Clinical Psychology

# Situering en begrippenkader van psychodiagnostiek Psychodiagnostiek is een cruciaal proces binnen de psychologie dat verder gaat dan het louter toepassen van testen en een diepgaand kritisch denkproces vereist voor het begrijpen en begeleiden van menselijk gedrag. ### 1.1 Wat is psychodiagnostiek? Psychodiagnostiek kan worden gedefinieerd als het proces waarbij gestandaardiseerde metingen en observatietechnieken worden toegepast om cognitieve vaardigheden, persoonlijkheid en emotioneel functioneren te evalueren. De kern ligt in het verzamelen, ordenen en verwerken van relevante gegevens die voortkomen uit een hulp- of zorgvraag. Dit proces vereist niet alleen de inzet van psychologische instrumenten, maar ook psychologisch inzicht, observatievermogen en gesprekstechnieken voor een grondige evaluatie. Vaak wordt het ook aangeduid met de termen 'psychologische evaluatie' of 'assessment'. #### 1.1.1 Psychologische instrumenten Binnen de psychodiagnostiek worden diverse psychologische instrumenten gebruikt om verschillende aspecten van een individu te onderzoeken: * **Zelfrapportage-tests:** Dit zijn vragenlijsten of interviews waarin individuen zelf antwoorden geven over hun gedachten, gevoelens en gedragingen. * **Prestatietests:** Bij deze tests voeren individuen specifieke taken uit, zoals het oplossen van puzzels of het uitvoeren van geheugenoefeningen, om hun vaardigheden te meten. * **Projectieve tests:** Deze tests maken gebruik van dubbelzinnige stimuli, zoals afbeeldingen, om onderliggende gedachten, gevoelens en persoonlijkheidskenmerken te onthullen. * **Situational judgement tests:** Deze tests presenteren realistische scenario's waarbij de respondent het meest geschikte antwoord moet kiezen, om zo inzicht te krijgen in hun oordeelsvermogen en probleemoplossend vermogen in specifieke situaties. **Belangrijke overwegingen bij het gebruik van instrumenten:** * **Kwalificatie:** Instrumenten mogen enkel gebruikt worden door gekwalificeerde en opgeleide professionals. Testuitgeverijen hanteren hier vaak eigen kwalificatietabellen voor. * **Beperkingen:** Het is cruciaal om te erkennen dat instrumenten vaak slechts één aspect van iemands functioneren beoordelen. Testresultaten kunnen beïnvloed worden door factoren zoals cultuur, taal en sociaaleconomische status. * **Integratie:** Testresultaten moeten altijd worden geïntegreerd met andere informatiebronnen, zoals gesprekken en observaties, om een compleet beeld van het individu te verkrijgen. > **Tip:** Beschouw psychologische instrumenten als één van de vele hulpmiddelen in het diagnostisch proces, niet als de eindbestemming. #### 1.1.2 Psychodiagnostiek als kritisch denkproces De nadruk binnen de moderne psychodiagnostiek ligt sterk op het kritisch denkvermogen van de professional, in plaats van enkel op het gebruik van testen. Psychodiagnostiek is meer dan het louter toepassen van instrumenten; de psychodiagnosticus is meer dan enkel een testgebruiker. Het kritisch denkproces omvat: * **Interpretatie:** Het kwaliteitsvol en contextueel interpreteren van de verzamelde resultaten. * **Observatie:** Het observeren van gedrag buiten de strikte context van gestandaardiseerde tests. * **Hypothesevorming:** Het formuleren van goed onderbouwde en toetsbare onderzoekshypothesen. Wetenschappelijke modellen, zoals het diagnostisch model van De Bruyn, helpen dit denkproces te structureren. Dit proces omvat de volgende stappen: 1. **Gegevensverzameling:** Informatie verzamelen via gesprekken, observaties en instrumenten. 2. **Integratie:** Het samenbrengen van diverse informatiebronnen. 3. **Interpretatie:** Het analyseren en betekenis geven aan de verzamelde gegevens. 4. **Rapportage:** Het opstellen van een psychologisch rapport met bevindingen en aanbevelingen. > **Tip:** Een goede psychodiagnostiek is een iteratief proces waarin hypothesen voortdurend worden getoetst en bijgesteld op basis van nieuwe informatie. ### 1.2 Het belang van het psychodiagnostisch denkproces Het belang van een kritische en wetenschappelijk onderbouwde aanpak in psychodiagnostiek wordt onderstreept door de risico's van alledaags, impliciet diagnosticeren. Alledaagse observaties leiden vaak tot snelle attributies (interne of externe oorzaken toekennen aan gedrag), wat kan leiden tot cognitieve foutenbronnen die percepties en beslissingen negatief beïnvloeden. Deze 'ongewapende oordelen' kunnen diagnostische blindheid veroorzaken, waarbij cruciale alternatieven gemist worden. #### 1.2.1 Foutenbronnen en hun oorzaken Er zijn verschillende veelvoorkomende cognitieve valkuilen die het diagnostisch proces kunnen beïnvloeden: * **Beschikbaarheidsheuristiek:** De neiging om de frequentie of waarschijnlijkheid van gebeurtenissen te overschatten op basis van hoe gemakkelijk voorbeelden in het geheugen toegankelijk zijn. * **Gambler's fallacy:** De misvatting dat willekeurige gebeurtenissen elkaar beïnvloeden, zoals het geloof dat na een reeks verliezen een winst waarschijnlijker wordt. * **Base rate verwaarlozing:** Het onderschatten of negeren van fundamentele statistische informatie ten gunste van specifieke, anekdotische gevallen bij het maken van beoordelingen. * **Confirmatiebias:** De tendens om selectief informatie te zoeken, interpreteren en onthouden die reeds bestaande overtuigingen bevestigt, terwijl tegenstrijdig bewijs wordt genegeerd. * **Representativiteitsheuristiek:** Een mentale shortcut waarbij we beoordelen of iets tot een categorie behoort op basis van hoe representatief of typisch het lijkt voor die categorie. > **Tip:** Pas bewustzijn toe op je eigen denkprocessen en probeer automatische attributies kritisch te evalueren. #### 1.2.2 Expliciete diagnostiek als oplossing Expliciete diagnostiek, een wetenschappelijk verantwoorde vormgeving van het diagnostisch proces, biedt een oplossing voor de valkuilen van impliciete diagnostiek. Kenmerken hiervan zijn: * **Systematische aanpak:** Gebaseerd op hypothesetoetsend denken en empirische validatie. * **Kwaliteitsvolle instrumenten:** Doordachte selectie van betrouwbare en valide diagnostische methodieken en meetinstrumenten. * **Richtinggevend kader:** Implementatie van de empirische cyclus als structurele wetenschappelijke methode voor diagnostisch onderzoek. * **Kritisch denken:** Systematisch en objectief informatie verzamelen, analyseren en interpreteren met aandacht voor alternatieve verklaringen. ##### 1.2.2.1 De empirische cyclus De empirische cyclus vormt de basis voor het psychodiagnostisch denkproces en omvat de volgende stappen: 1. **Observatie:** Systematisch verzamelen van relevante gegevens via klinische gesprekken, gestandaardiseerde tests en gestructureerde observaties. 2. **Hypothese-vorming:** Formuleren van toetsbare hypothesen over mogelijke samenhang tussen waargenomen variabelen en onderliggende processen. 3. **Toetsing:** Kritisch analyseren en evalueren van verzamelde gegevens om betekenisvolle patronen, relaties en tegenstrijdigheden te identificeren. 4. **Theorievorming:** Integreren van bevindingen tot coherente conclusies die de geobserveerde verschijnselen verklaren en richting geven aan interventies. > **Tip:** De empirische cyclus is een flexibel proces dat werkveld- en theoretisch-neutraal is en kan worden aangepast aan diverse psychologische disciplines. ### 1.3 Het belang van psychodiagnostiek in de samenleving Psychodiagnostiek is van onschatbare waarde voor de samenleving en wordt toegepast in diverse domeinen: * **Geestelijke gezondheidszorg:** Diagnose en behandeling van psychische stoornissen. * **Onderwijs:** Identificatie van leer- en ontwikkelingsstoornissen. * **Rechtssysteem:** Inzicht in het psychisch functioneren van verdachten. * **Arbeid:** Stressmanagement en burn-outpreventie, competentiemeting. #### 1.3.1 Doelstellingen van psychodiagnostiek De doelstellingen van psychodiagnostiek zijn divers en omvatten: * **Diagnosestelling:** Classificeren van psychische stoornissen en aandoeningen (bv. ASS). * **Behandelplanning:** Identificeren van sterke en zwakke punten voor gerichte interventies. * **Competentiemeting:** In kaart brengen van vaardigheden en competenties, bijvoorbeeld op de werkvloer. * **Begeleiding:** Ondersteunen bij school- of arbeidsloopbanen door identificatie van interesses. #### 1.3.2 Kenmerken van kwaliteitsvol onderzoek Kwaliteitsvol psychodiagnostisch onderzoek kenmerkt zich door: * **Integratie van bronnen:** Informatie uit diverse bronnen, zowel van de cliënt als van personen uit diens omgeving. * **Meerdere methoden:** Combinatie van gesprekken, observatie en gestandaardiseerde tests. * **Contextuele benadering:** Aandacht voor de specifieke context en culturele factoren van het individu. #### 1.3.3 Geschiedenis en moderne ontwikkelingen De geschiedenis van psychodiagnostiek gaat terug tot eind 19e eeuw met de ontwikkeling van bekwaamheidsproeven en de eerste intelligentietests. De Eerste Wereldoorlog zorgde voor een opmars door het gebruik van tests bij soldaten, waarna de toepassing uitbreidde naar persoonlijkheid en psychische stoornissen. De publicatie van de eerste DSM in 1952 bood een gestandaardiseerd classificatiesysteem. De late 20e eeuw bracht meer aandacht voor culturele gevoeligheid en de kwaliteit van instrumenten. Moderne ontwikkelingen omvatten: * **Psychometrie:** Verhoogde kennis binnen testtheorie met meer aandacht voor betrouwbaarheid en validiteit. * **Culturele sensitiviteit:** Ontwikkeling van instrumenten die vrij zijn van vooringenomenheid en culturele geladenheid. * **Technologische vooruitgang:** Opkomst van digitale tests, telediagnostiek en computerized adaptive testing. #### 1.3.4 Beperkingen van psychodiagnostiek Ondanks de voordelen kent psychodiagnostiek ook beperkingen: * **Complexiteit:** Psychische problemen zijn inherent complex en moeilijk volledig in kaart te brengen. * **Categorisatie:** Discrete diagnostische categorieën kunnen de individualiteit van een persoon niet altijd volledig weergeven. * **Stigmatisering:** Diagnostische labels kunnen stigmatiserend werken en het herstelproces belemmeren. #### 1.3.5 De toekomst van psychodiagnostiek De toekomst van psychodiagnostiek vereist een benadering die rekening houdt met meerdere perspectieven, waaronder culturele aspecten. Professionele uitvoering door gekwalificeerde professionals is essentieel om de kwaliteit te waarborgen. Mits correct toegepast, kan psychodiagnostiek een significante bijdrage leveren aan het welzijn van de samenleving. --- # Het psychodiagnostisch procesmodel en kritisch denken Dit deel verkent het belang van het psychodiagnostisch denkproces, de empirische cyclus als fundamenteel model en de noodzaak om cognitieve foutenbronnen die impliciete diagnostiek beïnvloeden te overwinnen ten gunste van expliciete diagnostiek. ## 2. Het psychodiagnostisch procesmodel en kritisch denken Psychodiagnostiek wordt gedefinieerd als het proces waarbij gestandaardiseerde metingen en observatietechnieken worden toegepast om cognitieve vaardigheden, persoonlijkheid en emotioneel functioneren te evalueren. Het omvat de verzameling, ordening en verwerking van relevante gegevens vanuit een hulp- of zorgvraag. Psychodiagnostiek is echter meer dan enkel het gebruik van testen; het vereist psychologisch inzicht, observatievermogen en gesprekstechnieken voor een grondige evaluatie. De psychodiagnosticus is een professionele testgebruiker. ### 2.1 Psychologische instrumenten Psychologische instrumenten kunnen diverse aspecten van een individu onderzoeken, waaronder: * **Zelfrapportage-tests:** Vragenlijsten of interviews waarin individuen zelfvragen beantwoorden. * **Prestatietests:** Tests waarbij individuen specifieke taken uitvoeren, zoals puzzels oplossen of geheugenoefeningen doen. * **Projectieve tests:** Tests die dubbelzinnige stimuli gebruiken om onderliggende gedachten en gevoelens te onthullen. * **Situational judgement tests:** Realistische scenario's waarbij individuen het meest geschikte antwoord moeten kiezen. Het gebruik van deze instrumenten vereist kwalificatie en opgeleide professionals. Testuitgeverijen hanteren hiervoor vaak eigen kwalificatietabellen. Het is belangrijk te erkennen dat instrumenten vaak slechts één aspect van functioneren beoordelen en dat testresultaten beïnvloed kunnen worden door cultuur, taal en sociaaleconomische status. Daarom moeten testresultaten altijd geïntegreerd worden met andere informatiebronnen voor een vollediger beeld van het individu. ### 2.2 Psychodiagnostiek als kritisch denkproces Psychodiagnostiek is niet louter het gebruik van instrumenten, en de psychodiagnosticus is niet louter een testgebruiker. De kern van psychodiagnostiek ligt in een kritisch denkproces dat de volgende elementen omvat: * **Gegevensverzameling:** Het verzamelen van informatie via gesprekken, observaties en instrumenten. * **Integratie:** Het samenbrengen van verschillende informatiebronnen. * **Interpretatie:** Het analyseren en betekenis geven aan de verzamelde gegevens. * **Rapportage:** Het opstellen van een psychologisch rapport met bevindingen en aanbevelingen. De nadruk ligt tegenwoordig meer op kritisch denkvermogen dan op louter testgebruik. Wetenschappelijke modellen, zoals het diagnostisch model, helpen dit denkproces te stroomlijnen. Centraal staat de systematische evaluatie van informatie en het wegen van verschillende perspectieven voor onderbouwde besluitvorming. ### 2.3 Doelstellingen van psychodiagnostiek Psychodiagnostiek heeft diverse nuttige toepassingen: * **Diagnosestelling:** Classificeren van psychische stoornissen en aandoeningen. * **Behandelplanning:** Identificeren van sterke en zwakke punten voor gerichte interventies. * **Competentiemeting:** In kaart brengen van vaardigheden en competenties, bijvoorbeeld op de werkvloer. * **Begeleiding:** Ondersteunen bij school- of arbeidsloopbanen door identificatie van interesses. Deze doelstellingen zijn relevant binnen verschillende psychologische disciplines: * **Klinische psychologie:** Vaststellen van stoornissen (bv. ASS) en cliëntdraagkracht. * **School- en pedagogische psychologie:** Onderzoeken van problematische gezinssituaties of hoogbegaafdheid bij leerlingen. * **Arbeids- en organisatiepsychologie:** Nagaan of sollicitanten aan functie-eisen voldoen, of medewerkers stress ervaren en waarom. Kwaliteitsvol psychodiagnostisch onderzoek kenmerkt zich door: * **Integratie van bronnen:** Informatie van de cliënt én personen uit diens omgeving. * **Meerdere methoden:** Combinatie van gesprekken, observatie en gestandaardiseerde tests. * **Contextuele benadering:** Aandacht voor context en culturele factoren. ### 2.4 Alledaags impliciet diagnosticeren en de risico's Mensen diagnosticeren impliciet en informeel in het dagelijks leven. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren bij het interpreteren van het gedrag van een medestudent. De **attributietheorie** verklaart hoe we gedrag toeschrijven aan interne of externe factoren. Risico's van impliciete diagnostiek zijn onder meer: * **Cognitieve foutenbronnen:** Dit zijn systematische denkfouten die percepties en beslissingen negatief beïnvloeden en leiden tot een 'ongewapend oordeel'. * **Beperkt inzicht in cognitieve valkuilen:** Onvoldoende bewustzijn van eigen denkfouten en vooringenomenheid. * **Confirmatiebias in informatieverzameling:** Gericht zoeken naar gegevens die eerste indrukken en hypothesen bevestigen, terwijl tegenstrijdige informatie wordt genegeerd. * **Diagnostische blindheid voor evidente mogelijkheden:** Cruciale diagnostische alternatieven missen door een te nauwe focus op eerste vermoedens. * **Suboptimale participatie van betrokkenen:** Ontoereikende betrokkenheid van de cliënt en zijn systeem, waardoor waardevolle perspectieven verloren gaan. ### 2.5 Foutenbronnen en hun oorzaken Cognitieve foutenbronnen ontstaan deels door het gebruik van **heuristieken**, snelle vuistregels, in plaats van **algoritmen**, systematische procedures. Ervaren professionals maken mogelijk meer gebruik van heuristieken, wat zowel efficiënt kan zijn als tot fouten kan leiden. Veelvoorkomende heuristieken en biases zijn: * **Beschikbaarheidsheuristiek:** De neiging om frequentie of waarschijnlijkheid te overschatten op basis van hoe gemakkelijk voorbeelden in het geheugen toegankelijk zijn. * **Gambler's fallacy:** De misvatting dat willekeurige gebeurtenissen elkaar beïnvloeden; bijvoorbeeld geloven dat na een reeks verliezen een winst waarschijnlijker wordt. * **Base rate verwaarlozing:** Het onderschatten of negeren van fundamentele statistische informatie ten gunste van specifieke, anekdotische gevallen. * **Confirmatiebias:** De tendens om selectief informatie te zoeken, interpreteren en onthouden die reeds bestaande overtuigingen bevestigt, terwijl tegenstrijdig bewijs wordt genegeerd. * **Representativiteitsheuristiek:** Een mentale shortcut waarbij we beoordelen of iets tot een categorie behoort op basis van hoe representatief of typisch het lijkt voor de categorie. ### 2.6 Expliciete diagnostiek als oplossing Expliciete diagnostiek biedt een oplossing voor de risico's van impliciete diagnostiek door een wetenschappelijk verantwoorde en systematische aanpak te hanteren: * **Wetenschappelijke verantwoorde vormgeving:** Een systematische aanpak gebaseerd op hypothesetoetsend denken en empirische validatie. * **Kwaliteitsvolle instrumenten:** Doordachte selectie van betrouwbare en valide diagnostische methodieken en meetinstrumenten. * **Richtinggevend kader:** Implementatie van de empirische cyclus als structurele wetenschappelijke methode voor diagnostisch onderzoek. * **Kritisch denken:** Systematisch en objectief informatie verzamelen, analyseren en interpreteren met aandacht voor alternatieve verklaringen. ### 2.7 De empirische cyclus in psychodiagnostiek De empirische cyclus vormt de basis voor het psychodiagnostisch denkproces en omvat de volgende stappen: 1. **Observatie:** Systematisch verzamelen van relevante gegevens via klinische gesprekken, gestandaardiseerde tests en gestructureerde observaties. 2. **Hypothesevorming:** Formuleren van toetsbare hypothesen over mogelijke samenhang tussen waargenomen variabelen en onderliggende processen. 3. **Toetsing:** Kritisch analyseren en evalueren van verzamelde gegevens om betekenisvolle patronen, relaties en tegenstrijdigheden te identificeren. 4. **Theorievorming:** Integreren van bevindingen tot coherente conclusies die de geobserveerde verschijnselen verklaren en richting geven aan interventies. > **Tip:** Het model van de empirische cyclus is werkveldoverschrijdend en theoretisch neutraal, wat betekent dat het toepasbaar is binnen diverse psychologische disciplines en gecombineerd kan worden met verschillende psychologische stromingen. Het bevordert transparantie door het systematisch documenteren van de redenering die leidt tot diagnostische conclusies. #### 2.7.1 De empirische cyclus: voorbeeld Een concreet voorbeeld van de empirische cyclus zou kunnen zijn: * **Observatie:** Een leerkracht merkt op dat een leerling moeite heeft met lezen en stilzitten tijdens de les. * **Hypothesevorming:** Er wordt een hypothese geformuleerd dat de leerling mogelijk een leesstoornis of aandachtsproblemen heeft. * **Toetsing:** Gestandaardiseerde leesprestatie-tests en observaties van het gedrag tijdens verschillende taken worden uitgevoerd. Ook informatie van ouders wordt verzameld. * **Theorievorming:** Op basis van de testresultaten en observaties wordt geconcludeerd of er sprake is van een leesstoornis (bv. dyslexie) of een aandachtstekortstoornis (bv. ADHD), wat vervolgens leidt tot aanbevelingen voor interventies. ### 2.8 Geschiedenis en moderne ontwikkelingen in psychodiagnostiek De geschiedenis van psychodiagnostiek begint eind 19e eeuw met bekwaamheidsproeven en de eerste intelligentietests. De Eerste Wereldoorlog zorgde voor een steile opmars door het gebruik van tests bij soldaten, wat leidde tot uitbreiding naar persoonlijkheid en psychische stoornissen. De publicatie van de eerste DSM in 1952 bood een gestandaardiseerd classificatiesysteem. Eind 20e eeuw groeide de aandacht voor culturele gevoeligheid en de kwaliteit van instrumenten. Moderne ontwikkelingen omvatten: * **Psychometrie:** Verbeterde testtheorie met meer nadruk op betrouwbaarheid en validiteit. * **Culturele sensitiviteit:** Instrumenten die vrij zijn van vooringenomenheid en culturele geladenheid. * **Technologische vooruitgang:** Opkomst van digitale tests, telediagnostiek en computerized adaptive testing. ### 2.9 Maatschappelijke relevantie en toepassingsgebieden Psychodiagnostiek biedt een gemeenschappelijke taal voor het begrijpen van psychische aandoeningen en levert essentiële informatie voor effectieve, evidence-based zorg. Het draagt bij aan preventieve maatregelen door risicofactoren te identificeren voor vroegtijdige interventies en bevordert wetenschappelijke vooruitgang door een dieper begrip van de menselijke geest en gedrag. Toepassingsgebieden zijn onder andere: * **Geestelijke gezondheidszorg:** Diagnose en behandeling van psychische stoornissen. * **Onderwijs:** Identificatie van leer- en ontwikkelingsstoornissen. * **Rechtssysteem:** Inzicht in psychisch functioneren van verdachten. * **Arbeidswereld:** Stressmanagement en burn-outpreventie. ### 2.10 Specialisaties in psychodiagnostiek Diverse specialisaties binnen de psychodiagnostiek bestaan, waaronder: * **Forensisch psychologen:** Bieden inzicht in psychisch functioneren van verdachten, dragen bij aan risicotaxatie en revalidatie. * **Gerontopsychologen:** Voeren cognitieve evaluaties uit bij de vergrijzende bevolking en worden steeds belangrijker in de zorgketen rond ouderen. * **Arbeidspsychologen:** Werken aan verbetering van de werkomgeving en bevorderen welzijn en productiviteit van werknemers. ### 2.11 Beperkingen van psychodiagnostiek Ondanks de voordelen kent psychodiagnostiek beperkingen: * **Complexiteit:** Psychische problemen zijn moeilijk nauwkeurig in kaart te brengen. * **Categorisatie:** Discrete categorieën kunnen individualiteit niet volledig weergeven. * **Stigmatisering:** Diagnostische labels kunnen stigmatiserend werken en herstel tegenwerken. ### 2.12 De toekomst van psychodiagnostiek De toekomst van psychodiagnostiek vereist aandacht voor **meerdere perspectieven**, waaronder culturele aspecten. Professionele uitvoering door gekwalificeerde professionals is essentieel om de kwaliteit te waarborgen. Bij correcte toepassing draagt psychodiagnostiek actief bij aan het welzijn van de samenleving. --- # Geschiedenis, maatschappelijke relevantie en toepassingen van psychodiagnostiek Dit onderwerp biedt een overzicht van de historische ontwikkeling van de psychodiagnostiek, de brede maatschappelijke betekenis ervan, de diverse toepassingsgebieden, en de beperkingen en toekomstperspectieven van dit vakgebied. ### 3.1 De geschiedenis van psychodiagnostiek De geschiedenis van de psychodiagnostiek is gekenmerkt door een geleidelijke ontwikkeling, beïnvloed door maatschappelijke behoeften en wetenschappelijke vooruitgang. #### 3.1.1 Ontstaan en vroege ontwikkelingen * **Eind 19e eeuw:** De kiemen van psychodiagnostiek werden gelegd met de opkomst van bekwaamheidsproeven en de eerste intelligentietests, ontwikkeld door pioniers als Francis Galton en Alfred Binet. Deze initiatieven waren gericht op het objectief meten van individuele verschillen. * **Eerste Wereldoorlog:** De praktijk van psychodiagnostiek kende een snelle groei tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tests werden op grote schaal ingezet voor de selectie en indeling van soldaten. Dit leidde ook tot een uitbreiding van het toepassingsgebied naar persoonlijkheidsbeoordeling en de identificatie van psychische stoornissen. * **1952:** De publicatie van de eerste Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) markeerde een belangrijke stap in de standaardisatie van de classificatie van psychische stoornissen. Dit bood een gemeenschappelijke taal en kader voor clinici. #### 3.1.2 Moderne ontwikkelingen * **Eind 20e eeuw:** Er ontstond een grotere gevoeligheid voor culturele aspecten en de kwaliteit van diagnostische instrumenten. Dit leidde tot een focus op testfairness en het tegengaan van culturele bias. * **Psychometrie:** De verdere ontwikkeling van de testtheorie binnen de psychometrie zorgde voor een dieper begrip van betrouwbaarheid en validiteit, wat essentieel is voor de kwaliteit van diagnostische metingen. * **Technologische vooruitgang:** Nieuwe technologieën hebben een aanzienlijke impact gehad op psychodiagnostiek. Denk hierbij aan de opkomst van digitale tests, telediagnostiek, en computerized adaptive testing (CAT), wat efficiëntere en flexibelere diagnostische processen mogelijk maakt. ### 3.2 Maatschappelijke relevantie van psychodiagnostiek Psychodiagnostiek speelt een cruciale rol in de hedendaagse samenleving door verschillende functies te vervullen. * **Gemeenschappelijke taal:** Het biedt een gestructureerd kader voor het begrijpen en communiceren over psychische aandoeningen en menselijk gedrag, zowel binnen als buiten de professionele context. * **Objectieve beoordelingen:** Het levert essentiële, objectieve informatie die ten grondslag ligt aan effectieve en evidencebased interventies en behandelingen. Dit draagt bij aan een hogere kwaliteit van zorg. * **Preventieve maatregelen:** Door het identificeren van risicofactoren voor psychische problemen, maakt psychodiagnostiek vroegtijdige interventies en preventieve maatregelen mogelijk, wat de volksgezondheid ten goede komt. * **Wetenschappelijke vooruitgang:** Psychodiagnostiek draagt voortdurend bij aan een dieper en genuanceerder begrip van de menselijke geest, gedrag en de onderliggende processen. ### 3.3 Toepassingsgebieden van psychodiagnostiek Psychodiagnostische methoden en principes vinden toepassing in een breed scala aan sectoren. * **Geestelijke gezondheidszorg:** Cruciaal voor de diagnose, behandeling en opvolging van psychische stoornissen en emotionele problemen. * **Onderwijs:** Wordt ingezet voor de identificatie van leer- en ontwikkelingsstoornissen, dyslexie, dyscalculie, en hoogbegaafdheid, en voor het adviseren over aangepaste onderwijsstrategieën. * **Rechtssysteem (Forensische psychologie):** Biedt inzicht in het psychisch functioneren van verdachten, slachtoffers en getuigen, essentieel voor risicotaxatie, strafmaat en rehabilitatieprogramma's. * **Arbeids- en organisatiepsychologie:** Gebruikt voor selectie en loopbaanbegeleiding, het in kaart brengen van competenties, stressmanagement, burn-outpreventie, en het bevorderen van welzijn en productiviteit op de werkvloer. #### 3.3.1 Specialisaties binnen de psychodiagnostiek Binnen het brede veld van psychodiagnostiek hebben zich diverse specialisaties ontwikkeld, elk met een specifieke focus: * **Forensisch psychologen:** Gespecialiseerd in het beoordelen van de psychische gesteldheid van personen binnen het juridische kader. Dit omvat risicotaxatie, onderzoeken naar toerekeningsvatbaarheid en bijdragen aan reclasseringsprocessen. * **Gerontopsychologen:** Deze specialisten richten zich op de psychische gezondheid van ouderen. Ze voeren vaak cognitieve evaluaties uit om bijvoorbeeld dementie of andere leeftijdsgebonden psychische problemen te diagnosticeren en te behandelen, en spelen een belangrijke rol in de zorgketen voor ouderen. * **Arbeidspsychologen:** Gericht op het optimaliseren van de werkomgeving en de prestaties van werknemers. Hun werkzaamheden omvatten onder andere selectieprocedures, training, ontwikkeling, en het bevorderen van het welzijn en de productiviteit binnen organisaties. ### 3.4 Beperkingen van psychodiagnostiek Ondanks de brede toepasbaarheid en de wetenschappelijke onderbouwing kent psychodiagnostiek ook inherente beperkingen. * **Complexiteit:** De menselijke psyche is uiterst complex. Psychodiagnostische instrumenten kunnen slechts een momentopname bieden en slagen er niet altijd in de volledige diepte en nuance van psychische problemen accuraat in kaart te brengen. * **Categorisatie:** Veel diagnostische systemen werken met discrete categorieën, wat de individualiteit en de unieke presentatie van klachten bij een persoon kan ondermijnen. De realiteit van psychisch functioneren is vaak meer fluïde dan strikte categorieën toelaten. * **Stigmatisering:** Het toekennen van diagnostische labels kan leiden tot stigmatisering. Dit kan niet alleen het zelfbeeld van de persoon negatief beïnvloeden, maar ook het herstelproces bemoeilijken doordat men in een bepaalde rol wordt gedrukt. ### 3.5 De toekomst van psychodiagnostiek De toekomst van psychodiagnostiek zal waarschijnlijk gekenmerkt worden door verdere verfijning en integratie van verschillende benaderingen. * **Meerdere perspectieven:** De nadruk zal toenemen op het integreren van diverse perspectieven, waaronder culturele, sociale en biologische factoren, om een holistisch beeld van het individu te verkrijgen. * **Professionele uitvoering:** Kwaliteit en ethiek blijven centraal staan. Diagnostisch onderzoek moet te allen tijde worden uitgevoerd door gekwalificeerde en getrainde professionals die de betrouwbaarheid en validiteit van de resultaten waarborgen. * **Maatschappelijke bijdrage:** Bij correcte en ethische toepassing blijft psychodiagnostiek een krachtig instrument dat actief bijdraagt aan het welzijn van individuen en de samenleving als geheel, door middel van betere zorg, effectievere preventie en een dieper begrip van menselijk gedrag. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychodiagnostiek | Het proces waarbij gestandaardiseerde metingen en observatietechnieken worden toegepast om cognitieve vaardigheden, persoonlijkheid en emotioneel functioneren te evalueren, inclusief gegevensverzameling, ordening en verwerking vanuit de hulp- of zorgvraag. | | Psychologische instrumenten | Hulpmiddelen die gebruikt worden om cognitieve vaardigheden, persoonlijkheid, emotioneel functioneren of andere psychologische aspecten van een individu te onderzoeken, zoals zelfrapportage-tests, prestatietests, projectieve tests en situational judgement tests. | | Zelfrapportage-tests | Vragenlijsten of interviews waarin individuen zelf informatie verstrekken over hun gedachten, gevoelens en gedragingen. | | Prestatietests | Tests die de vaardigheden of kennis van een individu meten door middel van specifieke taken, zoals het oplossen van problemen of het uitvoeren van geheugen-oefeningen. | | Projectieve tests | Tests die gebruik maken van ambiguïteit in stimuli (zoals afbeeldingen of onafgemaakte zinnen) om onderliggende gedachten, gevoelens of persoonlijkheidskenmerken te onthullen. | | Situational judgement tests | Tests die realistische werk- of levensscenario's presenteren, waarbij de kandidaat het meest geschikte gedrag of antwoord moet kiezen. | | Psychodiagnostisch denkproces | Het kritische en systematische proces van het verzamelen, integreren, interpreteren en rapporteren van informatie om een individu te begrijpen, met nadruk op hypothesevorming en toetsing. | | Empirische cyclus | Een wetenschappelijke methode die bestaat uit de fasen van observatie, hypothese-vorming, toetsing en theorievorming, toegepast om kennis te vergaren en te valideren in psychodiagnostisch onderzoek. | | Heuristieken | Mentale 'shortcuts' of vuistregels die gebruikt worden om snel beslissingen te nemen, maar die ook kunnen leiden tot systematische denkfouten. | | Beschikbaarheidsheuristiek | De neiging om de frequentie of waarschijnlijkheid van gebeurtenissen te overschatten op basis van hoe gemakkelijk voorbeelden ervan in het geheugen toegankelijk zijn. | | Gambler's fallacy | De misvatting dat willekeurige gebeurtenissen elkaar beïnvloeden, wat leidt tot de verwachting dat een bepaalde uitkomst waarschijnlijker wordt na een reeks van de tegenovergestelde uitkomst. | | Base rate verwaarlozing | Het onderschatten of negeren van algemene statistische informatie (de base rate) ten gunste van specifieke, soms misleidende, individuele informatie bij het maken van beoordelingen. | | Confirmatiebias | De neiging om informatie te zoeken, interpreteren en onthouden op een manier die bestaande overtuigingen bevestigt, terwijl tegenstrijdig bewijs genegeerd wordt. | | Representativiteitsheuristiek | Een mentale vuistregel waarbij de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis wordt beoordeeld op basis van hoe goed deze overeenkomt met een bestaand stereotype of prototype. | | Expliciete diagnostiek | Een systematische, wetenschappelijk onderbouwde aanpak van psychodiagnostiek die gebruik maakt van gestandaardiseerde methoden, kwaliteitsvolle instrumenten en kritisch denken om diagnoses te stellen. | | Psychometrie | Het wetenschappelijke veld dat zich bezighoudt met de theorie en techniek van psychologische metingen, met name met het ontwikkelen en valideren van tests voor het meten van psychologische constructen zoals intelligentie en persoonlijkheid. | | Testfairness | Het principe dat een psychologische test geen systematische vooringenomenheid mag vertonen op basis van kenmerken zoals cultuur, geslacht, leeftijd of sociaaleconomische status. | | Culturele sensitiviteit | De erkenning en respectering van culturele verschillen en hoe deze de interpretatie en toepassing van psychodiagnostische instrumenten kunnen beïnvloeden. | | DSM | Het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, een classificatiesysteem dat gebruikt wordt door psychiaters en psychologen om psychische stoornissen te diagnosticeren. |

# Het psychodiagnostisch procesmodel Dit model beschrijft de systematische fasen en het denkproces dat centraal staat in kwaliteitsvolle psychologische hulpverlening, waarbij samenwerking met de cliënt en een wetenschappelijke basishouding worden benadrukt. ## 1. Het psychodiagnostisch procesmodel ### 1.1 Inleiding tot de psychodiagnostiek Psychodiagnostiek kan worden omschreven als een besluitvormingsproces waarbij informatie gericht wordt verzameld en geanalyseerd om de meest adequate aanpak van problemen te ontwerpen. Het is een wetenschappelijke methodiek gericht op het verkrijgen van inzicht in de aard van problemen en onderliggende mechanismen, om zo advies op maat te formuleren. Een degelijke psychodiagnostische denkfase vormt de basis voor elke interventie. Er worden verschillende vormen van diagnostiek onderscheiden: * **Onderkennende diagnostiek:** Het identificeren van de aard en kenmerken van een probleem of stoornis. * **Verklarende diagnostiek:** Het achterhalen van de oorzaken en mechanismen die aan een probleem ten grondslag liggen. * **Indicerende diagnostiek:** Het bepalen van de meest geschikte interventie of behandeling. Het doorlopen van het psychodiagnostisch proces vormt een basisvoorwaarde voor kwaliteitsvolle dienstverlening. ### 1.2 Basis van het psychodiagnostisch procesmodel Het psychodiagnostisch procesmodel bouwt voort op diverse eerdere modellen en concepten, waaronder de diagnostische cyclus, handelingsgerichte diagnostiek, het diagnostisch proces, het protocol voor probleemidentificatie en het gedragstherapeutisch proces. Kernuitgangspunten van het model zijn: * **Kritisch denken:** Systematische evaluatie van informatie en het wegen van verschillende perspectieven voor onderbouwde besluitvorming. * **Werkveldoverschrijdend:** Toepasbaar binnen diverse psychologische disciplines (klinische psychologie, arbeids- en organisatiepsychologie, etc.). * **Niet gekoppeld aan specifiek denkkader:** Theoretisch neutraal en combineerbaar met verschillende psychologische stromingen. * **Expliciet denkproces:** Bevordert transparantie door systematische documentatie van redeneringen en overwegingen. ### 1.3 Uitgangspunten van het psychodiagnostisch procesmodel De kernuitgangspunten die de basis vormen van dit procesmodel zijn: * **Cliënt centraal:** Het welzijn en de behoeften van de cliënt staan voorop. * **Constructieve samenwerking:** Open communicatie en heldere afspraken met de cliënt en betrokkenen. * **Scientist-practitioner:** Een wetenschappelijke basishouding in de praktijk. * **Systematisch handelen en denken:** Het model systematiseert en expliciteert stappen in denken en handelen, wat de kwaliteit bevordert. * **Transactioneel referentiekader:** Het functioneren van de cliënt wordt gezien als een wisselwerking tussen omgevingsfactoren en cliëntgebonden factoren. * **Fair en cultuurbewust:** Rekening houden met culturele aspecten, maatschappelijke context en fysieke/mentale mogelijkheden van cliënten. * **Handelen in lijn met deontologie en wetgeving:** Respecteren van de deontologische code, wettelijke richtlijnen en ethische normen en waarden. * **Positieve aspecten benutten:** Gericht op het versterken en benutten van de krachten en protectieve factoren van de cliënt. * **Interventiegericht handelen en denken:** De diagnose is een middel, niet het doel. ### 1.4 Psychodiagnostisch handelen en denken Dit model onderscheidt twee componenten: * **Handelen:** De opeenvolgende fasen die de hulpverlener in de praktijk doorloopt, bestaande uit waarneembare handelingen tijdens contactmomenten met de cliënt. * **Denken:** Het actieve denkproces tijdens en tussen contactmomenten, inclusief reflectiemomenten, het opstellen van hypothesen en het selecteren van aanbevelingen. ### 1.5 Fasen van het psychodiagnostisch procesmodel Het model kent de volgende opeenvolgende fasen: #### 1.5.1 Aanmelding * **Handelen:** Informatie verzamelen over de aanmelder, de hulpvraag, de context en de aanleiding. Dit omvat het geven van praktische informatie over de werkwijze, contactgegevens, afspraken, kostprijs, etc. > **Voorbeeld:** De mama van Lou (6 jaar) meldt zich aan bij het CLB omdat Lou's ontwikkeling trager lijkt te verlopen. De leerkracht merkt dat Lou taken moeilijk vindt en soms woedeaanvallen heeft. * **Denken:** Analyseren of de aanmelding inhoudelijk en deontologisch/wettelijk ontvankelijk is. Beoordelen of de hulpvraag binnen het werkterrein en de deskundigheid van de hulpverlener valt. > **Tip:** Bij twijfel over ontvankelijkheid, bespreek dit met de cliënt en verwijs indien nodig door. #### 1.5.2 Intake en vooronderzoek * **Handelen:** * Verzamelen van informatie via verschillende informanten en thema's, waarbij de hulpvraag van de cliënt het uitgangspunt vormt. * Exploreren van klacht-/probleemdomeinen: inhoud, ontstaan en verloop, ernst, uitlokkende en inhiberende factoren, reeds genomen maatregelen, attributies, ziektetheorie, wensen en verwachtingen. * Verzamelen van anamnestische informatie (auto-, hetero- en ontwikkelingsanamnese), met aandacht voor positieve en protectieve elementen. * Gebruiken van screeningsinstrumenten (bv. SCL-90-S, ASEBA, ARI, SDQ). * Observeren van de cliënt (gestructureerd en/of ongestructureerd). * Analyseren van dossiers na verkregen toestemming. * **Denken:** * **Tijdens de intake:** Exploreren en toetsen van informatie. Dit gebeurt zowel niet-hypothesegestuurd als hypothesetoetsend, met een wisselwerking tussen beide. * **Na de intake:** Nagaan van de volledigheid van de verzamelde informatie per klacht/probleemdomein. Ordenen en clusteren van informatie met behulp van diverse schema's en modellen (bv. KOP-model, ICF-model, functieanalyse, mindmaps). * **Opstellen van een Voorlopig Integratief Beeld (VIB):** Dit beschrijft de theorie over het functioneren van de cliënt, bevat hypothesen over de samenhang van factoren en dient als communicatiemiddel met de cliënt. Voorwaarden zijn wetenschappelijke fundering, herkenbaarheid voor de cliënt en aansluiting bij de realiteit. * **Hypothesen opstellen:** Formuleren van onderkennende, verklarende en/of voorspellende hypothesen. Selectiecriteria zijn wetenschappelijkheid, waarschijnlijkheid, toetsbaarheid/falsificeerbaarheid, relevantie en centraliteit. Er wordt de voorkeur gegeven aan het formuleren van alternatieve, elkaar uitsluitende hypothesen. > **Kwaliteitscriteria voor hypothesen:** Voldoende specifiek, te bevestigen of te weerleggen (nooit als vraag formuleren), betrouwbaar getoetst (voldoende aandacht voor tegenevidentie, volledigheid, consistentie). * **Afronding:** Niet-betrouwbaar getoetste hypothesen worden verder getoetst in aanvullend onderzoek. Indien alle hypothesen betrouwbaar getoetst zijn, kan aanvullend onderzoek overgeslagen worden. Doorverwijzing kan indien nodig. #### 1.5.3 Aanvullend onderzoek * **Doel:** Hypothesen bevestigen of weerleggen. * **Handelen:** * Voorstellen van een onderzoekstraject. * Op gestandaardiseerde wijze afnemen van onderzoeksmiddelen. * **Denken:** * **Hypothesen omzetten in onderzoekshypothesen:** Begrippen vertalen naar observeerbaar of meetbaar gedrag (operationaliseren). Baseren op vakliteratuur. * **Onderzoeksmethoden selecteren:** Keuze van instrumenten en methoden met oog op diepgang, hoeveelheid te meten eigenschappen, betrouwbaarheid, validiteit, afnameduur, etc. Verschillende methoden zijn beschikbaar voor het toetsen van onderkennende hypothesen (gesprek, observatie, intelligentietesten, vragenlijsten, projectieve methoden, dossieranalyse) en verklarende hypothesen (observatie, registratie, experiment, 5G-schema). * **Onderzoekbatterij samenstellen (onderzoeksplan):** Gebaseerd op de principes van convergerende evidentie en spaarzaamheid. Criteria voor selectie zijn: meetpretentie en inhoud, psychometrische criteria (betrouwbaarheid, validiteit, normering), praktische criteria (lengte, kostprijs, afnamevorm, beschikbaarheid), afstemming op de cliënt, diagnostische waarde (sensitiviteit, specificiteit, predictieve waarde) en differentiële diagnostische waarde. * **Toetsingscriteria opstellen:** Specifieke, toetsbare voorspellingen over de scores of gedragingen van de cliënt, gekoppeld aan het aanvaarden of verwerpen van hypothesen. Deze criteria worden gebaseerd op handleidingen, theoretische kaders, praktijkkennis en ervaring. * **Denken na het aanvullend onderzoek:** Scoren en interpreteren van de resultaten, vergelijken met de toetsingscriteria, en het bevestigen, weerleggen of bijstellen van hypothesen. * **Afronding:** Alle hypothesen zijn getoetst en bevestigd of weerlegd. #### 1.5.4 Advies en rapportering * **Doelstellingen:** Integreren van alle informatie tot een samenhangend beeld, formuleren van aanbevelingen, en informeren van betrokken partijen. * **Handelen:** * Opstellen van een adviesgesprek. * Schriftelijk en/of mondeling rapporteren. * Concretiseren van het vervolgtraject en de cliënt uitnodigen om hiermee aan de slag te gaan. * **Denken:** * **Integratief beeld (IB) opstellen:** Alle informatie per hypothese samenbrengen, thematisch en/of per hypothese. Het VIB wordt aangepast op basis van de bevestiging en weerlegging van hypothesen en nieuwe informatie. * **Opstellen van een lijst met mogelijke interventies:** Afwegen van de inhoud, vorm, setting, strategieën, technieken en duur van interventies. * **Aanbevelingen kiezen:** Selecteren van de meest geschikte interventies op basis van pro's en contra's. * **Afronding:** Bepalen van het vervolgtraject (bv. doorverwijzen, zelf als behandelaar optreden, of afronden zonder verdere begeleiding). #### 1.5.5 Interventies en evaluatie * **Doelstellingen:** Bewaken van de uitvoering van het interventie- of behandelplan (procesevaluatie) en evalueren of de interventies hun beoogde doel(en) bereikt hebben (productevaluatie). Indien nodig interventies bijsturen. * **Handelen:** Afspraken maken over wanneer en hoe geëvalueerd zal worden, wie wat opvolgt, binnen welke termijn en met welk doel. Dit kan door middel van klachtenlijsten, dagboekregistraties, etc. > **Tip:** Onderscheid maken met Routine Outcome Monitoring (ROM). * **Denken:** * **Productevaluatie:** Samen met de cliënt evalueren of de vooropgestelde interventiedoelen bereikt worden en in welke mate. Nagaan of de interventies nog passen bij de cliënt. * **Procesevaluatie:** Monitoren van het klimaat of proces van de therapie, bv. aan de hand van instrumenten zoals de Session Rating Scale (SRS). Nagaan hoe de therapeutische relatie verloopt en hoe de cliënt de sessies beleeft. * **Afronding:** Evaluatie kan leiden tot verschillende vervolgstappen: opnieuw starten, voortzetten, bijstellen of afronden van de begeleiding. Samenvattend stelt het psychodiagnostisch procesmodel het systematisch denken en handelen centraal voor kwaliteitsvolle dienstverlening. Het vereist een kritisch denkvermogen dat hypothesen toetst, een empathische grondhouding, sterke observatie- en gespreksvaardigheden, en dit alles in nauwe samenwerking met de cliënt en diens omgeving. --- # Fasen van psychodiagnostiek Het psychodiagnostisch procesmodel beschrijft de opeenvolgende stappen die een hulpverlener doorloopt bij het aanpakken van psychologische problemen, van de initiële aanmelding tot en met de evaluatie van interventies. ### 2.1 Wat is psychodiagnostiek? Psychodiagnostiek is een besluitvormingsproces gericht op het systematisch verzamelen en analyseren van informatie om de meest adequate aanpak van problemen te ontwerpen. Het dient als basis voor interventie, waarbij inzicht wordt verkregen in de aard van problemen en onderliggende mechanismen om advies op maat te formuleren. Psychodiagnostiek kan onderkennend, verklarend of indicerend zijn. Een gestructureerd doorlopen van het proces is essentieel voor kwaliteitsvolle dienstverlening. Het psychodiagnostisch procesmodel bouwt voort op diverse bestaande modellen, waaronder de diagnostische cyclus, handelingsgerichte diagnostiek, en het gedragstherapeutisch proces. Het model kenmerkt zich door: * **Kritisch denken**: Systematische evaluatie van informatie en het wegen van perspectieven. * **Werkveldoverschrijdend**: Toepasbaar in diverse psychologische disciplines. * **Niet gekoppeld aan specifiek denkkader**: Theoretisch neutraal en combineerbaar met verschillende stromingen. * **Expliciet denkproces**: Bevordert transparantie door systematische documentatie van redeneringen. **Uitgangspunten van het psychodiagnostisch procesmodel:** * **Cliënt centraal**: Het welzijn en de behoeften van de cliënt staan voorop. * **Constructieve samenwerking**: Open communicatie en heldere afspraken. * **Scientist-practitioner**: Wetenschappelijke basishouding in de praktijk. * **Systematisch handelen en denken**: Gestructureerde aanpak van stappen en redeneringen. * **Transactioneel referentiekader**: Functioneren als wisselwerking tussen omgevings- en cliëntgebonden factoren. * **Fair en cultuurbewust**: Rekening houden met culturele context en mogelijkheden van cliënten. * **Handelen in lijn met deontologische code, wettelijke richtlijnen en ethische normen en waarden**. * **Positieve aspecten benutten**: Versterken en benutten van krachten en protectieve factoren. * **Interventiegericht handelen en denken**: Diagnose is een middel, geen doel. Psychodiagnostisch **handelen** omvat de waarneembare handelingen tijdens contactmomenten met de cliënt, terwijl **denken** het actieve reflectieproces omvat tussen en tijdens contactmomenten, inclusief hypothesen opstellen en aanbevelingen selecteren. ### 2.2 Fasen van het psychodiagnostisch proces Het procesmodel is opgedeeld in de volgende fasen: #### 2.2.1 Aanmelding * **Handelen**: Hierbij gaat het om de concrete stappen die de hulpverlener onderneemt, zoals het verkrijgen van informatie bij de aanmelding (wie, wat, net nu, naar hier?) en het verstrekken van praktische informatie over de werkwijze, contactgegevens, afspraken, en eventuele kosten. * **Denken**: De hulpverlener analyseert of de aanmelding ontvankelijk is, zowel inhoudelijk als getoetst aan deontologische en wettelijke criteria. * **Afronding**: Er wordt een gezamenlijke beslissing genomen om het aanmeldingstraject al dan niet voort te zetten. Bij niet-ontvankelijkheid wordt besproken en doorverwezen. > **Voorbeeld:** Een ouder neemt contact op omdat de school zich zorgen maakt over de ontwikkeling van hun kind. De hulpverlener verzamelt informatie over de specifieke zorgen, de voorgeschiedenis en de verwachtingen van de ouder. Vervolgens wordt getoetst of de hulpvraag binnen het deskundigheidsgebied van de hulpverlener valt en of er juridische of ethische belemmeringen zijn. #### 2.2.2 Intake/vooronderzoek * **Handelen (informatieverzameling)**: De hulpverlener verzamelt informatie via verschillende informanten en thema's, met de hulpvraag van de cliënt als uitgangspunt. Dit omvat het intakegesprek, waarin diverse klacht-/probleemdomeinen worden geëxploreerd (inhoud, ontstaan, verloop, ernst, uitlokkende/inhiberende factoren, reeds genomen maatregelen, attributies, wensen en verwachtingen). Ook anamnestische informatie (auto-, hetero-, ontwikkelingsanamnese) en aandacht voor positieve/protectieve factoren zijn cruciaal. Daarnaast kunnen screeningsinstrumenten (bredeband, bijvoorbeeld SCL-90, ASEBA, SDQ) en observaties worden ingezet. Dossieranalyses zijn mogelijk mits toestemming van de cliënt. * **Denken (proces)**: De intakefase kent een denkproces van exploreren en toetsen, waarbij zowel exploratief (niet-hypothesegestuurd) als hypothesetoetsend informatie wordt verzameld. Na de intake wordt de volledigheid van de verzamelde informatie nagelgaan per domein. De informatie wordt geordend en geclusterd met behulp van diverse schema's (bijv. KOP-model, ICF-model, functieanalyse), waarbij niet enkel problemen maar ook omgevings- en persoonlijkheidsfactoren, en positieve/protectieve elementen worden meegenomen. Uiteindelijk wordt een Voorlopig Integratief Beeld (VIB) opgesteld dat hypothesen over de samenhang van factoren beschrijft. * **Hypothesen opstellen**: * **Soorten hypothesen**: Onderkennende hypothese (wat is er aan de hand?), verklarende hypothese (waarom is het zo?). * **Selectiecriteria**: Wetenschappelijkheid, waarschijnlijkheid, toetsbaarheid/falsificeerbaarheid, relevantie, centraliteit. * **Kwaliteitscriteria**: Voldoende specifiek, bevestigd of weerlegd, nooit als vraag geformuleerd. * Er wordt gezocht naar betrouwbaar getoetste hypothesen, waarbij voldoende aandacht is voor tegenevidentie (falsificatieprincipe), volledigheid en consistentie (convergerende evidentie). * **Afronding**: Indien niet-betrouwbaar getoetste hypothesen resten, wordt aanvullend onderzoek ingepland. Als alle hypothesen betrouwbaar getoetst zijn, kan deze fase worden afgesloten. Doorverwijzing is mogelijk indien nodig. #### 2.2.3 Aanvullend onderzoek * **Doel**: Hypothesen bevestigen of weerleggen. * **Handelen**: Het onderzoekstraject wordt voorgesteld en onderzoeksmiddelen worden op gestandaardiseerde wijze afgenomen. * **Denken (proces)**: * **Hypothesen omzetten in onderzoekshypothesen**: Begrippen operationaliseren naar observeerbaar gedrag, baseren op vakliteratuur. * **Onderzoeksmethoden selecteren**: Dagelijks leven (checklists, thermometers), psychologisch testmateriaal (diepgang, betrouwbaarheid, validiteit, afnameduur). Doel is om met grotere objectiviteit de onderliggende psychologische eigenschap te meten. Methodes kunnen zijn: gesprekken/interviews, observaties, registraties (zoals 5G-schema), intelligentie- en cognitieve vaardighedentesten, vaardigheidentesten, vragenlijsten, projectieve methoden, dossierstudies en documentenanalyses. Voor verklarende hypothesen kunnen ook experimenten worden opgesteld. * **Onderzoeksmiddelen selecteren**: Er wordt een onderzoekbatterij samengesteld met principes van convergerende evidentie en spaarzaamheid. Hierbij wordt rekening gehouden met meetpretentie, inhoud, psychometrische criteria (betrouwbaarheid, validiteit, normering), praktische criteria (lengte, kostprijs, afnamevorm, beschikbaarheid), afstemming op de cliënt (intelligentie, taal, cultuur) en diagnostische waarde (sensitiviteit, specificiteit, predictieve waarde). * **Toetsingscriteria opstellen**: Toetsbare voorspellingen over scores of gedrag, gebaseerd op handleidingen, theoretisch kader, praktijkkennis en ervaring. Deze criteria zijn gekoppeld aan het aanvaarden of verwerpen van de hypothese. * **Denkproces na het aanvullend onderzoek**: Resultaten worden gescoord en geïnterpreteerd, vergeleken met de toetsingscriteria, waarna hypothesen worden bevestigd, weerlegd of bijgesteld. * **Afronding**: Alle hypothesen zijn betrouwbaar getoetst. Nieuw opgedoken of bijgestelde hypothesen worden eveneens getoetst. #### 2.2.4 Advies en rapportering * **Doel**: Informatie integreren tot een samenhangend beeld, adviseren, aanbevelingen formuleren en rapporteren. * **Handelen**: Dit omvat het adviesgesprek, het schriftelijk en/of mondeling informeren van betrokken partijen, en het concretiseren van het vervolgtraject. * **Denken**: * **Integratief beeld (IB) opstellen**: Alle informatie per hypothese wordt samengebracht uit alle voorgaande fasen, thematisch of per hypothese. Het VIB wordt aangepast op basis van de bevestiging en weerlegging van hypothesen en nieuwe informatie. * **Mogelijke interventies**: De inhoud, vorm, setting, format, strategieën, technieken en duur van mogelijke interventies worden overwogen. * **Aanbevelingen kiezen**: Op basis van de pro's en contra's van mogelijke interventies worden aanbevelingen geformuleerd. * **Afronding**: Er wordt beslist over het vervolgtraject, zoals doorverwijzen, zelf als verdere behandelaar optreden, of het traject afronden zonder verdere begeleiding. #### 2.2.5 Interventies en evaluatie * **Doelstellingen**: Het uitvoeren van het interventie- of behandelplan bewaken (procesevaluatie) en samen met de cliënt evalueren of de interventies hun beoogde doelen bereiken (productevaluatie), en indien nodig interventies bijsturen. * **Handelen**: Er worden afspraken gemaakt over de evaluatie: wanneer, hoe, wie volgt wat op, welke termijn, welk doel. * **Denken (productevaluatie)**: Er wordt met de cliënt geëvalueerd of de vooropgestelde interventiedoelen worden bereikt, in welke mate, en of de interventies passend waren. * **Denken (procesevaluatie)**: Het therapeutische klimaat of proces wordt gemonitord, bijvoorbeeld met instrumenten zoals de Session Rating Scale (SRS), om na te gaan hoe de cliënt de sessies beleeft, wat als helpend wordt ervaren, en of huiswerkopdrachten worden gemaakt. * **Afronding evaluatie**: De evaluatie kan leiden tot het opnieuw starten, voortzetten, bijstellen of afronden van de interventies. > **Tip:** De hulpverlener moet continu kritisch reflecteren op de eigen rol, de verzamelde informatie en de keuzes die gemaakt worden. Dit proces is dynamisch en iteratief. > **Tip:** Het gebruik van modellen zoals het KOP-model of het ICF-model kan helpen bij het systematisch ordenen en clusteren van de verzamelde informatie tijdens de intakefase. > **Tip:** Het belang van convergerende evidentie in de aanloop naar het samenstellen van een onderzoekbatterij kan niet genoeg benadrukt worden. Meerdere, onafhankelijke bronnen van informatie die naar dezelfde conclusie wijzen, verhogen de betrouwbaarheid van de diagnostiek. --- # Psychodiagnostisch handelen en denken Dit onderwerp onderscheidt de concrete handelingen die een hulpverlener uitvoert van het actieve denkproces dat plaatsvindt tijdens en tussen contactmomenten met de cliënt. ### 3.1 De rol van psychodiagnostiek Psychodiagnostiek is een besluitvormingsproces dat gericht is op het systematisch verzamelen en analyseren van informatie om de meest adequate aanpak van problemen te ontwerpen. Het dient als basis voor interventie, waarbij inzicht verkregen wordt in de aard van problemen en onderliggende mechanismen, om zo advies op maat te formuleren. Een grondige psychodiagnostische denkfase is een voorwaarde voor kwaliteitsvolle hulpverlening. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen onderkennende, verklarende en indicerende diagnostiek. Het psychodiagnostisch procesmodel bouwt voort op verschillende bestaande modellen, waaronder de diagnostische cyclus van De Bruyn en collega's, handelingsgerichte diagnostiek van Pameijer en Van Beukering, het diagnostisch proces van Bijttebier en collega's, het protocol voor probleemidentificatie van De Raedt en Schacht, en het gedragstherapeutisch proces van Brinkman. Centraal in het proces staat kritisch denken, wat inhoudt dat informatie systematisch geëvalueerd wordt en verschillende perspectieven gewogen worden voor onderbouwde besluitvorming. Het model is werkveldoverschrijdend, niet gekoppeld aan een specifiek denkkader, en bevordert transparantie door het expliciet maken van het denkproces. #### 3.1.1 Uitgangspunten van het psychodiagnostisch procesmodel De kernuitgangspunten van het psychodiagnostisch procesmodel zijn: * **Cliënt centraal:** Het welzijn en de behoeften van de cliënt staan voorop. * **Constructieve samenwerking:** Open communicatie en heldere afspraken met de cliënt en betrokkenen zijn essentieel. * **Scientist-practitioner:** Een wetenschappelijke basishouding in de praktijk is cruciaal. * **Systematisch handelen en denken:** Het model systematiseert en expliciteert de stappen in denken en handelen ter bevordering van de kwaliteit. * **Transactioneel referentiekader:** Het functioneren van de cliënt wordt gezien als een wisselwerking tussen omgevingsfactoren en cliëntgebonden factoren. * **Fair en cultuurbewust:** Er wordt rekening gehouden met culturele aspecten, maatschappelijke context en de fysieke en mentale mogelijkheden van cliënten. * **Handelen in lijn met deontologische code, wettelijke richtlijnen en ethische normen en waarden.** * **Positieve aspecten benutten:** De krachten en protectieve factoren van de cliënt worden versterkt en benut. * **Interventiegericht handelen en denken:** Diagnose en/of een integratief beeld zijn middelen, niet het doel. #### 3.1.2 Psychodiagnostisch handelen en denken gedefinieerd * **Handelen:** Verwijst naar de opeenvolgende, waarneembare fasen en handelingen die een hulpverlener doorloopt tijdens contactmomenten met de cliënt. * **Denken:** Omvat het actieve denkproces dat plaatsvindt tijdens en tussen contactmomenten. Dit proces omvat reflectiemomenten, het opstellen van hypothesen en het selecteren van aanbevelingen. ### 3.2 Fasen van het psychodiagnostisch proces Het psychodiagnostisch procesmodel omvat verschillende fasen, waarin zowel handelen als denken een rol spelen. #### 3.2.1 Aanmelding * **Handelen:** * Een aanmelding kan op diverse manieren gebeuren, afhankelijk van de setting. * Essentiële informatie die verkregen kan worden, omvat de hulpvraag van de cliënt, wie de aanmelding doet, met welk probleem, waarom nu, en waarvoor. * Praktische informatie wordt verstrekt over de werkwijze, contactgegevens, afspraken, en eventuele kostprijs. * **Denken:** * De ontvankelijkheid van de aanmelding wordt getoetst door deze inhoudelijk te analyseren. * De aanmelding wordt getoetst aan deontologische en wettelijke criteria. * Er wordt een gezamenlijke beslissing genomen om het aanmeldingstraject al dan niet voort te zetten. Indien niet ontvankelijk, wordt de cliënt besproken en eventueel doorverwezen. > **Voorbeeld (Aanmelding Lou):** De mama van Lou (6 jaar) neemt contact op met het CLB omdat Lou's ontwikkeling trager lijkt te verlopen en hij op school woedeaanvallen heeft. De leerkracht adviseerde contact op te nemen. De ouders van Lou zijn gescheiden. De psychopedagogisch consulent moet beoordelen of de vraag binnen de expertise van het CLB valt en of de aanmelding ontvankelijk is. > **Voorbeeld (Aanmelding Sky):** Sky (16 jaar) neemt contact op met het JAC wegens studiemoeilijkheden en zorgen omtrent cannabisgebruik. Hij wil zich beter in zijn vel voelen en voorkomen dat hij het jaar moet overdoen. Het JAC moet nagaan of de hulpvraag inhoudelijk aansluit bij hun werkterrein en of ouders geïnformeerd moeten worden, rekening houdend met de wilsbekwaamheid van Sky. #### 3.2.2 Intake/vooronderzoek * **Handelen:** * **Informatieverzameling:** Dit gebeurt via verschillende informanten en over diverse thema's. De hulpvraag van de cliënt is hierbij het uitgangspunt. * **Intakegesprek:** Hierin worden verschillende klacht- en probleemdomeinen geëxploreerd, zoals inhoud, ontstaan, verloop, ernst, uitlokkende en inhiberende factoren, reeds genomen maatregelen, attributies, ziektetheorie, wensen en verwachtingen. Ook anamnestische informatie (voorgeschiedenis) en aandacht voor positieve en protectieve elementen zijn belangrijk. * **Screeningsinstrumenten:** Bredeband screeningsinstrumenten zoals de Symptom Checklist (SCL-90-S), vragenlijsten van het Achenbach System of Empirically Based Assesment (ASEBA), de Arbeidsrijpheidsinstrument (ARI) of de Strenghts and Difficulties Questionanaire (SDQ) kunnen gebruikt worden. * **Observatie:** De cliënt wordt geobserveerd, gestructureerd en/of ongestructureerd, om extra informatie te bekomen. * **Dossieranalyses:** Met toestemming van de cliënt (of ouders bij minderjarigen die niet wilsbekwaam geacht worden) kunnen dossiers geanalyseerd worden. * **Denken:** * **Exploreren en toetsen:** Er is een wisselwerking tussen exploratief (niet-hypothesegestuurd) en hypothesetoetsend informatie verzamelen. * **Volledigheid nagaan:** Na de intake wordt nagegaan of de verzamelde informatie volledig is per klacht-/probleemdomein, inclusief anamnestische informatie, positieve en protectieve factoren, en informatie via screeningsinstrumenten en andere methoden. * **Ordenen en clusteren van informatie:** De verzamelde informatie wordt geordend en samengevat in een overzichtelijk geheel, gebruikmakend van schema's zoals het KOP-model, ICF-model, dialoogmodel, mindmaps of functieanalyses. Dit kan leiden tot een Voorlopig Integratief Beeld (VIB). * **Voorlopig Integratief Beeld (VIB):** Dit beschrijft de theorie van de hulpverlener over het functioneren van de cliënt. Het is een werkinstrument om overzicht te bewaren, hypothesen te formuleren en te communiceren met de cliënt. Het bevat hypothesen over onderlinge samenhang van factoren (verbanden). * **Hypothesen opstellen:** Verschillende soorten hypothesen kunnen geformuleerd worden: onderkennend ("Er is sprake van...") en verklarend ("X leidt tot Y" of "er is een verband tussen X en Y"). Bij het opstellen van hypothesen wordt rekening gehouden met criteria als wetenschappelijkheid, waarschijnlijkheid, toetsbaarheid/falsifieerbaarheid, relevantie en centraliteit. Alternatieve en mutueel-exclusieve hypothesen worden bij voorkeur geformuleerd. * **Kwaliteitscriteria voor hypothesen:** Ze moeten voldoende specifiek zijn, bevestigd of weerlegd kunnen worden, en niet als vraag geformuleerd worden. Er wordt nagegaan of een hypothese reeds betrouwbaar getoetst is (voldoende aandacht voor tegenevidentie, volledigheid, consistentie). > **Tip:** Het VIB is een dynamisch document dat gedurende het hele proces aangepast kan worden naarmate er meer informatie beschikbaar komt. #### 3.2.3 Aanvullend onderzoek * **Doelstelling:** Hypothesen bevestigen of weerleggen. * **Handelen:** * **Onderzoekstraject voorstellen:** Het traject van aanvullend onderzoek wordt besproken met de cliënt. * **Onderzoeksmiddelen afnemen:** Onderzoeksmiddelen worden op gestandaardiseerde wijze afgenomen. * **Denken:** * **Hypothesen omzetten in onderzoekshypothesen:** Psychologische eigenschappen worden vertaald naar observeerbaar of meetbaar gedrag (operationaliseren), gebaseerd op vakliteratuur. Dit kan betekenen dat een vage of brede psychologische eigenschap concreter gemaakt wordt, wat kan leiden tot meerdere onderzoekshypothesen. * **Onderzoeksmethoden selecteren:** Dagelijkse meetinstrumenten, checklist, thermometers of psychologisch testmateriaal kunnen gebruikt worden. Het doel van deze methoden is om met grotere objectiviteit een inschatting te maken van de onderliggende psychologische eigenschap (construct) zoals geformuleerd in de (onderzoeks-)hypothese. Er zijn diverse onderzoeksmethoden beschikbaar voor het toetsen van onderkennende en verklarende hypothesen. * **Methoden voor onderkennende hypothesen:** Gesprek/interview, observatie, registratie, intelligentietest of test voor cognitieve vaardigheden, testen voor vaardigheden, vragenlijsten, projectieve methoden, dossierstudie en documentenanalyse. * **Methoden voor verklarende hypothesen:** Observatie, registratie (bv. 5G-schema), chronologie bevragen, experiment opstellen. * **Onderzoekbatterij samenstellen (onderzoeksplan):** Dit gebeurt volgens de principes van convergerende evidentie en spaarzaamheid. De samenstelling van een onderzoekbatterij vereist een afweging van: * **Meetpretentie en inhoud:** Wat beoogt het instrument te meten en hoe is het samengesteld? * **Psychometrische criteria:** Betrouwbaarheid, validiteit en normering. * **Praktische criteria:** Lengte, kostprijs, afnamevorm, beschikbaarheid. * **Afstemming op de cliënt:** Intelligentie, concentratievermogen, taalbeheersing, culturele achtergrond, leeftijd. * **Pragmatische criteria:** Diagnostische waarde, sensitiviteit, specificiteit, predictieve waarde. * **Differentiële diagnostische waarde:** Waarde voor advisering. * **Inhoudelijke criteria:** Specifieke diagnostische richtlijnen of protocollen. Een kosten-batenanalyse helpt bij het maken van de juiste keuze voor een geschikte testbatterij. * **Toetsingscriteria opstellen:** Dit zijn toetsbare voorspellingen over de score van een cliënt op een instrument, zijn gedrag in een taak, of zijn antwoorden in een interview. Ze worden zo specifiek mogelijk geformuleerd ("Als de hypothese juist is, dan verwacht ik..."). Deze criteria worden opgesteld op basis van handleidingen van testmateriaal, theoretische kaders, praktijkkennis en ervaring. * **Scoren en interpreteren:** Na afname worden de resultaten gescoord en vergeleken met de toetsingscriteria. Dit leidt tot het bevestigen, weerleggen of bijstellen van hypothesen. * **Afronding aanvullend onderzoek:** Alle hypothesen zijn bevestigd of weerlegd, en eventueel nieuw opgedoken of bijgestelde hypothesen zijn eveneens getoetst. Indien dit het geval is, kan aanvullend onderzoek overgeslagen worden. Indien nodig, wordt doorverwezen. > **Voorbeeld (5G-schema):** Dit schema kan gebruikt worden om gedrag te registreren en te analyseren, waarbij de focus ligt op de gedachte (G) die voorafgaat aan het gedrag, de G-situatie, de G-emotie, de G-gedachte, de G-gevolgen en het G-gedrag. #### 3.2.4 Advies en rapportering * **Doelstellingen:** Integreren, adviseren, rapporteren en concretiseren. * **Handelen:** * **Adviesgesprek:** Aanbevelingen worden geformuleerd op basis van het integratief beeld. * **Schriftelijk en/of mondeling rapporteren:** Betrokken partijen worden geïnformeerd. * **Vervolgtraject bepalen:** Concretisering van de volgende stappen en uitnodiging om hiermee aan de slag te gaan. * **Denken:** * **Integratief beeld (IB) opstellen:** Alle informatie per hypothese uit alle voorgaande fasen wordt thematisch samengebracht. Het VIB wordt aangepast op basis van de bevestiging en weerlegging van hypothesen en nieuwe informatie. * **Lijst met mogelijke interventies:** Mogelijke interventies worden gegenereerd, waarbij rekening gehouden wordt met de inhoud, vorm, setting, format, strategieën, technieken en duur. * **Aanbevelingen kiezen:** Op basis van de afweging van pro's en contra's worden de meest geschikte aanbevelingen gekozen. * **Afronding:** Dit kan leiden tot verschillende scenario's: doorverwijzen, zelf als verdere behandelaar optreden, of het traject afronden zonder verdere begeleiding. > **Voorbeeld (Lou: integratief beeld):** Na de intake en eventueel aanvullend onderzoek wordt een integratief beeld gevormd van Lou's problematiek, waarbij verbanden gelegd worden tussen zijn ontwikkeling, gedrag op school, en de thuissituatie. Dit beeld vormt de basis voor advies en mogelijke interventies. #### 3.2.5 Interventies en evaluatie * **Doelstellingen:** Uitvoering van het interventie- of behandelplan bewaken (procesevaluatie) en evalueren of de uitgevoerde interventies hun beoogde doel(en) bereikt hebben (productevaluatie). * **Handelen:** * **Afspraken maken over evaluatie:** Er worden afspraken gemaakt over wanneer en hoe geëvalueerd wordt, wie wat opvolgt, binnen welke termijn, en met welk doel. * **Evaluatie aanwijzen:** Evaluatie is aangewezen aan het einde van een behandeling, met tussentijdse metingen indien gepast. * **Denken:** * **Productevaluatie:** Samen met de cliënt wordt geëvalueerd of de interventiedoelen bereikt worden, in welke mate, en of de interventies passend waren en bleven. * **Procesevaluatie:** Het verloop van de therapie of begeleiding wordt gemonitord, bijvoorbeeld aan de hand van de therapeutische relatie, de beleving van de sessies door de cliënt, en de uitvoering van huiswerkopdrachten. Instrumenten zoals de Session Rating Scale (SRS) kunnen hierbij ondersteunen. * **Afronding evaluatie:** De evaluatie kan leiden tot opnieuw starten, voortzetten, bijstellen of afronden van het traject. > **Tip:** Routine Outcome Monitoring (ROM) is een concept dat gerelateerd is aan evaluatie, maar de term "evaluatie" in dit model is breder en omvat ook procesevaluatie. Samenvattend stelt het psychodiagnostisch procesmodel systematisch denken en handelen centraal voor kwaliteitsvolle dienstverlening. Het vereist een kritisch denkvermogen voor het toetsen van hypothesen, een empathische grondhouding, sterke observatie- en gespreksvaardigheden, en nauwe samenwerking met de cliënt en diens omgeving. --- # Uitgangspunten van het psychodiagnostisch procesmodel De kern van het psychodiagnostisch procesmodel rust op verschillende fundamentele uitgangspunten die de kwaliteit, effectiviteit en ethische verantwoording van psychologisch handelen waarborgen. Deze principes sturen zowel het denkproces als de concrete handelingen van de hulpverlener gedurende het gehele diagnostische traject. ### 4.1 Cliëntcentraliteit Dit uitgangspunt stelt het welzijn en de specifieke behoeften van de cliënt centraal in elke fase van het psychodiagnostisch proces. Alle acties en beslissingen worden genomen met het oog op het bevorderen van de cliënt. ### 4.2 Constructieve samenwerking Het procesmodel benadrukt het belang van open communicatie en duidelijke afspraken, niet alleen met de cliënt zelf, maar ook met andere direct betrokkenen. Dit creëert een gedeelde basis voor het diagnostische werk. ### 4.3 Scientist-practitioner benadering Dit principe integreert wetenschappelijke kennis en methoden in de dagelijkse praktijk van de psychodiagnostiek. Het houdt in dat de hulpverlener een kritische, wetenschappelijke basishouding aanneemt en gebruikmaakt van empirisch gevalideerde methoden en inzichten. ### 4.4 Systematisch handelen en denken Het psychodiagnostisch procesmodel systematiseert en expliciteert de opeenvolgende stappen in zowel het denken als het handelen van de hulpverlener. Dit zorgt voor transparantie en bevordert de kwaliteit van de psychodiagnostiek. Het omvat het gestructureerd verzamelen, analyseren en integreren van informatie, het formuleren en toetsen van hypothesen, en het opstellen van onderbouwde adviezen. ### 4.5 Transactioneel referentiekader Binnen dit referentiekader wordt het functioneren van de cliënt niet geïsoleerd bekeken, maar als een dynamisch resultaat van de wisselwerking tussen de cliënt zelf (cliëntgebonden factoren) en diens omgeving (omgevingsfactoren). Dit impliceert een holistische kijk op probleemvorming en oplossingen. ### 4.6 Fair en cultuurbewust handelen Dit principe onderstreept de noodzaak om expliciet rekening te houden met culturele aspecten, de bredere maatschappelijke context, en de individuele fysieke en mentale mogelijkheden van cliënten. Het bevordert een rechtvaardige en respectvolle benadering die aansluit bij de diversiteit van de cliëntpopulatie. > **Tip:** Fair en cultuurbewust handelen betekent niet alleen het herkennen van culturele verschillen, maar ook het actief aanpassen van methoden en interpretaties om bias te minimaliseren en recht te doen aan de unieke achtergrond van elke cliënt. ### 4.7 Meer uitgangspunten Naast de kernprincipes zijn er nog andere belangrijke aspecten die het psychodiagnostisch handelen sturen: * **Handelen in lijn met deontologische code, wettelijke richtlijnen en ethische normen en waarden:** Dit vormt de ethische ruggengraat van de psychodiagnostiek, waarbij professionaliteit en verantwoordelijkheid voorop staan. * **Positieve aspecten benutten:** Het model moedigt aan om de krachten, talenten en protectieve factoren van de cliënt te identificeren, te versterken en te benutten in het proces. * **Interventiegericht handelen en denken:** De diagnostiek is geen doel op zich, maar een middel om tot adequate en effectieve interventies te komen. Het diagnostisch beeld dient ter ondersteuning van de hulpverlening. Het psychodiagnostisch handelen omvat dus zowel waarneembare handelingen tijdens contactmomenten met de cliënt als het actieve denkproces dat daartussen en tijdens plaatsvindt. Dit expliciete denkproces, inclusief reflectie en hypothesenvorming, is cruciaal voor het nemen van onderbouwde beslissingen en het formuleren van passende aanbevelingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychodiagnostiek | Het proces van gerichte informatie verzamelen en analyseren om de meest adequate aanpak van problemen te ontwerpen, met als doel inzicht te krijgen in de aard van problemen en onderliggende mechanismen om advies op maat te formuleren. | | Empirische cyclus | Een wetenschappelijke methodiek die de basis vormt voor het psychodiagnostisch denkproces en bestaat uit observatie, inductie, deductie, toetsing en evaluatie. | | Biopsychosociaal model | Een theoretisch kader dat menselijk gedrag en gezondheid verklaart vanuit een interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. | | Wetenschappelijke methodiek | Een systematische en gestructureerde aanpak die gebaseerd is op bewijs en objectieve waarneming om kennis te vergaren en te valideren, essentieel in psychodiagnostiek. | | Onderkennende diagnostiek | Een vorm van diagnostiek gericht op het identificeren en classificeren van de aard en symptomen van een probleem of stoornis. | | Verklarende diagnostiek | Diagnostiek die zoekt naar de oorzaken en achterliggende mechanismen van een probleem of stoornis. | | Indicerende diagnostiek | Diagnostiek die gericht is op het bepalen van de meest geschikte interventie of behandeling voor een bepaald probleem. | | Handelingsgerichte diagnostiek | Een benadering waarbij diagnostiek direct is gericht op het leiden van effectieve interventies en behandelingstrajecten. | | Scientist-practitioner | Een professional die zowel wetenschappelijke kennis toepast in de praktijk als bijdraagt aan de wetenschap door middel van onderzoek en reflectie. | | Transactioneel referentiekader | Een visie waarbij het functioneren van een individu wordt gezien als een resultaat van voortdurende wisselwerking tussen persoonsgebonden factoren en omgevingsfactoren. | | Deontologie | De ethische code en plichtenleer die van toepassing is op een bepaald beroep, zoals psychologisch consulenten. | | Intakegesprek | Een eerste gesprek waarin de hulpverlener informatie verzamelt over de klachten, problemen, voorgeschiedenis en verwachtingen van de cliënt. | | Anamnese | Het systematisch bevragen van de voorgeschiedenis van een cliënt, inclusief autoanamnese (zelfrapportage) en heteroanamnese (informatie van anderen). | | Screeningsinstrumenten | Meetinstrumenten die worden gebruikt om snel en efficiënt een eerste indicatie te krijgen van mogelijke problemen of psychische kenmerken. | | Observatie | Het systematisch waarnemen en registreren van gedrag, interacties of situaties om informatie te verzamelen. | | Dossieranalyses | Het bestuderen van bestaande documentatie en informatie over een cliënt als onderdeel van het diagnostisch proces. | | Hypothese | Een voorlopige verklaring of aanname over de aard, oorzaak of samenhang van een probleem, die getoetst moet worden. | | Operationeel maken | Het vertalen van abstracte psychologische begrippen naar concreet observeerbaar of meetbaar gedrag voor onderzoek. | | Onderzoekshypothese | Een hypothese die specifiek is geformuleerd om getoetst te worden met behulp van psychologische onderzoeksmethoden. | | Onderzoeksmethoden | Instrumenten en technieken die worden gebruikt om psychologische hypothesen te toetsen, zoals tests, vragenlijsten, observaties en interviews. | | Testbatterij | Een geselecteerde set van verschillende onderzoeksmiddelen die samen worden afgenomen om een specifiek diagnostisch doel te bereiken. | | Convergerende evidentie | Het principe waarbij informatie uit verschillende bronnen of met verschillende methoden tot dezelfde conclusie leidt, wat de betrouwbaarheid van de diagnose verhoogt. | | Toetsingscriteria | Specifieke, meetbare voorspellingen over de scores of het gedrag van een cliënt op een bepaald instrument, die dienen om hypothesen te bevestigen of weerleggen. | | Integratief beeld | Een samenvattend en samenhangend overzicht van alle verzamelde informatie, geordend naar hypothesen, dat de basis vormt voor advisering en interventie. | | Procesevaluatie | Het monitoren en beoordelen van het verloop van een interventie of behandeling, inclusief de therapeutische relatie en de beleving van de cliënt. | | Productevaluatie | Het beoordelen of de uitgevoerde interventies de beoogde doelen hebben bereikt en effectief zijn geweest. |

# Het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie Dit document beschrijft het psychodiagnostisch procesmodel specifiek toegepast op selectievraagstukken binnen de arbeids- en organisatiepsychologie. ## 1. Het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie ### 1.1 Inleiding en doelstelling Het psychodiagnostisch procesmodel, dat reeds bekend is vanuit bredere psychologische hulpverlening, is ook zeer waardevol binnen de arbeids- en organisatiepsychologie voor selectievraagstukken. Het helpt bij het in kaart brengen van competenties, het inschatten van potentieel leiderschap, het begeleiden van carrièreveranderingen, en het identificeren van ontwikkelingsbehoeften van medewerkers. De meerwaarde ligt in het leveren van objectieve, betrouwbare en wetenschappelijk onderbouwde informatie die opdrachtgevers ondersteunt bij besluitvorming. #### 1.1.1 Gelijkenissen en verschillen met algemene psychodiagnostiek **Gelijkenissen:** * Functioneert als een predictief model. * Hanteert een stapsgewijze aanpak in fasen. * Is hypothesetoetsend. **Verschillen:** * De 'cliënt' bij selectievraagstukken is vaak de opdrachtgever (bv. werkgever), terwijl de sollicitant de 'cliënt' is bij de rapportering van de resultaten. * Een aanvullend selectie-onderzoek is bijna altijd noodzakelijk. * De functiebeschrijving en het competentieprofiel vormen de basis voor het onderzoek. ### 1.2 Fasen van het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie Het model kent, net als de algemene psychodiagnostiek, verschillende fasen, aangepast aan de specifieke context van selectie: #### 1.2.1 Aanmelding Dit is de initiële fase waarin de vraagstelling van de opdrachtgever wordt geanalyseerd. Het is cruciaal om een grondig zicht te krijgen op wat de opdrachtgever precies zoekt en waarover advies nodig is. * **Vraagstelling analyseren:** Begrijpen van de specifieke behoeften en het type advies dat vereist is. * **Deontologische toetsing:** Controleren of de vraag voldoet aan ethische codes en wettelijke voorschriften. * **Expertise beoordelen:** Nagaan of de eigen expertise aansluit bij de vraag. * **Praktische afspraken:** Informeren over werkwijze, vervolgtraject, kosten en rapportering. Na deze fase beslissen de psycholoog en de opdrachtgever gezamenlijk of de aanmelding ontvankelijk is. #### 1.2.2 Intake/vooronderzoek Deze fase omvat één of meerdere gesprekken met de opdrachtgever en andere belanghebbenden om de samenwerking te versterken. Het is een exploratieve en hypothesetoetsende fase om informatie te verzamelen. * **Doelstellingen van de intake:** Toelichten van de procedure en het belang van de intake. * **Organisatiecontext bevragen:** Informatie verzamelen over de organisatie, de afdeling en de specifieke teamdynamiek. * **Gerichte informatie verzamelen:** Inhoud en doel van de functie, en het bijbehorende competentieprofiel gedetailleerd verkennen. * **Wederzijdse verwachtingen aftoetsen:** Afstemmen van de verwachtingen van de opdrachtgever en de sollicitant met betrekking tot het proces. * **Concrete afspraken vastleggen:** Over de invulling van het aanvullend onderzoek en de rapportering. **Functieanalyse:** Dit is een essentieel onderdeel van de intake om een nauwkeurig en gedetailleerd beeld te krijgen van de functie. Het omvat: 1. **Functiebeschrijving:** Vastleggen van doelstellingen, taken en verantwoordelijkheden. Dit vormt de basis voor vacatures en prestatiebeoordelingen. 2. **Competentieprofiel:** Bepalen van kerncompetenties (algemene vaardigheden), vaktechnische competenties (specifieke kennis) en gedragscompetenties (attitudes en persoonlijkheidseigenschappen). 