die in de breedterichting van een mat zijn uitgestippeld. * **Golven:** Een dynamische opstelling waarbij deelnemers in een golfbeweging door het terrein bewegen. * **Terugkerend of heen en terug:** Deelnemers doorlopen een parcours en keren aan het einde terug naar het beginpunt. ### 2.4 Posten/standen Bij een opstelling met posten of standen vormen deelnemers circuits. Na een bepaalde tijd schuiven de deelnemers door naar de volgende post of stand. ### 2.5 Parcours of omloop Een parcours of omloop is ook een circuitopstelling, maar hierbij schuiven deelnemers door na het voltooien van een specifieke opdracht op een bepaalde post. #### 2.5.1 Voorbeelden van parcoursopstellingen De volgende voorbeelden illustreren hoe verschillende oefeningen kunnen worden ingericht als een omloop: * **Voorbeeld 1: Bankkruipen** * **Opstelling:** Vier leerlingen per kegel. Twee parallelle banken met daarop matjes. * **Uitvoering:** Leerlingen kruipen onder de banken door waar de matjes liggen. Op de terugweg verplaatsen ze zich over een omgekeerde bank. * **Voorbeeld 2: Klim- en daaloefening** * **Opstelling:** Leerlingen starten aan de voet van een sportraam. * **Uitvoering:** Leerlingen klimmen op het sportraam tot de handen de bovenste sport raken. Vervolgens verplaatsen ze zich twee sporten zijwaarts met ondersteuning van handen en voeten en dalen daarna af. * **Voorbeeld 3: Bankoverkruipen** * **Opstelling:** Twee parallelle banken met daarop twee dwars geplaatste banken aan de uiteinden. * **Uitvoering:** Leerlingen kruipen over de eerste verhoogde bank en vervolgens onder de tweede verhoogde bank door. * **Voorbeeld 4: Bokkenparcours** * **Opstelling:** Een bank ligt in de lengte voor een bok, met een matje aan de andere zijde van de bok. * **Uitvoering:** Leerlingen lopen over een plintsegment dat voor de bok ligt, klimmen over de bok en landen op een matje. Daarna kruipen ze onder een tweede bok door. * **Voorbeeld 5: Gecombineerd banken- en sportraamparcours** * **Opstelling:** Een schuin hangende bank aan een plintsegment, die loodrecht staat op een sportraam. Aan de andere kant van de plint hangt een tweede bank verbonden met het sportraam. * **Uitvoering:** Leerlingen klimmen over banken en plinten, en komen vervolgens via het sportraam naar beneden. * **Voorbeeld 6: Klimraam met valmat** * **Opstelling:** Een klimraam met aan de voet een dikke valmat. * **Uitvoering:** Leerlingen klimmen zo hoog als ze durven in het klimraam, kruipen erdoorheen, laten zich los en landen op de valmat. --- # Circuitvormen en parcours Dit onderwerp behandelt de organisatie van oefeningen in de vorm van circuits en parcours, waarbij leerlingen na een bepaalde tijd of voltooide opdracht doorschuiven naar de volgende station. ### 3.1 Algemeen principe Circuitvorming en parcours zijn methodes om oefeningen te organiseren waarbij leerlingen een reeks stations doorlopen. De essentie ligt in het efficiënt laten doorschuiven van de leerlingen om de activiteit in beweging te houden en maximale betrokkenheid te garanderen. ### 3.2 Circuit Een circuit wordt gekenmerkt door het doorschuiven van leerlingen na een **bepaalde tijd** aan een station. Dit betekent dat de leerlingen op elk station een vaste periode de oefening uitvoeren, waarna het signaal volgt om door te schuiven. ### 3.3 Parcours Een parcours is een vorm van een circuit waarbij het doorschuiven gebeurt na het **voltooien van een specifieke opdracht**. De nadruk ligt hier op het succesvol afronden van de taak alvorens naar het volgende station te gaan. Dit kan leiden tot variabele tijdsduren per station, afhankelijk van de leerlingen. ### 3.4 Organisatorische overwegingen Bij de organisatie van circuits en parcours is een gedetailleerde lesvoorbereiding cruciaal. Dit omvat: * **Plattegrond:** Een grondig plan dat de opstelling van materiaal, de plaatsing van leerlingen, de bewegingen en de te verplaatsen objecten in kaart brengt. * **Groepsindeling:** Hoe de leerlingen worden verdeeld over de verschillende stations. * **Overgangen/Lesgewrichten:** Het efficiënt en veilig laten doorschuiven van leerlingen tussen de stations. #### 3.4.1 Opstellingen Verschillende opstellingen kunnen gebruikt worden afhankelijk van de oefening en de beschikbare ruimte: * **Vrij verspreid:** Leerlingen zijn verspreid over het terrein. * **Frontrijen, geschrankt op lange mat:** Leerlingen staan in rijen, met een onderlinge verspringing op een lange mat. * **Flankkring:** Leerlingen vormen een kring langs de zijde. * **Frontkring:** Leerlingen vormen een kring aan de voorkant. * **Banen in lengte:** Oefeningen worden uitgevoerd in banen die in de lengte van de ruimte zijn uitgetekend. * **Golven in breedte:** Leerlingen bewegen in golven over de breedte van de ruimte. * **Terugkerend of heen en terug:** Oefeningen die een heen- en wegbeweging of een repetitief karakter hebben. #### 3.4.2 Stations in circuits en parcours Stations in circuits en parcours zijn vaak opgebouwd uit posten of standen die de leerlingen moeten uitvoeren. > **Tip:** Zorg ervoor dat de oefeningen aan de stations uitdagend maar haalbaar zijn voor de leerlingen, met aandacht voor veiligheid en een logische opeenvolging. ### 3.5 Voorbeelden van parcoursactiviteiten De volgende voorbeelden illustreren hoe oefeningen georganiseerd kunnen worden als parcours: * **Onder banken kruipen en over banken verplaatsen:** Leerlingen starten achter een kegel. Er liggen matjes (vier in totaal) over twee parallelle banken waar leerlingen onderdoor moeten kruipen. Op de terugweg verplaatsen ze zich over een omgekeerde bank. * **Sportraam oefening:** Leerlingen klimmen op een sportraam tot hun handen de bovenste sport raken. Vervolgens verplaatsen ze zich twee sporten zijwaarts met behulp van handen en voeten, en dalen dan weer af. * **Kruipen over verhoogde banken:** Twee parallelle banken worden dwars aan de uiteinden overbrugd door twee andere banken. Leerlingen kruipen over de eerste verhoogde bank en vervolgens onder de tweede verhoogde bank door. * **Bok en matten oefening:** Leerlingen lopen over een plintsegment dat in de lengte voor een bok ligt. Ze klimmen over de bok en landen op een matje aan de andere zijde, waar ze vervolgens onder een andere bok door kruipen. * **Schuine banken en sportraam:** Een bank hangt schuin aan een plint (loodrecht op een sportraam). Aan de andere kant van deze plint hangt een tweede bank die verbonden is met het sportraam. Leerlingen klimmen over banken/plint en komen via het sportraam naar beneden. * **Klimraam en valmat:** Leerlingen klimmen op een klimraam tot een gewenst punt, kruipen vervolgens door het klimraam, laten zich hangen, lossen de greep en landen op een dikke valmat. > **Voorbeeld:** In een parcours voor elementaire gymnastiek kan het eerste station het kruipen onder een bank zijn, het tweede station het over een lage bok springen, en het derde station het rollen op een mat. Het doorschuiven gebeurt pas nadat elke leerling alle drie de opdrachten heeft voltooid. --- # Praktische oefening en circuitontwerp Dit onderwerp behandelt de organisatie van verschillende gymnastiekoefeningen als een omloop of circuit, met gedetailleerde beschrijvingen van de oefeningen en hun opstelling. ### 4.1 Circuitontwerp en opstellingen Een circuit, ook wel een omloop genoemd, is een reeks posten of standen waar leerlingen na een bepaalde tijd doorschuiven. Een parcours of omloop is een circuit waarbij leerlingen doorschuiven na het voltooien van een specifieke opdracht. #### 4.1.1 Algemene organisatieprincipes Bij het ontwerpen van een lesvoorbereiding met een circuit, is het cruciaal om de organisatie van de oefeningen te plannen. Dit omvat de opstelling van materiaal, de indeling van de leerlingen, de mogelijke verplaatsingen en de overgangen tussen de oefeningen. De volledige grondplan kan als bijlage worden toegevoegd aan de lesvoorbereiding. Diverse opstellingen zijn mogelijk, waaronder: * Vrij verspreid op een halve gymnastiekbalk * Frontrijen, geschrankt op een lange mat * Flankkring * Frontkring * Banen in de lengte van de mat * Golven in de breedte van de mat * Terugkerend of heen en terug ### 4.2 Gedetailleerde oefeningsbeschrijvingen voor een omloop Hieronder worden specifieke oefeningen beschreven die georganiseerd kunnen worden als een omloop, vertrekkende van achter een kegel waar telkens vier leerlingen staan. #### 4.2.1 Oefening 1: Banken en matten * **Materiaal:** Twee banken, vier matten, omgekeerde bank. * **Uitvoering:** Leerlingen kruipen onder twee parallelle banken waar matten op liggen. Op de terugweg verplaatsen ze zich over een omgekeerde bank. #### 4.2.2 Oefening 2: Sportraam beklimmen en zijwaarts verplaatsen * **Materiaal:** Sportraam. * **Uitvoering:** Leerlingen klimmen op het sportraam totdat hun handen de bovenste sport raken. Vervolgens verplaatsen ze zich twee sporten zijwaarts met steun van handen en voeten en dalen terug af. #### 4.2.3 Oefening 3: Verhoogde banken overkruipen * **Materiaal:** Vier banken. * **Uitvoering:** Twee banken staan parallel. Twee andere banken worden er dwars bovenop aan de uiteinden geplaatst. Leerlingen kruipen over de eerste verhoogde bank en onder de tweede verhoogde bank. #### 4.2.4 Oefening 4: Bok overklimmen en eronder kruipen * **Materiaal:** Plintsegment, bok, matje. * **Uitvoering:** Leerlingen lopen over een plintsegment dat in de lengte voor de bok staat, klimmen over de bok en landen op een matje aan de andere zijde. Daar kruipen ze vervolgens onder een bok. #### 4.2.5 Oefening 5: Banken, plint en sportraam combinatie * **Materiaal:** Banken, plint met drie segmenten, sportraam. * **Uitvoering:** Een bank hangt schuin aan een plint. Deze plint staat loodrecht ten opzichte van het sportraam. Aan de andere kant van de plint hangt een tweede bank die verbonden is met het sportraam (de 14e sport). Leerlingen klimmen over banken/plint en komen langs het sportraam naar beneden. #### 4.2.6 Oefening 6: Klimraam en valmat * **Materiaal:** Klimraam, dikke valmat. * **Uitvoering:** Leerlingen klimmen op een klimraam zo hoog als ze durven. Vervolgens kruipen ze door het klimraam, laten zich hangen, lossen de greep en landen op een dikke valmat. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Algemene didactiek | Dit omvat de algemene principes en theorieën die ten grondslag liggen aan het onderwijsproces, gericht op de effectieve overdracht van kennis en vaardigheden. | | Lesvoorbereiding | Het proces van het plannen en structureren van een les, inclusief het bepalen van leerdoelen, inhoud, werkvormen, materialen en evaluatiemethoden. | | Organisatie | De manier waarop lesactiviteiten, materialen, leerlingen en de ruimte worden ingedeeld en beheerd om een gestroomlijnd en effectief leerproces te garanderen. | | Groepsindeling | De methoden en strategieën die worden gebruikt om leerlingen in groepen te verdelen voor specifieke activiteiten, met overwegingen voor leerdoelen en sociale interactie. | | Overgangen/lesgewrichten | De momenten en methoden die worden gebruikt om soepel over te gaan van de ene activiteit naar de andere binnen een les, om de continuïteit en focus van de leerlingen te behouden. | | Vrij verspreid | Een organisatiemodel waarbij leerlingen zich vrij in de ruimte bewegen en verspreiden zonder een strikte formatie. | | Flankkring | Een kringopstelling waarbij leerlingen naast elkaar staan in een lijn, met de gezichten naar dezelfde kant gericht. | | Frontkring | Een kringopstelling waarbij leerlingen naast elkaar staan in een cirkel, met de gezichten naar het midden van de kring gericht. | | Banen in lengte mat | Een organisatievorm waarbij leerlingen in parallelle banen bewegen, meestal in de lengterichting van een ruimte of mat. | | Golven in breedte mat | Een organisatievorm waarbij leerlingen zich in golvende bewegingen door een ruimte of mat voortbewegen, vaak dwars op de lengterichting. | | Posten, standen (circuit) | Een circuitvorm waarbij leerlingen verschillende stations of posten doorlopen en na een bepaalde tijd doorschuiven naar de volgende post. | | Parcours, omloop (circuit) | Een circuitvorm waarbij leerlingen een reeks opdrachten of hindernissen na elkaar uitvoeren, en doorschuiven na het voltooien van elke opdracht. | | JG (Jimi’s gymroom) | Mogelijk een specifieke softwaretool of methodiek gebruikt voor het ontwerpen en visualiseren van sportoefeningen en circuits. | | Kegel | Een markeringsobject, vaak kegelvormig, gebruikt om een startpunt, afbakening of doel aan te duiden in sportoefeningen. | | Bank (sportmateriaal) | Een veelzijdig sportattribuut, vaak een lange, smalle zitplek, dat gebruikt kan worden voor klim-, kruip- of balansopdrachten. | | Sportraam | Een klimrek of ander klimstructuur dat in sportzalen wordt gebruikt voor het ontwikkelen van kracht en coördinatie. | | Matje | Een dunne, flexibele onderlegger die bescherming biedt bij landingen of als oppervlak voor oefeningen. | | Dikke valmat | Een dikkere, gewatteerde mat die wordt gebruikt om de impact van vallen te absorberen en letsel te voorkomen. |

# Begrippenkader rond orthopedagogie Orthopedagogisch begeleiden is het ondersteunen van mensen in hun dagelijkse leven om zoveel mogelijk zelf vorm te geven aan het leven dat zij wensen, door methodisch te handelen in bijzondere opvoedings- of leefsituaties [5](#page=5). ### 1.1. Wat is orthopedagogisch begeleiden? Orthopedagogisch begeleiden is het samen zinvol handelen van begeleiders, personen, gezinnen en hun omgeving, in bijzondere levens- of opvoedingssituaties, om zoveel mogelijk zelf vorm te geven aan het gewone leven dat zij wensen, op een planmatige en methodische manier. Oorspronkelijk verwees de term naar het op een goede manier begeleiden van kinderen met een bijzondere opvoedingsnood. De moderne opvatting beschouwt het echter als de wetenschap van het handelen in bijzondere opvoedings- of leefsituaties, waarbij niet alleen kinderen en jongeren, maar ook volwassenen in bijzondere leefsituaties centraal staan, en waarbij methodisch handelen op basis van beeldvorming, interpretatie, planning, handeling en evaluatie essentieel is. Volgens de UGent is orthopedagogiek de studie van methodische, integratieve, ethische en betekenisvolle sociale interacties en ondersteuning in opvoedkundige situaties die als problematisch ervaren worden, met als doel de leefsituaties, de kwaliteit van leven en de participatie in de maatschappij te verbeteren [5](#page=5). ### 1.2. Wat is opvoeden? Wat is begeleiden? De termen 'opvoeden' en 'begeleiden' worden vaak door elkaar gebruikt, maar kennen nuances. In deze cursus wordt 'begeleiden' gebruikt voor het (samen)werken met volwassenen en ouderen, en 'opvoeden' voor het (samen)werken met kinderen en jongeren. Opvoeders en begeleiders kunnen zowel ouders, leerkrachten, jeugdwerkers als hulpverleners zijn [6](#page=6). #### 1.2.1. Opvoeden is met elkaar in relatie gaan Opvoeden is een complex proces dat verweven is met alle aspecten van het gezinsleven, waarbij de kern bestaat uit de veelvuldige interacties tussen een kind en een opvoeder. Deze interacties kunnen worden onderverdeeld in vier categorieën [7](#page=7): * **Verzorgen:** Gaat om de zorg die van bij de geboorte tot de zelfstandigheid van het kind centraal staat [7](#page=7). * **Leren en werken:** Omvat het leren van diverse vaardigheden (van eten tot schoolse taken) en het uitvoeren van huishoudelijke taken [7](#page=7). * **Spelen en ontspanning:** Betreft gezamenlijke activiteiten gericht op plezier, zoals uitstapjes, sporten en vakanties [8](#page=8). * **Spreken en met elkaar omgaan:** Omvat overgangsmomenten waarin interacties ontstaan door simpelweg samen te zijn [8](#page=8). #### 1.2.2. Opvoeden is elkaar wederzijds beïnvloeden Opvoeden is een voortdurend veranderend proces waarbij zowel het kind als de ouders veranderen en elkaar wederzijds beïnvloeden. Dit circulaire proces maakt opvoeden complex [8](#page=8). #### 1.2.3. Opvoeden heeft een doel Opvoeden en begeleiden zijn doelgericht, ook al zijn de doelen niet altijd expliciet of bewust. De doelen worden mede vormgegeven door alle betrokkenen. Een belangrijk hedendaags doel is het "zelf vorm (kunnen) geven" aan het eigen leven, waarbij ondersteuning, bijsturing en stimulering worden aangepast aan de mogelijkheden van het kind of de volwassene. Er worden drie hoofdgroepen van opvoedings- of begeleidingsdoelen onderscheiden [8](#page=8) [9](#page=9): * **Zelfontplooiing en zelfbepaling op eigen maat:** Gaat over het ontwikkelen van eigen mogelijkheden, zelfredzaamheid en het zelf vorm kunnen geven aan het eigen leven door keuzes te maken en verantwoordelijkheid te nemen [9](#page=9). * **Sociaal verbonden zijn en deelnemen aan de samenleving:** Omvat het aangaan, ontwikkelen en behouden van relaties, en het hebben van een rol in sociale groepen [9](#page=9). * **Geluk en welbevinden:** Betekent tevredenheid met het leven op fysiek, materieel en emotioneel vlak [10](#page=10). #### Opvoedingsmiddelen Opvoedingsmiddelen zijn werkwijzen die worden ingezet om een bepaald doel te bereiken. Voorbeelden hiervan zijn vriendelijk vragen, uitleg geven, stimuleren, afkeuren, straffen en belonen, voordoen, preventief optreden, regels stellen, onderhandelen, en gedrag negeren [10](#page=10) [11](#page=11). #### Pedagogisch besef Pedagogisch besef verwijst naar hoe opvoeders betekenis geven aan het gedrag van hun kind of cliënt en hoe zij hun eigen handelen hiernaar richten. Dit houdt in dat opvoeders het belang van het kind erkennen en bereid zijn dit belang te dienen, zelfs als dit hun eigen belang tijdelijk opzijschuift [12](#page=12). #### 1.2.4. Opvoeden is een positief klimaat scheppen Het algemene leefklimaat speelt een grote rol in het slagen van opvoeding en begeleiding. Een goed pedagogisch klimaat wordt gekenmerkt door betrokkenheid en geborgenheid, veiligheid, rust en regelmaat, ruimte en uitdaging, en positieve ondersteuning [12](#page=12) [13](#page=13). * **Betrokken relatie en geborgenheid:** Zonder een relatie kan een kind zich niet ontwikkelen; een primitief gevoel van erbij te horen en waardevol te zijn is essentieel [13](#page=13). * **Veiligheid, rust en regelmaat:** Kinderen, jongeren en volwassenen moeten erop kunnen rekenen dat opvoeders hen accepteren en steunen, waarbij het stellen van regels en grenzen ook bijdraagt aan veiligheid [14](#page=14). * **Ruimte en uitdaging:** Naast veiligheid is er ruimte nodig om risico's te nemen en ervaringen op te doen, ook negatieve [14](#page=14). * **Positieve ondersteuning:** Aanmoediging en positieve feedback stimuleren leren, zelfredzaamheid, creativiteit en initiatief [14](#page=14). #### 1.2.5. Opvoeden wordt beïnvloed door de context Opvoeding vindt altijd plaats binnen een specifieke omgeving of context, die zowel sociaal-economische, organisatorische, historische als maatschappelijke factoren kan omvatten. Factoren zoals woonomstandigheden, inkomen, de organisatie van het gezin of een voorziening, de tijdsgeest en maatschappelijke ontwikkelingen kunnen de omgang en het leren beïnvloeden. Het is belangrijk om oog te hebben voor de context om de invloed ervan op opvoeden en begeleiden te begrijpen. Het sociale netwerk van een gezin, de culturele context en de maatschappelijke context spelen hierbij een rol [15](#page=15) [16](#page=16). > **Tip:** Het belang van de genoemde aspecten (geborgenheid, veiligheid, rust, regelmaat, ruimte, uitdaging, positieve ondersteuning) wordt vooral duidelijk wanneer ze (tijdelijk) ontbreken of onder druk komen te staan, wat de opvoeding negatief kan beïnvloeden [15](#page=15). > **Voorbeeld:** De vijf basisprincipes van Triple P voor een gunstig klimaat in het gezin zijn: een veilige en stimulerende omgeving bieden, leren door positieve ondersteuning, aansprekende discipline hanteren, realistische verwachtingen hebben, en als ouder goed voor jezelf zorgen [15](#page=15). --- # Orthopedagogische modellen en hulp aan kwetsbare gezinnen Hier volgt een gedetailleerde samenvatting van de sectie "Orthopedagogische modellen en hulp aan kwetsbare gezinnen", opgesteld als een examenklare studiehandleiding. ## 2. Orthopedagogische modellen en hulp aan kwetsbare gezinnen Dit deel verkent verschillende modellen en benaderingen binnen de orthopedagogiek die gericht zijn op het begrijpen en ondersteunen van kwetsbare gezinnen en jongeren, met specifieke aandacht voor concepten zoals 'levend verlies' en het belang van een ecologisch perspectief. ### 2.1. Visie op personen met een handicap #### 2.1.1. Levend verlies 'Levend verlies' is een term van Manu Keirse die verwijst naar het chronische rouwproces dat ontstaat wanneer vanzelfsprekendheden wegvallen of nooit binnen bereik zullen zijn, wat vergelijkbaar is met het verlies van een dierbare door overlijden. In tegenstelling tot traditionele rouw, waarbij de intensiteit van verdriet na verloop van tijd afneemt, kan bij levend verlies de intensiteit juist toenemen naarmate men meer geconfronteerd wordt met de beperkingen. Dit proces wordt niet 'gewoon', omdat men dagelijks opnieuw geconfronteerd wordt met grenzen. Verdriet bij levend verlies is fundamenteel verbonden met liefde en verbondenheid en kan leiden tot een demping van gevoelens als beschermingsmechanisme tegen onbegrip en nieuwe ontgoochelingen [20](#page=20) [21](#page=21). > **Tip:** Het is cruciaal voor orthopedagogisch begeleiders om oog te hebben voor levend verlies, aangezien dit inzicht kan helpen bij het plaatsen van bepaald gedrag in een ander perspectief, zoals de 'vervelende moeder' die het beste voor haar kind wil, of een cliënt die 10 jaar na een ongeval nog steeds neerslachtig is rond die datum [21](#page=21). #### 2.1.2. Brussen Brussen, oftewel broers en zussen van mensen met een ondersteuningsnood, spelen een belangrijke rol binnen het gezinsleven, maar worden vaak over het hoofd gezien. Zij ervaren al vroeg het dragen van zorg en stellen zich vragen over de toekomstige zorgregeling wanneer de ouders dit niet meer kunnen. Het is belangrijk om brussen, passend bij hun leeftijd, te betrekken bij discussies over medische of andere behandelingen om parentificatie te voorkomen [22](#page=22). > **Voorbeeld:** Lies (10 jaar) deelt haar ervaring met een broer met een zware motorische beperking. Haar gezin kon jarenlang niet op vakantie gaan door zijn herhaaldelijke operaties. Een respijtvakantie in Villa Rozerood bood een gezinssamenkomst zonder de praktische zorgen, wat resulteerde in een uitgerust gezin dat kon genieten van het samenzijn [22](#page=22). #### 2.1.3. Het ICF-model als hulpmiddel Het ICF-model (International Classification of Functioning) van de Wereldgezondheidsorganisatie biedt een raamwerk voor het begrijpen van handicap, waarbij handicap gedefinieerd wordt als een participatieprobleem dat voortkomt uit het samenspel van functiestoornissen, beperkingen bij activiteiten, en persoonlijke en externe factoren (#page=22, 23). Dit model benadrukt dat interventies op één aspect veranderingen kunnen teweegbrengen in andere aspecten of factoren, wat de dynamische aard van de wisselwerking tussen fysieke en mentale mogelijkheden, menselijk handelen, participatie, gezondheidstoestand, en context (omgevingsfactoren en persoonlijke factoren) onderstreept [22](#page=22) [23](#page=23). ### 2.2. Hulp aan kwetsbare jongeren en gezinnen #### 2.2.1. Ecologisch uitgangspunt De moderne wetenschappelijke kijk op de ontwikkeling van kinderen en jongeren is omgevingsgericht geworden, waarbij men erkent dat meerdere factoren, zoals temperament, ouderlijke persoonlijkheid, stress en steun uit de omgeving, en hun interacties, de ontwikkeling beïnvloeden. Vastlopende ontwikkeling kan zelden aan één individuele risicofactor worden toegeschreven. Hulpverleners werken daarom zelden nog geïsoleerd met een jongere, maar betrekken de context en beschouwen ouders en omgeving als partners. De focus ligt op begeleiding van jongeren in hun relatie met hun omgeving, waarbij de context zowel deel van het probleem als van de oplossing is [24](#page=24). ### 2.3. Opvoeden en begeleiden in bijzondere situaties #### 2.3.1. Opvoedingsspanning Opvoedingsspanning is een normaal verschijnsel in elk gezin. Het wordt problematisch wanneer het opvoeden langdurig moeilijk verloopt en ouderlijk handelen niet direct tot resultaat leidt. Echter, zelfs in moeilijke situaties zoals armoede of chronische ziekte, kunnen ouders en kinderen plezier beleven aan het samenleven en kunnen ouders zich goed voelen in hun rol [24](#page=24). #### 2.3.2. Bijzondere leef- of opvoedingssituaties als werkveld In de orthopedagogiek vormt de moeilijke situatie juist het werkveld, in tegenstelling tot de normale opvoeding waar het problematische uitzonderlijk is. Een 'bijzondere opvoedings- of leefsituatie' kenmerkt zich door moeilijkheden die niet vanzelfsprekend zijn voor de betrokkenen, en waarbij professionele ondersteuning nodig is om het gewenste leven vorm te geven. Dit ontstaat door persoonlijke beperkingen of kenmerken in wisselwerking met omgevingskenmerken [25](#page=25). **VERONTRUSTENDE OPVOEDINGSSITUATIE OF VOS:** Dit concept, nauw verbonden met de integrale jeugdhulp, duidt op situaties waarin de ontwikkeling en/of het welbevinden van een kind of ouders in gevaar is, en deskundige hulp noodzakelijk is, ook al wordt hier geen beroep op gedaan. Een VOS wordt gedefinieerd als een situatie waarin de ontwikkelingskansen van een minderjarige bedreigd worden en/of de integriteit van een minderjarige of gezinsleden wordt aangetast [25](#page=25) [26](#page=26). **BETROKKENEN ALS PARTNERS:** Hedendaagse orthopedagogiek benadrukt samenwerking met de persoon en/of het gezin, waarbij alle betrokkenen als partners in het hulpverleningsproces worden beschouwd. Er wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de kennis en vaardigheden van de betrokkenen zelf om problemen op te lossen [26](#page=26). ### 2.4. Vraag- en aanbodmodel van Kok Jacobus F.W. Kok beschouwde het pedagogisch strategiemodel als cruciaal, met nadruk op het belang van opvoedend handelen in alledaagse leefsituaties. Hij maakte een onderscheid tussen 'gewoon' opvoeden (alledaagse gezinssituaties) en 'specifiek' opvoeden (bewust handelen gericht op doelen binnen een begeleidingsplan) [26](#page=26). #### 2.4.1. Pedagogische noden van het kind Kinderen hebben drie grote ontwikkelingsdomeinen: sociaal-emotionele ontwikkeling (voelen), cognitieve ontwikkeling (denken), en persoonlijkheids- en morele ontwikkeling (willen). Binnen deze domeinen hebben kinderen basisbehoeften [27](#page=27): * **Sociaal-emotionele noden:** behoefte aan geborgenheid, veiligheid, betrouwbare mensen, affectie, acceptatie, waardering, emotionele steun (nabijheid) en emotionele ruimte (afstand) [27](#page=27). * **Cognitieve noden:** behoefte om de wereld te begrijpen en er grip op te krijgen door middel van structuur en variatie in structuur (in tijd, taal, lichaam, ruimte, sociale situaties, handelen) [28](#page=28). * **Persoonlijkheids- en morele noden:** behoefte om de eigen aanleg te ontplooien, stimulering, erkenning, feedback, en bijsturing om rekening te houden met anderen [29](#page=29). > **Tip:** Het gebrek aan affectie en veiligheid kan leiden tot hechtingsproblemen en gedragsproblemen, terwijl te weinig emotionele ruimte leidt tot minder zelfvertrouwen en scheidingsangst (#page=27, 28) [27](#page=27) [28](#page=28). #### 2.4.2. Pedagogische vraag van het kind De pedagogische vraag van een kind is de specifieke mate van behoefte aan afstand, nabijheid, structuur, variatie, erkenning en bijsturing die uit het dagelijkse samenleven met het kind moet worden achterhaald. Gedrag is hierbij het topje van de ijsberg; het duidt op de onderliggende innerlijke wereld en de effectieve vraag van het kind [30](#page=30). > **Voorbeeld:** Mark begint plotseling zijn kamer op te ruimen wanneer hij stress ervaart. Dit 'opruimen' is een signaal voor begeleiders om zijn weekprogramma te vereenvoudigen en meer in te zetten op rust [30](#page=30). #### 2.4.3. Pedagogisch aanbod van de opvoeder en de omgeving Het pedagogisch aanbod betreft het handelen van ouders, opvoeders en de omgeving die inspelen op de ontwikkelingsnoden van het kind. Een goede afstemming tussen vraag en aanbod verhoogt de kans op optimaal opvoeden en begeleiden. Dit model, voorgesteld als een vraag- en aanbodmodel, toont de wederzijdse beïnvloeding tussen gedrag, pedagogisch aanbod, en ontwikkeling, wat kan leiden tot positieve of negatieve spiralen (#page=31, 32) [31](#page=31) [32](#page=32). #### 2.4.4. Specifiek opvoeden Specifiek opvoeden wordt noodzakelijk wanneer de opvoedingsrelatie tussen opvoeder en kind vastloopt. Afwijkend gedrag van het kind wordt gezien als een signaal, een taal die iets zegt over zijn welbevinden, moeilijkheden of ontwikkeling, en als een vraag naar specifieke steun. De orthopedagogiek tracht hierop een aangepast antwoord te geven door het pedagogisch proces te optimaliseren rond de volgende aspecten [32](#page=32): * **Afstand en nabijheid:** Aangaan van een veilige en geborgen relatie, met goed gedoseerde afstand en nabijheid, om hechting en zelfvertrouwen te bevorderen [33](#page=33). * **Structuur en variatie:** Bieden van houvast (voorspelbaarheid in tijd, ruimte, activiteit, personen) en helpende grenzen, teneinde rust te creëren en destructieve patronen te voorkomen [33](#page=33). * **Stimulering en bijsturing:** Ruimte laten voor eigenheid, stimuleren van kwaliteiten en zelfhelende capaciteiten, en bijsturen waar nodig om een evenwicht te vinden tussen gerichtheid op het zelf en harmoniseren aan anderen [34](#page=34). ### 2.5. Gezinspedagogisch kader van Hellinckx Het gezinspedagogisch kader van Hellinckx biedt een raamwerk om het opvoedkundig handelen en de interacties tussen kind en opvoeder te analyseren, door vraag en aanbod te duiden binnen het gezinssysteem. Opvoeding wordt gezien als deel van het gezin als systeem, een georganiseerd geheel van elementen en hun samenhang [34](#page=34) [35](#page=35). #### 2.5.1. Het gezinssysteem en interagerende factoren Hellinckx onderscheidt vier groepen van interagerende factoren die de opvoeding beïnvloeden (van klein naar groot): 1. **Individuele systemen (persoonskenmerken):** Kenmerken van het kind (genetica, neurobiologie, temperament) en van de ouder (temperament, persoonlijkheid, psychische stoornissen, opvoedingsgeschiedenis) (#page=36, 37) [36](#page=36) [37](#page=37). 2. **Subsystemen:** Kenmerken van de onderlinge relaties, zoals de partnerrelatie en de siblinggroep (broers en zussen) (#page=37, 38) [37](#page=37) [38](#page=38). 3. **Het gezin als systeem:** Algemene gezinskenmerken zoals gezinsstructuur (hiërarchie, regels, grenzen), gezinscultuur (waarden, gemeenschappelijke interesses) en gezinsdynamiek (fase van de gezinscyclus) [38](#page=38). 4. **De context van het gezin:** Materiële omstandigheden (woonruimte, geografische omgeving) en beschikbare supportsystemen (familie, buurt, vrienden, professionele hulpverleners) [39](#page=39). #### 2.5.2. Gezinsbegeleiding als antwoord op pedagogische problemen Gezinsbegeleiding richt zich op de opvoeding binnen het gezinssysteem en analyseert pedagogische problemen op basis van de ontwikkelingsnoden van het kind, de opvoedingssituatie, en de beïnvloedende factoren in en rond het gezin. Behandelingsstrategieën omvatten het hulp bieden bij het herkennen en aanvaarden van de pedagogische vraagstelling, het normaliseren van het gezinsleven, het bijsturen van het opvoeden, het zoeken naar oplossingen voor belastende factoren, kindgerichte behandelingen, en evaluatieprocedures [39](#page=39) [40](#page=40). #### 2.5.3. Buffered system Dit concept, beïnvloed door de systeemtheorie, stelt dat tekorten in één onderdeel van het systeem kunnen worden opgevangen door andere delen, waardoor het systeem veerkrachtiger wordt. Problemen en spanningen kunnen worden geïnventariseerd, evenals de krachten die binnen de context aanwezig zijn [40](#page=40). #### 2.5.4. De kracht van dit model Het model van Hellinckx benadrukt dat opvoeding multifactorieel, complex en steeds ontwikkelend is, wat snelle conclusies en schuldvragen voorkomt (#page=40, 41). Het model is herkenbaar voor hulpverleners die met kansarme gezinnen werken en illustreert dat hulpverlening zich niet alleen op ouderlijke vaardigheden moet richten, maar ook op aangrenzende velden van invloed en de sociale context [40](#page=40) [41](#page=41). ### 2.6. Bio-psychosociaal model Het bio-psychosociaal model benadert 'goed voelen' holistisch, door een persoon of situatie in zijn geheel te bekijken vanuit biologische, psychologische en sociale domeinen (#page=43, 45) [43](#page=43) [45](#page=45). * **Biologische factoren:** Lichamelijke symptomen, erfelijkheid, ziekte, behandeling, leeftijd, geslacht, fysieke situatie en hersenfunctie [45](#page=45). * **Psychologische factoren:** Persoonlijkheid, stressgevoeligheid, omgang met emoties, zelfbeeld, emotionele problemen, interesse, zorgzaamheid, en vooruitgang in therapie [45](#page=45). * **Sociale factoren:** Familie, vrienden, relaties, werk, hobby, financiën, wonen, zingeving, levensstijl, etniciteit, en de maatschappelijke situatie [45](#page=45). Dit model integreert de inzichten van eerdere orthopedagogische kaders, zoals het belang van de wisselwerking tussen vraag en aanbod (Kok) en de analyse van het gezinssysteem en de context (Hellinckx), om een bredere en evenwichtige oplossing te vinden [45](#page=45). --- # Pedagogische vaardigheden en begeleidingsstijlen Dit deel focust op de praktische toepassing van pedagogische vaardigheden en de verschillende begeleidingsstijlen om een effectieve hulpverleningsrelatie op te bouwen en af te stemmen op de cliënt [47](#page=47). ### 3.1 Op zoek naar een gepast aanbod Het bieden van een afgestemd aanbod aan de cliënt vertrekt vanuit diens wensen, noden en behoeften, en vereist een constante dialoog tussen intuïtie ("buik") en reflectie ("hoofd"). Dit aanbod is wederkerig, waarbij niet alleen de begeleider aan de cliënt, maar ook de cliënt aan de begeleider een aanbod doet. De gezamenlijke aanpak van het team en de context is eveneens van belang [47](#page=47). #### 3.1.1 Een betrokken relatie aangaan Een betrokken relatie aangaan betekent oprecht laten zien dat je er voor de cliënt bent, plezier met hem wilt delen en in hem blijft geloven, ongeacht zijn gedrag. Dit creëert een basis van veiligheid en vertrouwen. Cliënten hebben behoefte aan individuele aandacht, begrip en openheid van begeleiders [48](#page=48). > **Tip:** Een vertrouwensband met de begeleider beschermt de cliënt tegen stress, vergroot het zelfvertrouwen en de veerkracht, en bevordert de ontwikkeling van competenties [48](#page=48). **Hoe werk je eraan?** Het accepteren van de cliënt als persoon is een voorwaarde. Aanwezig en bereikbaar zijn, met voldoende momenten van gedeeld plezier, is cruciaal. Regelmatige zelfreflectie op de eigen betrokkenheid is nuttig [49](#page=49). **Concrete werkvormen:** * **De aandachtsaanval:** Een onvoorwaardelijke, aangename individuele activiteit plannen met een cliënt waarmee het moeilijk loopt, ongeacht diens gedrag. Dit vereist wederzijdse betrokkenheid en is geen kwestie van 'voor wat hoort wat' [49](#page=49). * **Een schijnbaar nutteloos, maar o-zo-belangrijk weetje:** Het verzamelen van informatie over de voorkeuren, eigenschappen, vaardigheden en dienstbaarheid van de cliënt om aanknopingspunten te vinden voor positieve contacten (#page=49, 50) [49](#page=49) [50](#page=50). #### 3.1.2 Gepaste nabijheid en gepaste afstand Gepaste nabijheid en afstand zijn essentieel voor een veilige band met de cliënt en vereisen flexibiliteit in het variëren van de afstand-nabijheid naargelang de noden van de cliënt (#page=50, 51). Nabijheid omvat lichamelijke warmte, zorg en emotionele houvast, terwijl afstand nodig is voor rust, verwerking en ontdekking [50](#page=50) [51](#page=51). > **Tip:** Mensen verschillen in hun behoefte aan nabijheid en afstand, en deze behoefte kan ook per situatie verschillen [51](#page=51). **Hoe werk je eraan?** Actief inschatten, observeren, gesprekken voeren en je eigen noden herkennen zijn belangrijk om de gepaste afstand en nabijheid te bepalen [51](#page=51). **Concrete werkvormen:** * **Activiteiten nabijheid en basale stimulatie:** Lichamelijke nabijheid bieden door middel van bijvoorbeeld handmassages, voetreflexologie of samen snoezelen [51](#page=51). * **Samen doen en tussen-in aandacht:** Cliënten verbinden door samen activiteiten te ondernemen, waarbij de aandacht gericht is op een gedeeld voorwerp of activiteit [52](#page=52). * **Zijdelings communiceren:** Gesprekken voeren terwijl je naast de cliënt zit of staat, wat vaak veiliger aanvoelt en tot diepgaander contact kan leiden [52](#page=52). #### 3.1.3 Structureren Structureren omvat zowel het bieden van voorspelbare houvast als het stellen van helpende grenzen (#page=52, 53). Structuur is een menselijke nood die helpt bij het organiseren van activiteiten, bijdraagt aan welbevinden, stress vermindert en zingeving kan bieden [52](#page=52) [53](#page=53). > **Tip:** Structuur moet "op maat" worden aangeboden en afgestemd zijn op de cliënt, met aandacht voor diens reacties om weerstanden te begrijpen [53](#page=53). Helpende grenzen worden gesteld in het belang van de cliënt en diens omgeving, om rust te creëren en destructieve patronen te voorkomen. Het stellen van grenzen kan weerstand oproepen, waarbij het belangrijk is om het belang van de cliënt voorop te stellen en stand te houden indien nodig [53](#page=53). **Concrete werkvormen:** * **Het belang van routines en rituelen:** Het creëren van een voorspelbare dagstructuur die rust, regelmaat, veiligheid en vertrouwdheid biedt, en tegelijkertijd mogelijkheden voor contact [54](#page=54). * **De drie-mandjes techniek:** Een instrument om samen met een team te bepalen welk gedrag wordt genegeerd (groene mand, 60%), waarover onderhandeld wordt (gele mand, 30%) en wat niet getolereerd wordt (rode mand, 10%) (#page=54, 55) [54](#page=54) [55](#page=55). * **Time-out en het gewone leven terug opnemen:** Een time-out zien als een steunmaatregel om tot rust te komen, gevolgd door het hervatten van de normale activiteit om de relatie te herstellen (#page=55, 56) [55](#page=55) [56](#page=56). * **Visuele verduidelijking:** Het gebruik van pictogrammen, foto's of een pictogenda om boodschappen begrijpelijker te maken voor de cliënt [56](#page=56). #### 3.1.4 Ruimte laten voor de eigenheid van de cliënt Ruimte laten betekent de cliënt voldoende loslaten zodat hij zijn kwaliteiten, verlangens en oplossingsvaardigheden kan tonen, wat bijdraagt aan autonomie. Dit omvat het bieden van keuzevrijheid, initiatief nemen en fouten maken [57](#page=57). > **Tip:** De realiteit is dat cliënten vaak sterker verbonden zijn met hun begeleiders dan anderen, en autonomie moet actief verkregen worden [57](#page=57). Het structuuraanbod moet worden afgewisseld en aangevuld met het laten van ruimte, waarbij de persoon als uniek wordt ervaren en zijn kwaliteiten kan tonen [57](#page=57). **Hoe werk je eraan?** Situaties aanbieden die de cliënt uitdagen, vertrekkende vanuit diens interesses en aangepast aan diens niveau, is cruciaal. Ook het benutten van de zelfhelende capaciteiten en leidinggevende vermogens van cliënten is belangrijk. Emoties zoals kwaadheid en verdriet moeten worden toegelaten en begrepen [57](#page=57) [58](#page=58). **Concrete werkvormen:** * **Probeerruimte creëren:** Situaties creëren waarin de cliënt zelf keuzes kan maken en dingen kan doen, ook al mag het fout lopen [58](#page=58). * **Gezamenlijke probleemoplossing stap voor stap:** Een systematische methode bestaande uit probleemstelling, brainstorming, beslissing en evaluatie om cliënten te betrekken bij het oplossen van problemen (#page=58, 59) [58](#page=58) [59](#page=59). * **Eigen initiatief model (EIM):** Een benadering gericht op het stimuleren van de eigen kracht en autonomie van de cliënt, waarbij de hulpverlener fungeert als facilitator en coach [59](#page=59). * **Bekrachtigen dan bestraffen:** Dit komt aan bod in het OPO psychologie. #### 3.1.5 Mildheid en herstel van de relatie Mildheid als begeleider begint met mildheid voor jezelf, vooral wanneer situaties escaleren of cliënten gekwetst zijn in hun gehechtheid. Het herkennen en verwerken van negatieve gevoelens bij jezelf is essentieel om pedagogische vaardigheden opnieuw te kunnen inzetten en ruimte te maken voor herstel van de relatie [59](#page=59) [60](#page=60). > **Tip:** Mildheid voor jezelf leidt tot mildheid voor de cliënt en jullie relatie [60](#page=60). Het begrijpen waar probleemgedrag vandaan komt is belangrijk, maar de focus moet eerst liggen op de impact van dit gedrag op jou als begeleider [60](#page=60). **Concrete werkvormen:** * **Het ijzer smeden als het koud is:** Uitgesteld reageren om verdere escalatie te voorkomen, waarbij afspraken gemaakt worden om op een rustig moment op het gedrag terug te komen. Dit is relevant voor gedrag zonder acuut gevaar en linkt aan de drie-mandjes techniek [60](#page=60). * **Verzoeningsgebaren:** De eerste stap zetten om de relatie te herstellen door middel van gebaren die waardering en respect tonen, ongeacht het gedrag van de ander (#page=60, 61). Deze gebaren zijn strategisch en systematisch in te zetten, zonder tegenprestatie te verwachten [60](#page=60) [61](#page=61). * **Het belang van teamoverleg en intervisie:** Regelmatig overleg en uitwisseling van ervaringen met collega's om elkaar te steunen en te leren van dagelijkse werkpraktijken [61](#page=61). ### 3.2 Begeleidingsstijlen De manier waarop een begeleider contact vormt met cliënten is van doorslaggevend belang. Het is belangrijk om zicht te hebben op zowel je eigen favoriete begeleidingsstijl als de stijl die de cliënt nodig heeft. Afhankelijk van de context, cliënt en relatie, kunnen bepaalde stijlen meer aangewezen zijn [62](#page=62). * **De zorgende begeleider/opvoeder:** Organiseert de situatie zodat deze lukt en aangenaam verloopt, biedt praktische ondersteuning, veiligheid en voorspelbaarheid, en brengt ordening en structuur aan [62](#page=62). * **De emotioneel nabije begeleider:** Biedt nabijheid, vertrouwen, bevestiging en emotionele steun. Voelt goed de grenzen van de cliënt aan en kan afstand en grenzen bieden indien nodig [62](#page=62). * **De animerende groepsbegeleider:** Werkt vanuit de groep, brengt sfeer, regelt de omgang tussen cliënten, en kan leiding geven en meedoen als groepslid. Vaardig in regels, afspraken, consequenties en gezag, en behoudt rust bij uitdagend gedrag [62](#page=62). * **De begeleider op afstand:** Laat de cliënt dingen uitproberen, maakt zichzelf overbodig waar mogelijk, maar blijft beschikbaar voor opvang en bijsturing. Sterk in het aanleren van vaardigheden, reflectie, mogelijkheden verkennen en verantwoordelijkheid normeren [62](#page=62). * **De contextuele begeleider:** Richt zich op hoe de cliënt zijn netwerk beleeft en bouwt mee aan het netwerk. Is aanspreekpunt voor mensen uit de context en ondersteunt deze. Sterk in het wisselen van perspectief [62](#page=62). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Orthopedagogische begeleiding | Het ondersteunen van mensen in hun dagelijkse leven om zoveel mogelijk zelf vorm te geven aan het leven dat zij wensen, met specifieke aandacht voor bijzondere leef- of opvoedingssituaties. | | Opvoeden | (Samen)werken met kinderen en jongeren, gericht op het helpen mondig worden, groeien, ontplooien en verantwoordelijkheid opnemen. | | Begeleiden | (Samen)werken met volwassenen en ouderen, met de nadruk op ondersteunen en/of bijsturen. | | Pedagogisch besef | De manier waarop ouders of andere opvoeders betekenis geven aan het gedrag van een kind of cliënt en hoe zij hun eigen handelen hiernaar richten en vormgeven, rekening houdend met het belang van het kind. | | Levend verlies | Een chronisch rouwproces dat mensen ervaren wanneer veel vanzelfsprekendheden wegvallen of nooit binnen handbereik zullen zijn, zoals bij een beperking, waarbij de intensiteit van het verdriet met de tijd kan toenemen. | | Brussen | Broers en zussen van mensen met een ondersteuningsnood, die een belangrijke rol spelen in het leven van hun broer of zus en vaak al vroeg zorgtaken opnemen. | | ICF-model | Een classificatiesysteem van de Wereldgezondheidsorganisatie dat de wisselwerking tussen menselijke functies, activiteiten, participatie en omgevingsfactoren in kaart brengt, met name relevant voor het begrijpen van handicap. | | Ecologisch uitgangspunt | Een benadering in de opvoedkunde die stelt dat de ontwikkeling van kinderen en jongeren multifactorieel bepaald is door een complexe interactie tussen temperament, persoonlijkheid van ouders, stress of steun uit de omgeving, en de interactie tussen al deze factoren. | | Bijzondere leef- of opvoedingssituatie | Een situatie die voor de betrokkenen moeilijk en niet vanzelfsprekend is, en waarvoor professionele ondersteuning nodig is om vorm te geven aan het gewenste leven. Dit is het werkveld van orthopedagogen. | | Verontrustende opvoedingssituatie (VOS) | Een situatie waarin de ontwikkelingskansen van een minderjarige bedreigd worden en/of de integriteit van een minderjarige of gezinsleden wordt aangetast, waarbij deskundige hulp noodzakelijk is, ook als betrokkenen geen hulp vragen. | | Vraag- en aanbodmodel van Kok | Een model dat pedagogisch handelen beschouwt als een antwoord op de pedagogische vraag van het kind. Hoe beter vraag en aanbod op elkaar zijn afgestemd, hoe meer ontwikkelingskansen er zijn. | | Pedagogische noden van het kind | De basisbehoeften van een kind op sociaal-emotioneel, cognitief en persoonlijkheids-/moreel gebied die nodig zijn voor optimale ontwikkeling, zoals geborgenheid, veiligheid, structuur, variatie, stimulering en bijsturing. | | Pedagogische vraag van het kind | De ontcijfering door de opvoeder van wat een kind nodig heeft aan afstand en nabijheid, structuur en variatie, erkenning en bijsturing, gebaseerd op observatie van gedrag en reacties. | | Pedagogisch aanbod van de opvoeder en de omgeving | Het handelen van ouders, opvoeders en de omgeving dat inspeelt op de ontwikkelingsnoden van het kind. Een goede afstemming tussen aanbod en vraag verhoogt de kans op optimaal opvoeden en begeleiden. | | Gezinspedagogisch kader van Hellinckx | Een raamwerk dat opvoedkundig handelen analyseert binnen het gezinssysteem, rekening houdend met individuele persoonskenmerken, subsystemen (bv. partnerrelatie), het gezin als geheel en de externe context. | | Bio-psychosociaal model | Een holistische benadering die iemands welzijn bekijkt op het snijvlak van biologische (lichamelijke, erfelijke factoren), psychologische (persoonlijkheid, emoties, stress) en sociale (familie, vrienden, omgeving) domeinen, en hoe deze elkaar beïnvloeden. | | Betrokken relatie aangaan | Oprecht laten zien dat je er voor de cliënt bent, hem steunt en in hem blijft geloven, ongeacht zijn gedrag, om een basis van veiligheid en vertrouwen te creëren. | | Gepaste nabijheid en gepaste afstand | Het vermogen van een begeleider om te variëren in fysieke en emotionele afstand tot de cliënt, afgestemd op diens behoefte aan steun, veiligheid of ruimte voor zelfstandigheid en verwerking. | | Structureren | Het bieden van voorspelbare houvast door middel van een aangepaste dagstructuur, activiteiten, rituelen en duidelijke informatie, en het stellen van helpende grenzen in het belang van de cliënt en zijn omgeving. | | Ruimte laten voor de eigenheid van de cliënt | Het cliënt voldoende loslaten om zijn kwaliteiten, verlangens en oplossingsvaardigheden te tonen, wat autonomie bevordert en hem de kans geeft zelf beslissingen te nemen en verantwoordelijkheid te dragen. | | Mildheid en herstel van de relatie | Mildheid voor jezelf en voor de cliënt, begrip voor problematisch gedrag vanuit het perspectief van de cliënt, en actief stappen ondernemen om de relatie te herstellen na conflicten of escalaties. | | Begeleidingsstijlen | Verschillende manieren waarop een orthopedagogisch begeleider spontaan een relatie aangaat met cliënten, zoals de zorgende, emotioneel nabije, animerende groepsbegeleider, begeleider op afstand en contextuele begeleider. |

# Kwaliteit van leven en de acht domeinen van Schalock & Verdugo Kwaliteit van leven omvat zowel objectieve omstandigheden als de subjectieve beleving van een persoon, en wordt door het model van Schalock & Verdugo geoperationaliseerd binnen acht centrale domeinen [14](#page=14) [15](#page=15). ### 1.1 Het concept kwaliteit van leven Kwaliteit van leven kent een dubbele invalshoek: * **Objectieve kant:** Dit verwijst naar meetbare levensomstandigheden die voldoende kwalitatief moeten zijn en tegemoet moeten komen aan de behoeften van het individu. De benadering hierbij is gericht op de individuele ervaring [14](#page=14). * **Subjectieve kant:** Dit betreft de mate waarin een persoon zijn eigen leven als kwalitatief ervaart. Bij mensen met een verstandelijke beperking kan er een tendens zijn tot loyaliteit, waarbij ze hun leven als kwalitatief ervaren ondanks potentieel minder gunstige omstandigheden [14](#page=14). Het ultieme doel van ondersteuning is het optimaliseren van de kwaliteit van leven van mensen, waarbij de focus ligt op de persoon en niet enkel op de zorgorganisatie [15](#page=15). ### 1.2 Het model van Schalock & Verdugo Het model van Schalock & Verdugo onderscheidt drie componenten die bepalend zijn voor de kwaliteit van leven: factoren, domeinen en indicatoren [15](#page=15). | Factoren | Domeinen | Indicatoren | | :------------------ | :----------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Onafhankelijkheid | Persoonlijke ontplooiing | Onderwijs genieten, permanente vormingskansen krijgen, zinvolle daginvulling, geschikte arbeid. | [15](#page=15). | Zelfbepaling | Persoonlijke doelen en waarden | Persoonlijke doelen en waarden hebben, keuzes maken, inspraak hebben, beslissingen kunnen nemen. | [15](#page=15). | Sociale participatie | Interpersoonlijke relaties | Intimiteit ervaren, vriendschappen hebben, ondersteuning van mensen krijgen. | [15](#page=15). | Sociale inclusie | Sociale inclusie | Wonen, onderwijs, werken en vrije tijd ‘in de samenleving’, ondersteuning krijgen van mensen, een rol opnemen in de samenleving, wederkerige relaties uitbouwen. | [15](#page=15). | Rechten | Rechten | Humane rechten (respect, privacy, gelijkheid), wettelijke rechten (toegang tot de maatschappij, burgerschap), rechtvaardigheid. | [15](#page=15). | Welbevinden | Materieel welzijn | Financiële zekerheid, een woning hebben, kledij en voeding hebben, persoonlijke spullen aankopen. | [15](#page=15). | Welbevinden | Lichamelijk welzijn | Goede gezondheid, goede verzorging, gezonde voeding, sport en beweging. | [15](#page=15). | Welbevinden | Emotioneel welzijn | Positief zelfbeeld, tevredenheid en geluk, stressvrij zijn, spiritualiteit. | [15](#page=15). ### 1.3 Uitwerking van de acht domeinen #### 1.3.1 Materieel welzijn Dit domein omvat financiële zekerheid, een eigen woning, voldoende kledij en voeding, en de mogelijkheid om persoonlijke spullen aan te kopen [15](#page=15). **Uitdagingen voor begeleiders:** * Meer inspanningen van sociale huisvestingsdiensten zijn nodig om het recht op wonen te vrijwaren voor kwetsbare individuen [15](#page=15). * Begeleiders moeten creatief omgaan met de beperkte financiële middelen van hun cliënten [15](#page=15). * Er is een verschil in netwerk en financiële mogelijkheden tussen cliënten [15](#page=15). #### 1.3.2 Lichamelijk welzijn Dit domein focust op een goede gezondheid, adequate verzorging, gezonde voeding en voldoende sport en beweging. Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaak meer lichamelijke gezondheidsproblemen, zoals epilepsie of vergroeiingen. Slaapproblemen komen ook frequent voor [14](#page=14) [15](#page=15). **Uitdagingen voor begeleiders:** * Cliënten kampen met meer gezondheidsproblemen en hogere gezondheidskosten, terwijl hun financiële middelen beperkt zijn [16](#page=16). * Het stimuleren van beweging is cruciaal, maar het is onmogelijk om mensen hiertoe te verplichten [16](#page=16). * Het vinden van een balans in voeding, het stellen van grenzen en het voorkomen van een negatieve relatie met eten is een voortdurende uitdaging [16](#page=16). #### 1.3.3 Emotioneel welzijn Dit domein verwijst naar tevredenheid, geluk, een positief zelfbeeld, stressvrij zijn en spirituele ervaringen. Dit domein staat bij veel mensen met een verstandelijke beperking onder druk [15](#page=15) [16](#page=16). **Redenen voor druk op emotioneel welzijn:** * Verhoogde gevoeligheid voor stress en moeite met het reguleren ervan [16](#page=16). * Negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen [16](#page=16). * Complexe levensverhalen met trauma's door uithuisplaatsing, overlijdens, etc. [16](#page=16). * Ervaringen van uitsluiting en communicatieve barrières [16](#page=16). * Mogelijke diagnose van Autisme Spectrum Stoornis (ASS) [16](#page=16). **Uitdagingen voor begeleiders:** * Het achterhalen van de onderliggende redenen voor emotionele problematiek, aangezien cliënten dit zelf niet altijd kunnen aangeven [16](#page=16). * Het werken aan een negatief zelfbeeld is lastig; cliënten hebben vaak van jongs af aan gehoord dat ze een beperking hebben en weinig kunnen, wat leidt tot negatieve ervaringen, faalangst en weinig zelfvertrouwen [16](#page=16). * Behoefte aan ondersteuning op maat en nabijheid van vaste begeleiders [16](#page=16). #### 1.3.4 Interpersoonlijke relaties Dit domein omvat sociale netwerken, interactie met anderen, sociale en familiale relaties, vriendschappen, nabuurschap en partnerschappen. Eenzaamheid is een veelvoorkomend probleem [16](#page=16). **Uitdagingen voor begeleiders:** * Samen met de cliënt werken aan het versterken van sociale vaardigheden, maar ook rekening houden met een maatschappij die niet altijd gastvrij is. De impact van lotgenoten is significant [16](#page=16). * Het in kaart brengen van het sociale netwerk en bewustzijn van zichzelf en de eigen netwerken geven kracht en zelfvertrouwen [16](#page=16). * Het stimuleren van wederkerige relaties door cliënten aan te moedigen vrienden en familie uit te nodigen en contacten te onderhouden, vernieuwen of versterken [16](#page=16). * Samen met de cliënt verkennen hoe contacten met het netwerk onderhouden en uitgebreid kunnen worden [16](#page=16). * Levensvragen rond intimiteit, seksualiteit, kinderwens en LGBTQIA+ mogen niet genegeerd worden en moeten geïntegreerd worden in de ondersteuning [16](#page=16). #### 1.3.5 Persoonlijke ontplooiing Dit domein richt zich op de ontwikkeling en groei van het individu. Diverse vormen van dagbesteding en arbeid vallen hieronder: * **Atelierwerking:** Een werkplaats waar deelnemers in kleine groepen werken aan een product of dienstverlening met een arbeidskarakter [16](#page=16). * **Enclave of werkeiland:** Activiteiten die extern georganiseerd worden in groep met begeleiding [17](#page=17). * **Individuele taken in de organisatie:** Cliënten nemen op hun vraag een taak op binnen de voorziening of dienst [17](#page=17). * **Begeleid werken of supported employment:** Vrijwilligerswerk buiten de voorziening voor enkele uren of dagen [17](#page=17). **Uitdagingen voor begeleiders (algemeen voor persoonlijke ontplooiing):** * **Arbeidsmatige activiteiten:** Gestructureerde activiteiten qua product en werkplek; zoeken naar ondersteunend technisch en visueel materiaal om zelfstandigheid te garanderen; cliënt zoveel mogelijk betrekken bij het hele proces van productie tot verkoop. Werken aan een goede werkhouding, zoals zelfstandig werken, problemen oplossen en elkaar helpen [16](#page=16) [17](#page=17). * **Individuele taken in de organisatie:** Voldoende tijd uittrekken voor vraagverduidelijking; een degelijke inwerking en voldoende ondersteuning voorzien [17](#page=17). **Overzicht vormen van dagbesteding/arbeid:** | Vorm | Groep/individueel | Intensiteit ondersteuning | Exclusief/inclusief | Vraaggericht/aanbodgericht | | :---------------------- | :---------------- | :------------------------------- | :------------------ | :--------------------------- | | Atelierwerking | Groep | Permanent begeleider | Exclusief | Aanbodgericht | | Enclave | Groep | Permanent begeleider | Inclusief + | Aanbodgericht | | Individueel werk in de organisatie | Individueel | Permanent medewerker voorziening/dienst | Exclusief | Vraaggericht | | Begeleid werken | Individueel | Jobcoach komt sporadisch langs | Inclusief ++ | Vraaggericht | #### 1.3.6 Zelfbepaling Dit domein gaat over de mate waarin iemand controle heeft over zijn eigen leven en keuzes kan maken. Participatie hierin gebeurt op verschillende niveaus [15](#page=15): * **Recht op informatie:** Op de hoogte zijn [17](#page=17). * **Recht op gehoord worden:** De eigen mening mogen geven [17](#page=17). * **Recht op beslissingen nemen:** Zelf de beslissingen mogen nemen [17](#page=17). **Uitdagingen voor begeleiders:** * Samen met de cliënt mogelijkheden verkennen, vertalen waar nodig, en overzichtelijk presenteren; keuzemogelijkheden moeten eenvoudig geformuleerd zijn en ondersteund worden door middelen [17](#page=17). * De aard van de keuzes die de begeleider aanbiedt, hangt samen met de leefwereld van de cliënt [17](#page=17). * Mensen met een verstandelijke beperking zijn gemakkelijk beïnvloedbaar en nemen snel de keuze van de meerderheid over [17](#page=17). * In bepaalde situaties kan het nodig zijn om keuzestress weg te nemen en een keuze voor de persoon te maken [17](#page=17). * Cliënten maken vaak vertrouwde keuzes, wat hun groei kan afremmen [17](#page=17). #### 1.3.7 Sociale inclusie Dit domein betreft de deelname van individuen in de samenleving op het gebied van wonen, onderwijs, werken en vrije tijd. Erkenning als competente mensen die gewaardeerde sociale rollen kunnen opnemen, aansluitend bij hun leeftijd en cultuur, is essentieel [15](#page=15) [17](#page=17). > **Tip:** Inclusie is meer dan een modewoord; het betekent recht doen aan diversiteit en drempels voor fysieke en digitale toegankelijkheid, vooroordelen en ongelijke kansen wegwerken [17](#page=17). #### 1.3.8 Rechten Dit domein omvat zowel humane rechten (respect, privacy, gelijkheid) als wettelijke rechten (toegang tot de maatschappij, burgerschap) en het principe van rechtvaardigheid [15](#page=15). ### 1.4 Contextfactoren De kwaliteit van leven van een persoon wordt beïnvloed door zowel persoonlijke als omgevingsfactoren [14](#page=14). * **Persoonlijke factoren:** Levensverhaal, trauma's, copingstijl, persoonlijkheid, sociale achtergrond en motivatie [14](#page=14). * **Omgevingsfactoren:** De bredere maatschappij, politiek en overheidsbeleid [14](#page=14). ### 1.5 Adaptief gedrag en participatie Adaptief gedrag geeft aan in hoeverre iemand kan functioneren in het dagelijks leven. Dit omvat [14](#page=14): * **Conceptuele adaptieve vaardigheden:** Lezen, schrijven, rekenen, tijdsbegrip, kloklezen, inzicht in geldwaarde en -gebruik [14](#page=14). * **Sociale adaptieve vaardigheden:** Communicatieve mogelijkheden, omgaan met gevoelens van anderen, regels opvolgen, sociaal wenselijk gedrag, herkennen van manipulatieve situaties [14](#page=14). * **Praktische adaptieve vaardigheden:** Persoonlijke hygiëne, zelfstandig eten, medicatie-inname, verkeer en transportgebruik, ICT en telefoongebruik [14](#page=14). Participatie, interactie en sociale rollen verwijzen naar de mate waarin de persoon deelneemt aan sociale situaties [14](#page=14). --- # Ondersteuning en uitdagingen voor personen met een verstandelijke beperking Dit deel van de studiehandleiding behandelt de verschillende vormen van ondersteuning, de uitdagingen waar begeleiders en de samenleving voor staan, en specifieke aandachtspunten bij complexe ondersteuningsnoden voor personen met een verstandelijke beperking. ### 2.1 Algemene principes van ondersteuning Ondersteuning richt zich op diverse domeinen en kan op verschillende manieren worden georganiseerd, variërend van groepswerk tot individueel begeleid werken. De kernprincipes hierbij zijn de intensiteit van de ondersteuning, of deze exclusief of inclusief is, en of de ondersteuning aanbodgericht of vraaggericht is [17](#page=17). #### 2.1.1 Werkhouding en werkstructuren Voor het bevorderen van een actieve werkhouding bij personen met een verstandelijke beperking, is het belangrijk hen te stimuleren in zelfstandig werken, problemen oplossen en samenwerken. Verschillende werkstructuren bieden hierbij ondersteuning [17](#page=17): * **Atelierwerking:** Groepswerk met permanente begeleiding, exclusief georganiseerd en aanbodgericht [17](#page=17). * **Enclave of werkeiland:** Externe organisatie van activiteiten in groep met begeleiding, inclusief en aanbodgericht [17](#page=17). * **Individuele taken in de organisatie:** Cliënten nemen op eigen vraag taken op binnen de voorziening of dienst. Dit is vraaggericht en vraagt van begeleiders voldoende tijd voor vraagverduidelijking, inwerking en ondersteuning [17](#page=17). * **Begeleid werken of supported employment:** Individueel vrijwilligerswerk buiten de voorziening, met sporadische ondersteuning van een jobcoach. Dit is inclusief en vraaggericht [17](#page=17). #### 2.1.2 Domein zelfbepaling Zelfbepaling houdt in dat personen het recht hebben op informatie, gehoord te worden en zelf beslissingen te nemen. Uitdagingen voor begeleiders hierbij zijn het verkennen en vertalen van mogelijkheden, het eenvoudig formuleren van keuzemogelijkheden met ondersteunende middelen, en het begrijpen dat mensen met een verstandelijke beperking beïnvloedbaar zijn en vaak vertrouwde keuzes maken die hun groei kunnen afremmen. Soms is het noodzakelijk om keuzestress weg te nemen en een keuze voor de persoon te maken [17](#page=17). #### 2.1.3 Domein sociale inclusie Sociale inclusie erkent personen met een verstandelijke beperking als competente individuen die gewaardeerde sociale rollen kunnen opnemen. Drempels hierbij zijn fysieke en digitale toegankelijkheid, vooroordelen en ongelijke kansen. Begeleiders moeten vastberaden zijn om inclusie te bewerkstelligen, 'out of the box' kunnen denken en creatieve manieren zoeken voor betekenisvolle rollen. Sociale inclusie is een opdracht voor de hele organisatie en het management, en de samenleving als geheel moet gastvrij gemaakt worden [17](#page=17) [18](#page=18). #### 2.1.4 Domein rechten Dit domein omvat gelijkwaardig beschouwd worden, gelijke behandeling krijgen, en respect voor iemands zijnswijze, wensen en privacy, zowel op humaan als wettelijk vlak. Hoewel personen met een verstandelijke beperking in theorie dezelfde rechten hebben, zijn deze in de praktijk vaak gelimiteerd. Begeleiders kunnen cliënten ondersteunen bij het uitoefenen van hun rechten, zoals stemrecht, en hen bewust maken van deze rechten [18](#page=18). ### 2.2 Kwaliteit van leven meten en ondersteuningsplannen De kwaliteit van leven wordt gemeten aan de hand van acht domeinen, zoals beschreven in het model van Schalock & Verdugo. Dit instrument combineert objectieve en subjectieve metingen via twee vragenlijsten [18](#page=18). #### 2.2.1 Het ondersteuningsplan Een effectief ondersteuningsplan start met een grondige beeldvorming en het in kaart brengen van de wensen van de persoon en zijn netwerk [18](#page=18). * **Beeldvorming:** Hierbij worden de mogelijkheden, talenten en beperkingen van de persoon en zijn omgeving in kaart gebracht [18](#page=18). * **Wensen:** Inzicht verkrijgen in de verlangens, dromen en wensen van de persoon en zijn omgeving is cruciaal. Het is niet de bedoeling dat hulpverleners bepalen welke ondersteuning nodig is; dit moet voortkomen uit de vraag van de persoon zelf [18](#page=18). Vervolgens wordt een Individueel of Persoonlijk Ondersteuningsplan (IOP of POP) opgesteld, dat doelen, activiteiten, ondersteuningsvormen en een concrete tijdsplanning omvat. Dit plan dient samenhangend, begrijpelijk, persoonlijk, toekomstgericht en realistisch te zijn [18](#page=18). #### 2.2.2 Ondersteuningsvormen Ondersteuning is altijd op maat van de persoon. Er wordt een breed spectrum aan ondersteuningsvormen onderscheiden, waaronder [18](#page=18): 1. Ondersteunende technologie en informatietechnologie [18](#page=18). 2. Farmacotherapie [18](#page=18). 3. Technische hulpmiddelen [18](#page=18). 