3. **Selectiecriteria:** Formuleren van harde en zachte criteria als hypothesen, bij voorkeur als meetbare gedragsindicatoren. Deze worden uitgedrukt in een hypothetische relatie (als-dan). > **Tip:** De functieanalyse is cruciaal voor een succesvolle selectie. Zorg voor een gedetailleerd en accuraat beeld van de functievereisten. #### 1.2.3 Aanvullend onderzoek Op basis van de functieanalyse worden de selectiecriteria vertaald naar concrete onderzoekshypothesen die getoetst moeten worden met geschikte instrumenten. * **Vacature opstellen:** Gebaseerd op de vooropgestelde selectiecriteria. * **Voorselectie:** Filteren van kandidaten op basis van CV-screening, telefonische screening, online formulieren, etc., vaak gericht op harde criteria. * **Selectiematrix opstellen:** Een gestructureerd overzicht dat bepaalt welke selectiecriteria met welke selectie-instrumenten worden gemeten. Elk criterium moet bij voorkeur tweemaal worden geëvalueerd om de betrouwbaarheid te verhogen (principe van convergerende evidentie). * **Selectie-onderzoek uitvoeren:** Afnemen van interviews, tests en assessments bij de geselecteerde kandidaten. * **Geïnformeerde toestemming en rechten:** Het is van het grootste belang om de geïnformeerde toestemming van sollicitanten te verkrijgen en hun rechten (zoals het recht op privacy volgens de GDPR-wetgeving) te respecteren. **Soorten selectie-instrumenten:** * **Semi-gestructureerd selectie-interview:** Het meest gebruikte instrument. Bevat een lijst met vragen die flexibel aan alle kandidaten worden voorgelegd, gericht op werkervaring, kennis, vaardigheden en motivatie. * **Gedrags- en competentiegericht interview:** Specifieke vorm van semi-gestructureerd interview gericht op concrete situaties waarin competenties werden gedemonstreerd (bv. STARR-methode) of toekomstig gedrag. * **Psychologische tests en vragenlijsten:** Gestandaardiseerd, psychometrisch onderzocht en objectief. Meten vaardigheden, capaciteiten en persoonlijkheidskenmerken. Voorbeelden zijn cognitieve vaardigheidstests, vaardigheidstests voor specifieke kennis en persoonlijkheidsvragenlijsten. * **Assessment Center (AC):** Bevat simulatieoefeningen zoals rollenspellen, groepsdiscussies, casusstudies, presentaties, en postbakoefeningen. Wordt geleid door professionele assessoren die kandidaten observeren en evalueren. * **Observatie:** Doelgericht en systematisch observeren van kandidaten tijdens het selectieproces, bij voorkeur met gestandaardiseerde observatieschema's. > **Voorbeeld:** Een selectiematrix voor een winkelbediende kan aangeven dat 'klantgerichtheid' gemeten wordt met een gedragsgericht interview en een rollenspel. #### 1.2.4 Advies en rapportering Na het verzamelen van gegevens wordt een integratief beeld per kandidaat gevormd, waarbij de informatie uit verschillende bronnen wordt geanalyseerd en verbanden worden gelegd met de functiebeschrijving en selectiecriteria. * **Voorbereiding advies:** Opstellen van onderbouwde argumenten voor de geschiktheid of ongeschiktheid van een kandidaat, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. * **Hypothesen toetsen:** Controleren of de opgestelde selectiecriteria of hypothesen voor elke kandidaat bevestigd of weerlegd kunnen worden. Sterke punten en ontwikkelingsgebieden worden geïdentificeerd. * **Mondelinge rapportering:** Het advies wordt gerapporteerd aan de opdrachtgever. Dit proces heeft altijd een adviserend karakter. Er wordt gewezen op de implicaties van het negeren van het advies. Mondelinge feedback wordt ook gegeven aan afgewezen kandidaten (met het oog op hun recht op constructieve feedback). * **Schriftelijke rapportering:** Een gedocumenteerd overzicht van de fasen, de onderzoeksresultaten en de verantwoording van het advies. Dit fungeert als referentiepunt, bevordert transparantie en geloofwaardigheid, en kan later gebruikt worden voor trendanalyse en evaluatie. #### 1.2.5 Interventie(s) en evaluatie van interventie(s) Dit betreft de fase na de selectie, met focus op de integratie van de nieuwe medewerker. * **Onboarding:** Het proces van integratie van de nieuwe medewerker in de organisatie en het productief maken ervan. * **Evaluatie:** Na een periode van 3 tot 6 maanden wordt contact opgenomen met de opdrachtgever en de nieuwe werknemer om de kwaliteitstoets uit te voeren. Hierbij wordt de voorspellende waarde van het selectie-onderzoek geëvalueerd. Dit is essentieel voor klanttevredenheid en professionele verbetering. ### 1.3 Uitdagingen in de praktijk Bij de toepassing van het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie kunnen diverse uitdagingen optreden: * **Tijdsdruk:** De balans vinden tussen snelheid, nauwkeurigheid en kosten. * **Arbeidsmarktkrapte:** Het tekort aan gekwalificeerde kandidaten in bepaalde sectoren. * **Diversiteit:** Het uitvoeren van inclusieve selectiediagnostiek met oog voor verschillende achtergronden. * **Globalisering:** Het omgaan met culturele verschillen en internationale vereisten. ### 1.4 Conclusie Het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie biedt een systematische, wetenschappelijk onderbouwde en ethisch verantwoorde methode voor objectieve selectiebeslissingen. Hoewel er praktische uitdagingen zijn, maakt een flexibele toepassing, rekening houdend met de specifieke context en onderbouwd met betrouwbare instrumenten, dit model een essentieel instrument voor professionals in de arbeids- en organisatiepsychologie. --- # Fasen binnen het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie Het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie biedt een gestructureerde aanpak om de competenties van kandidaten in kaart te brengen en selectiebeslissingen te ondersteunen. ## 2. Het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie Het psychodiagnostisch procesmodel, oorspronkelijk ontwikkeld voor psychologische hulpverlening, kent een specifieke toepassing binnen de arbeids- en organisatiepsychologie, met name voor selectievraagstukken. De meerwaarde ligt in het verschaffen van objectieve, betrouwbare en wetenschappelijk onderbouwde informatie ter ondersteuning van besluitvorming door opdrachtgevers, zoals werkgevers. Hoewel het een stapsgewijze, hypothesetoetsende aanpak deelt met het model voor hulpverlening, zijn er verschillen. Bij selectie is de opdrachtgever (bv. werkgever) de primaire klant, terwijl de sollicitant fungeert als de cliënt in de rapportagefase. Vaak is aanvullend onderzoek noodzakelijk, en een functiebeschrijving en competentieprofiel vormen de basis. ### 2.1 Fasen binnen het procesmodel Het model kent de volgende opeenvolgende fasen: #### 2.1.1 Aanmelding De aanmeldingsfase start met het analyseren van de vraagstelling van de opdrachtgever. Het is cruciaal om een grondig inzicht te krijgen in wat er precies gezocht wordt en waarover advies nodig is. Dit omvat ook een deontologische toetsing om te controleren of de vraag voldoet aan ethische codes en wettelijke voorschriften. Tevens wordt de eigen expertise beoordeeld om te bepalen of deze aansluit bij de vraag. Tot slot worden praktische afspraken gemaakt over de werkwijze, het vervolgtraject, de kosten en de rapportering. Na deze fase wordt, in overleg met de opdrachtgever, beslist of de aanmelding ontvankelijk is. #### 2.1.2 Intake en vooronderzoek De intakefase bestaat uit één of meerdere gesprekken met de opdrachtgever en andere belanghebbenden om de samenwerking te versterken en exploratief en hypothesetoetsend informatie te verzamelen. De doelstelling van de intake wordt toegelicht, de organisatiecontext wordt bevraagd, en gerichte informatie wordt verkregen over de functie en het bijbehorende competentieprofiel. Wederzijdse verwachtingen en belangen worden afgetoetst, en er worden concrete afspraken gemaakt voor het aanvullend onderzoek en de rapportering. De vraagstelling van de opdrachtgever kan tijdens deze fase geherformuleerd worden om deze te optimaliseren. **Functieanalyse** Gedurende deze fase wordt een gedetailleerde analyse van de functie uitgevoerd, waarbij taken, verantwoordelijkheden, vereiste vaardigheden, attitudes, persoonlijkheidskenmerken, fysieke eisen en werkomstandigheden in kaart worden gebracht. Dit kan gebeuren via interviews, het bestuderen van bestaande documenten, observaties, taakvragenlijsten, logboeken, competentiekaarten of de kritische incidenten methode. Het resultaat van de functieanalyse leidt tot de opstelling van: * **Functiebeschrijving:** Een document dat doelstellingen, taken en verantwoordelijkheden vastlegt. Dit dient als basis voor vacatures, prestatiebeoordelingen en salarisbepalingen. * **Competentieprofiel:** Hierin worden kerncompetenties (algemene vaardigheden), vaktechnische competenties (specifieke kennis en vaardigheden) en gedragscompetenties (attitudes en persoonlijkheidseigenschappen) bepaald. * **Selectiecriteria:** Dit zijn de geformuleerde hypothesen, zowel harde als zachte criteria, die voorafgaand aan de selectieprocedure worden vastgelegd om een objectieve en consistente beoordeling mogelijk te maken. Deze criteria worden zo concreet en specifiek mogelijk geformuleerd, vaak als 'als-dan'-uitspraken. > **Tip:** Een competentiewoordenboek kan helpen om een eenduidig taalgebruik te creëren en de dialoog tussen verschillende betrokkenen te vergemakkelijken. De intakefase resulteert in een voorlopig integratief beeld van de functie en de vereiste competenties, wat de basis vormt voor het verdere selectieproces. #### 2.1.3 Aanvullend onderzoek In de fase van aanvullend onderzoek worden de opgestelde selectiecriteria vertaald naar een vacature en wordt een voorselectie uitgevoerd, meestal op basis van harde criteria via CV-screening, telefonische screening of online formulieren. Vervolgens wordt een selectiematrix opgesteld, waarin bepaald wordt welke instrumenten welke criteria meten. Daarna volgt het daadwerkelijke selectieonderzoek, waarbij interviews, tests en assessments worden afgenomen bij de kandidaten. **Geïnformeerde toestemming en rechten** Tijdens deze fase is het essentieel om de geïnformeerde toestemming van sollicitanten te verkrijgen en hun rechten te respecteren, conform de GDPR-wetgeving. Dit omvat het recht op informatie, privacy, vertrouwelijkheid, gelijke behandeling, toegang tot eigen informatie, correctie en feedback. **Soorten selectie-instrumenten** Verschillende instrumenten kunnen worden ingezet om de onderzoekshypothesen te toetsen: * **Semi-gestructureerd selectie-interview:** Het meest gebruikte instrument, waarbij een lijst met vragen, gekoppeld aan de selectiecriteria, flexibel wordt voorgelegd. Dit verhoogt de betrouwbaarheid en validiteit van de conclusies. * **Gedrags- en competentiegericht interview:** Een specifieke vorm van een semi-gestructureerd interview, gericht op het beschrijven van concrete situaties waarin competenties zijn gedemonstreerd (bv. STARR-methode) of op het voorspellen van toekomstig gedrag. * **Psychologische tests en vragenlijsten:** Deze gestandaardiseerde, psychometrisch onderzochte instrumenten meten vaardigheden, capaciteiten en persoonlijkheidskenmerken objectief, wat de rechtvaardigheid van het selectieproces vergroot. Voorbeelden zijn cognitieve vaardigheidstests (bv. intelligentietesten), vaardigheidstests voor specifieke kennis, en persoonlijkheidsvragenlijsten. * **Assessment Center (AC):** Een gestandaardiseerde methode waarbij simulatieoefeningen (bv. rollenspellen, groepsdiscussies, casusstudies) worden gebruikt om competenties te evalueren. Dit wordt vaak gecombineerd met interviews en tests, en uitgevoerd door getrainde beoordelaars. * **Observatie:** Doelgerichte, systematische en objectieve observaties tijdens het selectieonderzoek, bijvoorbeeld via uniforme interviewprotocollen of gestandaardiseerde observatieschema's. > **Tip:** Het semi-gestructureerd selectie-interview wordt beschouwd als een van de meest voorspellende instrumenten. De keuze van instrumenten moet afgestemd zijn op de functievereisten, rekening houdend met meetpretentie, psychometrische kwaliteit, praktische bruikbaarheid en gelijke kansen. **Selectiematrix opstellen** De selectiematrix is een gestructureerd overzicht dat aangeeft welke selectiecriteria met welke selectie-instrumenten worden gemeten. Dit zorgt voor consistentie, objectiviteit en transparantie. Elk criterium dient minimaal twee keer geëvalueerd te worden via het principe van convergerende evidentie. **Toetsingscriterium** Op basis van de selectiematrix wordt bepaald wat er geobserveerd moet worden bij een kandidaat om aan een criterium te voldoen. Dit kan gebeuren aan de hand van gedragsindicatoren, onderverdeeld in verschillende niveaus. **Selectie-onderzoek uitvoeren** Kandidaten moeten grondig geïnformeerd worden. Gestandaardiseerde instrumenten moeten volgens de handleiding worden gevolgd, met mogelijke redelijke aanpassingen voor kandidaten met speciale behoeften. Alle technische aspecten moeten goed functioneren om een eerlijk, consistent en effectief onderzoek te garanderen. #### 2.1.4 Advies en rapportering De fase van advies en rapportering begint met de voorbereiding van het advies, waarbij onderbouwde argumenten worden geformuleerd waarom een kandidaat wel of niet geschikt is, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Er wordt een integratief beeld per kandidaat gevormd, waarbij gegevens uit het CV en de resultaten van het aanvullend onderzoek worden geanalyseerd in het licht van de functiebeschrijving, het competentieprofiel en de selectiecriteria. De hypotheses worden getoetst aan de hand van de criteriumtabel, waarbij sterke punten, ontwikkelingsgebieden en een voorspelling van toekomstig prestatiegedrag worden benoemd. * **Mondelinge rapportering:** Het advies wordt gerapporteerd aan de opdrachtgever. Het psychodiagnostisch proces heeft altijd een adviserend karakter. De opdrachtgever wordt gewezen op de implicaties van het negeren van het advies. Mondelinge feedback wordt ook gegeven aan de overgebleven kandidaten, met nadruk op constructieve feedback voor afgewezen kandidaten gezien de maatschappelijke rol. * **Schriftelijke rapportering:** Dit is een gedocumenteerd overzicht van het selectieproces en een verantwoording van het advies. Het dient als referentiepunt voor de selectiebeslissing, bevordert transparantie en geloofwaardigheid, en biedt een genuanceerd beeld van de sollicitanten met hun fit met de job. De rapportage kan later gebruikt worden voor trendanalyse en evaluatie van beslissingen. #### 2.1.5 Interventies en evaluatie De laatste fase van het procesmodel omvat interventies en de evaluatie daarvan. * **Onboarding:** Na selectie wordt de nieuwe medewerker geïntegreerd in de organisatie. * **Evaluatie:** Na 3 tot 6 maanden wordt contact opgenomen met de opdrachtgever en de nieuwe werknemer om de kwaliteitstoets uit te voeren. Hierbij wordt de voorspellende waarde van het selectieonderzoek geëvalueerd. Deze fase is cruciaal voor klanttevredenheid en professionele ontwikkeling. ### 2.2 Uitdagingen in de praktijk Enkele praktische uitdagingen binnen het psychodiagnostisch proces voor selectie zijn: * **Tijdsdruk:** Het vinden van een balans tussen snelheid, nauwkeurigheid en kosten. * **Arbeidsmarktkrapte:** Het omgaan met een tekort aan gekwalificeerde kandidaten in bepaalde sectoren. * **Diversiteit:** Het uitvoeren van inclusieve selectiediagnostiek met aandacht voor verschillende achtergronden. * **Globalisering:** Het navigeren door culturele verschillen en internationale vereisten. Het psychodiagnostisch procesmodel biedt een systematische, wetenschappelijk onderbouwde en ethisch verantwoorde methode voor objectieve selectiebeslissingen, die flexibel toegepast dient te worden rekening houdend met praktische uitdagingen. --- # Instrumenten en methoden in selectiediagnostiek Hier is een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Instrumenten en methoden in selectiediagnostiek", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3. Instrumenten en methoden in selectiediagnostiek Selectiediagnostiek maakt gebruik van diverse psychologische instrumenten en methoden om de geschiktheid van kandidaten voor een specifieke functie objectief en betrouwbaar in kaart te brengen. ### 3.1 Het psychodiagnostisch procesmodel voor selectie Het psychodiagnostisch procesmodel, dat ook in de context van psychologische hulpverlening wordt toegepast, kent specifieke nuances binnen selectieonderzoek. #### 3.1.1 Toepassingsgebied en meerwaarde in selectie * **Doelstellingen:** Het model dient om de competenties en het potentieel van kandidaten te beoordelen, carrièreveranderingen te begeleiden en ontwikkelingsbehoeften te identificeren. * **Meerwaarde:** * Biedt objectieve en betrouwbare informatie ter ondersteuning van besluitvorming. * Zorgt voor een kwalitatief hoogstaande en wetenschappelijk onderbouwde aanpak. * **Gelijkenissen met hulpverleningsmodel:** * Predictief model. * Stapsgewijze aanpak in fasen. * Hypothese toetsend. * **Verschillen met hulpverleningsmodel:** * De opdrachtgever (bv. werkgever) is de primaire klant, terwijl de sollicitant de te beoordelen persoon is. * Een aanvullend selectieonderzoek is bijna altijd noodzakelijk. #### 3.1.2 Fasen van het selectieproces Het procesmodel omvat de volgende fasen: 1. **Aanmelding:** * **Vraagstelling analyseren:** Begrijpen wat de opdrachtgever exact zoekt. * **Deontologische toetsing:** Controleren of de vraag voldoet aan ethische en wettelijke voorschriften. * **Expertise beoordelen:** Nagaan of de eigen expertise aansluit bij de vraag. * **Praktische afspraken:** Informeren over werkwijze, traject, kosten en rapportering. * **Beslissing:** In overleg met de opdrachtgever wordt bepaald of de aanmelding ontvankelijk is. 2. **Intake/vooronderzoek:** * **Gesprekken:** Met de opdrachtgever en andere belanghebbenden om de samenwerking te versterken en informatie te verzamelen. * **Functieanalyse:** Gedetailleerd in kaart brengen van taken, verantwoordelijkheden, vereiste vaardigheden, attitudes en persoonlijkheidskenmerken. * **Functiebeschrijving:** Doelstellingen, taken en verantwoordelijkheden vastleggen. * **Competentieprofiel:** Kerncompetenties, vaktechnische en gedragscompetenties bepalen. * **Selectiecriteria:** Harde en zachte criteria formuleren als toetsbare hypothesen. * **Informatieverzameling:** Over de organisatie, functie en gewenste kenmerken van de werknemer. * **Hypothesetoetsing:** Verzamelen van informatie die aan wetenschappelijk onderbouwde kennis getoetst kan worden. 3. **Aanvullend onderzoek:** * **Vacature opstellen:** Gebaseerd op de gedefinieerde selectiecriteria. * **Voorselectie:** CV-screening en telefonische screening op basis van harde criteria om kandidaten te filteren. * **Selectiematrix opstellen:** Bepalen welke instrumenten welke criteria meten. * **Selectieonderzoek uitvoeren:** Afnemen van interviews, tests en assessments bij de geselecteerde kandidaten. * **Geïnformeerde toestemming en rechten:** Verkrijgen van toestemming van sollicitanten en respecteren van hun rechten (bv. GDPR-wetgeving, recht op informatie, privacy, gelijke behandeling, feedback). 4. **Advies en rapportering:** * **Voorbereiding advies:** Onderbouwen van de geschiktheid van kandidaten met wetenschappelijk onderzoek en data uit het onderzoek. * **Integratief beeld:** Combineren van diverse informatiebronnen om sterke punten, ontwikkelingsgebieden en toekomstig prestatiegedrag te voorspellen. * **Hypothesen toetsen:** Bevestigen of weerleggen van de selectiehypothesen voor elke kandidaat. * **Mondelinge rapportering:** Adviseren van de opdrachtgever, met de nadruk op de implicaties van het negeren van het advies. Mondelinge feedback aan afgewezen kandidaten. * **Schriftelijke rapportering:** Gedocumenteerd overzicht van het proces, met verantwoording van het advies, een genuanceerd beeld van de sollicitanten en transparantie. 5. **Interventie(s) en evaluatie van interventie(s):** * **Onboarding:** Integratie van de nieuwe medewerker in de organisatie. * **Evaluatie (na 3-6 maanden):** Contact opnemen met opdrachtgever en nieuwe werknemer om de voorspellende waarde van het selectieonderzoek te evalueren. Dit verhoogt de klanttevredenheid en verbetert professioneel handelen. #### 3.1.3 Praktische uitdagingen * **Tijdsdruk:** Balans vinden tussen snelheid, nauwkeurigheid en kosten. * **Arbeidsmarktkrapte:** Tekort aan gekwalificeerde kandidaten. * **Diversiteit:** Inclusieve selectiediagnostiek met oog voor verschillende achtergronden. * **Globalisering:** Omgaan met culturele verschillen en internationale vereisten. ### 3.2 Soorten selectie-instrumenten De keuze van instrumenten moet afgestemd zijn op de functievereisten en de te meten criteria. De voorspellende waarde en psychometrische kwaliteit zijn cruciaal. Elk criterium dient minimaal tweemaal geëvalueerd te worden met verschillende instrumenten (principe van convergerende evidentie). #### 3.2.1 Interviews * **Semi-gestructureerd selectie-interview:** * Meest gebruikt en vaak het meest voorspellende instrument. * Vragenlijst gekoppeld aan selectiecriteria, flexibel voorgelegd aan alle kandidaten. * Focus op werkervaring, kennis, vaardigheden en motivatie. * Open vragen bevorderen de betrouwbaarheid en validiteit. * **Gedrags- en competentiegericht interview:** * Specifieke vorm van semi-gestructureerd interview. * Focust op concrete situaties waarin competenties werden gedemonstreerd (bv. STARR-methode) of toekomstig gedrag. #### 3.2.2 Psychologische tests en vragenlijsten * **Voordelen:** Gestandaardiseerd, psychometrisch onderzocht, objectief, vergroot de rechtvaardigheid, efficiënter. * **Soorten:** * **Cognitieve vaardigheidstests:** Meten algemeen leervermogen (g-factor) en specifieke cognitieve vaardigheden (bv. intelligentietesten). * **Vaardigheidstests:** Meten specifieke kennis en vaardigheden (bv. talenkennis, IT-vaardigheden). * **Persoonlijkheidsvragenlijsten:** Meten persoonlijkheidskenmerken en attitudes (bv. NEO-PI-3). #### 3.2.3 Assessment Center (AC) * **Kenmerken:** * Gebruikt simulatieoefeningen (bv. rollenspellen, groepsdiscussies, casusstudies, presentaties, postbakoefening). * Vaak gecombineerd met interviews en andere instrumenten. * Begeleid door professionele assessoren die kandidaten observeren en evalueren. * Wordt gebruikt voor selectie, promotie en ontwikkelingstrajecten. * Kwaliteit hangt af van standaardisatie, keuze van instrumenten en getrainde beoordelaars. #### 3.2.4 Observatie * **Kenmerken:** Doelgericht, systematisch (bv. via uniforme protocollen of schema's) en objectief. * Wordt toegepast tijdens het selectieonderzoek. ### 3.3 Selectiematrix en toetsingscriteria #### 3.3.1 De selectiematrix * **Definitie:** Een gestructureerd overzicht dat aangeeft welke selectiecriteria met welke selectie-instrumenten worden gemeten. * **Voordelen:** Zorgt voor consistentie, objectiviteit en transparantie (wat nuttig is voor feedback aan kandidaten). #### 3.3.2 Toetsingscriteria * **Definitie:** Gedragsindicatoren die de competentie onderverdelen in verschillende niveaus (bv. basisniveau, gemiddeld niveau, gevorderd niveau, expert-niveau). * **Toepassing:** Bepaalt wat er geobserveerd moet worden bij een kandidaat om aan een bepaald criterium te voldoen. #### 3.3.3 Voorbeeld: Selectiematrix en Toetsingscriteria voor winkelbediende (Hier zou een concreet voorbeeld van een selectiematrix en een gedetailleerde uitwerking van toetsingscriteria per competentie, zoals klantgerichtheid, uit de documentatie worden opgenomen, inclusief de niveaus en bijbehorende gedragingen.) ### 3.4 Selectieonderzoek uitvoeren * **Voorlichting:** Informeer kandidaten grondig zodat ze geïnformeerd en gemotiveerd starten. * **Standaardisatie:** Volg instructies van handleidingen voor gestandaardiseerde instrumenten. * **Aanpassingen:** Redelijke aanpassingen zijn mogelijk voor kandidaten met speciale behoeften. * **Technische aspecten:** Zorg dat alle technische elementen goed functioneren voor een eerlijke, consistente en effectieve beoordeling. > **Tip:** De zorgvuldige organisatie van het selectieproces en de keuze van geschikte testinstrumenten vergroten de kans op het selecteren van een geschikte kandidaat aanzienlijk. Het semigestructureerde interview wordt vaak beschouwd als het meest voorspellende instrument. > **Tip:** De keuze van selectie-instrumenten moet altijd afgestemd zijn op de specifieke functievereisten. Belangrijke aspecten hierbij zijn de meetpretentie, psychometrische kwaliteiten, praktische bruikbaarheid, spaarzaamheid, en het waarborgen van gelijke kansen en een positieve ervaring voor alle kandidaten. --- # Rapportering en evaluatie in selectiepsychodiagnostiek Hieronder volgt een gedetailleerd studieoverzicht over rapportering en evaluatie in selectiepsychodiagnostiek, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 4 Rapportering en evaluatie in selectiepsychodiagnostiek Dit onderdeel van het psychodiagnostisch procesmodel in selectie richt zich op de overdracht van advies aan de opdrachtgever en de feedback aan kandidaten, evenals de cruciale evaluatie van het selectieproces en de effectiviteit ervan. ### 4.1 Voorbereiding van het advies Na het afronden van het aanvullend onderzoek is het cruciaal om een onderbouwde beoordeling te formuleren. Dit advies dient gebaseerd te zijn op wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot selectiediagnostiek, de ontwikkeling van competenties en persoonlijkheidskenmerken in relatie tot jobprestaties. #### 4.1.1 Integratief beeld per kandidaat De kern van de adviesvoorbereiding is het creëren van een integratief beeld per kandidaat. Dit omvat het analyseren en verbanden leggen tussen informatie uit het curriculum vitae, de resultaten van aanvullend onderzoek, de functiebeschrijving, het competentieprofiel en de vastgestelde selectiecriteria. Dit leidt tot de identificatie van sterke punten en ontwikkelingsgebieden per kandidaat, en een voorspelling van hun toekomstige prestatiegedrag. #### 4.1.2 Hypothesetoetsing Het toetsen van de eerder opgestelde hypothesen is een essentieel onderdeel. Aan de hand van de criteriumtabel wordt nagegaan of elk selectiecriterium of hypothese voor elke kandidaat bevestigd of weerlegd kan worden. Conclusies en aanbevelingen dienen onderbouwd te worden met concrete voorbeelden en data uit het uitgevoerde onderzoek. > **Tip:** Zorg ervoor dat de hypotheses helder en toetsbaar zijn geformuleerd in de intake- en vooronderzoeksfase om een robuuste basis voor advies te creëren. ### 4.2 Mondelinge rapportering Mondelinge rapportering vindt plaats op twee niveaus: aan de opdrachtgever en aan de kandidaten. #### 4.2.1 Advies aan de opdrachtgever Het psychodiagnostisch proces in selectie heeft altijd een adviserend karakter. Het advies wordt mondeling overgebracht aan de opdrachtgever. Het is belangrijk om de opdrachtgever bewust te maken van de implicaties van het naast zich neerleggen van dit advies. #### 4.2.2 Mondelinge feedback aan kandidaten Afgezien van de opdrachtgever, hebben ook de overgebleven kandidaten (vooral bij interne selectieprocedures) recht op constructieve feedback. Deze feedback wordt gegeven aan de hand van het integratieve beeld en de selectiematrix. Dit draagt bij aan de maatschappelijke rol van de psychodiagnostische praktijk en kan de kandidaat helpen bij toekomstige sollicitaties of loopbaanontwikkeling. ### 4.3 Schriftelijke rapportering Schriftelijke rapportering fungeert als een gedocumenteerd overzicht van de verschillende fasen in het selectieproces en biedt een verantwoording van het uitgebrachte advies. #### 4.3.1 Transparantie en geloofwaardigheid Het schriftelijke rapport dient als referentiepunt voor de selectiebeslissing, wat bijdraagt aan transparantie en geloofwaardigheid van het proces. Het presenteert een genuanceerd beeld van de sollicitanten en de mate van 'fit' tussen de kandidaat en de job. #### 4.3.2 Gebruik voor toekomstige analyse Een beknopte samenvatting van alle bevindingen en conclusies in het schriftelijke rapport kan later worden gebruikt om eventuele trends en patronen te identificeren en de effectiviteit van genomen beslissingen te evalueren. > **Example:** Een schriftelijk rapport kan een grafische voorstelling bevatten van de resultaten per competentie, vergelijken met de vereiste niveaus en zo een visueel overzicht bieden van de sterkte en zwakte van een kandidaat in relatie tot de functie. ### 4.4 Interventies en evaluatie van interventies Na de selectie volgt de fase van interventies, met name gericht op de onboarding van de nieuwe medewerker, gevolgd door een evaluatie van de effectiviteit van het selectieonderzoek. #### 4.4.1 Onboarding De fase van onboarding richt zich op het integreren van de nieuwe medewerker in de organisatie en het zo snel mogelijk productief maken. Hoewel dit buiten de directe selectie valt, is het een belangrijk vervolg om de effectiviteit van de selectie te valideren. #### 4.4.2 Kwaliteitstoets en evaluatie Na een periode van drie tot zes maanden wordt contact opgenomen met zowel de opdrachtgever als de nieuwe werknemer. Dit dient als een kwaliteitstoets om de voorspellende waarde van het selectieonderzoek te evalueren. Deze evaluatiefase is essentieel voor het verhogen van de klantentevredenheid en het verbeteren van het eigen professionele handelen. > **Tip:** Een gestructureerde evaluatie helpt bij het identificeren van sterke en zwakke punten in het selectie-instrumentarium en -proces, wat leidt tot continue verbetering. De evaluatie kan inzicht geven in bijvoorbeeld: * In hoeverre de geselecteerde kandidaat daadwerkelijk voldoet aan de verwachtingen. * De accuraatheid van de gebruikte selectie-instrumenten. * De efficiëntie van het gehele selectieproces. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychodiagnostiek | Het wetenschappelijk onderbouwde proces van het verzamelen, verwerken en interpreteren van gegevens met behulp van psychologische instrumenten, om een individu of een groep te beschrijven en voorspellingen te doen over hun gedrag of functioneren. | | Psychodiagnostisch procesmodel | Een gestructureerd stappenplan dat de opeenvolgende fasen beschrijft die doorlopen worden bij het uitvoeren van een psychodiagnostisch onderzoek, van de aanmelding tot de uiteindelijke advisering en evaluatie. | | Biopsychosociaal model | Een holistische benadering die gezondheid en ziekte beschouwt als het resultaat van de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren, en die deze factoren meeneemt in diagnostiek en behandeling. | | Testfairness | Het principe dat psychologische tests geen systematische bevoordeling of benadeling mogen vertonen voor specifieke groepen (bv. op basis van cultuur, geslacht of leeftijd), zodat iedereen op een eerlijke manier beoordeeld kan worden. | | Psychodiagnosticus | Een professional die bevoegd is om psychodiagnostisch onderzoek uit te voeren, de resultaten te interpreteren en advies te geven, waarbij een ethische en integere houding centraal staat. | | Competenties | De verzameling van kennis, vaardigheden, gedragingen en attitudes die een persoon nodig heeft om effectief te kunnen functioneren in een specifieke rol of functie, vaak beoordeeld tijdens selectieprocedures. | | Leiderschap | Het vermogen om een groep of organisatie te inspireren, te motiveren en te sturen richting gemeenschappelijke doelen, waarbij effectieve communicatie en besluitvorming essentieel zijn. | | Heroriëntatie | Een proces waarbij een individu zijn carrière of levenspad evalueert en besluit om een nieuwe richting in te slaan, vaak gemotiveerd door persoonlijke groei, veranderende omstandigheden of ontevredenheid met de huidige situatie. | | Predictief model | Een model dat gebaseerd is op statistische analyse en historische gegevens om toekomstige gebeurtenissen of gedragingen te voorspellen, vaak gebruikt in selectieprocedures om de kans op succes in een functie in te schatten. | | Hypothese toetsend | Een onderzoeksbenadering waarbij specifieke verwachtingen of aannames (hypothesen) worden geformuleerd en vervolgens systematisch worden getest met behulp van verzamelde gegevens om hun geldigheid te bepalen. | | Opdrachtgever | De persoon of organisatie die een psychodiagnostisch onderzoek aanvraagt, bijvoorbeeld een werkgever die een geschikte kandidaat zoekt voor een vacature, en die het uiteindelijke advies ontvangt. | | Functiebeschrijving | Een gedetailleerd document dat de taken, verantwoordelijkheden, vereiste vaardigheden en werkomstandigheden van een specifieke functie omschrijft, dienend als basis voor werving, selectie en prestatiebeoordeling. | | Competentieprofiel | Een overzicht van de kerncompetenties, vaktechnische competenties en gedragscompetenties die vereist zijn voor succesvol functioneren in een bepaalde functie, essentieel voor het selecteren van de juiste kandidaten. | | Intake/vooronderzoek | De initiële fase van een psychodiagnostisch proces, waarin gesprekken worden gevoerd met de opdrachtgever en andere belanghebbenden om de vraagstelling te verduidelijken, de organisatiecontext te begrijpen en hypothesen te formuleren. | | Aanvullend onderzoek | Het stadium in een psychodiagnostisch proces waarin diverse instrumenten, zoals tests, interviews en assessments, worden ingezet om de geformuleerde hypothesen te toetsen en meer gedetailleerde informatie over de kandidaat te verzamelen. | | Selectiematrix | Een gestructureerd overzicht dat aangeeft welke selectiecriteria met welke selectie-instrumenten worden gemeten, wat zorgt voor een consistente, objectieve en transparante beoordeling van kandidaten. | | Convergerende evidentie | Het principe in diagnostiek waarbij informatie uit verschillende bronnen en met verschillende instrumenten op een consistente manier wijst naar dezelfde conclusie, wat de betrouwbaarheid van de beoordeling vergroot. | | STARR-methode | Een gestructureerde interviewtechniek die kandidaten vraagt naar concrete situaties uit het verleden (Situatie, Taak, Actie, Resultaat, Reflectie) om hun gedrag en competenties te beoordelen. | | Assessment Center (AC) | Een reeks gestandaardiseerde simulatieoefeningen en tests, vaak aangevuld met interviews, die worden gebruikt om kandidaten te evalueren op basis van hun gedrag en competenties in realistische werksituaties. | | Geïnformeerde toestemming (Informed consent) | Het proces waarbij een persoon volledig wordt geïnformeerd over de aard, het doel en de mogelijke gevolgen van een psychodiagnostisch onderzoek of interventie, en hier vrijwillig mee instemt. | | GDPR-wetgeving (AVG) | De Algemene Verordening Gegevensbescherming, een Europese wetgeving die de bescherming van persoonsgegevens regelt, inclusief het recht op privacy en de verwerking van gevoelige informatie, wat relevant is voor selectieprocedures. | | Rapportering | Het proces van het documenteren en communiceren van de bevindingen en conclusies van een psychodiagnostisch onderzoek aan de opdrachtgever en, waar van toepassing, aan de geteste personen, zowel mondeling als schriftelijk. |

# Wat is faalangst? Faalangst is de letterlijke angst om te falen, waarbij de persoon bang is dat er ondanks goede voorbereiding een mislukking zal volgen. Dit kan zich uiten in gedachten die lang van tevoren al spelen, zoals "Het zal wel niet gaan lukken, ik krijg vast een black-out." ### 1.1 Positieve faalangst De term "positieve faalangst" wordt soms gebruikt om de nuttige rol van angst of spanning bij een taak te beschrijven. Dit kan een vorm van "plankenkoorts" zijn waarbij angst nuttig is voor: * Het vermijden van bepaalde risico's. * Een betere voorbereiding. * Het waarborgen van veiligheid. Volgens de wet van Yerkes-Dodson kan angst helpen om beter te presteren. Stress kan leiden tot betere concentratie en focus, wat resulteert in beter functioneren. Het fungeert als een extra prikkel en zorgt voor spanning en gedrevenheid. ### 1.2 Negatieve faalangst Negatieve faalangst kent drie hoofdvormen: #### 1.2.1 Cognitieve faalangst Dit type faalangst richt zich op intellectuele taken en leerprestaties. #### 1.2.2 Sociale faalangst Hierbij ervaart het kind angstgevoelens in de omgang met anderen, met de overtuiging dat anderen hen negatief beoordelen. #### 1.2.3 Motorische faalangst Dit leidt tot onderpresteren bij motorische taken. Hoewel fysiek in staat tot de uitvoering, zorgt de angst om te falen ervoor dat de handeling niet (goed) lukt. #### 1.2.4 Combinatie Vaak manifesteert faalangst zich als een combinatie van deze onderdelen, waardoor een faalangstig kind in verschillende omstandigheden onzeker en bang overkomt. **Herkennen van negatieve faalangst:** Hoewel uitspraken als "ik kan dat niet" normaal gedrag kunnen zijn, wordt faalangst problematisch wanneer dit aanhoudt. Kenmerken kunnen zijn: * Verdoken uitspraken. * Ontwijkend gedrag. * Lichamelijke reacties. > **Voorbeeld:** Een kind dat toetsen uitstelt naar de zomer, zich uitdصف om examens af te leggen, of zichzelf depressief voelt en niet meer durft te gaan naar een examen, toont kenmerken van negatieve faalangst. Het gevoel een mislukkeling te zijn, kan leiden tot een gebrek aan energie en de absurde gedachte dat anderen falen zien. #### 1.3 Is faalangst een stoornis? Faalangst wordt niet beschouwd als een aparte stoornis in de DSM-V. Het kan echter wel deel uitmaken van andere angststoornissen: * **Gegeneraliseerde angststoornis:** Ongeveer 2,5% van de bevolking wordt hierdoor getroffen, meestal beginnend rond de leeftijd van twintig jaar. * **Sociale angststoornis:** Komt voor bij 5 tot 15% van de bevolking en ontstaat vaak in de adolescentie. **Prevalentie van faalangst:** * Ongeveer 8% van de 10- en 11-jarigen en 10 tot 13% van de 12- tot 14-jarigen ervaart faalangst. Het komt vaker voor bij meisjes dan bij jongens, en ook bij bovengemiddeld presterende kinderen. * Bij studenten is de prevalentie hoger dan vaak wordt gedacht; onderzoek toont aan dat 25% van de studenten een relatief sterke mate van faalangst vertoont. **Oorzaken van faalangst:** Faalangst kan voortkomen uit diverse factoren: * **Het gezin:** Opgroeien in een gezin waar sprake is van aangeleerde hulpeloosheid, grote veranderingen, of waar ouders een sterke voorbeeldfunctie hebben op het gebied van prestaties. * **School:** De cultuur op school, veelvuldig falen, of het niet leren omgaan met falen. **In standhoudende factoren: Vicieuze cirkel van faalangst** Faalangst kan zichzelf in stand houden door een vicieuze cirkel. Bijvoorbeeld, een kind dat uitstelt, piekert, spanning ervaart, probeert keihard te studeren wat ten koste gaat van andere taken, alsnog een "black-out" krijgt, zichzelf dom vindt, wat leidt tot meer uitstelgedrag. Zelfs bij een succeservaring kan de faalangstige gedachte ("Dat is gewoon toeval") de vicieuze cirkel in stand houden. **Gevolgen van faalangst:** De gevolgen van faalangst kunnen zich manifesteren op: * Cognitief niveau (denkpatronen, faalattributies). * Lichamelijk niveau (spanningsklachten). * Sociaal niveau (angst in omgang met anderen). * Emotioneel niveau (negatief zelfbeeld). Hierbij spelen concepten als de attributietheorie en de fixed versus growth mindset een rol. **Begeleiding bij faalangst:** De aanpak van faalangst richt zich op verschillende doelen, waaronder preventie, het verminderen van symptomen, en het voorkomen of beperken van secundaire problemen. Dit kan omvatten: * **Preventieve aanpak:** Een visie en houding gericht op positieve ervaringen, zelfstandigheid, structuur, duidelijkheid, evenwicht tussen inspanning en ontspanning, en acceptatie. * **Basiszorg en verhoogde zorg:** Leerkrachten spelen een rol in het signaleren en bieden van eerste hulp. Scholen kunnen een zorgbeleid opzetten. * **Doorverwijzing:** Indien nodig kan er worden doorverwezen naar het CLB, een psycholoog, een motorisch therapeut, logopedist of orthopedagoog. **Individuele aanpak van faalangst:** De begeleiding kan individueel plaatsvinden en focussen op: * Psycho-educatie. * Functie- en vaardigheidstraining. * Psycho-sociale begeleiding. * Contextbegeleiding. **Psycho-sociale begeleiding omvat:** * Het accepteren en erkennen van faalangst. * Het probleem samen bespreken. * Het beperken van angst. * Het stimuleren van een groeimindset. * Het toepassen van affirmaties en relaxatie- of ademhalingsoefeningen. * Het uitdagen van gedachten en het ontwikkelen van strategieën en vaardigheden. **Aanpak faalangst bij examen:** * Samen bespreken met medestudenten. * Maken van een plan van aanpak. * Koppelen aan de groep. * Nabespreking. * De gedachte dat fouten het bewijs zijn dat er geprobeerd wordt. --- # Oorzaken en gevolgen van faalangst Faalangst is de angst om te falen, waarbij de persoon vreest dat ondanks goede voorbereiding een mislukking zal volgen, wat vaak gepaard gaat met angstgedachten lang voor de taak. ### 2.1 In stand houdende factoren: de vicieuze cirkel Faalangst kan ontstaan en in stand worden gehouden door diverse factoren, met name in het gezin en op school, wat kan leiden tot een vicieuze cirkel. #### 2.1.1 Factoren in het gezin Het opgroeien in een bepaald gezin kan bijdragen aan faalangst. Dit kan te maken hebben met aangeleerde hulpeloosheid, grote veranderingen binnen het gezin, of de voorbeeldfunctie die ouders vervullen. #### 2.1.2 Factoren op school Ook de schoolomgeving speelt een rol. Cultuurinvloeden op school, het veelvuldig ervaren van falen, en het niet leren omgaan met falen kunnen de faalangst in stand houden. #### 2.1.3 De vicieuze cirkel van faalangst De vicieuze cirkel van faalangst kenmerkt zich door een opeenvolging van negatieve ervaringen en reacties. Een kind dat bijvoorbeeld steeds uitstelt, ondervindt dan meer spanning, wat leidt tot piekeren. Pogingen om dit op te lossen door extra hard te studeren, kunnen leiden tot overbelasting en een "black-out" tijdens de taak. Dit bevestigt het kind in de gedachte dat het niet kan falen, wat vervolgens weer leidt tot meer uitstelgedrag of vermijding, en zo de cirkel rondmaakt. Zelfs bij een succeservaring kan twijfel blijven bestaan, waarbij men het toeschrijft aan toeval in plaats van eigen capaciteiten. > **Tip:** Het is cruciaal om te herkennen hoe negatieve denkpatronen en vermijdingsgedrag faalangst kunnen versterken, zelfs wanneer er pogingen worden gedaan om het te overwinnen. ### 2.2 Gevolgen van faalangst Faalangst kan leiden tot aanzienlijke gevolgen op verschillende gebieden: #### 2.2.1 Cognitieve component Dit omvat onder andere een negatief zelfbeeld, waarbij de persoon zichzelf als minderwaardig of incapabel beschouwt. Concepten zoals de attributietheorie en het onderscheid tussen een fixed mindset (geloof dat capaciteiten vastliggen) en een growth mindset (geloof dat capaciteiten ontwikkeld kunnen worden) zijn hierbij relevant. Een fixed mindset kan faalangst in de hand werken, omdat mislukkingen worden gezien als bewijs van inherente tekortkomingen. #### 2.2.2 Lichamelijke component Faalangst kan zich uiten in diverse lichamelijke reacties, zoals zweten, hoofdpijn, verhoogde hartslag, misselijkheid, of slaapproblemen. #### 2.2.3 Sociale component Op sociaal gebied kan faalangst leiden tot angst in de omgang met anderen, het gevoel bekritiseerd te worden, terugtrekking uit sociale situaties, of moeite met het aangaan van nieuwe relaties. #### 2.2.4 Emotionele component Emotioneel kan faalangst zich manifesteren als piekeren, somberheid, depressieve gevoelens, frustratie, of een algemeen gevoel van onzekerheid en angst. > **Example:** Een student die bang is om te falen voor een examen kan last krijgen van slapeloze nachten, een onrustige maag tijdens het examen, en na afloop denken: "Ik ben gewoon niet slim genoeg", in plaats van te analyseren welke studiemethodes beter gewerkt hadden. Faalangst is geen op zichzelf staande stoornis volgens de DSM-V, maar kan wel deel uitmaken van andere angststoornissen zoals gegeneraliseerde angststoornis of sociale angststoornis. De prevalentie van faalangst is aanzienlijk, met name onder jongeren en studenten. --- # Aanpak en begeleiding van faalangst Dit gedeelte behandelt de aanpak en begeleiding van faalangst, inclusief preventieve strategieën, de rol van de omgeving en het kind, en verwijzingsmogelijkheden. ### 3.1 Wat is faalangst? Faalangst is de angst om te falen, waarbij een kind vreest dat ondanks goede voorbereiding een mislukking zal volgen. Gedachten zoals "Het zal wel niet gaan lukken" of "Ik krijg vast een black-out" kunnen lang van tevoren al opspelen. #### 3.1.1 Positieve faalangst Deze term wordt soms gebruikt om de nuttige rol van angst of spanning bij een taak te beschrijven, ook wel bekend als "plankenkoorts". Angst kan nuttig zijn om risico's te vermijden, betere voorbereiding te stimuleren en veiligheid te waarborgen. Volgens de wet van Yerkes-Dodson kan angst helpen bij betere prestaties, stress kan zorgen voor betere concentratie en focus, wat leidt tot beter functioneren, een extra prikkel, spanning en gedrevenheid. #### 3.1.2 Negatieve faalangst Negatieve faalangst kent drie vormen: * **Cognitieve faalangst:** Betreft angst gerelateerd aan denk- en leerprocessen. * **Sociale faalangst:** Kind is bang voor de omgang met anderen en is ervan overtuigd dat anderen hem of haar stom vinden. * **Motorische faalangst:** Kind presteert ondermaats bij motorische taken ondanks fysieke capaciteit, door angst om te falen. Faalangst kan zich ook uiten in een combinatie van deze vormen, waardoor het kind in verschillende omstandigheden onzeker en bang lijkt. ##### 3.1.2.1 Uitingen van negatieve faalangst Problematische faalangst kan zich uiten in: * Uitspraken als "ik kan dat niet". * Verdoken uitspraken. * Ontwijkend gedrag. * Lichamelijke reacties. ##### 3.1.2.2 Faalangst als stoornis Faalangst is geen aparte stoornis volgens de DSM-V, maar kan wel deel uitmaken van gegeneraliseerde angststoornissen of sociale angststoornissen. * **Prevalentie:** Ongeveer 8% van de 10- en 11-jarigen en 10-13% van de 12- tot 14-jarigen ervaart faalangst. Het komt vaker voor bij meisjes dan bij jongens, en ook bij bovengemiddeld presterende kinderen. Onderzoek onder meer dan 6000 studenten toonde aan dat 25% een relatief sterke mate van faalangst vertoont. ### 3.2 Oorzaken van faalangst Oorzaken van faalangst kunnen liggen in: * **Het gezin:** Aangeleerde hulpeloosheid, grote veranderingen, en de voorbeeldfunctie van ouders. * **School:** Cultuurinvloeden, veelvuldig falen, en het niet leren falen. #### 3.2.1 In stand houdende factoren: vicieuze cirkel van faalangst Faalangst kan in stand worden gehouden door een vicieuze cirkel. Bijvoorbeeld: een kind stelt studeren uit na een negatieve ervaring, ontwikkelt spanning en piekert, probeert keihard te studeren wat leidt tot overbelasting en een black-out, wat de overtuiging "ik kan het niet" bevestigt. Dit kan leiden tot verder uitstelgedrag of een negatieve interpretatie van successen. ### 3.3 Gevolgen van faalangst Faalangst kan leiden tot: * **Cognitieve component:** Problemen met concentratie, geheugen en leerprocessen. * **Lichamelijke component:** Zweten, hoofdpijn, misselijkheid, slaapproblemen. * **Sociale component:** Vermijding van sociale situaties, sociaal isolement. * **Emotionele component:** Negatief zelfbeeld, gevoelens van hopeloosheid, angst, depressie. Het kan ook leiden tot een negatief zelfbeeld, beïnvloed door attributietheorie en de overtuiging van een *fixed mindset* in plaats van een *growth mindset*. ### 3.4 Aanpak en begeleiding De aanpak van faalangst richt zich op preventie en het verminderen van symptomen, evenals het voorkomen of beperken van secundaire problemen. #### 3.4.1 Preventieve aanpak Een preventieve aanpak omvat: * Een visie en houding die fouten toelaat en succeservaringen vooropstelt. * Positiviteit bevorderen. * Zelfstandigheid, structuur en duidelijkheid bieden. * Aandacht beperken tot essentiële punten. * Een evenwicht tussen inspanning en ontspanning. * Affectie en aanvaarding tonen. * Het zelfbeeld en sociale vaardigheden versterken. #### 3.4.2 Verwijzing Indien de basiszorg door leerkrachten (opmerken, signaleren, eerste hulp) onvoldoende is, kan er binnen het zorgbeleid van de school verhoogde zorg worden ingeschakeld. Indien dit niet volstaat, kan er worden doorverwezen naar het CLB, een psychologisch consulent, een (motorisch) therapeut, een logopedist of een orthopedagoog. #### 3.4.3 Individuele aanpak kind en ouders Een individuele aanpak kan verschillende vormen aannemen, vaak uitgevoerd door een psychologisch consulent in een schoolpsychologisch centrum (SPP) of schoolpastoraal centrum (SPC). Dit omvat: * **Functie- en vaardigheidstraining:** Aanleren van specifieke vaardigheden om met faalangst om te gaan. * **Psycho-educatie:** Informatie verstrekken over faalangst aan het kind en de ouders. * **Psycho-sociale begeleiding:** Kind en/of ouders begeleiden bij het omgaan met de psychologische en sociale aspecten van faalangst. * **Contextbegeleiding:** Werken met het gezin en/of de schoolomgeving om de faalangst te verminderen. ##### 3.4.3.1 Psycho-sociale begeleiding Dit kan bestaan uit: * **Groeimindset stimuleren:** Het kind leren dat vaardigheden ontwikkeld kunnen worden. * **Affirmaties:** Positieve zelfbevestigingen gebruiken. * **Relaxatie- en ademhalingsoefeningen:** Technieken aanleren om angst te beheersen. * **Strategieën en vaardigheden aanleren:** Concrete methoden voor taakuitvoering en omgang met tegenslag. * **Gedachten uitdagen:** Het kind leren om negatieve gedachten te herkennen en te weerleggen. ##### 3.4.3.2 Contextbegeleiding Bij contextbegeleiding wordt het probleem met de ouders besproken, vertrekkend vanuit de zorg. Beschuldigingen worden vermeden en er wordt gekeken naar wat goed loopt en wat moeilijkheden oplevert. ##### 3.4.3.3 Tips voor ouders * **Aanvaarden en erkennen:** Faalangst van het kind serieus nemen. * **Probleem samen bespreken:** Open communicatie stimuleren. * **Angst beperken:** Ondersteuning bieden bij het hanteren van angst. * **Stimuleren:** Positieve bekrachtiging geven. * **Niet uitgaan van algemene verwachtingen:** Individuele vooruitgang waarderen. * **Evalueren!** ##### 3.4.3.4 Faalangst bij examen Tijdens een examen kan men omgaan met faalangst door: * Het probleem te bespreken met medestudenten. * Een plan van aanpak of stappenplan te maken. * De ervaringen na het examen te delen met de groep. > **Tip:** Fouten zijn het bewijs dat ik probeer! ### 3.5 Selectief mutisme Hoewel niet direct faalangst, wordt selectief mutisme (deels) geclassificeerd onder angststoornissen en kent het overlap in de aanpak. Het kenmerkt zich door het consequent niet kunnen praten in sociale situaties, terwijl het kind in andere situaties wel spreekt. Dit remt de ontwikkeling van het kind en is niet te wijten aan communicatiestoornissen, onvoldoende taalbeheersing, autisme spectrum stoornis, etc. #### 3.5.1 Kenmerken van selectief mutisme * Consequent niet praten in specifieke sociale situaties (bv. school). * Wel spreken in andere situaties (bv. thuis). * Remming van de ontwikkeling door het zwijgen. * Niet te wijten aan communicatiestoornissen, taalbeheersing, ASS, etc. Zwijgen kan moeilijk te begrijpen zijn en de angst is niet altijd zichtbaar. Het kind is niet dom of koppig. Non-verbale communicatie (knikken, aanwijzen) is wel aanwezig. Soms wordt het foutief geïnterpreteerd als koppigheid. #### 3.5.2 Prevalentie en oorzaken Selectief mutisme komt voor bij ongeveer 7 op 1000 kinderen en vaker bij meisjes en meertalige kinderen. Oorzaken kunnen zijn: angst en onzekerheid, genetische kwetsbaarheid, anderstaligheid, of trauma. #### 3.5.3 Prognose en behandeling De prognose is beter bij vroege diagnose en behandeling. Vaak is er een natuurlijke positieve evolutie. Ongeveer 84% herstelt binnen 3 jaar na intensieve therapie. Cognitieve gedragstherapie wordt toegepast. #### 3.5.4 Aanpak op school * **Tijdig hulp zoeken:** Na meer dan 1 maand zwijgen, of 6 maanden bij anderstaligheid. * **Professionele hulp zoeken:** Diagnose en behandeling door een professional. * **Kind niet onder druk zetten:** Niet dreigen met straf of verplichten te praten. Het kind is bang om te spreken, niet om de leerkracht. * **Eenvoudige, tijdigde aanpassingen:** Gebruik maken van ja/nee-vragen, laten schrijven in plaats van praten, opnemen van mondelinge opdrachten thuis, een buddy die in de plaats kan praten. * **Geduld:** Wees geduldig. * **Psycho-educatie bij de klas:** Bewustzijn creëren bij klasgenoten. * **Alert zijn voor pestgedrag.** * **Neutrale reactie bij het beginnen met praten:** Een klein complimentje kan gepast zijn. --- # Selectief mutisme Dit gedeelte introduceert selectief mutisme, belicht de kenmerken, prevalentie, oorzaken, prognose en behandeling, met specifieke aandacht voor de aanpak op school. ### 4.1 Kenmerken van selectief mutisme Selectief mutisme wordt in de DSM-V geclassificeerd onder angststoornissen en wordt gekenmerkt door de volgende criteria: * **Consequent niet kunnen praten in sociale situaties:** Dit uit zich met name in situaties zoals op school of in winkels. * **Wel spreken in andere situaties:** Het kind spreekt wel in andere omgevingen, zoals thuis. * **Belemmering in de ontwikkeling:** Het zwijgen remt de ontwikkeling van het kind, bijvoorbeeld op school. * **Uitsluitingscriteria:** De klachten zijn niet te wijten aan een communicatiestoornis, onvoldoende beheersing van de taal, autisme spectrum stoornis (ASS), of andere factoren. Het zwijgen kan soms moeilijk te begrijpen zijn en de angst die eraan ten grondslag ligt, is niet altijd zichtbaar. Het is belangrijk te onthouden dat kinderen met selectief mutisme niet dom, koppig of slecht opgevoed zijn. **Manieren van communicatie:** * **Non-verbale communicatie:** Dit kan bestaan uit ja-nee knikken, aanwijzen, schrijven of sms'en. * **Angst is niet altijd zichtbaar:** Soms wordt het zwijgen onterecht geïnterpreteerd als koppigheid. > **Tip:** Selectief mutisme betekent niet dat het kind niet *wil* praten, maar dat het in specifieke sociale situaties *niet kan* praten door de angst die het ervaart. ### 4.2 Prevalentie en oorzaken van selectief mutisme Selectief mutisme komt naar schatting voor bij 7 op de 1000 personen. Het komt vaker voor bij meisjes en bij meertalige kinderen. **Mogelijke oorzaken zijn:** 1. **Angst en onzekerheid:** Een verhoogde mate van angst en onzekerheid speelt een centrale rol. 2. **Genetische kwetsbaarheid:** Er kan een genetische aanleg zijn voor het ontwikkelen van angststoornissen. 3. **Anderstaligheid:** Kinderen die meertalig opgroeien, kunnen soms extra kwetsbaar zijn. 4. **Trauma:** Ingrijpende gebeurtenissen kunnen een trigger zijn. ### 4.3 Prognose en behandeling van selectief mutisme De prognose voor selectief mutisme is beter bij een vroege diagnose en behandeling. Vaak is er een natuurlijke positieve evolutie waar te nemen. Onderzoek suggereert dat 84% van de kinderen herstelt binnen drie jaar na intensieve therapie. ### 4.4 Aanpak op school Een effectieve aanpak op school vereist een tijdige en professionele interventie. **Belangrijke aandachtspunten voor de aanpak op school:** 1. **Tijdig hulp zoeken:** Het is cruciaal om tijdig hulp in te schakelen, idealiter binnen een maand na signalering. Bij kinderen die anderstalig zijn, is een termijn van 6 maanden een richtlijn. 2. **Professionele hulp inschakelen:** De diagnose en behandeling moeten plaatsvinden door professionals. Cognitieve gedragstherapie is een veelgebruikte en effectieve behandelvorm. 3. **Focus op angst, niet op de leerkracht:** Kinderen met selectief mutisme zijn vaak bang om te spreken in de specifieke sociale context, niet zozeer bang voor de leerkracht zelf. 4. **Niet onder druk zetten:** * Zet de leerling niet onder druk om te praten. * Dreig niet met straf. * Verplicht het kind niet te praten. 5. **Eenvoudige, tijdelijke aanpassingen:** * Stel ja-nee vragen. * Communiceer via "lippen" (verwijzend naar non-verbale aanwijzingen). * Laat mondelinge opdrachten thuis opnemen. * Sta toe dat het kind schrijft in plaats van spreekt. * Wijs een "buddy" aan die in plaats van het kind kan spreken. 6. **Geduld:** Een langdurig proces vereist veel geduld van alle betrokkenen. 7. **Psycho-educatie voor de klas:** Het informeren van de klasgenoten kan helpen bij het creëren van een begripvolle omgeving. * Wees alert voor pestgedrag en onderneem direct actie. 8. **Reageren op beginnend spreken:** * Indien de leerling begint te praten, reageer dan neutraal. * Geef een klein, gepast complimentje. > **Tip:** Een succesvolle aanpak vereist samenwerking tussen ouders, school en professionals. Het creëren van een veilige en ondersteunende omgeving is essentieel voor het herstel van het kind. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Faalangst | De angst om te falen, waarbij een kind bang is dat er ondanks een goede voorbereiding een mislukking volgt, wat zich kan uiten in gedachten van "het zal wel niet gaan lukken" of "ik krijg vast een black-out". | | Positieve faalangst | Een term die soms wordt gebruikt om de nuttige rol van angst of spanning bij het uitvoeren van een taak te beschrijven, waarbij deze spanning kan leiden tot betere prestaties, concentratie en voorzichtigheid. | | Negatieve faalangst | Faalangst die leidt tot onderprestatie en belemmering, en die zich kan uiten in cognitieve, sociale of motorische vormen, zowel actief als passief. | | Cognitieve faalangst | Angst die specifiek gericht is op intellectuele taken, zoals toetsen en examens, en die kan leiden tot concentratieproblemen en een "black-out". | | Sociale faalangst | Angstgevoelens die optreden in de omgang met anderen, waarbij men bang is om negatief beoordeeld te worden door leeftijdsgenoten of volwassenen. | | Motorische faalangst | Angst die zich manifesteert bij motorische taken, waardoor iemand fysiek in staat is een handeling uit te voeren, maar de angst om te falen ervoor zorgt dat het niet goed lukt. | | Aangeleerde hulpeloosheid | Een psychologisch fenomeen waarbij iemand, na herhaaldelijk te hebben ondervonden dat inspanningen geen positief resultaat opleveren, stopt met proberen en een passieve houding aanneemt. | | Vicieuze cirkel van faalangst | Een negatief proces waarbij faalangst leidt tot vermijdingsgedrag of onderprestatie, wat vervolgens de faalangst versterkt, waardoor een cyclus ontstaat die moeilijk te doorbreken is. | | Attributietheorie | Een theorie die onderzoekt hoe mensen oorzaken toeschrijven aan gebeurtenissen, in het bijzonder aan eigen succes en falen, wat invloed heeft op zelfbeeld en motivatie. | | Fixed mindset | Een denkstijl waarbij men gelooft dat capaciteiten en intelligentie vastliggen en niet veranderbaar zijn, wat kan leiden tot vermijding van uitdagingen en angst voor falen. | | Growth mindset | Een denkstijl waarbij men gelooft dat capaciteiten en intelligentie ontwikkeld kunnen worden door inspanning, leren en doorzettingsvermogen, wat juist uitdagingen en leren stimuleert. | | Selectief mutisme | Een angststoornis waarbij een persoon consequent niet kan praten in specifieke sociale situaties (zoals school), terwijl in andere situaties (zoals thuis) wel gesproken wordt. | | Prognose | De voorspelling van het waarschijnlijke verloop en de uitkomst van een stoornis of ziekte, gebaseerd op de huidige situatie en beschikbare behandelingsopties. | | Psycho-educatie | Het informeren en voorlichten van patiënten en hun naasten over een specifieke stoornis, de symptomen, oorzaken, behandeling en prognose, om begrip en coping te bevorderen. |

# Het belang van een positieve bevallingservaring Het creëren van een positieve bevallingservaring is cruciaal voor de korte- en langetermijngezondheid en het welzijn van de persoon die bevalt, en wordt beschouwd als een gezondheidsuitkomst op zich. Dit vereist een balans tussen wetenschappelijk bewezen praktijken en persoonsgerichte zorg. ### 1.1 De impact van de bevallingservaring De bevalling is een van de meest betekenisvolle gebeurtenissen in het leven en de manier waarop deze ervaring wordt beleefd, heeft een diepgaande impact op: * Het zelfbeeld. * De mentale gezondheid postnataal. * De attitude ten opzichte van de pasgeborene en het moederschap. * Toekomstige kinderwensen, zwangerschap en bevalling. ### 1.2 De balans tussen wetenschap en persoonsgerichte zorg Een positieve bevallingservaring ontstaat door een integratie van: * **Evidence-based practices:** Wetenschappelijk onderbouwde methoden die veilig en effectief zijn. * **Woman-centered care:** Zorg die afgestemd is op de specifieke behoeften van de persoon die bevalt, zodat deze zich gehoord, veilig en ondersteund voelt. Dit wordt ook wel omschreven als "de kunst van de vroedvrouw/-man is wetenschap met een hart." ### 1.3 Beïnvloedende factoren van de bevallingservaring Diverse factoren kunnen de bevallingservaring beïnvloeden, met name tijdens een ziekenhuisopname en de rol van de patiënt daarin. #### 1.3.1 Opname in het ziekenhuis De opname in een ziekenhuis kan de beleving van de bevalling beïnvloeden door: * **Eigen ervaringen en verhalen van anderen:** Deze kunnen de verwachtingen en het beeld van de ziekenhuiscontext vormen. * **Aanpassing aan de ziekenhuiscontext:** Dit omvat minder privacy, opgelegde regels en beperkte activiteiten, wat kan leiden tot een gevoel van verminderde controle. * **De rol van de patiënt:** De sociaal omschreven rollen in het ziekenhuis kunnen invloed hebben op hoe iemand zichzelf ziet (bijvoorbeeld passief, meewerkend, niet klagend). Er bestaat een neiging tot conformeren, waarbij men zich aanpast aan de mening en het gedrag van anderen, vooral in onduidelijke situaties, bij vermeende experts of tijdens crisismomenten. * **Bescherming tegen conformeren:** Zelfbescherming kan plaatsvinden door het zoeken naar betrouwbare informatie, vertrouwen op eigen kennis en het stellen van kritische vragen. #### 1.3.2 Behoeften tijdens arbeid en bevalling De behoeftenpiramide van Maslow kan worden toegepast op de behoeften tijdens arbeid en bevalling, ingedeeld in verschillende categorieën: ##### 1.3.2.1 Lichamelijke behoeften Dit omvat de basale fysiologische behoeften die essentieel zijn voor het goed functioneren van het lichaam tijdens de bevalling: * **Toegang tot zuurstof, vocht, voeding:** Om energie te behouden. * **Comfort:** Pijnverlichting, aangename houdingen, warmte en rust. * **Fysiologische omstandigheden:** Die een goede weeënactiviteit ondersteunen. * **Rol van de vroedvrouw:** Zorg dragen voor een rustige omgeving, privacy, gedimd licht, voldoende drinken en bewegingsvrijheid. Observatie van vermoeidheid of overprikkeling is hierbij belangrijk. ##### 1.3.2.2 Veiligheid en zekerheid Het gevoel van fysieke en emotionele veiligheid is van groot belang. Angst en stress activeren adrenaline, wat de oxytocineproductie remt en weeën kan verzwakken. * **Rol van de vroedvrouw:** Rust uitstralen, duidelijke uitleg geven over wat er gebeurt, voorspelbaarheid creëren en vertrouwen opbouwen. Veiligheid is een voorwaarde om controle los te laten. ##### 1.3.2.3 Behoefte aan sociaal contact (verbondenheid) Bevallen is een relationele ervaring die steun, nabijheid en bevestiging van een partner of zorgverlener vereist. Een gevoel van "ik sta er niet alleen voor" bevordert endorfineproductie, wat helpt bij pijn- en stressregulatie. * **Concreet:** Actieve aanwezigheid (hand vasthouden, oogcontact, aanmoediging), betrekken van de partner of steunfiguur, en respect voor persoonlijke voorkeuren rond nabijheid. ##### 1.3.2.4 Erkenning en waardering De persoon die bevalt, wil gezien, gehoord en gerespecteerd worden. Keuzes, tempo en emoties moeten serieus genomen worden. * **Wat helpt:** Positieve bekrachtiging ("Je doet het goed"), betrekken bij beslissingen, en respect voor het bevalplan of eerdere ervaringen. Ongepaste opmerkingen of het negeren van wensen kunnen traumatisch zijn. ##### 1.3.2.5 Zelfrealisatie Dit betreft het gevoel dat de ervaring betekenisvol is en dat men de bevalling "zelf heeft gedaan", wat bijdraagt aan empowerment en trots. Dit versterkt de moederidentiteit. * **Rol van de vroedvrouw:** Autonomie faciliteren, keuzes toestaan, en achteraf reflecteren op wat goed ging om de ervaring te integreren als iets waardevols. ##### 1.3.2.6 Informatiebehoefte Onzekerheid leidt tot angst, terwijl voorspelbaarheid veiligheid biedt. * **Praktische informatie:** Kennis van het normale verloop van arbeid en bevalling (prenatale lessen), zorgplannen en geboortewensen. * **Kennis van hormonen:** * **Oxytocine:** Stimuleert weeën en de geboorte van baby en placenta. Geremd bij angst, fel licht, lawaai en haast. * **Endorfines:** Natuurlijke pijnstillers die helpen ontspannen. Werken beter bij rust, vertrouwen en weinig verstoring. * **Adrenaline:** Vrijgemaakt bij angst of stress, remt tijdelijk weeën. Korte piek aan het einde van de bevalling voor meer kracht en alertheid. * **Noradrenaline:** Werkt samen met adrenaline voor energie tijdens de uitdrijvingsfase. Te veel kan leiden tot spanning en verminderde weeën. * **Prostaglandines:** Verzachten en openen de baarmoedermond, versterken weeën. Gestuurd door beweging, aanraking en seksueel contact voorafgaand aan de arbeid. ##### 1.3.2.7 Medische behoeften en pijnmanagement * **Pijnbeleving:** De intensiteit van de pijn wordt niet alleen bepaald door fysieke prikkels, maar ook door psychologische, emotionele en contextuele factoren. * **Model van Loeser:** Pijn is een meerlagig fenomeen bestaande uit nociceptie (fysiologische pijnprikkel), pijngewaarwording (interpretatie door de hersenen), lijden (emotionele reactie) en pijngedrag (wat de vrouw toont). * **Poorttheorie (Melzack & Wall):** In het ruggenmerg bevindt zich een "poort" die pijnsignalen reguleert. Fysieke factoren (aanraking, warmte, massage, bewegen), emotionele factoren (angst, spanning), en cognitieve factoren (ontspanning, ademhaling, steun, vertrouwen) beïnvloeden de opening of sluiting van deze poort. Een rustige omgeving, steun en ontspanning kunnen de poort sluiten, terwijl onrust en stress de poort openen. * **Pijncatastroferen:** Een negatieve, overdreven denkstijl waarbij iemand zich machteloos voelt tegenover pijn, met componenten als rumineren, vergroten van de pijn en hopeloosheid. * **Hulp bij omgaan met pijn:** Dit omvat het stellen van vragen over de betekenis van barenspijn, de invloed van verschillende factoren, de verwachte pijnbeleving en de gewenste reactie van anderen. Ook de gevoeligheid voor pijn en de grens tussen pijn hebben en pijn lijden zijn relevant. * **Pijnverlichting:** * **Medicamenteuze opties.** * **Niet-medicamenteuze methoden:** Dick-Read methode (angst-spanning-pijn cyclus), Lamaze methode (ademen, ontspanning, partnerondersteuning), Leboyer methode (zachte geboorte), hypnobirthing (zelfhypnose, visualisatie), TENS, massage en warm bad. * **Psychotherapie:** Cognitieve gedragstherapie, mindfulness. * **Praktische toepassingen:** Opnemen van pijnmanagement in geboortewensen, lessen/workshops, leren ontspannen bekkenbodemspieren, relativeren, visualisatie, affirmaties, beweging en houdingswisselingen, en de inzet van een doula. ##### 1.3.2.8 Sociale en relationele behoeften * **Professionele ondersteuning:** Vriendelijkheid, empathie, positieve bekrachtiging en respect voor overtuigingen, waarden en cultuur zijn essentieel. Continue 1-op-1 ondersteuning kan leiden tot kortere arbeid, spontane vaginale bevallingen, minder nood aan pijnstilling en een lagere kans op interventies. * **Steun van de partner:** De partner kan ingrijpende emoties ervaren, zoals angst voor de gezondheid van de bevallende partner en het kind, en schuldgevoelens. Aanwezigheid uit verplichting kan leiden tot trauma's. * **Voordelen van partneraanwezigheid:** Belangrijke emotionele steun, bescherming tegen postnatale depressie, bevordert de band met de pasgeborene en creëert meer vertrouwen in het hanteren van de baby. Op lange termijn hebben kinderen met actieve vaders meer voordelen. Het gedrag van de partner tijdens de bevalling voorspelt gedrag in de postnatale periode. De partnerrelatie kan versterkt worden en de perceptie van de ouderrol en het gezin kan positief beïnvloed worden. ##### 1.3.2.9 Psychologische behoeften Deze omvatten veiligheid, verbondenheid, competentie en autonomie. * **Geboorteplan/geboortewensen:** Dit plan dient als leidraad voor voorkeurs- en alternatieve scenario's, en specificeert wensen rond plaats, houdingen, sfeer, comfort, steun, pijnmanagement en interventies. Het helpt bij het definiëren van wat nodig is om zich veilig, competent en betrokken te voelen, en wat men zelf in de hand heeft. * **Tocofobie (angst voor bevalling):** Dit is een buitenproportionele, dagelijks aanwezige angst voor zwangerschap en bevalling die het functioneren beïnvloedt. Het wordt geclassificeerd als een angststoornis. * **Klinisch beeld:** Gekenmerkt door een emotionele dimensie (angst, paniek), cognitieve dimensie (catastrofale gedachten), aandacht voor dreiging en een gedragsdimensie (vermijding, constant geruststelling zoeken). Coping is vaak maladaptief. * **Soorten tocofobie:** Primaire tocofobie (bij vrouwen die nog niet bevallen zijn, met lage zelfeffectiviteit en behoefte aan controle) en secundaire tocofobie (na negatieve ervaringen, zoals traumatische bevallingen of seksueel misbruik). * **Prevalentie:** Hoge angst bij 25-34%, ernstige angst bij 5-12%, en zeer ernstige angst (tocofobie) bij 2-3% van de vrouwen. * **Screening:** Middels vragenlijsten zoals de Pregnancy Related Anxiety Questionnaire-Revised (W-DEQ) en de Fear of Birth Scale. * **Behandeling:** Erkenning, psycho-educatie, screening en doorverwijzing indien nodig. Analyse van de angst met behulp van het G-schema (gebeurtenis, gedachten, gevoel, gedrag), ervaringsgerichte technieken, praktische oplossingen (geboortewensen, afspraken), en de D.O.E.L. methode (duidelijk, oefenen, leuk, doorzetten). Versterken van een positieve mindset, mindfulness, ontspanning en postpartum ondersteuning zijn belangrijk. * **Verleden van seksueel misbruik:** Dit vereist specifieke aandacht en anamnese, gezien de potentiële impact op de bevallingservaring en het welzijn van moeder en kind. * **Screening op depressie/angst:** Het is belangrijk om mentaal welzijn te screenen, aangezien 20% van de vrouwen in de perinatale periode somberheid of angst ervaart. Vragen hiernaar en indien nodig introductie van de EPDS (Edinburgh Postnatal Depression Scale) is aanbevolen. --- # Behoeften tijdens arbeid en bevalling Dit deel van het document behandelt de diverse behoeften van vrouwen tijdens arbeid en bevalling, onderverdeeld in fysiologische, informatieve, medische, sociale, relationele en psychologische aspecten, met de behoeftepiramide van Maslow als leidraad. ## 2. Behoeften tijdens arbeid en bevalling De bevallingservaring is een van de meest betekenisvolle gebeurtenissen in het leven en heeft een grote impact op korte en lange termijn, met gevolgen voor zelfbeeld, mentale gezondheid postnataal, attitude ten opzichte van de pasgeborene en moederschap, en toekomstige kinderwens. Het creëren van een positieve bevallingservaring is een gezondheidsuitkomst op zich, waarbij de balans tussen evidence-based practices en 'woman-centered care' cruciaal is. ### 2.1 De behoeftepiramide van Maslow toegepast op arbeid en bevalling De behoeften van een vrouw tijdens arbeid en bevalling kunnen worden ingedeeld volgens de piramide van Maslow: #### 2.1.1 Lichamelijke behoeften (Basisbehoeften) Dit zijn de meest primaire behoeften die essentieel zijn voor het functioneren van het lichaam en het creëren van een veilige fysiologische omgeving. * **Zuurstof, vocht en voeding:** Zorgen voor voldoende energie en hydratatie. * **Comfort:** Pijnverlichting, aangename houding, warmte en rust. * **Fysiologische omstandigheden:** Creëren van optimale omstandigheden voor weeënactiviteit. * **Wat zorgverleners kunnen doen:** Zorgen voor een rustige omgeving, privacy, gedimd licht, voldoende drinken aanbieden en bewegingsvrijheid faciliteren. Signaleren van vermoeidheid of overprikkeling is belangrijk. #### 2.1.2 Veiligheid en zekerheid Een gevoel van fysieke en emotionele veiligheid is cruciaal. Angst en stress leiden tot adrenalineproductie, wat de oxytocineproductie remt en weeën kan verzwakken. * **Rol van de zorgverlener:** Rust uitstralen, duidelijke uitleg geven, voorspelbaarheid creëren en vertrouwen opbouwen. Veiligheid is een voorwaarde om los te laten. #### 2.1.3 Behoefte aan sociaal contact (verbondenheid) Bevallen is een relationele ervaring. De behoefte aan steun, nabijheid en bevestiging van een partner of zorgverlener is groot. Dit bevordert de aanmaak van endorfines, die helpen bij pijn- en stressregulatie. * **Concrete ondersteuning:** Actieve aanwezigheid, hand vasthouden, oogcontact, aanmoediging, betrekken van de partner of steunfiguur, en respect voor culturele en persoonlijke voorkeuren rond nabijheid. #### 2.1.4 Erkenning en waardering De vrouw wil zich gezien, gehoord en gerespecteerd voelen. Haar keuzes, tempo en emoties moeten serieus genomen worden. Ongepaste opmerkingen of het negeren van wensen kunnen traumatisch zijn. * **Wat helpt:** Positieve bekrachtiging, betrekken bij beslissingen, en respect voor het bevalplan of eerdere ervaringen. #### 2.1.5 Zelfrealisatie Dit bevindt zich op het hoogste niveau en omvat het gevoel dat de ervaring betekenisvol is en dat de vrouw het "zelf heeft gedaan". Dit draagt bij aan empowerment, trots en de versterking van haar moederidentiteit. * **Rol van de zorgverlener:** Autonomie faciliteren, keuzes toestaan, reflecteren op wat goed ging, en helpen de ervaring te integreren als iets waardevols. ### 2.2 Fysiologische behoeften tijdens arbeid en bevalling Deze behoeften omvatten: * **Eten en drinken:** Cruciaal voor energieniveaus. * **Privacy:** Zorgt voor een veilige en comfortabele omgeving. * **Comfort:** Adequaat omgaan met pijn, temperatuur en houding. * **Bevallingsplaats:** De keuze voor een veilige en prettige locatie. * **Bevallingspositie:** Mogelijkheid om een comfortabele en effectieve houding te kiezen. ### 2.3 Informatiebehoeften tijdens arbeid en bevalling Onzekerheid kan leiden tot angst, terwijl voorspelbaarheid veiligheid biedt. * **Praktische informatie:** Kennis over het normale verloop van arbeid en bevalling, vaak verkregen via prenatale lessen, en informatie over zorgplannen en geboortewensen. * **Kennis van hormonen:** * **Oxytocine:** Stimuleert weeën en de geboorte van baby en placenta. Wordt geremd door angst, fel licht, lawaai en haast. * **Endorfines:** Natuurlijke pijnstillers die helpen ontspannen en pijn draaglijk maken. Werken beter bij rust, vertrouwen en weinig verstoring. * **Adrenaline:** Komt vrij bij angst of stress, remt tijdelijk de weeën. Een korte piek aan het einde van de bevalling kan zorgen voor meer kracht en alertheid. * **Noradrenaline:** Werkt samen met adrenaline voor energie in de uitdrijvingsfase. Te veel kan leiden tot spanning en verminderde weeën. * **Prostaglandines:** Verzachten en openen de baarmoedermond, versterken weeën. Gestuurd door beweging, aanraking en seksueel contact. ### 2.4 Medische behoeften tijdens arbeid en bevalling #### 2.4.1 Pijnbeleving en pijnmanagement Pijn tijdens arbeid en bevalling is een complex fenomeen dat niet alleen fysiek, maar ook psychologisch, emotioneel en contextueel wordt beïnvloed. * **Definitie van pijn:** * **Model van Loeser:** Pijn bestaat uit vier componenten: nociceptie (fysiologische pijnprikkel), pijngewaarwording (interpretatie door de hersenen), lijden (emotionele reactie zoals angst en paniek), en pijngedrag (reacties zoals kreunen of bewegen). Mensgerichte begeleiding kan lijden verminderen zonder de fysieke pijn te elimineren, omdat de beleving wordt beïnvloed door angst, steun, omgeving, verwachtingen en controle. * **Poorttheorie (Melzack & Wall):** Stelt dat in het ruggenmerg een "poort" zit die pijnsignalen reguleert. Fysieke factoren (aanraking, warmte, massage, bewegen) kunnen de poort sluiten, terwijl emotionele factoren (angst, spanning) deze openen. Cognitieve factoren zoals ontspanning, ademhaling, steun en vertrouwen sluiten de poort. Zorgverleners kunnen dit toepassen door een rustige omgeving, steun, ademhalingstechnieken, aanraking, baden en massage te bieden. * **Pijncatastroferen:** Een negatieve, overdreven denkstijl waarbij iemand zich machteloos voelt tegenover pijn. Dit omvat rumineren (blijven herhalen van pijn), vergroten (inschatten dat de pijn erger is dan hij is), en hopeloosheid (gevoel van geen controle). * **Helpen omgaan met pijn:** * **Vragen gebaseerd op pijnmodellen:** Inzicht krijgen in de betekenis van barenspijn, de invloed van onderliggende factoren, emoties, omgevingsfactoren, en de verwachtingen rond pijncoping en pijngedrag. * **Vragen rond pijnverlichting:** Gevoeligheid voor pijn, verwachtingen over de intensiteit van de bevalling, het voelen van de grens tussen pijn hebben en pijn lijden, ideeën en zorgen rond pijnverlichting, en kennis van verschillende vormen van pijnverlichting. * **Methoden van pijnverlichting:** * **Niet-medicamenteus:** Dick-Read methode (angst-spanning-pijn-cyclus door uitleg en ontspanning), Lamaze methode (bewust ademen, ontspanning, partnerondersteuning), Leboyer methode (zachte geboorte met gedimd licht, stilte, warmte), Hypnobirthing (zelfhypnose, visualisatie), TENS (Transcutane Elektrische Neurostimulatie), massage en warm bad, psychotherapie (cognitieve gedragstherapie, mindfulness), geboortewensen integreren, lessen/workshops, ontspanningsoefeningen, visualisatie, affirmaties, beweging en houdingsverandering, en de inzet van een doula. * **Medicamenteus:** (Niet specifiek uitgewerkt in de tekst, maar impliciet aanwezig als optie). ### 2.5 Sociale en relationele behoeften tijdens arbeid en bevalling #### 2.5.1 Professionele ondersteuning Vriendelijkheid, empathie, positieve bekrachtiging en respect voor overtuigingen, waarden en cultuur zijn essentieel. Continue 1-op-1 ondersteuning door zorgverleners kan leiden tot een kortere arbeid, meer spontane vaginale bevallingen, minder nood aan pijnstilling en minder complicaties voor moeder en kind. #### 2.5.2 Steun van de partner De partner kan ook ingrijpende ervaringen hebben, met angst voor de gezondheid van de bevallende partner en baby, schuldgevoelens, of het gevoel aanwezig te zijn uit verplichting. * **Aanwezigheid van de partner:** Biedt belangrijke emotionele steun, is een beschermfactor tegen depressieve gevoelens achteraf, helpt bij het creëren van een band met de pasgeborene, vergroot het vertrouwen in het omgaan met de baby, en kan bij complicaties de zorg overnemen. Dit heeft ook op lange termijn voordelen voor het kind. * **Invloed op de relatie:** De aanwezigheid van de partner kan de kwaliteit van de relatie versterken, de perceptie van de ouderrol positief beïnvloeden en de gezinssituatie en de relationele band stimuleren. ### 2.6 Psychologische behoeften tijdens arbeid en bevalling Deze behoeften omvatten veiligheid, verbondenheid, competentie en autonomie. #### 2.6.1 Autonomie en het geboorteplan Het geboorteplan met voorkeurscenario's en alternatieve scenario's, inclusief plaats, houdingen, sfeer, comfort, steun, pijnmanagement en interventies, is een uiting van autonomie. De vrouw definieert wat zij nodig heeft (informatie, acties) om zich in elk scenario veilig, competent en betrokken te voelen, en wat zij zelf in de hand heeft. #### 2.6.2 Tocofobie (extreme angst voor bevalling) Tocofobie is een buitenproportionele angst voor de bevalling die dagelijks aanwezig is en het functioneren beïnvloedt. Het wordt geclassificeerd als een angststoornis. * **Klinisch beeld (4 dimensies):** * **Emotionele dimensie:** Gevoelens van angst, spanning, paniek, afschuw. * **Cognitieve dimensie:** Gedachten en overtuigingen zoals "het zal fout lopen", onderschatting van eigen draagkracht, overschatting van risico's, en catastroferen (rampscenario's). * **Aandachtsdimensie:** Obsessieve focus op dreiging en gevaar, horrorverhalen en worst-case scenario's. * **Gedragsdimensie:** Angstgestuurd gedrag zoals vermijding (kinderwens uitstellen, ziekenhuis vermijden) of voortdurend geruststelling zoeken (excessieve vragen, extra echo's). Coping is vaak maladaptief. * **Soorten tocofobie:** * **Primaire tocofobie:** Bij vrouwen die nog niet bevallen zijn (primigravida), gekenmerkt door lage zelfeffectiviteit, onzekerheid, behoefte aan controle en prenatale depressie. * **Secundaire tocofobie:** Na een negatieve bevallingservaring, PTSS door een traumatische bevalling, seksueel misbruik, of zwangerschapsverlies. * **Prevalentie:** Ernstige angst komt voor bij 5-12% van de vrouwen, en zeer ernstige angst (tocofobie) bij 2-3%. * **Screening:** Gebruik van vragenlijsten zoals de Pregnancy Related Anxiety Questionnaire-Revised, Fear of Birth Scale, Childbirth-Postpartum-Visual Analogue Scale, en de Wijma Delivery Expectancy/Experience Questionnaire (W-DEQ) om angstniveaus te meten en specifieke zorgen in kaart te brengen. * **Behandeling van tocofobie:** * **Erkenning en psycho-educatie:** Valideren van emoties en verminderen van schaamte. * **Screening en doorverwijzing:** Signaleren van depressie, PTSS of zwangerschapsverlies. * **Analyse van de angst:** Inzicht krijgen in de kijk op de bevalling, de bron van angst, en het gebruik van het G-schema (gebeurtenis, gedachten, gevoel, gedrag). * **Ervaringsgerichte technieken:** Visualisatie van de geboorte. * **Praktische oplossingen:** Geboortewensen opstellen, afspraken maken met het zorgteam, en behandeling van eventuele 'blauwe plekken' (metafoor voor psychische wonden). * **Behandeling D.O.E.L. methode:** Duidelijk maken van behoeften en hoe deze worden ingevuld (geboorteplan/wensen), Oefenen door voorlichting, yoga, hypnobirthing, mindfulness, Leuk maken door focus op einddoel, visualisatie en zintuigen. * **Positieve mindset versterken:** Geboorteaffirmaties, mindfulness, ontspanning, herinneringen aan krachtige levensmomenten, en het gebruiken van eerdere succeservaringen als inspiratie. * **Postpartum ondersteuning:** Evaluatie van de bevalling en screening op postnatale depressie. #### 2.6.3 Verleden van seksueel misbruik Vrouwen met een verleden van seksueel misbruik kunnen specifieke behoeften en kwetsbaarheden hebben tijdens arbeid en bevalling. Aandacht voor signalen, een zorgvuldige anamnese met focus op risicofactoren (inclusief geweldsrisico's, relationele dynamiek, en seksuele grensoverschrijdingen) en de impact daarvan op de vrouw en de baby is cruciaal. #### 2.6.4 Screening depressie en angst Perinatale depressie en angst komen frequent voor. Het is belangrijk om de mentale gesteldheid van de vrouw te screenen, afhankelijk van haar antwoorden op specifieke vragen, en indien nodig de Edinburgh Postnatal Depression Scale (EPDS) te introduceren om ondersteuning te bieden. --- # Factoren die de bevallingservaring beïnvloeden De bevallingservaring is een van de meest betekenisvolle gebeurtenissen in het leven van een persoon en heeft een blijvende impact op het zelfbeeld, de mentale gezondheid, de houding ten opzichte van het moederschap en toekomstige zwangerschapswensen. Het creëren van een positieve bevallingservaring is een gezondheidsuitkomst op zich, waarbij een balans wordt gezocht tussen evidence-based practices en 'woman-centered care'. Dit betekent dat zowel de medische veiligheid als de individuele behoeften van de barende centraal staan. ### 3.1 De impact van ziekenhuisopname Opname in het ziekenhuis kan de beleving van de bevalling aanzienlijk beïnvloeden. Dit komt deels door de aanpassing aan de ziekenhuiscontext, die gepaard kan gaan met minder privacy, opgelegde regels en beperkingen in activiteiten. #### 3.1.1 De rol van de patiënt en neiging tot conformeren Tijdens ziekenhuisopname worden sociaal omschreven rollen duidelijker, waaronder de rol van patiënt. Hoe iemand zichzelf als patiënt ziet (passief, meewerkend, afhankelijk) kan de ervaring kleuren. Een belangrijk fenomeen hierbij is de neiging tot 'conformeren', wat de aanpassing aan de mening en het gedrag van anderen betekent, mede door hun invloed. Deze neiging tot conformeren is sterker in de volgende situaties: * **Onduidelijke situaties:** Wanneer men onzeker is over de eigen mening, reactie of gedrag, staat men meer open voor de invloed van anderen. * **Deskundigen:** Hoe meer expertise een persoon bezit, hoe groter diens invloed kan zijn. * **Crisismomenten:** Tijdens urgente situaties waar weinig tijd is om na te denken, staan mensen meer open voor invloeden van anderen, vooral in momenten van angst en paniek. #### 3.1.2 Bescherming tegen conformeren Om zich te beschermen tegen ongewenst conformeren, kan de barende: * Actief zoeken naar betrouwbare informatie. * Vertrouwen op eigen kennis en morele verantwoordelijkheidsgevoel. * Kritische vragen stellen over de expertise van anderen en de redelijkheid van hun gedrag. * Luisteren naar het eigen gezond verstand. ### 3.2 Behoeften tijdens arbeid en bevalling De bevalling kan worden begrepen aan de hand van de behoeftepiramide van Maslow, waarbij verschillende lagen van behoeften gedurende de arbeid en bevalling centraal staan: #### 3.2.1 Fysiologische behoeften Dit vormt de basis van het welzijn. Het lichaam moet kunnen functioneren, herstellen en zich veilig voelen. Dit omvat: * Toegang tot zuurstof, vocht en voeding voor energiebehoud. * Comfort, waaronder pijnverlichting, aangename houdingen, warmte en rust. * Fysiologische omstandigheden die een goede weeënactiviteit ondersteunen. Vroedvrouwen kunnen hieraan bijdragen door te zorgen voor een rustige omgeving, privacy, gedimd licht, voldoende drinken en bewegingsvrijheid, en door signalen van vermoeidheid of overprikkeling te observeren. #### 3.2.2 Veiligheid en zekerheid De barende moet zich zowel fysiek als emotioneel veilig voelen, met het vertrouwen dat zij en de baby in goede handen zijn. Angst en stress leiden tot adrenalineproductie, wat de oxytocineproductie remt en weeën kan verzwakken. Vroedvrouwen bevorderen veiligheid door rust uit te stralen, duidelijke uitleg te geven, voorspelbaarheid te creëren en vertrouwen op te bouwen. #### 3.2.3 Behoefte aan sociaal contact en verbondenheid Bevallen is een relationele ervaring. Steun, nabijheid en bevestiging van een partner of zorgverlener zijn essentieel. Het gevoel 'er niet alleen voor te staan' bevordert endorfineproductie, wat helpt bij pijn- en stressregulatie. Concrete ondersteuning omvat actieve aanwezigheid (hand vasthouden, oogcontact, aanmoediging), het betrekken van de partner of steunfiguur, en respect voor persoonlijke voorkeuren rond nabijheid. #### 3.2.4 Erkenning en waardering De barende wil gezien, gehoord en gerespecteerd worden. Keuzes, tempo en emoties moeten serieus worden genomen. Ongepaste opmerkingen of het negeren van wensen kunnen traumatisch zijn. Positieve bekrachtiging, betrokkenheid bij beslissingen en respect voor het bevalplan zijn hierbij belangrijk. #### 3.2.5 Zelfrealisatie Op het hoogste niveau gaat het om het gevoel dat de ervaring betekenisvol is en dat de barende het 'zelf heeft gedaan'. Dit draagt bij aan empowerment, trots en de versterking van de moederidentiteit. Vroedvrouwen faciliteren dit door autonomie toe te staan en te reflecteren op de positieve aspecten van de ervaring. #### 3.2.6 Praktische fysiologische en omgevingsbehoeften Dit omvat de mogelijkheid om te eten en drinken, privacy, comfort, een geschikte bevallingsplaats en -positie. #### 3.2.7 Informatiebehoeften Onzekerheid leidt tot angst, terwijl voorspelbaarheid veiligheid