4. Ondersteuning door mensen [18](#page=18). #### 2.2.3 De ondersteuningscirkel De ondersteuningscirkel beschrijft hoe ondersteuning van gespecialiseerde voorzieningen kan worden uitbesteed aan reguliere diensten, vrijwilligers, familie of vrienden. De basishouding van de hulpverlener in relatie tot de cliënt is van groot belang [19](#page=19). ### 2.3 Complexe ondersteuningsnoden Veel personen met een verstandelijke beperking hebben ook andere beperkingen (visueel, auditief, motorisch) of aandoeningen zoals epilepsie, dementie of probleemgedrag. Dit maakt hen kwetsbaar en leidt tot complexe ondersteuningsnoden [19](#page=19). #### 2.3.1 Meervoudige beperkingen Ondersteuningsmiddelen en strategieën variëren per domein van welzijn: * **Materieel welzijn:** Een prikkelarme ruimte, aangepast meubilair, hef- en tilmateriaal, passende kledij, aangepast bestek, en persoonlijke spullen zoals een gsm, laptop of tv [19](#page=19). * **Fysiek welzijn:** Aandacht voor signalen van pijn en ongemak, zoeken naar zit- en ligcomfort, regelmatige gezondheidschecks, voldoende beweging en sport, dieetplannen, medicatie-opvolging en kwalitatieve verzorgingsmomenten [19](#page=19). * **Zelfbepaling:** Verbaal eenvoudige keuzes aanbieden en lichaamssignalen interpreteren [19](#page=19). * **Sociale inclusie:** Gebruik maken van externe diensten, deelnemen aan activiteiten met mensen zonder beperking, en inclusie op het vlak van onderwijs, werk, vrije tijd en wonen [19](#page=19). * **Emotioneel welzijn:** Rekening houden met het emotioneel ontwikkelingsniveau, inzicht hebben in de emotionele toestand, identificeren wat de persoon blij maakt of stress bezorgt, en aandacht besteden aan nabijheid, structuur, positieve aandacht en het respecteren van het eigen tempo. Dit kan ook speciale ondersteuning zoals palliatieve zorg of rouwbegeleiding omvatten [19](#page=19). * **Persoonlijke relaties:** Begrijpen hoe de persoon contact maakt, wie betekenisvolle mensen zijn en met wie hij graag dingen doet [20](#page=20). * **Persoonlijke ontwikkeling:** Dit is belangrijk, maar mag niet overschat of onderschat worden. Een dagelijks aanbod op maat, gevarieerde activiteiten, inclusief arbeidsmatige activiteiten, is essentieel [20](#page=20). * **Rechten:** Aandacht voor privacy, respectvolle bejegening en vrijheidsbeperkende maatregelen [20](#page=20). Mensen met een minder ernstige verstandelijke beperking kunnen lichamelijke of zintuiglijke beperkingen beter compenseren. Bij een ernstige verstandelijke beperking is dit moeilijker, omdat hulpmiddelen zoals braille lastig te leren zijn [20](#page=20). #### 2.3.2 Verstandelijke beperking en psychische problemen Het is belangrijk onderscheid te maken tussen psychiatrische stoornissen en psychische stoornissen. * **Psychiatrische stoornis:** Kenmerkt zich door een 'anders' functioneren van psychische functies zoals denken, concentratie, leren en motivatie, wat leidt tot gedragsverandering. Dit omvat stoornissen in voelen, denken of handelen die leiden tot een verstoord besef van zichzelf en de wereld. Diagnostiek is lastig, omdat de mate van verstandelijke beperking bepaalt hoe iemand over problemen kan spreken [20](#page=20). * **Psychische stoornis:** Omvat bijvoorbeeld psychosomatische klachten, die vaak voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking. Deze uiten zich vaak als buikpijn, hoofdpijn of maagpijn. In zulke gevallen is het aangewezen de persoon op een neutrale manier te verzorgen en af te leiden met leuke activiteiten [20](#page=20). Mensen met een verstandelijke beperking hebben 3 tot 5 keer meer kans op psychische problemen, wat kan leiden tot fixatie, afzondering en het gebruik van psychofarmaca 'off-label'. Redenen hiervoor kunnen biologisch (hersenbeschadiging), psychisch (laag zelfbeeld) of sociaal (moeilijke leefomstandigheden, trauma) zijn. Er is vaak sprake van een lage emotionele ontwikkeling en hechtingsproblemen. Probleemgedrag kan zowel voor de cliënt als de begeleider overweldigend zijn en leidt vaak tot fixatie, afzondering of het gebruik van psychofarmaca 'off-label'. Psychofarmaca zijn bedoeld voor psychiatrische problemen, niet primair voor probleemgedrag. De SEO-schaal (schaal emotionele ontwikkeling) van Anton Došen kan hierbij relevant zijn [20](#page=20). #### 2.3.3 Interventies bij probleemgedrag Interventies bij probleemgedrag omvatten: * **Orthopedagogische interventies:** Het vergroten van de vaardigheden van de cliënt, het aanpassen van de omgeving (schikking, structurering, activiteiten, personeelsinzet), en het aanpassen van de begeleidingsstijl (bijvoorbeeld meer keuzes bieden of meer individueel werken) [21](#page=21). * **Psychofarmaca interventies:** Deze brengen drie soorten nevenwerkingen met zich mee (neurologisch, metabolisch, hormonaal) en het belang van afbouwen is groot [21](#page=21). * **Ondersteuning gericht op het versterken van de kwaliteit van leven:** Hierbij is het belang van de 'window of tolerance' en mentaliseren bij jezelf als begeleider cruciaal [21](#page=21). * **Window of tolerance:** Geeft aan wat iemand nog net kan verdragen [21](#page=21). * **Mentaliseren:** Betekent nadenken over je eigen binnenste [21](#page=21). Het is belangrijk om achterliggende redenen voor probleemgedrag te zoeken, te luisteren naar non-verbale signalen, en te herkennen wat de persoon probeert te vertellen zonder woorden. Emotionele beschikbaarheid van de begeleider is essentieel en omvat mildheid, humor, grenzen stellen en ruimte geven voor ontdekking [21](#page=21). #### 2.3.4 Definiëring van probleemgedrag Probleemgedrag wordt gedefinieerd als internaliserend en/of externaliserend gedrag dat door de persoon zelf en/of de omgeving in een specifieke context als sociaal-cultureel ongewenst wordt beschouwd. De nadelige gevolgen zijn niet alleen fysiek, maar ook psychologisch en sociaal, wat de kwaliteit van leven ernstig onder druk zet [21](#page=21). Probleemgedrag kan zich manifesteren in diverse vormen en gradaties, waaronder: * Zelfverwonding (krabben, bonken, uittrekken van nagels/haren) [21](#page=21). * Stereotiep gedrag (fladderen, wiebelen) [21](#page=21). * Teruggetrokken gedrag [21](#page=21). * Agressie en obstructie (slaan, gooien met voorwerpen) [21](#page=21). * Prikkelbaarheid, onrust en hyperactiviteit [21](#page=21). * Liegen, zeuren, claimen [21](#page=21). * Seksueel grensoverschrijdend gedrag [21](#page=21). * Smeergedrag (ontlasting), scheurgedrag (kleding), plukgedrag [21](#page=21). * Rumineren [21](#page=21). #### 2.3.5 Prevalentie en etiologie van probleemgedrag Personen met een verstandelijke beperking zijn extra kwetsbaar op het vlak van geestelijke gezondheid, mede door een lage emotionele ontwikkeling. Hechtingsproblemen kunnen aanleiding geven tot probleemgedrag, wat zich kan uiten in onveilige afwerende/ambivalente patronen, waarbij het kind onzeker is over de beschikbaarheid van ouders en balanceert tussen afwijzing en contact zoeken [21](#page=21). --- # Verstandelijke beperking en ouder worden Ouder worden bij personen met een verstandelijke beperking brengt specifieke uitdagingen met zich mee, waarbij vergrijzing, gezondheidsproblemen, en de noodzaak van aangepaste ondersteuning centraal staan [25](#page=25). ### Vergrijzing en levensverwachting De populatie in voorzieningen vergrijst significant, waarbij 50% van de mensen ouder is dan 50 jaar. Mensen met een ernstigere verstandelijke beperking lopen een verhoogd risico op vroegtijdige ouderdomsverschijnselen en hebben een lagere levensverwachting. Dit hangt samen met een hogere frequentie van gezondheidsproblemen, waaronder cardiovasculaire aandoeningen, schildklierproblemen, slaapstoornissen en diabetes [25](#page=25). ### Factoren die gezondheid beïnvloeden Verschillende factoren dragen bij aan de gezondheidsproblemen bij ouder wordende mensen met een verstandelijke beperking: * **Bijwerkingen van medicatie:** Psychofarmaca en anti-epileptica kunnen de gezondheid negatief beïnvloeden [25](#page=25). * **Ongezonde levensstijl:** Een gebrek aan beweging en ongezonde voeding dragen bij aan gezondheidsproblemen zoals obesitas [25](#page=25). * **Beperkte toegang tot zorg:** Motivatiegebrek, kennisgebrek en financiële middelen kunnen de toegang tot preventieve gezondheidszorg bemoeilijken [25](#page=25). * **Late of geen medische consultatie:** Bij ziekte wordt er vaak laat of helemaal geen arts geraadpleegd [25](#page=25). ### Visies op ouder worden Er zijn verschillende visies op het ouder worden van mensen met een verstandelijke beperking: * **De defectvisie:** Deze visie focust primair op de beperkingen die ontstaan door het ouder worden. Ouderdom wordt gezien als een algemene achteruitgang, zowel biologisch als op persoonlijkheidsvlak [25](#page=25). * **Het ontwikkelingsmodel:** Dit model benadrukt het belang van voortdurende stimulatie en uitdaging om het ouder worden tegen te gaan en persoonlijke ontwikkeling te bevorderen [26](#page=26). * **Het kwaliteit-van-leven-model:** Dit model erkent verandering als een natuurlijk en normaal onderdeel van het verouderingsproces. Hierbij staat kwaliteit van leven en individueel welbevinden centraal [26](#page=26). ### Dementie en verstandelijke beperking Dementie komt vaker voor bij mensen met een verstandelijke beperking en presenteert zich vaak anders dan bij mensen zonder beperking. Kenmerken kunnen zijn [26](#page=26): * Prikkelbaarheid [26](#page=26). * Verminderde initiatiefname en terugtrekking uit activiteiten [26](#page=26). * Moeite met dagelijkse zelfzorg [26](#page=26). * Desoriëntatie (plaats, ruimte, persoon) en dwaalgedrag [26](#page=26). ### Kwaliteit van leven bevorderen Het bevorderen van de kwaliteit van leven bij oudere personen met een verstandelijke beperking omvat verschillende aspecten: * **Emotioneel welbevinden:** Tijd maken voor de persoon, openstaan voor diens verminderde mogelijkheden, en aandacht hebben voor spirituele en religieuze vragen en activiteiten. Het is cruciaal dat de persoon kan terugvallen op vertrouwde personen die diens voorkeuren kennen en positieve herinneringen kunnen oproepen [26](#page=26). * **Interpersoonlijke relaties:** Ondersteuning bieden bij het onderhouden van contacten met familie en vrienden is essentieel [26](#page=26). * **Materieel welzijn:** Een veilige, huiselijke omgeving die comfort en privacy garandeert is belangrijk [26](#page=26). * **Lichamelijk welzijn:** Aangename lichaamsverzorging, zoals een ontspannend bad, is wenselijk. Vanwege een verminderde weerstand duurt het herstel van ziekten langer [26](#page=26). * **Persoonlijke ontplooiing:** Het activiteitaanbod dient aangepast te zijn aan de veranderende noden die samengaan met ouder worden, vertrekkende vanuit de individuele vraag, interesses en wensen [26](#page=26). * **Zelfbepaling:** De omgeving dient afgestemd te zijn op de wensen en verlangens van de persoon, zelfs als deze niet meer actief geuit kunnen worden [26](#page=26). * **Sociale inclusie:** Voorzieningen hebben vaak onvoldoende kennis en middelen om gebruikers volledig aan te passen aan het ouderwordingsproces, wat sociale inclusie bemoeilijkt [26](#page=26). * **Rechten:** Oudere personen met een verstandelijke beperking hebben recht op respectvolle bejegening, informatie over hun gezondheid en een waardig levenseinde [26](#page=26). > **Tip:** Het is cruciaal om de individuele behoeften en voorkeuren van de persoon met een verstandelijke beperking centraal te stellen bij het vormgeven van ondersteuning tijdens het ouder worden. ### Verstandelijke beperking en medicatie Anti-epileptica zijn gericht op het onder controle houden van epileptische aanvallen. Het is essentieel om op de hoogte te zijn van de bijwerkingen, aangezien deze invloed kunnen hebben op karakter en gedrag. Veelvoorkomende bijwerkingen zijn traagheid, sufheid, wankelheid, maag- en darmklachten, huiduitslag, overbeharing en gewichtstoename. Bij een aanval is het verboden om iets tussen de tanden te stoppen; men dient kleding los te maken en het hoofd opzij te draaien. Een veilige omgeving met beperkt meubilair is aangewezen voor het materiële welbevinden. Extra aandacht voor veiligheid tijdens activiteiten als zwemmen, fietsen en koken is belangrijk. Factoren zoals felle zon, slaaptekort, verstoring van het dagritme en flikkerlichten kunnen een epileptische aanval uitlokken [25](#page=25). --- # Aanpak van probleemgedrag bij mensen met een verstandelijke beperking Dit onderwerp beschrijft de complexiteit van ondersteuningsnoden bij mensen met een verstandelijke beperking, met specifieke aandacht voor de definitie, etiologie, prevalentie en interventies bij probleemgedrag. ### 9.1 Inleiding tot complexe ondersteuningsnoden Veel mensen met een verstandelijke beperking hebben ook andere beperkingen, zoals visuele, auditieve of motorische beperkingen, of aandoeningen zoals epilepsie en dementie. Dit maakt hen kwetsbaar en leidt tot complexe ondersteuningsnoden die een breed scala aan domeinen omvatten, waaronder materieel, fysiek, sociaal, emotioneel, relationeel en persoonlijk welzijn, evenals persoonlijke ontwikkeling en rechten [19](#page=19). ### 9.2 Verstandelijke beperking en psychische problemen #### 9.2.1 Psychiatrische versus psychische stoornis Een **psychiatrische stoornis** wordt gekenmerkt door een 'ander' functioneren van psychische functies zoals denken, concentratie, leren en motivatie, wat leidt tot gedragsverandering. Dit omvat stoornissen in voelen, denken of handelen die resulteren in een verstoord besef van zichzelf en de wereld [20](#page=20). Een **psychische stoornis** daarentegen omvat bijvoorbeeld psychosomatische klachten die vaak voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking, zoals buik-, hoofd- of maagpijn. De aanpak hiervan is gericht op korte, neutrale verzorging en afleiding of leuke activiteiten [20](#page=20). Mensen met een verstandelijke beperking hebben een 3 tot 5 keer hogere kans op psychiatrische stoornissen, mede door biologische factoren (hersenbeschadiging), psychische factoren (laag zelfbeeld) en sociale factoren (moeilijke leefomgeving, trauma). Dit gaat vaak gepaard met lage emotionele ontwikkeling en hechtingsproblemen [20](#page=20). #### 9.2.2 Interventies bij probleemgedrag Interventies bij probleemgedrag kunnen onderverdeeld worden in: * **Orthopedagogische interventies:** * Het vergroten van de vaardigheden van de cliënt [21](#page=21). * Het aanpassen van de omgeving (bv. schikking, structurering, activiteiten) [21](#page=21). * Het aanpassen van de begeleidingsstijl (bv. meer keuzes bieden, 1 op 1 werken) [21](#page=21). * **Psychofarmaca interventies:** Het gebruik van psychofarmaca, die primair bedoeld zijn voor psychiatrische problemen en niet voor probleemgedrag, brengt risico's met zich mee, waaronder neurologische, metabole en hormonale nevenwerkingen. Het belang van afbouwen wordt benadrukt [21](#page=21). * **Ondersteuning gericht op versterken van de kwaliteit van leven:** Dit omvat het belang van de "window of tolerance" en mentaliseren bij de begeleider [21](#page=21). #### 9.2.3 Definiëring van probleemgedrag Probleemgedrag wordt gedefinieerd als internaliserend en/of externaliserend gedrag dat door de persoon zelf en/of de omgeving in een specifieke context als sociaal-cultureel ongewenst wordt beschouwd. De nadelige gevolgen kunnen fysiek, psychologisch en sociaal zijn, wat de kwaliteit van leven ernstig kan aantasten [21](#page=21). Probleemgedrag komt in verschillende vormen en gradaties voor, waaronder: * Zelfverwonding (bv. krabben, bonken) [21](#page=21). * Stereotiep gedrag (bv. fladderen, wiebelen) [21](#page=21). * Teruggetrokken gedrag [21](#page=21). * Agressie en obstructie (bv. slaan, gooien) [21](#page=21). * Prikkelbaarheid, onrust en hyperactiviteit [21](#page=21). * Liegen, zeuren, claimen [21](#page=21). * Seksueel grensoverschrijdend gedrag [21](#page=21). * Smeergedrag, scheurgedrag, plukgedrag [21](#page=21). * Rumineren [21](#page=21). #### 9.2.4 Prevalentie en etiologie van probleemgedrag Een lage emotionele ontwikkeling maakt mensen met een verstandelijke beperking extra kwetsbaar voor geestelijke gezondheidsproblemen. Hechtingsproblemen, die zich kunnen uiten in onveilig afwerend/ambivalent, onveilig vermijdend of gedesorganiseerd gedrag, kunnen aanleiding geven tot probleemgedrag. Zelfverwonding komt vaker voor naarmate de ernst van de verstandelijke beperking toeneemt. Medische factoren (jeuk, pijn, overprikkeling), psychologische factoren (angst, stress, te veel/weinig activiteiten) en interactionele factoren (aangeleerde aandacht) kunnen zelfverwonding veroorzaken [21](#page=21) [22](#page=22). #### 9.2.5 Zoektocht naar de betekenis van het gedrag Het principe "luisteren naar fluisteren" benadrukt het belang van het verstaan wat iemand niet met woorden kan zeggen. Probleemgedrag heeft twee functies [22](#page=22): 1. **Signaalfunctie:** Een signaal over het welbevinden van de persoon [22](#page=22). 2. **Overlevingsfunctie:** Het onderdrukken van angst, fysieke/psychische pijn, stress of frustratie [22](#page=22). De **window of tolerance** beschrijft de zone waarin iemand stress goed aankan. Wanneer stress buiten dit raam valt, kan men over- of onderprikkeld raken, waardoor de bandbreedte voor ontspanning smaller wordt [22](#page=22). **Mentaliseren** omvat het herkennen van eigen spanningen om ademruimte te creëren. Het begint met het indrukken van de pauzeknop om [22](#page=22): 1. Eigen stress te erkennen, wat ruimte geeft om de betekenis van het gedrag van de persoon te begrijpen [22](#page=22). 2. De eigen gevoelens en gedachten te analyseren die in het contact met cliënten worden opgeroepen. De emotionele beschikbaarheid van de begeleider kenmerkt zich door sensitieve responsiviteit, duidelijke structuur en grenzen, ruimte voor experimenteren, mildheid en humor [22](#page=22). #### 9.2.6 Aanpak van probleemgedrag Biologische en medische factoren kunnen ongemak veroorzaken en leiden tot probleemgedrag. Als er geen lichamelijke oorzaken zijn, start de zoektocht naar de achterliggende betekenis van het probleemgedrag, aangezien dit essentieel is voor het inzetten van orthopedagogische interventies. Het is belangrijk om probleemgedrag tijdig aan te pakken, omdat het anders hardnekkig kan worden. Het doel is om het probleemgedrag op de voorgrond te verminderen, zodat zowel de persoon als zijn omgeving het dagelijkse leven weer kunnen oppakken [22](#page=22). De aanpak verloopt in twee stappen: * **Stap 1: Multidimensionale beeldvorming** * Registreren van de aard van het probleemgedrag [22](#page=22). * In kaart brengen van oorzaken, dynamiek en instandhoudende factoren [22](#page=22). * **Stap 2: Interventies** * Onderzoeken of de omgeving, begeleidingsstijl aangepast kan worden of de vaardigheden van de cliënt vergroot [22](#page=22). * Combineren van vier soorten interventies: * Vaardigheden van de cliënt vergroten [22](#page=22). * De omgeving aanpassen [23](#page=23). * De begeleidingsstijl aanpassen [23](#page=23). * Psychofarmaca toedienen [23](#page=23). ##### 9.2.6.1 Vaardigheden van de cliënt vergroten Voorbeelden hiervan zijn: * Communicatieve vaardigheden uitbreiden en versterken [23](#page=23). * Sociale vaardigheden versterken [23](#page=23). * Werken aan een positief zelfbeeld [23](#page=23). * Werken aan het reguleren van emoties [23](#page=23). * Psycho-educatie om inzicht te verwerven in de problematiek [23](#page=23). ##### 9.2.6.2 De omgeving aanpassen Dit omvat een breed spectrum aan mogelijkheden: * Aanpassen van de kamer (bv. prikkelarm maken, zitplaats, schikking, aangepast materiaal) [23](#page=23). * Bijsturen van de dagelijkse structuur (bv. meer voorspelbaarheid, begeleide overgangen) [23](#page=23). * Aanpassen van het activiteitenaanbod [23](#page=23). * Aanpakken van personeelsbezetting [23](#page=23). * Veranderingen op organisatieniveau [23](#page=23). ##### 9.2.6.3 Begeleidingsstijl aanpassen Dit kan inhouden: * Meer nabijheid door regelmatig individueel te werken [23](#page=23). * Meer op afstand begeleiden, maar wel in de buurt blijven en signalen geven dat men aanwezig is [23](#page=23). * Meer ruimte geven voor experimenteren [23](#page=23). * Minder verwachtingen en eisen stellen [23](#page=23). * Taken overnemen van de persoon wanneer hij deze wel kan, maar op dat moment niet aankan [23](#page=23). * Meer eenduidige afspraken maken [23](#page=23). * Vastleggen welke grenzen niet overschreden mogen worden en welk gedrag toegelaten is [23](#page=23). #### 9.2.7 Probleemgedrag en psychofarmaca Psychofarmaca worden normaal voorgeschreven bij schizofrenie en bipolaire stoornissen, maar kunnen soms positieve resultaten geven bij probleemgedrag. De effectiviteit is echter beperkt en de nadelige gevolgen op korte en lange termijn zijn aanzienlijk [23](#page=23). Veelvoorkomende neveneffecten zijn: * **Neurologische bijwerkingen:** Bewegingsonrust, innerlijke onrust, afvlakking [23](#page=23). * **Metabolische bijwerkingen:** Toename van lichaamsgewicht [23](#page=23). * **Hormonale bijwerkingen:** Extra belasting van de botten [23](#page=23). #### 9.2.8 Afzondering en fixatie **Afzondering** is het alleen verblijven in een ruimte die de persoon niet zelfstandig kan verlaten [23](#page=23). **Fixatie** is een verzamelterm voor fysieke interventie, mechanische fixatie en medicamenteuze fixatie, waarbij de bewegingsvrijheid van een persoon beperkt of verhinderd wordt en de persoon zijn bewegingsvrijheid niet zelfstandig kan herwinnen [23](#page=23). Afzondering en fixatie zijn niet toelaatbaar als straf of preventie van acuut en ernstig gevaar. Ze kunnen een laatste redmiddel zijn om de veiligheid te herstellen bij acuut en ernstig gevaar voor de fysieke en/of psychische integriteit van de persoon of anderen, wanneer alternatieven niet (langer) volstaan [23](#page=23). ### 9.3 Verstandelijke beperking en epilepsie Epilepsie is een verstoring van de prikkeloverdracht in de hersenen, die erfelijk kan zijn of optreden na hersenbeschadiging, tumor of hersenvliesontsteking. Een derde van de mensen met een ernstige verstandelijke beperking heeft ook epilepsie, beide voortkomend uit afwijkend hersenfunctioneren [24](#page=24). #### 9.3.1 Soorten epileptische aanvallen Epileptische aanvallen ontstaan door tijdelijke, plotselinge verstoring van de prikkeloverdracht in de hersenen [24](#page=24). * **Partiële aanvallen (op specifieke plaats in de hersenen):** * **Eenvoudige partiële aanvallen:** Persoon is bij bewustzijn en vertoont motorische bewegingen (bv. schokken van een hand) [24](#page=24). * **Complexe partiële aanvallen:** Persoon ervaart een aura, de aanval kan verschillende vormen aannemen; men herinnert zich enkel de aura, niet de aanval [24](#page=24). * **Gegeneraliseerde aanvallen:** * **Absences:** Korte bewustzijnsdaling, soms merkbaar door oogknipperen of lichte hoofdschokjes; persoon is niet aanspreekbaar [24](#page=24). * **Tonisch-clonische aanval:** Begint met een tonische fase (verkramping van alle spieren), gevolgd door een clonische fase (trekkingen van ledematen, romp, hoofd). Kan gepaard gaan met schuim op de mond, speekselvorming en incontinentie [24](#page=24). * **Status epilepticus:** Langdurige toestand of opeenvolging van aanvallen, vereist onmiddellijk medicatie [24](#page=24). * **Atonische aanvallen:** Geen verstijving maar verslapping van spieren, wat kan leiden tot een onverwachte val [24](#page=24). #### 9.3.2 Anti-epileptica De bijwerkingen van anti-epileptica kunnen onder andere traagheid, sufheid, overbeharing en gewichtstoename omvatten. Ondersteuning is gericht op het versterken van de kwaliteit van leven [24](#page=24). --- # De beleving van ouders van een kind met een beperking en samenwerking met hulpverleners Dit onderdeel beschrijft de uitdagingen en aanpassingen waar ouders van een kind met een beperking mee te maken krijgen, en hoe hulpverleners hier effectief mee kunnen samenwerken. ### 5.1 De beleving van ouders van een kind met een beperking Ouders van een kind met een beperking ervaren diverse emotionele en praktische uitdagingen, die hun leven ingrijpend kunnen beïnvloeden [7](#page=7) [8](#page=8). #### 5.1.1 Een droom aan diggelen De geboorte van een kind met een beperking kan de initiële droom van ouders verbrijzelen, omdat de ontwikkeling van hun kind anders verloopt dan verwacht. Dit leidt tot 'ouderschap zonder model', waarbij ouders niet kunnen terugvallen op gangbare opvoedingsroutines en ze extra druk ervaren vanuit het maatschappelijk perspectief [8](#page=8). #### 5.1.2 Het gezin onder druk De impact van een kind met een beperking op het gezin is significant en uit zich op meerdere vlakken: * **Praktisch:** Aanpassingen aan de woning, zoals een aangepaste kinderstoel of bedje, zijn vaak nodig [8](#page=8). * **Financieel:** Een ouder kan minder gaan werken om voor het kind te zorgen, en aanpassingen, ziekenhuisopnames en consultaties brengen extra kosten met zich mee [8](#page=8). * **Sociaal:** Ouders kunnen zich isoleren, hun vrije tijd en sociale contacten beperken door overbelasting, en de partnerrelatie kan onder druk komen te staan [8](#page=8). * **Emotioneel:** Ouders zoeken naar een balans tussen de kwaliteit van leven van hun kind, de gezinskwaliteit, hun relatie en tijd voor zichzelf [8](#page=8). #### 5.1.3 Het ouderschap onder druk Elke ouder moet een nieuwe identiteit ontwikkelen na de geboorte van een kind. Bij een kind met een beperking kan de 'leesbaarheid' van het kind verminderd zijn, waardoor het moeilijker is om initiatief te herkennen en respons te geven. Ouders dragen zowel de rol van 'beleider' als de zorgen van een ouder. De verwerkingsproblematiek van ouders kan zich uiten in ontkenning of moeite met het verwerken van de situatie [8](#page=8). #### 5.1.4 Het doolhof van de hulpverlening Ouders navigeren vaak door een complex systeem van hulpverlening op zoek naar financiële en orthopedagogische ondersteuning. Dit omvat diagnosecentra, therapieën, het VAPH, en diverse voorzieningen zoals dagopvang, speciaal onderwijs, woonsetting en aangepaste vrijetijdsbesteding. Ouders van een kind met een beperking zijn continu bezig met het waarborgen van de best mogelijke kwaliteit van leven voor hun kind [8](#page=8). #### 5.1.5 De balans tussen draagkracht en draaglast Ouders ervaren aanzienlijke stress (draaglast) en zetten verschillende middelen in om hiermee om te gaan (draagkracht). De manier waarop ouders de situatie hanteren, is cruciaal voor een positief aanpassingsproces. Dit proces kent twee facetten [9](#page=9): * **Emotioneel aanpassingsproces:** Het geven van een plek aan sterke emoties [9](#page=9). * **Cognitief aanpassingsproces:** Het ontwikkelen van kennis over de diagnose, hulpverlening en opvoeding [9](#page=9). De draagkracht van ouders wordt beïnvloed door drie factoren [9](#page=9): * **Kindfactoren:** Ernst van de beperking, gezondheids- en gedragsproblemen, en de persoonlijkheid van het kind [9](#page=9). * **Intrafamiliale factoren:** De mate van samenhang en steun binnen het gezin en de ondersteuning van familieleden, vrienden en buren [9](#page=9). * **Extrafamiliale factoren:** De beschikbaarheid en toegankelijkheid van professionele ondersteuning; wachttijden voor hulpverlening kunnen de draagkracht sterk onder druk zetten [9](#page=9). ### 5.2 Samenwerking met hulpverleners Effectieve samenwerking tussen hulpverleners en ouders is essentieel en kan gebaseerd zijn op specifieke modellen en uitgangspunten [10](#page=10) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 5.2.1 Driehoekskunde van Egberts Dit model beschrijft hoe professionals optimaal kunnen samenwerken met ouders en cliënten, waarbij de drie partijen (hulpverlener, cliënt, naasten) centraal staan. De samenwerking begint bij de ouders, die experts zijn in hun eigen kind [9](#page=9). * **Volgorde:** Hulpverleners erkennen dat ouders hun kind aan hen toevertrouwen en dat ouders de beste kennis hebben over hun kind [9](#page=9). * **Verbinding:** Het is cruciaal voor begeleiders om een connectie te maken met zowel de cliënt als de ouders [9](#page=9). * **Bonus:** Professionals doen wat ze beloven en bij voorkeur iets extra's [9](#page=9). * **Positie:** Er wordt ruimte gelaten tussen cliënt en begeleider, en tussen ouders en begeleider [9](#page=9). #### 5.2.2 Basishouding van de hulpverlener Een professionele samenwerkingsrelatie met ouders opbouwen is van groot belang [9](#page=9). #### 5.2.3 Uitgangspunten in de samenwerking met ouders Partnerschap met ouders wordt gekenmerkt door 'eigenwijze' hulpverleners en 'eigenwijze' ouders [10](#page=10). * Ouders beschikken over specifieke deskundigheid gebaseerd op hun eigen inzichten, die niet altijd aansluiten bij algemene opvoedingsprincipes [10](#page=10). * Eigenwijze professionals erkennen dat ze van ouders kunnen leren, zijn zich bewust van hun eigen beperkingen en gaan behoedzaam om met hun hiërarchische positie [10](#page=10). Methodisch werken met ouders omvat de volgende kenmerken [10](#page=10): * **Vraaggericht samenwerken:** Vertrekken vanuit de vraag van de ouders, niet vanuit de door de hulpverlener waargenomen noden [10](#page=10). * **Doelgericht samenwerken:** Het stellen van kleine doelen en het vieren van successen om hoop en perspectief te bieden [10](#page=10). * **Krachtgericht samenwerken:** Uitgaan van de kwaliteiten en talenten van ouders [10](#page=10). #### 5.2.4 Tips voor communicatie met ouders Communicatieve vaardigheden zijn een kerncompetentie voor hulpverleners. Belangrijke communicatieregels zijn [10](#page=10): * Neem tijd en ruimte voor het verdriet en verhaal van de ouders [10](#page=10). * Benoem in concrete taal zowel de last als de inzet en kwaliteiten van de ouders [10](#page=10). * Stel concrete vragen over het kind om betrokkenheid te stimuleren [10](#page=10). * Benoem micromomenten van plezier en humor [10](#page=10). * Sta stil bij de mensen die iets voor de ouders betekenen of betekend hebben [10](#page=10). #### 5.2.5 Ouderbetrokkenheid Ouders willen actief betrokken zijn bij de ondersteuning van hun kind. Vijf kernprincipes van ouderbetrokkenheid zijn [10](#page=10): * **Mee-leven:** Warme ontvangst en relevante informatieverstrekking [10](#page=10). * **Mee-weten:** Open communicatie [10](#page=10). * **Mee-helpen:** Praktische participatie van ouders [10](#page=10). * **Mee-denken:** Stimuleren van ouderbetrokkenheid bij het hulpverleningsproces [10](#page=10). * **Mee-bepalen:** Erkennen van de waarde van de inbreng van ouders bij besluitvorming [10](#page=10). --- Dit onderwerp focust op de kwaliteit van leven van mensen met een beperking en de rol van hulpverleners hierin, met specifieke aandacht voor complexe ondersteuningsbehoeften en de samenwerking tussen ouders en professionals [15](#page=15) [19](#page=19). ### 5.1 Kwaliteit van leven versus kwaliteit van zorg Het ultieme doel van ondersteuning is het optimaliseren van de kwaliteit van leven van individuen. Een organisatie kan goede procedures en verzorging bieden, maar toch de kwaliteit van leven onvoldoende bevorderen [15](#page=15). #### 5.1.1 Het model van Schalock & Verdugo Dit model onderscheidt drie componenten die de kwaliteit van leven bepalen: factoren, domeinen en indicatoren [15](#page=15). * **Factoren:** Onafhankelijkheid, zelfbepaling, sociale participatie, rechten, materieel welzijn, lichamelijk welzijn, emotioneel welzijn [15](#page=15). * **Domeinen:** Persoonlijke ontplooiing, zelfbepaling, interpersoonlijke relaties, sociale inclusie, rechten, materieel welzijn, lichamelijk welzijn, emotioneel welzijn [15](#page=15). * **Indicatoren:** Concrete voorbeelden binnen elk domein, zoals onderwijs genieten (persoonlijke ontplooiing), keuzes maken (zelfbepaling), intimiteit ervaren (interpersoonlijke relaties), wonen in de samenleving (sociale inclusie), respect en privacy (rechten), financiële zekerheid (materieel welzijn), goede gezondheid (lichamelijk welzijn), en geluk (emotioneel welzijn) [15](#page=15). #### 5.1.2 Uitdagingen per domein voor begeleiders * **Materieel welzijn:** Zorgen voor financiële zekerheid, huisvesting en de aanschaf van persoonlijke spullen, waarbij creativiteit met beperkte middelen en het creëren van een huiselijke omgeving essentieel zijn [15](#page=15). * **Lichamelijk welzijn:** Aandacht voor gezondheidsproblemen, kosten, voldoende beweging en sport, en een gezond voedingspatroon, waarbij individuele behoeften en voorkeuren gerespecteerd moeten worden [16](#page=16). * **Emotioneel welzijn:** Omgaan met stressregulatieproblemen, negatieve zelfbeelden, trauma's, communicatieve barrières en eventuele ASS. Begeleiders zoeken naar achterliggende oorzaken en werken aan zelfvertrouwen met ondersteuning op maat [16](#page=16). * **Interpersoonlijke relaties:** Versterken van sociale vaardigheden, in kaart brengen van sociale netwerken, opbouwen van wederkerige relaties, en aandacht voor levensvragen zoals intimiteit en seksualiteit [16](#page=16). * **Persoonlijke ontplooiing:** Betreft activiteiten zoals atelierwerking, enclave, individuele taken en begeleid werken. Begeleiders stimuleren zelfstandigheid, bieden inspraak en werken aan werkhouding [17](#page=17). * **Zelfbepaling:** Verkenning en vereenvoudiging van keuzemogelijkheden, rekening houdend met de leefwereld van de cliënt. Begeleiders helpen bij het wegnemen van keuzestress en het stimuleren van groei [17](#page=17). * **Sociale inclusie:** Het overwinnen van fysieke en digitale drempels, vooroordelen en ongelijke kansen. Begeleiders bevorderen een gastvrije samenleving waarin iedereen een waardevolle rol kan opnemen [17](#page=17) [18](#page=18). * **Rechten:** Zorgen voor gelijkwaardigheid, gelijke behandeling, respect, privacy en het actief ondersteunen bij het uitoefenen van rechten, aangezien deze in de praktijk vaak beperkt zijn [18](#page=18). #### 5.1.3 Kwaliteit van leven meten De kwaliteit van leven wordt gemeten aan de hand van de 8 domeinen van het model van Schalock & Verdugo, met behulp van vragenlijsten die zowel objectieve als subjectieve factoren meten [18](#page=18). ### 5.2 Ondersteuning en de ondersteuningscirkel #### 5.2.1 Het ondersteuningsplan Een ondersteuningsplan start met beeldvorming, waarbij de mogelijkheden, talenten en beperkingen van de persoon en zijn netwerk in kaart worden gebracht, evenals hun wensen en dromen. Het plan, ook wel een Individueel of Persoonlijk Ondersteuningsplan (IOP/POP) genoemd, bevat doelen, activiteiten, ondersteuningsvormen en een tijdsplanning [18](#page=18) [19](#page=19). #### 5.2.2 Ondersteuningsvormen Ondersteuning is op maat en kan breed spectrum aan vormen omvatten, waaronder ondersteunende technologie, farmacotherapie, technische hulpmiddelen en de ondersteuning door mensen [18](#page=18). #### 5.2.3 De ondersteuningscirkel van binnen naar buiten en omgekeerd Bij het verlenen van ondersteuning door gespecialiseerde voorzieningen, wordt gekeken welke ondersteuning kan worden uitbesteed aan reguliere diensten, vrijwilligers, familie of vrienden [19](#page=19). #### 5.2.4 De basishouding van de hulpverlener De manier waarop de hulpverlener in relatie gaat met zijn cliënt is van kapitaal belang [19](#page=19). ### 5.3 Complexe ondersteuningsnoden Veel mensen met een verstandelijke beperking hebben ook andere beperkingen (visueel, auditief, motorisch) of aandoeningen (epilepsie, dementie), wat leidt tot kwetsbaarheid en complexe ondersteuningsnoden [19](#page=19). #### 5.3.1 Meervoudige beperkingen Voor elk domein zijn specifieke ondersteuningsmiddelen en strategieën nodig, zoals een prikkelarme ruimte, aangepast meubilair, aandacht voor pijn en ongemak, eenvoudige keuzes, gebruik van diensten buiten de voorziening, en rekening houden met het emotionele ontwikkelingsniveau [19](#page=19) [20](#page=20). #### 5.3.2 Verstandelijke beperking en psychische problemen * **Psychiatrische vs. psychische stoornis:** Een psychiatrische stoornis beïnvloedt psychische functies zoals denken en concentratie, leidend tot gedragsverandering. Psychische stoornissen omvatten onder andere psychosomatische klachten, zoals buik- of hoofdpijn, die vaak voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking [20](#page=20). * **Redenen voor psychische problemen:** Biologische factoren (hersenbeschadiging), psychische factoren (laag zelfbeeld) en sociale factoren (moeilijke gezinsomstandigheden, trauma) spelen een rol [20](#page=20). * **Probleemgedrag:** Dit wordt gedefinieerd als internaliserend en/of externaliserend gedrag dat als sociaal-cultureel ongewenst wordt beschouwd en ernstige nadelige gevolgen heeft voor de persoon. Het kan zich uiten in zelfverwonding, stereotiep gedrag, teruggetrokkenheid, agressie, prikkelbaarheid, liegen, seksueel grensoverschrijdend gedrag en smeergedrag [21](#page=21). * **Prevalentie en etiologie:** Lage emotionele ontwikkeling en hechtingsproblemen (onveilig afwerend/ambivalent, onveilig vermijdend, gedesorganiseerd) verhogen de kwetsbaarheid voor geestelijke gezondheidsproblemen en probleemgedrag [21](#page=21) [22](#page=22). * **Zoektocht naar de betekenis van gedrag:** Probleemgedrag heeft een signaalfunctie en een overlevingsfunctie. Het 'luisteren naar fluisteren' helpt om te begrijpen wat de persoon niet met woorden kan zeggen [22](#page=22). * **Window of Tolerance en Mentaliseren:** Het herkennen van eigen stress ('window of tolerance') geeft ruimte om te 'mentaliseren', wat inhoudt het nadenken over de eigen binnenkant en het begrijpen van de betekenis van het gedrag van de ander. Emotionele beschikbaarheid van de begeleider is hierbij cruciaal [22](#page=22). * **Aanpak van probleemgedrag:** Dit omvat multidimensionale beeldvorming, het aanpassen van de omgeving en begeleidingsstijl, en het vergroten van de vaardigheden van de cliënt. Psychofarmaca kunnen als laatste redmiddel worden overwogen, met aandacht voor de bijwerkingen [22](#page=22) [23](#page=23). * **Afzondering en fixatie:** Deze maatregelen zijn niet toelaatbaar als straf, maar kunnen als laatste redmiddel worden ingezet bij acuut en ernstig gevaar, wanneer alternatieven niet volstaan [23](#page=23). #### 5.3.3 Verstandelijke beperking en epilepsie * **Wat?** Epilepsie is een verstoring van de prikkeloverdracht in de hersenen, met diverse oorzaken en soorten aanvallen (partiële, gegeneraliseerde, psychogene) [24](#page=24). * **Prevalentie:** Ongeveer een derde van de mensen met een ernstige verstandelijke beperking heeft ook epilepsie [24](#page=24). * **Etiologie:** Epileptische aanvallen ontstaan door een tijdelijke verstoring van de prikkeloverdracht in de hersenen, die erfelijk kan zijn of het gevolg van hersenbeschadiging [24](#page=24). * **Soorten epileptische aanvallen:** Dit omvat eenvoudige en complexe partiële aanvallen, en gegeneraliseerde aanvallen zoals absences, tonisch-clonische aanvallen, status epilepticus en atonische aanvallen [24](#page=24). * **Anti-epileptica:** Geneesmiddelen die epileptische aanvallen onder controle proberen te krijgen, met mogelijke bijwerkingen zoals traagheid, sufheid, overbeharing en gewichtstoename [24](#page=24) [25](#page=25). * **Kwaliteit van leven:** Aandacht voor lichamelijk welbevinden (veilige omgeving, losmaken van kleding), materieel welzijn (veilige omgeving), en persoonlijke ontplooiing (veiligheid tijdens activiteiten). Factoren zoals felle zon, weinig slaap, verstoring van dagritme en flikkerende lichten kunnen aanvallen uitlokken [25](#page=25). #### 5.3.4 Verstandelijke beperking en ouder worden * **Vergrijzing:** Een aanzienlijk deel van de mensen in voorzieningen is ouder dan 50 jaar. Ouderdomsverschijnselen treden vroeger op en de levensverwachting is lager [25](#page=25). * **Prevalentie:** Verhoogd risico op gezondheidsproblemen, dementie, en cardiovasculaire aandoeningen, deels door bijwerkingen van medicatie, ongezonde levensstijl en beperkte toegang tot preventieve zorg [25](#page=25). * **Visies op ouder worden:** * **Defectvisie:** Focust op beperkingen en achteruitgang [25](#page=25). * **Ontwikkelingsmodel:** Benadrukt stimulatie en uitdaging tot beweging en persoonlijke ontplooiing [26](#page=26). * **Kwaliteit-van-leven-model:** Ziet verandering als inherent aan veroudering en plaatst kwaliteit van leven centraal [26](#page=26). * **Dementie en verstandelijke beperking:** Dementie komt vaker voor en verloopt anders, met symptomen als prikkelbaarheid, verminderde initiatiefname, moeite met zelfzorg en desoriëntatie [26](#page=26). * **Kwaliteit van leven bevorderen:** Dit omvat aandacht voor emotioneel welbevinden (tijd maken, bespreekbaar durven stellen), interpersoonlijke relaties (ondersteuning bij contacten), materieel welzijn (veilige en huiselijke omgeving), lichamelijk welzijn (aangename verzorging), persoonlijke ontplooiing (aangepast activiteitenaanbod), zelfbepaling (rekening houden met wensen) en sociale inclusie (adequate voorzieningen) [26](#page=26). #### 5.3.5 Verstandelijke beperking en middelengebruik * **Prevalentie:** Mensen met een verstandelijke beperking gebruiken gemiddeld minder alcohol en drugs dan mensen zonder beperking, maar komen vaker in contact hiermee nu zij meer in de samenleving wonen [27](#page=27). * **Gevolgen:** Problematisch gebruik heeft meer negatieve gevolgen voor deze groep [27](#page=27). * **Behandeling:** Er is vaak te weinig expertise voor de behandeling van verslaving bij mensen met een verstandelijke beperking [27](#page=27). * **Balanceren tussen autonomie en empowerment:** Begeleiders moeten hun cliënten informeren, ook wanneer beslissingen worden genomen vanuit een beschermingsbehoefte [27](#page=27). #### 5.3.6 Verstandelijke beperking en ASS (Autismespectrumstoornis) * **Vaak dubbeldiagnose:** Ongeveer 30-40% van de mensen met een verstandelijke beperking heeft ook ASS [27](#page=27). * **Moeilijkheden:** * **Theory of Mind:** Moeite met empathie en het begrijpen van verschillende waarheden [27](#page=27). * **Centrale coherentie:** Problemen met abstraheren, gewoontes veranderen en verbanden leggen [27](#page=27). * **Executieve functies:** Moeite met keuzes maken, plannen, regulatie van gedachten en emoties, en transfer van geleerde vaardigheden [27](#page=27). * **Ondersteuning gericht op kwaliteit van leven:** Dit omvat het aanpassen van de omgeving, de begeleidingsstijl en het vergroten van communicatieve en sociale vaardigheden [27](#page=27). --- Deze sectie, gebaseerd op de verstrekte informatie van pagina 28, richt zich op de kwaliteit van leven van kinderen met een beperking en introduceert een specifieke orthopedagogische interventie genaamd Gentle Teaching. ### 5.1 Kwaliteit van leven van kinderen met een beperking De kwaliteit van leven van een kind met een beperking wordt beoordeeld aan de hand van verschillende domeinen: #### 5.1.1 Lichamelijk welbevinden Veel kinderen ervaren in het eerste levensjaar problemen met eten (te veel, te weinig, weigeren, knoeien, van tafel weglopen) en hebben moeite met zindelijkheid [28](#page=28). #### 5.1.2 Emotioneel welbevinden Het vermijden van overprikkeling is cruciaal door te zorgen voor een veilige, vertrouwde omgeving en een voorspelbaar dagschema [28](#page=28). #### 5.1.3.);Interpersoonlijke relaties Het opbouwen van een relatie met het kind vereist tijd, gezamenlijke activiteiten en geleidelijke ontdekking van de persoonlijkheid. Het inzetten op communicatie met vaste woorden en namen is hierbij essentieel [28](#page=28). #### 5.1.4 Zelfbepaling Het vinden van een balans tussen het aanbieden van keuzes en het toezien op een gezonde levensstijl, waarbij het durven stellen van eisen ook belangrijk is [28](#page=28). ### 5.2 H10 Orthopedagogische interventies #### 5.2.1 Gentle Teaching – J. McGee Gentle Teaching, wat staat voor vriendelijk onderwijzen/leren, is een interventie die zich richt op een positieve benadering. ##### 5.2.1.1 Situering en achtergrond De Gentle Teaching-methode is ontstaan in de jaren 90 als reactie op de destijds populaire gedragstherapie. McGee verzette zich tegen de gedachte dat cliënten beheerst, gecontroleerd en onderdrukt zouden moeten worden door middel van straffen en belonen. Gentle Teaching is bedoeld als een techniek om agressief gedrag bij mensen met een verstandelijke beperking aan te pakken. Het staat tegenover gedragstherapie, labels en over-medicalisering. De kern is dat probleemgedrag voortkomt uit een gevoel van onveiligheid en onbemind zijn, wat duidt op een gebrek aan verbondenheid [28](#page=28). ##### 5.2.1.2 Basisprincipes Gentle Teaching is gebaseerd op het principe dat iedere mens behoefte heeft aan verbondenheid met anderen. Dit uit zich in vijf basisprincipes [28](#page=28): 1. **Onderlinge afhankelijkheid bewerkstelligen**: Besef dat we allemaal mensen zijn en dat de verschillen tussen mensen met en zonder beperking niet zo groot zijn [28](#page=28). 2. **Gevoel van verbondenheid ontwikkelen**: De begeleider toont genegenheid voor de cliënten en ervaart een vorm van vriendschap [28](#page=28). 3. **Onvoorwaardelijke waardering en ‘moraliteit van verbondenheid’**: Door een sterke band en een gevoel van veiligheid bij de begeleider, vertoont de persoon weinig tot geen probleemgedrag [28](#page=28). 4. **Een-op-eenrelatie**: Deze relatie is met name belangrijk bij ernstig probleemgedrag, omdat het de persoon de gelegenheid geeft om langzaam vertrouwen en veiligheid te ontwikkelen [28](#page=28). 5. **De totale dialoog staat centraal**: Communicatie vindt plaats via handen, stem en gezichtsuitdrukking [28](#page=28). * **Handen**: Liefdevol aanraken om te leren dat handen niet bedoeld zijn om te slaan, bijten of krabben [28](#page=28). * **Stem**: Spreken met een warme stem, waarbij toon, intonatie en concrete taal worden aangepast [28](#page=28). * **Gezichtsuitdrukking**: Oogcontact maken, glimlachen en warm aankijken [28](#page=28). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Adaptief gedrag | Geeft aan in welke mate een persoon kan functioneren in het dagelijks leven, onderverdeeld in conceptuele, sociale en praktische vaardigheden. | | Conceptuele adaptieve vaardigheden | Vaardigheden die betrekking hebben op intellectuele processen, zoals lezen, schrijven, rekenen, tijdsbegrip en inzicht in geldwaarde en -gebruik. | | Sociale adaptieve vaardigheden | Vaardigheden die betrekking hebben op interactie met anderen, zoals communicatie, het begrijpen van andermans gevoelens, het opvolgen van regels en het herkennen van manipulatieve situaties. | | Praktische adaptieve vaardigheden | Vaardigheden die betrekking hebben op dagelijkse zelfzorg en zelfstandigheid, zoals persoonlijke hygiëne, eten, medicatie-inname, transportgebruik en ICT-vaardigheden. | | Participatie, interactie en sociale rollen | De mate waarin een persoon deelneemt aan sociale situaties en de rollen die hij of zij opneemt binnen de samenleving. | | Lichamelijke gezondheid | De fysieke toestand van een persoon, waarbij mensen met een verstandelijke beperking vaak geconfronteerd worden met specifieke gezondheidsproblemen zoals epilepsie of vergroeiingen. | | Psychische problemen | Mentale en emotionele uitdagingen, waaronder slaapproblemen die vaker voorkomen bij personen met een verstandelijke beperking dan in de algemene bevolking. | | Contextfactoren | Omgevings- en persoonlijke factoren die invloed hebben op de kwaliteit van leven, zoals levensverhaal, copingstijl, persoonlijkheid, sociale achtergrond, motivatie, de maatschappij en politieke invloeden. | | Kwaliteit van leven (objectief) | Wordt gelijkgesteld aan een reeks meetbare levensomstandigheden die voldoen aan de behoeften van de persoon, benaderd vanuit een individuele ervaring. | | Kwaliteit van leven (subjectief) | De mate waarin een persoon zijn of haar leven als kwalitatief ervaart, waarbij mensen met een verstandelijke beperking zich soms loyaal opstellen. | | Model van Schalock & Verdugo | Een model dat drie componenten onderscheidt die bepalend zijn voor de kwaliteit van leven: factoren, domeinen en indicatoren. | | Domein: Persoonlijke ontplooiing | Omvat kansen voor onderwijs, vorming, zinvolle daginvulling en geschikte arbeid, gericht op de ontwikkeling van het individu. | | Atelierwerking | Een activiteit die extern wordt georganiseerd en in groepsverband plaatsvindt met permanente begeleiding van een begeleider, gericht op aanbod. | | Begeleid werken (Supported Employment) | Een vorm van individuele ondersteuning waarbij een persoon buiten de muren van een voorziening vrijwilligerswerk verricht gedurende enkele uren of dagen, met sporadische ondersteuning van een jobcoach. | | Beeldvorming | Het proces waarbij de mogelijkheden, talenten, beperkingen en de omgeving van een persoon met een verstandelijke beperking in kaart worden gebracht, evenals de wensen, verlangens en dromen van de persoon en zijn netwerk. | | Enclave | Een activiteit die extern wordt georganiseerd en in groepsverband plaatsvindt met permanente begeleiding van een begeleider, waarbij de ondersteuning inclusief is en gericht op aanbod. | | Individueel werk in de organisatie | Een taak die een cliënt op eigen verzoek opneemt binnen de voorziening of dienst, met permanente ondersteuning van een medewerker van de voorziening of dienst, en die vraaggericht is. | | Inclusie | Het proces waarbij mensen met een verstandelijke beperking worden erkend als competente individuen die gewaardeerde sociale rollen kunnen opnemen in de samenleving, passend bij hun leeftijd en cultuur, en waarbij recht wordt gedaan aan diversiteit. | | IOP (Individueel Ondersteuningsplan) / POP (Persoonlijk Ondersteuningsplan) | Een plan dat doelen, activiteiten, ondersteuningsvormen en een concrete tijdsplanning bevat, en dat samenhangend, begrijpelijk, persoonlijk, toekomstgericht en realistisch is. | | Meervoudige beperkingen | Het gelijktijdig voorkomen van een verstandelijke beperking met andere beperkingen, zoals visuele, auditieve, motorische beperkingen, epilepsie of dementie, wat leidt tot complexe ondersteuningsnoden en kwetsbaarheid. | | Mentaliseren | Het proces waarbij een begeleider nadenkt over zijn eigen innerlijke wereld en emotionele toestand, wat essentieel is voor het begrijpen van de cliënt en het bieden van passende ondersteuning. | | Orthopedagogische interventies | Strategieën die gericht zijn op het vergroten van de vaardigheden van de cliënt, het aanpassen van de omgeving (structuur, activiteiten) en het aanpassen van de begeleidingsstijl om probleemgedrag te verminderen. | | Psychofarmaca | Medicijnen die bedoeld zijn voor psychiatrische problemen, maar soms "off-label" worden gebruikt voor probleemgedrag bij personen met een verstandelijke beperking, met mogelijke neurologische, metabole en hormonale nevenwerkingen. | | Psychische stoornis | Een stoornis waarbij psychische functies zoals denken, concentratie, leren en motivatie "anders" functioneren, leidend tot gedragsverandering, stoornissen in voelen, denken of handelen, en een verstoord besef van zichzelf en de wereld. | | Anti-epileptica | Geneesmiddelen die worden gebruikt om epileptische aanvallen te beheersen. Het is belangrijk om de bijwerkingen te kennen, aangezien deze invloed kunnen hebben op het karakter en gedrag van personen. | | Vergrijzing | Het fenomeen waarbij een aanzienlijk deel van de bevolking, in dit geval in voorzieningen, ouder is dan 50 jaar, wat specifieke aandacht vereist voor de behoeften van oudere volwassenen met een verstandelijke beperking. | | Dementie | Een aandoening die vaker voorkomt bij mensen met een verstandelijke beperking en die zich anders kan manifesteren, met symptomen zoals prikkelbaarheid, verminderd initiatief, moeite met zelfzorg en desoriëntatie. | | Aging-in-place | Een ondersteuningsmodel dat erop gericht is mensen, inclusief ouderen met een verstandelijke beperking, in hun vertrouwde omgeving te laten wonen en ondersteuning te bieden waar nodig. | | Defectvisie | Een visie op ouder worden die zich primair richt op de beperkingen die ontstaan door het ouder worden, waarbij ouderdom wordt gezien als een achteruitgang van vitaliteit en een spiegelbeeld van de jeugd. | | Ontwikkelingsmodel | Een benadering die benadrukt dat oudere personen met een verstandelijke beperking gestimuleerd en uitgedaagd moeten worden tot beweging en persoonlijke ontwikkeling om het ouder worden tegen te gaan. | | Kwaliteit-van-leven-model | Een model dat stelt dat verandering inherent is aan het verouderingsproces en als "normaal" wordt beschouwd, waarbij kwaliteit van leven en welbevinden centraal staan en individueel worden ingevuld. | | Theory of Mind | Het vermogen om de innerlijke wereld van andere mensen, zoals hun gedachten, gevoelens en intenties, te begrijpen en aan te voelen. Bij mensen met ASS is dit vermogen vaak beperkt. | | Centrale coherentie | Het vermogen om informatie te integreren en verbanden te leggen om een samenhangend geheel te vormen. Bij mensen met ASS is dit vermogen vaak beperkt, wat leidt tot moeite met abstraheren en het ervaren van de wereld als chaotisch. | | Executieve functies | Cognitieve vaardigheden die nodig zijn voor doelgericht handelen en sociaal aangepast gedrag, waaronder werkgeheugen, inhibitie (impulscontrole) en cognitieve flexibiliteit. | | Gentle Teaching | Een orthopedagogische interventie die zich richt op het opbouwen van een veilige en wederkerige relatie met de cliënt, waarbij probleemgedrag wordt gezien als een gevolg van een gebrek aan verbondenheid en niet als een gedrag dat bestreden moet worden. | | Ervaringsordening | Het proces waarbij een persoon prikkels uit de buitenwereld verwerkt tot betekenisvolle ervaringen die het gedrag sturen. Inzicht hierin helpt om probleemgedrag te begrijpen en te adresseren. | | Term | Definitie | | Probleemgedrag | Gedrag dat door de persoon zelf en/of de omgeving in een specifieke context als sociaal-cultureel ongewenst wordt beschouwd, met nadelige fysieke, psychologische en sociale gevolgen die de kwaliteit van leven ernstig onder druk zetten. | | Psychiatrische stoornis | Een stoornis waarbij psychische functies zoals denken, concentratie, leren en motivatie "anders" functioneren, wat leidt tot gedragsverandering en een verstoord besef van zichzelf en de wereld. | | Window of tolerance | De zone waarbinnen iemand stress goed kan hanteren; wanneer stress deze zone overschrijdt, kan men over- of onderprikkeld raken, waardoor het vermogen om te ontspannen en stress te verwerken afneemt. | | Zelfverwonding | Gedrag waarbij iemand zichzelf pijn toebrengt, zoals krabben, bonken, nagels of haren uittrekken, en dat kan worden veroorzaakt door medische, psychologische of interactionele factoren. | | Stereotiep gedrag | Repetitief, vaak ritmisch gedrag dat kenmerkend kan zijn voor mensen met een verstandelijke beperking, zoals fladderen of wiebelen, en dat kan variëren in intensiteit en frequentie. | | Afzondering | Het alleen verblijven in een ruimte die de persoon niet zelfstandig kan verlaten, wat als een laatste redmiddel kan worden ingezet bij acuut en ernstig gevaar. | | Fixatie | Een verzamelterm voor fysieke, mechanische of medicamenteuze interventies die de bewegingsvrijheid van een persoon beperken of verhinderen, waarbij de persoon deze vrijheid niet zelfstandig kan herwinnen. | | Epilepsie | Een neurologische aandoening die wordt gekenmerkt door een verstoring van de prikkeloverdracht in de hersenen, wat leidt tot terugkerende epileptische aanvallen van verschillende aard. | | Paradigma | Een geheel van wetenschappelijke bevindingen dat op een bepaald moment als maatgevend wordt beschouwd, ofwel een referentiekader of gedachtengoed dat de manier van kijken naar een onderwerp bepaalt. | | Defectparadigma | Dit paradigma legt de nadruk op de verschillen en tekorten van mensen met een verstandelijke beperking, waarbij de focus ligt op wat zij niet kunnen. | | Ontwikkelingsparadigma | Dit paradigma focust op de overeenkomsten tussen mensen met en zonder een verstandelijke beperking en benadrukt het belang van een gelijkwaardige levensstandaard, met de nadruk op leerbaarheid en ontwikkeling. | | Burgerschapsparadigma | In dit paradigma wordt de persoon met een verstandelijke beperking primair gezien als een mens en burger met gelijke rechten en plichten op diverse levensdomeinen, met zelfbeschikking en inclusie als sleutelbegrippen. | | Integratie | Het proces waarbij mensen met een beperking competenties verwerven door het aanleren van 'gepaste gedragingen en vaardigheden' om deel te kunnen nemen aan de samenleving. | | Normalisatie | Het streven naar een zo "normaal" mogelijk leven voor personen met een beperking, door hun dagelijks bestaan zo dicht mogelijk te brengen bij dat van mensen zonder beperking in een gewone omgeving. | | Self-advocacy | Het proces waarbij een persoon met een beperking opkomt voor zichzelf of zijn achterban, in plaats van vertegenwoordigd te worden door iemand anders. | | Ervaringsdeskundigheid | De kennis en inzichten die mensen met een verstandelijke beperking hebben opgedaan door hun eigen levenservaringen met een beperking in de samenleving. | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Een maatstaf voor intellectueel functioneren, oorspronkelijk berekend als de verhouding tussen de mentale leeftijd en de kalenderleeftijd, vermenigvuldigd met 100. | | Adaptieve vaardigheden | De mate waarin een persoon voldoet aan de verwachtingen van persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, conform zijn leeftijd en cultuur. | | Sociaal-ecologische visie | Een visie die stelt dat het functioneren van een persoon een samenspel is van individuele kenmerken, de omgeving en de maatschappij. | | Etiologie | De studie van de oorzaken van ziekten of aandoeningen. |

# Communicatie met ouders in het algemeen Dit topic behandelt de verwachtingen van ouders ten aanzien van leerkrachten, de verschillende vormen van communicatie en het belang van een goede ouder-leerkrachtenrelatie. ## 1. Algemene verwachtingen van ouders Ouders verwachten van leerkrachten een combinatie van professionele bekwaamheid en empathie. ### 1.1 Professionele bekwaamheid Dit omvat: * Vakkennis en het vermogen om de progressie van leerlingen correct in te schatten. * Vaardigheid om leerlingen vooruitgang te laten boeken. * Concreet spreken over resultaten, vorderingen, oorzaken van resultaten, en concrete aanpak met oplossingen om de leerstof beter te laten begrijpen. ### 1.2 Empathisch vermogen Dit houdt in: * De bereidheid om naar ouders te luisteren. * Zich inleven in het perspectief van de ouders en begrip tonen. * Samen met de ouders zoeken naar oplossingen voor leerproblemen van hun kind. > **Tip:** Het vinden van de juiste balans tussen professionaliteit en empathie is cruciaal, maar niet altijd evident. ## 2. Het belang van communicatie Een sterke ouder-leerkrachtenrelatie draagt bij aan betere leerprestaties en gedrag op school. Ouders zien leerkrachten vaak als partners. Regelmatig en positief contact onderhouden is essentieel. ### 2.1 Proactieve communicatie Het is belangrijk om niet alleen contact op te nemen wanneer er problemen zijn. * **Regelmatige positieve communicatie:** Stuur positieve nota's in de agenda, stuur brieven met informatie over het vak, de leerstof en studietips. * **Beeldvorming:** Schriftelijke contacten helpen ouders een beeld te vormen van de leerkracht, wat betrokkenheid toont. * **Balans tussen positief en negatief:** Ouders horen vaak meer over wat hun kind niet goed doet. Positieve feedback doorbreekt negatieve denkkaders en stimuleert het leerproces. > **Tip:** Beloon leerlingen soms op onverwachte momenten en deel dit ook met de ouders. ## 3. Vormen van communicatie ### 3.1 Schriftelijke communicatie Dit omvat communicatie via de agenda, op taken, toetsen en rapporten. Duidelijkheid is hierbij cruciaal. #### 3.1.1 Criteria voor schriftelijke opmerkingen Opmerkingen en rapportcommentaren moeten voldoen aan de volgende criteria: * **Zakelijk:** Wees bewust van de impact van nota's en rapporten. De kracht van nota's neemt af bij overmatig gebruik. * **Expressief:** Hoe wil je overkomen? Gebruik de ik-vorm (vakleraar) of wij-vorm (klastitularis). Vermijd clichés en pas de boodschap aan de specifieke leerling aan. * **Relationeel:** Bouw een respectvolle band op. Veroordeel het gedrag, niet de persoon. Laat vertrouwen zien en bemoeder niet. * **Appellerend:** Wat wil je dat de leerling doet? Spoor aan tot inzet, geef concrete adviezen, stel doelen en geef tips. > **Tip:** Als ouders schriftelijk reageren op een negatieve nota, vermijd dan een schriftelijke reactie. Nodig hen uit voor een persoonlijk gesprek. #### 3.1.2 Feedback op rapporten * **Als vakleraar:** Geef kort feedback voor het vak. * **Als klastitularis:** Formuleer algemene feedback. **Kwaliteitscriteria voor goede feedback:** * Leerlinggericht, rekening houdend met specifieke leerling en derden. * Met positieve intentie, constructief, opbouwend en bekrachtigend. * Gedragsgericht, gebaseerd op waarneming. * Handelingsconcreet en appellerend (SMART). * Realistisch en haalbaar. * Herkenbaar en aanvaardbaar (feitelijk, observerend, niet veroordelend). * Houdt open dialoog mogelijk en is niet fnuikend. * Specifiek, precies, to the point, beknopt en laat vooruitgang detecteren. ### 3.2 Mondelinge communicatie Dit omvat oudercontacten, gesprekken en telefonisch contact. #### 3.2.1 Oudercontacten Oudercontacten zijn belangrijke, complexe en soms spannende activiteiten. * **Belang:** Elk persoonlijk contact is een kans om informatie uit te wisselen, oplossingen te zoeken en afspraken te maken. Ouders kennen hun kind het best en kunnen waardevolle informatie bieden. * **Voorbereiding:** * Denk na over hoe je ouders uitnodigt en wat het doel van het gesprek is. * Dring aan op aanwezigheid van beide ouders en de leerling indien mogelijk. * Noteer feiten, doelen, aanpak en illustreer met voorbeelden. * Bedenk aandachtspunten voor jezelf. * **Start van het gesprek:** * Begin positief en waardeer de aanwezigheid. * Stel aanwezigen voor. * Schets de opzet en benadruk dat ouders worden uitgenodigd om mee te denken. * **De romp van het gesprek:** * Bewaar de tijd en zorg dat iedereen aan bod komt. * Start met informatie van de leerling/ouders (wat gaat goed, wat moeilijker). * Geef je eigen beeld met concrete voorbeelden. * Geef ruimte voor vragen en opmerkingen. * **Afronding:** * Vat de overeenkomsten en verschillen samen. * Maak concrete afspraken (wie doet wat, waarom, wanneer, hoe, hoe wordt info uitgewisseld). * Vraag naar de ervaring van de ouders met het gesprek. * Bedank voor de inbreng. * Noteer de afspraken kernachtig (kopieer of mail ze). #### 3.2.2 Advies-, helpende- en slechtnieuwsgesprekken Deze gesprekken zijn vaak deel van een langer traject. * **Helpende gesprekken:** Worden gevoerd over zorgpunten waarvan de aanpak nog onduidelijk is. Leerkrachten en ouders worden gezien als deskundigen die hun krachten bundelen. * **Adviesgesprekken:** Groeien uit meerdere gesprekken. Het advies wordt gevolgd door controle op de implementatie in het gezin. * **Slechtnieuwsgesprekken:** Vereisen extra inzet en begrip. * **Voorbereiding:** Kies geschikte tijd en plaats, zorg voor voldoende tijd en bedenk wat je gaat zeggen. Houd rekening met mogelijke weerstand van ouders bij begrippen als leerzorg. * **Mededeling:** Begin met een inleidende zin, formuleer het slechte nieuws klaar en duidelijk, en motiveer kort. Geef eerst het slechte nieuws, dan de motivatie. * **Omgaan met emoties:** Geef ouders tijd, stimuleer hen om gevoelens te verwoorden, laat ze stoom afblazen. Verwoord empathisch de gevoelens van de ouders. * **Informatie en redenen geven (probleemverkenning):** Breng het probleem concreet in kaart, vermijd discussie en focus op feiten. Betrek ouders bij het definiëren van het probleem. * **Oplossingen zoeken:** Werk samen aan oplossingen, neem een houding aan van "we proberen er samen uit te komen". Vraag naar haalbare voorstellen. Spreek duidelijke taken af. * **Besluitvorming en afronding:** Vat samen, controleer of informatie begrepen is en of er overeenstemming is. Maak concrete afspraken, plan eventueel een vervolggesprek. * **Evaluatie en follow-up:** Ga na hoe de situatie evolueert, of de strategie werkt en wat de gevolgen zijn voor de leerling. > **Tip:** Een vroegtijdige en intense samenwerking met ouders biedt voordelen: bredere beeldvorming, ouders als partner, zicht op gezinsaanpak en vaak creatieve oplossingen. Dit voorkomt ook latere moeilijke gesprekken. ## 4. Omgaan met weerstand bij ouders Weerstand kan voortkomen uit verschillende waardepatronen, percepties en de rol die men aanneemt in het leerproces van het kind. ### 4.1 Oorzaken van weerstand * **Gevoel van schuld of kritiek:** Ouders kunnen zich aangevallen voelen. Schaamte en angst spelen een rol. * **Verschillende percepties:** Leerkrachten en ouders kunnen een probleem anders zien, wat leidt tot spanning. * **Betrokkenheid bij het kind:** Gesprekken over het functioneren van een kind raken ouders diep. * **Onderliggende problematiek:** Zorgen over gedragsproblemen of leerachterstanden. * **Gevoel van machteloosheid:** Ouders weten niet meer hoe ze hun kind moeten helpen. ### 4.2 Strategieën om met weerstand om te gaan * **Benoem de weerstand:** Benoem wat je ziet, bijvoorbeeld: "Ik merk dat je er wat ongemakkelijk van wordt." * **Honoreer de weerstand:** "Ik ben blij dat u dit vertelt, dit helpt ons om uw zoon beter te begrijpen." * **Leg de focus terug bij de ouder:** "Hoe denken jullie hierover?", "Wat is jullie voorstel?" * **Generaliseer:** "U bent zeker niet de enige die met dit probleem kampt." * **Wees jezelf:** Wees ontspannen, enthousiast en sta achter je vak en je leerlingen. * **Luister actief:** Vraag, vat samen en controleer of je alles goed hebt begrepen. * **Bied perspectief:** Werk samen aan oplossingen in plaats van onmiddellijk met tips te komen. * **Houd de doelstelling voor ogen:** Focus op het welbevinden van de leerling. * **Volg het tempo van de ouders:** Neem tijd voor hun gevoelens en laat ze het nieuws verwerken. * **Gebruik klare taal:** Vermijd vakjargon en figuurlijk taalgebruik. Gebruik korte, correcte zinnen en herhaal de essentie. * **Wees concreet en feitelijk:** Beschrijf gedrag, niet de persoon. * **Neem geen aanvallende of verdedigende houding aan.** * **Verlaat desnoods het gesprek:** Als ouders verbaal agressief blijven, leg het gesprek stil of verlaat de ruimte. > **Tip:** Ouders hebben een eigen "rugzak" mee door opvoeding en karakter, wat hun reacties kan beïnvloeden. Respecteer dit. ## 5. Communicatie met anderstalige ouders en ouders met diverse culturele achtergronden Communicatie met deze groep ouders vereist extra aandacht om miscommunicatie en conflicten te voorkomen. ### 5.1 Het eerste contact * **Belang:** Cruciaal voor de eerste indruk en het uitwisselen van belangrijke informatie. * **Actie:** Nodig ouders vroegtijdig uit, neem voldoende tijd en toon interesse in de leerling en de ouders. * **Tips:** * Laat ouders voelen dat ze welkom zijn. * Gebruik een tolk of contactpersoon indien nodig. * Vraag naar schoolse achtergrond, interesses en perspectieven van de leerling. * Vraag hoe je hen het best kan contacteren. * Geef informatie over schoolse gewoonten (schooluren, middageten, zwemmen/turnen). Gebruik pictogrammen indien nodig. * Gebruik vertaalapps zoals 'Gimme'. ### 5.2 Drempel verlagen * **Huisbezoek:** Kan drempelverlagend werken en de band versterken. * **Vertrouwenspersoon:** Zorg dat er een aanspreekbaar persoon is op school. * **Openlesdagen:** Ouders kunnen lessen bijwonen in informele setting. ### 5.3 Checklist communicatie met anderstalige ouders * **Open houding:** Sta open voor feedback, gebruik zinnen als "ik neem dit mee". * **Non-verbale communicatie:** Let op je eigen non-verbale signalen en die van de ouders. * **Geen eenrichtingsverkeer:** Actief luisteren, vragen stellen, samenvatten en controleren. * **Bied perspectief:** Werk samen aan oplossingen. * **Blijf de doelstelling voor ogen houden:** Focus op het welbevinden van de leerling. * **Volg het tempo van de ouders:** Neem tijd voor verwerking en geef oplossingen niet op. * **Klare taal:** Gebruik duidelijke, korte, correcte zinnen. Vermijd Tarzan-taal, figuurlijk taalgebruik, dialect en vakjargon (of leg het uit). * **Visuele ondersteuning:** Gebruik visuele middelen. * **Controleer begrip:** Ga na of de boodschap begrepen is. * **Wees consequent:** Kies één begrip (bv. ondertekenen). * **Vermijd vage woorden:** Wees specifiek (bv. aantal, datum). * **Geef afspraken mee op papier.** * **Werken met een tolk:** Kijk de ouders aan, niet de tolk. Voer het gesprek met de ouders zelf, ook als familie tolkt. > **Tip:** Zorg ervoor dat je ouders en leerlingen aanspreekt op hun naam en vermijd standaardzinnen. ## 6. Oefeningen en casussen Diverse oefeningen en casussen worden aangeboden om de vaardigheden in oudercommunicatie te oefenen, waaronder: * Rollenspellen voor oudercontacten met uiteenlopende scenario's (gedragsproblemen, leerachterstanden, weerstand van ouders). * Casussen over het omgaan met weerstand en het voeren van telefoongesprekken met ouders. * Rollenspellen voor eerste gesprekken en opvolgingsgesprekken. Deze casussen en oefeningen richten zich op de voorbereiding, het voeren van gesprekken, het omgaan met emoties en het maken van concrete afspraken. --- # Schriftelijke communicatie met ouders Hier is een samenvatting voor het onderwerp "Schriftelijke communicatie met ouders", opgesteld als een examengericht studiemateriaal. ## 2. Schriftelijke communicatie met ouders Schriftelijke communicatie met ouders vormt een essentieel onderdeel van de ouder-leerkrachtrelatie, waarbij duidelijkheid, professionaliteit en een relationele benadering centraal staan om de betrokkenheid bij het leerproces te bevorderen. ### 2.1 Belang van schriftelijke communicatie Ouders verwachten van leerkrachten vakbekwaamheid, beschikbaarheid en openheid, met een geïndividualiseerde leerbegeleiding die rekening houdt met de noden van hun kind. Schriftelijke communicatie, zoals opmerkingen in de agenda, op taken, toetsen en rapporten, is vaak de primaire vorm van contact en speelt een cruciale rol in de beeldvorming van de leerkracht bij de ouders. Het regelmatig en ook positief informeren van ouders, bijvoorbeeld via een nota in de agenda, toont betrokkenheid en betrekt hen bij het leerproces van hun kind. Dit kan de drempel voor ouders verlagen om contact op te nemen, zeker wanneer er negatieve feedback is. > **Tip:** Het is belangrijk om niet alleen contact op te nemen wanneer er problemen zijn. Positieve notities in de agenda kunnen een proactieve en waarderende communicatie stimuleren. ### 2.2 Criteria voor schriftelijke communicatie Een schriftelijke opmerking of rapportencommentaar moet voldoen aan een aantal criteria om effectief te zijn: #### 2.2.1 Zakelijk Dit aspect focust op de inhoud van de boodschap. Het is cruciaal om te beseffen dat een negatieve nota een grote impact kan hebben, waarvan de omvang afhankelijk is van de opvoedingscultuur binnen het gezin. De effectiviteit van nota's neemt af naarmate het aantal toeneemt, wat kan leiden tot gewenning of gelatenheid. Indien ouders schriftelijk reageren op een nota, is het raadzaam om niet per se schriftelijk te antwoorden, maar eerder een persoonlijk gesprek uit te nodigen om weerstand te bespreken en gezamenlijk oplossingen te zoeken. * **Kernpunten:** * Wees concreet en to the point. * Spreek klare taal en vermijd vakjargon. * Formuleer problemen feitelijk en concreet, met concrete voorbeelden. * Vermijd discussies en tracht de ouders te laten inleven in de situatie. * Gebruik de ik-vorm als vakleraar en de wij-vorm als klastitularis. > **Voorbeeld:** In plaats van "Kevin is dom", noteer "Kevin heeft van de vijf toetsen vier keer een onvoldoende behaald. Met dit resultaat kan hij niet overgaan en heeft hij duidelijk meer tijd nodig voor deze vakken." #### 2.2.2 Expressief Hierbij gaat het om de manier waarop de leerkracht wil overkomen. Authenticiteit, enthousiasme en een open houding zijn hierbij essentieel. * **Kernpunten:** * Wees jezelf en speel geen typetje. * Ontspan jezelf en draag de spanning niet over op de ouders. * Sta achter je vak en achter de leerlingen. * Gebruik als vakleraar de ik-vorm en als klastitularis de wij-vorm. * Vermijd clichés en standaardzinnen die op iedereen van toepassing kunnen zijn. #### 2.2.3 Relationeel Dit criterium focust op de band met de leerling en de ouders. Een respectvolle, beleefde en niet-aanvallende toon is hierbij cruciaal. * **Kernpunten:** * Vermeld ook het positieve en waardeer de inspanningen. * Ga het gesprek aan als twee gelijkwaardige partners. * Vermijd conflicten en "welles-nietesspelletjes". * Wees open, luisterend en erken de deskundigheid van de ouders. * Vraag naar concrete voorbeelden, verwachtingen en het verhaal van de ouders. * Betrek ouders bij problemen of laat je betrekken bij hun problemen. * Je hoeft niet voor elke situatie een oplossing te bedenken; ga mee op zoek. * Veroordeel het gedrag, niet de persoon. * Laat blijken dat de leerlingen op leraren kunnen steunen, maar bemoeder niet. * Maak duidelijk dat je vertrouwen hebt in de leerlingen en geef hen niet het idee dat het al verloren is. > **Tip:** Een goede relatie met ouders kan gebaseerd zijn op het principe van handelingsgericht werken, waarbij de samenwerking tussen leerkrachten, leerlingen en ouders noodzakelijk wordt geacht voor een effectieve aanpak. #### 2.2.4 Appellerend Dit aspect heeft betrekking op wat de leerkracht verwacht dat de leerling doet. Het doel is om aan te sporen tot inzet en volharding, en positief te motiveren. * **Kernpunten:** * Spoor aan tot inzet en volharding. * Moedig aan en motiveer de leerlingen om beter te scoren. * Geef constructief advies en geef aan hoe leerlingen het beter kunnen doen. * Stel een doelstelling op en geef tips. * Focus op het gewenste gedrag en zoek een oplossing, geen schuldige. * Spreek positief en veranderingsgericht met concrete verwijzingen naar de toekomst. * Vraag eventueel naar voorstellen bij de ouders om het probleem op te lossen. * Vraag telkens of de voorstellen haalbaar zijn voor de leerling of de ouders. * Houd rekening met de ongeschreven gezinsregels en besluit met duidelijke afspraken. > **Tip:** Vermijd het woord "probeer" en gebruik activerende werkwoorden om de leerling tot actie aan te zetten. ### 2.3 Impact van negatieve nota's en reacties Negatieve nota's in de agenda kunnen een grote impact hebben op het gezin, maar hun kracht neemt af bij veelvuldig gebruik. Dit kan leiden tot gewenning of een gevoel van gelatenheid bij zowel de leerling als de ouders, waardoor ze er minder snel actie op ondernemen. Wanneer ouders schriftelijk reageren op een negatieve nota, is het raadzaam om hier niet direct schriftelijk op in te gaan. In plaats daarvan kan een persoonlijk gesprek worden aangevraagd om de situatie te bespreken, weerstand te begrijpen en samen naar oplossingen te zoeken. Dit voorkomt escalatie en bevordert een constructieve dialoog. > **Tip:** Negatieve feedback kan beter worden gegeven in een persoonlijk gesprek, eventueel voorafgegaan door een positieve nota of een algemene informatieve brief over de verwachtingen van het vak. ### 2.4 Voorbereiding en uitvoering van schriftelijke feedback Goede feedback op een rapport vereist een doordachte aanpak, zowel voor vakleraren (korte feedback) als voor klastitularissen (algemene feedback). * **Kwaliteitscriteria voor feedback:** * **Leerlinggericht:** Schrijf in de tweede persoon enkelvoud, vermijd emotionaliteit en gebruik de voornaam van de leerling. * **Positieve intentie, constructief, opbouwend:** Meld liever wat goed is dan wat niet goed is; vermijd het woord "maar" na een positieve opmerking. * **Gedragsgericht (vs. persoonsgericht):** Baseer de feedback op waarnemingen; begin met "ik als vakleraar" of "wij als klastitularis". * **Handelingsconcreet, appellerend (SMART):** Stimuleer het maken van voornemens, reageer op de leerling en geef aan welke stap door wie gezet kan worden. * **Realistisch, haalbaar:** Formuleer eventueel in stappen en geef geen garanties. * **Herkenbaar, aanvaardbaar:** Beschrijf feiten, interpreteer niet en wees observerend in plaats van veroordelend. * **Open dialoog mogelijk houdend, niet fnuikend:** Vermijd de woorden "altijd" en "nooit". * **Specifiek, precies, to the point, beknopt, detecteerbaarheid van vooruitgang:** Gebruik krachtige adjectieven en vermijd metaforen, zeker voor anderstalige leerlingen en ouders. ### 2.5 Omgaan met specifieke situaties #### 2.5.1 Communicatie met anderstalige ouders Communicatie met anderstalige ouders vereist extra aandacht om misverstanden en conflicten te voorkomen. * **Kernprincipes:** * **Eerste contact is cruciaal:** Wees gastvrij, neem voldoende tijd, vraag naar de achtergrond en interesses van de leerling, en maak duidelijke afspraken over hoe te contacteren. * **Taalgebruik:** Gebruik duidelijke, korte, correcte zinnen; vermijd figuurlijk taalgebruik, dialect en vakjargon. Herhaal de essentie van de boodschap en wees consequent in woordkeuze. Gebruik visuele ondersteuning indien nodig. * **Drempel verlagen:** Overweeg huisbezoeken en organiseer openlesdagen. * **Tolken:** Maak duidelijke afspraken met tolken en spreek de ouders direct aan, niet de tolk. * **Non-verbale communicatie:** Let op de eigen non-verbale communicatie en die van de ouders. * **Controleer begrip:** Ga na of de boodschap is begrepen en geef afspraken schriftelijk mee. #### 2.5.2 Omgaan met weerstand bij ouders Weerstand bij ouders kan voortkomen uit verschillende waardepatronen, percepties van problemen, angst of schaamte. * **Strategieën:** * **Benoem de weerstand:** "Ik merk dat je er wat ongemakkelijk van wordt." * **Honoreer de weerstand:** "Ik ben blij dat u dit vertelt, dit helpt ons om uw zoon beter te begrijpen." * **Leg de focus terug bij de ouder:** "Hoe denken jullie hierover?" * **Luister en laat ventileren:** Erken gevoelens, maar ga niet in de tegenaanval. * **Beschrijf gedrag concreet:** Focus op feiten, niet op oordelen. * **Stel het gesprek uit:** Indien emoties te hoog oplopen, plan een nieuw gesprek. #### 2.5.3 Slechtnieuwsgesprekken Het brengen van slecht nieuws vereist tact en empathie. * **Voorbereiding:** Kies een geschikte tijd en plaats, en bedenk wat je gaat zeggen, rekening houdend met mogelijke vooroordelen van ouders. * **Mededeling:** Begin met een inleidende zin, breng het slechte nieuws klaar en duidelijk, en motiveer het kort. * **Omgaan met emoties:** Geef ouders tijd om het nieuws te verwerken, luister actief, en verwoord hun gevoelens empathisch. Vermijd bemoedigende, maar ook ontkennende uitspraken. * **Probleemverkenning:** Breng het probleem in kaart met concrete voorbeelden en betrek ouders bij de definitie van het probleem. * **Oplossingen zoeken:** Werk samen met de ouders aan oplossingen, spreek duidelijke taken af, en houd rekening met de haalbaarheid. * **Besluitvorming en afronding:** Vat het gesprek samen, controleer op overeenstemming en maak concrete afspraken. Plan eventueel een vervolggesprek. > **Tip:** Een gesprek met ouders, zeker wanneer het slecht nieuws betreft, kan het best worden ingebed in een breder traject van advies- en helpende gesprekken. --- # Mondelinge communicatie en oudercontacten Dit topic benadrukt het belang van effectieve mondelinge communicatie met ouders, met specifieke aandacht voor oudercontacten, om een sterke ouder-leerkrachtenrelatie op te bouwen die bijdraagt aan de leerprestaties en het gedrag van leerlingen. ### 3.1 Communicatie met ouders in het algemeen Ouders verwachten van leerkrachten vakbekwaamheid, beschikbaarheid en openheid, met aandacht voor de individuele leerbehoeften van hun kind. Professionele bekwaamheid omvat vakkennis, oordeelsvermogen over de progressie van leerlingen en de vaardigheid om hen vooruitgang te laten boeken. Ouders willen concrete informatie over de resultaten, de oorzaken daarvan, en de aanpak om hun kind te helpen. Empathisch vermogen houdt in dat leerkrachten bereid zijn te luisteren, zich in te leven in het perspectief van ouders, begrip tonen en samen oplossingen zoeken. Het is cruciaal om niet alleen contact op te nemen wanneer er problemen zijn. Regelmatig, positief contact via de agenda of digitale platformen, en het informeren van ouders over de leerdoelen en studiemethoden voor een vak, draagt bij aan hun betrokkenheid en vormt een positief beeld van de leerkracht. Dit doorbreekt negatieve verwachtingspatronen en stimuleert het leerproces van kinderen. ### 3.2 Schriftelijke communicatie met ouders Schriftelijke communicatie, zoals in de agenda, op taken en rapporten, vereist duidelijkheid. Opmerkingen en rapportencommentaren moeten voldoen aan de criteria: zakelijk, expressief, relationeel en appellerend. * **Zakelijk:** Wees duidelijk over wat je wilt meedelen. Negatieve nota's kunnen een grote impact hebben, afhankelijk van de gezinscultuur. De kracht van nota's neemt af bij frequent gebruik. Bij schriftelijke reacties van ouders op nota's, is het beter om een persoonlijk gesprek uit te nodigen in plaats van schriftelijk te reageren. * **Expressief:** Hoe wil je overkomen? Gebruik de ik-vorm als vakleraar en de wij-vorm als klastitularis. Vermijd clichés en standaardzinnen. * **Relationeel:** Hoe zie je je band met de leerling en de ouders? Schrijf respectvol en niet aanvallend. Veroordeel gedrag, niet de persoon. Laat zien dat je vertrouwen hebt in de leerlingen. * **Appellerend:** Wat wil je dat de leerling doet? Spoor aan tot inzet, motiveer positief en geef constructieve adviezen en concrete tips. ### 3.3 Mondelinge communicatie met ouders Een sterke ouder-leerkrachtenrelatie bevordert betere leerprestaties. Oudercontacten zijn belangrijke momenten voor informatie-uitwisseling, het zoeken naar oplossingen en het maken van afspraken. Ouders kennen hun kind het best en kunnen waardevolle informatie verschaffen. #### 3.3.1 Oudercontacten Ouders komen niet altijd graag naar oudercontacten, zeker niet als het goed gaat met hun kind of als ze bang zijn voor negatief nieuws. Het is belangrijk om ouders persoonlijk uit te nodigen, ook flexibel te zijn met uren, en het contact zo goed mogelijk te organiseren en te laten verlopen. Een oudercontact is een complexe activiteit waarbij de leerkracht: * Kennismaakt met ouders. * Een samenvatting geeft van vorderingen en gedrag. * Het eigen beeld van de leerling toetst aan dat van de ouders. * Ingaat op vragen en zorgen van ouders. * Knelpunten identificeert en samen met ouders naar oplossingen zoekt. Veelvoorkomende ergernissen bij ouders zijn: slechte organisatie, louter negatieve informatie, leerkrachten die niet luisteren, gebrek aan specifieke informatie over de leerling, en onrealiseerbare voorstellen. Leerkrachten dienen rekening te houden met diverse ouderprofielen: * **Hoogopgeleide, mondige ouders:** Laat je niet afschrikken door hun expertise; ga in overleg en zoek samen naar oplossingen. * **Laagopgeleide, minder communicatieve ouders:** Creëer een sfeer van vertrouwen en waardeer hun mening. Vermijd vakjargon. * **Anderstalige ouders:** Spreek duidelijk en niet te snel. Zorg eventueel voor een tolk. Het is belangrijk om direct te zijn, maar op een constructieve en positieve manier. Als ouders de schuld bij anderen leggen, onderbouw dan jouw visie met concrete elementen. Durf te verwoorden dat je de problemen niet alleen kunt oplossen en zoek samen naar een aanpak. Vermijd discussies en defensiviteit wanneer ouders aanvallen op collega's. Bij boosheid of kritiek, blijf rustig en stel het gesprek eventueel uit. #### Handelingsgericht werken Handelingsgericht werken (HW) streeft naar verbetering van onderwijs en begeleiding door samenwerking tussen leerkrachten, leerlingen en ouders. Ouders worden gezien als belangrijke partners. #### 3.3.2 Advies-, helpende- en slechtnieuwsgesprekken: deel van een traject * **Adviesgesprekken:** Groeien uit meerdere gesprekken en worden vaak voorafgegaan door helpende gesprekken. Zowel leerkrachten als ouders worden als deskundigen beschouwd. * **Helpende gesprekken:** Leerkrachten bespreken zorgpunten met ouders, waarbij beide partijen hun deskundigheid bundelen. * **Slechtnieuwsgesprekken:** Vereisen een gestructureerde aanpak. Een vroegtijdige en intense samenwerking met ouders biedt voordelen: ruimere beeldvorming, ouders als partner in aanpak en diagnose, zicht op gezinsomgang met problemen, en creatieve oplossingen. Oudergesprekken zijn niet alleen voor informatie-uitwisseling; informatie van ouders kan leiden tot aanpassing van het advies. Een traject bestaat uit fasen: 1. **Eerste gesprek:** Verzamelen van informatie, identificeren van noden en opstellen van een plan van aanpak. 2. **Tweede gesprek:** Evalueren van het plan, bijsturen waar nodig. ##### Casus Martijn (voorbeeld slechtnieuwsgesprek) Martijn slaagt niet en heeft een B-attest met tekorten. De leerkracht moet de ouders informeren en samen zoeken naar een aanpak. * **Tips:** Begin bij de ouders, laat ze zich begrepen voelen. Bel ouders en leerlingen met een B- of C-attest vooraf op voor een constructief gesprek. Neem tijd voor gesprekken over de resultaten met leerlingen. ### 3.4 Omgaan met weerstand bij ouders #### 3.4.1 Oorzaken van weerstand Gesprekken over het functioneren van leerlingen raken ouders diep. Schaamte en angst kunnen leiden tot boosheid of neerslachtigheid. Vaak wijst de school naar het gezin en omgekeerd, wat contraproductief is. Communicatie verloopt moeilijk wanneer een partij zich schuldig voelt. #### 3.4.2 Omgaan met weerstand Leerkrachten en ouders vormen een driehoek die de jongere moet dragen. Communicatie moet gericht zijn op het welzijn van de jongere. Verschillende waardepatronen, percepties en culturele achtergronden kunnen leiden tot weerstand. * **Tips voor het omgaan met weerstand:** * **Benoem de weerstand:** "Ik merk dat u er wat ongemakkelijk van wordt." * **Honoreer de weerstand:** "Ik ben blij dat u dit vertelt, dit helpt ons om uw zoon beter te begrijpen." * **Leg de focus terug bij de ouder:** "Hoe denken jullie hierover?" * **Wees flexibel in je aanpak:** Pas je gesprek aan op de persoon (voorzichtig, met metaforen). * **Benoem wat je ziet:** "Ik zie dat u boos bent en dit niet verwacht had." Laat ouders ventileren. * **Vraag naar herkenning:** "Wij stellen vast dat... Herkennen jullie dit ook?" * **Focus op wat goed loopt:** Stimuleert een realistischer beeld en oplossingen. * **Omschrijf gedrag concreet:** Gebruik feiten in plaats van generalisaties. ### 3.5 De voorbereiding en het voeren van een oudercontact #### 3.5.1 Voorbereiding * **Uitnodiging:** Geef het doel van het gesprek aan en dring aan op aanwezigheid van beide ouders en de leerling. * **Observatie:** Let tijdens het gesprek op wie het voortouw neemt en hoe relaties zijn opgebouwd. * **Documentatie:** Noteer feiten, doelen, aanpak en voorbeelden. #### Start van het gesprek * Begin positief en waardeer de aanwezigheid van ouders. * Stel de aanwezigen voor. * Schets de opzet en benadruk de bedoeling om samen mee te denken. #### De romp * Bewaak de tijd en zorg dat iedereen aan bod komt. * Begin met informatie van de leerling en/of ouders. * Geef je eigen beeld van de leerling, met concrete voorbeelden. * Geef ruimte voor vragen. #### Afronding * Vat de overeenkomsten en verschillen samen. * Maak concrete afspraken: wie doet wat, waarom, wanneer, hoe? * Hoe wordt informatie uitgewisseld? * Vraag naar de ervaring van de ouders met het gesprek. * Bedank voor hun inbreng. * Noteer afspraken kernachtig en deel ze met ouders. ##### Slechtnieuwsgesprekken Bij het meedelen van slecht nieuws, is het normaal om dit te vermijden. Door onderstaande tips te volgen, kunnen ook deze gesprekken gestructureerd verlopen. ### 3.6 Communiceren met anderstalige ouders en ouders met diverse cultuurachtergronden Communicatie met anderstalige ouders brengt onzekerheid en een groter risico op miscommunicatie met zich mee. #### 3.6.1 Goed begonnen is half gewonnen Het eerste contact is cruciaal voor de eerste indruk en informatie-uitwisseling. * **Tips:** * Laat ouders zich welkom voelen; een tolk of contactpersoon kan helpen. * Vraag informatie over de leerling en ouders (schoolse achtergrond, interesses, perspectieven). * Vraag hoe ouders het liefst gecontacteerd willen worden. * Geef informatie over schoolse gewoonten (bv. schooluren, meebrengen van lunch). Gebruik pictogrammen indien nodig. * Apps zoals 'Gimme' kunnen helpen bij vertalingen. #### Drempel verlagen * Een huisbezoek kan drempelverlagend werken. * Ouders hebben een vertrouwenspersoon op school nodig. * Openlesdagen creëren informele contactmomenten. #### 3.6.3 Checklist communicatie (anderstalige) ouders * **Open houding:** Sta open voor feedback, gebruik uitspraken als 'ik neem dit mee'. Let op non-verbale communicatie. * **Geen eenrichtingsverkeer:** Actief luisteren, vragen stellen, samenvatten en controleren van begrip. * **Bied perspectief:** Ga samen op zoek naar mogelijke oplossingen. * **Blijf de doelstelling voor ogen houden:** Keer terug naar het gemeenschappelijk doel. * **Volg het tempo van de ouders:** Neem tijd voor hun gevoelens en het verwerken van nieuws. Dring oplossingen niet op. ##### Specifiek voor anderstalige ouders: * **Klare taal:** Gebruik duidelijke, korte, correcte zinnen. Vermijd Tarzan-taal en figuurlijk taalgebruik. Herhaal de essentie. Gebruik geen dialect en weinig vakjargon (of leg het uit). * **Visuele ondersteuning:** Gebruik pictogrammen en visuele hulpmiddelen. * **Controleer begrip:** Ga na of de boodschap begrepen is. * **Consequent taalgebruik:** Kies één begrip en houd dit aan. * **Vermijd vage woorden:** Wees specifiek over hoeveelheden, tijden, etc. * **Papieren afspraken:** Geef afspraken ook mee op papier. #### Werken met een tolk * Spreek de ouders direct aan, niet de tolk. Ook wanneer familie of vrienden tolken. #### Feedback op het rapport Goede feedback op een rapport is specifiek, positief, gedragsgericht, handelingsconcreet en realistisch. * **Kwaliteitscriteria:** Leerlinggericht, met positieve intentie, gedragsgericht, handelingsconcreet, realistisch, herkenbaar, dialoog mogelijk houdend, specifiek. * **Redactieregels:** Schrijf in de 2e persoon enkelvoud, vermijd emotionaliteit, gebruik de voornaam, wees constructief, begin met waarnemingen ('ik' of 'wij'), stimuleer actie, geef concrete stappen, vermijd 'probeer', gebruik activerende werkwoorden, geef geen garanties, beschrijf feiten, wees observerend, vermijd 'altijd'/'nooit', gebruik krachtige adjectieven. #### 3.8 Oefeningen oudercontact Diverse casussen en rollenspellen illustreren de toepassing van de besproken principes in praktijksituaties, zoals het omgaan met weerstand, het voeren van slechtnieuwsgesprekken, en het communiceren met ouders bij gedragsproblemen of leerachterstanden. Hierbij wordt geoefend in de voorbereiding, start, romp en afronding van een gesprek, met aandacht voor de specifieke nuances van elke situatie. --- # Communicatie met anderstalige ouders en ouders met diverse cultuurachtergronden Effectieve communicatie met anderstalige ouders en ouders met diverse culturele achtergronden is essentieel voor het opbouwen van een vertrouwensrelatie en het waarborgen van de betrokkenheid van zowel ouders als leerlingen bij het onderwijs. ### 4.1 Uitdagingen en belang van communicatie Communicatie met ouders wordt als delicaat ervaren, en wanneer ouders anderstalig zijn of uit diverse culturele achtergronden komen, neemt de onzekerheid vaak toe. Het risico op miscommunicatie is groter, wat kan leiden tot misverstanden en conflicten. Dit beïnvloedt de betrokkenheid en het welzijn van jongeren en ouders op school. > **Tip:** Een sterke ouder-leerkrachtenrelatie draagt bij aan betere leerprestaties en gedrag. Het onderhouden van dit contact is cruciaal. ### 4.2 Het opbouwen van een vertrouwensrelatie #### 4.2.1 De eerste indruk telt: het eerste contact Het eerste contact met ouders is van groot belang voor het leggen van een basis van vertrouwen en het uitwisselen van essentiële informatie. * **Wacht niet tot het oudercontact:** Neem proactief contact op, bijvoorbeeld door een uitnodiging voor een gesprek aan het begin van het schooljaar. * **Neem voldoende tijd:** Ga verder dan het invullen van inschrijvingsformulieren en sta stil bij de anderstalige leerling en diens achtergrond. * **Laat ouders zich welkom voelen:** De aanwezigheid van een tolk of contactpersoon kan helpen om beide partijen op hun gemak te stellen. * **Toon interesse:** Vraag naar de schoolse achtergrond van de leerling, interesses, en perspectieven thuis en in België. * **Maak duidelijke afspraken over contact:** Vraag ouders hoe zij het liefst gecontacteerd willen worden om te voorkomen dat belangrijke informatie hen niet bereikt. * **Informeer over schoolse gewoonten:** Leg gewoonten uit, zoals schooluren, middagmalen, en specifieke uitrusting voor zwemmen of turnen. * **Gebruik visuele ondersteuning:** Bij gebrek aan een tolk kunnen pictogrammen (bijvoorbeeld via Text2Picto of het Pictogrammenboek van Klasse) helpen bij de communicatie. * **Maak gebruik van vertaalapps:** Tools zoals de app 'Gimme' kunnen helpen bij het vertalen van berichten naar de taal van anderstalige ouders. #### 4.2.2 Drempels verlagen Gedurende het schooljaar is het belangrijk om de vertrouwensrelatie te blijven onderhouden en drempels te verlagen. * **Huisbezoek:** Een huisbezoek aan het begin van het schooljaar kan drempelverlagend werken, wat de stap naar hernieuwd contact kleiner maakt voor zowel ouders als leerkrachten. * **Open lesdagen:** Scholen die open lesdagen organiseren, waarbij ouders lessen kunnen bijwonen, bieden een informele setting voor contact met de school. ### 4.3 Checklist communicatie met anderstalige ouders Deze tips helpen om gesprekken met anderstalige ouders succesvol te laten verlopen, met extra aandacht voor specifieke aandachtspunten. #### 4.3.1 Open houding * Sta open voor feedback en vermijd onmiddellijke weerlegging. Uitspraken als "ik neem dit zeker mee" of "ik zal erover nadenken" stellen de relatie veilig zonder direct toe te geven. * **Let op non-verbale communicatie:** Observeer zowel de eigen non-verbale signalen als die van de ouders en leerlingen (zuchten, fronsen, houding). #### 4.3.2 Geen eenrichtingsverkeer * Communicatie is een tweerichtingsproces: luister actief, stel vragen, vat samen en controleer de begripsvorming. * **Observeren tijdens het gesprek:** Let op wie het voortouw neemt, hoe relaties opgebouwd zijn, en wie een nauwe band heeft. #### 4.3.3 Bied perspectief * Beperk je niet tot het geven van informatie over het probleem, maar zoek samen naar mogelijke oplossingen en hoe de aanpak te starten. #### 4.3.4 Blijf de doelstelling van het gesprek voor ogen houden * Luister naar ouders en keer terug naar het kerndoel van het gesprek, bijvoorbeeld door te vragen of ze bepaalde zaken herkennen. #### 4.3.5 Impasse overwinnen * Bij een dreigende impasse, herinner aan het gemeenschappelijke doel: het welbevinden van de leerling. "We willen allemaal hetzelfde." #### 4.3.6 Volg het tempo van de ouders * Neem voldoende tijd voor de gevoelens van ouders en het verwerken van nieuws. Dring oplossingen niet op, omdat de kans op succes klein is zonder ouderlijke steun. #### 4.3.7 Specifieke tips voor anderstalige ouders * **Klare taal:** Gebruik duidelijke, korte en correcte zinnen. Vermijd "Tarzan-taal" (bijvoorbeeld "Jij begrijpen Nederlands?") en figuurlijk taalgebruik (bijvoorbeeld "Zie jij het zitten, mevrouw?"). * **Herhaal de essentie:** Zorg dat de kernboodschap voldoende herhaald wordt. * **Gebruik geen dialect.** * **Beperk vakjargon:** Gebruik zo weinig mogelijk vakterminologie, of leg het uit. * **Visuele ondersteuning:** Gebruik visuele middelen ter ondersteuning. * **Controleer begrip:** Ga na of de boodschap begrepen is. * **Wees consequent:** Kies één begrip en gebruik dit consistent (bijvoorbeeld enkel "ondertekenen"). * **Vermijd vage woorden:** Wees concreet in plaats van vage termen te gebruiken zoals "enkele", "binnenkort", "meestal". * **Afspraken op papier:** Geef eventuele afspraken schriftelijk mee. #### 4.3.8 Werken met een tolk * **Spreek de ouders aan:** Richt je rechtstreeks tot de ouders, ook als er een tolk aanwezig is. Spreek niet tégen de tolk. * **Voer het gesprek met de ouders:** Zelfs wanneer leerlingen, familie of vrienden tolken, moet het gesprek met de ouders zelf gevoerd worden om hen gewaardeerd en betrokken te laten voelen. ### 4.4 Checklist voor oudergesprekken Voorbereiding en een gestructureerde aanpak zijn essentieel voor succesvolle oudergesprekken. #### 4.4.1 Voorbereiding * **Uitnodiging:** Denk na over de uitnodiging en zorg dat ouders het doel van het gesprek kennen. * **Aanwezigheid:** Dring aan op de aanwezigheid van beide ouders en, indien mogelijk, de leerling. * **Notities:** Zet de voorbereiding op papier, met feiten, doelen, aanpak en illustratieve voorbeelden. Noteer ook aandachtspunten voor jezelf. #### 4.4.2 Start van het gesprek * **Positieve start:** Begin met waardering voor hun komst en stel de aanwezigen voor. * **Schets de opzet:** Geef aan wat de bedoeling is van het gesprek en benadruk dat ouders worden betrokken. #### 4.4.3 De romp (kern van het gesprek)** * **Leid het gesprek:** Bewaak de tijd en zorg dat iedereen aan het woord komt. * **Informatie uitwisselen:** Start met informatie van de leerling en/of ouders, gevolgd door de eigen observaties van de leerkracht, onderbouwd met concrete voorbeelden. * **Ruimte voor vragen:** Geef voldoende ruimte voor vragen en opmerkingen. #### 4.4.4 Afronding * **Samenvatten:** Vat de overeenkomsten en eventuele verschillen samen. * **Concrete afspraken:** Maak duidelijke afspraken: wat, wie, waarom, wanneer en hoe. Bepaal hoe informatie wordt uitgewisseld. * **Evaluatie:** Vraag ouders hoe ze het gesprek ervaren hebben en bedank hen voor hun inbreng. * **Vastleggen:** Schrijf de afspraken kernachtig op, kopieer ze of mail ze door, zodat er later op teruggevallen kan worden. ### 4.5 Slechtnieuwsgesprekken Het meedelen van slecht nieuws, zoals slechte resultaten of gedragsproblemen, vereist inzet en begrip. #### 4.5.1 Voorbereiding op slechtnieuws * **Kies een geschikte tijd en plaats:** Zorg voor voldoende tijd en bedenk wat je wilt zeggen, rekening houdend met mogelijke vooroordelen van ouders. * **Duidelijke mededeling:** Begin met een warme, meelevende zin ("Ik heb minder goed nieuws voor u"). Formuleer het slechte nieuws klaar en duidelijk, gevolgd door een korte motivatie. #### 4.5.2 Omgaan met emoties van ouders * **Geef ruimte:** Geef ouders de tijd om te verwerken, te zwijgen of hun gevoelens te verwoorden. Laat hen stoom afblazen. * **Empathische reflectie:** Verwoord empathisch de gevoelens van de ouders ("Ik begrijp dat dit...") om hen erkend en begrepen te laten voelen. * **Houd emoties laag:** Als emoties hoog oplopen, is er geen ruimte voor een opbouwend gesprek. * **Accepteer agressie:** Neem agressie niet persoonlijk en ga niet in de tegenaanval. * **Vermijd bagatellisering:** Zeg niet "het is minder erg dan het lijkt". #### 4.5.3 Probleemverkenning * **Breng het probleem in kaart:** Omschrijf het probleem concreet en objectief, zonder discussie. Vermijd beschuldigingen en focus op feiten. * **Betrek ouders:** Door ouders te betrekken bij de probleemdefinitie, vergroot je de kans op medewerking bij het zoeken naar oplossingen. #### 4.5.4 Oplossingen zoeken * **Voorstellen doen of raad vragen:** Neem een houding aan van samenwerken ("we proberen er samen uit te komen"). * **Haalbaarheid controleren:** Vraag of voorgestelde oplossingen haalbaar zijn voor de leerling en de ouders. * **Afspraken maken:** Bepaal duidelijk de taken van school, leerkracht, leerling en ouders. #### 4.5.5 Besluitvorming en afronding * **Vat samen:** Ga na of de informatie begrepen is en of er overeenstemming is. * **Nieuwe afspraak:** Indien geen overeenstemming wordt bereikt, erken het standpunt van de ouders en maak eventueel een afspraak voor een vervolggesprek. * **Praktische afspraken:** Leg de praktische afspraken duidelijk vast. #### 4.5.6 Evaluatie en follow-up * **Evolutie bespreken:** Bij een vervolggesprek wordt de evolutie van de situatie, de effectiviteit van de strategie en de gevolgen voor de leerling besproken. ### 4.6 Kwaliteitscriteria voor communicatie met ouders * **Leerlinggericht:** Communicatie moet gericht zijn op de specifieke leerling, met aandacht voor de derde lezer (ouders). * **Positieve intentie, constructief en opbouwend:** Focus op wat goed gaat en vermijd het woord "maar". * **Gedragsgericht, gebaseerd op waarneming:** Beschrijf observeerbaar gedrag en gebruik "ik" of "wij" vanuit de eigen rol. * **Handelingsconcreet en appellerend:** Stimuleer tot actie, gebruik activerende werkwoorden en vermijd negaties en het woord "probeer". * **Realistisch en haalbaar:** Formuleer stapsgewijs en geef geen garanties. * **Herkenbaar en aanvaardbaar:** Beschrijf feiten, wees observerend en niet veroordelend. * **Open dialoog mogelijk houdend:** Vermijd woorden als "altijd" of "nooit". * **Specifiek, precies en beknopt:** Gebruik krachtige bijvoeglijke naamwoorden en vermijd metaforen, zeker bij anderstaligen. --- # Omgaan met weerstand bij ouders Dit topic behandelt de oorzaken van weerstand bij ouders en biedt concrete handvatten om hiermee om te gaan, inclusief het benoemen van weerstand, het faciliteren van open gesprekken en het vinden van oplossingen. ### 5.1 De rol van ouders in de schoolse ontwikkeling Ouders verwachten van leerkrachten vakbekwaamheid, beschikbaarheid en openheid, met aandacht voor de individuele behoeften van hun kind. Professionele bekwaamheid omvat vakkennis, het correct inschatten van de progressie van de leerling, en het vermogen om de leerling vooruitgang te laten boeken. Ouders willen duidelijke communicatie over de resultaten, de oorzaken daarvan, en concrete aanpakken met oplossingen. Empathisch vermogen impliceert luisteren naar ouders, inleven in hun perspectief, begrip tonen en samen oplossingen zoeken. Regelmatig contact met ouders, ook bij positieve ontwikkelingen, is cruciaal. Een positieve nota in de agenda of een brief over de lesstof kan ouders informeren en betrekken. Dit bouwt ook een beeld op van de leerkracht, wat essentieel is voor een goede samenwerking. Communicatie dient niet alleen te gebeuren wanneer er problemen zijn. > **Tip:** Zorg voor een evenwichtige communicatie door zowel positieve als negatieve feedback te geven. Ouders horen vaak enkel wat hun kind niet goed doet, wat leidt tot negatieve denkkaders. ### 5.2 Communicatievormen met ouders #### 5.2.1 Schriftelijke communicatie Schriftelijke communicatie via agenda's, taken, toetsen en rapporten vereist duidelijkheid. Opmerkingen en rapportencommentaren moeten zakelijk, expressief, relationeel en appellerend zijn. * **Zakelijk:** Wees je bewust van de impact van (negatieve) opmerkingen, aangezien de reactie kan variëren afhankelijk van de opvoedingscultuur. Overmatig gebruik van nota's kan de kracht ervan doen dalen. * **Expressief:** De wijze van formuleren kan de boodschap versterken of verzwakken. * **Relationeel:** De toon moet respectvol en niet aanvallend zijn. Veroordeel het gedrag, niet de persoon, en toon vertrouwen in de leerling. * **Appellerend:** Spoor aan tot inzet, moedig aan en geef constructief advies met duidelijke doelstellingen en tips. Bij schriftelijke reacties van ouders op opmerkingen van de leerkracht, is het beter om een persoonlijk gesprek aan te gaan in plaats van schriftelijk te reageren, zeker bij merkbare weerstand. #### 5.2.2 Mondelinge communicatie Een sterke ouder-leerkrachtrelatie draagt bij aan betere leerprestaties. Ouders zijn een belangrijke bron van informatie en kunnen het beeld van de leerkracht over de leerling nuanceren of aanvullen. Persoonlijke gesprekken bieden de gelegenheid om informatie uit te wisselen, oplossingen te zoeken en afspraken te maken. #### 5.2.3 Oudercontacten Oudercontacten zijn belangrijke, complexe en soms spannende momenten. Hierbij worden ouders en leerkracht geïntroduceerd, de vorderingen van de leerling besproken, beelden getoetst, zorgen aangepakt en knelpunten geanalyseerd. > **Tip:** Wees flexibel in de planning van oudercontacten en nodig ouders persoonlijk uit indien nodig. Ouders kunnen geërgerd zijn door slechte organisatie, uitsluitend negatieve feedback, een leerkracht die niet luistert, of onrealistische voorstellen. * **Diverse ouderprofielen:** * **Hoogopgeleide, mondige ouders:** Laat je niet afschrikken door een belerende toon. Gebruik je expertise en ga in overleg. * **Laagopgeleide, minder communicatieve ouders:** Creëer een sfeer van vertrouwen en waardeer hun mening. * **Anderstalige ouders:** Spreek duidelijk, niet te snel, en vermijd kleurrijk taalgebruik. Gebruik een tolk indien nodig. Het is belangrijk om duidelijk te zijn, de kern van de zaak te benoemen en constructief te reageren wanneer visies niet stroken. Geef concrete elementen aan om een afwijkende mening te onderbouwen, zonder aanvallend te zijn. Durf te verwoorden dat problemen niet altijd door de leerkracht alleen opgelost kunnen worden en zoek samen naar een aanpak. Ga niet in de verdediging of aanval bij kritiek op collega's; het gesprek gaat over de leerling. Bij boosheid of kritiek van ouders, blijf rustig. Indien de agressie niet afneemt, stel voor het gesprek op een ander moment voort te zetten of verlaat de ruimte. #### 5.2.4 Advies-, helpende- en slechtnieuwsgesprekken Deze gesprekken maken vaak deel uit van een traject. * **Helpende gesprekken:** Leerkrachten bespreken zorgpunten met ouders waarover nog onduidelijkheid bestaat. Zowel leerkrachten als ouders worden als deskundigen gezien. * **Adviesgesprekken:** Vormen een consensus die groeit uit meerdere gesprekken. Een advies wordt niet enkel gegeven, maar ook opgevolgd. Vroegtijdige en intense samenwerking met ouders biedt voordelen zoals een bredere beeldvorming, partnerschap in aanpak en diagnose, en de ontdekking van creatieve oplossingen. * **Slechtnieuwsgesprekken:** Vereisen inzet en begrip om ouders op te vangen en te ondersteunen. Een traject kan bestaan uit: 1. **Eerste gesprek:** Informatie verzamelen, beeld van de jongere vormen, en een mogelijk plan van aanpak opstellen. Noden in kaart brengen en kijken hoe school en ouders hieraan kunnen voldoen. 2. **Tweede gesprek:** Evaluatie van het plan van aanpak en bijsturing waar nodig. Het beeld van de jongere kan verder worden aangevuld. > **Tip:** Begin gesprekken waar de ouders staan. Ze willen zich begrepen en geaccepteerd voelen. ### 5.3 Oorzaken van weerstand bij ouders Weerstand bij ouders kan diverse oorzaken hebben: * **Impact van gesprekken:** Gesprekken over het functioneren van leerlingen raken ouders diep, aangezien het welzijn van hun kind een fundamentele bekommernis is. Ouders moeten gezien worden als gelijkwaardige gesprekspartners. * **Gedeelde problematiek:** Gedragsproblemen van een kind thuis kunnen leiden tot stress bij ouders. * **Eigen verhaal en schuldvraag:** Elke partij heeft zijn eigen verhaal over wat er misloopt. Het zoeken naar de schuldige is contraproductief en kan leiden tot schaamte en angst. Het bespreken van problemen maakt ze reëel en kan leiden tot boosheid of neerslachtigheid. * **Verschillende waardepatronen en percepties:** Communicatie misloopt vaak door verschillende waarden en percepties van het probleem, wat spanning creëert in gesprekken. > **Voorbeeld:** De klassenraad vermoedt ADHD bij Jules, terwijl ouders denken dat de drukke klasgroep de oorzaak is. Beide partijen zien het probleem door hun eigen bril, wat het vinden van oplossingen bemoeilijkt. ### 5.4 Omgaan met weerstand Om effectief om te gaan met weerstand, kunnen de volgende strategieën worden toegepast: * **Benoem de weerstand:** Geef aan wat je waarneemt, bijvoorbeeld: "Ik merk dat je er wat ongemakkelijk van wordt, zie ik dit juist?" Ook eigen gevoelens kunnen benoemd worden: "Ik vind het zelf ook heel jammer dat de positieve volgkaart niet heeft gewerkt." Generaliseren kan ook helpen: "Jullie zijn zeker niet de enige die met dit probleem kampen." * **Honoreer de weerstand:** Toon waardering voor de informatie die ouders delen: "Ik ben blij dat u mij dit vertelt, dit helpt ons om je zoon beter te begrijpen." * **Leg de focus terug bij de ouder:** Stel open vragen zoals: "Hoe denken jullie hierover?" of "Wat is jullie voorstel?" * **Aanpassen aan de gesprekspartner:** De aanpak kan variëren afhankelijk van de ouder. Soms is een voorzichtige benadering nodig, andere keren kan gewerkt worden met metaforen. Ouders komen met hun eigen levenservaring, wat hun reacties beïnvloedt. * **Concreet gedrag omschrijven:** Beschrijf gedrag feitelijk en concreet, vermijd generalisaties. Bijvoorbeeld, in plaats van "een agressieve meid", zeg "ze heeft twee keer een leerling geslagen". #### 5.4.1 Communicatietips tijdens het gesprek * **Start het gesprek positief:** Waardeer de aanwezigheid van de ouders. Stel de aanwezigen voor. Schets de opzet van het gesprek en benadruk dat ouders worden uitgenodigd om mee te denken. * **Begeleid het gesprek:** Bewaak de tijd en zorg dat iedereen aan bod komt. Begin met informatie van de leerling en/of ouders, gevolgd door het beeld van de leerkracht, gestaafd met concrete voorbeelden. Geef ruimte voor vragen. * **Afronding:** Vat de overeenkomsten en verschillen samen. Maak concrete afspraken over wie wat doet, waarom, wanneer en hoe. Bepaal hoe informatie wordt uitgewisseld. Vraag naar de ervaring van de ouders met het gesprek en bedank hen. Schrijf de afspraken kernachtig op. * **Bij slechtnieuwsgesprekken:** * **Voorbereiding:** Kies een geschikte tijd en plaats, zorg voor voldoende tijd en denk na over de boodschap en mogelijke reacties. Houd rekening met vooroordelen van ouders (bv. leerlingenbegeleiding als mislukking). * **Mededeling:** Begin met een empathische inleidende zin, bijvoorbeeld: "Ik heb minder goed nieuws voor u." Formuleer het slechte nieuws klaar en duidelijk, gevolgd door een korte motivatie, gestaafd met feiten. * **Omgaan met emoties:** Geef ouders tijd om het nieuws te verwerken. Laat hen hun gevoelens verwoorden en luister empathisch. Indien de emoties te hoog oplopen, maak een afspraak voor een volgend gesprek. Neem agressie niet persoonlijk, ga niet in de tegenaanval, maar accepteer gevoelens. Vermijd bagatelliseren. * **Probleemverkenning:** Breng het probleem concreet in kaart (wat, hoe lang, evolutie). Gebruik feitelijke beschrijvingen. Betrek ouders bij de definitie van het probleem. * **Oplossingen zoeken:** Werk samen naar oplossingen. Vraag naar haalbare voorstellen. Bespreek taken die voortvloeien uit de oplossing: wat doet de school, de leerling, de ouders? * **Besluitvorming en afronding:** Vat het gesprek samen en controleer op overeenstemming. Maak duidelijke praktische afspraken en plan eventueel een vervolggesprek. * **Evaluatie en follow-up:** Evalueer de situatie, de strategie en de gevolgen voor de leerling. > **Tip:** Werk handelingsgericht. Dit betekent samenwerken tussen leerkrachten, leerlingen en ouders met het oog op de verbetering van onderwijs en begeleiding. ### 5.5 Communicatie met anderstalige ouders en ouders met diverse culturele achtergronden Communicatie met anderstalige ouders kan meer onzekerheid meebrengen en het risico op miscommunicatie vergroten. #### 5.5.1 Het eerste contact * **Welkom heten:** Laat ouders voelen dat ze welkom zijn. Een tolk of contactpersoon kan helpen. * **Informatie uitwisselen:** Vraag naar de leerling en de ouders, hun schoolse achtergrond, interesses en perspectieven. Vraag hoe ze het best gecontacteerd kunnen worden. * **Duidelijke afspraken:** Maak afspraken over contactmethoden om misverstanden te voorkomen. * **Informatie over school:** Geef informatie over belangrijke gewoonten op school (uren, middageten, zwemmen/turnen). Gebruik pictogrammen indien nodig. * **Hulpmiddelen:** Apps zoals 'Gimme' kunnen helpen bij vertalingen. #### 5.5.2 Drempel verlagen * **Huisbezoek:** Een huisbezoek aan het begin van het schooljaar kan drempelverlagend werken. * **Vertrouwenspersoon:** Zorg dat anderstalige ouders een vertrouwenspersoon op school hebben. * **Openlesdagen:** Organiseer dagen waarop ouders lessen kunnen bijwonen en informeel contact kunnen hebben. #### 5.5.3 Checklist communicatie met anderstalige ouders * **Open houding:** Sta open voor feedback en vermijd een defensieve houding. * **Non-verbale communicatie:** Let op je eigen non-verbale communicatie en die van de ouders en leerlingen. * **Zitplaats:** Zorg dat de zitplaats niet belemmerend werkt. Zit naast de ouders, niet tegenover hen. * **Oogcontact:** Kijk de ouders aan als je spreekt, ook als je de leerling aanspreekt omdat zij de taal niet kennen. * **Actief luisteren:** Luister, stel vragen, vat samen en controleer of je alles goed hebt begrepen. * **Perspectief bieden:** Zoek samen naar oplossingen. * **Doel voor ogen houden:** Blijf gefocust op het doel van het gesprek. * **Tempo van de ouders volgen:** Geef ouders tijd om nieuws te verwerken en dring oplossingen niet op. * **Klare taal:** Gebruik duidelijke, korte en correcte zinnen. Vermijd Tarzan-taal, figuurlijk taalgebruik, dialect, vakjargon (of leg het uit). Herhaal de essentie van de boodschap. Gebruik visuele ondersteuning. Controleer of de boodschap begrepen is. Wees consequent in woordkeuze. Vermijd vage woorden. Geef afspraken mee op papier. * **Werken met een tolk:** Kijk de ouders aan, niet de tolk. Voer het gesprek met de ouders, ook als familie of vrienden tolken. ### 5.6 Kwaliteitscriteria voor feedback en gesprekken * **Leerlinggericht:** Richt je op de specifieke leerling, met oog voor derden (bv. rapporten). Gebruik de tweede persoon enkelvoud, vermijd emotionaliteit, gebruik de voornaam en specifieke verwijzingen. * **Positieve intentie, constructief, opbouwend:** Meld wat goed is, vermijd "maar". * **Gedragsgericht, observeerbaar:** Begin met "ik als vakleerkracht" of "wij als klastitularis". * **Handelingsgericht, SMART:** Stimuleer voornemens, vermijd "probeer", gebruik activerende werkwoorden. * **Realistisch, haalbaar:** Formuleer eventueel in stappen, geef geen garanties. * **Herkenbaar, aanvaardbaar:** Beschrijf feiten, wees observerend, niet veroordelend. * **Dialoog mogelijk, niet fnuikend:** Vermijd "altijd" en "nooit". * **Specifiek, precies, to the point, beknopt, detecteerbaarheid van vooruitgang:** Gebruik krachtige adjectieven, vermijd metaforen, zeker bij anderstaligen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vakbekwaamheid | De professionele competentie van een leerkracht, bestaande uit vakkennis, het vermogen om de progressie van leerlingen correct in te schatten, en de vaardigheid om leerlingen vooruitgang te laten boeken in het desbetreffende vakdomein. | | Empathisch vermogen | Het vermogen van een leerkracht om zich in te leven in de situatie en het verhaal van ouders, hier begrip voor op te brengen en samen met hen constructieve oplossingen te zoeken voor leerproblemen van hun kind. | | Handelingsgericht werken | Een benadering in het onderwijs die erop gericht is de kwaliteit van onderwijs en begeleiding te verbeteren door de samenwerking tussen leerkrachten, leerlingen en ouders te versterken, waarbij ouders als belangrijke partners worden beschouwd. | | Adviesgesprek | Een gesprek met ouders dat vaak deel uitmaakt van een langer traject, waarbij een consensus wordt bereikt over de aanpak van leer- of gedragsproblemen, en waarbij de leerkracht en ouders hun deskundigheid bundelen. | | Helpende gesprekken | Gesprekken tussen leerkrachten en ouders waarin zorgpunten worden besproken waarvan de oorzaak nog niet duidelijk is, en waarbij beide partijen, vanuit hun eigen deskundigheid, samenwerken om de situatie te verbeteren. | | Slechtnieuwsgesprekken | Een specifiek type oudergesprek dat gericht is op het communiceren van negatieve informatie, zoals slechte resultaten of gedragsproblemen, en dat een gestructureerde en empathische aanpak vereist om de impact op ouders en leerlingen te minimaliseren. | | Weerstand bij ouders | Een reactie van ouders die zich verzet tegen de inzichten of voorstellen van de leerkracht, vaak voortkomend uit verschillende percepties van een probleem, angst, schaamte of een afwijkend waardepatroon. | | Non-verbale communicatie | De communicatie die plaatsvindt via lichaamstaal, gezichtsuitdrukkingen en intonatie, die net zo belangrijk kan zijn als verbale communicatie, en die extra aandacht vereist, zeker in interculturele communicatie. | | Vakjargon | Specifieke terminologie die binnen een bepaald vakgebied wordt gebruikt, welke voor leken of mensen met een andere achtergrond moeilijk te begrijpen kan zijn, en die daarom vermeden of duidelijk uitgelegd moet worden in communicatie met ouders. | | Opvoedingscultuur | De normen, waarden en overtuigingen die bepalen hoe ouders hun kinderen opvoeden, wat de manier waarop zij reageren op informatie van school kan beïnvloeden. | | Vertrouwensrelatie | Een relatie gebaseerd op wederzijds respect, openheid en eerlijkheid tussen leerkrachten en ouders, essentieel voor een effectieve samenwerking rondom het welzijn en de ontwikkeling van de leerling. | | Drempelverlagend | Maatregelen die worden genomen om de barrières voor contact en samenwerking tussen school en ouders te verminderen, zoals huisbezoeken of open dagen. | | SMART-criteria | Een acroniem dat staat voor Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden, en dat gebruikt kan worden om doelstellingen en afspraken concreet en effectief te formuleren. | | Klastitularis | De leerkracht die verantwoordelijk is voor een specifieke klas en vaak fungeert als primair contactpersoon voor zowel leerlingen als ouders binnen die klas. | | Oudercontact | Een geplande bijeenkomst tussen leerkrachten en ouders om de voortgang, het gedrag en het welzijn van een leerling te bespreken en gezamenlijke afspraken te maken. | | Positieve feedback | Communicatie die gericht is op het benadrukken van sterke punten, vooruitgang en positieve gedragingen van een leerling, om deze te bekrachtigen en te stimuleren. | | Constructieve feedback | Feedback die niet alleen kritiek uit, maar ook concrete suggesties en aanwijzingen biedt voor verbetering, om leerlingen te helpen groeien en ontwikkelen. | | Rollenspel | Een didactische methode waarbij deelnemers specifieke rollen aannemen om situaties te oefenen en te analyseren, wat helpt bij het ontwikkelen van communicatieve vaardigheden en het begrijpen van verschillende perspectieven. | | Casus | Een beschrijving van een concrete situatie of probleem, vaak gebruikt in educatieve contexten om studenten te laten oefenen met het toepassen van theoretische kennis en het ontwikkelen van probleemoplossende vaardigheden. | | Saucissoner | Het opdelen van een complexe taak of doelstelling in kleinere, behapbare stappen, om het proces overzichtelijker en haalbaarder te maken voor zowel de leerling als de ouders. | | Persoonsgericht | Een communicatiestijl die zich richt op de persoonlijkheid of identiteit van iemand, in tegenstelling tot gedragsgericht, wat het gedrag zelf analyseert. | | Gedragsgericht | Een communicatiestijl die zich richt op observeerbaar gedrag, in plaats van op de persoonlijkheid van iemand, om problemen aan te pakken en oplossingen te vinden. |

# Pedagogisch beleid op schoolniveau Dit gedeelte behandelt het belang van pedagogisch beleid op schoolniveau, met focus op samenwerking en het creëren van een veilige leeromgeving, geïllustreerd door modellen zoals het 4-ladenmodel en principes van de nieuwe autoriteit. ### 1.1 Het belang van pedagogisch beleid op schoolniveau Pedagogisch beleid op schoolniveau is essentieel voor het creëren van een ondersteunende en veilige omgeving waarin leerlingen zich kunnen ontwikkelen en gewenst gedrag kunnen tonen. Het benadrukt een collectieve verantwoordelijkheid, waarbij teamleden elkaar ondersteunen in plaats van individueel te opereren. Dit verschuift de focus van de leraar als een geïsoleerde figuur op een "podium" naar een gezamenlijke inspanning waarbij de deur openstaat voor samenwerking en hulp. Het principe van "nieuwe autoriteit" illustreert deze verschuiving, waarbij hulp vragen, werkzame zorg voor elkaar en het bespreekbaar maken van uitdagingen centraal staan. ### 1.2 Modellen voor pedagogisch beleid #### 1.2.1 Het 4-ladenmodel Het 4-ladenmodel is een gestructureerde aanpak die scholen gebruiken om pedagogisch beleid vorm te geven. Het model streeft naar uniformiteit en eenvoud in de aanpak van leergedrag. **Kernprincipes van het 4-ladenmodel:** * **Eenvoud:** Het model is ontworpen om direct duidelijk te maken wat van leerlingen verwacht wordt en hoe er gereageerd zal worden op bepaald gedrag. Dit leidt tot voorspelbaarheid. * **Reactie op gedrag:** Er wordt een directe koppeling gemaakt tussen gedrag en de reactie daarop, variërend van een waarschuwing tot een straf. **Voordelen van het 4-ladenmodel:** * **Uniformiteit:** Zorgt voor een consistente aanpak binnen de school. * **Duidelijkheid:** Leerlingen weten wat de consequenties zijn van hun gedrag. * **Eenvoudige implementatie:** De principes zijn relatief makkelijk te begrijpen en toe te passen. **Valkuilen van het 4-ladenmodel:** * **Oppervlakkigheid:** Er kan een focus komen te liggen op het registreren van meldingen zonder diepgaande analyse van de oorzaken van gedrag. * **Te rigide reacties:** Bij frequent, minder ernstig gedrag kan de koppeling met specifieke consequenties complex worden (bijvoorbeeld bij kauwgom of het vergeten van een boek). * **Risico op negatieve bekrachtiging:** Als gedrag niet genegeerd wordt, kan dit als goedkeuring worden gezien, wat de noodzaak van een adequate reactie benadrukt, maar de *manier* van reageren is cruciaal. **Voorbeelden van toepassing (gebaseerd op de documentatie):** * **Laatkomers:** Een mogelijke reactie is: "Spijtig dat je wat later bent." Dit toont een reactie zonder direct te straffen, maar wel de aandacht te vestigen op het gedrag. * **Ongepast taalgebruik (racistische uitspraak):** De reactie kan gericht zijn op het bevragen van de gedachte achter de uitspraak, bijvoorbeeld: "Wat maakt dat nu dat jij dat denkt?" #### 1.2.2 Nieuwe autoriteit Nieuwe autoriteit is een benadering die de rol van de leraar herdefinieert, weg van traditionele machtsstructuren naar een model van aanwezigheid, zelfbeheersing, ondersteuning en volharding. Het principe is dat leraren er niet alleen voor staan en dat hulp vragen en zorg voor elkaar centraal staan. **Principes van Nieuwe Autoriteit:** * **Aanwezigheid (en volharding):** * **Concept:** Constant zichtbaar en benaderbaar zijn voor leerlingen, zelfs wanneer ze afwezig zijn of spijbelen. Dit toont aan dat de leerling gemist wordt en verwacht wordt. * **Voorbeeld:** Een leraar stuurt een sms naar een spijbelende leerling met de boodschap "Ik had je verwacht vandaag. Jammer dat je er niet bent. Tot morgen!" Dit signaleert dat de leerling belangrijk is en gemist wordt, zonder onmiddellijke bestraffing. * **Zelfbeheersing (en volharding):** * **Concept:** Kalm en beheerst blijven, ook in conflictsituaties. De leraar reageert rustig, herhaalt de vraag, en maakt fysieke toenadering indien nodig, met behoud van een rustige stem. Het vermijden van escalatie is cruciaal. * **Voorbeeld:** Bij leerlingen die blijven praten, kan de leraar eerst oogcontact maken en dichterbij gaan staan. Als dit niet werkt, kan de leraar rustig aangeven dat hij/zij na de les met de leerling in gesprek wil gaan, zonder de leerling te dwingen. Dit leidt tot een gesprek na de les, mogelijk met ondersteuning van leerlingbegeleiders. * **Ondersteuning (en volharding):** * **Concept:** Het principe van continuïteit en verbinding, vooral belangrijk voor invallers. Een invallende leraar die informatie inwint bij de reguliere leraar, toont respect en integriteit. Door de eerdere aanwezigheid van de vaste leraar te erkennen, voelen leerlingen zich meer verbonden en veilig. * **Voorbeeld:** Een interim-leraar die navraag doet bij de vaste leraar over de klas en specifieke leerlingen. Door te beginnen met zinnen als "...ik sprak met jullie leraar en ik heb begrepen dat..." wordt de invaller geen "indringer" maar een onderdeel van het pedagogische weefsel. **Kern van de Nieuwe Autoriteit:** * **Hulp vragen:** Leraren erkennen dat ze niet alles alleen hoeven te doen en zoeken actief hulp en ondersteuning bij collega's. * **Werkzame zorg:** Er wordt actief gewerkt aan het welzijn en de ontwikkeling van leerlingen, waarbij zorg voor elkaar centraal staat. * **Niet alleen staan:** Het beleid benadrukt de kracht van een team dat elkaar ondersteunt. * **Bespreken:** Problemen en uitdagingen worden openlijk besproken, in plaats van genegeerd. ### 1.3 Samenwerking en een veilige leeromgeving Beide modellen, het 4-ladenmodel en de principes van de nieuwe autoriteit, dragen bij aan het creëren van een veilige leeromgeving door het bevorderen van duidelijke verwachtingen en een ondersteunende structuur. De nieuwe autoriteit legt hierbij extra nadruk op de relationele aspecten en de collectieve verantwoordelijkheid binnen het schoolteam. Door samen te werken en open te communiceren over gedrag en uitdagingen, kunnen scholen een cultuur ontwikkelen waarin zowel leerlingen als leraren zich veilig en gewaardeerd voelen. De visie op het omgaan met moeilijk gedrag wordt hierdoor niet langer puur disciplinair, maar gericht op het bouwen aan een positieve schoolcultuur. --- # Het 4-ladenmodel Het 4-ladenmodel biedt een gestructureerde aanpak voor pedagogisch beleid op schoolniveau, gericht op het bevorderen van gewenst gedrag bij leerlingen en wederzijdse ondersteuning tussen leerkrachten. ### 2.1 Kernconcepten en doelstellingen Het 4-ladenmodel is ontworpen om pedagogisch beleid op schoolniveau te structureren. Het is een benadering die de nadruk legt op het collectieve belang en de wederzijdse ondersteuning binnen een schoolteam. In plaats van een individuele, op zichzelf staande aanpak ("mijn klas, mijn regels"), promoot het model een cultuur van openheid en samenwerking, waar leerkrachten elkaar helpen en ondersteunen. Dit wordt samengevat met het principe van 'nieuwe autoriteit', wat impliceert dat hulp vragen en bieden essentieel is en dat leerkrachten er niet alleen voor staan. Het model streeft ernaar pedagogische kwesties bespreekbaar te maken en een gezamenlijke zoektocht naar leefbare oplossingen te stimuleren, in plaats van uitsluitend regels op te leggen. ### 2.2 Voordelen van het 4-ladenmodel Het model biedt verschillende voordelen voor de implementatie van pedagogisch beleid op schoolniveau: * **Uniformiteit en duidelijkheid:** Het model zorgt voor een uniforme denkwijze binnen de school, wat leidt tot duidelijkheid in de aanpak van gedrag. Dit maakt het direct duidelijk wat er van leerkrachten verwacht wordt. * **Eenvoudige toepassing:** De simpele structuur van het model maakt het gemakkelijk te begrijpen en toe te passen, waardoor leerkrachten snel weten hoe ze moeten handelen. * **Nadruk op reactie en regie:** Het model benadrukt het belang van reageren op gedrag, in plaats van dit te negeren. Het bevordert dat leerkrachten de regie in de klas behouden. * **Gezamenlijke aanpak:** Het stimuleert een collectieve verantwoordelijkheid en ondersteuning, waarbij het idee van 'samenwerken' centraal staat. * **Focus op gedragsverandering:** Door een gestructureerde reactie op gedrag te bieden, kan het model effectief bijdragen aan het sturen en veranderen van ongewenst gedrag. > **Tip:** Het model kan helpen bij het ontwikkelen van een heldere visie op pedagogisch beleid en hoe om te gaan met moeilijk gedrag op school. ### 2.3 Valkuilen en aandachtspunten Ondanks de voordelen kent het 4-ladenmodel ook potentiële valkuilen en aandachtspunten: * **Risico op mechanische toepassing:** De focus op eenvoud kan leiden tot een te mechanische toepassing, waarbij de nuances van individuele situaties verloren gaan. * **Onvoldoende aandacht voor de inhoud van reacties:** Hoewel het model het belang van reageren benadrukt, kan de *manier* van reageren en de inhoudelijke koppeling aan specifieke gedragingen onderbelicht blijven. Het koppelen van een lichte overtreding aan een te zware consequentie kan problematisch zijn. * **Uitdagingen bij frequentie van klein gedrag:** Bij veelvuldig klein gedrag (zoals kauwgom kauwen of een boek vergeten) kan het lastig zijn om een gepaste en consequente reactie te formuleren binnen het model. * **Risico op escalatie:** Een te rigide toepassing kan leiden tot escalatie, waarbij specifieke gedragingen zoals "ambetante trut" direct leiden tot buitensluiting of zware straffen. * **Beperkte ruimte voor individuele leerkrachtstijl:** De uniformiteit kan soms ten koste gaan van de flexibiliteit die nodig is voor een leerkracht om op zijn of haar eigen manier effectief te zijn. > **Voorbeeld:** Het koppelen van een veelvoud aan kleine overtredingen, zoals 5 keer een streepje voor het vergeten van huiswerk, aan een "flink weg" sturen, kan als te zwaar worden ervaren en de pedagogische relatie schaden. ### 2.4 Toepassing en reflectie Het 4-ladenmodel wordt in de praktijk door scholen toegepast. Voorbeelden hiervan zijn te vinden bij het MSK in Roeselare en het VTI Oostende. De effectiviteit van het model hangt sterk af van hoe leerkrachten ermee omgaan. Reflectie op de voordelen en valkuilen is cruciaal om het model succesvol te kunnen implementeren. #### 2.4.1 Reflectie-opdracht: 4-ladenmodel Leerkrachten worden aangemoedigd om na te denken over de volgende aspecten: * Geef vijf voordelen van dit model. * Geef vijf valkuilen van dit model. * Zou je graag met dit model werken als leerkracht? Motiveer je keuze. #### 2.4.2 Nieuwe autoriteit: een centraal principe Binnen het 4-ladenmodel speelt het concept 'nieuwe autoriteit' een belangrijke rol. Dit principe omvat meerdere aspecten: * **Aanwezigheid (en volharding):** Consequente aanwezigheid en zichtbaarheid in de klas, gecombineerd met een volhardende, doch rustige aanpak. Dit kan variëren van het sturen van een bericht aan een spijbelende leerling om te laten weten dat die gemist wordt, tot het fysiek dichterbij de leerling gaan staan en deze rustig benaderen. * **Zelfbeheersing (en volharding):** Leerkrachten dienen zelfbeheersing te tonen, ook in lastige situaties. Het niet direct escaleren, maar kiezen voor een gesprek na de les of het betrekken van andere ondersteunende diensten, toont zelfbeheersing en volharding. > **Voorbeeld:** Wanneer een leerling weigert te verzetten na herhaaldelijk verzoek, kan de leerkracht aangeven dat hij of zij de leerling niet kan dwingen, maar een gesprek na de les wil aangaan. * **Ondersteuning (en volharding):** Het principe van ondersteuning is breed. Dit kan betekenen dat interim-leerkrachten proactief informatie inwinnen bij reguliere leerkrachten om continuïteit te waarborgen en zich een deel van het pedagogische weefsel te voelen, wat bijdraagt aan een gevoel van inclusie en veiligheid voor leerlingen. #### 2.4.3 Reflectie-opdracht: Nieuwe autoriteit Reflectie op het principe van nieuwe autoriteit kan de volgende vragen omvatten: * Vat het principe van nieuwe autoriteit samen in vijf zinnen of vijf kernwoorden. * Evalueer het principe van nieuwe autoriteit: wat vind je positief, wat lijkt jou een valkuil? * In welke mate gebruik jij al ‘nieuwe autoriteit’ voor de klas? ### 2.5 Visie-ontwikkeling en afspraken De implementatie van het 4-ladenmodel vereist een doorlopende visie-ontwikkeling op schoolniveau. Het gaat om het gezamenlijk ontwikkelen van afspraken en het kritisch evalueren van de gehanteerde visies en methoden voor het omgaan met moeilijk gedrag. Reflectie op de voor- en nadelen van deze visies is essentieel voor effectief pedagogisch beleid. --- # Nieuwe autoriteit in de klas Nieuwe autoriteit is een pedagogische benadering die gericht is op het opbouwen van een positieve relatie met leerlingen door middel van aanwezigheid, zelfbeheersing en ondersteuning, in plaats van te vertrouwen op traditionele machtsverhoudingen. ### 3.1 Pedagogisch beleid op schoolniveau Een effectief pedagogisch beleid op schoolniveau is essentieel voor de toepassing van nieuwe autoriteit. Dit beleid kan worden gestructureerd aan de