biedt. Prenatale lessen, een zorgplan en geboortewensen dragen bij aan deze informatiebehoefte. **Kennis van hormonen:** * **Oxytocine:** Stimuleert weeën en de geboorte van de baby en placenta. Wordt geremd door angst, fel licht, lawaai en haast. * **Endorfines:** Natuurlijke pijnstillers die ontspanning en draaglijkheid van pijn bevorderen. Werken beter bij rust, vertrouwen en weinig verstoring. * **Adrenaline:** Komt vrij bij angst of stress, remt weeën tijdelijk. Een korte piek aan het einde van de bevalling zorgt voor kracht en alertheid. * **Noradrenaline:** Werkt samen met adrenaline voor energie in de uitdrijvingsfase. Te veel kan leiden tot spanning en verminderde weeën. * **Prostaglandines:** Verzachten en openen de baarmoedermond, en versterken weeën. Worden gestimuleerd door beweging, aanraking en seksueel contact voorafgaand aan de arbeid. #### 3.2.8 Medische behoeften en pijnbeleving Pijn tijdens de bevalling is niet louter fysiek, maar wordt beïnvloed door psychologische, emotionele en contextuele factoren. * **Definitie van pijn:** Pijn is een meerlagig fenomeen (naast nociceptie ook perceptie, lijden en pijngedrag). De intensiteit van de pijn is niet gelijk aan de zwaarte van het lijden. Begeleiding gericht op de vrouw kan lijden verminderen zonder de fysieke pijn te elimineren. * **Poorttheorie:** In het ruggenmerg reguleert een 'poort' pijnsignalen. Fysieke factoren (aanraking, warmte, massage, beweging) en emotionele/cognitieve factoren (ontspanning, steun, vertrouwen) beïnvloeden hoe deze poort zich opent of sluit. Een rustige omgeving, steun en ademhaling helpen de poort te sluiten. * **Pijncatastroferen:** Dit is een negatieve, overdreven denkstijl die leidt tot gevoelens van machteloosheid, ondraaglijkheid en rampzaligheid (rumineren, vergroten, hopeloosheid). **Hulpmiddelen voor het omgaan met pijn:** * **Vragenlijsten:** Gebaseerd op pijnmodellen om de betekenis van barenspijn, emoties, invloedrijke factoren en copingstrategieën te verkennen. * **Pijnverlichting:** Zowel medicamenteuze als niet-medicamenteuze opties, zoals de Dick-Read, Lamaze, Leboyer methoden, hypnobirthing, TENS, massage en baden. * **Therapeutische benaderingen:** Cognitieve gedragstherapie, mindfulness, en het integreren van pijnmanagement in geboortewensen. * **Praktische oefeningen:** Ontspanningstechnieken, ademhalingsoefeningen, visualisatie, affirmaties, bewegen en van houding veranderen. * **Doula's:** Bieden ondersteuning. #### 3.2.9 Sociale en relationele behoeften * **Professionele ondersteuning:** Vriendelijkheid, empathie, positieve bekrachtiging en respect voor overtuigingen zijn cruciaal. Continue 1-op-1 ondersteuning kan leiden tot kortere arbeid, meer spontane vaginale bevallingen, minder nood aan pijnstilling en minder kans op interventies. * **Steun van de partner:** De partner kan veel emotionele steun bieden, fungeren als beschermfactor tegen postnatale depressie, helpen bij het creëren van een band met de baby, en bij complicaties de zorg overnemen. Gedrag van de partner tijdens de bevalling voorspelt vaak gedrag in de postnatale periode. Een positieve invloed van de partner op de perceptie van de bevallende ouder over de ouderrol en het gezin kan de relatie versterken. #### 3.2.10 Psychologische behoeften * **Veiligheid, verbondenheid, competentie en autonomie:** Deze zijn essentieel en worden mede vormgegeven door het geboorteplan of de geboortewensen, waarin voorkeuren, alternatieve scenario's, en behoeften aan informatie en ondersteuning worden vastgelegd. ### 3.3 Tocofobie: extreme angst voor bevalling Tocofobie, een buitenproportionele en dagelijks aanwezige angst voor bevalling, kan het dagelijks functioneren beïnvloeden en wordt geclassificeerd als een angststoornis. #### 3.3.1 Klinisch beeld Tocofobie kent vier dimensies: * **Emotionele dimensie:** Gevoelens van angst, spanning, paniek en afschuw. * **Cognitieve dimensie:** Negatieve gedachten en overtuigingen, zoals het overschatten van risico's en het onderschatten van eigen draagkracht (catastroferen). * **Aandachtsdimensie:** Obsessieve focus op dreiging, gevaar en horrorverhalen. * **Gedragsdimensie:** Vermijdingsgedrag (uitstellen kinderwens, vermijden ziekenhuis) en constant geruststelling zoeken. Coping is vaak maladaptief. #### 3.3.2 Soorten tocofobie * **Primaire tocofobie:** Bij vrouwen die nog niet bevallen zijn, vaak gekenmerkt door lage zelfeffectiviteit, grote onzekerheid en behoefte aan controle. * **Secundaire tocofobie:** Na een negatieve bevallingservaring, PTSS, of seksueel misbruik. #### 3.3.3 Prevalentie Hoge angst voor de bevalling komt voor bij 25-34% van de vrouwen, ernstige angst bij 5-12%, en zeer ernstige angst (tocofobie) bij 2-3%. #### 3.3.4 Screening en behandeling Screening kan plaatsvinden met vragenlijsten zoals de Pregnancy Related Anxiety Questionnaire-Revised (W-DEQ) en de Fear of Birth Scale. Behandeling omvat erkenning, psycho-educatie, screening, doorverwijzing bij depressie of PTSS, analyse van de angst (G-schema), ervaringsgerichte technieken (visualisatie), en praktische oplossingen zoals geboorteplannen. De D.O.E.L.-methode (Duidelijk, Oefenen, Leuk, Leren) kan helpen. Het versterken van een positieve mindset en postnatale ondersteuning zijn eveneens belangrijk. ### 3.4 Risicofactoren en anamnese Bij de anamnese is het belangrijk om aandacht te besteden aan mogelijke risicofactoren, waaronder: * **Relatie-impact:** Hoe de zwangerschap de relatie beïnvloedt en de steun thuis. * **Geweld:** Mogelijk begin van geweld tijdens de zwangerschap. * **Seksuele relatie:** Tevredenheid, grensoverschrijdingen en impact van eerdere gebeurtenissen. * **Veiligheid:** Zorgen rond de eigen veiligheid en die van de baby. * **Depressie en angst:** Screening met vragenlijsten zoals de Edinburgh Postnatal Depression Scale (EPDS). * **Verleden van seksueel misbruik:** Aandacht voor signalen en anamnese hierover. Het is cruciaal om een omgeving te creëren waarin vrouwen zich veilig voelen om hun zorgen te uiten, zodat passende ondersteuning geboden kan worden. --- # Tocofobie en psychologische aspecten Dit deel behandelt tocofobie, een extreme angst voor bevalling, inclusief de klinische kenmerken, prevalentie en screeningsmethoden, en bespreekt ook behandelingen en de aandacht voor seksueel misbruik, depressie en angst in de perinatale periode. ### 4.1 De bevallingservaring en psychologische impact De bevalling is een van de meest betekenisvolle gebeurtenissen in het leven, met een grote impact op korte en lange termijn. Hoe de persoon die bevalt dit proces beleeft, heeft invloed op zelfbeeld, mentale gezondheid postnataal, attitude ten opzichte van de pasgeborene en moederschap, en toekomstige kinderwens. Het creëren van een positieve bevallingservaring is een gezondheidsuitkomst op zich, waarbij een balans wordt gezocht tussen evidence-based practices en 'woman-centered care'. #### 4.1.1 Beïnvloedende factoren tijdens opname in het ziekenhuis * **Betekenis van opname:** Eigen ervaringen, verhalen van anderen en de aanpassing aan de ziekenhuiscontext met minder privacy en opgelegde regels spelen een rol. * **Rol van de patiënt:** Opname leidt tot duidelijke sociaal omschreven rollen. Men kan zichzelf gemakkelijk, middelmatig of moeilijk zien in de patiëntenrol. * **Conformeren:** De neiging tot aanpassen aan de mening en het gedrag van anderen door hun reële of ingebeelde invloed. Dit gebeurt vaker in onduidelijke situaties, bij personen die als deskundigen worden gezien, of tijdens crisismomenten. * **Bescherming tegen conformeren:** Het zoeken naar betrouwbare informatie, vertrouwen op eigen waarden, het stellen van vragen en het gebruiken van gezond verstand. #### 4.1.2 Behoeften tijdens arbeid en bevalling De behoeftenpiramide van Maslow is relevant voor de begeleiding tijdens arbeid en bevalling: 1. **Lichamelijke behoeften:** Toegang tot zuurstof, vocht, voeding, comfort (pijnverlichting, houding, warmte, rust) en fysiologische omstandigheden voor goede weeënactiviteit. Zorgverleners kunnen dit faciliteren door een rustige omgeving te creëren, privacy te waarborgen, en te observeren voor vermoeidheid of overprikkeling. 2. **Veiligheid en zekerheid:** Zowel fysieke als emotionele veiligheid zijn cruciaal. Angst en stress remmen de oxytocinewerking. Een rustige, duidelijke en voorspelbare omgeving met opgebouwd vertrouwen is essentieel. 3. **Behoefte aan sociaal contact (verbondenheid):** Nabijheid, steun en bevestiging van partner of zorgverlener bevorderen endorfines en helpen pijn en stress reguleren. Dit kan door actieve aanwezigheid, betrekken van de partner en respect voor voorkeuren. 4. **Erkenning en waardering:** Gezien, gehoord en gerespecteerd worden in keuzes, tempo en emoties. Positieve bekrachtiging en het betrekken bij beslissingen zijn belangrijk. 5. **Zelfrealisatie:** Het gevoel dat de ervaring betekenisvol is en dat men het "zelf heeft gedaan" draagt bij aan empowerment en een positieve bevallingservaring. Autonomie faciliteren en reflectie na de bevalling helpen hierbij. ##### 4.1.2.1 Fysiologische behoeften Essentieel zijn eten en drinken, privacy, comfort, keuze van bevallingsplaats en -positie. ##### 4.1.2.2 Informatiebehoefte Onzekerheid leidt tot angst; voorspelbaarheid geeft veiligheid. Kennis van het normale verloop, zorgplannen en geboortewensen is belangrijk. **Kennis van hormonen tijdens arbeid en bevalling:** * **Oxytocine:** Stimuleert weeën. Geremd door angst, fel licht, lawaai, haast. * **Endorfines:** Natuurlijke pijnstillers. Werken beter bij rust, vertrouwen en weinig verstoring. * **Adrenaline en Noradrenaline:** Zorgen voor energie in de uitdrijvingsfase. Te veel leidt tot spanning en verminderde weeën. * **Prostaglandines:** Verzachten en openen de baarmoedermond, versterken weeën. Gestimuleerd door beweging en aanraking. ##### 4.1.2.3 Medische behoeften en pijnbeleving Pijn tijdens de bevalling is een meerlagig fenomeen dat zowel fysiek, psychologisch, emotioneel als contextueel wordt beïnvloed. * **Pijnmodel van Loeser:** Pijn bestaat uit vier componenten: nociceptie (pijnprikkel), pijngewaarwording (interpretatie door de hersenen), lijden (emotionele reactie) en pijngedrag. Mensgerichte begeleiding kan lijden verminderen zonder de fysieke pijn te elimineren. De intensiteit van de pijn is niet gelijk aan de zwaarte van het lijden. * **Poorttheorie (Melzack & Wall):** Een "poort" in het ruggenmerg reguleert pijnsignalen. Fysieke factoren zoals aanraking, warmte, massage en beweging sluiten de poort, terwijl angst, spanning en stress deze openen. Ontspanning, ademhaling, steun en vertrouwen sluiten de poort. * **Pijncatastroferen:** Een negatieve, overdreven denkstijl waarbij men zich machteloos voelt tegenover pijn en deze als ondraaglijk of rampzalig ervaart. Dit omvat rumineren, vergroten van de pijn en gevoelens van hopeloosheid. **Begeleiding bij pijn:** * Vragen stellen over de betekenis van barenspijn, beïnvloedende factoren, emoties, en de gewenste omgang met pijn en de reactie van anderen. * Vragen stellen rond pijnverlichting, gevoeligheid voor pijn, en verwachtingen over de bevalling en pijnstilling. * Bespreken van medicamenteuze en niet-medicamenteuze vormen van pijnverlichting, zoals de Dick-Read, Lamaze, en Leboyer methoden, hypnobirthing, TENS, massage en bad. * Psychotherapie, zoals cognitieve gedragstherapie en mindfulness, kan ondersteuning bieden. * Het opnemen van pijnmanagement in geboortewensen, deelname aan lessen/workshops, leren ontspannen, relativeren in tijdskader, visualisatie en affirmaties, en blijven bewegen zijn nuttige technieken. De inzet van een doula kan ook waardevol zijn. ##### 4.1.2.4 Sociale en relationele behoeften * **Professionele ondersteuning:** Vriendelijkheid, empathie, positieve bekrachtiging en respect voor overtuigingen, waarden en cultuur zijn essentieel. Continue 1-op-1 ondersteuning leidt tot betere uitkomsten. * **Steun van partner:** De aanwezigheid van de partner is belangrijke emotionele steun, een beschermingsfactor tegen depressieve gevoelens, bevordert de band met de pasgeborene en kan de ouderrol en het gezin positief beïnvloeden. De kwaliteit van de relatie voor de bevalling voorspelt het gedrag van de partner in de postnatale periode. ##### 4.1.2.5 Psychologische behoeften * **Veiligheid en verbondenheid, competentie, autonomie:** Deze behoeften worden vervuld door het geboorteplan/geboortewensen. Het omvat voorkeurscenario's en alternatieven, en de vraag wat nodig is om in elk scenario veilig, competent en betrokken te voelen, en wat men zelf in de hand heeft. ### 4.2 Tocofobie Tocofobie is een extreme angst voor zwangerschap en bevalling die verder gaat dan normale bevallingsangst en dagelijks aanwezig is, met significante gevolgen voor het functioneren. Het wordt in de DSM geclassificeerd onder 'een andere gespecificeerde angststoornis of specifieke fobie'. #### 4.2.1 Klinisch beeld van tocofobie Tocofobie kent vier dimensies: * **Emotionele dimensie:** Gevoelens van angst, spanning, paniek en afschuw met betrekking tot de bevalling. * **Cognitieve dimensie:** Negatieve gedachten en overtuigingen, zoals het overschatten van risico's, onderschatten van eigen draagkracht, en catastroferen met rampscenario's. Men kan denken: "Andere vrouwen kunnen dit, maar ik niet." * **Aandachtsdimensie:** Obsessieve aandacht voor dreiging en gevaar, focus op risico's, horrorverhalen en worst-case scenario's. * **Gedragsdimensie:** Gedrag wordt gestuurd door angst, wat leidt tot vermijding (kinderwens uitstellen, ziekenhuis vermijden, paniek bij consultaties) of voortdurend geruststelling zoeken (excessieve echo's, vragen). Coping is vaak maladaptief, waarbij angst wordt versterkt in plaats van verwerkt. #### 4.2.2 Soorten tocofobie * **Primaire tocofobie:** Voorkomt bij vrouwen die voor het eerst zwanger zijn (primigravida). Kenmerken zijn lage zelfeffectiviteit, extreme onzekerheid, grote behoefte aan controle en prenatale depressie. * **Secundaire tocofobie:** Ontstaat na een negatieve ervaring, zoals PTSS door een traumatische bevalling, een zwangerschapsverlies, of een verleden van seksueel misbruik. #### 4.2.3 Prevalentie van angst en tocofobie Gemeten met de Wijma Delivery Expectancy/Experience Questionnaire (W-DEQ): * Hoge angst komt voor bij 25-34% van de vrouwen. * Ernstige angst bij 5-12%. * Zeer ernstige angst (tocofobie) bij 2-3%. #### 4.2.4 Screening van tocofobie Screening kan plaatsvinden met vragenlijsten zoals de Pregnancy Related Anxiety Questionnaire-Revised, de Fear of Birth Scale, de Childbirth-Postpartum-Visual Analogue Scale, en de Wijma Delivery Expectancy/Experience Questionnaire (W-DEQ). Deze vragenlijsten peilen naar gevoelens, gedachten en fantasieën over de bevalling en de postpartumperiode, inclusief de angst voor complicaties voor moeder en kind. ##### 4.2.4.1 Voorbeelden van screeningsvragen (W-DEQ) * Algemene verwachtingen over de bevalling ("fantastisch" tot "afschuwelijk"). * Emotionele gevoelens tijdens de bevalling (eenzaam, sterk, bang, veilig, etc.). * Gedachten over pijnbeleving (paniek, hopeloosheid, pijn). * Gedrag tijdens de meest intense fase van de bevalling. * Gevoelens bij het baren van de baby (plezierig, gevaarlijk). * Fantasieën over complicaties (kind overlijdt, kind loopt letsel op). #### 4.2.5 Behandeling van tocofobie * **Erkenning en psycho-educatie:** Het valideren van de emoties en het verminderen van schaamte is cruciaal. * **Screening en doorverwijzen:** Verloskundigen hebben een signaalfunctie voor depressie, PTSS of zwangerschapsverlies. * **Analyse van de angst:** Inzicht krijgen in hoe de persoon naar de bevalling kijkt, waar de grootste angst ligt, en gebruik maken van het G-schema (Gebeurtenis, Gedachten, Gevoel, Gedrag). * **Ervaringsgerichte technieken:** Visualisatie van de geboorte en praktische oplossingen zoals een geboorteplan, afspraken met het zorgteam, en behandeling van "blauwe plekken" (trauma's). **D.O.E.L. methode:** * **D**uidelijk: Behoeften rond de bevalling definiëren en vastleggen in een geboorteplan. * **OE**fenen: Voorbereiding via voorlichtingsavonden, yoga, hypnobirthing, mindfulness. * **L**euk: Focussen op het einddoel met visualisatie en zintuigen. **Versterken van een positieve mindset:** * Geboorteaffirmaties, mindfulness, ontspanningsoefeningen, en herinneringen aan krachtige levensmomenten. * **Postpartum ondersteuning:** Het evalueren van de bevalling en screening op postpartumperium depressie. ### 4.3 Aandacht voor seksueel misbruik, depressie en angst in de perinatale periode #### 4.3.1 Verleden van seksueel misbruik Aandacht voor signalen van seksueel misbruik is essentieel, aangezien dit een risicofactor kan zijn voor angst en trauma tijdens de zwangerschap en bevalling. Een uitgebreide anamnese is nodig om dit te inventariseren. #### 4.3.2 Screening op depressie en angst Ongeveer 20% van de vrouwen ervaart somberheid of angst in de perinatale periode. * **Algemene vragen:** Vragen naar de impact van de zwangerschap op de relatie, thuissteun, conflicthantering, en seksuele tevredenheid zijn belangrijk, mede in relatie tot mogelijke geweldservaringen. * **Specifieke screening:** Bij reactie met gevoelsreflectie kan de Edinburgh Postnatal Depression Scale (EPDS) worden geïntroduceerd om depressie en angst in kaart te brengen. > **Tip:** Zowel tocofobie als pre-existente angststoornissen of trauma's kunnen de bevallingservaring sterk beïnvloeden. Een proactieve en empathische benadering, gericht op het creëren van een veilige en ondersteunende omgeving, is cruciaal voor het welzijn van de vrouw en haar kind. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Narratief | Het verhaal of de interpretatie die een persoon geeft aan een gebeurtenis, in dit geval de arbeid en bevalling, en hoe dit de beleving beïnvloedt. | | Continuüm | Een reeks of schaal die loopt van het ene uiterste naar het andere, in dit geval van een zeer positieve tot een zeer negatieve bevallingservaring. | | Zelfbeeld | De perceptie die iemand heeft van zichzelf, inclusief fysieke eigenschappen, persoonlijkheidskenmerken en sociale rollen, wat beïnvloed kan worden door de bevallingservaring. | | Postnataal | De periode direct na de bevalling. | | Evidence-based practices | Medische en zorgpraktijken die gebaseerd zijn op wetenschappelijk bewijs van veiligheid en effectiviteit, verkregen uit onderzoek. | | Woman-centered care | Een zorgfilosofie die de specifieke behoeften, wensen en waarden van de vrouw centraal stelt in de gezondheidszorg, inclusief tijdens de bevalling. | | Conformeren | De neiging om het gedrag, de meningen of de overtuigingen van anderen over te nemen, vaak om acceptatie te verkrijgen of sociale druk te vermijden. | | Crisismoment | Een situatie van acute nood of gevaar die een snelle reactie vereist en waarbij rationeel nadenken bemoeilijkt kan worden. | | Behoeftepiramide van Maslow | Een hiërarchisch model dat menselijke behoeften categoriseert, beginnend bij de meest basale fysiologische behoeften en eindigend met zelfrealisatie. | | Weeënactiviteit | De frequentie, intensiteit en duur van de samentrekkingen van de baarmoeder tijdens de arbeid en bevalling. | | Oxytocine | Een hormoon dat een cruciale rol speelt bij weeënopwekking, de geboorte van de baby en placenta, en ook betrokken is bij binding en liefde. | | Endorfines | Natuurlijke pijnstillers die door het lichaam worden geproduceerd, die helpen bij ontspanning en het draaglijker maken van pijn. | | Adrenaline | Een hormoon dat vrijkomt bij stress of angst, wat kan leiden tot een tijdelijke remming van weeën, maar ook energie levert in de uitdrijvingsfase. | | Noradrenaline | Een hormoon dat nauw samenwerkt met adrenaline en energie levert tijdens de uitdrijvingsfase, maar bij teveel spanning weeën kan verminderen. | | Prostaglandines | Hormoonachtige stoffen die de baarmoedermond verzachten en openen, en weeën versterken, gestimuleerd door beweging en aanraking. | | Nociceptie | De fysiologische pijnprikkel die wordt gegenereerd door weefselschade of potentieel weefselschade, en die via zenuwbanen naar de hersenen wordt gestuurd. | | Lijden (suffering) | De emotionele en psychologische reactie op pijn, inclusief gevoelens van angst, paniek, controleverlies en hopeloosheid. | | Pijngedrag | De uiterlijke manifestaties van pijn, zoals kreunen, bewegen, ademhalen of roepen, die de vrouw vertoont tijdens de bevalling. | | Poorttheorie | Een model dat stelt dat er in het ruggenmerg een "poort" is die de doorgifte van pijnsignalen naar de hersenen reguleert, beïnvloed door fysieke, emotionele en cognitieve factoren. | | Pijncatastroferen | Een negatieve, overdreven denkstijl waarbij pijn als ondraaglijk of rampzalig wordt ervaren, met gevoelens van machteloosheid, rumineren en hopeloosheid. | | Rumineren | Het voortdurend herhalen van gedachten over pijn, met de nadruk op het onophoudelijke karakter ervan. | | G-schema | Een therapeutisch hulpmiddel dat helpt bij het analyseren van gedrag door de relatie tussen Gebeurtenis, Gedachten, Gevoel en Gedrag in kaart te brengen. | | Tocofobie | Een extreme angst voor zwangerschap en bevalling die verder gaat dan normale bevallingsangst en dagelijks aanwezig is, met significante impact op het functioneren. | | Perinatale periode | De periode die zowel de zwangerschap als de tijd na de bevalling omvat, doorgaans tot ongeveer een jaar na de geboorte. | | EPDS | Edinburgh Postnatal Depression Scale, een vragenlijst die wordt gebruikt om depressie en angst in de perinatale periode te screenen. | | PTSS | Posttraumatische Stressstoornis, een psychische aandoening die kan ontstaan na blootstelling aan een traumatische gebeurtenis. | | D.O.E.L. methode | Een methode die staat voor Duidelijk (behoeften definiëren), Oefenen (voorbereiden), Leuk (focus op einddoel en zintuigen), die gebruikt wordt om vrouwen te ondersteunen bij de bevalling. |

# Angststoornissen Dit deel van het document introduceert angst als een normale reactie en bespreekt wanneer het pathologisch wordt, de verschillende symptomen, en de verschillende angststoornissen volgens de DSM-5 [1](#page=1) [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.1 Angst als symptoom Angst wordt beschreven als een normale reactie op een angst opwekkende prikkel, die een beschermende functie heeft. Pathologische angst daarentegen is ongewoon intens, langdurig, buitenproportioneel, of treedt op zonder duidelijke angstprikkel. Angst gaat gepaard met specifieke gedachten, lichamelijke symptomen en gedragingen [3](#page=3) [4](#page=4). #### 1.1.1 Mentale en fysieke klachten gerelateerd aan angst * **Psychologisch arousal:** * Angstige anticipatie [4](#page=4). * Piekeren [4](#page=4). * Prikkelbaarheid [4](#page=4). * Gevoeligheid voor geluid [4](#page=4). * Rusteloosheid [4](#page=4). * Slechte concentratie [4](#page=4). * **Lichamelijke arousal:** * **Gastro-intestinaal:** Droge mond, misselijkheid, slikproblemen, buikpijnklachten, diarree [4](#page=4). * **Respiratoir:** Benauwd gevoel op de borstkast, moeilijke ademhaling [4](#page=4). * **Cardiovasculair:** Hartkloppingen, ongemak in de borst, gevoel van ES (vermoedelijk extreem spanningsgevoel of emotionele stress) [4](#page=4). * **Genito-urinair:** Frequente mictie, erectiestoornissen, amenorroe [4](#page=4). * **Autonoom:** Transpireren, koude rillingen [4](#page=4). * **Motorisch:** Beven, spierpijnen [4](#page=4). * **Neurologisch:** Tintelingen, draaierigheid, hoofdpijn [4](#page=4). Angst is frequent voorkomend in diverse psychiatrische ziektebeelden zoals depressie en psychose, maar is een ernstig en prominent kernsymptoom in angststoornissen. De life time prevalentie van angststoornissen wordt geschat op 19% [5](#page=5) [6](#page=6). ### 1.2 Classificatie van angststoornissen volgens DSM-5 De DSM-5 categoriseert verschillende angststoornissen, waaronder [6](#page=6): * Paniekstoornis * Agorafobie * Specifieke fobie * Sociale fobie (Sociale angststoornis) * Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) * Angststoornis door een somatische aandoening * Angststoornis door een middel * Separatieangststoornis * Selectief mutisme #### 1.2.1 Paniekstoornis ##### 1.2.1.1 Criteria van een paniekaanval Een paniekaanval wordt gedefinieerd als een periode van intense angst en ongemak, waarbij acuut 4 of meer van de volgende 13 symptomen optreden, met een piek binnen minuten [8](#page=8): * **Cardiopulmonaal:** Hartkloppingen of versnelde hartslag, pijn of ongemak op de borst, gevoel van ademnood/stikken, naar adem snakken [8](#page=8). * **Autonoom:** Zweten, koude rillingen of warmte-opwellingen [8](#page=8). * **Gastro-intestinaal:** Misselijkheid of buikklachten [8](#page=8). * **Neurologisch:** Beven, duizeligheid, onvastheid, lichthoofdigheid of gevoelens van flauwvallen, paresthesieën (doof gevoel of tintelingen) [8](#page=8). * **Psychologisch:** Derealisatie of depersonalisatie, angst de zelfbeheersing te verliezen of gek te worden, angst te sterven [8](#page=8). Paniekaanvallen kunnen spontaan optreden (zonder duidelijke aanleiding, zelfs tijdens slaap) of situationeel zijn (uitgelokt door een fobische situatie). De duur van een spontane paniekaanval is enkele tientallen minuten. De prevalentie van paniekaanvallen in de algemene bevolking is meer dan 10% [8](#page=8) [9](#page=9). ##### 1.2.1.2 DSM-5 Diagnostische criteria voor Paniekstoornis A. Recidiverende onverwachte paniekaanvallen [10](#page=10). B. Na tenminste één van de aanvallen was er gedurende minstens 1 maand sprake van één of meer van de volgende symptomen [10](#page=10): (a) Voortdurende bezig zijn met of bezorgdheid over het krijgen van een volgende aanval of over de gevolgen van een aanval (bijv. controleverlies, hartaanval, “gek worden”) [10](#page=10). (b) Belangrijke gedragsverandering in samenhang met de aanvallen (vermijdingsgedrag: lichamelijke inspanningen, onbekende situaties) [10](#page=10). ##### 1.2.1.3 Paniekcirkel De paniekcirkel beschrijft een vicieuze lus waarbij angst/stress leidt tot lichamelijke sensaties, die verkeerd worden geïnterpreteerd. Dit kan leiden tot vluchten, vermijden, of veiligheidsgedrag, wat de angst verder kan versterken. Voorbeelden van misinterpretaties zijn: "ik ga flauwvallen", "ik ga gek worden", "ik ga een hartaanval krijgen", "ik ga stikken", "ik ga overgeven" [11](#page=11). #### 1.2.2 Agorafobie ##### 1.2.2.1 DSM-5 Diagnostische criteria voor Agorafobie A. Angst over 2 of meer van de 5 volgende situaties [13](#page=13): * Gebruik van openbaar vervoer (auto, bus, vliegtuig, trein, schip) [13](#page=13). * In open plaatsen zijn (parking, brug, marktplein) [13](#page=13). * In afgesloten ruimtes zijn (winkel, cinema, theaterzaal) [13](#page=13). * In rij staan of in menigte bevinden [13](#page=13). * Alleen buitenhuis zijn [13](#page=13). B. Angstig over of vermijding van deze situaties door gedachten dat ontsnappen moeilijk kan zijn of waar geen hulp beschikbaar zou kunnen zijn in het geval dat men een paniekachtige of beschamende verschijnselen krijgt [13](#page=13). #### 1.2.3 Specifieke Fobie De angst is kernsymptoom bij specifieke fobieën. De angst treedt enkel op in bepaalde omstandigheden en niet in andere. Patiënten vermijden de angst uitlokkende omstandigheden en ervaren anticiperende angst [15](#page=15). ##### 1.2.3.1 Omstandigheden en types van specifieke fobieën Omstandigheden kunnen situaties, dieren, bloed/injectie/verwonding, of natuurfenomenen betreffen. Volgens de DSM-5 criteria is er sprake van duidelijke en aanhoudende angst over een specifiek object of situatie (bijv. vliegen, hoogten, dieren, een injectie krijgen, bloed zien). Bij kinderen kan dit zich uiten als huilen, woede-uitbarstingen, verstijven, of vastklampen. Blootstelling aan de fobische prikkel veroorzaakt bijna zonder uitzondering een onmiddellijke angstreactie [15](#page=15) [16](#page=16). Er worden vier hoofdtypes onderscheiden [17](#page=17): * **Diertype:** Honden, katten, muizen, insecten [17](#page=17). * **Bloed-injectie-verwondingstype:** Bloed, wonden, ondergaan van medische ingrepen [17](#page=17). * **Natuurtype:** Onweer, storm, grote hoogten, water [17](#page=17). * **Situationele type:** Liften, vliegtuigen, afgesloten ruimten [17](#page=17). Andere specifieke fobieën zijn bijvoorbeeld slikfobie (angst om vast voedsel door te slikken) en braakfobie (angst om te gaan braken) [17](#page=17). #### 1.2.4 Sociale Angststoornis (Sociale Fobie) ##### 1.2.4.1 DSM-5 Diagnostische criteria voor Sociale Angststoornis A. Een duidelijke angst voor één of meer sociale situaties waarin men blootgesteld is aan een mogelijke kritische beoordeling door anderen (gesprek voeren, onbekenden ontmoeten, presteren sociaal moet functioneren) [19](#page=19). B. De betrokkene is bang dat hij/zij zich op een manier zal gedragen of angstklachten zal vertonen die negatief beoordeeld worden (vernederend of beschamend worden, afwijzing) [19](#page=19). ##### 1.2.4.2 Sociale situaties die angst en vermijding oproepen Patiënten met SAD ervaren angst voor en vermijden van sociale situaties zoals [20](#page=20): * Gesprekken met bekenden of onbekenden [20](#page=20). * Iets drinken in bijzijn van anderen [20](#page=20). * Gesprekken met mensen met autoriteit [20](#page=20). * Sociale samenkomsten [20](#page=20). * Op bezoek gaan [20](#page=20). * Spreken in het openbaar [20](#page=20). * Voordracht houden [20](#page=20). * Het midden van de aandacht te zijn [20](#page=20). ##### 1.2.4.3 Screening voor Sociale Angststoornis Screening kan overwogen worden bij patiënten die [21](#page=21): * Schuchter, teruggetrokken en zwijgzaam zijn [21](#page=21). * Zich presenteren met psychologische symptomen: angst, schrik, verlegenheid, gespannen en vermijdend [21](#page=21). * Zich presenteren met fysiologische symptomen: blozen, zweten, beven, hartkloppingen, gastro-intestinaal last [21](#page=21). * Alcohol, geneesmiddelen of drugs misbruiken [21](#page=21). * Depressieve symptomen hebben [21](#page=21). ##### 1.2.4.4 Probleem van herkenning van Sociale Angststoornis Patiënten met SAD geloven vaak zelf dat ze enkel "beschaamde mensen" zijn en dat dit deel uitmaakt van hun persoonlijkheid. Ze vermijden contacten met onbekende mensen, wat ook vaak een consultatie bij een arts bemoeilijkt. Sociale angststoornis is vaak te weinig herkend en te weinig behandeld [22](#page=22). ##### 1.2.4.5 Impact op algemeen functioneren Patiënten met SAD hebben vaak een lager opleidingsniveau, minder scholing, werken beneden hun opleidingsniveau, zijn vaker werkloos en hebben vaker geen partner [23](#page=23). #### 1.2.5 Gegeneraliseerde Angststoornis (GAD) ##### 1.2.5.1 DSM-5 diagnostische criteria voor Gegeneraliseerde Angststoornis (GAD) A. Buitensporige angst en bezorgdheid (bange voorgevoelens), gedurende 6 maanden vaker wel dan niet voorkomend, over een aantal gebeurtenissen of activiteiten (zoals werk of schoolprestaties) [25](#page=25). B. De betrokkene vindt het moeilijk om de bezorgdheid onder controle te houden [25](#page=25). C. Angst en bezorgdheid gaan samen met 3 of meer symptomen (bij kinderen: 1 of meer) [25](#page=25): 1. Rusteloos of gespannen gevoel ("opgedraaid") [25](#page=25). 