hand van een 4-Ladenmodel, dat helpt bij het uniformiseren van het denken en handelen binnen de schoolorganisatie. #### 3.1.1 Het 4-Ladenmodel Het 4-Ladenmodel biedt een simpel en uniform raamwerk voor scholen om met gedrag om te gaan. Het principe is dat men weet wat men moet doen in reactie op bepaald gedrag. > **Tip:** Een veelvoorkomende valkuil van dit model is dat er wel meldingen worden gemaakt van gedrag, maar dat er vervolgens niet adequaat wordt gereageerd. De koppeling die gemaakt wordt aan de frequentie van gedrag, zelfs bij kleine overtredingen zoals kauwgom kauwen of een boek vergeten, kan onduidelijk zijn. Het model benadrukt het belang van reageren op gedrag, in plaats van dit te negeren, omdat negeren kan worden geïnterpreteerd als goedkeuring. De manier waarop wordt gereageerd is cruciaal voor het behouden van regie in de klas. **Voorbeelden van toepassing:** * **Laatkomers:** Zeker reageren, bijvoorbeeld door te zeggen: "Jammer dat je wat later bent." * **Ongepast taalgebruik:** Een leerling bevragen waarom hij bepaalde uitspraken doet, zoals een racistische opmerking: "Wat maakt dat nu dat jij dat denkt?" #### 3.1.2 Visie-ontwikkeling en het 4-Ladenmodel Het ontwikkelen van een schoolbrede visie op pedagogisch beleid, mede gebaseerd op het 4-Ladenmodel, is een belangrijk onderdeel van het implementeren van nieuwe autoriteit. > **Tip:** De inzichten die worden opgedaan bij het reflecteren op het 4-Ladenmodel en de principes van nieuwe autoriteit, kunnen waardevol zijn bij het formuleren van de startreflectie en de leerdoelen van een leerkracht. **Reflectie-opdracht: Het 4-Ladenmodel** * Geef 5 voordelen van dit model. * Identificeer 5 valkuilen van dit model. * Zou u graag met dit model werken als leerkracht? Motiveer uw antwoord. **Reflectie-opdracht: Nieuwe autoriteit** * Vat het principe van nieuwe autoriteit samen in 5 zinnen of 5 kernwoorden. * Evalueer het principe van nieuwe autoriteit: wat vindt u positief, wat lijkt u een valkuil? * In welke mate gebruikt u al ‘nieuwe autoriteit’ in uw klas? **Reflectie-opdracht: Afspraken** * Lijken deze visies een goede manier om op school om te gaan met moeilijk gedrag? Waarom wel, waarom niet? * Wat zijn de voordelen, wat lijken de nadelen te zijn? ### 3.2 Principes van nieuwe autoriteit Nieuwe autoriteit is gebaseerd op drie kernprincipes: aanwezigheid, zelfbeheersing en ondersteuning, die allen worden versterkt door volharding. #### 3.2.1 Aanwezigheid (en volharding) Aanwezigheid gaat verder dan fysiek in de klas zijn; het betekent zichtbaar en betrokken zijn bij de leerlingen, en laten weten dat ze gemist worden. > **Voorbeeld:** Een leerkracht stuurt een leerling die spijbelt een sms met de boodschap: "Ik had je verwacht vandaag. Jammer dat je er niet bent. Tot morgen!" Hiermee wordt de leerling bewust gemaakt van zijn afwezigheid en dat hij de volgende dag weer wordt verwacht, ongeacht hoe lang hij afwezig is geweest. Het tonen van aanwezigheid kan ook fysieke nabijheid inhouden, zoals dichter bij een leerling gaan staan die niet luistert, om zo de aandacht te trekken en de vraag opnieuw te stellen. Het verplaatsen van banken kan faciliteren dat de leerkracht gemakkelijker bij elke leerling kan komen. #### 3.2.2 Zelfbeheersing (en volharding) Zelfbeheersing voor de leerkracht is cruciaal, vooral in uitdagende situaties. Het betekent kalm blijven en niet toegeven aan frustratie, zelfs wanneer initiële pogingen om gedrag bij te sturen niet direct succesvol zijn. > **Voorbeeld:** Twee leerlingen praten constant. De leerkracht probeert eerst door langslopen en oogcontact te maken de rust te herstellen. Als dit niet werkt, vraagt de leerkracht na een waarschuwing om zich te verzetten. Wanneer de leerling weigert, kondigt de leerkracht aan dat hij na de les met de leerling in gesprek wil gaan. Na de les wordt het gesprek gevoerd, met de leerlingbegeleiders erbij, wat resulteert in excuses van de leerling en een verbetering van het gedrag in volgende lessen. Deze aanpak benadrukt het belang van het niet dwingen, maar wel het aangaan van een gesprek en het bieden van consequenties die gericht zijn op herstel en reflectie. #### 3.2.3 Ondersteuning (en volharding) Ondersteuning in de context van nieuwe autoriteit betekent het bieden van een veilige en inclusieve omgeving, waarbij ook wordt ingespeeld op de continuïteit van zorg. > **Voorbeeld:** Een invalleerkracht die zich informeert bij de vaste leerkracht over de klas, leerlingen met speciale problemen en zaken waar hij zich bewust van moet zijn, toont respect en draagt bij aan de continuïteit. Door te zeggen: "...ik sprak met jullie leraar en ik heb begrepen dat...", wordt de invalleerkracht geen "indringer" maar een integraal onderdeel van het pedagogische weefsel, wat kinderen een gevoel van inclusie en veiligheid geeft. Dit principe onderstreept dat het bieden van continuïteit en het laten zien dat er hulp beschikbaar is, essentieel is voor het welzijn en de ontwikkeling van leerlingen. Het laat zien dat de school als geheel, en niet alleen de individuele leerkracht, verantwoordelijkheid draagt voor het welzijn van de leerlingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Pedagogisch beleid | Een strategisch plan dat de algemene aanpak en de waarden van een onderwijsinstelling op het gebied van onderwijs en opvoeding vastlegt om een positieve leeromgeving te creëren en de ontwikkeling van leerlingen te bevorderen. | | 4-laden model | Een pedagogisch raamwerk dat, waarschijnlijk, vier verschillende componenten of dimensies van pedagogisch beleid identificeert en structureert om scholen te helpen bij het ontwikkelen en implementeren van een coherent en effectief beleid. | | Nieuwe autoriteit | Een pedagogische benadering die traditionele machtsstructuren ter discussie stelt en focust op wederzijds respect, aanwezigheid, zelfbeheersing en ondersteuning van zowel leerkrachten als leerlingen om een positieve klasdynamiek te bevorderen. | | Oplossingsgericht werken | Een methodologie die zich richt op het identificeren en versterken van bestaande sterke punten en successen, in plaats van te focussen op problemen, om effectieve oplossingen te bereiken en gewenst gedrag te stimuleren. | | Visie-ontwikkeling | Het proces van het definiëren en articuleren van de lange-termijn doelen, waarden en principes van een onderwijsinstelling met betrekking tot haar pedagogische aanpak en de ontwikkeling van leerlingen. | | Afspraken | Vastgestelde regels of overeenkomsten binnen een klas of school die gedrag reguleren en een kader bieden voor interactie, met als doel een ordelijke en respectvolle omgeving te handhaven. | | Valkuil | Een potentieel gevaar of een onbedoeld negatief gevolg dat kan optreden bij de implementatie van een bepaald model, beleid of een specifieke strategie, ondanks de positieve intenties. | | Aanwezigheid (en volharding) | Binnen de nieuwe autoriteit verwijst dit naar het constante en zichtbare engagement van de leerkracht in de klas, waarbij de aanwezigheid van leerlingen wordt erkend en nagestreefd, zelfs bij afwezigheid. | | Zelfbeheersing (en volharding) | Het vermogen van de leerkracht om kalm en beheerst te blijven, ook in uitdagende situaties, en om consequent te handelen bij het corrigeren van ongewenst gedrag, waarbij focus ligt op dialoog en consequentie in plaats van directe confrontatie. | | Ondersteuning (en volharding) | In de context van de nieuwe autoriteit betekent dit het bieden van hulp en begeleiding aan leerlingen, en het zorgen voor continuïteit en samenwerking, bijvoorbeeld door de pedagogische lijn van een vorige leerkracht te respecteren en voort te zetten. |

# Inleiding tot het begrip handicap en beperking Dit gedeelte verkent de maatschappelijke perceptie en terminologie rond handicap en beperking, met een focus op respect voor personen met een beperking. ## 1. Maatschappelijke perceptie en evolutie van terminologie ### 1.1 Historische context van het begrip 'handicap' De maatschappelijke opvatting over hoe mensen zouden moeten functioneren, die de kern vormt van het begrip 'handicap', is door de tijd heen geëvolueerd. Samenlevingen hebben vaak de neiging om iedereen gelijk te laten zijn, waardoor personen die afwijken van de norm aan de zijlijn komen te staan. De droom van een perfecte, pijnloze wereld kan leiden tot de marginalisering van mensen die anders zijn. De manier waarop er over mensen met een beperking wordt gesproken, weerspiegelt de heersende tijdsgeest en economische situatie. ### 1.2 Negatieve connotaties en historische terminologie Woorden zoals 'onvolwaardigen', 'abnormalen', 'idioten', 'mindervaliden', 'andersvaliden', 'achterlijken', 'debielen' en 'dorpsgekken' hebben door de geschiedenis heen een negatieve betekenis gehad en getuigden van minachting, afkeer, ongemak en machteloosheid. Deze stigmatisering is terug te vinden vanaf de klassieke oudheid tot ver in de 20e eeuw. ### 1.3 Kwetsbaarheid tijdens crisistijden In periodes van crisis, zoals oorlogen, rampen en epidemieën, zijn mensen met een beperking vaak de eerste slachtoffers. Ook tijdens economisch moeilijke tijden zijn zij de eersten die getroffen worden door besparingen. Dit benadrukt de maatschappelijke uitdaging om om te gaan met mensen die buiten de heersende norm vallen. ### 1.4 Uitbreiding van het begrip 'sociaal zwakkeren' Tegenwoordig omvat de term 'sociaal zwakkeren' een bredere groep, waaronder mensen uit andere culturen, met een andere huidskleur, ander seksueel gedrag, of met een fysieke, verstandelijke, zintuiglijke of psychische beperking. Historisch gezien is de behandeling van deze groepen zelden vriendelijk geweest. ### 1.5 Xenofobie en vooroordelen Xenofobie, de angst voor het vreemde, is diep geworteld in elke samenleving en leidt tot bescherming van het eigen terrein, vermijding, onwetendheid, onbegrip, vooroordelen en ruwe veralgemeningen, wat resulteert in een negatief beeld van 'de ander'. ### 1.6 Groeiend bewustzijn en zelfbeschikking Gelukkig nemen personen met een beperking, hun families en omgeving steeds meer controle over hun eigen leven. Er is een groeiend positief bewustzijn waarbij mensen met een beperking opkomen voor hun waardige rechten en een respectvolle behandeling als volwaardige leden van de samenleving. ### 1.7 Huidige terminologie: 'mensen met een beperking' In navolging van aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, wordt in het Vlaamse taalgebied de term 'mensen met een beperking' verkozen boven 'de gehandicapten'. Dit legt de nadruk op de persoon in de eerste plaats, die op sommige vlakken anders is, maar niet minder waard. ### 1.8 Het vinden van een evenwicht Het uitbouwen van een menswaardig bestaan voor iedereen vereist een delicaat evenwicht tussen persoonsgerichte hulpverlening en de behoefte aan individuele ontplooiingskansen, vrijheid, zelfbepaling en sociaal functioneren. --- ## 2. Rechten van personen met een beperking ### 2.1 Universele verklaring van de rechten van mensen met een beperking Net als ieder ander mens, hebben personen met een beperking rechten en plichten. Om te waarborgen dat deze rechten worden gerespecteerd, zijn ze vastgelegd in de Universele verklaring van de Rechten van Mensen met een beperking. Deze tekst, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, werd in 2006 opgesteld en door België in 2009 ondertekend. ### 2.2 Kernartikelen van het Verdrag * **Artikel 1: Doelstelling** Iedere persoon met een beperking heeft recht op alle mensenrechten die zijn vastgelegd in de algemene verklaring van de mensenrechten en moet met respect en eerbied worden behandeld. * **Artikel 3: Algemene beginselen** De uitgangspunten van dit Verdrag zijn: * Respect voor de waardigheid, persoonlijke autonomie, met inbegrip van de vrijheid zelf keuzes te maken en de onafhankelijkheid van personen. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie in, en opname in de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding dat personen met een beperking deel uitmaken van de mensheid en menselijke diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en respect voor het recht op een eigen identiteit. ### 2.3 Concrete toepassing: het geval van Jan Jan, een 30-jarige man met een verstandelijke beperking, woont in een voorziening. Hoewel hij niet duidelijk kan spreken, kan hij zijn wensen en gevoelens uiten met behulp van pictogrammen en gebaren. Hij werkt in een maatwerkbedrijf, maar wenst deel te nemen aan een dansclub. De voorziening weigert echter vervoer te organiseren omdat dit te duur zou zijn. Dit scenario illustreert de strijd voor het recht op deelname aan de samenleving, het recht op ondersteuning en het recht op eigen keuzes. --- ## 3. Financieringssystemen en zorgvernieuwing in Vlaanderen ### 3.1 Perspectief 2020: een nieuw beleidskader Het actieplan 'Perspectief 2020', gelanceerd in 2016 door de Vlaamse regering, herschreef het welzijn van personen met een beperking. Het basisuitgangspunt was: 'zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk'. Het plan brak met het oude beeld van hulpbehoevendheid en benadrukte persoonlijke autonomie, rechten en zelfstandige participatie. ### 3.2 Persoonsvolgende Financiering (PVF) Een cruciaal onderdeel van Perspectief 2020 was de invoering van de Persoonsvolgende Financiering (PVF). In plaats van budgetten toe te kennen aan voorzieningen, gaan de budgetten rechtstreeks naar de persoon met een beperking. Dit geeft de persoon zelf de controle over hoe en door wie de ondersteuning wordt georganiseerd, wat leidt tot meer keuzevrijheid en flexibiliteit in het combineren van thuiszorg en voorzieningen. ### 3.3 Concrete doelen van Perspectief 2020 * **Meer kwaliteit:** Zowel in de zorg en ondersteuning als in de levenskwaliteit. * **Investering in mensen:** Geld niet verloren laten gaan in structuren, maar direct ten goede laten komen aan de persoon. * **Vraaggestuurde zorg:** Personen met een beperking bepalen zelf hun ondersteuningsbehoefte, in plaats van zich te moeten aanpassen aan het aanbod van een voorziening. * **Stimuleren van innovatie:** Vernieuwende projecten, zoals online hulpverlening, particuliere initiatieven en ouderinitiatieven, krijgen meer ruimte en middelen. * **Sociaal ondernemen:** Projecten die maatschappelijke meerwaarde nastreven (emancipatie, integratie, duurzame loopbanen) worden gestimuleerd. * **Verbeterde samenwerking:** Meer overleg tussen diensten voor efficiëntere hulpverlening. ### 3.4 Financieringsmodellen voor meerderjarigen (PVF) * **Eerste trap: Basisondersteuningsbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH)** * **BOB:** Een maandelijks bedrag (ongeveer 330 euro in 2024) voor mensen die beperkte hulp nodig hebben (bv. poetshulp, vervoersonkosten). Voorwaarden zijn een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood. Voordelen: weinig papierwerk, geen bewijslast, snelle uitbetaling. * **RTH:** Aanvulling op BOB voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. * **Tweede trap: Persoonsvolgend Budget (PVB)** * Voor grotere ondersteuningsnoden. Vereist een gedetailleerd ondersteuningsplan. * Budgetten variëren in 2024 tussen 10.000 en 90.000 euro. * Uitbetaling kan cash, als voucher, of een combinatie hiervan. * **Voordelen:** Volledig op maat gemaakte hulp. * **Nadelen:** Lange wachtlijsten (prioritering voor dringende hulp), veel administratief werk voor de persoon zelf (wordt werkgever van hulpverleners). ### 3.5 Financieringsmodellen voor minderjarigen * **Ondersteuningstoeslag:** Vergelijkbaar met BOB, maandelijks uitgekeerd via het Groeipakket (kinderbijslagfondsen). Kan aangevuld worden met RTH. * **Persoonlijk Assistentiebudget (PAB):** Een budget voor minderjarigen om assistentie thuis, op school of op het werk te organiseren en te betalen. Vereist verantwoording van kosten. Budgetten variëren in 2024 tussen 12.164 en 56.760 euro op jaarbasis. Aanvraag verloopt via een multidisciplinair team (MDT). ### 3.6 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die alle ondersteuning van de Vlaamse overheid voor personen met een beperking organiseert. Het bevordert participatie, integratie en gelijke kansen, met als doel maximale autonomie en levenskwaliteit. ### 3.7 Definitie van beperking door het VAPH "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." Belangrijk is dat de term 'persoon met een beperking' de focus op de persoon legt, niet op de stoornis. --- ## 4. Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking ### 4.1 Buitengewoon onderwijs (BUO) Het buitengewoon onderwijs is ingericht voor verschillende leeftijdsgroepen en bestaat uit kleuter-, lager- en secundair onderwijs. De indeling gebeurt op basis van het type beperking. #### 4.1.1 Types buitengewoon onderwijs: * **Type basisaanbod (BA):** Voor kinderen met een licht verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen. Focus op algemene vaardigheden, wereldoriëntatie, creativiteit en sociale vaardigheden. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige tot ernstige verstandelijke handicap. Focus op levensscholing, dagelijkse vaardigheden, taal, communicatie, gedragsaanpassing en creatieve/sociale activiteiten. * **Type 3:** Voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen. Grote aandacht voor persoonlijkheidsontwikkeling en gedragsbeïnvloeding. * **Type 4:** Aangepast aan leerlingen met een lichamelijke handicap. Vereist regelmatige medische en paramedische behandelingen die het gewoon onderwijs niet kan bieden. * **Type 5:** Voor kinderen en jongeren die wegens langdurige ziekte in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. Probeert schoolse achterstand te beperken en vraagt een aparte pedagogische benadering. * **Type 6:** Bestemd voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. Gebruik van specifieke methoden zoals brailleschrift. * **Type 7:** Aangepast aan dove en slechthorende kinderen en jongeren. Focus op communicatie, taalontwikkeling, liplezen, hoortraining, gebarentaal en sociale omgang. * **Type 9:** Nieuw sinds het M-decreet, voor kinderen en jongeren met ASS (zonder verstandelijke beperking). Specifieke onderwijsaanpak rekening houdend met hun noden. #### 4.1.2 Opleidingsvormen in het buitengewoon secundair onderwijs (BUSO): * **OV 1:** Gericht op sociale vorming en integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). Ontwikkeling van zelfredzaamheid, communicatie, sensomotoriek en sociale vorming. * **OV 2:** Biedt algemene, sociale vorming en arbeidstraining ter integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. Bereidt voor op arbeid in een beschermd milieu (beschutte werkplaatsen). * **OV 3:** Bereidt voor op werken in het gewone leef- en arbeidsmilieu. Biedt algemene, sociale en beroepsvorming. * **OV 4:** Geeft secundair algemeen, technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstromings- of kwalificatieafdeling. Toegankelijk voor jongeren zonder mentale handicap. Diploma's zijn gelijkwaardig aan het gewoon onderwijs. ### 4.2 Het Leersteundecreet (vervanging M-decreet) Het Leersteundecreet, ingevoerd vanaf het schooljaar 2023-2024, streeft naar kwaliteitsvol onderwijs voor alle leerlingen, werkbaar voor leraren. * **Ondersteuning in gewoon onderwijs:** 680 voltijdse krachten voor ondersteuning in de klas en 80 omkaderende functies. * **Leersteuncentra:** 36 regionale expertisecentra als laagdrempelig aanspreekpunt. * **Zeggenschap school:** Scholen krijgen meer inspraak in de inzet van middelen en de klassenraad kan beslissen of gewoon onderwijs haalbaar is. Scholen mogen een leerling weigeren als aanpassingen buiten proportie zijn. * **Gelijkwaardige optie:** Buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie, met de mogelijkheid tot doorstroming naar gewoon onderwijs. * **Vast statuut ondersteuners:** De 3.666 ondersteuners in het gewone onderwijs krijgen een vast ambt en statuut. * **Professionalisering:** Investeringen in de opleiding van ondersteuners en leerkrachten. * **Verhoogde aandacht voor scholen die achterblijven:** Verplichte begeleidingstrajecten indien nodig. --- ## 5. Visuele beperkingen ### 5.1 Definitie en onderscheid Een visuele beperking is een verminderd of afwezig gezichtsvermogen dat belemmerend werkt voor sociaal-maatschappelijk functioneren. Er is een onderscheid tussen blindheid (volledig afwezig gezichtsvermogen) en slechtziendheid (benutbare gezichtsresten). ### 5.2 Anatomie van het gezichtsvermogen Het gezichtsveld omvat het centrale (scherp zien) en perifere (waarschuwing en oriëntatie) gezichtsveld. Uitvalsverschijnselen (scotomen) kunnen leiden tot blinde vlekken. Kokerzicht ontstaat wanneer enkel het centrale gezichtsveld overblijft. Blindheid wordt gedefinieerd bij een gezichtsrest van minder dan 20%. Kleurenblindheid is het onvermogen kleuren te onderscheiden. ### 5.3 Oorzaken van visuele beperkingen * **Erfelijk:** Ongeveer 70% van de oorzaken. * **Prenataal:** Mazelen, toxoplasmose, diabetes bij de moeder, blootstelling aan toxische stoffen. * **Perinataal:** Zuurstofgebrek bij geboorte, premature geboorte. * **Postnataal:** Meningitis, encefalitis, medicatie, trauma's, vergroeiingen. ### 5.4 Cerebrale visuele stoornissen (CVS) Stoornissen in de visuele centra van de hersenen, waarbij ogen en oogzenuw geen afwijkingen vertonen, maar herkenning van beelden bemoeilijkt is. Kenmerken zijn gebrek aan visuele nieuwsgierigheid, problemen met dieptezicht, kleurherkenning en figuur-achtergrond waarneming. ### 5.5 Invloed op ontwikkeling Visuele beperkingen hebben ingrijpende gevolgen voor de ontwikkeling op diverse gebieden: * **Motoriek:** Moeilijkheden met ruimtelijke oriëntatie, mobiliteit, langzamere ontwikkeling, aarzelende en rigide bewegingen. Ontwikkeling van lichaamsschema verloopt moeizaam door gebrek aan visuele feedback. * **Sociaal-affectieve ontwikkeling:** Angstiger, minder sociale interactie door gebrek aan visuele signalen. Risico op minderwaardigheidsgevoelens en isolement. * **Taalontwikkeling:** Taalbegrip gebaseerd op tast, geur, geluid, en woorden zonder concrete voorstelling (verbalismen). Gesproken woord en non-verbale signalen krijgen grotere betekenis. * **Cognitief:** Moeilijkheden om een juist 'beeld' van objecten te krijgen, geremde taal- en motorische ontwikkeling belemmeren cognitieve groei. ### 5.6 Orthopedagogische begeleiding Vroegtijdige opsporing en begeleiding zijn cruciaal. Stimulering van ontspanning, spel en vrije tijd. Optimaal benutten van gezichtsresten en andere zintuigen. Bewegingsoefeningen voor oriëntatie en lichaamsbewustzijn. Hulpmiddelen zoals de blindengeleidestok. --- ## 6. Auditieve beperkingen ### 6.1 Definitie en kenmerken Een auditieve beperking betekent slecht horen of doof zijn. Dit leidt tot onvoldoende waarneming van geluid, met vervorming en 'lacunes' (bepaalde tonen worden wel, andere niet waargenomen). Belangrijke kenmerken van geluid zijn frequentie en intensiteit (gemeten in decibels). ### 6.2 Oorzaken van auditieve beperkingen De oorzaak is vaak onbekend. Mogelijke oorzaken zijn: * **Prenataal:** Virale infecties (rubella, mazelen), medicatie, nierziektes, zwangerschapsvergiftiging. * **Perinataal:** Vroeggeboorte, zuurstoftekort, geboortetrauma. * **Postnataal:** Meningitis, voedingsstoornissen, middenoorontstekingen, lawaaischade, ouderdom. ### 6.3 Diagnostiek en meting * **Screening:** ALGO-test bij pasgeborenen. * **Gedragsaudiometrie:** Observatie van reflexen en gedrag. * **Audiogram:** Meting van gehoorverlies met toonaudiometrie en spraakaudiometrie. ### 6.4 Gehoorstoornissen * **Geleidingsstoornissen:** Problemen in het uitwendige of middenoor. * **Perceptiestoornissen:** Kwaliteit van het geluid wordt aangetast, geluidssignaal wordt niet correct doorgegeven aan de hersenen. Oorsuizen (tinnitus) kan voorkomen. * **Graad van verlies:** Indeling in licht, matig, zwaar slecht horend en verschillende gradaties van doofheid. ### 6.5 Functies van geluid * **Signaalfunctie:** Waarschuwt voor gebeurtenissen (bv. deurbel, telefoon). Voor doven kunnen gebeurtenissen plots en zonder oorzakelijkheid ervaren worden. * **Achtergrondfunctie:** Geluid creëert een klankdecor en verbindt ons met de omgeving. Voor doven kan de wereld 'voor hen' leven, wat onzekerheid kan veroorzaken. * **Communicatieve functie:** Essentieel voor taalontwikkeling. Prelinguaal dove kinderen hebben moeite met het besef van geluid. ### 6.6 Invloed op ontwikkeling * **Bedreigde psychische ontwikkeling:** Problemen met hechtingsrelaties, taalverwerving, kennisopname en sociale contacten. Belemmering van abstract denken. * **Bemoeilijkte maatschappelijke integratie:** Gevoel van marginalisering door de 'horende' maatschappij. Risico op isolement, vooral in sociaal-culturele en recreatieve domeinen. * **Technische hulpmiddelen:** Hoorapparaten, cochleaire implantaten, teksttelefoons, ondertiteling, gebarentaaltolken. ### 6.7 Orthopedagogische begeleiding Vroegtijdige diagnose is cruciaal. Keuze tussen differentiële methode (puur oraal) en totale communicatie (inclusief gebarentaal). Belang van aangepaste orthopedagogische aanpak, onderwijs (buitengewoon onderwijs of via ondersteuning in gewoon onderwijs), en psycho-emotionele begeleiding. --- ## 7. Fysieke beperkingen ### 7.1 Terminologie en definitie Een fysieke beperking betreft stoornissen in het bewegen door beschadiging van het centrale zenuwstelsel, spierziekten of het missen van ledematen. Beperking wordt hier gedefinieerd als de moeilijkheid om volwaardig deel te nemen aan de samenleving. ### 7.2 Oorzaken van fysieke stoornissen * **Prenataal:** Infecties, intoxicatie (alcohol, drugs), stofwisselingsstoornissen, trauma. * **Perinataal:** Complicaties tijdens de bevalling (bv. zuurstoftekort). * **Postnataal:** Medische aandoeningen, trauma's, intoxicaties. ### 7.3 Vormen van fysieke stoornissen * **Neurologische tekorten:** * **Cerebrale parese (CP):** Aandoening van de hersenen met gestoorde houding en beweging. Kan cognitieve, spraak-, zicht-, gehoor- en sociaal-emotionele ontwikkeling beïnvloeden. * **Spina Bifida:** Aangeboren defect in de ruggengraat. Kan leiden tot gevoelsuitval, verlammingen, blaas- en nierproblemen, en hydrocefalie. * **Spierafwijkingen:** * **Spierdystrofieën:** Erfelijke aandoeningen die spierweefsel aantasten (bv. ziekte van Duchenne). * **Spieratrofie:** Vermindering van spiermassa door immobiliteit of zenuwbeschadiging. * **Orthopedische problemen:** Amputaties, aangeboren afwijkingen, botontstekingen. * **Chronische ziekten:** Mucoviscidose, hartafwijkingen, hemofilie. ### 7.4 Invloed op ontwikkelingsgebieden De gevolgen van een fysieke beperking zijn divers en afhankelijk van de graad, het ontstaanstijdstip, de zichtbaarheid, familiale steun en maatschappelijke normen. * **Cognitieve ontwikkeling:** Moeilijkheden bij alledaagse ervaringen, gehinderde exploratiedrang, mogelijke negatieve invloed van traumatische ervaringen. Sterke samenhang tussen sensomotorische en cognitieve ontwikkeling. * **Sociaal-emotioneel functioneren:** Risico op verstoring van ouder-kind relatie, angst, onzekerheid, aangeleerde hulpeloosheid, laag zelfbeeld, gevoel van minderwaardigheid en schaamte. * **Lichaamsbeleving en seksualiteit:** Negatief lichaamsbeeld door hulpbehoevendheid bij intieme verzorging. Maatschappelijke normen rond lichaam en relaties kunnen leiden tot a-seksualiteit bij personen met een beperking. Seksuele opvoeding vanaf de geboorte is cruciaal. * **Ondersteuning:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, aangepast onderwijs (inclusief of buitengewoon), ADL-training en psychosociale begeleiding. --- ## 8. Mentale beperkingen ### 8.1 Begripsomschrijving en terminologie Mentale beperking wordt gekenmerkt door een aanzienlijk benedenmatig verstandelijk functioneren, dat tot uiting komt tijdens de ontwikkelingsperiode en samengaat met tekorten in aangepast gedrag. Historisch waren er negatieve termen, maar hedendaags wordt gesproken over 'mentale beperking' (Vlaanderen) of 'verstandelijke beperking'. ### 8.2 Officiële definitie (naar WHO/AAMD) * **Substantiële beperking in verstandelijk functioneren:** Moeilijkheden in het verwerven en aanwenden van vaardigheden (IQ < 70-75). * **Ontwikkelingsfase:** Problemen manifesteren zich vóór 18 jaar. * **Tekort in aangepast gedrag:** Onvermogen om te voldoen aan de maatstaven van rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid (gemeten met gedragsobservatieschalen). ### 8.3 Bedenkingen bij intelligentie en meting Intelligentie is complex en bestaat uit meerdere factoren. IQ-tests meten gemiddelden en kunnen cultureel gebonden zijn. Het belang van aangepast gedrag naast intellectueel functioneren wordt benadrukt. De nadruk verschuift naar een dynamisch begrip, gericht op ondersteuningsbehoefte en emancipatie. ### 8.4 Mogelijke oorzaken * **Biologische factoren:** Chromosomale afwijkingen (bv. Syndroom van Down, Fragiele-X), genmutaties, stofwisselingsstoornissen, infectieziekten, toxische stoffen, perinatale oorzaken, NAH. * **Sociaal-culturele factoren:** Weinig stimulerende omgeving, beperkt taalgebruik, ongezonde leefomstandigheden, laag verwachtingspatroon, kindermishandeling. ### 8.5 Indeling in niveaus (naar WHO/AAMD) * **Lichte mentale beperking (80-85%):** Vaak geen uiterlijke kenmerken, lichte motorische en communicatieproblemen, egocentrisch denken, gemiddelde leervaardigheden (ca. 3e leerjaar), emotionele labiliteit. * **Matige mentale beperking (10%):** Ontdekking in vroege levensjaren, trager motorische ontwikkeling, beperkte concentratie, behoefte aan structuur en herhaling, beperkte spraakontwikkeling. * **Ernstige mentale beperking (3-4%):** Ernstige motorische achterstand, beperkt bewegingsapparaat, sterk egocentrisch denken, trage informatieverwerking, gedragsproblemen, beperkte taalontwikkeling, afhankelijkheid van de omgeving. * **Zeer ernstige mentale beperking (1-2%):** Meervoudige beperkingen, beperkte bewegingsmogelijkheden, nauwelijks taalontwikkeling, sterk afhankelijk van zorg. ### 8.6 Begeleiding en onderwijs Afhankelijk van het niveau, kan men terecht in buitengewoon onderwijs (BUO) of binnen het gewoon onderwijs met ondersteuning. Voor meerderjarigen zijn er diverse woonvormen (ambulante begeleiding, residentieel, dagcentrum) en tewerkstellingsmogelijkheden (maatwerkbedrijf). --- ## 9. Meervoudige beperkingen ### 9.1 Definitie en kenmerken Mensen met een meervoudige beperking kampen met beperkingen op verschillende ontwikkelingsdomeinen, vaak gekenmerkt door een ernstige mentale beperking gecombineerd met fysieke, zintuiglijke en sociaal-emotionele beperkingen. Er is een verhoogde kans op gezondheidsproblemen. ### 9.2 Oorzaken Vaak biologische oorzaken die de hersenontwikkeling beïnvloeden (genetisch, prenataal, perinataal, postnataal) en contextuele factoren (scheiding van ouders, pijnlijke verzorging, rouwproces bij ouders). ### 9.3 Kenmerken op ontwikkelingsdomeinen * **Fysieke ontwikkeling:** Problemen met motoriek, spijsvertering en ademhaling. Beperkte bewegingsmogelijkheden, slik- en ademhalingsproblemen. * **Cognitieve ontwikkeling:** Ernstige tot zeer ernstige beperking in mentale ontwikkeling, moeilijkheden met filtering en interpretatie van prikkels, betekenisverlening aan tijd en ruimte ontbreekt. * **Sociaal-emotionele ontwikkeling:** Bedreigde ik-ontwikkeling door beperkte positieve ervaringen en vertrouwensrelatie. Sterke behoefte aan nabijheid, veiligheid en voorspelbaarheid. * **Communicatie:** Beperkt gebruik van gesproken taal, aangewezen op non-verbale communicatie (lichaamstaal, geluiden, gebaren). Communicatie is een gezamenlijke inspanning waarbij de begeleider alert moet zijn op alle signalen. ### 9.4 Begeleidingstips en methodieken * **Basale stimulatie:** Gerichte interactie via fysieke aanraking en eenvoudige zintuiglijke waarnemingen (somatisch, vestibulaire, vibratorisch). * **LACCS-visie:** Focust op 'goed leven' door lichamelijk welbevinden, alertheid, contact, communicatie en stimulerende tijdsbesteding. Werkt met 'ontwikkelingsdenken' (sensatiefase, klikfase, begrijpfase). * **Aansluiten bij de behoefte:** Werken vanuit het niveau en de belevingswereld van de cliënt, met nadruk op het gewone leven, betekenisvolle activiteiten en individuele noden. --- # Rechten en financiering van personen met een beperking Oké, hier is een gedetailleerd en uitgebreid studiehandleiding-gedeelte over "Rechten en financiering van personen met een beperking", gebaseerd op de verstrekte tekst, volledig in het Nederlands en conform alle opmaakvereisten. --- ## 2. Rechten en financiering van personen met een beperking Dit onderdeel behandelt de universele rechten van personen met een beperking, de Belgische implementatie hiervan via het Perspectiefplan 2020, en de financieringsmodellen zoals Persoonsvolgende Financiering (PVF) voor zowel meerder- als minderjarigen. ### 2.1 Universele rechten van personen met een beperking Het begrip 'handicap' wordt vaak gedefinieerd door maatschappelijke normen en verwachtingen. Personen die hier buiten vallen, konden historisch gezien gemarginaliseerd worden, wat zich uitte in negatieve benamingen en uitsluiting. Gelukkig is er een groeiend bewustzijn voor de rechten van personen met een beperking, die streven naar respectvolle behandeling en volwaardige participatie in de samenleving. De Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa bevelen de benaming 'mensen met een beperking' aan, om de nadruk te leggen op de persoon in plaats van op de beperking. #### 2.1.1 Het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een beperking De universele rechten van personen met een beperking zijn vastgelegd in een verdrag dat, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, in 2006 in New York tot stand kwam. België ondertekende dit verdrag in 2009. **Kernartikelen en beginselen:** * **Artikel 1 (Doelstelling):** Iedereen met een beperking heeft recht op alle mensenrechten zoals vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, en moet met respect en eerbied behandeld worden. * **Artikel 3 (Algemene beginselen):** * Respect voor waardigheid, persoonlijke autonomie, vrijheid van keuze en onafhankelijkheid. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie en opname in de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding van diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en het recht op een eigen identiteit. **Begrippen:** * **Waardigheid:** Het intrinsieke recht op respect en eerbied dat elke persoon toekomt, ongeacht zijn of haar omstandigheden. * **Autonomie:** Het vermogen om zelfstandig beslissingen te nemen en keuzes te maken over het eigen leven. * **Participatie:** Het actieve deelnemen aan alle aspecten van het maatschappelijke leven. * **Diversiteit:** De erkenning en waardering van verschillen tussen mensen. * **Identiteit:** Het unieke zelfbeeld en de persoonlijke kenmerken van een individu. ### 2.2 Financiële ondersteuning en het Perspectiefplan 2020 België heeft de principes van de universele rechten geïmplementeerd via het **Perspectiefplan 2020**, een actieplan dat in 2016 werd gelanceerd om het welzijn van personen met een beperking te verbeteren. Het basisuitgangspunt is 'zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk'. #### 2.2.1 Persoonsvolgende Financiering (PVF) De kern van de vernieuwing in Perspectief 2020 is de invoering van **Persoonsvolgende Financiering (PVF)**. Dit model verschuift de budgetten voor zorg van voorzieningen rechtstreeks naar de persoon met een beperking zelf. Dit vergroot de keuzevrijheid en laat de persoon zelf bepalen hoe de ondersteuning wordt georganiseerd, waarbij de combinatie van thuiszorg en ondersteuning via voorzieningen mogelijk wordt. **Concrete doelen van Perspectief 2020:** * **Meer kwaliteit:** Zowel in de zorg en ondersteuning als in de levenskwaliteit van personen met een beperking. * **Investering in mensen:** Minder geld verliezen aan structuren, meer rechtstreeks aan de gebruiker. * **Vraaggestuurde zorg:** Personen met een beperking bepalen zelf hun noden en de aanbieders van ondersteuning. Dit breekt met het oude aanbodgerichte model. * **Stimulering van innovatieve projecten:** Om wachtlijsten te verkleinen en de toegang tot ondersteuning te vergroten (bijv. online hulpverlening, particuliere initiatieven). * **Bevordering van sociaal ondernemen:** Projecten met maatschappelijke meerwaarde (emancipatie, integratie, duurzame loopbanen). * **Meer overleg:** Tussen verschillende diensten voor efficiëntere hulpverlening. **Begrippen:** * **Dagcentrum:** Een voorziening waar personen met een beperking overdag terechtkunnen voor activiteiten en ondersteuning. * **Inclusief:** Het actief betrekken van iedereen, ongeacht beperkingen, in de samenleving. * **Particulier:** Privaat, niet-overheidsgebonden. * **Ouderinitiatief:** Initiatieven voor ondersteuning van personen met een beperking, georganiseerd door ouders. * **Maatschappelijke meerwaarde:** Bijdrage aan het welzijn van de samenleving. * **Emancipatie:** Het streven naar zelfstandigheid en zelfbeschikking. * **Integratie:** Het volledig meedoen in de samenleving. * **Duurzaam:** Langdurig en bestendig. * **Competentie:** Vaardigheid en bekwaamheid. * **Kansengroepen:** Groepen in de samenleving die extra ondersteuning nodig hebben om gelijke kansen te krijgen. #### 2.2.2 Overzicht financiering: Meerderjarigen en Minderjarigen De financiering en de hoogte van het budget hangen af van de ondersteuningsnood, leeftijd en urgentie. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen financiering voor minderjarigen en meerderjarigen. ##### 2.2.2.1 Voor Meerderjarigen: De Persoonsvolgende Financiering (PVF) De PVF voor meerderjarigen bestaat uit twee 'trappen': 1. **Eerste trap: Basisondersteunings-budget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH)** * **BOB:** Een maandelijks bedrag (ongeveer 330 euro in 2024) voor personen met een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood die niet zeer hoog is. Het dient voor eenvoudige hulp zoals poetsdiensten, vervoersonkosten of oppas. * **Voordelen:** Weinig papierwerk, geen bewijsplicht, vrij te besteden, geen lange procedures of wachtlijsten. * **RTH:** Kan het BOB aanvullen voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. 2. **Tweede trap: Persoonsvolgend Budget (PVB)** * Voor een hogere ondersteuningsnood waarbij de bedragen van trap 1 ontoereikend zijn. * **Procedure:** Vereist een gedetailleerd en gefundeerd ondersteuningsplan dat doelen, benodigde ondersteuning en geschikte aanbieders beschrijft. Dit kan zelfstandig of met hulp van een Dienst Ondersteuningsplan (DOP). * **Budgethoogte:** Varieert in 2024 tussen 10.000 en 90.000 euro per jaar, afhankelijk van de zorgnood. * **Uitbetaling:** Kan cash, via een voucher (gebonden aan een voorziening) of een combinatie van beide. * **Voordelen:** Volledig op maat gemaakte hulp. * **Nadelen:** Lange wachtlijsten door grote vraag, administratieve last voor de persoon met een beperking (die zelf werkgever wordt van hulpverleners). Er is een prioritering voor dringende dossiers. ##### 2.2.2.2 Voor Minderjarigen: De Ondersteuningstoeslag en het Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) 1. **Ondersteuningstoeslag:** Vergelijkbaar met het BOB voor meerderjarigen. Een beperkt maandelijks bedrag (ongeveer 331 euro in 2024) dat via het Groeipakket wordt uitbetaald. Kan aangevuld worden met RTH. 2. **Persoonlijk Assistentiebudget (PAB):** Een budget van het Vlaams Agentschap voor Personen met een handicap (VAPH) om assistentie thuis, op school of op het werk te organiseren en te betalen. * **Gebruik:** Voor huishoudelijk werk, lichaamsverzorging, dagbesteding, verplaatsingen, etc. * **Voorwaarden:** Richtlijnen voor het gebruik en verantwoording van kosten zijn vereist, wat administratief werk met zich meebrengt. * **Budgethoogte:** Varieert in 2024 tussen 12.164 en 56.760 euro op jaarbasis, jaarlijks aangepast aan de index. * **Bepaling budget:** Gebaseerd op de noden, afhankelijk van de aard en ernst van de beperking en de leefsituatie, bepaald door een commissie. * **Aanvraagprocedure:** Via de Integrale Toegangspoort met een multidisciplinair team (MDT). Het MDT stelt een aanvraagdocument op en begeleidt de aanvrager. De inschaling van de zorgvraag gebeurt door het MDT, waarna de definitieve budgethoogte wordt bepaald door het team Indicatiestelling van de ITP. * **Prioritering:** Dossiers met dringende hulp krijgen voorrang. Een checklist bepaalt de urgentie, beoordeeld door de Intersectorale Regionale Prioriteitencommissie (IRPC). * **Spoedprocedure:** Mogelijk voor kinderen met snel degeneratieve aandoeningen. #### 2.2.3 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst binnen het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Het organiseert alle ondersteuning van de Vlaamse Overheid voor personen met een beperking en hun gezin. * **Domeinen:** Zorg en individuele bijstand. * **Doel:** Bevorderen van participatie, integratie en gelijke kansen in alle maatschappelijke domeinen, met als doel maximale autonomie en levenskwaliteit. * **Definitie van beperking (VAPH):** "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." * De focus ligt op de persoon, niet enkel op de stoornis. * Vereist een langdurig en belangrijk participatieprobleem dat functioneren in de maatschappij belemmert. * Geldt voor personen die nog geen 65 jaar zijn op het moment van aanvraag en die in België verblijven. * **Adviesorgaan:** Het Raadgevend Comité, bestaande uit vertegenwoordigers van gebruikers, diensten, voorzieningen en deskundigen. * **Takenpakket:** Voorlichting, oriëntering, preventie, detectie, diagnose, kennisoverdracht, bevordering van opvang, behandeling en begeleiding, integratie, studie en onderzoek. * **Subsidiering:** Diensten, voorzieningen en personen met een beperking voor hulpmiddelen, woning- of wagenaanpassingen, PVB en PAB. #### 2.2.4 Ondersteuningsvormen Het VAPH biedt een breed scala aan ondersteuningsvormen, zowel voor minderjarigen als meerderjarigen, die tijdens de les verder toegelicht worden. Enkele voorbeelden zijn ambulante begeleiding, thuisbegeleiding, dagopvang, verblijf (residentieel, semi-residentieel), logeren, etc. ### 2.3 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het onderwijslandschap voor kinderen en jongeren met een beperking kent verschillende structuren en veranderingen, met een steeds sterkere focus op inclusie. #### 2.3.1 Buitengewoon Onderwijs (BUO) Het buitengewoon onderwijs is ingericht voor verschillende niveaus (kleuter, lager, secundair) en typen, afhankelijk van de aard van de beperking: * **Type basisaanbod (Type BA):** Voor kinderen met een licht verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen. Combineert vroeger type 1 en 8. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige of ernstige verstandelijke handicap. Focus op levensscholing en dagelijkse vaardigheden. * **Type 3:** Voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen. Focus op persoonlijkheidsontwikkeling. * **Type 4:** Voor leerlingen met een lichamelijke handicap. * **Type 5:** Voor kinderen en jongeren met een langdurige ziekte of kwetsbare gezondheidstoestand, vaak verbonden aan ziekenhuizen of revalidatiecentra. * **Type 6:** Voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. * **Type 7:** Voor dove en slechthorende kinderen en jongeren. * **Type 9:** Nieuw sinds het M-decreet, specifiek voor kinderen en jongeren met ASS (autismespectrumstoornis) zonder verstandelijke beperking. **Buitengewoon Secundair Onderwijs (BUSO):** * **Opleidingsvorm 1 (OV 1):** Sociale vorming voor integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). * **Opleidingsvorm 2 (OV 2):** Algemene, sociale vorming en arbeidstraining voor integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu (stages mogelijk). * **Opleidingsvorm 3 (OV 3):** Algemene, sociale en beroepsvorming ter voorbereiding op werken in het gewone leef- en arbeidsmilieu. * **Opleidingsvorm 4 (OV 4):** Secundair algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstroom- of kwalificatieafdeling (gelijkgesteld aan gewoon onderwijs). #### 2.3.2 Het Leersteundecreet (vervanging M-decreet) Vanaf het schooljaar 2023-2024 vervangt het **Leersteundecreet** het M-decreet. Het streeft naar kwaliteitsvol en werkbaar onderwijs voor alle leerlingen. **Kernpunten van het Leersteundecreet:** * Leerlingen met speciale zorgnoden kunnen nog steeds in het gewoon onderwijs terecht, ondersteund door 680 voltijdse krachten (ondersteuners en omkaderend personeel). * Oprichting van 36 leersteuncentra als regionaal expertisecentrum. * Meer zeggenschap voor de klassenraad over de haalbaarheid van gewoon onderwijs voor een leerling. * Scholen kunnen leerlingen weigeren indien redelijke aanpassingen buiten proportie zijn, steeds in overleg met de ouders. * Buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie. * Mogelijkheid tot deeltijds onderwijs in zowel gewoon als buitengewoon onderwijs via een individueel aangepast traject. * Vaste aanstelling en statuut voor de huidige ondersteuners in het gewoon onderwijs. * Investeringen in professionalisering van ondersteuners en leerkrachten. * Verhoogde rol voor CLB's en pedagogische begeleidingsdiensten. ### 2.4 Specifieke Beperkingen De documentatie bevat uitgebreide informatie over verschillende soorten beperkingen, hun kenmerken, oorzaken, gevolgen en ondersteuningsmogelijkheden. Enkele van de meest gedetailleerde secties betreffen: * **Visuele Beperking:** Beschrijft blindheid, slechtziendheid, de opbouw van het gezichtsvermogen, oorzaken, invloed op ontwikkeling (motoriek, sociaal-affectieve, taal, cognitief), orthopedagogische begeleiding, hulpmiddelen en tips voor omgang. * **Auditieve Beperking:** Definieert slecht horen en doofheid, kenmerken van geluid, oorzaken, diagnostiek, gehoorstoornissen (geleidings- en perceptiestoornissen, graden van gehoorverlies), functies van geluid, invloed op ontwikkeling, technische hulpmiddelen en begeleidingsmethoden (differentiële methode vs. totale communicatie). * **Fysieke Beperking:** Behandelt terminologie, oorzaken (prenataal, perinaal, postnataal), vormen (neurologische tekorten zoals cerebrale parese en spina bifida, spierziekten, orthopedische problemen, chronische ziekten). Ook de invloed op cognitieve, sociaal-emotionele ontwikkeling, lichaamsbeleving, seksualiteit, en ondersteuningsvormen (vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, ADL-training, psychosociale begeleiding, sociale integratie) worden gedetailleerd beschreven. * **Mentale Beperking:** Definieert mentale beperking, de officiële definitie (IQ, ontwikkelingsperiode, aangepast gedrag), mogelijke oorzaken (biologisch, sociaal-cultureel), indeling in niveaus (licht, matig, ernstig, zeer ernstig), kenmerken per niveau, en specifieke syndromen zoals het Syndroom van Down, Fragiele-X-syndroom en Prader-Willi syndroom. Ook meervoudige beperkingen worden behandeld met een focus op de specifieke uitdagingen en begeleidingsprincipes. --- --- # Verschillende soorten beperkingen en hun impact Dit onderdeel verkent de kenmerken, oorzaken, gevolgen en ondersteuningsvormen voor diverse beperkingentypes, met een focus op visuele, auditieve, fysieke en mentale beperkingen, en de impact daarvan op het leven van personen. ## 3. Het begrip handicap en beperking Een handicap wordt gedefinieerd door de maatschappelijke normen en verwachtingen van functioneren, die door de tijd heen veranderen. Negatieve benamingen en stigmatisering zijn historisch gezien veelvoorkomend geweest, met personen met een beperking vaak als eerste slachtoffers in moeilijke tijden. Momenteel is er een groeiend positief bewustzijn waarbij mensen met een beperking opkomen voor hun rechten en een respectvolle behandeling als volwaardige leden van de samenleving. De aanbevolen benaming is "mensen met een beperking" in plaats van "gehandicapten", met de nadruk op menselijkheid en niet op de beperking alleen. De samenleving streeft naar een balans tussen persoonsgerichte hulpverlening en de behoefte aan individuele ontplooiingskansen, zelfbepaling en sociaal functioneren. ### 3.1 Rechten van personen met een beperking Personen met een beperking hebben recht op alle mensenrechten die vastgelegd zijn in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, inclusief respect en eerbied. Het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap (2006) benadrukt algemene beginselen zoals respect voor waardigheid en autonomie, non-discriminatie, volledige participatie, respect voor diversiteit, gelijke kansen, toegankelijkheid en gelijkheid van man en vrouw. ### 3.2 Persoonsvolgende financiering (PVF) Perspectief 2020, een actieplan van de Vlaamse regering, heeft geleid tot een herschrijving van het welzijn van personen met een beperking, met als basisprincipe "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk". De invoering van Persoonsvolgende Financiering (PVF) heeft ertoe geleid dat budgetten voor zorg rechtstreeks naar de persoon met de beperking gaan, in plaats van naar de voorzieningen. Dit geeft de persoon meer keuzevrijheid in het organiseren van ondersteuning. De concrete doelen zijn meer kwaliteit van zorg, ondersteuning en bestaan, en een investering in mensen om een zelfstandig en inclusief leven mogelijk te maken. Het systeem is vraaggestuurd, waarbij de persoon aangeeft wat hij nodig heeft. Vernieuwende projecten zoals online hulpverlening, particuliere woon- en dagondersteuning, en ouderinitiatieven worden gestimuleerd. #### 3.2.1 Overzicht financiering De financiering en de hoogte van het budget zijn afhankelijk van factoren zoals de mate van ondersteuningsbehoefte, leeftijd en urgentie van de vraag. * **Voor meerderjarigen:** Het Persoonsvolgend Budget (PVB) is een jaarlijks, gepersonaliseerd budget waarmee zorgvragers ondersteuning en zorg inkopen. De ondersteuning wordt uitgedrukt in punten. * **Trap 1:** Bestaat uit een Basisondersteunings-budget (BOB) van ongeveer 330 euro per maand (2024), bedoeld voor personen met een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood die eenvoudige hulp nodig hebben (bv. poetshulp, vervoersonkosten, oppas). Het BOB komt met weinig papierwerk en geen bewijsplicht. Dit kan aangevuld worden met Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH) voor dagopvang, begeleiding of verblijf in erkende voorzieningen. * **Trap 2:** Het Persoonsvolgend Budget (PVB) voor grotere ondersteuningsnoden. Hiervoor is een uitgebreide procedure met een ondersteuningsplan vereist, waarin doelen, benodigde ondersteuning en aanbieders beschreven worden. De bedragen variëren tussen 10.000 en 90.000 euro (2024). Uitbetaling kan cash, via voucher, of een combinatie. Nadele van PVB zijn lange wachtlijsten en de administratieve last. * **Voor minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag:** Een maandelijks bedrag (ongeveer 331 euro in 2024) via het Groeipakket, aan te vullen met RTH. * **Persoonlijke-Assistentiebudget (PAB):** Een budget van het VAPH voor assistentie thuis, op school of op het werk. De bedragen variëren tussen 12.164 en 56.760 euro (2024). Er is een aanvraagprocedure via de Integrale Toegangspoort en een multidisciplinair team (MDT). Indicatiestelling bepaalt de budgethoogte. De Intersectorale Regionale Prioriteitencommissie (IRPC) beoordeelt de urgentie. Een spoedprocedure is mogelijk voor kinderen met snel degeneratieve aandoeningen. Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) organiseert en financiert ondersteuning voor personen met een beperking en hun gezin, met een focus op participatie, integratie en gelijkheid van kansen. De gehanteerde definitie van beperking omvat een langdurig en belangrijk participatieprobleem door het samenspel van functiestoornissen, activiteit beperkingen en persoonlijke/externe factoren. ### 3.3 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het buitengewoon onderwijs (BuO) is ingericht voor verschillende niveaus: kleuteronderwijs, lager onderwijs (bulo) en secundair onderwijs (buso). Er is een indeling naar type, met verschillende onderwijsvormen aangepast aan specifieke noden. * **Type basisaanbod (Type BA):** Voor kinderen met een licht verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen. Richt zich op vaardigheden, wereldoriëntatie, creatieve en sociale vaardigheden. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen met een matige of ernstige verstandelijke handicap. Focust op levensscholing, dagelijkse vaardigheden, communicatie en gedragsaanpassing. * **Type 3:** Voor kinderen met ernstige gedrags- of emotionele problemen. Benadrukt persoonlijkheidsontwikkeling en structuur. * **Type 4:** Aangepast aan kinderen met een lichamelijke handicap die behoefte hebben aan medische en paramedische behandelingen. * **Type 5:** Voor kinderen die wegens langdurige ziekte in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. * **Type 6:** Bestemd voor blinde en slechtziende kinderen. Gebruikt specifieke methoden zoals brailleschrift. * **Type 7:** Aangepast aan dove en slechthorende kinderen. Legt nadruk op communicatie, liplezen, hoortraining en gebarentaal. * **Type 9:** Voor kinderen met Autisme Spectrum Stoornis (ASS) zonder verstandelijke beperking. Het **Leersteundecreet** (vanaf 2023-2024) vervangt het M-decreet en streeft naar kwaliteitsvol inclusief onderwijs. Dit omvat extra ondersteuning in het gewoon onderwijs, de oprichting van 36 leersteuncentra, meer zeggenschap voor de klassenraad en de mogelijkheid voor scholen om leerlingen met zware zorgnoden te weigeren indien aanpassingen buiten proportie zijn. Het buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie, met mogelijkheden tot beweging tussen beide onderwijsvormen. Het buitengewoon secundair onderwijs (BUSO) kent vier opleidingsvormen (OV) die gericht zijn op de latere levensloop: * **OV 1:** Sociale vorming voor integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). * **OV 2:** Algemene en sociale vorming met arbeidstraining voor integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **OV 3:** Algemene, sociale en beroepsvorming ter voorbereiding op het gewone leef- en arbeidsmilieu. * **OV 4:** Secundair algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstroom- of kwalificatieafdeling (niet toegankelijk voor jongeren met mentale handicap). ## 4. Visuele beperking ### 4.1 Wat is een visuele beperking? Een visuele beperking is een overkoepelende term voor verminderd of afwezig gezichtsvermogen dat het sociaal-maatschappelijk functioneren belemmert. Men maakt onderscheid tussen blindheid (volledig afwezig gezichtsvermogen) en slechtziendheid (benutbare gezichtsresten). Het gezichtsvermogen is opgebouwd uit het centrale (scherp zien) en perifere (oriëntatie) gezichtsveld. Scotomen zijn plaatsen met verminderd zicht. Kokerzicht is wanneer alleen het centrale gezichtsveld overblijft. Blindheid wordt gedefinieerd als een gezichtsscherpte van minder dan 1/10 of geen lichtgevoeligheid. Kleurenblindheid betreft het onvermogen kleuren te onderscheiden. ### 4.2 Wat betekent de term “blindheid”? Blindheid wordt gedefinieerd als een lichtwaarneming die zo gering is dat de persoon er weinig of niets mee kan doen, met een gezichtsscherpte van minder dan 1/10. Het voorstellingsvermogen van een blinde wordt mede bepaald door het al dan niet verworven zijn van de blindheid na een periode met normaal zicht. ### 4.3 Wat betekent de term “slechtziendheid”? Slechtziendheid omvat personen met een gezichtsvermogen van minder dan 30% met het beste oog na correctie. Sommigen kunnen zich visueel oriënteren en lezen met vergroot lettertype, anderen zijn aangewezen op braille. Volgens de WHO-indeling: * Totaal blinden: geen lichtgevoeligheid. * Blinden: enig onderscheid tussen licht en donker. * Blinden met zodanige gezichtsrest dat visuele oriëntatie onmogelijk is. * Zeer zwaar slechtzienden: visuele oriëntatie mogelijk, lezen op braille aangewezen. * Slechtzienden: visuele oriëntatie en schrift lezen mogelijk. ### 4.4 Cerebrale visuele stoornissen (CVS) Bij CVS zijn er geen afwijkingen aan oog of oogzenuw, maar de visuele centra in de hersenen functioneren niet correct. Dit leidt tot problemen met het herkennen van objecten, diepte, kleur, gezichten, figuur-achtergrond waarneming en het zien van beelden als geheel. ### 4.5 Mogelijke oorzaken van een visuele beperking Visuele beperkingen kunnen erfelijk bepaald zijn (ongeveer 70%), of veroorzaakt worden door prenatale (bv. mazelen, toxoplasmose), perinatale (bv. zuurstofgebrek bij geboorte) of postnatale oorzaken (bv. meningitis, traumata, medicatie). Sommige beperkingen zijn (gedeeltelijk) te verhelpen met medicatie, oefeningen of lenzen. ### 4.6 Invloed van blindheid op de ontwikkeling Blindheid of ernstige slechtziendheid heeft ingrijpende gevolgen voor de ontwikkeling van een kind. Visuele waarneming zorgt voor structuur, stabiliteit en continuïteit. * **Motoriek:** Moeilijkheden met ruimtelijke oriëntatie en mobiliteit. Vertraagde motorische ontwikkeling door minder uitdagingen en een bedreigende omgeving. Vaak voorkomende blindismen (bv. wiegen, oogboren). Moeilijkheden met lichaamsschema en aanleren van nieuwe handelingen door gebrek aan visuele feedback. * **Sociaal-affectieve ontwikkeling:** Minder spontane interactie door het missen van gelaatsuitdrukkingen. Angstig gedrag door de omgeving en waarschuwingen. Moeilijkheden met imitatie en non-verbale communicatie. Gevoelens van minderwaardigheid, introversie en wantrouwen kunnen ontstaan. Nood aan een rustige, veilige en doordachte begeleiding met kleine succeservaringen. * **Taalontwikkeling:** Taalbegrip is minder gebaseerd op eigen belevingswereld en meer op overgenomen woorden (verbalismen). Woorden die niet tast-, voel- of ruikbaar zijn (bv. wolk, zon) kunnen een andere betekenis krijgen. Het gesproken woord, intonatie en non-verbale signalen zijn cruciaal. * **Cognitief:** Moeilijkheden om een juist "beeld" van objecten te krijgen. Geremde cognitieve ontwikkeling door wegvallen van visuele prikkels en de vertraagde taal- en motorische ontwikkeling. ### 4.7 Orthopedagogische begeleiding Vroegtijdige opsporing en begeleiding zijn cruciaal. Ouders spelen een sleutelrol; hulp bij verwerkingsproblematiek en praktische zaken is essentieel. De afhankelijkheid en onzelfstandigheid die uit blindheid voortvloeien, worden vaak als grootste beperking ervaren. * **Stimulering van ontspanning:** Nood aan gestructureerde spel- en vrijetijdsactiviteiten. * **Stimulering van gehoor- en tastzin:** Leren benutten van andere zintuigen. Uitleg en interpretatie van geluiden is belangrijk. * **Bewegingsoefeningen:** Stimuleren van oriëntatie, orde en regelmaat, gebruik van hulpmiddelen zoals de geleidestok (aanvaardingsproces). * **Seksuele opvoeding:** Doorbreken van het aanrakingstaboe, benutten van spontane contacten, doorgeven van gezonde waarden en normen. * **Zelfstandigheidstraining:** Aanleren van vaardigheden voor zelfredzaamheid en sociale aanpassing. Bevorderen van een positief zelfbeeld. Hulpmiddelen (visueel, auditief, tactiel) ondersteunen het dagelijks leven. Omgangstips voor zienden benadrukken overleg, directe aanspreking, duidelijke communicatie en respect voor persoonlijke ruimte. ## 5. Auditieve beperking ### 5.1 Wat is een auditieve beperking? Een auditieve beperking houdt in dat iemand slecht hoort of doof is, wat leidt tot onvoldoende of vervormde geluidsperceptie. ### 5.2 Belangrijke eigenschappen van geluid Geluid bestaat uit golfbewegingen met twee kenmerken: frequentie (toonhoogte) en intensiteit (sterkte, gemeten in decibels - dB). ### 5.3 Oorzaken van auditieve beperking Oorzaken kunnen prenataal (bv. virusinfecties), perinaal (bv. zuurstoftekort bij geboorte) of postnataal (bv. meningitis, lawaaischade) zijn. De precieze oorzaak is niet altijd te bepalen. ### 5.4 Diagnostiek Gehoorscreening bij pasgeborenen (ALGO-test), gedragsaudiometrie, conditionering en klassieke toon audiometrie worden gebruikt. Een audiogram meet het gehoorverlies. Spraakaudiometrie meet het verstaan van gesproken taal. ### 5.5 Gehoorstoornissen * **Aard:** Geleidingsstoornissen (uitwendig/middenoor) en perceptiestoornissen (binnenoor/hersenen). Tinnitus is oorsuizen zonder geluidsbron. * **Graad:** Indeling in licht, matig, zwaar slecht horend, en verschillende gradaties van doofheid (tot 120 dB totale doofheid). ### 5.6 Geluid heeft belangrijke functies * **Signaalfunctie:** Waarschuwt voor gebeurtenissen. Dove mensen ervaren dit anders en kunnen zich onzekerder voelen. * **Achtergrondfunctie:** Geluid verbindt ons met de omgeving. Doven leven meer in hun gezichtsveld en kunnen zich geïsoleerd voelen, vooral in het donker. * **Communicatieve functie:** Taalontwikkeling verloopt moeilijker bij kinderen met een auditieve beperking, vooral prelinguaal dove kinderen. ### 5.7 Invloed van doofheid op de ontwikkeling * **Bedreigde psychische ontwikkeling:** Problemen met spontane communicatie, taalverwerving, kennisopname en sociale contacten. Vertraagde taalontwikkeling beïnvloedt het denken. Moeilijkheden met de ontwikkeling van zelfbeeld door communicatieproblemen en gebrek aan identificatiefiguren. * **Bemoeilijkte maatschappelijke integratie:** Onze maatschappij is georiënteerd op horen, wat kan leiden tot marginalisering van mensen met een auditieve beperking. ### 5.8 Technische hulpmiddelen Hoorapparaten, cochleaire implantaten, telefoon (teksttelefoon, chatfuncties), ondertiteling, gebarentaalprogramma's, lichtsignalisatie en trillingen ondersteunen communicatie. Digitale technologie biedt steeds meer mogelijkheden voor communicatie. ### 5.9 Orthopedagogische begeleiding * **Differentiële methode (oralistisch) vs. Totale communicatie:** De differentiële methode focust op gesproken taal en liplezen. Totale communicatie combineert gesproken taal, liplezen en gebarentaal. * **Belang van vroegtijdige diagnose:** Essentieel voor aangepaste aanpak. * **Onderwijs:** Scholen voor dove kinderen streven naar spraakontwikkeling, spraakzien (liplezen) en spraaktraining. Gebarentaal wordt als volwaardige taal beschouwd binnen de totale communicatie. * **Psycho-emotionele begeleiding:** Belang van een accepterend klimaat, veiligheid, voorspelbaarheid en stimuleren van zelfwaardegevoel. ## 6. Fysieke beperking ### 6.1 Terminologie en definitie Een fysieke beperking omvat stoornissen in het bewegen door schade aan het centraal zenuwstelsel, spierziekten, ledemaatverlies of chronische ziekten. Het benadrukt de belemmering tot maatschappelijke participatie als gevolg van een functiestoornis. De groep is zeer divers, met variaties in vorm, graad, oorzaak en evolutie. ### 6.2 Oorzaken Oorzaken kunnen prenataal (infecties, intoxicaties, traumata), perinaal (complicaties tijdens bevalling) of postnataal (medische aandoeningen, traumata) zijn. ### 6.3 Vormen van fysieke stoornissen * **Neurologische tekorten:** * **Cerebrale parese (CP):** Aandoening van de hersenen die houding en beweging beïnvloedt. Oorzaken zijn prenataal, perinaal en postnataal. Uitingen variëren van lichte tekorten tot ernstige multipele beperkingen, ingedeeld naar lokalisatie (bv. hemiparese) en aard (spasticiteit, athetose, ataxie, rigiditeit, tremor). * **Spina Bifida:** Aangeboren defect in de ruggenwervel. Kan open of gesloten zijn (occulta). Gevolgen zijn onder meer gevoelsuitval, spierverlammingen, blaas- en nierproblemen, dwangstanden en hydrocefalie. * **Spierziekten:** * **Spierdystrofie (bv. ziekte van Duchenne):** Erfelijke, degeneratieve spieraandoening met progressieve spierzwakte. * **Spieratrofie:** Vermindering van spiermassa door immobiliteit of zenuwbeschadiging. * **Orthopedische problemen:** Achondroplasie, acromegalie, amputaties, osteogenesis imperfecta, ontstekingen van botten en gewrichten. * **Chronische ziekten:** Mucoviscidose (taaislijmziekte), hartafwijkingen, hemofilie (bloedstollingsziekte). ### 6.4 Invloed van een fysieke beperking op de verschillende ontwikkelingsgebieden De impact hangt af van de graad, het ontstaanstijdstip, de zichtbaarheid, de steun en maatschappelijke normen. * **Cognitieve ontwikkeling:** Kan negatief beïnvloed worden door beperkte mobiliteit, traumatische ervaringen en een verminderde exploratiedrang. De samenhang tussen sensomotorische en cognitieve ontwikkeling is cruciaal. * **Sociaal-emotioneel functioneren:** Risico op verstoorde hechting door onveilige ervaringen, ouderlijke onzekerheid en crises. Kan leiden tot "aangeleerde hulpeloosheid", depressies en een negatief zelfbeeld. Nood aan positieve waardering, autonomie en succeservaringen. * **Lichaamsbeleving en seksualiteit:** Negatief lichaamsbeeld door afhankelijkheid van hulp bij intieme verzorging en medische/paramedische interacties. Psychosociale en fysieke moeilijkheden in seksualiteitsbeleving. Seksuele opvoeding en acceptatie van diversiteit zijn belangrijk. * **Ondersteuning:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, aangepast onderwijs, ADL-training en psychosociale begeleiding zijn cruciaal. ## 7. Mentale beperking ### 7.1 Begripsomschrijving Een mentale beperking (voorheen verstandelijke handicap) kenmerkt zich door een beduidend beneden gemiddeld functioneren op verstandelijk gebied, optredend tijdens de ontwikkelingsperiode (tot ongeveer 18 jaar), samengaand met tekorten in aangepast gedrag. Terminologie evolueert naar neutralere termen zoals "mentale beperking" om stigmatisering te vermijden. ### 7.2 Officiële definitie van mentale beperking Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) omvat dit: 1. **Substantiële beperking in het verstandelijk functioneren:** Gemeten met intelligentietests (IQ onder 70-75). 2. **Aanvang tijdens de ontwikkelingsfase:** Ontwikkeling verloopt trager en komt sneller tot stilstand. 3. **Tekort in aangepast gedrag:** Mate waarin het individu beantwoordt aan normen qua rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, vergeleken met leeftijd- en cultuurgroep. > **Bedenking:** Intelligentie is complex en IQ-scores kunnen cultuurgebonden zijn en hoge/lage punten maskeren. Het "aangepast gedrag" is minstens zo belangrijk als het IQ. Het VAPH pleit voor een dynamisch en persoonsgericht concept dat focust op ondersteuningsbehoeften in plaats van statische indelingen. ### 7.3 Mogelijke oorzaken van een mentale beperking Oorzaken zijn divers en kunnen biologisch (chromosomale afwijkingen, genmutaties, stofwisselingsstoornissen, infecties, intoxicaties, perinatale oorzaken, NAH) of sociaal-cultureel (weinig stimulerende omgeving, taalgebruik, voeding, laag verwachtingspatroon) zijn, of een combinatie van beide. ### 7.4 Indeling in niveaus De indeling gebeurt vaak op basis van IQ en ondersteuningsbehoefte, met vier klassieke niveaus (licht, matig, ernstig, zeer ernstig), hoewel dit de individuele persoonlijkheid niet altijd dekt. * **Lichte mentale beperking (80-85%):** Vaak geen uiterlijke kenmerken. Lichte motorische/cognitieve moeilijkheden, impulsief denken, beperkte planningsvaardigheden. Taalgebruik beperkter, begrip vaak goed. Emotioneel labiel, onrealistisch zelfbeeld, gevoelig voor beïnvloeding. Onderwijs: type basisaanbod (bulo) of OV3 (buso). Begeleiding: ambulant, dagcentrum, begeleid wonen. * **Matige mentale beperking (10%):** Ontdekking in vroege levensjaren. Tragere motorische ontwikkeling, problemen met fijne motoriek en oriëntatie. Traag denken, concentratieproblemen, aanleren door structuur en herhaling. Beperkte woordenschat, eenvoudige zinnen. Logopedie vaak aangewezen. Zekere zelfstandigheid in dagelijks leven. Onderwijs: type 2 (bulo), OV1/2 (buso). Begeleiding: dagcentrum, beschermd leefmilieu. * **Ernstige mentale beperking (3-4%):** Duidelijk zichtbaar vanaf eerste levensjaren. Ernstige motorische achterstand, beperkte fijne motoriek. Egocentrisch denken, moeite met abstractie en informatieverwerking. Gedragsproblemen komen vaker voor door overprikkeling. Communicatie beperkt, aangewezen op non-verbale signalen en pictogrammen. Onderwijs: type 2 (bulo/buso OV1). Begeleiding: dagopvang, beschermd milieu. * **Zeer ernstige mentale beperking (1-2%):** Afwijkend gedrag vanaf geboorte. Vaak meervoudige beperkingen (fysiek, zintuiglijk, gezondheid). Weinig tot geen zelfstandige voortbeweging, beperkte fijne motoriek. Cognitief: sensomotorisch niveau, denken moeilijk te taxeren. Communicatie beperkt, aangewezen op lichamelijke uitingen. Begeleiding: dagcentra, residentiële leefgroepen, zorg met nadruk op basale stimulatie en LACCS-visie. ### 7.5 Bespreking van enkele syndromen * **Syndroom van Down (Trisomie 21):** Chromosomale afwijking. Lichamelijke kenmerken (afgeplat achterhoofd, schuine ogen, slappe spieren etc.) en vertraagde mentale ontwikkeling (licht tot ernstig). Leven grotendeels in het heden, belang aan vriendschap, maar moeite met zelfstandig leven. * **Fragiele-X-syndroom:** Meest voorkomende oorzaak van erfelijke mentale achterstand. Lichamelijke kenmerken (grotere oren, grote teelballen bij mannen) vaak pas zichtbaar vanaf puberteit. Merkbare motorische en mentale achterstand, typische taalontwikkeling (herhalingen, echolalie, articulatieproblemen). Gedrag gekenmerkt door hyperactiviteit, impulsiviteit en angst. Sociaal-emotionele moeilijkheden met oogcontact en sociale interactie. * **Prader-Willi syndroom (PWS):** Ontstaat door defect op chromosoom 15. Symptomen: spierzwakte, onbedwingbare eetlust, hormonale stoornissen, vertraagde ontwikkeling, karakteristieke gelaatskenmerken. Sociaal-emotioneel: gevoelig voor sfeer, driftbuien, dwangmatige handelingen. Cognitief: lichte tot matige mentale beperking, spraak- en taalproblemen. * **Meervoudige beperking:** Beperkingen op verschillende vlakken (mentaal, fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel) met verhoogde kans op gezondheidsproblemen. Sterke afhankelijkheid van omgeving en zorg. Begeleiding richt zich op basale stimulatie en de LACCS-visie. Deze samenvatting biedt een diepgaand overzicht van de verschillende soorten beperkingen en hun impact, essentieel voor een grondige voorbereiding op examens. --- # Meervoudige beperkingen en hun begeleiding Personen met meervoudige beperkingen ervaren complexe uitdagingen op diverse ontwikkelingsvlakken, wat gespecialiseerde begeleidingsmethodieken vereist. ## 4. Meervoudige beperkingen en hun begeleiding Personen met meervoudige beperkingen kampen met uitdagingen op verschillende ontwikkelingsgebieden, wat een specifieke en geïntegreerde benadering in de begeleiding noodzakelijk maakt. De oorzaken zijn vaak complex en biologisch van aard, met mogelijke neurologische, zintuiglijke en motorische stoornissen als gevolg. Vanwege de aard en ernst van deze beperkingen is er een grote afhankelijkheid van de omgeving, wat intensieve zorg en ondersteuning vereist op alle levensgebieden. ### 4.1 Definitie en kenmerken van meervoudige beperkingen Meervoudige beperkingen worden gekenmerkt door de aanwezigheid van meerdere, vaak ernstige, beperkingen die elkaar wederzijds beïnvloeden en de ontwikkeling op diverse domeinen ernstig belemmeren. #### 4.1.1 Oorzaken van meervoudige beperkingen De oorzaken van meervoudige beperkingen situeren zich voornamelijk in de hersenen en kunnen zowel biologisch als contextueel van aard zijn. * **Biologische oorzaken:** Deze kunnen pre-, peri- of postnataal optreden en de ontwikkeling van de hersenen negatief beïnvloeden. * **Prenataal:** Genetische afwijkingen, placenta-insufficiëntie, bloedvergiftiging en infectieziekten kunnen een rol spelen. * **Perinataal:** Zuurstoftekort tijdens de geboorte is een veelvoorkomende oorzaak. * **Postnataal:** Trauma's aan de hersenen (val- of verkeersongevallen) en infecties zoals hersenvliesontsteking kunnen leiden tot meervoudige beperkingen. Epilepsie wordt zowel als oorzaak als gevolg gezien, aangezien het de hersenen kan beschadigen. * **Contextuele factoren:** Deze beïnvloeden de ontwikkeling door externe omstandigheden. * Vroege en langdurige scheiding van de moeder door ziekenhuisopnames. * Pijnlijke verzorging of aanrakingen, waardoor verzorgers als onaangenaam en onveilig worden ervaren. * Het rouwproces van ouders en familie, wat de zorg bemoeilijkt. * De gevolgen van bovenstaande factoren kunnen leiden tot een onveilige hechting, wat op zijn beurt weer leidt tot overbescherming en onderstimulering van het kind. #### 4.1.2 Kenmerken van meervoudige beperkingen Personen met meervoudige beperkingen vertonen typische kenmerken die zich manifesteren op verschillende ontwikkelingsgebieden. * **Motoriek:** Beperkte bewegingsmogelijkheden, variërend van bedlegerigheid tot het gebruik van een rolstoel of aangepaste rolwagen. De fijne motoriek is vaak nauwelijks ontwikkeld, beperkt tot grove bewegingen. Er is behoefte aan ondersteuning bij het aansturen van spieren voor basale functies. * **Spijsvertering en ademhaling:** Slikproblemen door reflux, spasticiteit of verlamming van mond- en keelspieren komen vaak voor. Dit kan leiden tot angst voor eten, ondervoeding en darmproblemen. Ademhalingsproblemen kunnen ook samenhangen met slikproblemen. * **Cognitieve ontwikkeling:** Een ernstige tot zeer ernstige mentale beperking is centraal. Er is een beperkt begrip van tijd en ruimte, en de cognitieve ontwikkeling blijft vaak stagneren op een sensomotorisch niveau. Stereotypieën, zoals wiegen of schommelen, kunnen optreden als zelfstimulatie of een manier om een veilige wereld te creëren. * **Sociaal-emotionele ontwikkeling:** Door de beperkingen op verschillende gebieden is er een grote kwetsbaarheid. Een veilige hechting kan in het gedrang komen, wat leidt tot angst, onder- of overbescherming en onderstimulering. De ontwikkeling van een "wij-gevoel" staat centraal, waarbij een veilige vertrouwensrelatie essentieel is. * **Communicatie:** Gesproken taal is vaak beperkt of afwezig. Communicatie verloopt voornamelijk via non-verbale signalen, geluiden, lichaamstaal en eventueel pictogrammen of gebaren. Het interpreteren van deze signalen vereist een grote alertheid en betrokkenheid van de begeleider. * **Zintuiglijke beperkingen:** Vaak komen er bijkomende zintuiglijke beperkingen voor, zoals slechtziendheid, blindheid, slechthorendheid of doofheid. ### 4.2 Begeleidingsmethodieken voor meervoudige beperkingen Gezien de complexiteit van meervoudige beperkingen, is een geïntegreerde en individueel afgestemde begeleidingsaanpak cruciaal. Hierbij wordt vaak gebruik gemaakt van methodieken die gericht zijn op het stimuleren van basale zintuiglijke waarnemingen, het bevorderen van contact en communicatie, en het creëren van een zinvol en veilig bestaan. #### 4.2.1 Basale stimulatie Basale stimulatie is een communicatiemethodiek die zich richt op het tot stand brengen van interactie via de meest eenvoudige, basale zintuiglijke waarnemingen. Het doel is de cliënt te sterken in zijn lichaamsbewustzijn en om informatie te verstrekken over zichzelf en zijn omgeving. * **Principes:** * Constant begeleiden via fysieke aanraking en zintuiglijke waarnemingen. * Afstemmen op de doorlaatbaarheid van prikkels bij de cliënt. * Betekenisgeving aan aanrakingen en waarnemingen, zelfs voor korte momenten. * Focus op de "dichte zintuigen": somatisch (huid), vestibulaire (beweging en positie in de ruimte) en vibratorisch (trilling). * **Toepassing:** Kan zowel in systematische individuele activiteiten als in dagelijkse ontmoetingsmomenten (wassen, eten, verplaatsen) worden toegepast. #### 4.2.2 De LACCS-visie De LACCS-visie (Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie, Stimulerende tijdsbesteding) biedt een holistische benadering voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen (EMB), met als centraal doel een "goed leven". * **Vijf gebieden van een "goed leven":** 1. **Lichamelijk welbevinden:** Gezonde conditie, goede verzorging, adequate voeding en behandeling van gezondheidsproblemen. 2. **Alertheid:** Aandacht voor de omgeving, mogelijkheid tot rust en herstel, een stabiel dag-nachtritme, en een gevoel van veiligheid en ontspanning. 3. **Contact:** Gekoesterd worden, positieve betekenis hebben voor anderen, gezien en gehoord worden, nabijheid en emotionele beschikbaarheid ervaren. 4. **Communicatie:** Begrepen worden, weten wat anderen bedoelen, zeggenschap en begrenzing op maat. 5. **Stimulerende tijdsbesteding:** Betekenisvolle en gevarieerde bezigheden, uitgedaagd worden, betrokkenheid bij dagelijkse activiteiten en kansen voor ontwikkeling. * **Ontwikkelingsdenken binnen LACCS:** Inzicht in het niveau en de belevingswereld van de cliënt is cruciaal. Er worden drie fasen onderscheiden: * **Sensatiefase:** Gericht op zintuiglijke sensaties en het directe ervaren, zonder verwachtingen of gedachten. * **Klikfase:** Meer verwachting, denken en weten bij waarnemingen. Gewoonten en patronen worden herkend en gekoppeld. * **Begrijpfase:** Beredeneren waarom situaties zo verlopen, aanpassen van gedrag aan de situatie. Mensen met EMB bereiken deze fase doorgaans niet. #### 4.2.3 Andere ondersteuningsvormen Naast basale stimulatie en de LACCS-visie, worden diverse andere therapieën en benaderingen ingezet, afhankelijk van de specifieke noden van de cliënt, zoals: * **Ergotherapie:** Gericht op het bevorderen van zelfredzaamheid in dagelijkse levensverrichtingen. * **Kinesitherapie:** Behouden van spierkracht, voorkomen van misvormingen en stimuleren van beweging. * **Logopedie:** Ondersteuning bij slikproblemen en communicatie. * **Muziektherapie, snoezelen, massage:** Stimuleren van zintuiglijke waarneming en welbevinden. * **Communicatiemethoden:** Diverse technieken om contact en begrip te bevorderen, met speciale aandacht voor non-verbale communicatie. * **Individuele aanpassingen:** Gebruik van hulpmiddelen, aangepaste voeding en een gestructureerde omgeving. ### 4.3 Begeleiding in de praktijk De begeleiding van personen met meervoudige beperkingen vereist een multidisciplinaire aanpak, waarbij intensieve samenwerking tussen begeleiders, therapeuten, ouders en andere betrokkenen essentieel is. Een positieve, accepterende en uitdagende houding van de begeleider, met oog voor de individuele noden en mogelijkheden van de cliënt, is cruciaal voor een zinvol bestaan en maximale zelfrealisatie. Het creëren van een veilige en voorspelbare omgeving, het stimuleren van contact en communicatie, en het bieden van betekenisvolle daginvulling staan centraal. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Handicap | Een handicap betreft hoe de samenleving verwacht dat mensen functioneren, waarbij normen veranderen door de tijd heen en mensen die anders zijn, aan de rand komen te staan. | | Beperking | Een beperking wordt beschreven als een langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon, voortkomend uit het samenspel tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, lichamelijk of zintuiglijk), beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren. | | Waardigheid | De intrinsieke waarde en het respect dat elke persoon verdient, ongeacht zijn of haar omstandigheden, wat impliceert dat iedereen als volwaardig mens behandeld moet worden. | | Autonomie | Het vermogen van een persoon om zelfstandig beslissingen te nemen, eigen keuzes te maken en onafhankelijk te handelen, met respect voor de eigen wil en autonomie. | | Participatie | Het actief en volledig deelnemen aan alle aspecten van de samenleving, inclusief sociale, economische, culturele en politieke activiteiten, zonder beperkingen of uitsluiting. | | Diversiteit | De erkenning en aanvaarding van verschillen tussen individuen en groepen binnen de menselijke samenleving, waarbij diversiteit wordt gezien als een verrijking en een integraal onderdeel van menselijke variatie. | | Identiteit | Het unieke zelfbeeld en de persoonlijke kenmerken die iemands eigenheid bepalen, inclusief iemands waarden, overtuigingen, ervaringen en hoe deze zichzelf presenteert aan de wereld. | | Persoonsvolgende Financiering (PVF) | Een financieringsmodel waarbij budgetten voor zorg en ondersteuning rechtstreeks naar de persoon met een beperking gaan, waardoor deze zelf de regie heeft over de inkoop en organisatie van zijn of haar ondersteuning. | | Dagcentrum | Een instelling die dagelijkse opvang en begeleiding biedt aan personen met een beperking, gericht op activiteiten, sociale interactie en de ontwikkeling van vaardigheden. | | Inclusief leven | Een samenleving waarin iedereen, ongeacht zijn of haar beperking, volledig kan deelnemen en deel uitmaken van de gemeenschap, met gelijke kansen en respect voor verschillen. | | Particulier | Verwijst naar diensten of ondersteuning die door private entiteiten of individuen worden aangeboden, in tegenstelling tot publieke of door de overheid gefinancierde diensten. | | Ouderinitiatief | Projecten of organisaties die door ouders van personen met een beperking worden opgestart en geleid, om specifieke noden en ondersteuning te voorzien. | | Maatschappelijke meerwaarde | De positieve impact die een project of initiatief heeft op de samenleving, bijvoorbeeld door emancipatie, integratie, het bevorderen van duurzame loopbanen of het versterken van competenties van kansengroepen. | | Emancipatie | Het proces waarbij personen of groepen die uitgesloten of onderdrukt zijn, meer controle krijgen over hun eigen leven, rechten en kansen, met als doel volledige participatie in de samenleving. | | Integratie | Het proces waarbij individuen of groepen die voorheen apart stonden, worden opgenomen in de bredere samenleving, met behoud van hun eigen identiteit en cultuur, maar wel met volledige deelname aan het maatschappelijke leven. | | Duurzaam | Verwijst naar praktijken of ontwikkelingen die zodanig zijn ingericht dat ze op lange termijn volgehouden kunnen worden, met respect voor milieu, economie en sociale rechtvaardigheid. | | Competentie | Een combinatie van kennis, vaardigheden, houdingen en gedragingen die iemand in staat stelt om effectief te functioneren in een bepaalde situatie of taak. | | Kansengroepen | Groepen mensen die om diverse redenen, zoals achtergrond, beperking of sociale status, minder kansen hebben op de arbeidsmarkt of in de samenleving en die extra ondersteuning nodig hebben. | | Visuele beperking | Een overkoepelende term voor personen met een verminderd gezichtsvermogen of blindheid, waardoor hun sociaal-maatschappelijk functioneren wordt belemmerd. | | Blindheid | Een toestand waarbij de lichtwaarneming zo gering is dat de persoon er weinig tot niets mee kan doen, doorgaans gedefinieerd als een gezichtsscherpte van minder dan 1/10. | | Slechtziendheid | Een visuele beperking waarbij na optimale correctie een gezichtsvermogen van minder dan 30% wordt vastgesteld, maar waarbij nog benutbare gezichtsresten aanwezig zijn. | | Cerebrale visuele stoornissen (CVS) | Problemen met de visuele waarneming die voortkomen uit stoornissen in de visuele centra van de hersenen, ook al zijn de ogen en oogzenuwen intact. | | Auditieve beperking | Een beperking waarbij een persoon slecht hoort of doof is, wat leidt tot onvoldoende waarneming of vervorming van geluidssignalen. | | Doofheid | Een ernstige vorm van auditieve beperking waarbij het gehoorverlies zo groot is dat er weinig tot geen geluid wordt waargenomen. | | Slechthorendheid | Een auditieve beperking waarbij het gehoor beperkt is, maar waarbij spraak en geluiden nog (gedeeltelijk) kunnen worden waargenomen en verstaan. | | Geleidingsstoornissen | Gehoorverlies veroorzaakt door problemen in het uitwendige of middenoor, waardoor geluidsgolven niet efficiënt aan het binnenoor worden doorgegeven. | | Perceptiestoornissen | Gehoorverlies waarbij de kwaliteit van het geluid wordt aangetast doordat het geluidssignaal niet correct aan de hersenen wordt doorgegeven, wat leidt tot vervormde geluidsperceptie. | | Tinnitus | Het waarnemen van oorsuizen, zoals een fluittoon of suizen, zonder dat er een externe geluidsbron aanwezig is. | | Fysieke beperking | Een stoornis in het bewegen ten gevolge van beschadigingen aan het centraal zenuwstelsel, een spierziekte, het ontbreken van ledematen, of een chronische ziekte, wat leidt tot belemmeringen in maatschappelijke participatie. | | Cerebrale parese (CP) | Een hersenaandoening die gekenmerkt wordt door een gestoorde houding en beweging, ontstaan door onvoldoende vorming of beschadiging van het cerebrum tijdens de vroege hersenontwikkeling. | | Spasticiteit | Een vorm van motorische stoornis waarbij spieren onwillekeurig en accuraat spannen, wat leidt tot stijfheid en bewegingsbeperkingen. | | Athetose | Een motorische stoornis gekenmerkt door ondoelmatige, ongecoördineerde en quasi-constante bewegingen van ledematen en/of aangezichtsspieren, die buiten de wil van de persoon ontstaan. | | Ataxie | Een stoornis in de samenwerking van spiergroepen, resulterend in ongecoördineerde bewegingen en evenwichtsstoornissen. | | Spina Bifida | Een aangeboren defect in de doornuitsteeksels van de wervelkolom, waarbij het ruggenmerg niet volledig is gesloten, wat kan leiden tot diverse neurologische gevolgen. | | Myopathie | Een algemene term voor spieraandoeningen, waarbij het spierweefsel zelf is aangetast, wat kan leiden tot spierzwakte en -atrofie. | | Mucoviscidose | Een erfelijke ziekte die gekenmerkt wordt door problemen met het slijmvormende proces in het lichaam, wat leidt tot taai slijm dat luchtwegen en spijsvertering kan belemmeren. | | Hemofilie | Een aangeboren stollingsziekte waarbij het bloed problemen heeft met de stolling, wat leidt tot langdurige bloedingen. | | Mentale beperking | Een aandoening waarbij iemand op verstandelijk gebied beduidend beneden het gemiddelde functioneert, dit tot uitdrukking komt tijdens de ontwikkelingsperiode en samengaat met tekorten in aangepast gedrag. | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Een score die de relatieve cognitieve intelligentie van een persoon meet ten opzichte van leeftijdsgenoten, waarbij een IQ onder de 70-75 doorgaans wordt beschouwd als een indicatie van een mentale beperking. | | Aangepast gedrag | De mate waarin een individu voldoet aan de normen van rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, vergeleken met zijn of haar leeftijds- en cultuurgroep. | | Syndroom van Down | Een chromosomale afwijking veroorzaakt door de aanwezigheid van een extra chromosoom 21 (trisomie 21), die leidt tot specifieke fysieke kenmerken en een variërende mate van mentale beperking. | | Fragiele-X-syndroom | De meest voorkomende oorzaak van erfelijke mentale achterstand, veroorzaakt door een chromosomale afwijking op het X-chromosoom, die gepaard gaat met specifieke gedrags- en leerproblemen. | | Prader-Willi syndroom (PWS) | Een genetische aandoening die ontstaat door een defect op chromosoom 15, gekenmerkt door spierzwakte, onbedwingbare eetlust, groei- en ontwikkelingsproblemen, en specifieke gedragskenmerken. | | Meervoudige beperking | Een situatie waarbij iemand kamp met beperkingen op verschillende ontwikkelingsvlakken tegelijkertijd, zoals mentaal, fysiek, zintuiglijk en sociaal-emotioneel. | | Basale stimulatie | Een communicatiemethodiek die gericht is op het stimuleren van de basale zintuiglijke waarnemingen (somatisch, vestibulaire, vibratorisch) om de cliënt te versterken in zijn lichaamsbewustzijn en interactie met de omgeving. | | LACCS-visie | Een begeleidingsfilosofie gericht op het realiseren van een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf gebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De eerste ontwikkelingsfase binnen de LACCS-visie, waarin zintuiglijke sensaties centraal staan en de focus ligt op het waarnemen en beleven van prikkels zonder verwachtingen of gedachten. | | Klikfase | De tweede ontwikkelingsfase binnen de LACCS-visie, waarin men verbanden legt tussen prikkels en verwachtingen ontwikkelt, gewoonten leert en zaken aan elkaar koppelt. | | Begrijpfase | De derde ontwikkelingsfase binnen de LACCS-visie, waarin men redenaties kan opbouwen, situaties kan beredeneren en gedrag kan aanpassen aan de context; mensen met EMB bereiken deze fase niet. | | Adaptatiefase | Een fase in de emotionele ontwikkeling, vergelijkbaar met de babytijd, waarin een kind afhankelijk is van verzorgers voor prikkelregulatie en een symbiotische relatie aangaat. | | Socialisatiefase | Een fase in de emotionele ontwikkeling waarin hechting met belangrijke personen ontstaat en het kind zich gesteund voelt om de wereld te verkennen. | | Identificatiefase | Een fase in de emotionele ontwikkeling waarin het kind zijn eigen 'ik' begint te ontwikkelen en meer zelfstandigheid toont, vaak met een focus op imitatie. | | Realiteitsbewustwordingsfase | De fase in de emotionele ontwikkeling waarin een individu een realistisch zelfbeeld ontwikkelt en in staat is om de eigen mogelijkheden en beperkingen te erkennen en zich aan te passen aan de maatschappelijke realiteit. | | PICA | Een gedragsstoornis waarbij personen ongewone, niet-eetbare voorwerpen consumeren, zoals aarde, papier of metaal. | | Zelfstimulerend gedrag | Repetitieve, stereotiepe bewegingen of handelingen die door een persoon met een beperking worden uitgevoerd om zichzelf te prikkelen, kalmeren of te troosten, zoals wiegen, fladderen met de handen of rumineren. | | Orthopedagogiek | Het wetenschapsgebied dat zich bezighoudt met de opvoeding, begeleiding en behandeling van personen met ontwikkelingsproblemen of gedragsstoornissen. | | Basale stimulatie | Een vorm van communicatie en begeleiding waarbij de begeleider met de meest eenvoudige, basale middelen interactie aangaat met de cliënt door middel van fysieke aanraking, om het lichaamsbewustzijn te versterken. | | LACCS-visie | Een begeleidingsmodel dat zich richt op het creëren van een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf kerngebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De eerste fase in de emotionele ontwikkeling volgens het model van Anton Dösen, die zich kenmerkt door zintuiglijke waarnemingen en het beleven van het moment zonder verdere interpretatie of verwachting. | | Klikfase | De tweede fase in de emotionele ontwikkeling volgens het model van Anton Dösen, waarin er verbanden worden gelegd tussen waarnemingen, gebeurtenissen en personen, wat leidt tot het ontwikkelen van verwachtingen en gewoonten. | | Begrijpfase | De derde fase in de emotionele ontwikkeling volgens het model van Anton Dösen, waarin de persoon in staat is tot redeneren, oorzaak en gevolg te begrijpen en het gedrag aan te passen aan de situatie. Mensen met ernstig meervoudige beperkingen bereiken deze fase doorgaans niet. |

# Het begrip handicap en beperking Hier volgt een gedetailleerde samenvatting van het begrip handicap en beperking, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Het begrip handicap en beperking De perceptie en benaming rond handicap en beperking hebben een significante evolutie doorgemaakt, waarbij de focus verschuift van stigmatiserende termen naar een meer respectvolle benadering die de persoon centraal stelt. ### 1.1 Historische context en terminologie * **Evolutie van de perceptie:** De kijk op mensen met een beperking is historisch gezien vaak negatief geweest. Termen zoals "onvolwaardigen", "abnormalen", "achterlijken", en "mindervaliden" wijzen op gevoelens van minachting, afkeer en ongemak. Dit beeld is aanwezig sinds de klassieke oudheid tot ver in de 20e eeuw. * **Kwetsbaarheid in crisistijden:** In periodes van oorlog, rampen of economische moeilijkheden waren mensen met een beperking vaak de eerste slachtoffers en werden zij als eersten getroffen door besparingen. * **Xenofobie en minderheidsgroepen:** Mensen met een beperking werden historisch gezien als een "minderheidsgroep". Xenofobie, de angst voor het vreemde, droeg bij aan onbegrip, vooroordelen en veralgemeningen, wat resulteerde in een negatief maatschappelijk beeld. * **Huidige benaming:** Tegenwoordig wordt, in navolging van aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, de term "mensen met een beperking" gehanteerd. Deze benaming benadrukt dat het in de eerste plaats mensen zijn, die op bepaalde vlakken anders zijn, maar niet minder waard. ### 1.2 Het concept van 'handicap' * Een handicap heeft betrekking op de maatschappelijke normen rond hoe mensen geacht worden te functioneren. Deze normen zijn deels statisch, maar evolueren ook door de tijd heen. * Samenlevingen streven er vaak naar om iedereen gelijk te maken, wat mensen die hiervan afwijken aan de rand kan plaatsen. De droom van een perfecte, soepele wereld kan ertoe leiden dat anders-zijn als problematisch wordt gezien. * De manier waarop we spreken over mensen met een beperking weerspiegelt de tijdsgeest en de economische context. ### 1.3 Veranderende maatschappelijke visie en rechten * **Groeiend bewustzijn en zelfbeschikking:** Mensen met een beperking, hun families en hun omgeving nemen steeds meer controle over hun eigen leven. Er is een groeiend positief bewustzijn waarbij opkomt voor waardige rechten en respectvolle behandeling als volwaardige leden van de samenleving. * **Universele Verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking:** Dit verdrag, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, werd opgesteld in 2006 en door België ondertekend in 2009. Belangrijke principes zijn: * **Artikel 1 (Doelstelling):** Gelijke rechten op alle mensenrechten, respectvolle behandeling. * **Artikel 3 (Algemene beginselen):** Respect voor waardigheid en persoonlijke autonomie, non-discriminatie, volledige participatie en opname in de samenleving, respect voor verschillen en diversiteit, gelijke kansen, toegankelijkheid, gelijkheid van man en vrouw, en respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en hun recht op identiteit. ### 1.4 Maatschappelijke uitdagingen en de rol van de samenleving * De samenleving staat voor de uitdaging om om te gaan met mensen die buiten de heersende normen vallen. Er zullen altijd mensen zijn die "anders" zijn dan wat als "normaal" wordt beschouwd. * Tegenwoordig omvat de term "sociaal zwakkeren" ook mensen uit andere culturen, met een andere huidskleur, ander seksueel gedrag, of met een fysieke, verstandelijke, zintuiglijke of psychische beperking. * De samenleving moet een evenwicht vinden tussen persoonsgerichte hulpverlening en de behoefte aan individuele ontplooiingskansen, vrijheid, zelfbepaling en sociaal functioneren. ### 1.5 De Rol van het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die ondersteuning organiseert voor personen met een beperking en hun gezin in Vlaanderen. * **Definitie van beperking:** Het VAPH hanteert de definitie: "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." Hierbij wordt de nadruk gelegd op de persoon in plaats van enkel op de stoornis. * **Doelstellingen:** Bevorderen van participatie, integratie en gelijke kansen om de grootst mogelijke autonomie en levenskwaliteit te bereiken. * **Organisatiestructuur:** Het Raadgevend Comité is het belangrijkste adviesorgaan, bestaande uit vertegenwoordigers van gebruikers, diensten, voorzieningen en deskundigen. * **Takenpakket:** Omvat voorlichting, oriëntering, preventie, detectie, diagnose, kennisoverdracht, bevordering van opvang, behandeling, begeleiding en integratie, en studie en onderzoek. * **Subsidiering:** Het VAPH subsidieert diensten, voorzieningen, hulpmiddelen, aanpassingen en persoonsvolgende financiering. ### 1.6 Persoonsvolgende Financiering (PVF) Persoonsvolgende financiering (PVF) vertegenwoordigt een fundamentele verschuiving in de zorgsector, met als doel meer individuele keuzevrijheid en zelfbeschikking te bieden aan personen met een beperking. * **Visie van Perspectief 2020:** Dit actieplan uit 2016 brak met het traditionele beeld van personen met een beperking als primair hulpbehoevend. Het principe is "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk." * **Overgang naar vraaggestuurde zorg:** De financiering verschuift van voorzieningen naar de persoon met de beperking zelf. Dit geeft de persoon de vrijheid om zelf te bepalen welke ondersteuning nodig is en van wie deze hulp verkregen wordt. * **Doelstellingen van Perspectief 2020:** * Verhogen van de kwaliteit van zorg, ondersteuning en bestaan. * Investeren in mensen, niet in structuren. * Creëren van een zelfstandig en inclusief leven. * Stimuleren van vernieuwende projecten, zoals online hulpverlening, particuliere initiatieven en ouderinitiatieven. * Bevorderen van sociaal ondernemen met maatschappelijke meerwaarde. * Verbeteren van de onderlinge afstemming tussen diensten. #### 1.6.1 Financieringsvormen * **Persoonsvolgend Budget (PVB) voor meerderjarigen:** * Een jaarlijks, gepersonaliseerd budget waarmee zorg en ondersteuning ingekocht kunnen worden. * De ondersteuning wordt uitgedrukt in punten, waarbij de hoogte van het budget afhangt van de ondersteuningsnood, leeftijd en urgentie. * **Trappen van financiering:** * **Eerste trap:** Basisondersteunings-budget (BOB) – een maandelijks bedrag voor mensen met een beperkte ondersteuningsnood, dat vrij besteed kan worden zonder bewijslast. * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Kan het BOB aanvullen voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf. * **Tweede trap:** Persoonsvolgend Budget (PVB) – voor grotere ondersteuningsnoden, vereist een gedetailleerd ondersteuningsplan. Bedragen schommelen tussen 10.000 en 90.000 euro. * Uitbetaling kan cash, via voucher, of een combinatie van beide. * Voordelen: Maatwerk en volledige ondersteuning op maat. * Nadelen: Lange wachtlijsten, administratieve last voor de persoon met een beperking (die zelf werkgever wordt). * **Ondersteuningstoeslag en Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) voor minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag:** Een maandelijks bedrag via het Groeipakket, aan te vullen met RTH. * **Persoonlijke Assistentiebudget (PAB):** Een budget van het VAPH voor minderjarigen om assistentie thuis, op school of op het werk te organiseren en te betalen. Vereist een aanvraagprocedure via een multidisciplinair team (MDT) en een inschaling van de zorgvraag. Budget varieert tussen 12.164 en 56.760 euro per jaar. Er is een prioriteringsprocedure voor dringende dossiers. ### 1.7 Het Leersteundecreet en Inclusief Onderwijs Het Leersteundecreet (vanaf 2023-2024) vervangt het M-decreet (2014) en streeft naar kwaliteitsvol en werkbaar onderwijs voor alle leerlingen, met een focus op inclusie. * **Kernprincipes:** * Leerlingen met speciale zorgnoden blijven welkom in het gewoon onderwijs. * Meer ondersteuning via voltijdse krachten en 36 leersteuncentra. * Scholen krijgen inspraak in de inzet van middelen en beslissingen over haalbaarheid van gewoon onderwijs. * Buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie, met mogelijkheid tot doorstroming naar het gewoon onderwijs. * Ondersteuners krijgen een vast ambt en statuut. * Investeringen in professionalisering van leerkrachten en ondersteuners. * CLB's en pedagogische begeleidingsdiensten krijgen een grotere rol. * Onderwijsinspectie houdt toezicht op scholen die achterblijven. ### 1.8 Specifieke Beperkingen en hun Impact * **Visuele beperking:** Beperkingen variërend van blindheid tot slechtziendheid, met gevolgen voor oriëntatie, motoriek, sociaal-emotionele ontwikkeling, taalontwikkeling en cognitie. Vroege opsporing en begeleiding, stimulering van andere zintuigen en adaptatie van de omgeving zijn cruciaal. * **Auditieve beperking:** Slechthorendheid of doofheid, met impact op geluidswaarneming, communicatie, taalontwikkeling en maatschappelijke integratie. Technische hulpmiddelen en een aangepaste communicatieaanpak zijn essentieel. * **Fysieke beperking:** Beperkingen in bewegen, spierziekten, amputaties of chronische ziekten. De gevolgen variëren sterk, maar beïnvloeden vaak de cognitieve, sociaal-emotionele ontwikkeling, lichaamsbeleving en seksualiteit. Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's en ADL-training spelen een belangrijke rol. * **Mentale beperking:** Gedefinieerd door een combinatie van een beduidend lager dan gemiddeld intellectueel functioneren, beperkingen tijdens de ontwikkelingsperiode en tekorten in aangepast gedrag. De indeling gebeurt op basis van IQ-scores en ondersteuningsbehoeften, met verschillende gradaties (licht, matig, ernstig, zeer ernstig). De oorzaken zijn divers en kunnen biologisch, sociaal-cultureel of een combinatie van beide zijn. * **Meervoudige beperking:** Een combinatie van ernstige beperkingen op meerdere ontwikkelingsdomeinen, vaak met bijkomende gezondheidsproblemen. De begeleiding is gericht op basale stimulatie, het creëren van een voorspelbare omgeving en het bevorderen van elke vorm van communicatie en contact. > **Tip:** Het is essentieel om te onthouden dat elke persoon uniek is, ongeacht de aard of de ernst van de beperking. Een individuele benadering, met respect voor de persoon en zijn of haar specifieke noden en mogelijkheden, is altijd de sleutel tot succesvolle begeleiding en integratie. De nadruk moet liggen op de persoon en zijn of haar potentieel, eerder dan enkel op de beperking. --- # Rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen Dit onderdeel belicht de rechten van personen met een beperking, de impact van het Perspectief 2020 plan met de introductie van persoonsvolgende financiering (PVF), en specifieke budgetten zoals het PVB en PAB. ## 2. Rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen ### 2.1 Inleiding tot het begrip handicap en beperking Het concept 'handicap' verwijst naar de maatschappelijke interpretatie van hoe mensen functioneren, waarbij normen veranderen door de tijd heen. Maatschappelijke homogenisering kan leiden tot marginalisering van personen die afwijken van de norm. Historisch werden negatieve en minachtende benamingen gebruikt, en personen met een beperking waren vaak kwetsbaar in economisch moeilijke tijden. Tegenwoordig worden zij echter als 'sociaal zwakkeren' beschouwd, wat een groeiend positief bewustzijn en streven naar waardige rechten en respectvolle behandeling impliceert. #### 2.1.1 Huidige benamingen en kernbegrippen In het Vlaamse taalgebied wordt de term 'mensen met een beperking' gehanteerd, conform aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, om het accent op de persoon te leggen. De samenleving streeft naar een evenwicht tussen persoonsgerichte hulpverlening en individuele ontplooiingskansen, vrijheid, zelfbepaling en sociaal functioneren. * **Bewustzijn:** Het besef van iets. * **Norm:** Een standaard of gedragsregel waaraan men zich houdt. * **Vooroordeel:** Een oordeel dat gevormd is zonder voldoende kennis of redenen. * **Menswaardig:** Waardig als mens behandeld worden, met respect voor ieders waarde. * **Delicaat:** Gevoelig, kwetsbaar of vereist zorgvuldige behandeling. * **Persoonsgericht:** Gericht op de specifieke persoon en diens behoeften. * **Zelfbepaling:** Het recht om eigen keuzes te maken en controle te hebben over het eigen leven. ### 2.2 Universele Verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking De rechten en plichten van personen met een beperking zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking, opgesteld in 2006 in New York, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. België ondertekende deze verklaring in 2009. #### 2.2.1 Belangrijke artikelen en beginselen * **Artikel 1 (Doelstelling):** Elke persoon met een beperking heeft recht op alle mensenrechten uit de algemene verklaring en dient met respect behandeld te worden. * **Artikel 3 (Algemene beginselen):** * Respect voor waardigheid, persoonlijke autonomie, vrijheid van keuze en onafhankelijkheid. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie en opname in de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding van personen met een beperking als deel van de mensheid en menselijke diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en hun recht op een eigen identiteit. * **Begrippenlijst:** * **Waardigheid:** Het recht om met respect behandeld te worden als mens. * **Autonomie:** De zelfstandigheid en het vermogen om eigen beslissingen te nemen. * **Participatie:** Actieve deelname aan de samenleving. * **Diversiteit:** De verscheidenheid aan mensen en culturen. * **Identiteit:** Het unieke zelfbeeld van een persoon. > **Tip:** Verdiep je in de concrete toepassing van deze rechten, bijvoorbeeld aan de hand van de casus van Jan, die het recht op deelname aan de samenleving en op ondersteuning wil uitoefenen. ### 2.3 Perspectief 2020 en de vernieuwde financiering Het plan 'Perspectief 2020', gelanceerd door de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, had als doel het welzijn van personen met een beperking te herzien met als basisuitgangspunt 'zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk'. Dit plan brak met het oude beeld van hulpbehoevendheid en introduceerde de **Persoonsvolgende Financiering (PVF)**. #### 2.3.1 Kernconcepten van Perspectief 2020 en PVF * **Zoveel mogelijk gewoon:** Benadrukken dat personen met een beperking volwaardige burgers zijn met gerespecteerde rechten en mogelijkheden, die zo zelfstandig mogelijk deelnemen aan de samenleving. Isolatie moet vermeden worden. * **Persoonsvolgende Financiering (PVF):** De budgetten voor zorg gingen rechtstreeks naar de persoon met een beperking, in plaats van naar de voorzieningen. Dit gaf de persoon met een beperking meer keuzevrijheid in hoe de ondersteuning werd georganiseerd en betaald. * **Vraaggestuurde zorg:** In tegenstelling tot aanbodgerichte zorg, waarbij personen zich moesten aanpassen aan het aanbod van een voorziening, bepaalt de persoon zelf welke ondersteuning hij nodig heeft en zoekt hij een voorziening die deze kan bieden. * **Stimuleren van vernieuwende projecten:** Om wachtlijsten te verkleinen en meer mensen ondersteuning te bieden, worden projecten zoals online hulpverlening, particuliere woon- en dagondersteuning en ouderinitiatieven gestimuleerd. * **Sociaal ondernemen:** Projecten die maatschappelijke meerwaarde nastreven, zoals emancipatie, integratie, duurzame loopbanen of competentieversterking van kansengroepen. * **Verbeterde dienstverlening:** Meer overleg tussen verschillende diensten voor een efficiëntere hulpverlening. #### 2.3.2 Concrete doelen van Perspectief 2020 * **Meer kwaliteit:** Verbetering van de kwaliteit van zorg, ondersteuning en levenskwaliteit. * **Zelfstandig en inclusief leven:** PVF als hulpmiddel naar een zelfstandiger en inclusiever leven. * **Investeren in mensen, niet in structuren:** Geld direct naar de personen met een beperking en hun ondersteuningsbehoeften. ### 2.4 Financieringsmodellen: PVB en PAB De financiering en de hoogte van het budget zijn afhankelijk van factoren zoals de mate van ondersteuningsnood, leeftijd en de urgentie van de vraag. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen financiering voor minderjarigen en meerderjarigen. #### 2.4.1 Financiering voor meerderjarigen: Persoonsvolgend Budget (PVB) Het Persoonsvolgend Budget (PVB) is een jaarlijks, gepersonaliseerd budget waarmee zorgvragers ondersteuning en zorg inkopen. Dit kan bij professionele zorgverleners, individuele begeleiders, vrijwilligersorganisaties of binnen het eigen netwerk. Ondersteuning wordt uitgedrukt in punten. **Trappen van financiering voor meerderjarigen:** 1. **Eerste trap:** * **Basisondersteuningsbudget (BOB):** Een maandelijks bedrag van circa 330 euro (in 2024) voor personen die minder hulp nodig hebben. Dit kan besteed worden aan huishoudelijke hulp, vervoerskosten, oppas, etc. Voorwaarden zijn een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood. Voordelen zijn weinig papierwerk, geen bewijsplicht, en snelle toekenning. * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Kan het BOB aanvullen voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. 2. **Tweede trap:** * **Persoonsvolgend Budget (PVB):** Voor personen met een grotere ondersteuningsnood waarvan de bedragen in trap 1 niet volstaan. Dit vereist een uitgebreidere procedure, waaronder het opstellen van een gefundeerd ondersteuningsplan met doelen, benodigde ondersteuning en geschikte aanbieders. * **Budgethoogte:** Schommelt in 2024 tussen 10.000 en 90.000 euro, afhankelijk van de zorgnood. * **Uitbetaling:** Kan cash op de rekening, als voucher voor een voorziening, of deels cash en deels als voucher. * **Voordelen:** Volledig op maat geboden hulp. * **Nadelen:** Lange wachtlijsten door grote vraag en beperkt budget, prioritering voor dringende hulp, en de administratieve last voor de persoon met een beperking (die zelf werkgever wordt van hulpverleners). #### 2.4.2 Financiering voor minderjarigen: Ondersteuningstoeslag en Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) * **Ondersteuningstoeslag:** Vergelijkbaar met het BOB voor meerderjarigen, een maandelijks bedrag (circa 331 euro in 2024) dat via het Groeipakket wordt uitgekeerd. Kan aangevuld worden met RTH. * **Persoonlijk Assistentiebudget (PAB):** Voor minderjarigen, gefinancierd door het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH). Dit budget is bedoeld voor assistentie thuis, op school of op het werk. Kosten moeten verantwoord worden en er is administratief werk aan verbonden. * **Budgethoogte:** Schommelt in 2024 tussen 12.164 en 56.760 euro op jaarbasis, jaarlijks aangepast aan de index. * **Aanvraagprocedure:** Via de Integrale Toegangspoort via een multidisciplinair team (MDT) dat een aanvraagdocument (A-document) opstelt. Het MDT meet de zorgvraag (inschalen) en formuleert een voorstel tot budgethoogte. Het team Indicatiestelling van de ITP bepaalt de definitieve budgethoogte. * **Prioritering:** Dossiers met dringende hulp krijgen prioriteit, wat kan leiden tot lange wachtlijsten voor anderen. * **Spoedprocedure:** Mogelijk voor kinderen met een snel degeneratieve aandoening. ### 2.5 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die alle ondersteuning organiseert die de Vlaamse Overheid besteedt aan personen met een beperking en hun gezin. Het werkt binnen de domeinen zorg en individuele bijstand. #### 2.5.1 Visie en gehanteerde definitie Het VAPH wil participatie, integratie en gelijke kansen bevorderen om de grootst mogelijke autonomie en levenskwaliteit te bereiken. De gehanteerde definitie van beperking focust op een **langdurig en belangrijk participatieprobleem** als gevolg van het samenspel tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, lichamelijk, zintuiglijk), beperkingen bij activiteiten, en persoonlijke en externe factoren. Dit geldt ook voor psychische beperkingen, niet enkel fysieke of mentale. > **Tip:** De definitie van het VAPH benadrukt de interactie tussen de persoon en de omgeving, wat een cruciale verschuiving betekent ten opzichte van enkel focussen op de stoornis zelf. #### 2.5.2 Organisatiestructuur en takenpakket Het **Raadgevend Comité** is het belangrijkste adviesorgaan, samengesteld uit vertegenwoordigers van gebruikers, diensten, voorzieningen en onafhankelijke deskundigen. Het takenpakket van het VAPH omvat onder andere: * Voorlichting en oriëntatie. * Preventie, detectie en diagnose. * Kennisoverdracht. * Bevordering van opvang, behandeling en begeleiding. * Integratie in de maatschappij. * Studie en onderzoek. #### 2.5.3 Subsidiering door het VAPH Het VAPH subsidieert: * **Diensten en voorzieningen:** Die ondersteuning bieden (begeleiding, opvang). * **Hulpmiddelen en aanpassingen:** Voor woningen of wagens. * **Persoonsvolgende financiering (PVF):** Met name het PVB. * **Persoonlijke assistentiebudget (PAB):** Voor minderjarigen. #### 2.5.4 Ondersteuningsvormen Het VAPH biedt diverse ondersteuningsvormen aan, waaronder: * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH):** Zonder aanvraagprocedure. * **Dienst ondersteuningsplan (DOP).** * **Begeleiding:** Ambulant, thuisbegeleiding, semi-residentieel, semi-internaat. * **Opvang:** Dagopvang, kort verblijf, logeren, residentieel. * **Specifieke voorzieningen:** Observatie- en behandelingscentra (OBC), multifunctionele centra (MFC), tehuizen. * **Woonvormen:** Zelfstandig wonen, begeleid wonen, beschermd wonen, geïntegreerd wonen. #### 2.5.5 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het **buitengewoon onderwijs** (BUO) wordt ingericht voor kleuter-, lager- en secundair onderwijs, met specifieke types die aangepast zijn aan diverse beperkingen (type basisaanbod, type 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9). Het **Leersteundecreet** streeft naar meer inclusief onderwijs, waarbij leerlingen met speciale zorgnoden ook in het gewoon onderwijs terechtkunnen, ondersteund door leersteuncentra en extra personeel. ### 2.6 Conclusie: De verschuiving naar vraaggestuurde ondersteuning De toegenomen aandacht voor de basisrechten van personen met een beperking heeft geleid tot een significante verschuiving in de organisatie en financiering van de zorg. De ondersteuning is meer vraaggestuurd geworden, met het PVF als centraal instrument. Ondanks de beoogde doelen blijven er knelpunten bestaan, zoals wachtlijsten, waar de sector en de overheid continu aan moeten werken. --- # Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting van het onderwerp "Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3. Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Dit gedeelte behandelt het buitengewoon onderwijs in Vlaanderen, de verschillende types van dit onderwijs, en de evolutie naar meer inclusief onderwijs, met speciale aandacht voor het Leersteundecreet. ### 3.1 Het buitengewoon onderwijs in Vlaanderen Het buitengewoon onderwijs (buo) is georganiseerd voor drie niveaus: buitengewoon kleuteronderwijs (Buko), buitengewoon lager of basis onderwijs (Bulo/Bubao) en buitengewoon secundair onderwijs (Buso). De indeling naar type is van toepassing op alle niveaus, met uitzondering van het basisaanbod dat niet op kleuter- en secundair niveau wordt ingericht. Het buitengewoon secundair onderwijs kent daarnaast een indeling naar opleidingsvorm. * **Buitengewoon kleuteronderwijs:** Vanaf 2,5 tot 6 jaar, eventueel verlengbaar tot 8 jaar. * **Buitengewoon lager of basis onderwijs:** Vanaf 6 tot 13 jaar, met verlenging mogelijk tot 15 jaar. * **Buitengewoon secundair onderwijs:** Vanaf 13 jaar (uitzonderlijk 12 jaar) tot 21 jaar. #### 3.1.1 Types van buitengewoon onderwijs De indeling in types binnen het buitengewoon onderwijs is als volgt: * **Type basisaanbod (Type BA):** * Ontstaan na het M-decreet (september 2015). * Samenvoeging van de vroegere types 1 en 8. * Afgestemd op kinderen en jongeren met een lichte verstandelijke beperking of ontwikkelingsachterstand. * Ook voor kinderen met ernstige leerstoornissen (dyslexie, dysorthografie, dyspraxie, dyscalculie, dysfasie, etc.) die specifieke problemen hebben met het leren van schoolse vaardigheden. * Kenmerken: kleine groepen, aangepaste en begrijpelijke lesmethoden, focus op wereldoriëntatie, bewegingsopvoeding, sociale en creatieve vaardigheden. * In het secundair onderwijs: project algemene vakken (PAV). * Doorstroming naar Buso OV3 of gewoon onderwijs is mogelijk. * **Type 2:** * Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige of ernstige verstandelijke handicap. * Wordt reeds ingericht op kleuterniveau. * Focus op levensscholing: aanleren van dagelijkse zaken, bevorderen van initiatief en zelfstandig leven, beheersen van nuttige vaardigheden, taal en communicatie, gedragsaanpassing, creatieve en sociale activiteiten. * Gebruik van aangepaste leermethoden. * Mogelijkheid om eenvoudige teksten te leren lezen en begrijpen. * Rekenen in functie van concrete taken (tijdsplanning, omgaan met geld, wegen, meten). * Doorstroming naar Buso OV2 (voorbereiding op werk in beschermd milieu) is mogelijk. * Ook voor meervoudig gehandicapten (met een verstandelijke handicap én andere ernstige handicap) in OV1. * **Type 3:** * Onderwijs aangepast aan kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen. * Grote aandacht voor persoonlijkheidsontwikkeling. * Vaak storend gedrag voor de omgeving, moeite met zelfbeheersing. * Vereist structuur en duidelijke afspraken. * Leraren ontwikkelen methoden om moeilijkheden op te vangen en gedrag positief te beïnvloeden. * Doorstroming naar Buso type 3 is mogelijk, met uitwisseling met gewoon onderwijs. * **Type 4:** * Aangepast aan leerlingen met een lichamelijke handicap (bv. ernstige bewegingsmoeilijkheden, verlamming, spastische bewegingen, spina bifida). * Oorzaken: aangeboren of door ongeval veroorzaakte hersenbeschadiging, spierziekten. * Bestemd voor kinderen en jongeren die regelmatig medische en paramedische behandelingen en/of orthopedagogische voorzieningen nodig hebben die het gewoon onderwijs niet kan bieden. * **Type 5:** * Voor kinderen en jongeren die wegens een langdurige ziekte of een wankele gezondheidstoestand in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. * Doel: aansluiten bij het verworven peil van de leerling en schoolse achterstand beperken. * Onderwijs kan 'bed aan bed' of in klasjes binnen de instelling georganiseerd worden. * **Type 6:** * Bestemd voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. * Gebruik van specifieke methoden om de gezichtshandicap te compenseren. * Onderwijs in brailleschrift voor blinden. * Intensieve training om resterend gezichtsvermogen beter te gebruiken bij slechtzienden. * Aanleren van oriëntatievermogen en omgaan met de handicap met speciale hulpmiddelen. * **Type 7:** * Aangepast aan dove en slechthorende kinderen en jongeren. * Grote focus op communicatie, om vereenzaming door taalontwikkelingsachterstand te voorkomen. * Onderwijs omvat liplezen, hoortraining, gebarentaal, opbouw van zelfvertrouwen en sociale omgangsoefeningen. * **Type 9:** * Nieuw sinds het M-decreet. * Voor kinderen en jongeren met ASS (autismespectrumstoornis) *zonder* verstandelijke beperking. * Zeer specifieke onderwijsaanpak, rekening houdend met de vragen en noden van het kind. #### 3.1.2 Specifieke groepen binnen het buitengewoon onderwijs Voor kinderen met een meervoudige handicap, autisme met verstandelijke beperking of specifieke gedragsstoornissen binnen het autistisch spectrum (ASS) is de keuze van een onderwijstype niet altijd eenvoudig. Het Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB) speelt hierin een belangrijke rol om de meest aangepaste en beschikbare onderwijsvorm te zoeken. Sommige scholen buitengewoon onderwijs hebben, naast het reguliere onderwijstype, specifieke autibegeleiding uitgebouwd, soms in aparte auti-klassen. Het vinden van een geschikt aanbod blijft in de praktijk een uitdaging. #### 3.1.3 Het buitengewoon secundair onderwijs (Buso) De leerlingen in het Buso worden ingedeeld in vier opleidingsvormen (OV) op basis van de aard en ernst van hun handicap, met doelstellingen gericht op de latere levensloop. * **Opleidingsvorm 1 (OV 1):** * Doel: sociale vorming ter integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). * Focus op ontwikkeling van zelfredzaamheid, communicatiemogelijkheden, sensomotorische en sociale vorming. * Duur: minimaal vier jaar. * **Opleidingsvorm 2 (OV 2):** * Doel: algemene en sociale vorming en arbeidstraining ter integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * Fasen: twee fasen van minstens twee studiejaren elk. * Eerste fase: focus op sociale vorming en arbeidsgeschiktmaking. * Tweede fase: focus op arbeidsgeschiktmaking, met mogelijkheid tot stages. * **Opleidingsvorm 3 (OV 3):** * Doel: algemene, sociale vorming en beroepsvorming ter voorbereiding op werken in het gewone leef- en arbeidsmilieu. * Duur: 5 jaar. * Opleiding start algemeen en wordt later specifieker gericht op een beroep. * **Opleidingsvorm 4 (OV 4):** * Biedt secundair algemeen, technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstromings- of kwalificatieafdeling. * Niet toegankelijk voor jongeren met een mentale handicap. * Uurroosters en diploma's/getuigschriften komen overeen met het gewoon onderwijs. ### 3.2 Het Leersteundecreet Het Leersteundecreet, gestemd in 2014 (oorspronkelijk het M-decreet), heeft als doel het onderwijs inclusiever te maken voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. * **Kernprincipes:** * Leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften hebben het recht zich in te schrijven in een gewone school. * Met redelijke aanpassingen (bv. laptop, rekenmachines, langere toetsentijden) moeten zij het curriculum van het gewoon onderwijs kunnen volgen. * Inclusie wordt de regel, buitengewoon onderwijs de uitzondering. * Voor leerlingen bij wie dit ondanks aanpassingen onmogelijk is, blijft buitengewoon onderwijs een optie. * **Evolutie naar het Leersteundecreet:** * Het M-decreet werd vanaf het schooljaar 2015-2016 geleidelijk ingevoerd, maar niet volledig uitgevoerd. * Vanaf het schooljaar 2023-2024 is het M-decreet vervangen door het **Leersteundecreet**. * **Kenmerken van het Leersteundecreet:** * **Doel:** Kwaliteitsvol onderwijs voor alle leerlingen dat werkbaar blijft voor de leraar. * **Ondersteuning in gewoon onderwijs:** * Inzet van 680 voltijdse krachten (600 ondersteuners in klassen, ondersteund door 80 omkaderende functies). * Oprichting van 36 **leersteuncentra**: regionale expertisecentra die laagdrempelig en koepel-overschrijdend werken als aanspreekpunt. Scholen mogen zelf kiezen met welk centrum ze samenwerken. * **Rol van de klassenraad:** Krijgt meer zeggenschap om te beoordelen of gewoon onderwijs haalbaar is voor de leerling. Scholen kunnen een leerling weigeren indien aanpassingen buitenproportioneel zijn, na overleg met ouders. * **Buitengewoon onderwijs:** Blijft een volwaardige optie, met het doel leerlingen eventueel te laten terugkeren naar het gewoon onderwijs. Mogelijkheid tot deeltijds onderwijs in beide onderwijsvormen via een individueel aangepast traject. * **Status van ondersteuners:** De huidige 3.666 ondersteuners krijgen een vast ambt en statuut, wat de job aantrekkelijker maakt. * **Professionalisering:** Investering in de professionalisering van ondersteuners en leerkrachten, met gevolgen voor de inhoud van lerarenopleidingen. * **Rol van onderwijspartners:** CLB's en pedagogische begeleidingsdiensten krijgen een grotere rol om de effectiviteit van hun hulp op de klasvloer te garanderen. * **Niet-meewerkende scholen:** Scholen die achterblijven kunnen verplicht een begeleidingstraject volgen, onder toezicht van de onderwijsinspectie. ### 3.3 Evolutie naar Inclusie en Financiering De focus op de rechten van personen met een beperking heeft geleid tot een verschuiving in de financiering en werking van het zorglandschap, met een nadruk op vraaggestuurde ondersteuning. * **Perspectief 2020:** Dit actieplan van de Vlaamse regering, gelanceerd in 2016, had als basisuitgangspunt "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk." Personen met een beperking worden als volwaardige burgers beschouwd wier autonomie, rechten en mogelijkheden gerespecteerd moeten worden. * **Persoonsvolgende Financiering (PVF):** * Budgetten voor zorg gaan rechtstreeks naar de persoon met een beperking, niet meer naar de voorzieningen. * De gebruiker ontvangt een budget om zijn ondersteuning zelf te betalen, wat meer keuzevrijheid geeft in de organisatie van de zorg. * Maakt het mogelijk om zorg thuis, in een voorziening, of een combinatie hiervan, te organiseren. * **Doelen:** Meer kwaliteit van zorg en bestaan, investeren in mensen in plaats van structuren, vraaggestuurde zorg (de persoon bepaalt wat hij nodig heeft). * Stimulering van vernieuwende projecten, zoals online hulpverlening en particuliere initiatieven, om wachtlijsten te verkleinen. * Bevordert sociaal ondernemen met maatschappelijke meerwaarde (emancipatie, integratie, loopbanen versterken). * Meer overleg tussen diensten voor efficiëntere hulpverlening. #### 3.3.1 Overzicht financiering De financiering hangt af van de ondersteuningsbehoefte, leeftijd en urgentie van de vraag. * **Voor meerderjarigen:** * **Eerste trap: Basisondersteunings-budget (BOB) aangevuld met Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH).** * BOB: maandelijks bedrag (ca. 330 euro in 2024) voor mensen die minder hulp nodig hebben (bv. poetshulp, vervoer). Vereist erkende beperking en vastgestelde ondersteuningsnood. Weinig papierwerk, geen bewijslast, directe aanvraag. * RTH: aanvulling voor beperkte dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. * **Tweede trap: Persoonsvolgend Budget (PVB).** * Voor grotere ondersteuningsnoden waar trap 1 onvoldoende is. * Vereist een gedetailleerd ondersteuningsplan met doelen, benodigde ondersteuning en wie deze kan bieden. Opstellen kan zelfstandig of met hulp van een Dienst Ondersteuningsplan (DOP). * Bedragen variëren in 2024 tussen 10.000 en 90.000 euro, afhankelijk van de zorgnood. * Uitbetaling kan cash, via voucher (die aan een voorziening wordt overhandigd en niet zelf beheerd hoeft te worden), of een combinatie van beide. * PVB maakt ondersteuning op maat mogelijk (bv. assistent thuis, dagcentrum, thuisbegeleider). * Nadelen: lange wachtlijsten (prioritering voor dringende hulp), administratieve last voor de persoon met een beperking (zelf werkgever worden). * **Voor minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag:** Vergelijkbaar met BOB, maandelijks bedrag (ca. 331 euro in 2024) via het Groeipakket. Kan aangevuld worden met RTH. * **Persoonlijke Assistentie Budget (PAB):** * Budget toegekend door het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) voor assistentie thuis, op school of werk. * Gebruik van budget moet verantwoord worden en er zijn richtlijnen voor. * Bedragen in 2024: 12.164 tot 56.760 euro op jaarbasis, jaarlijks geïndexeerd. * Hoogte budget bepaald door commissie op basis van noden en behoefte. * Aanvraag verloopt via de Integrale Toegangspoort (ITP) met een multidisciplinair team (MDT) die de aanvraag opstelt (A-document). * MDT is contactpersoon voor de aanvraag en begeleidt het proces. * Inschaling: MDT meet zorgvraag en formuleert voorstel budgethoogte. Indicatiestellingsteam ITP bepaalt definitieve hoogte. * Prioritering via checklist en beoordeling door Intersectorale Regionale Prioriteitencommissie (IRPC) vanwege onvoldoende middelen voor iedereen. * Spoedprocedure mogelijk voor kinderen met snel degeneratieve aandoeningen. * **Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH):** * Overheidsdienst binnen het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. * Organiseert alle ondersteuning van de Vlaamse overheid voor personen met een beperking en hun gezin. * Domeinen: zorg en individuele bijstand. * Doel: bevorderen van participatie, integratie en gelijke kansen, bereiken van maximale autonomie en levenskwaliteit. * **Definitie VAPH:** "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." * Vereist een langdurige en belangrijke beperking die normaal functioneren in de samenleving belemmert. * Houdt rekening met mentale, psychische, lichamelijke en zintuiglijke beperkingen. * Komt niet automatisch toe aan jongeren in buitengewoon onderwijs of mensen met een laag opleidingsniveau; de beperking moet voortkomen uit een stoornis in de persoon zelf. * Geldt voor personen onder de 65 jaar bij aanvraag en die effectief in België verblijven. * Focus op de "persoon met een beperking" in plaats van "gehandicapte persoon". * **Raadgevend Comité:** Belangrijkste adviesorgaan met vertegenwoordigers van gebruikers, diensten, voorzieningen en onafhankelijke deskundigen. * **Takenpakket VAPH:** Voorlichting, preventie, detectie, diagnose, kennisoverdracht, opvang, behandeling, begeleiding, integratie, studie en onderzoek. * **Subsidiering:** Diensten, voorzieningen, hulpmiddelen, aanpassingen, persoonsvolgende financiering (PVF), PVB, PAB. ### 3.4 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Dit gedeelte beschrijft de types buitengewoon onderwijs en de verschillende opleidingsvormen binnen het buitengewoon secundair onderwijs. #### 3.4.1 Het buitengewoon onderwijs (BuO) Het buitengewoon onderwijs is onderverdeeld in types, die de specifieke noden van de leerlingen weerspiegelen. De indeling is als volgt: * **Type basisaanbod (Type BA):** Voor leerlingen met een lichte verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen. * **Type 2:** Voor leerlingen met een matige tot ernstige verstandelijke handicap. * **Type 3:** Voor leerlingen met ernstige gedrags- of emotionele problemen. * **Type 4:** Voor leerlingen met een lichamelijke handicap. * **Type 5:** Voor langdurig zieke kinderen in ziekenhuizen of medische instellingen. * **Type 6:** Voor blinde en slechtziende kinderen. * **Type 7:** Voor dove en slechthorende kinderen. * **Type 9:** Voor kinderen en jongeren met autisme spectrum stoornis (ASS) zonder verstandelijke beperking. #### 3.4.2 Buitengewoon secundair onderwijs (BUSO) Het BUSO is opgedeeld in vier opleidingsvormen (OV) die de latere levensloop van de leerling voorbereiden: * **OV 1:** Sociale vorming ter integratie in een beschermd milieu. * **OV 2:** Algemene, sociale vorming en arbeidstraining voor een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **OV 3:** Algemene, sociale vorming en beroepsvorming ter voorbereiding op het gewone leef- en arbeidsmilieu. * **OV 4:** Technisch, kunst- en beroepsonderwijs met diploma's gelijkwaardig aan het gewoon onderwijs. ### 3.5 Het Leersteundecreet Dit decreet, dat het eerdere M-decreet vervangt, streeft naar een inclusiever onderwijslandschap. * **Kernprincipes:** * **Inclusie als norm:** Leerlingen met speciale zorgnoden kunnen in het gewoon onderwijs terecht, met de nodige ondersteuning. * **Leersteuncentra:** Opzet van 36 regionale centra die scholen, leerkrachten en leerlingen ondersteunen. * **Versterking van ondersteuning:** Inzet van extra ondersteunend personeel in de scholen. * **Onderwijsinspectie:** Ziet toe op de correcte implementatie van het decreet. * **Trajecten en flexibiliteit:** Mogelijkheid tot individueel aangepaste trajecten, waarbij leerlingen deeltijds les kunnen volgen in zowel gewoon als buitengewoon onderwijs. * **Vast statuut voor ondersteuners:** Verbetering van de arbeidsvoorwaarden voor ondersteunend personeel. * **Professionalisering:** Nadruk op de nodige competenties voor alle leerkrachten om basis- en verhoogde zorg te kunnen bieden. --- Deze samenvatting biedt een diepgaand overzicht van het buitengewoon onderwijs, de financieringsmechanismen en de recente hervormingen gericht op inclusie in Vlaanderen. --- # Specifieke beperkingen: visueel, auditief, fysiek en mentaal Dit studieonderdeel bespreekt de specifieke beperkingen die mensen kunnen ervaren, onderverdeeld in visuele, auditieve, fysieke en mentale beperkingen, met aandacht voor oorzaken, kenmerken, ontwikkelingsgevolgen en orthopedagogische begeleiding. ## 4. Specifieke beperkingen: visueel, auditief, fysiek en mentaal ### 4.1 Visuele beperking Een visuele beperking is een overkoepelende term voor verminderd of afwezig gezichtsvermogen dat sociaal-maatschappelijk functioneren belemmert. Men maakt onderscheid tussen blindheid (volledig afwezig gezichtsvermogen) en slechtziendheid (aanwezig gezichtsresten). Het gezichtsvermogen is opgebouwd uit het centrale (scherp zien) en perifere (waarschuwing/oriëntatie) gezichtsveld. Uitvalsverschijnselen worden scotomen genoemd, en bij een sterk gekrompen gezichtsveld spreekt men van kokerzicht. Blindheid wordt gedefinieerd als een gezichtsscherpte minder dan 1/10 of een restant van het gezichtsveld van minder dan 20%. Slechtziendheid wordt vastgesteld wanneer het gezichtsvermogen met het beste oog, na correctie, minder is dan 30%. Cerebrale visuele stoornissen (CVS) zijn problemen met de visuele centra in de hersenen, waarbij de ogen en oogzenuwen intact zijn. Mogelijke oorzaken van een visuele beperking zijn erfelijk (ongeveer 70%), prenataal (infecties, toxische stoffen), perinataal (zuurstofgebrek bij geboorte) en postnataal (infecties, medicatie, trauma's). Blind of ernstig slechtziend zijn heeft ingrijpende gevolgen voor de ontwikkeling: * **Motoriek:** Moeilijkheden met ruimtelijke oriëntatie en mobiliteit. Kenmerkend zijn blindismen (wieg- of ritmische bewegingen), mimische eigenaardigheden, en gedrag zoals oogboren. De motorische ontwikkeling verloopt trager door gebrek aan visuele feedback en uitdaging, wat resulteert in aarzelende en voorzichtige bewegingen. Het lichaamsschema en oriëntatie in de ruimte verlopen moeizaam. * **Sociaal-affectieve ontwikkeling:** Angstiger gedrag door de onzekere omgeving en waarschuwingen. Moeilijkheden met imitatie van sociaal gedrag en non-verbale communicatie (gezichtsuitdrukkingen, gebaren). Gevoelens van minderwaardigheid, introversie en wantrouwen komen vaker voor. * **Taalontwikkeling:** Taalgebruik is minder gebaseerd op eigen belevingswereld, maar meer op die van zienden. Woorden worden gebruikt zonder concrete voorstelling (verbalismen). Het gesproken woord krijgt grotere betekenis door het ontbreken van non-verbale informatie. * **Cognitief:** Moeilijkheden met het vormen van een correct "beeld" van objecten. Geremde taal- en motorische ontwikkeling belemmeren de cognitieve ontwikkeling. **Orthopedagogische begeleiding** richt zich op vroegtijdige opsporing en begeleiding, met nadruk op het ondersteunen van ouders. Stimulering van ontspanning, spel en vrijetijdsinvulling is essentieel. Slechtzienden moeten gestimuleerd worden hun gezichtsresten optimaal te benutten door optische prikkels te versterken en de aandacht te prikkelen. Stimulering van gehoor- en tastzin is cruciaal, waarbij geluiden en tastbare ervaringen moeten worden uitgelegd. Bewegingsoefeningen bevorderen oriëntatie, en orde en structuur in de leefruimte zijn belangrijk. De geleidestok is een hulpmiddel, maar het aanvaardingsproces vergt begeleiding. Seksuele opvoeding, met aandacht voor aanraking en fysiek contact, is van belang. Zelfstandigheidstraining, inclusief zorg voor uiterlijk en sociale aanpassing, is essentieel. Hulpmiddelen zoals stickers, felgekleurde randen, auditieve en tactiele hulpmiddelen ondersteunen de zelfredzaamheid. ### 4.2 Auditieve beperking Een auditieve beperking ontstaat wanneer iemand slecht hoort of doof is, wat leidt tot onvoldoende waarneming of vervormd gehoorverlies. Geluid wordt gekenmerkt door frequentie en intensiteit (gemeten in decibels). **Oorzaken** zijn vaak niet exact te bepalen, maar kunnen prenataal (virusinfecties, medicatie), perinatale (zuurstoftekort, geboortetrauma) of postnataal (meningitis, oorontstekingen) zijn. Bij volwassenen komen oorzaken zoals trauma, ziekte van Ménière, lawaaischade en ouderdomsslechthorendheid voor. **Diagnostiek** omvat gehoorscreening bij pasgeborenen (ALGO-test), gedragsaudiometrie, conditionering met visuele beloning, en vanaf 5-6 jaar klassieke toon- en spraakaudiometrie. De mate van gehoorverlies wordt uitgedrukt in decibels (dB) op een audiogram. **Gehoorstoornissen** worden ingedeeld naar aard (geleidingsstoornissen in uitwendig/middenoor, perceptiestoornissen in binnenoor/gehoorzenuw) en graad (licht, matig, zwaar, doofheid). Tinnitus (oorsuizen) valt onder gemengde stoornissen. Geluid heeft belangrijke functies: * **Signaalfunctie:** Waarschuwt voor gevaar of gebeurtenissen. Doven ervaren dit als plots en zonder oorzakelijkheid, wat leidt tot onzekerheid. * **Achtergrondfunctie:** Creëert verbinding met de omgeving. Doven leven meer in hun gezichtsveld en kunnen zich geïsoleerd voelen in afwezigheid van geluid. * **Communicatieve functie:** Cruciaal voor taalontwikkeling. Prelinguaal dove kinderen hebben moeite met het besef en de functie van geluid. De gesproken taal ontwikkelt zich slechter door het onvermogen de eigen geluiden af te stemmen op de omgeving. **Invloed op ontwikkeling:** * **Bedreigde psychische ontwikkeling:** Problemen in de sociaal-emotionele ontwikkeling door gebrek aan spontane communicatie en hechtingsproblemen. Taal is cruciaal voor informatieoverdracht, kennisverwerving en sociale contacten. Taalverwerving is vertraagd, wat denken en leren beïnvloedt. Ontwikkeling van zelfbeeld kan bemoeilijkt worden door onbegrip, afwijzing of overbescherming. * **Bemoeilijkte maatschappelijke integratie:** Onze maatschappij is georiënteerd op horen. Communicatie via gesproken taal is dominant, waardoor auditieve beperkingen tot marginalisering kunnen leiden. De dovengemeenschap biedt vaak een meer passende omgeving. **Technische hulpmiddelen** omvatten lichtsignalisatie, trillingen, hoorapparaten, cochleaire implantaten, afstandsbeluistering, teksttelefoons, ondertiteling en gebarentaal. Digitale technologie biedt steeds meer communicatiemogelijkheden. **Orthopedagogische begeleiding** kent twee visies: de differentiële methode (zuiver oraal) en totale communicatie (inclusief gebarentaal). Vroegtijdige diagnose is cruciaal. Onderwijs richt zich op spraakontwikkeling via auditieve training, spraakzien (liplezen) en spraak-/taaltraining. Gebarentaal wordt steeds meer erkend als volwaardige taal. Psycho-emotionele begeleiding focust op acceptatie, zelfwaardegevoel en het verminderen van eenzaamheid en angst. Vroeg- en thuisbegeleiding ondersteunen ouders. Leefgroepen en gespecialiseerde scholen bieden specifieke ondersteuning. ### 4.3 Fysieke beperking Een fysieke beperking omvat stoornissen in bewegen door beschadigingen aan het centrale zenuwstelsel, spierziekten, ledemaatverlies of chronische ziekten. De beperking wordt gedefinieerd door de belemmering tot maatschappelijke participatie. De groep is zeer divers. **Oorzaken** kunnen prenataal (infecties, intoxicatie, maternale aandoeningen, trauma), perinaal (bevallingstrauma) of postnataal (medische aandoeningen, trauma) zijn. **Vormen van fysieke stoornissen** omvatten: * **Neurologische tekorten:** * **Cerebrale parese (CP):** Een aandoening van de hersenen met gestoorde houding en beweging. Kan leiden tot cognitieve, spraak-, visuele, auditieve, stofwisselings- en sociaal-emotionele problemen. Oorzaken zijn pre-, peri- of postnataal. * **Uitingsvormen (indeling naar aard):** * **Spasticiteit:** Niet-accurate vrijwillige bewegingen door willekeurige contractie van aangetaste spieren (laesie motorische cortex). Leidt tot vervorming en functieverlies. * **Athetose:** Ondoelmatige, ongecoördineerde, constante bewegingen van ledematen/aangezichtsspieren. Veroorzaakt manipulatie-, spraak-, slik-, kauw- en ademhalingsproblemen. * **Ataxie:** Stoornis in samenwerking spiergroepen, leidend tot ongecoördineerde bewegingen en evenwichtsstoornissen. * **Rigiditeit:** Continue spierspanning en stijfheid. * **Tremor:** Onwillekeurige bevingen en ritmische bewegingen. * **Spina Bifida:** Aangeboren defect in de doornuitsteeksels van de wervelkolom (neuraalbuisdefect). Kan gesloten (occulta) of open (aperta: meningocele, myelomeningocele) zijn. Gevolgen variëren: gevoeligheidsverlies, spierverlammingen, blaas-/darmproblemen, gewrichtsafwijkingen, hydrocefalie. * **Spierziekten (myopathieën):** * **Spierdystrofie (o.a. Ziekte van Duchenne):** Erfelijke, geslachtsgebonden degeneratieve myopathie met toenemende spierkrachtverlies. Leidt uiteindelijk tot rolstoelafhankelijkheid en fatale afloop door aantasting van hart- en ademhalingsspieren. * **Spieratrofie:** Vermindering van spiermassa door immobiliteit of zenuwbeschadiging, vaak behandelbaar. * **Orthopedische problemen:** Achondroplasie (dwerggroei), acromegalie, amputatie, osteogenesis imperfecta (broze botten), ontstekingen (bv. juveniele artritis). * **Chronische ziekten:** Mucoviscidose (slijmproductie), hartafwijkingen, hemofilie (bloedstollingsziekte). **Invloed op ontwikkelingsgebieden:** * **Cognitieve ontwikkeling:** Verminderde mobiliteit kan leiden tot minder alledaagse ervaringen en belemmering van exploratiedrang. Traumatische ervaringen (ziekenhuisopnames) beïnvloeden motivatie. De samenhang tussen sensomotorische en cognitieve ontwikkeling is sterk. Spraak-taalontwikkeling kan gepaard gaan met spraakstoornissen en communicatieve gedragsproblemen. * **Sociaal-emotioneel functioneren:** Risico op verstoorde ouder-kind hechting door onveilige ervaringen. Langdurige verwerkingsprocessen bij kind en ouders. Sensitiviteit en responsiviteit zijn niet vanzelfsprekend, wat kan leiden tot aangeleerde hulpeloosheid. Autonomie, zelfredzaamheid en succeservaringen zijn cruciaal voor identiteitsvorming en een positief zelfbeeld. Acceptatie door de omgeving en een realistisch zelfbeeld zijn belangrijk. * **Lichaamsbeleving en seksualiteit:** Lichaamsbeleving kan negatief zijn door afhankelijkheid van hulp bij intieme contacten. Seksualiteit wordt vaak als a-seksueel beschouwd door de maatschappij. Seksuele opvoeding begint vanaf de geboorte met knuffelen en strelen. Seksualiteit is een existentieel recht en kan psychosociaal en fysiek bemoeilijkt worden. **Ondersteuning:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, aangepast onderwijs (leersteundecreet), ADL-training en psychosociale begeleiding zijn essentieel. Een geïntegreerde werkwijze zoals conductieve pedagogiek integreert therapie in dagelijkse activiteiten. ### 4.4 Mentale beperking Een mentale beperking (vroeger zwakzinnigheid, oligofrenie, debiliteit, idiotie) wordt gedefinieerd door significant benedenmatig intellectueel functioneren, tot uiting komend tijdens de ontwikkelingsperiode (tot ongeveer 18 jaar) en samengaand met tekorten in aangepast gedrag. Het IQ ligt lager dan 70-75. Aangepast gedrag betreft rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, gemeten ten opzichte van leeftijds- en cultuurgroep. **Mogelijke oorzaken:** * **Biologische factoren:** Chromosomale afwijkingen (Syndroom van Down, Fragiele-X), genmutaties, stofwisselingsstoornissen, infectieziekten (prenataal/postnataal), giftige stoffen, zuurstoftekort (perinataal). * **Sociaal-culturele factoren:** Weinig stimulerende omgeving, beperkt taalgebruik, ongezonde leefgewoonten, laag verwachtingspatroon, kindermishandeling, ondervoeding. **Indeling in niveaus (gebaseerd op IQ):** * **Lichte mentale beperking (LMH):** IQ 55-75 (80-85% van de groep). Vaak geen zichtbare fysieke kenmerken. Lichte motorische moeilijkheden (fijne motoriek), vluchtige informatieverwerking, moeite met abstract denken, impulsief gedrag, beperkte woordenschat (maar goed begrip), emotionele labiliteit, onrealistisch zelfbeeld, afhankelijkheid van steunfiguren. Onderwijs: Type basisaanbod (bulo) / OV3 (buso). * **Matige mentale beperking (MMH):** IQ 40-54 (10% van de groep). Ontdekking in eerste levensjaren, soms met lichamelijke kenmerken. Tragere motorische ontwikkeling, moeite met oriëntatie, traag denken, beperkte concentratie, behoefte aan structuur en herhaling. Beperkte woordenschat, spraakontwikkeling, logopedie vaak aangewezen. Onderwijs: Type 2 (bulo) / OV1 of OV2 (buso). * **Ernstige mentale beperking (EMH):** IQ 20-39 (3-4% van de groep). Duidelijk zichtbare problemen vanaf vroege kinderjaren. Ernstige motorische achterstand, bewegingsarmoede, ongecontroleerde bewegingen, afwijkingen aan botstructuur, hormonaal vlak, zintuigen. Denken is egocentrisch en gekoppeld aan de directe leefwereld. Gedragsproblemen komen vaker voor, gevoeligheid voor prikkels. Communicatie beperkt, aangewezen op non-verbale signalen en gebaren. Onderwijs: Meestal dagopvang. * **Zeer ernstige mentale beperking (ZEMB):** IQ beneden 20 (1-2% van de groep). Afwijkend gedrag vanaf geboorte, ontwikkeling stagneert vroeg. Meervoudige beperkingen (fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel). Moeilijkheden met slikken, ademen, bewegen, slapen. Zeer beperkte cognitieve ontwikkeling (sensomotorisch niveau). Communicatie bijna afwezig, aangewezen op lichaamstaal en geluiden. **Onderwijs en begeleiding:** Aangepast onderwijs (buitengewoon onderwijs) en diverse woonvormen (dagcentrum, begeleid wonen, residentiële voorzieningen) worden ingezet, afhankelijk van de ondersteuningsbehoefte. **Bespreking van specifieke syndromen:** * **Syndroom van Down (Trisomie 21):** Chromosomale afwijking (extra chromosoom 21). Kenmerken: lichamelijke afwijkingen, vertraagde groei en mentale ontwikkeling, vaak licht tot ernstige mentale beperking, sociale vaardigheden, behoefte aan structuur en begeleiding. * **Fragiele-X-syndroom:** Erfelijke mentale achterstand door afwijking op X-chromosoom. Kenmerken: fysieke kenmerken (vanaf puberteit), motorische achterstand, mentale beperking, typische taalontwikkeling (herhaling, echolalie, articulatieproblemen), hyperactiviteit, angstig gedrag, moeilijkheden in sociale contacten. * **Prader-Willi syndroom:** Defect op chromosoom 15. Kenmerken: spierzwakte, onbedwingbare eetlust (leidend tot overgewicht), beperkte seksuele ontwikkeling, emotionele labiliteit, rigide denken, behoefte aan routine. * **Meervoudige beperking:** Beperkingen op verschillende vlakken (mentaal, fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel), vaak met gezondheidsproblemen. Centrale rol van ernstige/zeer ernstige mentale beperking. Aangewezen op totale zorg en specifieke methodieken zoals basale stimulatie en LACCS-visie. Begeleiding richt zich op het maximaliseren van mogelijkheden, het bevorderen van autonomie en participatie, en het aanpassen van de omgeving aan de individuele behoeften van de persoon met een beperking. Het belang van een multidisciplinaire aanpak en samenwerking met ouders/omgeving wordt benadrukt. --- # Meervoudige beperkingen en orthopedagogische begeleiding Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Meervoudige beperkingen en orthopedagogische begeleiding". ## 5. Meervoudige beperkingen en orthopedagogische begeleiding Dit onderdeel onderzoekt de complexe aard van meervoudige beperkingen, hun oorzaken, kenmerken en de specifieke orthopedagogische benaderingen, inclusief methodieken zoals basale stimulatie en de LACCS-visie, met focus op een zinvol bestaan en de sociale emotionele ontwikkeling. ### 5.1 Concept en oorzaken van meervoudige beperkingen Meervoudige beperkingen ontstaan doorgaans door biologische oorzaken die de ontwikkeling van de hersenen negatief beïnvloeden gedurende de pre-, peri- of postnatale fase. Dit kan variëren van genetische afwijkingen, infectieziekten en intoxicaties tot zuurstoftekort bij de geboorte of traumatisch hersenletsel. Epilepsie speelt hierin een bijzondere rol, aangezien het zowel een gevolg als een oorzaak kan zijn van hersenschade. Naast biologische factoren kunnen ook contextuele factoren, zoals langdurige ziekenhuisopnames of pijnlijke verzorging, de ontwikkeling negatief beïnvloeden en de hechting bemoeilijken. ### 5.2 Kenmerken van meervoudige beperkingen Mensen met een meervoudige beperking vertonen beperkingen op meerdere ontwikkelingsdomeinen: * **Cognitieve ontwikkeling:** Er is sprake van een ernstige tot zeer ernstige beperking in de mentale ontwikkeling. Het denken is sterk gekoppeld aan de directe leefwereld en het hier-en-nu. Het interpreteren van prikkels, het plaatsen van betekenis in tijd en ruimte, en het compenseren van beperkingen op één gebied door sterke ontwikkeling op een ander gebied, zijn uitermate moeilijk of afwezig. * **Motorische ontwikkeling:** De motoriek kan beperkt zijn door een verminderd bewegingsapparaat of een verstoorde aansturing door de hersenen. Dit kan resulteren in bedlegerigheid, het gebruik van rolstoelen of andere hulpmiddelen, en een beperkte fijne motoriek. Spijsverterings- en ademhalingsproblemen, zoals slikstoornissen, komen vaak voor. * **Zintuiglijke ontwikkeling:** Vaak zijn er bijkomende zintuiglijke beperkingen, zoals slechtziendheid, blindheid, slechthorendheid of doofheid. * **Sociaal-emotionele ontwikkeling:** Door de ernstige mentale beperking en de complexiteit van de beperkingen is een gezonde ik-ontwikkeling bedreigd. Er is een grote afhankelijkheid van de omgeving en de ontwikkeling van een vertrouwensrelatie met begeleiders is cruciaal. Veelal bevinden cliënten zich in de sensatie- of klikfase van de emotionele ontwikkeling. * **Communicatie:** Gesproken taal is zelden of niet ontwikkeld. Communicatie verloopt voornamelijk non-verbaal via geluiden, lichaamstaal, aanrakingen, pictogrammen of verwijsvoorwerpen. Het adequaat interpreteren van deze signalen door begeleiders is essentieel. * **Gezondheid:** Er is een verhoogde kans op gezondheidsproblemen zoals epilepsie, luchtweginfecties, allergieën, slaapstoornissen en spijsverteringsproblemen. ### 5.3 Orthopedagogische benaderingen en begeleidingsmethodieken De orthopedagogische begeleiding richt zich op het bevorderen van een zinvol bestaan en de sociale emotionele ontwikkeling, met speciale aandacht voor de individuele noden en beperkingen. #### 5.3.1 Basale stimulatie Basale stimulatie is een communicatievorm die zich richt op de meest eenvoudige, basale prikkels, voornamelijk via fysieke aanraking. Het doel is de cliënt te versterken in zijn lichaamsbewustzijn en hem betekenisvolle informatie te geven over zichzelf en zijn omgeving. Dit gebeurt via drie soorten waarnemingen: somatisch (huid), vestibulaire (beweging) en vibratorische (trilling). Basale stimulatie kan zowel in individuele activiteiten als in dagelijkse routines worden toegepast. #### 5.3.2 LACCS-visie De LACCS-visie streeft naar een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen (EMB). Dit omvat vijf gebieden: * **Lichamelijk welbevinden:** Goede lichamelijke conditie, verzorging, voeding en adequate behandeling van gezondheidsproblemen. * **Alertheid:** Mogelijkheid tot aandacht voor de omgeving, rust en herstel, een dag-nachtritme, en een gevoel van veiligheid en ontspanning. * **Contact:** Gekoesterd worden, positieve betekenis hebben voor anderen, gezien en gehoord worden, nabijheid en emotionele beschikbaarheid ervaren. * **Communicatie:** Gehoord en begrepen worden, zeggenschap en begrenzing op maat krijgen. * **Stimulerende tijdsbesteding:** Betekenisvolle en gevarieerde bezigheden, uitdagingen en de kans om zich te ontwikkelen. De LACCS-visie maakt gebruik van "ontwikkelingsdenken" en onderscheidt drie fasen: de sensatiefase (puur zintuiglijke ervaring), de klikfase (koppelen van ervaringen en verwachtingen) en de begrijpfase (beredeneren en aanpassen aan situaties, wat bij mensen met EMB doorgaans niet wordt bereikt). #### 5.3.3 Aansluiten bij het ontwikkelingsniveau Een cruciaal principe in de begeleiding is het aansluiten bij het emotionele ontwikkelingsniveau van de cliënt. Dit betekent erkennen dat mensen met ernstige beperkingen vaak in lagere ontwikkelingsfasen blijven steken en behoefte hebben aan specifieke ondersteuning. Bijvoorbeeld, een woedeaanval kan een stressreactie zijn die kalmering en nabijheid vereist, wat kan leiden tot hechting en verdere emotionele groei. De begeleiding moet flexibel zijn en inspelen op de specifieke behoeften van het moment, rekening houdend met de mogelijkheden van de cliënt. #### 5.3.4 Communicatie en interactie Gezien de beperkte verbale communicatiemogelijkheden, is een grote aandacht voor non-verbale signalen essentieel. Begeleiders moeten alert zijn op lichaamstaal, geluiden, gezichtsuitdrukkingen en andere signalen om de noden en wensen van de cliënt te begrijpen. Het gebruik van verwijsvoorwerpen, eenvoudige taal, herhaling, en het creëren van een voorspelbare en veilige omgeving helpt bij het tot stand komen van effectieve communicatie. ### 5.4 Leven met meervoudige beperkingen Mensen met meervoudige beperkingen zijn voor hun levensonderhoud volledig afhankelijk van de zorg en begeleiding van anderen. Het creëren van een zinvolle daginvulling, het bevorderen van sociale contacten en het bieden van een veilige en stimulerende omgeving zijn van groot belang. Ondanks de vele uitdagingen, staat de orthopedagogische begeleiding centraal in het waarborgen van de kwaliteit van leven en het maximaliseren van de zelfrealisatie en participatie van deze kwetsbare groep. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Handicap | Handicap gaat over hoe onze samenleving vindt dat mensen moeten functioneren; deze normen blijven deels hetzelfde, maar veranderen ook door de tijd heen. Samenlevingen willen vaak iedereen hetzelfde laten zijn, waardoor mensen die anders zijn aan de rand komen te staan. | | Beperking | Een beperking is een langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren. | | Norm | Een norm is een maatstaf of standaard die als leidraad dient voor gedrag of prestaties binnen een groep of samenleving. Het bepaalt wat als acceptabel, wenselijk of gemiddeld wordt beschouwd. | | Vooroordeel | Een vooroordeel is een vooringenomen mening of houding ten opzichte van een persoon of groep, vaak gebaseerd op onvoldoende kennis of stereotypen, die leidt tot negatieve evaluaties of discriminatie. | | Menswaardig | Menswaardig betekent dat de inherente waarde en waardigheid van elk individu wordt erkend en gerespecteerd, met aandacht voor autonomie, zelfbeschikking en een leven in waardigheid en respect. | | Delicaat | Delicaat verwijst naar iets dat voorzichtigheid en tact vereist vanwege de gevoeligheid, complexiteit of kwetsbaarheid ervan. Het suggereert een fijne balans die gemakkelijk verstoord kan worden. | | Persoonsgericht | Persoonsgericht betekent dat de hulpverlening of ondersteuning is afgestemd op de specifieke behoeften, wensen en doelen van het individu, in plaats van een algemene of gestandaardiseerde aanpak te volgen. | | Zelfbepaling | Zelfbepaling, ook wel autonomie genoemd, is het recht en de mogelijkheid van een individu om zelfstandig keuzes te maken en controle uit te oefenen over zijn eigen leven en beslissingen. | | Waardigheid | Waardigheid is het intrinsieke respect en de eer die aan elk persoon toekomt simpelweg vanwege het feit dat hij of zij een mens is, onafhankelijk van omstandigheden of prestaties. | | Autonomie | Autonomie verwijst naar de zelfstandigheid en het vermogen van een individu om zelf keuzes te maken en beslissingen te nemen zonder externe dwang of overheersing. | | Participatie | Participatie betekent deelname aan sociale, economische, politieke en culturele activiteiten binnen de samenleving, met inbegrip van het recht om gehoord te worden en bij te dragen. | | Diversiteit | Diversiteit verwijst naar de aanwezigheid van verscheidenheid binnen een groep of samenleving, met betrekking tot kenmerken zoals cultuur, etniciteit, geslacht, leeftijd, beperkingen, meningen en achtergronden. | | Identiteit | Identiteit is het geheel van kenmerken, overtuigingen, waarden en ervaringen die een persoon definiëren en onderscheiden van anderen, zowel op persoonlijk als op sociaal vlak. | | Persoonsvolgende Financiering (PVF) | Persoonsvolgende Financiering is een financieringsmodel waarbij budgetten voor zorg en ondersteuning rechtstreeks naar de persoon met een beperking gaan, zodat deze zelf kan kiezen hoe en van wie de ondersteuning wordt afgenomen. | | Persoonsvolgend Budget (PVB) | Het Persoonsvolgend Budget (PVB) is een budget dat wordt toegekend aan meerderjarige personen met een beperking om zorg en ondersteuning in te kopen, waardoor zij meer keuzevrijheid krijgen in de organisatie van hun hulp. | | Persoonlijke-Assistentiebudget (PAB) | Het Persoonlijke-Assistentiebudget (PAB) is een budget dat door het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) aan minderjarigen wordt verstrekt om thuis, op school of op het werk assistentie te organiseren en te betalen. | | Dagcentrum | Een dagcentrum is een voorziening die dagactiviteiten en ondersteuning biedt aan personen met een beperking, vaak gericht op dagbesteding, sociale interactie en het aanleren van vaardigheden. | | Inclusief | Inclusief betekent dat iedereen, ongeacht zijn achtergrond, kenmerken of beperkingen, wordt opgenomen en meedoet in de samenleving, met speciale aandacht voor het aanpassen van structuren en omgevingen om deelname mogelijk te maken. | | Particulier | Particulier verwijst naar iets dat niet publiek of openbaar is, maar specifiek gericht op individuen of private organisaties, zoals particuliere woon- en dagondersteuning. | | Ouderinitiatief | Ouderinitiatieven zijn projecten of organisaties die door ouders van personen met een beperking zelf worden opgezet om specifieke ondersteuning of zorg te bieden, vaak met een focus op gemeenschappelijke noden en oplossingen. | | Maatschappelijke meerwaarde | Maatschappelijke meerwaarde slaat op de positieve bijdrage die een project, initiatief of activiteit levert aan de samenleving, zoals emancipatie, integratie, duurzame loopbanen of het versterken van competenties van kansengroepen. | | Emancipatie | Emancipatie is het proces waarbij individuen of groepen worden bevrijd van sociale, economische of politieke beperkingen en de mogelijkheid krijgen om volledige rechten en kansen te realiseren. | | Integratie | Integratie is het proces waarbij individuen of groepen worden opgenomen in de bredere samenleving, met wederzijdse aanpassing van zowel de nieuwkomers als de ontvangende samenleving. | | Duurzaam | Duurzaam verwijst naar iets dat langdurig en zonder negatieve impact op toekomstige generaties kan voortbestaan, met aandacht voor ecologische, sociale en economische aspecten. | | Competentie | Een competentie is de combinatie van kennis, vaardigheden en attitudes die iemand in staat stelt om bepaalde taken effectief uit te voeren en om te gaan met verschillende situaties. | | Kansengroepen | Kansengroepen zijn sociale groepen die omwille van hun achtergrond, kenmerken of omstandigheden benadeeld worden en minder kansen krijgen in de samenleving, zoals mensen met een beperking, etnische minderheden of mensen met een lage sociaaleconomische status. | | Buitengewoon onderwijs | Buitengewoon onderwijs is een onderwijsvorm die speciaal is ingericht voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften of beperkingen, en die aangepaste programma's en ondersteuning biedt. | | Leersteundecreet | Het Leersteundecreet is een Vlaamse onderwijswetgeving die gericht is op het bevorderen van inclusief onderwijs door leerlingen met speciale zorgnoden betere ondersteuning te bieden, zowel in het gewoon als in het buitengewoon onderwijs. | | Cerebrale parese (CP) | Cerebrale parese is een aandoening van de hersenen die zich kenmerkt door een gestoorde houding en beweging, veroorzaakt door onvolledige vorming of beschadiging van het cerebrum vóór, rondom of kort na de geboorte. | | Spina bifida | Spina bifida is een aangeboren defect in de ruggenwervels, behorend tot de neuraalbuisdefecten, waarbij het ruggenmerg niet volledig gesloten is rond het ruggenmerg. | | Spierdystrofie | Spierdystrofie, ook wel primaire amyotrofie genoemd, is een groep erfelijke aandoeningen die gekenmerkt worden door een geleidelijke afbraak van het spierweefsel, wat leidt tot toenemende spierzwakte en -verlies. | | Orthopedische problemen | Orthopedische problemen verwijzen naar aandoeningen of afwijkingen aan het bewegingsapparaat, waaronder botten, gewrichten, spieren en pezen, die de beweging en functie kunnen belemmeren. | | Chronische ziekte | Een chronische ziekte is een langdurige aandoening die vaak niet geneesbaar is en continue medische zorg en aanpassing van de levensstijl vereist, zoals mucoviscidose of hartafwijkingen. | | Visuele beperking | Een visuele beperking is een overkoepelende term voor iedereen die een verminderd gezichtsvermogen heeft of waarbij het gezichtsvermogen ontbreekt en daardoor belemmerd wordt in zijn sociaal-maatschappelijk functioneren. | | Blindheid | Blindheid wordt gesproken wanneer de lichtwaarneming zo gering is dat de persoon er weinig of niets mee kan doen; dit is het geval wanneer de gezichtsscherpte minder is dan 1/10. | | Slechtziendheid | Slechtziendheid wordt gedefinieerd als een gezichtsvermogen van minder dan 30% met het beste oog, na alle mogelijke correcties en medische hulp. | | Auditieve beperking | Een auditieve beperking treedt op wanneer een persoon slecht hoort of doof is, wat leidt tot onvoldoende of vervormde waarneming van geluid. | | Doofheid | Doofheid is een ernstige vorm van auditieve beperking waarbij het gehoor grotendeels of volledig afwezig is. | | Slechthorendheid | Slechthorendheid is een verminderd gehoor dat kan variëren van licht tot zwaar, waarbij geluid nog wel waargenomen, maar vaak onvolledig of vervormd. | | Geleidingsstoornissen | Geleidingsstoornissen treden op wanneer geluidsgolven niet correct worden doorgegeven van het uitwendige of middenoor naar het binnenoor, vaak door oorontstekingen of obstructies. | | Perceptiestoornissen | Perceptiestoornissen beïnvloeden de kwaliteit van het geluid, waardoor geluidssignalen niet correct worden doorgegeven aan de hersenen en geluiden vervormd worden waargenomen. | | Tinnitus | Tinnitus is het waarnemen van een geluid zoals fluiten, suizen of toeteren zonder dat er een externe geluidsbron aanwezig is; dit valt onder gemengde gehoorstoornissen. | | Mentale beperking | Een mentale beperking, ook wel verstandelijke beperking genoemd, wordt gekenmerkt door een aanzienlijke achterstand in het intellectueel functioneren en het aangepast gedrag, die zich manifesteert tijdens de ontwikkelingsperiode. | | IQ | IQ (Intelligentiequotiënt) is een score die wordt verkregen uit gestandaardiseerde intelligentietests en die een indicatie geeft van het algemene intellectuele vermogen van een persoon ten opzichte van leeftijdsgenoten. | | Aangepast gedrag | Aangepast gedrag verwijst naar de mate waarin een individu voldoet aan de maatschappelijke normen en verwachtingen op het gebied van rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, rekening houdend met de leeftijds- en cultuurgroep. | | Syndroom van Down | Het syndroom van Down is een chromosomale afwijking (trisomie 21) die gepaard gaat met specifieke lichamelijke kenmerken, een vertraagde mentale ontwikkeling en verhoogd risico op bepaalde gezondheidsproblemen. | | Fragiele-X-syndroom | Het fragiele-X-syndroom is een erfelijke aandoening, veroorzaakt door een afwijking op het X-chromosoom, die leidt tot mentale achterstand, kenmerkende gedragsuitingsvormen en soms specifieke lichamelijke kenmerken. | | Prader-Willi syndroom | Het Prader-Willi syndroom is een genetische aandoening die wordt gekenmerkt door spierzwakte, een onbedwingbare eetlust, specifieke uiterlijke kenmerken en een mentale beperking, vaak met gedragsproblemen en hormonale stoornissen. | | Meervoudige beperking | Een meervoudige beperking is de combinatie van beperkingen op verschillende ontwikkelingsdomeinen, zoals mentaal, fysiek, zintuiglijk en sociaal-emotioneel, vaak gepaard gaand met gezondheidsproblemen. | | Basale stimulatie | Basale stimulatie is een communicatievorm en begeleidingsmethodiek die zich richt op de eenvoudigste, basale middelen, met name fysieke aanraking en zintuiglijke waarnemingen, om interactie te creëren en het lichaams-ik van de cliënt te versterken. | | LACCS-visie | De LACCS-visie is een begeleidingsmodel dat streeft naar een "goed leven" voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf gebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De sensatiefase is de eerste fase in de emotionele ontwikkeling, gekenmerkt door de focus op zintuiglijke sensaties en het directe, onmiddellijke ervaren van prikkels zonder veel verwachtingen of interpretaties. | | Klikfase | De klikfase is de tweede fase in de emotionele ontwikkeling, waarin meer verwachtingen en associaties worden gevormd bij waargenomen prikkels, wat leidt tot het herkennen van patronen en het opbouwen van gewoonten. | | Begrijpfase | De begrijpfase, de derde fase in de emotionele ontwikkeling, kenmerkt zich door het vermogen om situaties te beredeneren, oorzaak en gevolg te begrijpen, en gedrag aan te passen aan de context. Dit niveau wordt niet bereikt door mensen met ernstig meervoudige beperkingen. | | Adaptatiefase | De adaptatiefase is de eerste fase in de emotionele ontwikkeling, vergelijkbaar met de babytijd, waarbij de focus ligt op het reguleren van prikkels en afhankelijkheid van verzorgers voor veiligheid en geborgenheid. | | Socialisatiefase | De socialisatiefase, ook wel hechtingsfase genoemd, is de tweede fase in de emotionele ontwikkeling, waarin de basis wordt gelegd voor hechtingsrelaties en het kind zich begint te verbinden met belangrijke personen in zijn omgeving. | | Koppigheidsfase | De koppigheidsfase (eerste individuatiefase) is de derde fase in de emotionele ontwikkeling, waarin het kind meer autonomie en zelfstandigheid ontwikkelt, en de neiging vertoont om eigen keuzes te maken en grenzen te testen. | | Identificatiefase | De identificatiefase is de vierde fase in de emotionele ontwikkeling, waarin het kind zich identificeert met belangrijke rolmodellen en hun gedrag, normen en waarden overneemt. | | Realiteitsbewustwordingsfase | De realiteitsbewustwordingsfase, de vijfde fase in de emotionele ontwikkeling, is de fase waarin het individu een realistisch beeld van zichzelf en de wereld ontwikkelt, en in staat is om te gaan met de realiteit, inclusief beperkingen. | | PICA | PICA is een gedragsstoornis die wordt gekenmerkt door het eten van niet-eetbare substanties, zoals aarde, papier, haar of metaal. | | Zelfstimulerend gedrag | Zelfstimulerend gedrag zijn herhalende, ritmische bewegingen of geluiden die een persoon met een beperking gebruikt om zichzelf te kalmeren, te stimuleren of om te gaan met angst of overprikkeling. | | Deprivatie | Deprivatie is een staat van verlies of gebrek aan noodzakelijke zintuiglijke, sociale of emotionele prikkels en ervaringen, wat kan leiden tot negatieve gevolgen voor de ontwikkeling. | | Hyperactiviteit | Hyperactiviteit is een gedragskenmerk dat zich uit in overmatige motorische activiteit, rusteloosheid en moeite om stil te zitten, vaak geassocieerd met aandachtstekortstoornissen zoals ADHD. | | Echolalie | Echolalie is het herhalen van woorden of zinnen die een persoon net gehoord heeft, wat kan variëren van onmiddellijk tot uitgesteld en van betekenisvol tot repetitief. | | Perseveratie | Perseveratie is het herhalen van dezelfde gedragingen, woorden of gedachten, ondanks veranderende omstandigheden of gebrek aan nieuwe informatie. |

# Het begrip handicap en beperking Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Het begrip handicap en beperking". ## 1. Het begrip handicap en beperking Dit onderwerp verkent de evolutie van de betekenis van handicap en beperking doorheen de tijd en de maatschappelijke perceptie ervan, met een focus op de mens achter de beperking. ### 1.1 Evolutie van het begrip en maatschappelijke perceptie De betekenis van 'handicap' is sterk verbonden met de normen van een samenleving over hoe mensen zouden moeten functioneren. Deze normen zijn niet statisch, maar veranderen door de tijd heen en kunnen leiden tot het marginaliseren van individuen die buiten deze normen vallen. Historisch gezien werden termen als 'onvolwaardigen', 'abnormalen' en 'mindervaliden' gebruikt, die negatieve connotaties droegen en gevoelens van minachting en afkeer weerspiegelden. Dit negatieve beeld, geworteld in xenofobie en een angst voor het 'vreemde', domineerde de perceptie van mensen met een beperking vanaf de klassieke oudheid tot ver in de 20e eeuw. In economisch moeilijke tijden, zoals oorlogen en crises, waren mensen met een beperking vaak de eerste slachtoffers en de eersten die getroffen werden door besparingen. Tegenwoordig is er echter een groeiend positief bewustzijn. Mensen met een beperking, hun families en omgeving nemen meer controle over hun eigen leven en komen op voor hun waardigheid en rechten als volwaardige leden van de samenleving. De term 'sociaal zwakkeren' omvat nu diverse groepen, waaronder mensen met een fysieke, verstandelijke, zintuiglijke of psychische beperking, maar ook mensen uit andere culturen of met een andere huidskleur. ### 1.2 Huidige benamingen en de menselijke focus In navolging van aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, hanteert men in het Vlaamse taalgebied de benaming **'mensen met een beperking'** in plaats van 'gehandicapten'. De focus ligt hierbij op de persoon, die op sommige vlakken anders is, maar daarom niet minder waardevol. De samenleving streeft ernaar een delicaat evenwicht te vinden tussen noodzakelijke persoonsgerichte hulpverlening en de behoefte aan individuele ontplooiingskansen, vrijheid, zelfbepaling en sociaal functioneren. > **Tip:** Het belang van de terminologie onderstreept de verschuiving van een medische, deficitaire benadering naar een sociale, persoonsgerichte benadering. #### 1.2.1 Kernbegrippen * **Bewustzijn:** Weten wat er gebeurt, stilstaan bij feiten en reflecteren. * **Norm:** Vastgestelde regels of standaarden. * **Vooroordeel:** Een mening of oordeel over een persoon voordat deze persoon gekend is. * **Menswaardig:** Het respectvol en respectvol behandelen van andere personen, hen zien als volwaardige mensen. * **Delicaat:** Gevoelig, sensitief of kwetsbaar. * **Persoonsgericht:** Zorg die gebaseerd is op de unieke noden van een individu. * **Zelfbepaling:** Het vermogen om eigen keuzes te maken en autonome beslissingen te nemen. ### 1.3 Rechten van personen met een beperking Personen met een beperking hebben, net als ieder ander, rechten en plichten. Deze rechten zijn vastgelegd in de **Universele Verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking**, die in 2006 werd opgesteld en in 2009 door België werd ondertekend. Deze verklaring is gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. #### 1.3.1 Belangrijke artikelen uit het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een beperking * **Artikel 1 - Doelstelling:** Iedereen met een beperking heeft recht op alle mensenrechten die in de Universele Verklaring van de Mensenrechten staan, en moet met respect en eerbied behandeld worden. * **Artikel 3 - Algemene beginselen:** * Respect voor waardigheid en persoonlijke autonomie, inclusief de vrijheid om keuzes te maken en onafhankelijkheid. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie in en opname in de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding dat personen met een beperking deel uitmaken van de mensheid en menselijke diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en hun recht op identiteit. #### 1.3.2 Kernbegrippen bij rechten * **Waardigheid:** Het inherente respect en de waarde die een persoon bezit. * **Autonomie:** Zelfstandigheid en het vermogen om eigen keuzes te maken. * **Participatie:** Deelnemen aan de samenleving. * **Diversiteit:** Verschillen en variatie binnen een bepaalde groep. * **Identiteit:** Kunnen zijn wie je bent; je eigen, unieke persoonlijkheid. > **Voorbeeld:** Jan, een 30-jarige man met een verstandelijke beperking, woont in een voorziening. Hij kan zijn wensen uiten met pictogrammen en gebaren. Jan werkt in een maatwerkbedrijf maar wil graag naar een dansclub. De voorziening biedt echter geen vervoer aan op de avonden dat de club samenkomt, omdat dit te duur wordt gevonden. Dit scenario illustreert de spanning tussen de behoefte aan ondersteuning en de financiële middelen, wat Jan's recht op participatie en keuzevrijheid raakt. ### 1.4 Persoonsvolgende Financiering (PVF) en Perspectief 2020 In België, en specifiek in Vlaanderen, is er een belangrijke beleidsherschrijving geweest met het **Perspectiefplan 2020**. Dit plan brak met het oude beeld van personen met een beperking als primair hulpbehoevend. Het basisuitgangspunt was: "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk." Dit beleid leidde tot de invoering van **Persoonsvolgende Financiering (PVF)**. In plaats van budgetten toe te kennen aan voorzieningen, worden deze nu rechtstreeks aan de persoon met een beperking toegekend. Hiermee kan de persoon zelf ondersteuning inkopen en bepalen hoe deze ondersteuning georganiseerd wordt, wat leidt tot meer keuzevrijheid. Dit systeem is **vraaggestuurd**, waarbij de persoon aangeeft wat hij nodig heeft en zelf op zoek gaat naar een voorziening die die specifieke ondersteuning kan bieden. Dit breekt met het aanbodgerichte zorgmodel waarbij personen met een beperking zich moesten aanpassen aan het aanbod. #### 1.4.1 Concrete doelen van Perspectief 2020 * Meer kwaliteit van zorg en ondersteuning, en kwaliteit van bestaan. * Investeren in mensen, niet in structuren. * Bevorderen van zelfstandigheid en inclusief leven. * Vermijden van isolement. * Stimuleren van innovatieve projecten (bv. online hulpverlening, ouderinitiatieven). * Bevorderen van sociaal ondernemen met maatschappelijke meerwaarde (emancipatie, integratie, competentieontwikkeling). * Verbeteren van overleg tussen diensten voor efficiëntere hulp. #### 1.4.2 Overzicht financiering De financiering en de hoogte van budgetten hangen af van factoren zoals de mate van ondersteuningsnood, leeftijd en urgentie van de vraag. * **Voor Minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag:** Een maandelijks bedrag (ongeveer 331 euro in 2024) dat via het Groeipakket wordt uitbetaald. Kan aangevuld worden met Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH). * **Persoonlijk Assistentiebudget (PAB):** Een budget voor minderjarigen om assistentie thuis, op school of op het werk te organiseren en te betalen. Bedragen variëren (bv. 12.164 tot 56.760 euro per jaar in 2024). Vereist verantwoording van kosten. Aanvraag verloopt via de Integrale Toegangspoort met een multidisciplinair team (MDT). * **Voor Meerderjarigen:** * **Persoonsvolgende Financiering (PVF):** Bestaat uit twee "trappen". * **Trap 1: Basisondersteuningsbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** * **BOB:** Ongeveer 330 euro per maand (in 2024) voor mensen met een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood die niet heel veel hulp nodig hebben. Geschikt voor eenvoudige hulp (poetshulp, vervoer, oppas). Weinig papierwerk, geen wachtlijsten. * **RTH:** Aanvulling op BOB voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. * **Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB):** Voor grotere ondersteuningsnoden. Vereist een uitgebreidere procedure met een ondersteuningsplan waarin doelen, benodigde ondersteuning en ondersteuners worden beschreven. Budgetten variëren (bv. 10.000 tot 90.000 euro in 2024). Uitbetaling kan cash of via voucher. #### 1.4.3 Bedenkingen bij PVF * **Voordelen:** Meer keuzevrijheid, maatwerk in ondersteuning, flexibiliteit tussen thuiszorg en voorzieningen. * **Nadelen:** Lange wachtlijsten (ondanks prioritering voor dringende dossiers), administratieve last voor personen met een beperking (die zelf werkgever worden), nood aan diensten die hierbij helpen. ### 1.5 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die ondersteuning organiseert voor personen met een beperking en hun gezin in Vlaanderen. Het VAPH wil participatie, integratie en gelijke kansen bevorderen om maximale autonomie en levenskwaliteit te bereiken. #### 1.5.1 Gehanteerde definitie van beperking Het VAPH hanteert de definitie: "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." Dit benadrukt het samenspel tussen individuele kenmerken en omgevingsfactoren. > **Tip:** De term "persoon met een beperking" legt de nadruk op de persoon en niet enkel op de stoornis, wat cruciaal is voor een menswaardige benadering. #### 1.5.2 Takenpakket van het VAPH * Voorlichting en oriëntatie. * Preventie, detectie en diagnose. * Kennisoverdracht. * Bevorderen van opvang, behandeling en begeleiding. * Bevorderen van maatschappelijke integratie. * Studie en onderzoek. Het VAPH subsidieert diensten, voorzieningen en ook personen met een beperking voor hulpmiddelen en aanpassingen. ### 1.6 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Vlaanderen kent een systeem van buitengewoon onderwijs (BuO) dat is ingericht voor verschillende niveaus en types, afhankelijk van de specifieke onderwijsbehoeften. #### 1.6.1 Types buitengewoon onderwijs * **Type basisaanbod (Bubao):** Voor kinderen met een licht verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen (dyslexie, dyscalculie, etc.). Focus op aangepaste methoden en vaardigheden. * **Type 2:** Voor kinderen en jongeren met een matige of ernstige verstandelijke handicap. Gericht op levensscholing, dagelijkse vaardigheden, taal en communicatie. * **Type 3:** Voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen. Gericht op persoonlijkheidsontwikkeling en gedragsbeïnvloeding. * **Type 4:** Voor leerlingen met een lichamelijke handicap. Biedt medische en paramedische behandelingen die niet in het gewoon onderwijs geboden kunnen worden. * **Type 5:** Voor kinderen en jongeren die langdurig ziek zijn en in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. * **Type 6:** Voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. Specifieke methoden zoals braille en tactiele methoden. * **Type 7:** Voor dove en slechthorende kinderen en jongeren. Focus op communicatie, liplezen, gebarentaal. * **Type 9:** Voor kinderen en jongeren met ASS (Autismespectrumstoornis) zonder verstandelijke beperking. #### 1.6.2 Buitengewoon Secundair Onderwijs (BUSO) Verdeeld in vier opleidingsvormen (OV): * **OV 1:** Sociale vorming en integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). * **OV 2:** Algemene, sociale vorming en arbeidstraining ter voorbereiding op een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **OV 3:** Algemene, sociale vorming en beroepsvorming voorbereidend op het gewone leef- en arbeidsmilieu. * **OV 4:** Secundair algemeen, technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstromings- of kwalificatieafdeling (niet toegankelijk voor jongeren met een mentale handicap). #### 1.6.3 Leersteundecreet Verving het M-decreet (2014) en streeft naar kwaliteitsvol en werkbaar onderwijs voor alle leerlingen. Kenmerken zijn: * Ondersteuning in het gewoon onderwijs door extra krachten en leersteuncentra. * Meer zeggenschap voor klassenraden en scholen om leerlingen te weigeren indien aanpassingen buitenproportioneel zijn. * Buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie met mogelijkheden tot terugkeer naar gewoon onderwijs. * Investering in professionalisering van ondersteuners en leerkrachten. ### 1.7 Visuele Beperking Een visuele beperking omvat verminderd of afwezig gezichtsvermogen dat het sociaal-maatschappelijk functioneren belemmert. Er wordt onderscheid gemaakt tussen **blindheid** (volledig afwezig gezichtsvermogen) en **slechtziendheid** (benutbare gezichtsresten). De impact varieert sterk per individu. #### 1.7.1 Kenmerken van visuele beperking * **Gezichtsveld:** Kan centrale en perifere delen hebben. Uitvalsverschijnselen (scotomen) zijn plaatsen waar minder of niet gezien wordt. Kokerzicht beperkt het gezichtsveld tot een smalle tunnel. * **Kleurenblindheid:** Verminderd vermogen om kleuren te onderscheiden. * **Definitie van blindheid:** Lichtwaarneming zo gering dat er weinig mee te doen is (gezichtsscherpte minder dan 1/10). * **Definitie van slechtziendheid:** Gezichtsvermogen van minder dan 30% met beste oog na correctie. #### 1.7.2 Oorzaken * Erfelijk (ongeveer 70%). * Prenataal (bv. mazelen, toxoplasmose, diabetes bij moeder). * Perinataal (bv. zuurstofgebrek bij geboorte, prematuriteit). * Postnataal (bv. hersenontsteking, traumata, medicatie). #### 1.7.3 Invloed op ontwikkeling * **Motoriek:** Moeilijkheden met ruimtelijke oriëntatie en mobiliteit. Kan leiden tot zelfstimulerend gedrag (blindismen), aarzelende en rigide bewegingen. Vertraagde motorische ontwikkeling door gebrek aan visuele feedback en uitdaging. * **Sociaal-affectieve ontwikkeling:** Angstiger, moeite met imitatie van sociaal gedrag. Non-verbale communicatie wordt gemist. Gevoelens van minderwaardigheid en isolement kunnen ontstaan. * **Taalontwikkeling:** Taalgebruik gebaseerd op dat van zienden, met risico op 'verbalismen' (woorden gebruiken zonder concreet beeld). Gesproken woord en intonatie zijn belangrijker. * **Cognitief:** Beperkte stimulatie door wegvallen visuele prikkels. Geremde taal- en motorische ontwikkeling beïnvloeden cognitieve ontwikkeling. #### 1.7.4 Orthopedagogische begeleiding * Vroegtijdige opsporing en begeleiding is cruciaal. * Ondersteuning van ouders bij verwerkingsproblematiek en praktische zaken. * Stimuleren van ontspanning, spel en vrijetijdsactiviteiten. * Stimuleren van gehoor- en tastzin. * Gerichte bewegingsoefeningen voor oriëntatie en motoriek. * Seksuele opvoeding met nadruk op aanraking als verkenningsmiddel. * Zelfstandigheidstraining en bevordering van een positief zelfbeeld. #### 1.7.5 Hulpmiddelen * **Visueel:** Opvallende kleuren, grote contrasten. * **Auditief:** Verkeerslichten met geluid, voorleessoftware. * **Tactiel:** Braille, ribbels in tegels. ### 1.8 Auditieve Beperking Een auditieve beperking betekent slecht horen of doof zijn, wat leidt tot onvoldoende of vervormde waarneming van geluid. #### 1.8.1 Eigenschappen van geluid * **Frequentie:** Toonhoogte. * **Intensiteit:** Geluidssterkte (gemeten in decibel, dB). #### 1.8.2 Oorzaken * Prenataal (virale infecties, medicatie). * Perinataal (vroeggeboorte, zuurstoftekort). * Postnataal (meningitis, oorontstekingen, lawaaiblootstelling, ouderdom). #### 1.8.3 Diagnostiek * Gehoorscreening bij pasgeborenen (ALGO-test). * Gedragsaudiometrie, conditionering, spelgebonden audiometrie. * Klassieke toon audiometrie vanaf 5-6 jaar. #### 1.8.4 Gehoorstoornissen * **Geleidingsstoornissen:** Problemen in uitwendig of middenoor. * **Perceptiestoornissen:** Problemen met de kwaliteit van het geluid, vervormde waarneming. * **Gemengde stoornissen:** Combinatie van beide. * **Graad van gehoorverlies:** Van licht slecht horend tot totale doofheid, ingedeeld in decibel-categorieën. #### 1.8.5 Functies van geluid * **Signaalfunctie:** Waarschuwen voor gebeurtenissen. * **Achtergrondfunctie:** Verbondenheid met de omgeving. * **Communicatieve functie:** Cruciaal voor taalontwikkeling. #### 1.8.6 Invloed op ontwikkeling * **Psychische ontwikkeling:** Bedreigd door vertraagde taalverwerving, problemen met sociaal-emotionele ontwikkeling en denken. * **Maatschappelijke integratie:** Gevaar op marginalisatie door een maatschappij die primair op gesproken taal is ingesteld. #### 1.8.7 Technische hulpmiddelen * Lichtsignalisatie en trillingen (bv. trilwekker). * Hoorapparaten, cochleaire implantaten. * Afstandsbeluistering, teksttelefoons, ondertiteling, gebarentaal. #### 1.8.8 Orthopedagogische begeleiding * **Differentiële methode (oralisme):** Nadruk op gesproken taal en liplezen. * **Totale communicatie:** Combinatie van gebarentaal, liplezen en gesproken taal. * Belang van vroege diagnose en aangepaste aanpak. * Onderwijs met focus op spraakontwikkeling, liplezen en taaltraining. ### 1.9 Fysieke Beperking Fysieke beperkingen omvatten stoornissen in bewegen ten gevolge van schade aan het centraal zenuwstelsel, spierziekten, amputaties of chronische ziekten. De focus ligt op de belemmeringen in maatschappelijke participatie die hieruit voortvloeien. #### 1.9.1 Oorzaken * **Prenataal:** Infecties, intoxicaties, traumata. * **Perinataal:** Complicaties tijdens de geboorte. * **Postnataal:** Medische aandoeningen, traumata, intoxicaties. #### 1.9.2 Vormen van fysieke stoornissen * **Neurologische tekorten:** * **Cerebrale parese (CP):** Aandoening van de hersenen met gestoorde houding en beweging. Kan ook cognitieve en spraakontwikkeling beïnvloeden. * **Spina bifida:** Aangeboren defect in de wervelkolom, met verschillende vormen (occulta, meningocele, myelomeningocele). * **Spierziekten:** * **Spierdystrofie:** Degeneratieve aandoening van het spierweefsel (bv. ziekte van Duchenne). * **Spieratrofie:** Vermindering van spiermassa. * **Orthopedische problemen:** Problemen met botten en gewrichten (bv. achondroplasie, amputatie). * **Chronische ziekten:** Aandoeningen zoals mucoviscidose, hartafwijkingen, hemofilie. #### 1.9.3 Invloed op ontwikkelingsgebieden * **Cognitieve ontwikkeling:** Kan beïnvloed worden door verminderde mobiliteit, traumatische ervaringen en de stoornis zelf. De link met sensomotorische ontwikkeling is sterk. * **Sociaal-emotioneel functioneren:** Risico op verstoorde ouder-kind relatie, angst, depressie, negatief zelfbeeld en schaamte. Belang van autonomie, succeservaringen en positieve waardering. * **Lichaamsbeleving en seksualiteit:** Moeilijkheden met acceptatie van het eigen lichaam, schaamte, angst voor afkeer. Seksualiteit wordt vaak beperkt tot solitaire seks. Seksuele opvoeding en het overbrengen van gezonde waarden zijn essentieel. * **Ondersteuning:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, aangepast onderwijs, ADL-training. ### 1.10 Mentale Beperking Een mentale beperking verwijst naar een aanzienlijke achterstand in het verstandelijk functioneren en aangepast gedrag, die ontstaan is tijdens de ontwikkelingsperiode. #### 1.10.1 Definities en terminologie * Historisch: 'innocenti', 'onnozelen', 'debielen', 'idioten'. Tegenwoordig: 'mentaal gehandicapt', 'geestelijk gehandicapt', 'verstandelijk gehandicapt'. * De term 'mentale beperking' wordt in Vlaanderen gebruikt om de focus op het samenspel tussen functiestoornissen en omgevingsfactoren te leggen. * **Officiële definitie:** Beduidend beneden gemiddeld verstandelijk functioneren, tot uiting komend tijdens de ontwikkelingsperiode, samengaand met tekorten in aangepast gedrag. #### 1.10.2 Criteriën voor mentale beperking * **Substantiële beperking in verstandelijk functioneren:** Gemeten via IQ-tests (beneden 70-75 duidt op een betekenisvolle achterstand). * **Ontwikkelingsperiode:** Beperking ontstaat vóór 18 jaar. * **Tekort in aangepast gedrag:** Mate waarin het individu voldoet aan de maatstaven van rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, in vergelijking met leeftijds- en cultuurgroep. > **Bedenking:** Intelligentie is complex en kan niet volledig door een IQ-score worden weergegeven. Cultuurgebondenheid van tests en de nadruk op aangepast gedrag zijn belangrijke aandachtspunten. #### 1.10.3 Mogelijke oorzaken * **Biologische factoren:** Chromosomale afwijkingen (bv. Syndroom van Down, Fragiele-X syndroom), stofwisselingsstoornissen, infectieziekten, giftige stoffen, perinatale oorzaken (zuurstoftekort), postnatale oorzaken (traumata). * **Sociaal-culturele factoren:** Weinig stimulerende omgeving, beperkt taalgebruik, ondervoeding, kindermishandeling. #### 1.10.4 Indeling in niveaus (gebaseerd op IQ) * Lichte mentale beperking (IQ 55-75). * Matige mentale beperking (IQ 40-54). * Ernstige mentale beperking (IQ 25-39). * Zeer ernstige mentale beperking (IQ beneden 25). #### 1.10.5 Kenmerken per niveau * **Lichte mentale beperking:** Meest voorkomende groep. Vaak geen zichtbare fysieke kenmerken. Lichte motorische vaardigheden, oppervlakkige informatieverwerking, moeilijkheden met abstract denken, impulsief gedrag, beperkte woordenschat maar goed taalbegrip. Onderwijs in type basisaanbod (bulo) of OV3 (buso). * **Matige mentale beperking:** Stoornis ontdekt in eerste levensjaren. Vertraagde motorische en taalontwikkeling (beperkte woordenschat, eenvoudige zinnen). Leren door structuur en herhaling. Verhoogde gevoeligheid voor gezondheidsproblemen. Onderwijs in type 2 (buko/bulo) en OV1/OV2 (buso). * **Ernstige mentale beperking:** Ernstige motorische en cognitieve achterstand. Denken egocentrisch en gekoppeld aan het hier en nu. Gedragsproblemen komen vaker voor. Beperkte taalontwikkeling, aangewezen op non-verbale communicatie. Vooral in dagopvang en residentiële voorzieningen. * **Zeer ernstige mentale beperking:** Afwijkend gedrag vanaf geboorte, ontwikkeling stopt vroeg. Meervoudige beperkingen (fysiek, zintuiglijk). Beperkte motoriek, slik- en ademhalingsproblemen. Cognitief op sensomotorisch niveau. Communicatie voornamelijk non-verbaal. Levenslange afhankelijkheid van zorg. #### 1.10.6 Specifieke syndromen * **Syndroom van Down (Trisomie 21):** Chromosomale afwijking. Lichamelijke en mentale vertraging. Kenmerkende fysieke kenmerken. Meestal matige tot ernstige mentale beperking. * **Fragiele-X syndroom:** Meest voorkomende oorzaak van erfelijke mentale achterstand. Typische gedragskenmerken (hyperactiviteit, angst, stereotiepe bewegingen) en taalproblemen (echolalie, articulatieproblemen). * **Prader-Willi syndroom:** Defect op chromosoom 15. Symptomen zoals spierzwakte, onbedwingbare eetlust, hormonale stoornissen, sociale en emotionele labiliteit. * **Meervoudige beperking:** Combinatie van beperkingen op fysiek, zintuiglijk en sociaal-emotioneel vlak, vaak met een ernstige mentale beperking als basis. ### 1.11 Conclusie De benadering van handicap en beperking heeft een significante evolutie doorgemaakt, van een stigmatiserende en medische focus naar een sociale en persoonsgerichte visie die uitgaat van de rechten en de waardigheid van het individu. Het begrijpen van deze concepten, de verschillende soorten beperkingen en de bijhorende ondersteuningssystemen is cruciaal voor een effectieve en respectvolle orthopedagogische benadering. --- # Rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen Oké, hier is een gedetailleerde studiehandleiding over de rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen, gebaseerd op de verstrekte documentatie en conform alle opgestelde instructies. ## 2. Rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen Dit deel van de cursus behandelt de rechten van personen met een beperking, zoals vastgelegd in internationale verdragen, en duikt dieper in de evolutie en werking van financieringsmodellen, met specifieke aandacht voor Perspectief 2020 en Persoonsvolgende Financiering. ### 2.1 Het begrip handicap en beperking * **Definitie en Evolutie:** Het concept ‘handicap’ verwijst naar maatschappelijke normen over hoe mensen zouden moeten functioneren. Deze normen zijn niet statisch en kunnen leiden tot marginalisatie van individuen die ‘anders’ zijn. De terminologie die gebruikt wordt om personen met een beperking te beschrijven, weerspiegelt de tijdsgeest en economische situatie, waarbij historische termen vaak negatieve connotaties droegen. * **Historische Context:** In economisch moeilijke periodes en tijdens crises waren personen met een beperking vaak de eerste slachtoffers van besparingen of discriminatie. Xenofobie en de behoefte aan groepsbescherming hebben historisch geleid tot onbegrip, vooroordelen en een negatief beeld. * **Veranderende Visie:** Gelukkig is er een groeiend positief bewustzijn, waarbij personen met een beperking, hun familie en omgeving meer controle nemen over hun leven en opkomen voor hun waardigheid en rechten. De focus verschuift naar een menswaardig bestaan waarin iedereen zich thuis kan voelen, met een balans tussen persoonsgerichte hulp en individuele ontplooiingskansen. * **Huidige Terminologie:** In navolging van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, wordt in het Vlaamse taalgebied de term 'mensen met een beperking' geprefereerd boven "de gehandicapten", om te benadrukken dat zij in de eerste plaats mensen zijn. **Begrippenlijst:** * **Bewustzijn:** Weten wat er gebeurt, stilstaan bij feiten, nadenken. * **Norm:** Regels. * **Vooroordeel:** Iets dat je denkt over een persoon voordat je die persoon kent. * **Menswaardig:** Respectvol omgaan met andere personen en ze behandelen als een mens. * **Delicaat:** Gevoelig, sensitief, kwetsbaar. * **Persoonsgericht:** Zorg gebaseerd op de persoonlijke noden van iemand. * **Zelfbepaling:** Eigen keuzes maken, een vrije keuze kunnen maken, zelf beslissingen nemen. ### 2.2 Rechten van personen met een beperking Personen met een beperking hebben, net als ieder ander, rechten en plichten. Deze rechten zijn vastgelegd in internationale verdragen om hun respectvolle en waardige behandeling als volwaardige leden van de samenleving te waarborgen. * **FN Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Beperking:** Dit verdrag, opgesteld in 2006 in New York en in 2009 door België ondertekend, vormt de basis voor de concrete aanpak van de rechten van personen met een beperking. * **Artikel 1 - Doelstelling:** Iedereen met een beperking heeft recht op alle mensenrechten die in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staan en moet met respect behandeld worden. * **Artikel 3 - Algemene beginselen:** * Respect voor waardigheid, persoonlijke autonomie, zelf keuzes maken en onafhankelijkheid. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie en opname in de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding dat personen met een beperking deel uitmaken van de mensheid en menselijke diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en respect voor het recht op een eigen identiteit. **Voorbeeld:** Jan, een 30-jarige man met een verstandelijke beperking, wil graag naar een dansclub. De voorziening vindt het organiseren van vervoer te duur. Volgens zijn rechten heeft Jan recht op deelname aan sociale activiteiten, recht op ondersteuning van de voorziening om zijn rechten uit te oefenen (inclusief vervoer), en recht op eigen keuzes over zijn vrije tijd. **Begrippenlijst:** * **Waardigheid:** De inherente waarde en respect die elke persoon toekomt. * **Autonomie:** Zelfstandigheid. * **Participatie:** Deelnemen aan de samenleving. * **Diversiteit:** Verschillen, variatie binnen een groep. * **Identiteit:** Kunnen zijn wie je bent, persoonlijkheid. ### 2.3 Financieringsmodellen: Perspectief 2020 en Persoonsvolgende Financiering De financiering voor personen met een beperking heeft een aanzienlijke evolutie gekend, met als doel een meer vraaggestuurd en persoonsgericht systeem te creëren. #### 2.3.1 Perspectief 2020 Perspectief 2020 was een actieplan dat in 2016 door de Vlaamse regering werd gelanceerd om het welzijn van personen met een beperking te herstructureren. Het basisprincipe was "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk". * **Kernprincipes:** * Personen met een beperking zijn volwaardige burgers met respect voor hun autonomie, rechten en mogelijkheden. * Ze nemen zo zelfstandig mogelijk deel aan de samenleving, met ondersteuning waar nodig. * Isolement van personen met een beperking moet vermeden worden. * **Breuk met het verleden:** De visie brak met het beeld van personen met een beperking als louter hulpbehoevenden. * **Doelstellingen:** * Meer kwaliteit van zorg, ondersteuning en levenskwaliteit. * Investeren in mensen, niet in structuren. * Vraaggestuurde zorg: de persoon met een beperking bepaalt zelf welke ondersteuning hij nodig heeft en van wie. #### 2.3.2 Persoonsvolgende Financiering (PVF) De Persoonsvolgende Financiering (PVF) is de concrete uitwerking van de visie van Perspectief 2020. Hierbij gaat het budget voor zorg niet meer naar de voorzieningen, maar rechtstreeks naar de persoon met een beperking. * **Werking:** De persoon met een beperking ontvangt een budget waarmee hij of zij de ondersteuning zelf kan inkopen. Dit verhoogt de keuzevrijheid en flexibiliteit. * **Voordelen:** * Meer keuzevrijheid in de organisatie van de ondersteuning. * Mogelijkheid om zorg thuis te organiseren, in een voorziening, of een combinatie van beide. * Vlottere overschakeling tussen verschillende ondersteuningsvormen. * **Concrete Doelen:** * Stimuleren van vernieuwende projecten (bv. online hulpverlening, particuliere initiatieven) om wachtlijsten te verkleinen. * Bevorderen van sociaal ondernemen met maatschappelijke meerwaarde (emancipatie, integratie, competentieversterking). * Verbeteren van overleg tussen verschillende diensten. **Begrippenlijst:** * **Dagcentrum:** Een voorziening waar mensen met een beperking overdag terechtkunnen voor activiteiten en begeleiding. * **Inclusief:** Deelnemend aan de bredere samenleving, zonder uitsluiting. * **Particulier:** Privé, niet-openbaar. * **Ouderinitiatief:** Een initiatief dat opgestart en georganiseerd wordt door ouders van personen met een beperking. * **Maatschappelijke meerwaarde:** Een positieve bijdrage aan de samenleving. * **Emancipatie:** Het verkrijgen van gelijke rechten en kansen, zelfbeschikking. * **Integratie:** Het opnemen van individuen of groepen in de samenleving. * **Duurzaam:** Langdurig, met oog voor de toekomst. * **Competentie:** Vaardigheid, bekwaamheid. * **Kansengroepen:** Groepen in de samenleving die een verhoogd risico lopen op maatschappelijke uitsluiting. #### 2.3.3 Overzicht Financiering: Persoonsvolgend Budget (PVB) en Ondersteuningstoeslag De financiering hangt af van factoren zoals de ondersteuningsbehoefte, leeftijd en urgentie van de vraag. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen financiering voor minderjarigen en meerderjarigen. ##### 2.3.3.1 Financiering voor Meerderjarigen: Persoonsvolgende Financiering (PVF) De PVF voor meerderjarigen kent twee "trappen": * **Trap 1: Basisondersteuningsbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH)** * **BOB:** Een maandelijks bedrag (ongeveer 330 euro in 2024) voor personen met een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood, die niet veel hulp nodig hebben. Hiermee kunnen eenvoudige diensten zoals poetshulp of vervoer bekostigd worden. * **Voordelen:** Weinig papierwerk, geen bewijsplicht, vrij besteden, snelle toekenning, geen wachtlijsten. * **RTH:** Kan het BOB aanvullen voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. * **Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB)** * **Toepassing:** Voor personen met een grotere ondersteuningsnood waarbij Trap 1 niet volstaat. * **Procedure:** Vereist een gedegen ondersteuningsplan met doelen, benodigde ondersteuning en potentiële ondersteuners. Een Dienst Ondersteuningsplan (DOP) kan hierbij assisteren. * **Budgethoogte:** Afhankelijk van de zorgnood, schommelt tussen 10.000 en 90.000 euro (in 2024). * **Uitbetaling:** Cash op de rekening of via een voucher die aan een voorziening wordt overhandigd (het VAPH zorgt voor de betaling). Een combinatie van beide is ook mogelijk. * **Voordelen:** Volledig op maat geboden hulp. * **Nadelen:** Lange wachtlijsten door grote vraag en beperkt budget, administratieve last voor de persoon met een beperking (die werkgever wordt van hulpverleners). Prioritering voor dringende hulp. ##### 2.3.3.2 Financiering voor Minderjarigen: Ondersteuningstoeslag en Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) * **Ondersteuningstoeslag:** Een relatief beperkt maandelijks bedrag (ongeveer 331 euro in 2024), uitgekeerd via het Groeipakket. Kan aangevuld worden met RTH. * **Persoonlijk Assistentiebudget (PAB):** Een budget dat het Vlaams Agentschap voor Personen met een handicap (VAPH) toekent aan minderjarigen om assistentie thuis, op school of op het werk te organiseren en te betalen. * **Gebruik:** Geld voor personen die helpen bij huishoudelijk werk, lichaamsverzorging, dagbesteding, verplaatsingen, etc. * **Verantwoording:** Richtlijnen voor het gebruik van het budget en kostenverantwoording zijn vereist. * **Budgethoogte (2024):** Tussen 12.164 en 56.760 euro op jaarbasis, jaarlijks geïndexeerd. De hoogte hangt af van de ondersteuningsbehoefte, vastgesteld door een multidisciplinair team (MDT). * **Aanvraagprocedure:** Via de Integrale Toegangspoort met een multidisciplinair team (MDT) dat een A-document opstelt. * **Prioritering:** Dossiers met dringende hulp krijgen voorrang. **Vergelijking PVB en PAB:** Meerderjarigen kunnen geen PAB meer aanvragen, maar wel een PVB. #### 2.3.4 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die alle ondersteuning van de Vlaamse overheid voor personen met een beperking en hun gezin organiseert. * **Missie:** Bevorderen van participatie, integratie en gelijke kansen, met als doel maximale autonomie en levenskwaliteit. * **Definitie van Beperking:** "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." Dit impliceert een focus op de persoon en niet enkel op de stoornis. * **Doelgroep:** Personen met een beperking die nog geen 65 jaar zijn op het moment van aanvraag en effectief in België verblijven. * **Adviesorgaan:** Het Raadgevend Comité, bestaande uit vertegenwoordigers van gebruikers, diensten, voorzieningen en deskundigen. * **Takenpakket:** Voorlichting, oriëntering, preventie, detectie, diagnose, kennisoverdracht, ondersteuning, integratie bevorderen, studie en onderzoek. * **Subsidiering:** Diensten, voorzieningen, hulpmiddelen, aanpassingen, PVB en PAB. **Ondersteuningsvormen (voorbeelden):** * **Meerderjarigen:** Ambulant, thuisbegeleiding, begeleid wonen, beschut wonen, dagcentrum, begeleid werken, residentieel. * **Minderjarigen:** Ambulant, thuisbegeleiding, dagopvang, kort verblijf, residentieel, observatie- en behandelingscentrum. * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Diensten zoals Dienst Ondersteuningsplan (DOP). #### 2.3.5 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het onderwijslandschap is in beweging, met een evolutie naar meer inclusie. * **Buitengewoon Onderwijs (BUO):** * **Niveaus:** Kleuter-, lager- en secundair onderwijs. * **Types (secundair):** OV1 (sociale vorming voor beschermd milieu), OV2 (algemene, sociale vorming en arbeidstraining voor beschermd milieu), OV3 (algemene, sociale en beroepsvorming voor gewoon arbeidsmilieu), OV4 (technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstroom- of kwalificatieafdeling, niet voor mentale handicap). * **Types (basisonderwijs):** Type BA (lichte mentale beperking, ernstige leerstoornissen), Type 2 (matige tot ernstige verstandelijke handicap), Type 3 (gedrags- en emotionele problemen), Type 4 (lichamelijke handicap), Type 5 (langdurige ziekte/gezondheidsproblemen), Type 6 (blind en slechtziend), Type 7 (doof en slechthorend), Type 9 (autisme spectrum stoornis zonder verstandelijke beperking). * **Leersteundecreet (vervangt M-decreet):** * **Doel:** Kwaliteitsvol, werkbaar onderwijs voor alle leerlingen, met meer ondersteuning in het gewoon onderwijs door 680 voltijdse krachten en 36 leersteuncentra. * **Integratie en Uitzondering:** Gewoon onderwijs is de regel, buitengewoon onderwijs de uitzondering. Scholen kunnen leerlingen weigeren mits redelijke aanpassingen buiten proportie zijn. * **Flexibiliteit:** Deeltijds onderwijs in gewoon en buitengewoon onderwijs is mogelijk via individueel aangepaste trajecten. * **Ondersteuners en Leerkrachten:** Vast ambt, statuut en professionalisering voor ondersteuners. Lerarenopleidingen moeten inspelen op verhoogde zorg. Dit deel van de studiegids biedt een uitgebreid overzicht van de rechten van personen met een beperking en de evolutie van financieringsmodellen in Vlaanderen. Het benadrukt de verschuiving naar een persoonsgerichte en vraaggestuurde aanpak, met de persoon met een beperking centraal. --- # Diverse vormen van beperkingen en hun specifieke uitdagingen Dit onderdeel verkent verschillende categorieën van beperkingen, zoals visuele, auditieve, fysieke en mentale beperkingen, inclusief hun oorzaken, kenmerken, impact op ontwikkeling en specifieke ondersteuningsvormen. ## 3. Verschillende vormen van beperkingen en hun specifieke uitdagingen ### 3.1 Visuele beperking Een visuele beperking omvat een verminderd of afwezig gezichtsvermogen dat sociaal-maatschappelijk functioneren belemmert. Men onderscheidt blindheid (volledig afwezig gezichtsvermogen) en slechtziendheid (aanwezige gezichtsresten). Het vaststellen van het gezichtsvermogen is complex, aangezien mensen gezichtsresten verschillend benutten en omgevingsfactoren (licht, vermoeidheid, emoties) het zicht tijdelijk kunnen beïnvloeden. De stoornis kan primair aan het oog of secundair aan de hersenen liggen. #### 3.1.1 Opbouw van het gezichtsvermogen Het gezichtsveld is een aaneengesloten gebied waarin alles zichtbaar is. Elk oog heeft een eigen gezichtsveld dat gedeeltelijk overlapt, wat dieptezicht mogelijk maakt. We onderscheiden een centraal gezichtsveld (scherp zien) en een perifeer gezichtsveld (oriëntatie en waarschuwing). Uitvalsverschijnselen, zoals zwarte vlekken (scotomen), kunnen wijzen op beschadigingen van het netvlies of zenuwvezels. Een ernstig gekrompen gezichtsveld, waarbij enkel het centrale deel overblijft, wordt kokerzicht genoemd. Blindheid wordt gedefinieerd als een gezichtsscherpte van minder dan 1/10, waarbij de lichtwaarneming zeer gering is. Kleurenblindheid betreft het onvermogen kleuren te onderscheiden. #### 3.1.2 Definitie van blindheid en slechtziendheid * **Blindheid:** Gezichtsscherpte minder dan 1/10, waarbij de lichtwaarneming gering is en weinig tot niets kan doen. De voorstelling van een blinde wordt beïnvloed door het al dan niet verworven zijn van de blindheid. * **Slechtziendheid:** Gezichtsvermogen van minder dan 30% met het beste oog, na optimale correctie. Personen kunnen visueel oriënteren en (met vergroot lettertype) lezen en schrijven, of zijn aangewezen op braille (ernstig slechtziend). De Wereldgezondheidsorganisatie deelt visuele beperkingen in op basis van gezichtsscherpte: * Totaal blind: geen lichtgevoeligheid. * Blind: enig onderscheid tussen licht en donker, maar geen visuele oriëntatie. * Zeer zwaar slechtziend: visuele oriëntatie mogelijk, maar aangewezen op braille voor lezen. * Slechtziend: visuele oriëntatie en lezen mogelijk. #### 3.1.3 Vormen van visuele afwijkingen Afwijkingen kunnen optreden aan: hoornvlies, lens (cataract), oogdruk (glaucoom), iris, netvlies, oogzenuw, of als centrale blindheid, kleurenblindheid, adaptatieafwijkingen (nachtblindheid, lichtschuwheid) en oogbewegingsafwijkingen (scheelzien). #### 3.1.4 Cerebrale visuele stoornissen (CVS) Bij CVS zijn het oog en de oogzenuw normaal, maar de visuele centra in de hersenen functioneren niet correct. Kenmerken zijn: gebrek aan spontane visuele nieuwsgierigheid, gericht kijken, moeite met herkennen van gezichten, waarnemen van diepte, kleur, figuur-achtergrond en het zien van beelden als geheel. #### 3.1.5 Mogelijke oorzaken van visuele beperking Ongeveer 70% van visuele beperkingen is erfelijk. Andere oorzaken zijn: * **Prenataal:** Mazelen, toxoplasmose, diabetes bij de moeder, blootstelling aan toxische stoffen. * **Perinataal:** Zuurstofgebrek bij de geboorte, premature geboorte. * **Postnataal:** Meningitis, encefalitis, medicatie, trauma's, middelenmisbruik. Visuele beperkingen kunnen deels verholpen worden door medicatie, oefeningen, chirurgie of lenzen. #### 3.1.6 Invloed van blindheid op de ontwikkeling Visuele waarneming biedt structuur, stabiliteit en continuïteit. Het ontbreken hiervan beïnvloedt de ontwikkeling: * **Motoriek:** Moeilijkheden met ruimtelijke oriëntatie en mobiliteit. Kinderen kunnen door angst om te vallen zich richten op het eigen lichaam. Blindismen (wiegende bewegingen, grimassen) en houterige, voorzichtige bewegingen komen voor. De motorische ontwikkeling verloopt trager. Het lichaamsschema is moeilijk op te bouwen door gebrek aan visuele feedback. Nieuwe handelingen kunnen niet door imitatie geleerd worden. De omgeving wordt als losse objecten ervaren. * **Sociaal-affectieve ontwikkeling:** Minder interactie door ontbreken van visuele signalen (glimlach). Angst door gevaar en waarschuwingen van opvoeders. Belemmering in het leren van sociaal gedrag door gebrek aan imitatiemogelijkheden. Non-verbale communicatie (gezichtsuitdrukkingen, gebaren) wordt gemist. Gevoelens van minderwaardigheid, introversie en wantrouwen kunnen voorkomen. Een rustige, veilige begeleiding, succeservaringen en sociale contacten zijn cruciaal voor een positief zelfbeeld. Overbescherming belemmert zelfstandigheid. * **Taalontwikkeling:** Woorden worden gebruikt zonder concrete voorstelling. Begripsvorming is anders, gebaseerd op tast, geur, geluid. Verbalismen (verkeerd gebruik van woorden) komen voor. Woorden die niet tastbaar zijn (wolk, zon) worden moeilijker begrepen. Het gesproken woord en de intonatie krijgen meer belang. Communicatie met zienden verloopt moeizamer door gebrek aan oogcontact en lichaamstaal. * **Cognitieve ontwikkeling:** Moeilijkheden met het vormen van een objectbeeld. Hersenen missen visuele stimulatie. Geremde taal- en motorische ontwikkeling beïnvloeden de cognitieve ontwikkeling negatief. #### 3.1.7 Orthopedagogische begeleiding bij visuele beperking * **Vroegtijdige opsporing en begeleiding:** Cruciaal voor de ontwikkeling. Ouders zijn de primaire opvoeders en begeleiding bij de verwerking van de beperking is essentieel. * **Stimulering van ontspanning en spel:** Spel en vrijetijdsbesteding zijn niet vanzelfsprekend en vereisen stimulering. * **Optimaal benutten van gezichtsresten:** Versterken van optische prikkels (contrast, kleur), prikkelen van de aandacht (beweging, geluid) en combineren met tast- en geurervaringen. * **Stimulering van gehoor- en tastzin:** Informatie uit andere zintuigen benutten en uitleggen, tactiele verkenning van objecten en omgeving. * **Bewegingsoefeningen:** Bevorderen van oriëntatie en mobiliteit. Gestructureerde ruimtes en orde zijn belangrijk. Hulpmiddelen zoals de geleidestok helpen bij oriëntatie, maar acceptatie ervan is een proces. Gebruik van omgevingsgeluiden, geur en sfeer. Ontwikkeling van motorisch geheugen en inschatting van afstanden. * **Seksuele opvoeding:** Doorbreken van aanrakingstaboe, benutten van spontane contacten. Overbrengen van gezonde waarden en normen. * **Zelfstandigheidstraining:** Aanleren van zelfredzaamheid en sociale vaardigheden. Positief zelfbeeld en acceptatie van de maatschappij zijn essentieel. Vermijden van medelijden en betutteling. #### 3.1.8 Hulpmiddelen bij visuele beperking * **Visuele hulpmiddelen:** Stickers, felgekleurde randen, nooduitgang-indicatoren. * **Auditieve hulpmiddelen:** Klinkende verkeerslichten, waarschuwingssignalen, voorleessoftware. * **Tactiele hulpmiddelen:** Ribbels in tegels, braille-aanduidingen. * **Digitale hulpmiddelen:** Apps, brailledisplays. #### 3.1.9 Tips voor omgang met blinden en slechtzienden * Overleg over hulpverlening. * Spreek personen direct aan. * Gebruik normale taal, inclusief visuele termen. * Verkondig je handelingen. * Wees duidelijk in aanwijzingen. * Reageer verbaal op signalen. * Stel iedereen voor (ook kinderen, huisdieren). * Vermijd storende omgevingsgeluiden. * Volg niet onopvallend achter iemand aan. * Begroet met naam. * Raak niemand onverwachts aan. * Begeleid naar zitplaatsen, laat ontdekken. * Geef informatie over eten/drinken. * Gebruik de klokmethode voor plaatsbepaling op het bord. ### 3.2 Auditieve beperking Een auditieve beperking betreft slecht horen of doof zijn, waarbij geluid onvoldoende of onnauwkeurig wordt waargenomen, wat leidt tot vervorming en lacunes in het gehoor. #### 3.2.1 Kenmerken van geluid Geluid bestaat uit golfbewegingen met twee belangrijke kenmerken: frequentie (toonhoogte) en intensiteit (sterkte). Geluidssterkte wordt gemeten in decibels (dB). * 0 dB: normale gehoordrempel * 30 dB: fluisteren * 50-60 dB: normaal gesprek * 125 dB: luide popmuziek * 130-140 dB: pijngrens #### 3.2.2 Mogelijke oorzaken van auditieve beperking Oorzaken zijn niet altijd bepaald. Bij kinderen: * **Prenataal:** Virusinfecties (rubella, mazelen), geneesmiddelen, nierziektes, zwangerschapsvergiftiging. * **Perinataal:** Vroeggeboorte, zuurstoftekort, geboortetrauma. * **Postnataal:** Meningitis, voedingsstoornissen, virale infecties, chronische middenoorontsteking. Bij volwassenen: ongeval, chronische middenoorontsteking, ziekte van Ménière, lawaaischade, ouderdomsslechthorendheid. #### 3.2.3 Diagnostiek * **Screening:** ALGO-test bij pasgeborenen. * **Gedragsaudiometrie:** Observatie van reflexen (0-6 maanden). * **Conditionering:** Koppel geluid aan beloning (7-18 maanden). * **Spelsituaties:** Testen van auditieve reacties (2-4 jaar). * **Toonaudiometrie:** Meting van gehoorverlies voor specifieke toonhoogtes met koptelefoon of beengeleidingstransducer. * **Spraakaudiometrie:** Testen van spraakverstaanbaarheid, met/zonder hulpmiddelen. #### 3.2.4 Gehoorstoornissen * **Aard:** * **Geleidingsstoornissen:** Problemen in uitwendige of middenoor (bv. ontsteking, prop). * **Perceptiestoornissen:** Problemen met geluidskwaliteit (vervorming), vooral bij hoge tonen. Oorsuizen (tinnitus) is een gemengde stoornis. * **Graad (in dB):** * 21-40 dB: licht slecht horend * 41-70 dB: matig slecht horend * 71-90 dB: zwaar slecht horend * 91-119 dB: doof * 120 dB: totale doofheid #### 3.2.5 Functies van geluid * **Signaalfunctie:** Waarschuwt voor gebeurtenissen. Doven ervaren alles plots en zonder directe oorzakelijkheid, wat leidt tot onzekerheid. * **Achtergrondfunctie:** Creëert verbinding met de omgeving. Doven leven meer in hun gezichtsveld en ervaren isolement in het donker. * **Communicatieve functie:** Taalontwikkeling is afhankelijk van gehoor. Prelinguaal dove kinderen hebben moeite met het besef van geluid en taalontwikkeling. Het moment van doofheid (prelinguaal vs. postlinguaal) is bepalend. #### 3.2.6 Invloed van doofheid op de ontwikkeling * **Bedreigde psychische ontwikkeling:** Moeilijkheden in communicatie belemmeren hechtingsrelatie, kennisverwerving en sociale contacten. Taal is essentieel voor denken, ook abstract denken. Moeilijkheden met lezen en spraakontwikkeling. Zelfbeeld kan negatief beïnvloed worden door onbegrip en afwijzing. * **Bemoeilijkte maatschappelijke integratie:** De maatschappij is georiënteerd op horen. Doven kunnen gemarginaliseerd worden in professioneel, cultureel en recreatief leven. De dove gemeenschap biedt vaak meer acceptatie. #### 3.2.7 Technische hulpmiddelen * **Contact:** Lichtsignalisatie, trillingen (trilwekker, deurbel met licht). * **Directe communicatie:** Hoorapparaten, cochleaire implantaten. * **Communicatie op afstand:** Afstandsbeluistering (TV, leraar), teksttelefoons, chatfuncties, ondertiteling, gebarentaalprogramma's. * **Digitale hulpmiddelen:** Apps zoals Signcall en Roger Voice bieden ondersteuning. #### 3.2.8 Orthopedagogische begeleiding bij auditieve beperking * **Differentiële methode vs. totale communicatie:** * **Differentiële methode (oralistisch):** Nadruk op gesproken taal, liplezen en resterend gehoor. * **Totale communicatie:** Combinatie van liplezen, taalgebruik en gebarentaal. * **Belang van vroegtijdige diagnose:** Vroegtijdige diagnose is cruciaal voor aangepaste aanpak. * **Onderwijs:** Scholen voor dove kinderen richten zich op spraakontwikkeling, gehoortraining en spraakzien (liplezen). Gebarentaal wordt gezien als een volwaardige taal. * **Psycho-emotionele begeleiding:** Aandacht voor eenzaamheid en angst, creëren van een veilige omgeving, aankondigen van gebeurtenissen, accepterend klimaat. * **Ondersteuning van ouders:** Vroeg- en thuisbegeleiding, hulp bij verwerkingsproces, medische wereld, opvoeding en stimulering. #### 3.2.9 Tips voor omgang met doven en slechthorenden * Communiceer duidelijk, spreek met gezicht naar de persoon, articuleer goed. * Ondersteun woorden met gebaren en mimiek. * Sta naar het licht gekeerd, zorg voor voldoende verlichting. * Vermijd snelle hoofd- en mondbewegingen. * Spreek op ooghoogte, zonder sigaret of kauwgom. * Houd baarden en snorren netjes voor beter liplezen. * Gebruik bij voorkeur andere woorden als een woord niet begrepen wordt. * Schrijf indien nodig eenvoudig op. * Roep nooit tegen dove personen, vooral niet met hoorapparaat. * Vraag hoe best te communiceren. * Heb geduld. * Betrek dove personen in groepsgesprekken. * Vergeet dove personen niet in de conversatie. ### 3.3 Fysieke beperking Fysieke beperkingen omvatten stoornissen in beweging ten gevolge van schade aan het centraal zenuwstelsel, spierziekten, verlies van ledematen, of chronische ziekten. Een fysieke beperking wordt gedefinieerd door de moeilijkheden die men ondervindt bij maatschappelijke participatie als gevolg van een lichamelijke functiestoornis. Personen met een fysieke beperking vormen geen homogene groep. #### 3.3.1 Oorzaken van fysieke beperking * **Prenataal:** Infecties, intoxicaties (alcohol, medicatie), stofwisselingsstoornissen, trauma. * **Perinataal:** Lange bevalling, complicaties tijdens geboorte. * **Postnataal:** Medische aandoeningen (encefalitis), trauma, intoxicaties. #### 3.3.2 Vormen van fysieke stoornissen * **Neurologische tekorten:** * **Cerebrale parese (CP):** Aandoening van de hersenen, gekenmerkt door gestoorde houding en beweging. Ontstaat in de eerste levensjaren, is niet progressief. Kan cognitieve en spraakontwikkeling, zicht, gehoor en sociaal-emotionele ontwikkeling beïnvloeden. Ernst varieert van milde tekorten tot ernstige meervoudige beperkingen. Oorzaken zijn prenataal, perinataal (zuurstoftekort is belangrijk) en postnataal. * **Indeling naar lokalisatie:** Verlamming (paresis/ plegie) kan optreden aan één lichaamshelft (hemi), één ledemaat (mono), onderste ledematen (para), twee ledematen (di), drie ledematen (tri) of vier ledematen (quadri/tetra). * **Indeling naar aard/kwaliteit:** * **Spasticiteit:** Niet-accurate vrijwillige bewegingen door continue spiercontractie. Veroorzaakt door laesie in motorische cortex. * **Athetose:** Ondoelmatige, ongecoördineerde bewegingen. * **Ataxie:** Stoornis in spiersamenwerking, leidend tot ongecoördineerde bewegingen en evenwichtsstoornissen. * **Rigiditeit:** Continue spierspanning en stijfheid. * **Tremor:** Onwillekeurige bevingen. * **Spina Bifida:** Aangeboren defect in de wervelkolom (neuraalbuisdefect). Oorzaken zijn genetisch en omgevingsfactoren. Vormen zijn occult (gesloten) en aperta (open: meningocele, myelomeningocele). Gevolgen kunnen zijn: gevoelsuitval, spierverlammingen, blaas/darmproblemen, hydrocefalie. * **Spierafwijkingen:** * **Spierdystrofie (bv. ziekte van Duchenne):** Erfelijke, geslachtsgebonden degeneratieve myopathie door gebrek aan voedingsstoffen voor spierweefsel. Progressieve spierzwakte, leidend tot rolstoelafhankelijkheid en uiteindelijk fatale afloop door aantasting van hart- en ademhalingsspieren. * **Spieratrofie:** Vermindering van spiermassa door immobiliteit of zenuwbeschadiging. Vaak behandelbaar. * **Orthopedische problemen:** Achondroplasie, acromegalie, amputatie, osteogenesis imperfecta (broze botten), ontstekingen van botten en gewrichten (juveniele artritis). * **Chronische ziekten:** Mucoviscidose, hartafwijkingen, hemofilie. #### 3.3.3 Invloed van een fysieke beperking op de ontwikkeling De impact van een fysieke beperking hangt af van de graad, het ontstaanstijdstip, zichtbaarheid, steun en maatschappelijke normen. * **Cognitieve ontwikkeling:** Belemmerde mobiliteit kan leiden tot minder alledaagse ervaringen en verminderde exploratiedrang. Traumatische ervaringen (ziekenhuisopnames) kunnen motivatie en cognitieve ontwikkeling negatief beïnvloeden. De wisselwerking tussen sensomotorische en cognitieve ontwikkeling is belangrijk; een beperkt lichaam leidt tot een andere manier van denken. Succeservaringen en autonomie bevorderen de cognitieve ontwikkeling. * **Spraak- en taalontwikkeling:** Kan gepaard gaan met spraakstoornissen door bewegingsstoornissen, hersenbeschadiging, langdurige hospitalisatie of sociaal-communicatieve problemen. * **Sociaal-emotioneel functioneren:** Risico op verstoorde ouder-kind relatie en hechting door onveilige ervaringen en onzekerheid bij ouders. Vorming van een stabiel zelfbeeld is cruciaal, belemmerd door minder kansen op succes en maatschappelijke acceptatie. Aangeleerde hulpeloosheid kan leiden tot depressies. Autonomie, doorzettingsvermogen en positieve waardering zijn essentieel. * **Lichaamsbeleving en seksualiteit:** Negatief lichaamsbeeld door afhankelijkheid van hulp bij intieme handelingen. Schaamte en angst voor afkeer. Seksualiteit wordt ruim gezien (communicatie, genegenheid) en is een existentieel recht. Psychosociale factoren (maatschappelijke normen over lichaam en relaties) en fysieke beperkingen kunnen moeilijkheden veroorzaken. Seksuele opvoeding vanaf de geboorte is belangrijk. Peergroupcontacten, ook met personen zonder beperking, zijn cruciaal tijdens de adolescentie. #### 3.3.4 Ondersteuning bij fysieke beperking * **Vroegbegeleiding:** Start zo snel mogelijk met behandeling en begeleiding, met focus op ontwikkelingsstimulering, paramedische therapie en ouderbegeleiding. * **Psychomotorische programma's:** Gericht op het ontwikkelen van bewegingspatronen, zelfredzaamheid, voorkomen van misvormingen en verminderen van spasticiteit. * **Onderwijs:** Inclusief onderwijs, of speciaal onderwijs (type 5 voor chronisch zieke kinderen). * **ADL-training en assistentie:** Aanleren van Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen en ondersteuning hierbij. * **Psychosociale begeleiding:** Werken aan een positief zelfbeeld, assertiviteit en een realistisch zelfbeeld met haalbare aspiraties. * **Begeleiding naar sociale integratie:** Bevorderen van deelname aan het maatschappelijk leven en geschikte woonvormen. ### 3.4 Mentale beperking Een mentale beperking wordt gekenmerkt door significant onder gemiddeld intellectueel functioneren, dat tot uiting komt tijdens de ontwikkelingsperiode en gepaard gaat met tekorten in aangepast gedrag. #### 3.4.1 Definitie en terminologie Vroeger gebruikte men termen als 'innocent', 'onnozelen', 'debielen', 'idioten', 'imbecielen' en 'oligofrenen'. Tegenwoordig spreekt men van 'verstandelijke beperking' of 'mentale beperking', waarbij de nadruk ligt op de cognitieve aspecten. Het VAPH gebruikt de term 'beperking' om een statisch concept te vermijden en de nadruk te leggen op de interactie met de omgeving. De indeling gebeurt vaak op basis van ondersteuningsbehoefte (tijdelijk, beperkt, ruim, continu). #### 3.4.2 Officiële definitie van mentale beperking Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), in navolging van de American Association of Mental Deficiency (AAMR): 1. **Substantiële beperking in verstandelijk functioneren:** Moeilijkheden in het verwerven en aanwenden van vaardigheden t.a.v. de interactie met de omgeving. Gemeten via intelligentietests (IQ onder 70-75 duidt op significante achterstand). 2. **Tijdens de ontwikkelingsfase:** Ontwikkeling verloopt trager en stagneert vroeger (ongeveer tot 18 jaar). Een later verworven beperking wordt 'niet-aangeboren hersenletsel' (NAH) genoemd. 3. **Tekort in aangepast gedrag:** De mate waarin het individu beantwoordt aan maatstaven van rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, in vergelijking met leeftijds- en cultuurgroep. Gedragsbeoordelingsschalen worden hiervoor gebruikt. #### 3.4.3 Mogelijke oorzaken van een mentale beperking * **Biologische factoren:** Chromosomale afwijkingen (bv. Downsyndroom, Fragiele-X-syndroom), genmutaties, stofwisselingsstoornissen, infectieziekten (prenataal/postnataal), toxische stoffen, zuurstoftekort (perinataal), hersenletsel (postnataal). * **Sociaal-culturele factoren:** Weinig stimulerende omgeving, beperkt taalgebruik, ongezonde leefgewoonten, laag verwachtingspatroon, kindermishandeling, ondervoeding. * **Combinatie van biologische en omgevingsfactoren.** #### 3.4.4 Indeling naar niveaus (IQ) * **Lichte mentale beperking (IQ 55-75):** Meest voorkomende groep (80-85%). Weinig uiterlijke kenmerken. Lichte motorische (oog-handcoördinatie, schrijven) en cognitieve problemen (oppervlakkige informatieverwerking, moeite met abstract denken, generaliseren). Gedrag is impulsief, concentratie beperkt. Gemiddeld leervermogen vergelijkbaar met 3e leerjaar. Taalgebruik beperkter, begrip meestal goed. Sociaal-emotioneel kwetsbaar, zoeken steunfiguren. * **Matige mentale beperking (IQ 40-54):** Ontdekking in vroege levensjaren, soms met lichamelijke kenmerken. Trage motorische ontwikkeling (zitten, lopen), problemen met fijne motoriek. Cognitief: traag denken, korte concentratie, leren door structuur en herhaling. Communicatie verloopt langzamer, beperkte woordenschat, eenvoudige zinnen. Logopedische ondersteuning vaak nodig. * **Ernstige mentale beperking (IQ 25-39):** Opvallend afwijkend gedrag vanaf vroege levensjaren. Ernstige motorische achterstand, vaak met afwijkingen. Cognitief: denken gekoppeld aan dagelijkse leefwereld, moeite met informatieverwerking, aandacht- en geheugenproblemen. Meer gedragsproblemen, gevoelig voor prikkels. Communicatie beperkt, vooral non-verbaal. * **Zeer ernstige mentale beperking (IQ < 25):** Afwijkend gedrag vanaf geboorte, ontwikkeling stagneert vroeg. Meervoudige beperkingen (fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel). Cognitief: denken op sensomotorisch niveau, reactie op prikkels. Communicatie beperkt tot lichamelijke signalen en geluiden. #### 3.4.5 Specifieke syndromen * **Syndroom van Down (Trisomie 21):** Chromosomale afwijking (extra chromosoom 21). Stijgend risico met leeftijd moeder/vader. Lichamelijke kenmerken (afgeplat hoofd, schuine ogen, slappe spieren, gegroefde tong, huidplooi op handpalm). Vertraagde mentale ontwikkeling (licht tot ernstig). Vaak sociale waarde gehecht aan vriendschap, maar moeite met diepe, blijvende relaties. Nood aan structuur en begeleiding voor zelfstandig leven. * **Fragiele-X-syndroom:** Meest voorkomende oorzaak van erfelijke mentale achterstand. Chromosomale afwijking op X-chromosoom. Kenmerken vaker uitgesproken bij mannen (grote oren, lange kin, versnelde groei). Motorische en mentale achterstand. Taalontwikkeling is een kenmerk (late spraak, herhalingen, echolalie, moeilijke articulatie). Gedrag gekenmerkt door hyperactiviteit, fladderende handen, impulsiviteit, angst. * **Prader-Willi syndroom (PWS):** Defect op chromosoom 15. Symptomen beïnvloed door hypothalamus: spierzwakte, slaapstoornissen, stoornis in verzadigingsgevoel (leidt tot onbedwingbare eetlust en overgewicht). Beperkte ontwikkeling secundaire geslachtskenmerken. Emotionele labiliteit, dwangmatige handelingen, koppigheid, egocentrisme. Cognitief: licht tot matige mentale beperking, vertraagde ontwikkeling, behoefte aan routine en structuur. * **Meervoudige beperking:** Combinatie van ernstige mentale beperking met fysieke, zintuiglijke en/of sociaal-emotionele beperkingen. Vroege hersenbeschadiging (pre-/peri-/postnataal) als oorzaak. Grote afhankelijkheid van de omgeving, nood aan permanente zorg. Communicatie vaak beperkt tot non-verbale signalen. Belang van basale stimulatie en LACCS-visie. #### 3.4.6 Onderwijs en begeleiding * **Lichte mentale beperking:** Type basisaanbod (bulo), opleidingsvorm 3 (buso). Ambulante begeleiding bij begeleid wonen. * **Matige mentale beperking:** Type 2 (bulo), OV1 of OV2 (buso). Focus op zelfredzaamheid, motoriek en sociale omgang. Dagcentrum, begeleid werken. Begeleid wonen of thuisbegeleiding. * **Ernstige/Zeer ernstige mentale beperking:** Voornamelijk dagopvang, residentiële leefgroepen. Nauwgezette medische begeleiding, focus op zelfredzaamheid en basale stimulatie. De begeleiding van personen met een mentale beperking vereist een persoonsgerichte aanpak, met oog voor hun individuele noden, mogelijkheden en de omgeving. Emancipatie, empowerment en een zinvol bestaan staan centraal. --- # Orthopedagogische begeleiding en ontwikkelingsfasen Dit onderwerp verkent orthopedagogische benaderingen, zoals de differentiële methode en totale communicatie, en hun impact op de ontwikkeling, met een focus op ontwikkelingsfasen en bijbehorende begeleidingsstrategieën. ## 4 Orthopedagogische begeleiding en ontwikkelingsfasen ### 4.1 Het begrip handicap en beperking Het concept 'handicap' is maatschappelijk bepaald en verandert door de tijd heen. Historisch gezien werden mensen die buiten de norm vielen negatief bejegend, wat leidde tot stigmatisering en uitsluiting. Tegenwoordig is er een verschuiving naar een meer inclusieve benadering, waarbij de nadruk ligt op persoonsgerichte zorg, zelfbepaling en participatie. De benaming 'mensen met een beperking' wordt geprefereerd boven 'gehandicapten', omdat deze de mens centraal stelt. #### 4.1.1 Rechten van personen met een beperking De Universele Verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, garandeert gelijke rechten en respectvolle behandeling. Belangrijke principes zijn onder meer respect voor waardigheid en autonomie, non-discriminatie, volledige participatie, acceptatie van diversiteit en gelijke kansen. #### 4.1.2 Perspectief 2020 en persoonsvolgende financiering Perspectief 2020 was een Vlaams actieplan dat gericht was op meer zelfstandigheid en inclusie voor personen met een beperking. Een cruciaal element hiervan was de invoering van persoonsvolgende financiering (PVF). Hierbij gaan budgetten rechtstreeks naar de persoon met de beperking, waardoor deze zelf kan bepalen hoe en van wie de ondersteuning wordt ingekocht. Dit bevordert keuzevrijheid en vraaggestuurde zorg, in tegenstelling tot de vroegere aanbodgerichte zorg. ##### 4.1.2.1 Financiële ondersteuning De financiering voor personen met een beperking is onderverdeeld in verschillende 'trappen'. * **Trap 1: Basisondersteuningsbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH)** * Het BOB is een maandelijks bedrag, bedoeld voor personen met een geringe ondersteuningsnood, voor het bekostigen van eenvoudige hulp (bv. poets- of vervoerskosten). * RTH kan het BOB aanvullen voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. * **Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB)** * Dit budget is voor personen met een grotere ondersteuningsnood en vereist een uitgebreidere procedure, waaronder het opstellen van een ondersteuningsplan. * De budgethoogte varieert en kan cash of als voucher uitgekeerd worden. * Het PVB biedt flexibiliteit voor ondersteuning op maat, maar kent ook lange wachtlijsten. * **Ondersteuningstoeslag en Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) voor minderjarigen** * De ondersteuningstoeslag is vergelijkbaar met het BOB voor meerderjarigen. * Het PAB is een budget voor minderjarigen om assistentie thuis of op school te organiseren en te betalen, met richtlijnen voor het gebruik en verantwoording van kosten. Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) organiseert alle ondersteuning vanuit de Vlaamse overheid en hanteert een definitie van beperking die rekening houdt met functiestoornissen, activiteitenbeperkingen en persoons- en omgevingsfactoren. ### 4.2 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het onderwijslandschap voor kinderen en jongeren met een beperking is sterk geëvolueerd, met een verschuiving naar meer inclusie. #### 4.2.1 Buitengewoon onderwijs Buitengewoon onderwijs (BUO) wordt ingericht voor verschillende niveaus (kleuter, lager, secundair) en types, aangepast aan specifieke behoeften. * **Type basisaanbod (Type BA):** Samengevoegd uit vroegere types 1 en 8, gericht op kinderen met een lichte verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige tot ernstige verstandelijke handicap, met focus op levensscholing. * **Type 3:** Voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen, met nadruk op persoonlijkheidsontwikkeling. * **Type 4:** Aangepast aan leerlingen met een lichamelijke handicap, die specifieke medische en orthopedagogische voorzieningen nodig hebben. * **Type 5:** Bestemd voor kinderen en jongeren die wegens ziekte in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. * **Type 6:** Aangepast aan blinde en slechtziende kinderen en jongeren, met specifieke methoden zoals braille. * **Type 7:** Aangepast aan dove en slechthorende kinderen en jongeren, met focus op communicatie. * **Type 9:** Nieuw sinds het M-decreet, voor kinderen en jongeren met ASS (autismespectrumstoornis) zonder verstandelijke beperking. Het buitengewoon secundair onderwijs (BUSO) kent vier opleidingsvormen (OV) gericht op sociale vorming, voorbereiding op beschermde of gewone leef- en arbeidsmilieus. #### 4.2.2 Het leersteundecreet Het leersteundecreet, dat het M-decreet vervangt, streeft naar kwaliteitsvol en werkbaar onderwijs voor alle leerlingen. Het voorziet in extra ondersteuning via leersteuncentra, meer zeggenschap voor de klassenraad, en behoudt buitengewoon onderwijs als volwaardige optie. ### 4.3 Specifieke beperkingen en begeleiding Het document beschrijft uitgebreid verschillende soorten beperkingen en de orthopedagogische benaderingen die daarbij horen. #### 4.3.1 Visuele beperking * **Definitie:** Verminderd gezichtsvermogen of het ontbreken ervan, met impact op sociaal-maatschappelijk functioneren. Onderscheid tussen blindheid en slechtziendheid. * **Invloed op ontwikkeling:** Gevolgen voor motoriek (ruimtelijke oriëntatie, lichaamsbesef), sociaal-affectieve ontwikkeling (angst, minderwaardigheidsgevoelens, contactproblemen), taalontwikkeling (verbalismen) en cognitieve ontwikkeling (belemmerde informatieverwerking). * **Orthopedagogische begeleiding:** Vroegtijdige opsporing en begeleiding, stimulering van ontspanning, gehoor- en tastzin, bewegingsoefeningen, seksuele opvoeding, zelfstandigheidstraining. Belang van informatie en ondersteuning voor ouders. Hulpmiddelen (visueel, auditief, tactiel) spelen een cruciale rol. #### 4.3.2 Auditieve beperking * **Definitie:** Slecht horen of doof zijn, met gevolgen voor waarneming en spraakontwikkeling. * **Invloed op ontwikkeling:** Bedreigde psychische ontwikkeling (hechting, taalontwikkeling, zelfbeeld), bemoeilijkte maatschappelijke integratie (communicatie, sociale regels). * **Orthopedagogische begeleiding:** Differentiële methode (oraal, spraakafzien) versus totale communicatie (gebarentaal, liplezen). Belang van vroegtijdige diagnose. Onderwijs focust op spraak- en taaltraining, ondersteund door technologische hulpmiddelen. Psycho-emotionele begeleiding is essentieel. #### 4.3.3 Fysieke beperking * **Definitie:** Stoornissen in bewegen ten gevolge van neurologische afwijkingen, spierziekten of ledemaatverlies. Een zeer diverse groep met veel uiteenlopende oorzaken en uitingen. * **Invloed op ontwikkeling:** Mogelijke gevolgen voor cognitieve ontwikkeling (beperkte ervaringen, traumatische ervaringen), sociaal-emotioneel functioneren (hechting, zelfbeeld, identiteitsontwikkeling), lichaamsbeleving en seksualiteit. * **Orthopedagogische begeleiding:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, onderwijs (inclusief onderwijs, type 5), ADL-training, psychosociale begeleiding (positief zelfbeeld, assertiviteit), begeleiding naar sociale integratie, ondersteuning door technologische hulpmiddelen. #### 4.3.4 Mentale beperking * **Definitie:** Beduidend benedenmatig intellectueel functioneren, ontstaan tijdens de ontwikkelingsperiode, samengaand met tekorten in aangepast gedrag. Gedeeld in vier niveaus: licht, matig, ernstig en zeer ernstig. * **Oorzaken:** Biologische factoren (chromosomale afwijkingen, stofwisselingsstoornissen, infecties, intoxicaties) en sociaal-culturele factoren (stimulerende omgeving, taalgebruik, voeding). * **Kenmerken per niveau:** * **Licht:** Grotendeels uiterlijk niet waarneembaar, lichte motorische moeilijkheden, oppervlakkige informatieverwerking, egocentrisch denken, beperkte woordenschat maar goed taalbegrip, emotionele labiliteit. * **Matig:** Tragere motorische en cognitieve ontwikkeling, beperkte concentratie, eenvoudige zinnen, logopedische ondersteuning vaak nodig, zelfredzaamheid t.a.v. dagelijkse leven, oriëntatie gericht op het hier-en-nu. * **Ernstig:** Ernstige motorische en cognitieve achterstand, egocentrisch denken, moeizame informatieverwerking, gedragsproblemen, beperkte taalontwikkeling, afhankelijk van beschermd milieu. * **Zeer ernstig:** Meervoudige beperkingen (fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel), beperkt bewustzijn en motoriek, minimale taalontwikkeling, afhankelijk van totale zorg. * **Orthopedagogische begeleiding:** Gericht op individuele ondersteuningsbehoefte, emancipatie en empowerment. Belang van een gestructureerde omgeving, duidelijke routines en visuele communicatiemiddelen. #### 4.3.5 Meervoudige beperking * **Definitie:** Combinatie van beperkingen op verschillende vlakken (mentaal, fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel), vaak met bijkomende gezondheidsproblemen. * **Kenmerken:** Verstoring in bewustzijn en slaapritme, beperkt of geen zelfstandige voortbeweging, contact- en communicatiestoornissen, afhankelijkheid van de omgeving. * **Orthopedagogische begeleiding:** Gericht op basale stimulatie, LACCS-visie (lichamelijk welbevinden, alertheid, contact, communicatie, stimulerende tijdsbesteding) en aansluiting bij de ontwikkelingsfasen (sensatiefase, klikfase). ##### 4.3.5.1 Emotionele ontwikkeling (naar Anton Dösen) Het model van Anton Dösen beschrijft de emotionele ontwikkeling in verschillende fasen, die relevant zijn voor de orthopedagogische begeleiding: * **Adaptatiefase (Babyfase):** Kenmerken: afhankelijkheid, symbiosie, impulsiviteit, afwezigheid van onderscheid tussen zelf en ander. Begeleiding: nabijheid, geruststelling, regulatie van prikkels. * **Hechtingsfase:** Kenmerken: opbouw van vertrouwensbanden, zoeken naar vertrouwde personen. Begeleiding: stimuleren van positieve relaties, veilige hechting. * **Eerste individuatiefase (Koppigheidsfase):** Kenmerken: ontwikkeling van 'eigen ik', ontdekken van de wereld met veilige begeleider. Begeleiding: stimuleren van zelfstandigheid, bieden van keuzemogelijkheden. * **Identificatiefase:** Kenmerken: vorming van identiteit, zich spiegelen aan anderen. Begeleiding: aanmoedigen van assertiviteit, realistische zelfbeeld. * **Realiteitsbewustwordingsfase:** Kenmerken: aanpassen aan de realiteit, inzicht in oorzaak en gevolg. Begeleiding: ondersteunen bij het maken van keuzes, leren omgaan met grenzen. Het is cruciaal om bij de begeleiding aan te sluiten bij het huidige emotionele ontwikkelingsniveau van de cliënt, aangezien lagere fasen nooit volledig 'achtergelaten' worden. Samenwerking tussen orthopedagogen en begeleiders is essentieel voor een effectieve aanpak. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Handicap | Het geheel van belemmeringen die een persoon ervaart in zijn participatie aan de samenleving, als gevolg van het samenspel tussen zijn functiestoornissen en de maatschappelijke omgeving. | | Beperking | Een functiestoornis van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, die leidt tot moeilijkheden bij het uitvoeren van activiteiten en participatieproblemen. | | Norm | Een sociaal aanvaard gedragspatroon of een regel die binnen een bepaalde groep of samenleving geldt en waaraan men zich geacht wordt te houden. | | Vooroordeel | Een vooringenomen mening of oordeel over een persoon of groep, vaak gebaseerd op onvoldoende of verkeerde informatie, zonder de persoon of groep echt te kennen. | | Menswaardig | Behandel anderen met respect en erken hun inherente waarde als mens, ongeacht hun achtergrond, omstandigheden of beperkingen. | | Delicaat | Gevoelig, subtiel of kwetsbaar, wat speciale zorg, tact en aandacht vereist bij de behandeling ervan. | | Persoonsgericht | Een benadering waarbij zorg en ondersteuning volledig zijn afgestemd op de individuele behoeften, voorkeuren en levenssituatie van een persoon. | | Zelfbepaling | Het recht en de mogelijkheid van een individu om eigen keuzes te maken, onafhankelijk beslissingen te nemen en controle uit te oefenen over zijn eigen leven. | | Autonomie | De mate waarin een individu in staat is zelfstandig te functioneren, eigen keuzes te maken en verantwoordelijkheid te dragen voor zijn eigen leven en beslissingen. | | Participatie | De actieve deelname van individuen aan alle aspecten van het maatschappelijk leven, inclusief sociale, economische, culturele en politieke activiteiten. | | Diversiteit | De verscheidenheid aan kenmerken, achtergronden, perspectieven en ervaringen binnen een groep of samenleving, wat bijdraagt aan een rijke en inclusieve omgeving. | | Identiteit | Het unieke zelfbeeld en de persoonlijke kenmerken die een individu vormen, bestaande uit een combinatie van persoonlijke ervaringen, waarden, overtuigingen en sociale rollen. | | Persoonsvolgende financiering (PVF) | Een financieringsmodel waarbij budgetten voor zorg en ondersteuning rechtstreeks naar de persoon met een beperking gaan, zodat deze zelf kan kiezen hoe en door wie de zorg wordt georganiseerd. | | Dagcentrum | Een voorziening die overdag opvang, begeleiding en activiteiten biedt aan personen met een beperking, zodat ze gestructureerd en zinvol hun dag kunnen doorbrengen. | | Inclusief | Een omgeving of systeem dat zodanig is ingericht dat iedereen, ongeacht achtergrond of beperking, kan deelnemen en zich welkom voelt. | | Particulier | Verwijst naar iets dat privébezit is of wordt aangeboden door een individu of een niet-overheidsorganisatie, in tegenstelling tot overheidsinstanties. | | Ouderinitiatief | Een project of organisatie die door ouders van personen met een beperking is opgericht om specifieke zorg, ondersteuning of activiteiten te bieden. | | Maatschappelijke meerwaarde | Een positieve bijdrage die een project of initiatief levert aan de samenleving, bijvoorbeeld door emancipatie, integratie of het versterken van competenties van kansengroepen. | | Emancipatie | Het proces waarbij individuen of groepen meer autonomie, gelijkheid en controle over hun eigen leven verwerven, vaak door middel van sociale, politieke of economische empowerment. | | Integratie | Het proces waarbij individuen of groepen die voorheen buiten de mainstream vielen, worden opgenomen in de bredere samenleving, met behoud van hun eigen identiteit. | | Duurzaam | Een aanpak of systeem dat langdurig levensvatbaar is en positieve resultaten kan blijven genereren zonder de middelen of het milieu uit te putten. | | Competentie | Een combinatie van kennis, vaardigheden, houdingen en gedragingen die nodig zijn om een bepaalde taak effectief uit te voeren of een bepaalde functie te vervullen. | | Kansengroepen | Groepen in de samenleving die door diverse factoren (zoals sociaaleconomische status, afkomst, beperking) minder kansen hebben op gelijke deelname aan het maatschappelijk leven. | | Cerebral parese (CP) | Een niet-progressieve aandoening van de hersenen die zich manifesteert in de vroege ontwikkeling en gekenmerkt wordt door stoornissen in houding en beweging, mogelijk gecombineerd met andere ontwikkelingsproblemen. | | Spina bifida | Een aangeboren neuraalbuisdefect waarbij de wervelkolom niet volledig sluit, wat kan leiden tot neurologische uitval en andere complicaties, afhankelijk van de ernst en locatie. | | Spierdystrofie | Een groep erfelijke spierziekten die gekenmerkt worden door geleidelijke afbraak van spierweefsel, leidend tot toenemende spierzwakte en verlies van functionaliteit. | | Auditieve beperking | Een vermindering van het gehoorvermogen, variërend van licht slechthorend tot totale doofheid, wat invloed heeft op de waarneming van geluid en communicatie. | | Visuele beperking | Een verminderd gezichtsvermogen, variërend van slechtziendheid tot blindheid, wat invloed heeft op de waarneming van de omgeving, oriëntatie en interactie met anderen. | | Fysieke beperking | Een lichamelijke functiestoornis die iemand belemmert in zijn bewegingsmogelijkheden, zelfzorg of deelname aan maatschappelijke activiteiten, veroorzaakt door diverse medische aandoeningen. | | Mentale beperking | Een substantiële beperking in het intellectueel functioneren en aangepast gedrag, die ontstaat tijdens de ontwikkelingsperiode en invloed heeft op leren, denken en sociaal functioneren. | | Meervoudige beperking | Een combinatie van twee of meer significante beperkingen, bijvoorbeeld op mentaal, fysiek en zintuiglijk vlak, die de uitdagingen en ondersteuningsbehoeften aanzienlijk vergroten. | | Basale stimulatie | Een communicatieve benadering die zich richt op het bieden van eenvoudige, zintuiglijke waarnemingen via fysieke aanraking en beweging, om het lichaamsbewustzijn en contact met de omgeving te bevorderen, vooral bij personen met ernstige meervoudige beperkingen. | | LACCS-visie | Een zorgvisie die zich richt op het realiseren van een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf gebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De eerste fase van emotionele ontwikkeling, kenmerkt zich door focus op zintuiglijke sensaties en het directe, onmiddellijke ervaren van de omgeving zonder verwachtingen of gedachten. | | Klikfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zaken aan elkaar begint te koppelen, verwachtingen ontwikkelt en verbanden leert leggen tussen gebeurtenissen, wat houvast biedt. | | Begrijpfase | De meest gevorderde fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu situaties kan beredeneren, oorzaak en gevolg begrijpt, en zijn gedrag kan aanpassen aan de context. Mensen met EMB bereiken deze fase doorgaans niet. | | Adaptatiefase | Een vroege fase van emotionele ontwikkeling, vergelijkbaar met die van een baby, gekenmerkt door impulsiviteit, afhankelijkheid van verzorgers en een gebrek aan onderscheid tussen zichzelf en anderen. Nabijheid en kalmering zijn essentieel. | | Socialisatiefase | Een latere fase van emotionele ontwikkeling, gekenmerkt door de ontwikkeling van een hechtingsrelatie met verzorgers, wat een gevoel van veiligheid en vertrouwen creëert, en de basis legt voor verdere sociale interactie. | | Eerste individuatie/koppigheidsfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zijn eigen 'ik' begint te ontwikkelen, de wereld verkent en zelfstandiger wordt, vaak met periodes van weerstand en koppigheid. | | Identificatiefase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zich identificeert met rolmodellen en zich aanpast aan maatschappelijke normen en waarden, wat cruciaal is voor de ontwikkeling van een gezonde persoonlijkheid. | | Realiteitsbewustwordingsfase | De laatste fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu een realistisch beeld ontwikkelt van zichzelf en zijn omgeving, en in staat is zijn aspiraties af te stemmen op zijn mogelijkheden. | | Autisme Spectrum Stoornis (ASS) | Een neuro-ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door uitdagingen op het gebied van sociale interactie, communicatie en repetitief gedrag, met variërende ernst en expressie. | | Intelligentiequotiënt (IQ) | Een score die de relatieve intellectuele capaciteit van een persoon meet in vergelijking met het gemiddelde van zijn leeftijdsgroep, vaak gemeten met gestandaardiseerde tests. | | Adaptief gedrag | De mate waarin een individu in staat is zich aan te passen aan de eisen van zijn omgeving en zelfstandig te functioneren in het dagelijks leven, inclusief vaardigheden op het gebied van communicatie, zelfzorg en sociale interactie. | | Stereotypieën | Repetitieve, vaak doelloze bewegingen of handelingen die voorkomen bij bepaalde ontwikkelingsstoornissen, zoals autisme of ernstige mentale beperkingen, en die kunnen dienen als zelfstimulatie of copingmechanisme. | | PICA | Een eetstoornis waarbij een persoon ongebruikelijke, niet-eetbare voorwerpen consumeert, zoals aarde, papier of plastic. | | Zelfstimulatie | Gedrag dat een persoon vertoont om zichzelf sensorische input te geven, zoals wiegen, fladderen met de handen of herhalende geluiden maken, vaak voorkomend bij personen met autisme of ernstige mentale beperkingen. | | Communicatie | Het proces van het uitwisselen van informatie, gedachten en gevoelens tussen individuen, zowel verbaal als non-verbaal. | | Basale stimulatie | Een communicatieve benadering die zich richt op het bieden van eenvoudige, zintuiglijke waarnemingen via fysieke aanraking en beweging, om het lichaamsbewustzijn en contact met de omgeving te bevorderen, vooral bij personen met ernstige meervoudige beperkingen. | | LACCS-visie | Een zorgvisie die zich richt op het realiseren van een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf gebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De eerste fase van emotionele ontwikkeling, kenmerkt zich door focus op zintuiglijke sensaties en het directe, onmiddellijke ervaren van de omgeving zonder verwachtingen of gedachten. | | Klikfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zaken aan elkaar begint te koppelen, verwachtingen ontwikkelt en verbanden leert leggen tussen gebeurtenissen, wat houvast biedt. | | Begrijpfase | De meest gevorderde fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu situaties kan beredeneren, oorzaak en gevolg begrijpt, en zijn gedrag kan aanpassen aan de context. Mensen met EMB bereiken deze fase doorgaans niet. | | Adaptatiefase | Een vroege fase van emotionele ontwikkeling, vergelijkbaar met die van een baby, gekenmerkt door impulsiviteit, afhankelijkheid van verzorgers en een gebrek aan onderscheid tussen zichzelf en anderen. Nabijheid en kalmering zijn essentieel. | | Socialisatiefase | Een latere fase van emotionele ontwikkeling, gekenmerkt door de ontwikkeling van een hechtingsrelatie met verzorgers, wat een gevoel van veiligheid en vertrouwen creëert, en de basis legt voor verdere sociale interactie. | | Eerste individuatie/koppigheidsfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zijn eigen 'ik' begint te ontwikkelen, de wereld verkent en zelfstandiger wordt, vaak met periodes van weerstand en koppigheid. | | Identificatiefase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zich identificeert met rolmodellen en zich aanpast aan maatschappelijke normen en waarden, wat cruciaal is voor de ontwikkeling van een gezonde persoonlijkheid. | | Realiteitsbewustwordingsfase | De laatste fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu een realistisch beeld ontwikkelt van zichzelf en zijn omgeving, en in staat is zijn aspiraties af te stemmen op zijn mogelijkheden. | | Syndroom van Down | Een chromosomale afwijking (trisomie 21) die gepaard gaat met een reeks fysieke kenmerken en een variabele mate van verstandelijke beperking, vanaf licht tot ernstig. | | Fragiele-X-syndroom | Een erfelijke aandoening veroorzaakt door een defect op het X-chromosoom, die leidt tot mentale achterstand, gedragsproblemen en specifieke fysieke kenmerken, meer uitgesproken bij mannen. | | Prader-Willi syndroom (PWS) | Een genetische aandoening die invloed heeft op verschillende lichaamsfuncties, waaronder eetlust, groei, cognitie en gedrag, gekenmerkt door spierzwakte in de zuigelingentijd en een onbedwingbare eetlust op latere leeftijd. | | Ademhalingsproblemen | Moeilijkheden met de normale functie van de luchtwegen en longen, wat kan leiden tot kortademigheid, onregelmatige ademhaling en een verhoogd risico op infecties. | | Slikproblemen | Moeilijkheden met het kauwen en doorslikken van voedsel en vloeistoffen, vaak als gevolg van spierzwakte, spasticiteit of neurologische stoornissen, wat kan leiden tot verslikking en ondervoeding. | | Basale stimulatie | Een communicatieve benadering die zich richt op het bieden van eenvoudige, zintuiglijke waarnemingen via fysieke aanraking en beweging, om het lichaamsbewustzijn en contact met de omgeving te bevorderen, vooral bij personen met ernstige meervoudige beperkingen. | | LACCS-visie | Een zorgvisie die zich richt op het realiseren van een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf gebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De eerste fase van emotionele ontwikkeling, kenmerkt zich door focus op zintuiglijke sensaties en het directe, onmiddellijke ervaren van de omgeving zonder verwachtingen of gedachten. | | Klikfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zaken aan elkaar begint te koppelen, verwachtingen ontwikkelt en verbanden leert leggen tussen gebeurtenissen, wat houvast biedt. | | Begrijpfase | De meest gevorderde fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu situaties kan beredeneren, oorzaak en gevolg begrijpt, en zijn gedrag kan aanpassen aan de context. Mensen met EMB bereiken deze fase doorgaans niet. | | Adaptatiefase | Een vroege fase van emotionele ontwikkeling, vergelijkbaar met die van een baby, gekenmerkt door impulsiviteit, afhankelijkheid van verzorgers en een gebrek aan onderscheid tussen zichzelf en anderen. Nabijheid en kalmering zijn essentieel. | | Socialisatiefase | Een latere fase van emotionele ontwikkeling, gekenmerkt door de ontwikkeling van een hechtingsrelatie met verzorgers, wat een gevoel van veiligheid en vertrouwen creëert, en de basis legt voor verdere sociale interactie. | | Eerste individuatie/koppigheidsfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zijn eigen 'ik' begint te ontwikkelen, de wereld verkent en zelfstandiger wordt, vaak met periodes van weerstand en koppigheid. | | Identificatiefase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zich identificeert met rolmodellen en zich aanpast aan maatschappelijke normen en waarden, wat cruciaal is voor de ontwikkeling van een gezonde persoonlijkheid. | | Realiteitsbewustwordingsfase | De laatste fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu een realistisch beeld ontwikkelt van zichzelf en zijn omgeving, en in staat is zijn aspiraties af te stemmen op zijn mogelijkheden. | | Basale stimulatie | Een communicatieve benadering die zich richt op het bieden van eenvoudige, zintuiglijke waarnemingen via fysieke aanraking en beweging, om het lichaamsbewustzijn en contact met de omgeving te bevorderen, vooral bij personen met ernstige meervoudige beperkingen. | | LACCS-visie | Een zorgvisie die zich richt op het realiseren van een "goed leven" voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gebaseerd op vijf gebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De eerste fase van emotionele ontwikkeling, kenmerkt zich door focus op zintuiglijke sensaties en het directe, onmiddellijke ervaren van de omgeving zonder verwachtingen of gedachten. | | Klikfase | Een fase in emotionele ontwikkeling waarin een individu zaken aan elkaar begint te koppelen, verwachtingen ontwikkelt en verbanden leert leggen tussen gebeurtenissen, wat houvast biedt. | | Begrijpfase | De meest gevorderde fase van emotionele ontwikkeling, waarin een individu situaties kan beredeneren, oorzaak en gevolg begrijpt, en zijn gedrag kan aanpassen aan de context. Mensen met EMB bereiken deze fase doorgaans niet. |

# Het begrip handicap en beperking Dit topic verkent de evolutie van het begrip handicap, de maatschappelijke normen en de invloed van economische en sociale factoren op de benaming en perceptie van personen met een beperking, met een focus op de verschuiving naar meer respectvolle terminologie. ## 1. Evolutie van het begrip handicap en beperking ### 1.1 Maatschappelijke normen en de impact van context De perceptie van 'handicap' is sterk verbonden met de heersende maatschappelijke normen over hoe mensen dienen te functioneren. Deze normen zijn dynamisch en veranderen door de tijd heen. Samenlevingen hebben vaak de neiging om uniformiteit na te streven, waardoor individuen die 'anders' zijn aan de rand van de maatschappij komen te staan. De manier waarop over personen met een beperking wordt gesproken, weerspiegelt de tijdgeest en economische omstandigheden. Historisch gezien zijn benamingen zoals 'onvolwaardigen', 'abnormalen', 'mindervaliden' en 'achterlijken' doordrenkt van negatieve connotaties, waaronder minachting, afkeer en ongemak. Dit beeld dateert van de klassieke oudheid tot ver in de 20e eeuw. In tijden van crisis, zoals oorlogen of rampen, waren personen met een beperking vaak de eerste slachtoffers en de eersten die getroffen werden door bezuinigingen in economisch moeilijke periodes. Een fundamentele maatschappelijke uitdaging is de omgang met mensen die afwijken van de heersende normen. Deze normen worden gevormd door verwachtingen, principes en gewoontes. Hedendaags omvat de term 'sociaal zwakkeren' ook mensen uit andere culturen, met een andere huidskleur, ander seksueel gedrag, of met een fysieke, verstandelijke, zintuiglijke of psychische beperking. ### 1.2 Xenofobie en de minderheidsgroep Personen met een beperking worden historisch gezien als een 'minderheidsgroep'. Xenofobie, de angst voor het vreemde, is diep geworteld in samenlevingen en leidt tot bescherming van het eigen terrein, vermijding, onwetendheid, onbegrip, vooroordelen en veralgemeningen, wat resulteert in een overwegend negatief beeld. Gelukkig winnen personen met een beperking, hun families en hun omgeving steeds meer controle over hun leven. Er is een groeiend positief bewustzijn waarbij zij opkomen voor hun rechten en een respectvolle behandeling als volwaardige leden van de samenleving eisen. ### 1.3 Huidige benamingen en het belang van respect In navolging van aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, wordt in het Vlaamse taalgebied de voorkeur gegeven aan de benaming 'mensen met een beperking' in plaats van 'gehandicapten'. De nadruk ligt op het feit dat zij in de eerste plaats mensen zijn, die op sommige vlakken anders zijn, maar niet minder waardevol. De maatschappij dient een delicaat evenwicht te vinden tussen persoonsgerichte hulpverlening en de behoefte aan individuele ontplooiingskansen, vrijheid, zelfbepaling en sociaal functioneren om een menswaardig bestaan voor iedereen te realiseren. **Begrippenlijst:** * **Bewustzijn:** Weten wat je doet. * **Norm:** Gedragsregels of afspraken. * **Vooroordeel:** Iemand oordelen, vooral voordat je diegene kent. * **Menswaardig:** Voldoen aan de waardigheden van de mens. * **Delicaat:** Gevoelig, kwetsbaar of verfijnd. * **Persoonsgericht:** Afgestemd op de persoon. * **Zelfbepaling:** Zelf bepalen wat er niet of wel kan gebeuren. ## 2. Rechten van personen met een beperking ### 2.1 Universele verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking Elke persoon, ongeacht de aanwezigheid van een beperking, heeft een reeks rechten en plichten. Deze zijn vastgelegd in de Universele verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking, die gebaseerd is op de Universele verklaring van de Rechten van de Mens. Deze verklaring werd in 2006 in New York opgesteld en België ondertekende deze in 2009. **Belangrijke artikelen:** * **Artikel 1 (Doelstelling):** Iedereen met een beperking heeft recht op alle mensenrechten die in de algemene verklaring van de mensenrechten staan en moet met respect en eerbied behandeld worden. * **Artikel 3 (Algemene beginselen):** De uitgangspunten omvatten respect voor waardigheid, persoonlijke autonomie, non-discriminatie, volledige en daadwerkelijke participatie in de samenleving, respect voor verschillen en menselijke diversiteit, gelijke kansen, toegankelijkheid, gelijkheid van man en vrouw, en respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en hun recht op een eigen identiteit. **Begrippenlijst:** * **Waardigheid:** Waardigheid van de mens. * **Autonomie:** Zelfstandigheid en het vermogen om zelf keuzes te maken. * **Participatie:** Meedoen met activiteiten. * **Diversiteit:** Variatie tussen mensen. * **Identiteit:** Wie je bent. ### 2.2 Praktijkvoorbeeld: Jan en de dansclub Jan, een 30-jarige man met een verstandelijke beperking, woont in een voorziening en kan zich uiten met behulp van pictogrammen en gebaren. Hij werkt in een maatwerkbedrijf, maar zou graag naar een dansclub willen. De voorziening weigert echter vervoer te organiseren omdat dit te duur zou zijn. Dit illustreert de toepassing van zijn rechten: * **Recht op deelname aan de samenleving:** Jan heeft het recht om deel te nemen aan sociale en recreatieve activiteiten. * **Recht op ondersteuning:** De zorginstelling moet redelijke inspanningen leveren om Jan te ondersteunen bij het uitoefenen van zijn rechten, inclusief het regelen van vervoer. * **Recht op eigen keuzes:** Jan heeft het recht om zelf te bepalen hoe hij zijn vrije tijd wil besteden. ### 2.3 Perspectief 2020: een vernieuwing in financiering en ondersteuning Het actieplan Perspectief 2020, gelanceerd in 2016, herschreef het welzijn van personen met een beperking met als basisuitgangspunt: 'zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk.' Dit brak met het oude beeld van hulpbehoevendheid en introduceerde de **Persoonsvolgende Financiering (PVF)**. De budgetten voor zorg gaan nu rechtstreeks naar de persoon met de beperking, waardoor deze meer keuzevrijheid krijgt in het organiseren van ondersteuning. **Concrete doelen van Perspectief 2020:** * **Meer kwaliteit:** Zowel in zorg en ondersteuning als in levenskwaliteit. * **Investeren in mensen:** In plaats van in structuren. * **Vraaggestuurde zorg:** Personen met een beperking geven zelf aan wat ze nodig hebben. * **Stimuleren van vernieuwende projecten:** Zoals online hulpverlening, particuliere woon- en dagondersteuning, en ouderinitiatieven. * **Stimuleren van sociaal ondernemen:** Projecten nastreven met maatschappelijke meerwaarde zoals emancipatie en integratie. * **Meer overleg:** Tussen verschillende diensten voor efficiëntere hulp. **Begrippenlijst:** * **Dagcentrum:** Voorziening waar mensen overdag verblijven en daarna weer naar huis gaan. * **Inclusief:** Alles er op en der aan. * **Particulier:** Zelfstandig. * **Ouderinitiatief:** Door ouders georganiseerd voor passende zorg of ondersteuning voor hun kind. * **Maatschappelijke meerwaarde:** Voordelen voor de maatschappij. * **Emancipatie:** Streven naar gelijke behandeling en zelfstandigheid. * **Integratie:** Opname van mensen zodat zij gelijkwaardig kunnen meedoen. * **Duurzaam:** Op een respectvolle manier met iets of iemand omgaan. * **Competentie:** Combinatie van kennis, vaardigheden en houding om iets effectief te doen. * **Kansengroepen:** Groepen die extra hulp en kansen krijgen vanwege een bepaalde achterstand. ### 2.4 Financiering: Persoonsvolgend Budget (PVB) en Persoonlijke Assistentie Budget (PAB) De financiering en de hoogte van het budget hangen af van factoren zoals de ondersteuningsbehoefte, leeftijd en urgentie van de vraag. Er wordt onderscheid gemaakt tussen financiering voor minderjarigen en meerderjarigen. * **Persoonsvolgend Budget (PVB) voor meerderjarigen:** * Een jaarlijks, gepersonaliseerd budget om zorg en ondersteuning in te kopen. * Uitbetaling kan cash op de rekening, als voucher, of een combinatie. * Maatwerk mogelijk, maar lange wachtlijsten blijven een knelpunt. * Nadelen zijn de administratieve last en de werkgeversrol voor de persoon met een beperking. * **Eerste trap PVF:** * **Basisondersteunings-budget (BOB):** Maandelijks bedrag van ongeveer 330 euro (in 2024) voor minder ingrijpende hulp (bv. poets- of vervoerskosten). Voorwaarden zijn een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood. Voordelen: weinig papierwerk, geen wachtlijsten. * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Aanvulling op BOB voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf. * **Ondersteuningstoeslag en Persoonlijke Assistentie Budget (PAB) voor minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag:** Maandelijks bedrag via het Groeipakket (kinderbijslagfondsen), aanvulbaar met RTH. * **Persoonlijke Assistentie Budget (PAB):** Budget voor assistentie thuis of op school. Vereist een aanvraagprocedure via een multidisciplinair team (MDT) en een ondersteuningsplan. Bedragen schommelen tussen 12.164 en 56.760 euro op jaarbasis (in 2024). * Aanvraag verloopt via de Integrale Toegangspoort en een MDT stelt een aanvraagdocument op. ### 2.5 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die alle ondersteuning organiseert voor personen met een beperking en hun gezin in Vlaanderen. Het VAPH streeft naar participatie, integratie en gelijke kansen, met als doel de grootst mogelijke autonomie en levenskwaliteit te bereiken. * **Definitie van beperking door het VAPH:** "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." De focus ligt op het individuele participatieprobleem, niet louter op de stoornis. * **Criteria:** Langdurige en belangrijke beperking die functioneren in de maatschappij hindert. Beperkingen moeten het gevolg zijn van een stoornis in de persoon zelf. Het decreet geldt voor personen onder de 65 jaar die effectief in België verblijven. * **Organisatiestructuur:** Het Raadgevend Comité is het belangrijkste adviesorgaan, bestaande uit vertegenwoordigers van gebruikers, diensten, voorzieningen en deskundigen. * **Takenpakket:** Voorlichting, preventie, detectie, diagnose, kennisoverdracht, opvang, behandeling, begeleiding, integratie, studie en onderzoek. * **Subsidiering:** Diensten, voorzieningen, hulpmiddelen, aanpassingen en persoonsvolgende financiering (PVB en PAB). * **Ondersteuningsvormen:** Een breed scala aan ambulante, residentiële en dagopvangvormen voor minder- en meerderjarigen. ### 2.6 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het **buitengewoon onderwijs (BuO)** wordt ingericht voor drie niveaus: kleuteronderwijs, lager/basis onderwijs en secundair onderwijs. De indeling gebeurt per type, met specifieke opleidingsvormen in het secundair onderwijs. * **Types buitengewoon onderwijs:** * **Type basisaanbod (Type BA):** Voor kinderen met een licht verstandelijke beperking of ontwikkelingsachterstand, en ernstige leerstoornissen. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige of ernstige verstandelijke handicap. * **Type 3:** Voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen. * **Type 4:** Aangepast aan leerlingen met een lichamelijke handicap. * **Type 5:** Voor kinderen en jongeren die wegens langdurige ziekte in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. * **Type 6:** Bestemd voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. * **Type 7:** Aangepast aan dove en slechthorende kinderen en jongeren. * **Type 9:** Nieuw sinds het M-decreet, voor kinderen en jongeren met ASS (zonder verstandelijke beperking). * **Buitengewoon secundair onderwijs (BuSO):** Gedeeld in vier opleidingsvormen (OV) naar gelang van de aard en ernst van de handicap, gericht op de latere levensloop. * **OV 1:** Sociale vorming voor integratie in een beschermd milieu. * **OV 2:** Algemene, sociale vorming en arbeidstraining voor integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **OV 3:** Algemene, sociale vorming en beroepsvorming voorbereidend op werk in het gewone leef- en arbeidsmilieu. * **OV 4:** Secundair algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstromings- of kwalificatieafdeling, toegankelijk zonder mentale handicap. * **Het Leersteundecreet:** Vervangt het M-decreet en streeft naar kwaliteitsvol, werkbaar onderwijs voor alle leerlingen door betere ondersteuning in het gewoon onderwijs, de oprichting van leersteuncentra en verhoogde inspraak van de klassenraad. Buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie. ## 3. Beperkingen en de invloed ervan op ontwikkeling en functioneren Dit gedeelte behandelt specifieke beperkingen en hun impact. ### 3.1 Visuele beperking * **Definitie:** Verminderd gezichtsvermogen of afwezigheid daarvan, belemmerend voor sociaal-maatschappelijk functioneren. Onderscheid tussen blindheid (geen gezichtsresten) en slechtziendheid (benutbare gezichtsresten). * **Oorzaken:** Erfelijk (ongeveer 70%), prenataal, perinatale of postnatale oorzaken. * **Invloed op ontwikkeling:** Beïnvloedt motoriek (ruimtelijke oriëntatie, lichaamsschema), sociaal-affectieve ontwikkeling (angst, imitatieproblemen), taalontwikkeling (verbalismen) en cognitieve ontwikkeling (verminderde informatieverwerking). * **Orthopedagogische begeleiding:** Vroegtijdige opsporing en begeleiding, stimuleren van ontspanning, gehoor- en tastzin, bewegingsoefeningen, seksuele opvoeding en zelfstandigheidstraining. * **Hulpmiddelen:** Visuele, auditieve en tactiele hulpmiddelen. * **Tips voor omgang:** Overleg plegen, direct aanspreken, duidelijk communiceren, en hulp bieden zonder betuttelen. ### 3.2 Auditieve beperking * **Definitie:** Slecht horen of doof zijn, resulterend in onvoldoende of vervormde geluidsperceptie. * **Oorzaken:** Prenatale, perinatale of postnatale oorzaken, lawaai-expositie, ouderdom. * **Eigenschappen van geluid:** Frequentie en intensiteit (uitgedrukt in decibels). * **Functies van geluid:** Signaalfunctie, achtergrondfunctie, communicatieve functie. * **Invloed op ontwikkeling:** Bedreigde psychische ontwikkeling (communicatieproblemen, taalverwerving), bemoeilijkte maatschappelijke integratie (horende maatschappij). * **Technische hulpmiddelen:** Hoorapparaten, cochleaire implantaten, teksttelefoon, ondertiteling. * **Orthopedagogische begeleiding:** Differentiële methode versus totale communicatie, belang van vroegtijdige diagnose, specifieke onderwijs- en communicatietraining (liplezen, gebarentaal). * **Tips voor omgang:** Duidelijk articuleren, gezicht naar de gesprekspartner richten, gebaren en mimiek gebruiken, voldoende verlichting, geduld en acceptatie. ### 3.3 Fysieke beperking * **Terminologie en definitie:** Stoornissen in het bewegen door beschadiging aan het centrale zenuwstelsel, spierziekte, verlies van ledematen of chronische ziekte. Beperking als belemmering tot maatschappelijke participatie. * **Oorzaken:** Prenatale, perinatale en postnatale factoren. * **Vormen:** Neurologische tekorten (cerebrale parese, spina bifida), spierziekten (spierdystrofie), orthopedische problemen, chronische ziekten (mucoviscidose, hartafwijkingen, hemofilie). * **Invloed op ontwikkeling:** Cognitieve ontwikkeling (mobiliteit, ervaringen, motivatie), sociaal-emotioneel functioneren (hechting, zelfbeeld, depressie), lichaamsbeleving en seksualiteit (negatief lichaamsbeeld, maatschappelijke normen). * **Ondersteuning:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, aangepast onderwijs, ADL-training en psychosociale begeleiding. ### 3.4 Mentale beperking * **Begripsomschrijving en terminologie:** Verandering van definities doorheen de tijd, van 'innocentii' tot 'verstandelijke beperking'. Nadruk op het samenspel van denken, voelen en handelen. * **Officiële definitie (WHO):** Substantieel beperkt intellectueel functioneren (IQ beneden 70-75) tijdens de ontwikkelingsperiode (tot 18 jaar) met tekorten in aangepast gedrag (rijping, leren, onafhankelijkheid, sociale verantwoordelijkheid). * **Bedenkingen:** Intelligentie is complex, IQ-tests hebben beperkingen (cultuurgebondenheid, splintervaardigheden). Nadruk op aangepast gedrag en ondersteuningsbehoefte is essentieel. * **Oorzaken:** Biologische factoren (chromosomale afwijkingen, genmutaties, stofwisselingsstoornissen, infecties, toxische stoffen) en sociaal-culturele factoren (stimulerende omgeving, taalgebruik, opvoeding, kindermishandeling). * **Indeling in niveaus:** Lichte, matige, ernstige en zeer ernstige mentale beperking, gebaseerd op IQ en ondersteuningsbehoefte. * **Kenmerken per niveau:** Gedetailleerde beschrijving van motorische, cognitieve, communicatieve en sociaal-emotionele aspecten, inclusief onderwijs- en begeleidingsmogelijkheden. * **Specifieke syndromen:** Syndroom van Down, Fragiele-X-syndroom, Prader-Willi syndroom, gekenmerkt door specifieke medische, lichamelijke en ontwikkelingskenmerken. ### 3.5 Meervoudige beperking * **Definitie:** Combinatie van beperkingen op verschillende ontwikkelingsdomeinen, vaak met ernstige mentale beperking als kern, gecombineerd met fysieke, zintuiglijke en sociaal-emotionele beperkingen. * **Oorzaken:** Biologische (prenatale, perinatale, postnatale hersenbeschadiging) en contextuele factoren (ziekenhuisopnames, pijnlijke verzorging, rouwproces van ouders, gebrek aan veilige hechting). * **Kenmerken:** Verstoringen in bewustzijn, slaap, voortbeweging, contact en communicatie, slechthorendheid of blindheid, grote afhankelijkheid van de omgeving. * **Begeleiding:** Basale stimulatie, LACCS-visie, communicatiemethoden, muziektherapie, en focus op het 'gewone leven'. Dit studieonderdeel benadrukt de complexiteit van het concept 'handicap' en 'beperking', de evoluerende maatschappelijke visies, en het belang van een respectvolle, persoonsgerichte benadering die rekening houdt met individuele rechten en behoeften. --- # Rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen Hieronder vind je een gedetailleerd studiemateriaal over de rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen, gericht op de examenvoorbereiding. ## 2. Rechten van personen met een beperking en financieringsmodellen Dit gedeelte bespreekt de fundamentele rechten van personen met een beperking, zoals verankerd in internationale verdragen, en introduceert concrete financieringsmodellen die in Vlaanderen van kracht zijn, waaronder Persoonsvolgende Financiering (PVF) en het Persoonsvolgend Budget (PVB). ### 2.1 Het begrip handicap en beperking #### 2.1.1 Historische en maatschappelijke context De perceptie van 'handicap' is sterk afhankelijk van maatschappelijke normen en verandert doorheen de tijd. Mensen die afwijken van de heersende norm worden vaak aan de rand geplaatst. De manier waarop we spreken over personen met een beperking weerspiegelt de tijdsgeest en economische situatie. Historisch gezien hebben termen als 'onvolwaardigen', 'abnormalen' en 'mindervaliden' negatieve connotaties gehad en duidden ze op minachting of ongemak. In economisch moeilijke tijden of crisissituaties waren personen met een beperking vaak de eerste slachtoffers of de eersten die geconfronteerd werden met besparingen. De uitdaging voor de samenleving ligt in het vinden van een manier om om te gaan met diversiteit en mensen die buiten de 'norm' vallen. #### 2.1.2 Huidige benamingen en terminologie In navolging van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Raad van Europa, wordt in het Vlaamse taalgebied de term 'mensen met een beperking' verkozen boven 'gehandicapten'. Deze benaming legt de nadruk op het mens-zijn, met de erkenning dat zij op bepaalde vlakken anders zijn, maar niet minder waardevol. Een menswaardig bestaan vereist een evenwicht tussen persoonsgerichte hulpverlening en het bieden van individuele ontplooiingskansen, vrijheid, zelfbepaling en sociale integratie. **Begrippenlijst:** * **Bewustzijn:** Weten wat je doet. * **Norm:** Gedragsregels of afspraken. * **Vooroordeel:** Iemand beoordelen, vaak voordat men die persoon goed kent. * **Menswaardig:** Voldoen aan de waardigheden van de mens. * **Delicaat:** Gevoelig, kwetsbaar of verfijnd. * **Persoonsgericht:** Afgestemd op de individuele persoon. * **Zelfbepaling:** Zelf beslissen wat er gebeurt. #### 2.1.3 Internationale verdragen en rechten De rechten van personen met een beperking zijn vastgelegd in internationale verdragen om te garanderen dat hun rechten gerespecteerd worden. * **Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Beperking (VN-Verdrag):** Dit verdrag, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, werd in 2006 opgesteld in New York. België ondertekende het in 2009. **Belangrijke artikelen:** * **Artikel 1 (Doelstelling):** Iedereen met een beperking heeft recht op alle mensenrechten die vastgelegd zijn in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en moet met respect en eerbied behandeld worden. * **Artikel 3 (Algemene beginselen):** De uitgangspunten van het verdrag zijn: * Respect voor waardigheid, persoonlijke autonomie (zelf keuzes maken), en onafhankelijkheid van personen. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie in en opname in de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding dat personen met een beperking deel uitmaken van de mensheid en menselijke diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de ontwikkeling van kinderen met een beperking en respect voor hun recht op een eigen identiteit. **Begrippenlijst:** * **Waardigheid:** De intrinsieke waarde van de mens. * **Autonomie:** Zelfstandigheid en het vermogen om zelf keuzes te maken. * **Participatie:** Deelname aan activiteiten. * **Diversiteit:** Variatie tussen mensen. * **Identiteit:** Wie je bent. > **Voorbeeld:** Jan, een 30-jarige man met een verstandelijke beperking, wil naar een dansclub. De voorziening biedt echter geen vervoer aan. Dit situatie illustreert de rechten op deelname aan de samenleving, recht op ondersteuning en recht op eigen keuzes. De voorziening dient redelijke inspanningen te leveren om Jan te ondersteunen, inclusief het regelen van vervoer. ### 2.2 Financieringsmodellen in Vlaanderen #### 2.2.1 Perspectief 2020 en de verschuiving naar persoonsvolgende financiering Perspectief 2020 was een actieplan van de Vlaamse regering uit 2016 dat de ondersteuning voor personen met een beperking hervormde. Het basisprincipe was 'zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk'. Het oude beeld van personen met een beperking als primair hulpbehoevend werd doorbroken. Dit leidde tot de invoering van **Persoonsvolgende Financiering (PVF)**. In plaats van de budgetten voor zorg rechtstreeks naar voorzieningen te laten vloeien, gaan deze nu rechtstreeks naar de persoon met een beperking zelf. Deze persoon kan met dit budget zijn of haar ondersteuning zelf betalen, wat resulteert in meer keuzevrijheid en autonomie over hoe de ondersteuning wordt georganiseerd (thuis, via een voorziening, of een combinatie). **Concrete doelen van Perspectief 2020:** * **Meer kwaliteit:** Zowel in zorg en ondersteuning als in levenskwaliteit. * **Zelfstandig en inclusief leven:** PVF als hulpmiddel om dit te realiseren. * **Investeren in mensen:** Minder geld verliezen in structuren. * **Vraaggestuurde zorg:** Personen met een beperking geven zelf aan welke ondersteuning ze nodig hebben, in plaats van zich aan te passen aan het bestaande aanbod. * **Stimuleren van vernieuwende projecten:** Om wachtlijsten te verkorten en meer mensen te ondersteunen, zoals online hulpverlening, particuliere woon- en dagondersteuning, en ouderinitiatieven. * **Stimuleren van sociaal ondernemen:** Projecten met maatschappelijke meerwaarde zoals emancipatie, integratie, duurzame loopbanen of competentieversterking. * **Meer overleg tussen diensten:** Efficiëntere hulpverlening. **Begrippenlijst:** * **Dagcentrum:** Een faciliteit waar ouderen of personen met een beperking overdag verblijven en activiteiten volgen, waarna ze terug naar huis keren. * **Inclusief:** Alles en iedereen omvattend. * **Particulier:** Zelfstandig, privaat. * **Ouderinitiatief:** Door ouders georganiseerde initiatieven voor passende zorg of ondersteuning. * **Maatschappelijke meerwaarde:** Voordelen voor de maatschappij. * **Emancipatie:** Streven naar gelijke behandeling en zelfstandigheid. * **Integratie:** Opname van mensen in de samenleving opdat zij gelijkwaardig kunnen meedoen. * **Duurzaam:** Op een respectvolle manier met iets of iemand omgaan, op lange termijn. * **Competentie:** Combinatie van kennis, vaardigheden en houding om iets effectief te doen. * **Kansengroepen:** Groepen die extra hulp en kansen nodig hebben vanwege een bepaalde achterstand. #### 2.2.2 Financiering voor minderjarigen en meerderjarigen De financiering en budgethoogte hangen af van factoren zoals de mate van ondersteuningsnood, leeftijd en urgentie van de hulpvraag. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen financiering voor minderjarigen en meerderjarigen. ##### 2.2.2.1 Financiering voor meerderjarigen: Persoonsvolgende Financiering (PVF) PVF bestaat uit twee 'trappen': * **Eerste trap: Basisondersteuningsbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH)** * **BOB:** Een maandelijks bedrag (ongeveer 330 euro in 2024) voor personen die niet veel hulp nodig hebben. Het kan besteed worden aan eenvoudige hulp zoals poetsdienst, vervoersonkosten of oppas. * **Voorwaarden:** Een erkende beperking en een vastgestelde ondersteuningsnood. * **Voordelen:** Weinig papierwerk, geen bewijslast, vrije besteding, geen lange procedures of wachtlijsten. * **RTH:** Kan het BOB aanvullen voor een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening. * **Tweede trap: Persoonsvolgend Budget (PVB)** * Dit budget is voor personen met een grotere ondersteuningsnood waarbij trap 1 niet volstaat. * **Procedure:** Vereist een uitgebreider proces, waaronder het opstellen van een gefundeerd ondersteuningsplan met doelen, benodigde ondersteuning en de beste ondersteuningsbieders. Men kan zich hierbij laten bijstaan door een Dienst Ondersteuningsplan (DOP). * **Budgethoogte (2024):** Schommelt tussen 10.000 en 90.000 euro per jaar, afhankelijk van de zorgnood. * **Uitbetaling:** Cash op de rekening, als voucher voor een voorziening, of een combinatie van beide. * **Gebruik:** Kan gebruikt worden voor een assistent thuis, dagcentrum, thuisbegeleider, etc. * **Voordelen:** Hulp volledig op maat. * **Nadelen:** Lange wachtlijsten door meer vraag dan budget, prioritering van dringende dossiers kan leiden tot lange wachttijden voor anderen. Vereist veel administratief werk (persoon met beperking wordt werkgever van hulpverleners). ##### 2.2.2.2 Financiering voor minderjarigen: Ondersteuningstoeslag en Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) * **Ondersteuningstoeslag:** Vergelijkbaar met het BOB, een beperkt maandelijks bedrag (ongeveer 331 euro in 2024) dat via het Groeipakket wordt uitgekeerd. Kan aangevuld worden met RTH. * **Persoonlijk Assistentiebudget (PAB):** Een budget voor minderjarigen om assistentie thuis of op school te organiseren en te betalen. * **Gebruik:** Geld voor hulp bij huishoudelijk werk, lichaamsverzorging, dagbesteding, verplaatsingen, etc. * **Voorwaarden:** Richtlijnen voor gebruik, kosten moeten verantwoord worden. Vereist administratief werk. * **Budgethoogte (2024):** Jaarlijks tussen 12.164 en 56.760 euro, jaarlijks aangepast aan de index. De hoogte hangt af van de benodigde ondersteuning, bepaald door een commissie die rekening houdt met de aard en ernst van de beperking en de leefsituatie. * **Aanvraagprocedure:** Via de Integrale Toegangspoort met een multidisciplinair team (MDT). Het MDT stelt een aanvraagdocument op en begeleidt de aanvraag. Inschaling bepaalt de budgethoogte. De Intersectorale Regionale Prioriteitencommissie (IRPC) beoordeelt urgentie. * **Spoedprocedure:** Mogelijk voor kinderen met een snel degeneratieve aandoening. #### 2.2.3 Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) Het VAPH is een overheidsdienst die alle ondersteuning organiseert die de Vlaamse overheid biedt aan personen met een beperking en hun gezin. Het richt zich op zorg en individuele bijstand. * **Doel:** Bevorderen van participatie, integratie en gelijke kansen in alle maatschappelijke domeinen, met als doel maximale autonomie en levenskwaliteit te bereiken. * **Definitie van beperking (door VAPH):** "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." De beperking moet langdurig en significant zijn, waardoor de persoon niet normaal kan functioneren in de samenleving. De definitie omvat ook psychische beperkingen. * **Criteria voor VAPH-ondersteuning:** * Persoon met een beperking die nog geen 65 jaar is op het moment van aanvraag. * Effectief verblijf in België. * **Focus op de persoon:** De term 'persoon met een beperking' legt de nadruk op de persoon, niet enkel op de stoornis. #### 2.2.4 Ondersteuningsvormen via VAPH Het VAPH maakt een breed scala aan ondersteuningsmogelijkheden mogelijk, afhankelijk van de specifieke noden: * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Ondersteuning waarvoor geen aanvraagprocedure bij het VAPH nodig is. * **Diensten OndersteuningsPlan (DOP):** Ondersteuning bij het opstellen van een ondersteuningsplan. * **Hulpmiddelen en aanpassingen:** Tegemoetkomingen voor hulpmiddelen of aanpassingen aan woning of wagen. * **Persoonsvolgende financiering (PVF):** * **PVB:** Voor meerderjarigen, een budget op maat voor het inkopen van zorg en ondersteuning. Niet alle ondersteuning is rechtstreeks toegankelijk; sommige vereisen goedkeuring van het VAPH (niet-rechtstreeks toegankelijke zorg). * **PAB:** Voor minderjarigen, om assistentie thuis of op school te organiseren. Aanvraag verloopt via de intersectorale toegangspoort. Een gedetailleerd overzicht van alle ondersteuningsvormen (zoals ambulante begeleiding, dagopvang, kort verblijf, residentieel, begeleid wonen, etc.) is beschikbaar op de website van het VAPH. ### 2.3 Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Het onderwijslandschap voor kinderen en jongeren met een beperking is geëvolueerd naar meer inclusieve modellen. #### 2.3.1 Buitengewoon onderwijs (BUO) Het buitengewoon onderwijs is ingericht voor verschillende niveaus en types, die een aangepast curriculum bieden. * **Niveaus:** Buitengewoon kleuteronderwijs (buko), buitengewoon lager onderwijs (bulo), buitengewoon basisonderwijs (bubao), buitengewoon secundair onderwijs (buso). * **Types:** * **Type basisaanbod (Type BA):** Voor kinderen met een licht verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand of ernstige leerstoornissen. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige of ernstige verstandelijke handicap. Focus op levensscholing en dagelijkse vaardigheden. * **Type 3:** Voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- of emotionele problemen. Focus op persoonlijkheidsontwikkeling. * **Type 4:** Aangepast aan leerlingen met een lichamelijke handicap. * **Type 5:** Voor kinderen en jongeren die wegens ziekte verblijven in een ziekenhuis of medische instelling. * **Type 6:** Bestemd voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. * **Type 7:** Aangepast aan dove en slechthorende kinderen en jongeren. * **Type 9:** Nieuw sinds het M-decreet, voor kinderen en jongeren met ASS (zonder verstandelijke beperking). * **Opleidingsvormen in BUSO:** * **OV 1:** Sociale vorming gericht op integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). * **OV 2:** Algemene en sociale vorming en arbeidstraining voor integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **OV 3:** Algemene, sociale vorming en beroepsvorming ter voorbereiding op werken in het gewone leef- en arbeidsmilieu. * **OV 4:** Secundair algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstromings- of kwalificatieafdeling. Niet toegankelijk voor jongeren met een mentale handicap. #### 2.3.2 Het Leersteundecreet Het Leersteundecreet, ingevoerd vanaf schooljaar 2023-2024, vervangt het M-decreet en streeft naar kwaliteitsvol, werkbaar onderwijs voor alle leerlingen. * **Kenmerken:** * Leerlingen met speciale zorgnoden kunnen terecht in het gewoon onderwijs met extra ondersteuning (680 voltijdse krachten). * Oprichting van 36 leersteuncentra als regionaal expertisecentrum. * Scholen kiezen zelf hun centrum en hebben inspraak in de inzet van middelen. * Klassenraden krijgen meer zeggenschap en kunnen weigeren indien redelijke aanpassingen buiten proportie zijn. * Buitengewoon onderwijs blijft een volwaardige optie, met mogelijkheid tot terugkeer naar het gewoon onderwijs. * Individueel aangepast traject met deeltijds onderwijs in gewoon en buitengewoon onderwijs. * Ondersteuners in het gewone onderwijs krijgen een vast ambt en statuut. * Investering in professionalisering van ondersteuners en leerkrachten. * Grotere rol voor CLB's en pedagogische begeleidingsdiensten. Dit hoofdstuk bouwt verder op de algemene principes rond rechten en financiering en duikt dieper in de specifieke rechten en modellen die van toepassing zijn op personen met een beperking, met een focus op de Vlaamse context. --- # Onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking Dit topic behandelt de evolutie naar inclusiever onderwijs voor kinderen en jongeren met een beperking, met specifieke aandacht voor de verschillende vormen van buitengewoon onderwijs en de rol van het Leersteundecreet. ## 3. Buitengewoon onderwijs en inclusie ### 3.1 De evolutie naar inclusief onderwijs De maatschappij heeft door de tijd heen een evolutie gekend in de omgang met personen met een beperking. Vroeger werden zij vaak gestigmatiseerd en aan de rand van de samenleving geplaatst met negatieve benamingen. Tegenwoordig is er een groeiend positief bewustzijn, waarbij de nadruk ligt op de rechten, waardigheid en volwaardige participatie van personen met een beperking. De benaming "mensen met een beperking" wordt geprefereerd boven "gehandicapten", om de focus op de persoon te leggen. België heeft dit omgezet in beleid, onder andere via het "Perspectief 2020" plan, dat in 2016 werd gelanceerd. Dit plan had als basisuitgangspunt "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk". Een cruciaal onderdeel van dit plan was de invoering van Persoonsvolgende Financiering (PVF). Hierbij gaan de budgetten voor zorg rechtstreeks naar de persoon met de beperking, waardoor deze meer keuzevrijheid krijgt in de organisatie van zijn ondersteuning. #### 3.1.1 Financiering van ondersteuning Er zijn verschillende financieringsmechanismen: * **Persoonsvolgend Budget (PVB) voor meerderjarigen:** Dit is een gepersonaliseerd jaarlijks budget dat zorgvragers gebruiken om ondersteuning en zorg in te kopen. De ondersteuning wordt uitgedrukt in punten. * **Eerste trap:** Bestaat uit een Basisondersteuningsbudget (BOB) (ongeveer 330 euro per maand in 2024) voor mensen met een beperkte ondersteuningsnood, aangevuld met Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH). * **Tweede trap:** Het Persoonsvolgend Budget (PVB) voor grotere ondersteuningsnoden, met budgetten variërend tussen 10.000 en 90.000 euro in 2024. Uitbetaling kan cash, via een voucher, of een combinatie hiervan. * **Ondersteuningstoeslag en Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) voor minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag:** Een maandelijks bedrag dat via het Groeipakket wordt uitgekeerd, aanvulbaar met RTH. * **PAB:** Een budget dat door het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) wordt toegekend aan minderjarigen om assistentie te organiseren en te betalen. De hoogte varieert jaarlijks tussen 12.164 en 56.760 euro. Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) speelt een centrale rol in het organiseren van ondersteuning voor personen met een beperking. Ze hanteren de definitie van een beperking als een "langdurig en belangrijk participatieprobleem dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren". ### 3.2 Buitengewoon onderwijs Buitengewoon onderwijs (BuO) is ingericht voor drie niveaus: buitengewoon kleuteronderwijs (Buko), buitengewoon lager onderwijs (Bulo) of buitengewoon basis onderwijs (Bubao), en buitengewoon secundair onderwijs (Buso). #### 3.2.1 Types buitengewoon onderwijs De indeling gebeurt per type en, op secundair niveau, per opleidingsvorm: * **Type basisaanbod (Type BA):** Voor leerlingen met een lichte verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand, of ernstige leerstoornissen (bv. dyslexie, dyscalculie). Biedt aangepaste lesmethoden en extra aandacht voor schoolse vaardigheden. * **Type 2:** Aangepast aan kinderen en jongeren met een matige tot ernstige verstandelijke handicap. Focus op levensscholing, dagelijkse vaardigheden, communicatie en gedragsaanpassing. * **Type 3:** Voor leerlingen met ernstige gedrags- of emotionele problemen. Benadrukt persoonlijkheidsontwikkeling, structuur en duidelijke afspraken. * **Type 4:** Aangepast aan leerlingen met een lichamelijke handicap die regelmatig medische en paramedische behandelingen nodig hebben. * **Type 5:** Voor kinderen en jongeren die door langdurige ziekte in een ziekenhuis of medische instelling verblijven. Beperkt de schoolse achterstand en vraagt een aparte pedagogische benadering. * **Type 6:** Bestemd voor blinde en slechtziende kinderen en jongeren. Gebruikt specifieke methoden om de gezichtshandicap te compenseren, zoals braille. * **Type 7:** Aangepast aan dove en slechthorende kinderen en jongeren. Focus op communicatie, liplezen, gebarentaal en sociale omgang. * **Type 9:** Nieuw sinds het M-decreet, voor kinderen en jongeren met ASS (Autismespectrumstoornis) zonder verstandelijke beperking. Vereist een zeer specifieke onderwijsaanpak. #### 3.2.2 Opleidingsvormen in het buitengewoon secundair onderwijs (Buso) * **Opleidingsvorm 1 (OV 1):** Gericht op sociale vorming voor integratie in een beschermd milieu (dagcentrum, bezigheidstehuis). Stimuleert zelfredzaamheid, communicatie, sensomotorische en sociale vorming. * **Opleidingsvorm 2 (OV 2):** Biedt algemene en sociale vorming en arbeidstraining voor integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **Opleidingsvorm 3 (OV 3):** Bereidt voor op werken in het gewone leef- en arbeidsmilieu door algemene, sociale vorming en beroepsvorming. * **Opleidingsvorm 4 (OV 4):** Biedt secundair algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstroom- of kwalificatieafdeling. Gelijkwaardig aan het gewoon onderwijs, met erkende diploma's of getuigschriften. ### 3.3 Het Leersteundecreet Het M-decreet (2014) was een stap naar meer inclusief onderwijs, waardoor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften het recht kregen zich in te schrijven in een gewone school, mits redelijke aanpassingen. Buitengewoon onderwijs werd de uitzondering. Vanaf het schooljaar 2023-2024 werd het M-decreet vervangen door het **Leersteundecreet**. Dit decreet streeft naar kwaliteitsvol onderwijs voor alle leerlingen en werkbaar onderwijs voor leraren. Kenmerken zijn: * **Leerlingen met speciale zorgnoden blijven welkom in het gewoon onderwijs:** Met ondersteuning van 680 voltijdse krachten (leerkrachten en ondersteunend personeel). * **36 leersteuncentra:** Regionale expertisecentra die laagdrempelig en koepel-overschrijdend werken. * **Meer zeggenschap voor de klassenraad:** Scholen kunnen de haalbaarheid van gewoon onderwijs inschatten en leerlingen met zware zorgnoden weigeren als aanpassingen buiten proportie zijn, altijd in overleg met ouders. * **Buitengewoon onderwijs als volwaardige optie:** Met de mogelijkheid voor leerlingen om terug te keren naar het gewoon onderwijs en andersom. * **Vast ambt en statuut voor huidige ondersteuners:** Maakt de job aantrekkelijker en investeert in professionalisering. * **Verhoogde rol voor onderwijspartners (CLB's, pedagogische begeleidingsdiensten):** Met aandacht voor scholen die achterblijven. --- **Tip:** Het Leersteundecreet bouwt voort op de principes van inclusie die met het M-decreet werden geïntroduceerd, maar beoogt een meer structurele en werkbare aanpak voor zowel leerlingen als leerkrachten. Het versterkt de samenwerking tussen gewoon en buitengewoon onderwijs. --- # Specifieke beperkingstypes en hun impact Dit onderdeel van de syllabus behandelt de kenmerken, oorzaken, gevolgen en ondersteuningsvormen voor verschillende specifieke beperkingstypes, met een orthopedagogische invalshoek en aandacht voor de invloed op de ontwikkeling. ## 4. Specifieke beperkingstypes en hun impact ### 4.1 Visuele beperking #### 4.1.1 Kenmerken en definities Een visuele beperking omvat zowel een verminderd gezichtsvermogen als het ontbreken daarvan, wat het sociaal-maatschappelijk functioneren belemmert. Onderscheid wordt gemaakt tussen blindheid (volledig afwezig gezichtsvermogen) en slechtziendheid (aanwezige, bruikbare gezichtsresten). Gezichtsvermogen is opgebouwd uit het gezichtsveld, dat bestaat uit een centraal (scherp) en perifeer (minder scherp, oriëntatie) gedeelte. Uitvalsverschijnselen zoals scotomen (blinde vlekken) of kokerzicht (beperkt gezichtsveld) kunnen optreden. Kleurenblindheid is het onvermogen kleuren te onderscheiden. Blindheid wordt gedefinieerd als een gezichtsscherpte van minder dan 1/10, waarbij de lichtwaarneming minimaal is. De beleving van blindheid varieert, mede afhankelijk van het al dan niet verworven zijn ervan. Slechtziendheid wordt vastgesteld bij een gezichtsscherpte van minder dan 30% met het beste oog, zelfs na correctie. Dit kan variëren van oriëntatievermogen en lezen met vergrote letters tot aangewezen zijn op braille. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een indeling gebaseerd op gezichtsscherpte, met gradaties van totaal blind tot slechtziend. Diverse afwijkingen aan oogonderdelen, de oogzenuw of cerebrale visuele stoornissen (CVS) kunnen tot visuele beperkingen leiden. #### 4.1.2 Oorzaken van visuele beperking Visuele beperkingen zijn in ongeveer 70% van de gevallen erfelijk bepaald. Andere oorzaken omvatten: * **Prenatale oorzaken:** Infecties (mazelen, toxoplasmose), blootstelling aan toxische stoffen, verhoogd risico bij kinderen van moeders met diabetes. * **Perinatale oorzaken:** Zuurstofgebrek bij de geboorte, verhoogd risico bij premature kinderen. * **Postnatale oorzaken:** Infecties (meningitis, encefalitis), medicatiegebruik, alcohol, drugs, traumata. Visuele beperkingen kunnen soms (gedeeltelijk) worden verholpen met medicatie, oefeningen, chirurgie of speciale lenzen. #### 4.1.3 Invloed op de ontwikkeling Een visuele beperking heeft ingrijpende gevolgen voor de ontwikkeling van een kind, omdat visuele waarneming cruciaal is voor structuur, stabiliteit en continuïteit. * **Motoriek:** Blinde kinderen hebben vaak moeite met ruimtelijke oriëntatie en mobiliteit. Vertraagd motorische ontwikkeling, voorzichtigheid en rigide bewegingen zijn kenmerken. *Blindismen* zoals wiegen, grimassen en oogboren kunnen voorkomen. Het lichaamsschema ontwikkelt moeizaam door een gebrek aan visuele feedback. Nieuwe handelingen worden minder door imitatie geleerd. * **Sociaal-affectieve ontwikkeling:** Een gebrek aan visuele signalen zoals gelaatsuitdrukkingen kan de hechtingsrelatie en sociale interactie belemmeren, wat leidt tot angst en een gevoel van minderwaardigheid. Een veilige, doordachte begeleiding en succeservaringen zijn essentieel voor een gezond zelfbeeld. * **Taalontwikkeling:** Taalontwikkeling is minder gebaseerd op eigen belevingswereld en meer op overgenomen woorden (verbalismen). Woorden kunnen worden gebruikt zonder concrete voorstelling. Non-verbale communicatie ontbreekt, waardoor de betekenis van het gesproken woord belangrijker wordt. * **Cognitieve ontwikkeling:** Een correct beeld van objecten vormen is moeilijk. Visuele prikkels, essentieel voor hersenstimulatie, ontbreken. De geremde taal- en motorische ontwikkeling beïnvloeden de cognitieve ontwikkeling negatief. #### 4.1.4 Orthopedagogische begeleiding Vroegtijdige opsporing en begeleiding zijn cruciaal. Ouders zijn de primaire opvoeders en hebben ondersteuning nodig bij verwerkingsproblematiek en praktische zaken. Het bevorderen van ontspanning, spel en vrijetijdsbesteding is belangrijk. Slechtziende kinderen moeten gestimuleerd worden hun gezichtsresten optimaal te benutten door optische prikkels te versterken, de aandacht te wekken en ervaringen te koppelen aan tast, grijpen en proeven. Stimulering van gehoor- en tastzin is essentieel. Bewegingsoefeningen bevorderen ruimtelijke oriëntatie. Een ordelijke leefomgeving en het gebruik van hulpmiddelen zoals de geleidestok zijn belangrijk. Seksuele opvoeding vereist aandacht voor aanraking en gezonde waarden. Zelfstandigheidstraining, met focus op zowel praktische vaardigheden als sociale aanpassing, is cruciaal voor een positief zelfbeeld. Hulpmiddelen zijn onder te verdelen in visuele, auditieve en tactiele categorieën. ### 4.2 Auditieve beperking #### 4.2.1 Kenmerken en definities Een auditieve beperking kenmerkt zich door slecht horen of doofheid, waarbij geluid onvoldoende of onnauwkeurig wordt waargenomen. Dit kan leiden tot vervorming en lacunaire gehoorverlies (waarbij specifieke tonen niet waargenomen worden). Belangrijke kenmerken van geluid zijn frequentie en intensiteit (sterkte, gemeten in decibels). #### 4.2.2 Oorzaken van auditieve beperking De precieze oorzaak is vaak onbekend. Oorzaken kunnen zijn: * **Prenatale:** Virusinfecties (rubella, mazelen), medicatie, nierziektes, zwangerschapsvergiftiging. * **Perinatale:** Vroeggeboorte, zuurstoftekort, geboortetrauma. * **Postnatale:** Meningitis, voedingsstoornissen, virusinfecties, middenoorontstekingen. Bij volwassenen: ongevallen, ziekte van Ménière, lawaaischade, ouderdomsslechthorendheid. #### 4.2.3 Diagnostiek Gehoorscreening vindt plaats bij pasgeborenen (ALGO-test). Gedragsaudiometrie en conditionering worden gebruikt bij jonge kinderen. Vanaf ongeveer 5-6 jaar kan klassieke toon audiometrie worden toegepast. Het gehoorverlies wordt gemeten met audiometrie en uitgedrukt in decibels (DB) op een audiogram. #### 4.2.4 Gehoorstoornissen Gehoorstoornissen worden ingedeeld naar aard (geleidings- of perceptiestoornissen) en graad (licht tot totale doofheid). * **Geleidingsstoornissen:** Problemen in uitwendig of middenoor. * **Perceptiestoornissen:** Problemen met geluidskwaliteit of signaaloverdracht naar de hersenen (oorsuizen/tinnitus kan hierbij optreden). #### 4.2.5 Functies van geluid en invloed op ontwikkeling Geluid heeft signaal-, achtergrond- en communicatieve functies. * **Signaalfunctie:** Waarschuwt voor gebeurtenissen. Doofheid kan leiden tot onzekerheid en angst omdat verbanden tussen gebeurtenissen minder duidelijk zijn. * **Achtergrondfunctie:** Verbindt ons met de omgeving. Doofheid kan leiden tot isolement en een gevoel van eenzaamheid. * **Communicatieve functie:** Taalontwikkeling wordt ernstig belemmerd, vooral bij prelinguale doofheid (vóór de taalverwerving). Dit heeft invloed op taalbegrip, woordenschat en spraakontwikkeling. **Invloed op de ontwikkeling:** * **Psychische ontwikkeling:** Bedreigd door communicatieproblemen, wat leidt tot sociaal-emotionele moeilijkheden, belemmering in kennisverwerving en sociale contacten. Taal is essentieel voor denken, dus taalontwikkeling is cruciaal. Een laag zelfbeeld kan ontstaan door communicatief falen. * **Maatschappelijke integratie:** Belemmerd doordat de maatschappij auditief is ingesteld. Risico op marginalisatie en isolatie. #### 4.2.6 Hulpmiddelen en orthopedagogische begeleiding Technische hulpmiddelen omvatten lichtsignalisatie, trillingen, hoorapparaten, cochleaire implantaten, telefoonaanpassingen en ondertiteling/gebarentaal op televisie. De orthopedagogische aanpak omvat de differentiële methode (zuiver oraal) en totale communicatie (spraak en gebarentaal). Vroegtijdige diagnose en een aangepaste aanpak zijn cruciaal. Onderwijs richt zich op spreken, spraakzien, spraaktraining en taaltraining, met aandacht voor gebarentaal. Psycho-emotionele begeleiding is gericht op het verminderen van eenzaamheid en angst, het bevorderen van een accepterend klimaat en een positief zelfbeeld. ### 4.3 Fysieke beperking #### 4.3.1 Terminologie en definities Een fysieke beperking betreft stoornissen in het bewegen door beschadigingen aan het centraal zenuwstelsel, spierziekten of het missen van ledematen. Het omvat ook chronische ziekten. Beperking refereert aan de moeilijkheden in maatschappelijke participatie die voortvloeien uit de lichamelijke functiestoornis. Er is sprake van een fysieke beperking wanneer iemand door een lichamelijke functiestoornis zodanig gehinderd wordt dat speciale hulp, hulpmiddelen of voorzieningen nodig zijn om te functioneren of zich te ontwikkelen. De groep is divers qua vorm, graad, oorzaak en evolutie. #### 4.3.2 Oorzaken van fysieke beperkingen Oorzaken kunnen pre-, peri- of postnataal zijn: * **Prenataal:** Infecties, intoxicaties (alcohol, drugs), inwendige intoxicaties bij de moeder, traumata. * **Perinataal:** Lange of gecompliceerde bevalling, zuurstofgebrek, traumata rond de geboorte. * **Postnataal:** Medische aandoeningen (meningitis), traumata, intoxicaties. #### 4.3.3 Vormen van fysieke stoornissen Indelingen kunnen gebeuren naar de aard van de beperking: * **Neurologische tekorten:** * **Cerebrale parese (CP):** Aandoening van de hersenen met gestoorde houding en beweging, niet-progressief, deels functioneel herstelbaar. Kan ook cognitieve, spraak-, visuele, auditieve, stofwisselings- en sociaal-emotionele ontwikkeling beïnvloeden. Uitingsvormen variëren van nauwelijks merkbaar tot ernstige meervoudige beperkingen. Oorzaken zijn prenataal (genetisch, infecties, zuurstofgebrek), perinataal (zuurstofgebrek, traumata) en postnataal (traumata, infecties, toxische stoffen). * **Indeling naar lokalisatie:** Verlamming (onvermogen tot contractie/decontractie), ingedeeld in hemi-, mono-, para-, di-, tri- en quadriplegie/paresis. * **Indeling naar aard:** Spasticiteit (niet-accurate vrijwillige bewegingen door overmatige contractie), athetose (ondoelmatige, ongecoördineerde bewegingen), ataxie (stoornis in samenwerking spiergroepen, evenwichtsproblemen), rigiditeit (continue spierspanning), tremor (onwillekeurige bevingen). * **Spina Bifida:** Aangeboren defect in de wervelkolom (neuraalbuisdefect). Kan gesloten (occulta, weinig gevolgen) of open (aperta, met zichtbare bult/zwel) zijn. Gevolgen variëren van gevoelsuitval en spierverlammingen tot nier- en blaasproblemen en hydrocefalie. * **Spierziekten (Myopathieën):** * **Spierdystrofie:** Aandoeningen met gebrek aan voedingsstoffen aan spierweefsel. De ziekte van Duchenne is een veelvoorkomende, erfelijke vorm, gekenmerkt door progressieve spierzwakte en een fatale afloop. * **Spieratrofie:** Vermindering van spiermassa door immobiliteit of zenuwbeschadiging, vaak behandelbaar. * **Orthopedische problemen:** Achondroplasie (dwerggroei), acromegalie (hormonale groei), amputaties, osteogenesis imperfecta (broze botten), ontstekingen van botten en gewrichten. * **Chronische ziekten:** Mucoviscidose (problemen met slijm, luchtwegen en spijsvertering), hartafwijkingen (constructiefouten in het hart, circulatieproblemen), hemofilie (aangeboren stollingsziekte). #### 4.3.4 Invloed op de ontwikkeling De gevolgen van een fysieke beperking zijn afhankelijk van graad, optreden, zichtbaarheid, steun en maatschappelijke normen. * **Cognitieve ontwikkeling:** Beperkte mobiliteit kan cognitieve ontwikkeling belemmeren door verminderde exploratie en ervaringen. Traumatische ervaringen of een negatieve omgeving kunnen motivatie en cognitie beïnvloeden. De interactie tussen sensomotorische en cognitieve ontwikkeling is sterk. Spraak- en taalontwikkeling kunnen gestoord zijn door bewegingsstoornissen of hersenbeschadiging. * **Sociaal-emotioneel functioneren:** Een andere start in het leven, onzekerheid bij ouders en mogelijke verstoorde hechting. Het verwerkingsproces rond de beperking kent meerdere crisismomenten. Passiviteit van het kind en overbeschermende ouders kunnen leiden tot aangeleerde hulpeloosheid. Een negatief zelfbeeld kan ontstaan door verminderde acceptatie en lagere statuswaarde. Doorzettingsvermogen, onafhankelijkheid en sociale integratie bevorderen een positief zelfbeeld. * **Lichaamsbeleving en seksualiteit:** De subjectieve beleving van het eigen lichaam kan negatief worden door afhankelijkheid en hulp bij intieme handelingen. Schaamte en angst voor afkeer kunnen optreden. De maatschappelijke norm van een 'gaaf' lichaam kan leiden tot a-seksualiteit en isolatie. Seksuele opvoeding en het vinden van alternatieve vormen van intimiteit zijn belangrijk. * **Ondersteuning:** Vroegbegeleiding, psychomotorische programma's, ADL-training en psychosociale begeleiding zijn cruciaal. Integratie in het onderwijs, aangepaste woonvormen en technologische hulpmiddelen ondersteunen zelfstandigheid. ### 4.4 Mentale beperking #### 4.4.1 Begripsomschrijving en definities Mentale beperking, ook wel verstandelijke beperking genoemd, wordt gekenmerkt door een beduidend ondergemiddeld verstandelijk functioneren, dat tot uiting komt tijdens de ontwikkelingsperiode en samengaat met tekorten in aangepast gedrag. Het IQ ligt doorgaans beneden de 70-75. De ontwikkeling verloopt trager en komt sneller tot stilstand dan bij leeftijdsgenoten. Een mentale beperking die na 18 jaar ontstaat, wordt aangeduid als niet-aangeboren hersenletsel (NAH). Aangepast gedrag omvat de mate waarin iemand voldoet aan de maatschappelijke normen inzake rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid. #### 4.4.2 Classificatie en gradaties Er wordt een indeling gemaakt naar de ernst van de mentale beperking, gebaseerd op IQ en ondersteuningsbehoefte: * **Lichte mentale beperking (LMB):** 80-85% van de groep, IQ 55-75. Weinig tot geen zichtbare fysieke kenmerken. Cognitieve informatieverwerking is oppervlakkig, abstract denken en redeneren zijn moeilijk. Impulsief gedrag en moeite met plannen komen voor. Taalgebruik is beperkter, maar begrip is doorgaans goed. Emotionele labiliteit en een onrealistisch zelfbeeld zijn veelvoorkomend. * **Matige mentale beperking (MMB):** 10% van de groep, IQ 40-54. Stoornis vaak al in vroege levensjaren ontdekt. Motorische en cognitieve ontwikkeling verlopen trager. Zelfstandigheid in dagelijkse levensverrichtingen is vaak mogelijk. Spraakontwikkeling verloopt langzaam met beperkte woordenschat. Logopedische ondersteuning is meestal nodig. * **Ernstige mentale beperking (EMB):** 3-4% van de groep, IQ 25-39. Ernstige motorische achterstand, langzame ontwikkeling. Cognitief denken is egocentrisch en gekoppeld aan het hier-en-nu. Aandachts- en geheugenproblemen bemoeilijken leren. Gedragsproblemen komen vaker voor door gevoeligheid voor prikkels. Taalontwikkeling is beperkt, communicatie verloopt vaak non-verbaal of met eenvoudige zinnen. * **Zeer ernstige mentale beperking (ZEMB):** 1-2% van de groep, IQ beneden 25. Meervoudige beperkingen, weinig tot geen taalontwikkeling. Communicatie verloopt via lichamelijke signalen en geluiden. Sterke afhankelijkheid van de omgeving en totale zorg is levenslang noodzakelijk. #### 4.4.3 Mogelijke oorzaken van mentale beperking Oorzaken kunnen biologisch (chromosomale afwijkingen zoals Downsyndroom, genmutaties, stofwisselingsstoornissen, infecties, toxische stoffen) of sociaal-cultureel (stimulerende omgeving, taalgebruik, voedingsgewoonten, verwachtingspatroon) zijn, of een combinatie van beide. #### 4.4.4 Kenmerken en gevolgen per niveau * **Lichte mentale beperking:** Moeite met plannen, overzicht bewaren, onderscheiden van hoofd- en bijzaken. Beperkte woordenschat, maar goed taalbegrip. Emotionele labiliteit, onrealistisch zelfbeeld, laag zelfbeeld, makkelijk beïnvloedbaar. * **Matige mentale beperking:** Langzame cognitieve ontwikkeling, concentratieproblemen. Aangeleerde patronen worden star toegepast. Beperkte woordenschat, eenvoudige zinnen, noodzaak tot logopedie. Emoties hebben sterke invloed op communicatie. * **Ernstige mentale beperking:** Motorische achterstand, langzame ontwikkeling. Cognitief denken beperkt tot het hier-en-nu. Moeite met filteren en interpreteren van prikkels. Communicatie beperkt tot 1- of 2-woordzinnen, sterk afhankelijk van non-verbale signalen. * **Zeer ernstige mentale beperking:** Meervoudige beperkingen, weinig tot geen taalontwikkeling. Communicatie via lichamelijke signalen. Sterke afhankelijkheid van omgeving, nood aan vaste structuren en ritme. #### 4.4.5 Syndromen geassocieerd met mentale beperking * **Syndroom van Down:** Chromosomale afwijking (trisomie 21). Lichamelijke kenmerken (afgeplat achterhoofd, schuine ogen, slappe spieren, gegroefde tong) en vertraagde mentale ontwikkeling. * **Fragiele-X-syndroom:** Erfelijke oorzaak van mentale achterstand, gekenmerkt door specifieke spraakpatronen (echolalie), hyperactiviteit, angst en sociale moeilijkheden. * **Prader-Willi syndroom (PWS):** Gestoorde hypothalamusfunctie, resulterend in spierzwakte, onbedwingbare eetlust, hormonale stoornissen en emotionele labiliteit. * **Meervoudige beperking:** Combinatie van beperkingen op verschillende vlakken (mentaal, fysiek, zintuiglijk, sociaal-emotioneel), vaak met gezondheidsproblemen. #### 4.4.6 Orthopedagogische begeleiding Begeleiding is gericht op het stimuleren van de ontwikkeling, het bevorderen van zelfredzaamheid en het aanpassen van de omgeving aan de specifieke behoeften. Vroegbegeleiding, individueel onderwijs, therapieën (logopedie, kinesitherapie) en aangepaste woonvormen zijn essentieel. Communicatie staat centraal, waarbij diverse methodieken worden ingezet om contact en begrip te faciliteren. De LACCS-visie, gericht op vijf gebieden van welbevinden (lichamelijk welzijn, alertheid, contact, communicatie, stimulerende tijdsbesteding), biedt een kader voor de begeleiding van mensen met ernstige meervoudige beperkingen. ### 4.5 Meervoudige beperking #### 4.5.1 Kenmerken en oorzaken Mensen met een meervoudige beperking kampen met beperkingen op verschillende ontwikkelingsgebieden, vaak met een ernstige tot zeer ernstige mentale beperking als basis. Dit gaat gepaard met bijkomende fysieke, zintuiglijke en sociaal-emotionele beperkingen, evenals een verhoogd risico op gezondheidsproblemen (epilepsie, slikproblemen, infecties). De oorzaken liggen meestal in de hersenen, veroorzaakt door biologische factoren (genetisch, pre-/peri-/postnatale hersenbeschadiging) en contextuele factoren (ziekenhuisopnames, pijnlijke verzorging, verstoorde hechting). #### 4.5.2 Gevolgen op ontwikkelingsdomeinen * **Fysieke ontwikkeling:** Beperkingen in motoriek, spijsvertering en ademhaling. Moeilijkheden met slikken, kauwen en ademen. Grotere kans op uitdroging, ondervoeding en constipatie. * **Cognitieve ontwikkeling:** Ernstige tot zeer ernstige beperking. Moeilijkheden met het filteren en interpreteren van prikkels. Beperkt begrip van tijd en ruimte. Behoefte aan voorspelbaarheid door middel van vaste structuren en ritmes. * **Sociaal-emotionele ontwikkeling:** Risico op verstoring van de gezonde ik-ontwikkeling door gebrek aan veilige hechting en positieve ervaringen. Moeite met het begrijpen van de wereld en van anderen. Vaak in de sensatie- en klikfase van emotionele ontwikkeling. * **Communicatie:** Weinig tot geen gesproken taal. Communicatie verloopt via lichamelijke signalen, geluiden, gebaren, pictogrammen of verwijsvoorwerpen. Het leren begrijpen en interpreteren van deze signalen is cruciaal voor de begeleider. #### 4.5.3 Begeleidingselementen Begeleiding richt zich op het herkennen en voldoen aan de noden van de cliënt, met aandacht voor basale stimulatie (fysieke aanraking en interactie) en methodieken zoals de LACCS-visie. Het creëren van een zinvol bestaan met oog voor zelfrealisatie, emancipatie en empowerment is het doel. Het faciliteren van het 'gewone leven' en het betrekken van de cliënt bij dagelijkse activiteiten zijn essentieel. Nauwgezette observatie, reflectie en samenwerking tussen begeleiders en specialisten zijn cruciaal. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Handicap | Een ‘handicap’ gaat over hoe onze samenleving vindt dat mensen moeten functioneren, waarbij normen in de loop van de tijd kunnen veranderen. Het beschrijft hoe mensen die anders zijn aan de rand van de samenleving komen te staan. | | Beperking | Een beperking duidt op moeilijkheden die personen ondervinden bij het volwaardig deelnemen aan de samenleving, vaak als gevolg van een specifieke stoornis of conditie. Dit omvat zowel fysieke, mentale als zintuiglijke beperkingen. | | Norm | Een norm zijn gedragsregels of afspraken die binnen een samenleving of groep gelden en die bepalen hoe mensen zich dienen te gedragen. Afwijkingen van de norm kunnen leiden tot marginalisering. | | Vooroordeel | Een vooroordeel is een oordeel dat gevormd wordt over een persoon of groep voordat men die persoon of groep kent, vaak gebaseerd op stereotypes en generalisaties, wat kan leiden tot discriminatie. | | Menswaardig | Menswaardig betekent dat iemand voldoet aan de fundamentele waardigheden die aan de mens toebehoren, wat impliceert dat iedereen met respect en waardigheid behandeld moet worden. | | Delicaat | Een situatie of persoon wordt als delicaat omschreven wanneer deze gevoelig, kwetsbaar of verfijnd is, en speciale aandacht of voorzichtigheid vereist. | | Persoonsgericht | Persoonsgericht betekent dat iets afgestemd is op de individuele persoon, rekening houdend met diens specifieke behoeften, wensen en mogelijkheden. | | Zelfbepaling | Zelfbepaling verwijst naar het recht en de mogelijkheid van een individu om zelf keuzes te maken over zijn eigen leven en de gebeurtenissen die plaatsvinden. | | Universele verklaring van de Rechten van Mensen met een Beperking | Een internationaal verdrag, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, dat de specifieke rechten van personen met een beperking vastlegt en beschermt. | | Autonomie | Autonomie is het vermogen van een persoon om zelfstandig beslissingen te nemen en zelf keuzes te maken, wat essentieel is voor persoonlijke vrijheid en zelfbeschikking. | | Participatie | Participatie betekent deelname aan activiteiten, zowel sociaal, economisch als cultureel, waardoor personen met een beperking volwaardig kunnen meedoen in de samenleving. | | Diversiteit | Diversiteit verwijst naar de variatie en verscheidenheid tussen mensen, wat betreft achtergronden, kenmerken, capaciteiten en perspectieven, en is een essentieel onderdeel van een inclusieve samenleving. | | Identiteit | Identiteit omvat wie iemand is, bestaande uit persoonlijke kenmerken, ervaringen, waarden en overtuigingen, en hoe iemand zichzelf in de wereld plaatst. | | Persoonsvolgende financiering (PVF) | Een financieringssysteem waarbij budgetten voor zorg en ondersteuning rechtstreeks naar de persoon met een beperking gaan, zodat deze zelf kan bepalen hoe en aan wie hij zijn ondersteuning uitgeeft. | | Dagcentrum | Een dagcentrum is een voorziening waar ouderen of personen met een beperking overdag terechtkunnen voor activiteiten, gezelschap en ondersteuning, waarna ze weer naar huis gaan. | | Inclusief | Inclusief betekent dat alles er op en der aan is, volledig en zonder uitsluiting, wat bijdraagt aan een samenleving waarin iedereen deelneemt en zich thuis voelt. | | Particulier | Particulier verwijst naar iets dat zelfstandig is, niet afhankelijk van een grotere organisatie, en eigen initiatief of financiering kan implicieten. | | Maatschappelijke meerwaarde | Maatschappelijke meerwaarde duidt op voordelen die een project of initiatief oplevert voor de samenleving als geheel, zoals emancipatie, integratie of duurzame werkgelegenheid. | | Emancipatie | Emancipatie is het streven naar gelijke behandeling en zelfstandigheid, waarbij groepen die voorheen achtergesteld werden, gelijke rechten en kansen krijgen. | | Integratie | Integratie is het opnemen van mensen in de samenleving zodat zij gelijkwaardig kunnen meedoen, waarbij rekening wordt gehouden met hun specifieke behoeften en bijdragen. | | Competentie | Een competentie is een combinatie van kennis, vaardigheden en houding die iemand in staat stelt om iets effectief te doen, vaak in een professionele of maatschappelijke context. | | Kansengroepen | Kansengroepen zijn bevolkingsgroepen die extra hulp en kansen nodig hebben vanwege een bepaalde achterstand of kwetsbaarheid, om zo gelijke kansen in de samenleving te bevorderen. | | Persoonsvolgend Budget (PVB) | Een budget dat specifiek is voor personen met een beperking, waarmee zij zelf zorg en ondersteuning kunnen inkopen, wat hen meer keuzevrijheid en controle over hun leven geeft. | | Basisondersteunings-budget (BOB) | Een maandelijks budget bedoeld voor mensen die relatief weinig hulp nodig hebben, waarmee ze eenvoudige ondersteuning zoals poetshulp of vervoerskosten kunnen bekostigen. | | Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH) | Een vorm van ondersteuning waarbij mensen een beperkte hoeveelheid dagopvang, begeleiding of verblijf in een erkende voorziening kunnen inkopen, zonder complexe aanvraagprocedures. | | Dienst Ondersteuningsplan (DOP) | Een dienst die personen met een beperking en hun omgeving ondersteunt bij het opstellen van een gefundeerd ondersteuningsplan, om zo hun doelen en benodigde ondersteuning in kaart te brengen. | | Persoonlijke-Assistentiebudget (PAB) | Een budget dat het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) aan minderjarigen toekent om assistentie thuis, op school of op het werk te organiseren en te betalen. | | Multidisciplinair team (MDT) | Een team van professionals uit verschillende disciplines dat samenwerkt om de zorg- en ondersteuningsvraag van een persoon met een beperking te beoordelen en een advies te formuleren. | | Cerebrale parese (CP) | Een aandoening van de hersenen die gekenmerkt wordt door een gestoorde houding en beweging, ontstaan in de eerste levensjaren door onvoldoende vorming of beschadiging van het cerebrum. | | Spasticiteit | Spasticiteit is een neurologische aandoening die gekenmerkt wordt door niet-accurate, vrijwillige bewegingen door overmatige spierspanning, veroorzaakt door een laesie in de motorische cortex. | | Athetose | Athetose is een bewegingsstoornis gekenmerkt door ondoelmatige, ongecoördineerde, vrijwel constante bewegingen van ledematen en/of aangezichtsspieren, die buiten de wil van de persoon ontstaan. | | Ataxie | Ataxie is een stoornis in de samenwerking van verschillende spiergroepen, wat leidt tot ongecoördineerde bewegingen en evenwichtsstoornissen, met symptomen zoals spiertonusverlies en bemoeilijkte spraak. | | Spina bifida | Spina bifida is een aangeboren defect in de doornuitsteeksels van de wervelkolom, behorend tot de neuraalbuisdefecten, wat kan leiden tot neurologische uitval en motorische problemen. | | Spierdystrofie | Spierdystrofie, ook wel primaire amyotrofie genoemd, is een groep erfelijke spieraandoeningen die gekenmerkt worden door een gebrek aan voedingsstoffen aan het spierweefsel, leidend tot progressief krachtverlies. | | Spieratrofie | Spieratrofie is een vermindering van spiermassa door diverse oorzaken zoals immobiliteit of zenuwbeschadiging, die vaak behandelbaar is door de onderliggende oorzaak aan te pakken. | | Mucoviscidose | Mucoviscidose is een erfelijke ziekte die wordt gekenmerkt door de productie van taai slijm, wat problemen veroorzaakt in de luchtwegen en de spijsvertering, en vaak leidt tot veelvuldige ontstekingen. | | Hemofilie | Hemofilie is een aangeboren stollingsziekte waarbij het bloed problemen heeft met stollen, wat leidt tot langdurige bloedingen en een verhoogd risico op bloedingen. | | Cognitieve ontwikkeling | Cognitieve ontwikkeling omvat het proces van leren en denken, inclusief geheugen, probleemoplossend vermogen en abstract redeneren, en kan beïnvloed worden door verschillende factoren zoals beperkingen of stimulatie. | | Sociaal-emotioneel functioneren | Sociaal-emotioneel functioneren verwijst naar hoe iemand omgaat met zichzelf en anderen, inclusief het uiten en reguleren van emoties, het aangaan van relaties en het ontwikkelen van een zelfbeeld. | | Lichaamsbeleving | Lichaamsbeleving is het subjectieve oordeel dat iemand over zijn eigen lichamelijkheid vormt, gevormd door de ervaringen van de mogelijkheden en grenzen van het eigen lichaam. | | Seksualiteitsbeleving | Seksualiteitsbeleving omvat de beleving van seksualiteit als een breed concept van warmte, liefde, genegenheid en communicatie tussen mensen, en is een existentieel recht voor iedereen. | | ADL (Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen) | Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen omvatten de basishandelingen die nodig zijn voor zelfzorg en dagelijks functioneren, zoals mondverzorging, hygiëne en eten, waarvoor personen met een handicap soms hulp nodig hebben. | | Psychosociale begeleiding | Psychosociale begeleiding richt zich op het ondersteunen van de emotionele en sociale ontwikkeling van personen, het bevorderen van een positief zelfbeeld en het aanleren van assertiviteit. | | Sociale integratie | Sociale integratie is het proces waarbij personen met een beperking actief deelnemen aan de samenleving en een volwaardige plaats verwerven op alle levensgebieden, zoals wonen, werken en vrije tijd. | | Mentale beperking | Een mentale beperking is een blijvende beperking in het verstandelijk functioneren, die tot uiting komt tijdens de ontwikkelingsperiode en samengaat met een tekort in aangepast gedrag. | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Het IQ is een score die wordt verkregen uit gestandaardiseerde intelligentietests en die een indicatie geeft van het algemene intellectuele functioneringsniveau van een persoon. | | Aangepast gedrag | Aangepast gedrag verwijst naar de mate waarin een individu voldoet aan de maatschappelijke normen voor rijping, leren, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid, passend bij de leeftijds- en cultuurgroep. | | Splintervaardigheden | Splintervaardigheden zijn bijzondere, uitzonderlijke vaardigheden die sommige mensen met een mentale beperking vertonen op specifieke gebieden, ondanks een algemene lagere intelligentie. | | Emancipatie | Emancipatie, in de context van mentale beperkingen, betekent het streven naar meer zelfstandigheid, zelfbepaling en empowerment, waarbij de persoon centraal staat in het vormgeven van zijn eigen bestaan. | | Syndroom van Down | Het syndroom van Down is een chromosomale afwijking (trisomie 21) die gepaard gaat met lichamelijke kenmerken en een vertraagde mentale ontwikkeling, variërend van licht tot ernstig. | | Fragiele-X-syndroom | Het Fragiele-X-syndroom is een erfelijke chromosomale afwijking die een zichtbare breuk op het X-chromosoom veroorzaakt en leidt tot mentale achterstand, taalproblemen en gedragskenmerken zoals hyperactiviteit. | | Prader-Willi syndroom (PWS) | Het Prader-Willi syndroom is een genetische aandoening die gekenmerkt wordt door spierzwakte, onbedwingbare eetlust, hormonale stoornissen en gedragsproblemen, vaak gepaard gaande met een licht tot matig verstandelijke beperking. | | Meervoudige beperking | Een meervoudige beperking houdt in dat iemand beperkingen heeft op verschillende ontwikkelingsdomeinen, zoals mentaal, fysiek, zintuiglijk en sociaal-emotioneel, vaak met bijkomende gezondheidsproblemen. | | Basale stimulatie | Basale stimulatie is een communicatiemethodiek die gebruikmaakt van eenvoudige, basale middelen en fysieke aanraking om interactie te bevorderen met personen met ernstige meervoudige beperkingen, gericht op het versterken van het lichaams-ik. | | LACCS-visie | De LACCS-visie is een begeleidingsmodel voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gericht op het realiseren van een ‘goed leven’ door te focussen op vijf kerngebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. | | Sensatiefase | De sensatiefase is een vroege ontwikkelingsfase waarin waarneming en beleving van zintuiglijke sensaties centraal staan, zonder verwachtingen of gedachten, gericht op het ‘in het moment zijn’. | | Klikfase | De klikfase is een ontwikkelingsfase waarin mensen verbanden leggen tussen waarnemingen, verwachtingen vormen en gewoonten herkennen, wat houvast geeft en een zekere voorspelbaarheid creëert. | | Begrijpfase | De begrijpfase is een hogere ontwikkelingsfase waarin mensen beredeneren waarom situaties zo verlopen en hun gedrag kunnen aanpassen aan de omstandigheden, iets wat mensen met ernstige meervoudige beperkingen doorgaans niet bereiken. | | Adaptatiefase | De adaptatiefase is een vroege emotionele ontwikkelingsfase, vergelijkbaar met die van een baby, waarin prikkelregulatie lastig is en er een symbiotische relatie met verzorgers bestaat. | | Socialisatiefase | De socialisatiefase is een emotionele ontwikkelingsfase waarin kinderen beginnen met het opbouwen van sociale contacten en taal belangrijker wordt als drager van informatie. | | Koppigheidsfase (Eerste individualisatiefase) | De koppigheidsfase is een fase in de emotionele ontwikkeling waarin het kind zijn eigen ‘ik’ begint te ontwikkelen, met de behoefte aan autonomie en het testen van grenzen. | | Identificatiefase | De identificatiefase is een emotionele ontwikkelingsfase waarin een persoon zich identificeert met rolmodellen en waarden vormt, wat bijdraagt aan de ontwikkeling van het zelfbeeld. | | Realiteitsbewustwordingsfase | De realiteitsbewustwordingsfase is een latere emotionele ontwikkelingsfase waarin iemand zijn eigen mogelijkheden en beperkingen realistisch inschat en zich bewust wordt van zijn plaats in de wereld. | | PICA gedrag | PICA gedrag is een eetstoornis waarbij iemand oneetbare dingen eet, zoals materialen, wat kan leiden tot gezondheidsrisico's en afzondering van sociale activiteiten. | | Perseveratie | Perseveratie is het blijven herhalen van dezelfde zinnen, woorden of handelingen, wat een kenmerk kan zijn van verschillende neurologische aandoeningen en communicatie bemoeilijkt. | | Echolalie | Echolalie is het onbewust of bewust herhalen van de laatste woorden van een zin die iemand anders heeft gezegd, wat kan leiden tot een misleidende indruk van begrip. | | Slikproblemen | Slikproblemen verwijzen naar moeilijkheden bij het kauwen en doorslikken van voedsel en drinken, vaak veroorzaakt door neurologische aandoeningen of fysieke beperkingen, wat kan leiden tot verslikking en angst bij het eten. | | Basale stimulatie | Basale stimulatie is een communicatiemethodiek die gebruikmaakt van eenvoudige, basale middelen en fysieke aanraking om interactie te bevorderen met personen met ernstige meervoudige beperkingen, gericht op het versterken van het lichaams-ik. | | LACCS-visie | De LACCS-visie is een begeleidingsmodel voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen, gericht op het realiseren van een ‘goed leven’ door te focussen op vijf kerngebieden: Lichamelijk welbevinden, Alertheid, Contact, Communicatie en Stimulerende tijdsbesteding. |