2. Snel vermoeid zijn [25](#page=25). 3. Spierspanning [25](#page=25). 4. Prikkelbaarheid [25](#page=25). 5. Moeilijke concentratie of zich niets kunnen herinneren [25](#page=25). 6. Slaapstoornis [25](#page=25). #### 1.2.6 Angststoornis door een middel/medicatie Dit betreft angst die het gevolg is van het gebruik van, of het onthouden van een middel, of blootstelling aan een medicijn [26](#page=26) [27](#page=27). #### 1.2.7 Angststoornis door een somatische stoornis Dit type angststoornis is gerelateerd aan een onderliggende somatische (lichamelijke) aandoening of ziekte [28](#page=28) [29](#page=29). --- # Etiologie en epidemiologie van angststoornissen Dit gedeelte behandelt de oorzaken en verspreiding van angststoornissen, inclusief genetische, psychologische en biologische factoren, prevalentiestatistieken, geslachtsverschillen, co-morbiditeit en behandelingsopties. ### 2.1 Etiologie van angststoornissen De etiologie van angststoornissen is multifactorieel en omvat genetische, psychologische en biologische componenten. #### 2.1.1 Genetische factoren Genetische factoren spelen een significante rol bij de ontwikkeling van angststoornissen. Ongeveer 40% van de gevallen vertoont een familiegeschiedenis van angststoornissen. Dit suggereert een erfelijke component, mogelijk gerelateerd aan premorbide gedragsinhibitie of een verhoogde angstgevoeligheid [30](#page=30). #### 2.1.2 Psychologische factoren Psychologische factoren dragen eveneens bij aan de etiologie. Het voorkomen van ingrijpende levensgebeurtenissen kan een trigger zijn. Bovendien kan vermijding van angstwekkende situaties, hoewel initieel ter reductie van angst, de angststoornis op lange termijn juist onderhouden [30](#page=30). #### 2.1.3 Biologische factoren Biologische factoren omvatten de betrokkenheid van specifieke hersengebieden. De dorsolaterale prefrontale cortex (PFC), de amygdala (belangrijk voor de verwerking van emotionele waarde) en de hippocampus zijn geïdentificeerd als structuren die geassocieerd zijn met angststoornissen [30](#page=30). ### 2.2 Epidemiologie van angststoornissen Angststoornissen komen frequent voor en vertonen specifieke patronen wat betreft prevalentie en demografie. #### 2.2.1 Prevalentie en geslachtsverschillen De lifetime prevalentie van angststoornissen is 19%. Er is een duidelijk geslachtsverschil waargenomen, waarbij vrouwen vaker worden getroffen dan mannen [31](#page=31). #### 2.2.2 Prevalentie in somatische klinieken Angststoornissen komen ook significant vaker voor bij patiënten in somatische klinieken. Zo bedraagt de prevalentie in cardiologie 60% en in de KNO-, pneumologie- en neurologieafdelingen ligt deze tussen de 10% en 30% [31](#page=31). #### 2.2.3 Co-morbiditeit Er is een hoge mate van co-morbiditeit tussen angststoornissen en andere psychische aandoeningen, met name stemmingsstoornissen en alcohol- en middelenmisbruik [31](#page=31). ### 2.3 Behandeling van angststoornissen De behandeling van angststoornissen kan zowel medicamenteus als psychotherapeutisch zijn. #### 2.3.1 Medicamenteuze behandeling * **Serotonerge antidepressiva**: Deze middelen zijn een eerstelijnsbehandeling. Het is cruciaal om te starten met lage doses en de dosering zeer traag op te bouwen. Zonder gelijktijdige psychotherapie is er een hervalrisico van 50% na het stoppen van de medicatie [32](#page=32). * **Benzodiazepines**: Medicijnen zoals alprazolam kunnen worden ingezet. Er dient echter rekening gehouden te worden met het risico op afhankelijkheid. Benzodiazepines worden vaak gebruikt in de beginfase van de behandeling met antidepressiva, of wanneer andere behandelingen onvoldoende effectief zijn [32](#page=32). > **Tip:** Bij het voorschrijven van serotonerge antidepressiva voor angststoornissen is een langzame dosisopbouw essentieel om bijwerkingen te minimaliseren en therapietrouw te bevorderen. #### 2.3.2 Psychotherapeutische behandeling * **Cognitieve gedragstherapie (CGT)**: Dit is een veelgebruikte en effectieve behandelvorm [33](#page=33). * **Exposure**: Hierbij wordt de patiënt blootgesteld aan angstwekkende situaties, zowel in vivo (in het echt) als in vitro (in gedachten) [33](#page=33). * **Response preventie**: Dit houdt in dat de patiënt veiligheidsgedragingen die de angst reduceren, achterwege laat [33](#page=33). * Het identificeren en uitdagen van catastrofale cognities is een kernonderdeel van de behandeling [33](#page=33). #### 2.3.3 Overige behandelingsvormen Naast CGT zijn er andere behandelingsvormen die kunnen worden toegepast: * **Sociale vaardigheidstraining**: Gericht op het verbeteren van sociale interacties [33](#page=33). * **Applied Relaxation**: Technieken voor toegepaste ontspanning [33](#page=33). * **Applied tension**: Specifiek voor bloed-, verwondings- of injectiefobieën, waarbij spieren worden opgespannen om flauwvallen te voorkomen [33](#page=33). --- # Obsessieve-compulsieve en gerelateerde stoornissen Dit deel behandelt stoornissen die gekenmerkt worden door dwanggedachten en/of dwanghandelingen, waarbij de focus ligt op de definitie, diagnostische criteria, epidemiologie, behandeling en specifieke kenmerken van verschillende stoornissen binnen deze categorie [34](#page=34) [36](#page=36). ### 3.1 Algemene kenmerken van obsessief-compulsief gedrag Obsessief-compulsief gedrag kan zich uiten in dwangmatig gedrag, zoals lopen tussen lijntjes of het controleren van bepaalde zaken, wat een gevoel van veiligheid kan geven in risicovolle situaties. Wanneer het ervaren risico toeneemt, neemt ook het gevoel van onveiligheid en angst toe, wat leidt tot meer controlerend gedrag, bijvoorbeeld tijdens een vakantie. Bij een obsessief-compulsieve stoornis (OCS) kunnen deze patronen leiden tot significante negatieve gevolgen voor sociaal en beroepsmatig functioneren [35](#page=35). ### 3.2 Stoornissen binnen de categorie De obsessief-compulsieve en gerelateerde stoornissen omvatten een reeks diagnoses, waaronder: * Obsessief-compulsieve stoornis (OCS) [36](#page=36). * Morfodysfore stoornis (ook wel stoornis in lichaamsbeleving genoemd) [36](#page=36). * Verzamelstoornis (hoarding disorder) [36](#page=36). * Trichotillomanie (haaruittrekstoornis) [36](#page=36). * Excoriatie stoornis (huidpulkstoornis) [36](#page=36). * OCS en gerelateerde stoornis door een somatische aandoening [36](#page=36) [51](#page=51). * OCS en gerelateerde stoornis door middelen/medicatie [36](#page=36) [50](#page=50). #### 3.2.1 Obsessief-compulsieve stoornis (OCS) De DSM-5 diagnostische criteria voor OCS omvatten de aanwezigheid van dwanggedachten (obsessies) en/of dwanghandelingen (compulsies). Deze obsessies en compulsies moeten aanzienlijke tijd in beslag nemen (meer dan één uur per dag) of significant het sociale, beroepsmatige functioneren of andere belangrijke levensgebieden verstoren [37](#page=37). ##### 3.2.1.1 Dwanggedachten (obsessies) Dwanggedachten worden gedefinieerd als recidiverende en aanhoudende gedachten, impulsen of voorstellingen die gedurende de stoornis als intrusief en ongewenst worden ervaren. Deze gedachten veroorzaken bij de meeste personen een duidelijke angst of lijdensdruk. Betrokkenen proberen deze gedachten te negeren, te onderdrukken, of te neutraliseren met een andere gedachte of handeling (een compulsie). Dwanggedachten zijn ego-dystoon, wat betekent dat ze als niet-eigen, opgedrongen en onwenselijk worden ervaren, waardoor het moeilijk is om ze van zich af te zetten. Ze gaan vaak gepaard met hinder en schaamte [38](#page=38) [40](#page=40). ##### 3.2.1.2 Dwanghandelingen (compulsies) Dwanghandelingen zijn repetitieve handelingen (zoals handenwassen, ordenen, controleren) of psychische activiteiten (zoals bidden, tellen, in stilte woorden herhalen) waartoe een persoon zich gedwongen voelt. Deze gedragingen worden uitgevoerd in reactie op een dwanggedachte, of volgens regels die rigide moeten worden toegepast. De gedragingen zijn gericht op het voorkomen of verminderen van angst of lijdensdruk, of op het voorkomen van een gevreesde gebeurtenis of situatie. Echter, deze gedragingen tonen geen realistische samenhang met de te neutraliseren of te voorkomen gebeurtenis, of zijn duidelijk overdreven. Naast fysieke handelingen omvatten compulsies ook geruststellende psychische activiteiten [39](#page=39) [40](#page=40). ##### 3.2.1.3 Epidemiologie en beloop van OCS De lifetime prevalentie van OCS is ongeveer 1%. Er is geen significant verschil in prevalentie tussen mannen en vrouwen. De stoornis begint meestal in de adolescentie of jongvolwassenheid (rond de 20 jaar). De gemiddelde duur tot de diagnose is ongeveer 10 jaar. Tics komen bij ongeveer 20% van de patiënten voor. Ongeveer een derde van de patiënten heeft een comorbide cluster C persoonlijkheidsstoornis. Veelvoorkomende obsessies binnen OCS zijn obsessies van symmetrie/orde, besmetting/schoonmaken, gevaarlijke gebeurtenissen/controle, en agressieve of seksuele obsessies [42](#page=42). ##### 3.2.1.4 Behandeling van OCS De behandeling van OCS kan farmacologisch, psychotherapeutisch en in zeldzame gevallen chirurgisch zijn [43](#page=43). * **Farmacologisch:** Serotonerge antidepressiva (SSRI's) en clomipramine worden ingezet. Soms wordt een blokkade van dopamine in lage dosis toegevoegd met medicatie zoals risperidon of quetiapine. Bij stoppen van medicatie treedt bij 50-70% van de patiënten een terugval op binnen één jaar. Slechts bij 80% van de patiënten is er een positieve respons bij herstart van de medicatie [43](#page=43). * **Psychotherapeutisch:** Cognitieve Gedragstherapie (CGT) is een veelgebruikte en effectieve methode [43](#page=43). * **Chirurgisch:** In ernstige gevallen kan neurochirurgie, zoals cingulotomie of capsulotomie, of diepe hersenstimulatie (DBS) overwogen worden [43](#page=43). #### 3.2.2 Morfodysfore stoornis De morfodysfore stoornis, ook wel stoornis in de lichaamsbeleving genoemd, wordt gekenmerkt door preoccupatie met één of meer onvolmaaktheden in het uiterlijk die voor anderen niet of nauwelijks waarneembaar zijn. Gedurende de stoornis vertonen patiënten herhaaldelijke gedragingen, zoals het herhaaldelijk controleren in de spiegel, huidplukken, of het zoeken van geruststelling, en/of mentale activiteiten, zoals het vergelijken met anderen, als reactie op hun bezorgdheid over hun uiterlijk [44](#page=44). #### 3.2.3 Verzamelstoornis (Hoarding disorder) De verzamelstoornis wordt gekenmerkt door een hardnekkige moeilijkheid om bezittingen weg te doen of ervan afscheid te nemen, ongeacht hun werkelijke waarde. Deze moeilijkheid vloeit voort uit de noodzaak om spullen te sparen en de stress die gepaard gaat met het weggooien ervan. De ophoping van spullen leidt ertoe dat leefruimtes verstopt en rommelig worden, wat het gebruik ervan belemmert. Indien leefruimtes worden ontruimd, gebeurt dit enkel door derden. Epidemiologisch onderzoek toont een hogere prevalentie bij mannen, terwijl klinische samples vaker vrouwen laten zien. De stoornis wordt vaker gezien bij oudere volwassenen, tussen 55 en 94 jaar [45](#page=45) [46](#page=46). #### 3.2.4 Trichotillomanie (haaruittrekstoornis) Trichotillomanie wordt gekenmerkt door herhaaldelijk uittrekken van eigen haar, wat resulteert in zichtbaar haarverlies. Patiënten vertonen ook herhaaldelijke pogingen om het haaruittrekken te verminderen of te stoppen [47](#page=47). ##### 3.2.4.1 Differentiaaldiagnose bij trichotillomanie Belangrijke differentiaaldiagnoses bij trichotillomanie zijn: * Normale haarwegname * OCS waarbij haar uittrekken deel uitmaakt van symmetrische rituelen * Ontwikkelingsstoornissen * Psychotische stoornissen, waarbij haar uittrekken een reactie is op waanideeën of hallucinaties * Medische aandoeningen * Middelenmisbruik, met name stimulantia [48](#page=48). #### 3.2.5 Excoriatie stoornis (huidpulkstoornis) De excoriatiestoornis wordt gekenmerkt door herhaaldelijk 'skin picking' (huidpulkgedrag) met huidwondjes tot gevolg. Patiënten vertonen herhaaldelijke pogingen om het huidpulken te verminderen of te stoppen. Deze stoornis komt vaker voor bij vrouwen (ongeveer 3/4 van de gevallen) [49](#page=49). #### 3.2.6 OCS en gerelateerde stoornis door middelen/medicatie Stoornissen binnen deze categorie kunnen ontstaan door het gebruik van middelen of medicatie. Specifieke middelen die geassocieerd worden met dit type stoornis zijn amfetamines en cocaïne [50](#page=50). #### 3.2.7 OCS en gerelateerde stoornis door somatische aandoening Een OCS en gerelateerde stoornis kan ook het gevolg zijn van een onderliggende somatische aandoening. Aandoeningen van de basale ganglia/striatum, zoals het syndroom van Gilles de la Tourette, de ziekte van Huntington en de ziekte van Parkinson, zijn geassocieerd met het ontstaan van deze stoornissen [51](#page=51). --- # Trauma- en stressgerelateerde stoornissen Dit hoofdstuk behandelt stoornissen die ontstaan na blootstelling aan traumatische gebeurtenissen, inclusief de diagnostische criteria, prevalentie en behandelmethoden [52](#page=52). ### 4.1 Definitie en Kenmerken van Traumatische Gebeurtenissen Een traumatische gebeurtenis wordt gedefinieerd als blootstelling aan feitelijke of dreigende dood, ernstige verwonding, of seksueel geweld. Dit kan op verschillende manieren plaatsvinden [54](#page=54): 1. Zelf ondergaan van de gebeurtenis [54](#page=54). 2. Persoonlijk getuige zijn van de gebeurtenis bij anderen [54](#page=54). 3. Vernemen van traumatische gebeurtenissen bij naaste familieleden of goede vrienden [54](#page=54). 4. Herhaaldelijke en significante blootstelling aan afkerige details van traumatische gebeurtenissen, zoals het verzamelen van stoffelijke resten of het verhoren van politieagenten bij kindermisbruik [54](#page=54). De meest frequente traumatische gebeurtenissen omvatten verkrachting, gevechtssituaties, verwaarlozing en fysiek misbruik als kind, fysiek geweld en dreiging met een vuurwapen, foltering, en ervaringen in POW- of concentratiekampen. Natuurrampen en verkeersongevallen (VKO) worden ook genoemd [55](#page=55). ### 4.2 Posttraumatische Stressstoornis (PTSS) #### 4.2.1 Prevalentie en Risico op PTSS Ongeveer 20% van de individuen die aan een traumatische gebeurtenis zijn blootgesteld, ontwikkelt PTSS. Factoren die het risico op PTSS na een traumatische gebeurtenis beïnvloeden, variëren afhankelijk van het type trauma. Trauma's zoals gevangenschap, foltering, ontvoering, verkrachting, ernstige mishandeling en ernstige ongelukken of verwondingen presenteren een hoger risico. Voorbeelden hiervan zijn het getuige zijn van een moord of ernstige verwonding, of het plotselinge, onverwachte overlijden van een naaste [56](#page=56) [57](#page=57). Epidemiologische studies tonen aan dat de lifetime prevalentie van PTSS bij mannen ongeveer 5% is en bij vrouwen 10%. Vrouwen worden vaker blootgesteld aan hoog-impact trauma's zoals verkrachting, verwaarlozing en fysiek misbruik als kind. De meerderheid van de getroffenen maakt meer dan één traumatische ervaring mee, waarbij mannen (81%) dit vaker melden dan vrouwen (74%). De kans op PTSS na een psychotrauma wordt geschat op 20%-25% [67](#page=67). #### 4.2.2 Diagnostische Criteria van PTSS (DSM-5) Om de diagnose PTSS te stellen, moet aan de volgende criteria voldaan worden: **A. Blootstelling aan een traumatische gebeurtenis** Dit criterium is identiek aan de definitie van een traumatische gebeurtenis zoals hierboven beschreven [60](#page=60). **B. Intrusieve symptomen** Aanwezigheid van één of meer intrusieve symptomen die gerelateerd zijn aan de traumatische gebeurtenis en na de gebeurtenis zijn ontstaan. Dit omvat: 1. Recidiverende, onvrijwillige en opdringerige pijnlijke herinneringen aan de gebeurtenissen (bij kinderen soms repetitief spel) [61](#page=61). 2. Recidiverende onaangename dromen met inhoud en affect gerelateerd aan de traumatische gebeurtenis (bij kinderen: angstdromen zonder herkenbare inhoud) [61](#page=61). 3. Dissociatieve reacties (bv. flashbacks) waarbij de persoon handelt of voelt alsof de traumatische gebeurtenis opnieuw plaatsvindt [61](#page=61). 4. Intens psychisch lijden bij blootstelling aan interne of externe stimuli die een aspect van de traumatische gebeurtenis symboliseren of erop lijken [61](#page=61). 5. Fysiologische reacties bij blootstelling aan interne en externe stimuli die een aspect van de traumatische gebeurtenis symboliseren of erop lijken [61](#page=61). **C. Aanhoudend vermijden van prikkels** Aanhoudend vermijden van de prikkels die gerelateerd zijn aan de traumatische gebeurtenis, beginnend na de gebeurtenis. Dit kan zich uiten in: 1. Vermijding of pogingen om pijnlijke herinneringen, gedachten of gevoelens die bij het trauma horen te vermijden [62](#page=62). 2. Vermijding of pogingen om externe aspecten (personen, plaatsen, conversaties, activiteiten, objecten, situaties) die stresserende herinneringen, gedachten of gevoelens die bij het trauma horen oproepen te vermijden [62](#page=62). **D. Negatieve veranderingen in cognitie en stemming** Twee of meer van de volgende symptomen, beginnend of verslechterend na het trauma: 1. Onvermogen om belangrijke aspecten van het trauma te herinneren (dissociatieve amnesie) [63](#page=63). 2. Voortdurende en overdreven negatieve beliefs en verwachtingen over zichzelf, anderen en de wereld (bv. "ik ben slecht", "niemand is te vertrouwen", "de wereld is gevaarlijk") [63](#page=63). 3. Voortdurende en vertekende cognities over de oorzaak of gevolgen van het trauma die leiden tot het beschuldigen van zichzelf of anderen [63](#page=63). 4. Voortdurende negatieve gemoedstoestand (angst, kwaadheid, schuld, schaamte) [63](#page=63). 5. Verminderde interesse of deelname aan belangrijke activiteiten [63](#page=63). 6. Gevoelens van onthechting en vervreemding van anderen [63](#page=63). 7. Voortdurende onmogelijkheid om positieve gevoelens te beleven (bv. geluk) [63](#page=63). **E. Belangrijke veranderingen in arousal en reactiviteit** Twee of meer van de volgende symptomen, beginnend of verslechterend na het trauma: 1. Verstoring van de slaap (moeite met inslapen of onrustige slaap) [64](#page=64). 2. Prikkelbaar gedrag of woedeuitbarstingen (zonder veel of geen provocatie), typisch verbale en fysieke agressie naar objecten en anderen [64](#page=64). 3. Concentratiemoeilijkheden [64](#page=64). 4. Hypervigilantie [64](#page=64). 5. Roekeloos of zelfdestructief gedrag [64](#page=64). 6. Overdreven schrikreacties [64](#page=64). **F. Duur** De klachten duren gedurende minstens één maand [65](#page=65). #### 4.2.3 Comorbiditeit van PTSS PTSS gaat vaak gepaard met andere psychische stoornissen, waaronder depressie, alcoholmisbruik, angststoornissen, middelenmisbruik en somatisatiestoornis [68](#page=68). #### 4.2.4 Risicofactoren voor PTSS Verschillende factoren verhogen het risico op het ontwikkelen van PTSS: * **Demografisch:** Vrouw zijn, tot een minderheid behoren, jongere leeftijd, lagere sociaaleconomische status [69](#page=69). * **Cognitief:** Lagere opleiding, lager IQ [69](#page=69). * **Psychiatrisch en trauma voorgeschiedenis (VG):** Eerdere psychische problemen of traumatische ervaringen [69](#page=69). * **Peri-trauma (tijdens het trauma):** Ernst van het trauma (vooral als kinderen betrokken zijn), levensbedreiging, verlies van controle ('helplessness'), gevoelens van schuld en schaamte, dissociatie en 'numbing' [69](#page=69). * **Post-trauma:** Lage sociale steun na het trauma [69](#page=69). #### 4.2.5 Behandeling van PTSS **Preventie direct na traumatische gebeurtenis:** * **Psychological first aid:** Gericht op het bieden van veiligheid en zekerheid, comfort, steun, praktische hulp, stimuleren van het eigen netwerk, het bevorderen van controle en het identificeren van personen die verdere hulp nodig hebben [70](#page=70). * **Debriefing (individueel of in groep, 24-72 uur na trauma):** Dit kan leiden tot ontevredenheid, geen effect, of zelfs een verhoogd risico op PTSS, met name bij emotionele uitputting en verhoogde arousal. Het wordt daarom **NIET AANGEWEZEN** geacht [70](#page=70). * **Cognitieve Gedragstherapie (CBT, 2 weken na incident):** Omvat educatie, relaxatie, exposure, en cognitieve herstructurering, inclusief 'in vivo' exposure [71](#page=71). * **Farmacologie:** SSRI's worden overwogen. Propranolol wordt onderzocht vanwege de mogelijke rol in het verminderen van de consolidatie van traumatische herinneringen door het verlagen van adrenaline [71](#page=71). **Behandeling van PTSS:** * **Psychotherapie:** De meest effectieve benadering, waarbij ongeveer 67% van de patiënten herstelt zonder PTSS. Methoden omvatten CBT (imaginaire en 'in vivo' exposure) en EMDR (Eye Movement Desensitization Reprocessing) [72](#page=72). * **Medicatie:** Serotonerge antidepressiva (AD) zijn de eerste keuze [72](#page=72). ### 4.3 Complex PTSS Complex PTSS ontstaat na aanhoudende, herhaaldelijke trauma's, zoals langdurige gevangenschap of seksueel misbruik. Het kenmerkt zich door een complex patroon van symptomen, waaronder somatisatie, dissociatie, affectdysregulatie, slechte impulscontrole, zelfdestructief gedrag en pathologische interactiepatronen [66](#page=66). ### 4.4 Acute Stressstoornis (ASS) #### 4.4.1 Diagnostische Criteria van ASS (DSM-5) **A. Trauma:** Het trauma is identiek aan dat beschreven voor PTSS [74](#page=74). **B. Symptomen:** De betrokkene heeft ten minste 9 symptomen uit één van de vijf categorieën: intrusie, negatieve stemming, dissociatie, vermijding en arousal. Deze symptomen beginnen of verslechteren na het trauma [74](#page=74). **C. Duur:** De stoornis duurt van 3 dagen tot 1 maand na het trauma [74](#page=74). #### 4.4.2 Relatie met PTSS ASS wordt beschouwd als een voorloper van PTSS. Mensen met ASS hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van PTSS, hoewel het belangrijk is op te merken dat ongeveer 50% van de patiënten met PTSS geen voorafgaande diagnose van ASS heeft gehad [75](#page=75). ### 4.5 Aanpassingsstoornis Hoewel niet gedetailleerd beschreven in de verstrekte tekstfragmenten, wordt de aanpassingsstoornis genoemd als een trauma- en stressgerelateerde stoornis. Deze stoornis omvat het ontwikkelen van emotionele of gedragssymptomen als reactie op een identificeerbare stressor die niet voldoet aan de criteria voor een andere specifieke stoornis [Algemene DSM-5 definitie buiten bereik [53](#page=53). ### 4.6 Reactieve Hechtingsstoornis en Ontremd-sociaalcontactstoornis Deze stoornissen worden ook geïdentificeerd als gerelateerd aan trauma en stress maar worden niet verder uitgewerkt in de verstrekte documentatie [53](#page=53). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Angst | Een normale, natuurlijke reactie op een bedreigende prikkel die dient ter bescherming, maar pathologisch wordt wanneer deze ongewoon intens of langdurig is, buiten proportie is, of optreedt zonder duidelijke prikkel. | | Pathologische angst | Angst die ongewoon intens, langdurig of buiten proporties is ten opzichte van de uitlokkende prikkel, of die optreedt zonder enige duidelijke angstprikkel. | | Psychologisch arousal | Een staat van mentale activatie gekenmerkt door angstige anticipatie, piekeren, prikkelbaarheid, gevoeligheid voor geluid, rusteloosheid en slechte concentratie, geassocieerd met angst. | | Lichamelijke arousal | Een reeks fysieke symptomen die gepaard gaan met angst, waaronder veranderingen in het gastro-intestinale, respiratoire, cardiovasculaire, genito-urinair en autonome zenuwstelsel, evenals motorische en neurologische reacties. | | Paniekaanval | Een plotselinge periode van intense angst en ongemak die gepaard gaat met vier of meer specifieke symptomen, zoals hartkloppingen, ademnood, zweten, beven, misselijkheid, duizeligheid, derealisatie, depersonalisatie, angst de controle te verliezen of angst te sterven. | | Agorafobie | Angst voor of vermijding van situaties waarin men bang is dat ontsnappen moeilijk kan zijn of waar geen hulp beschikbaar is in geval van paniekachtige of beschamende verschijnselen, zoals openbaar vervoer, open plekken, afgesloten ruimtes, in een rij staan of alleen buitenhuis zijn. | | Specifieke fobie | Een duidelijke en aanhoudende angst voor een specifiek object of situatie, zoals dieren, hoogten, bloed/injecties/verwondingen, of natuurfenomenen, die leidt tot vermijding of anticipatorische angst. | | Sociale angststoornis | Angst voor één of meer sociale situaties waarin men blootgesteld is aan mogelijke kritische beoordeling door anderen, met de angst om zich op een manier te gedragen of symptomen te vertonen die negatief beoordeeld worden. | | Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) | Buitensporige angst en bezorgdheid over een reeks gebeurtenissen of activiteiten, gedurende minstens zes maanden, die moeilijk onder controle te houden is en gepaard gaat met drie of meer aanvullende symptomen zoals rusteloosheid, vermoeidheid, spierspanning, prikkelbaarheid, concentratiemoeilijkheden of slaapstoornis. | | Obsessies | Recidiverende en aanhoudende gedachten, impulsen of voorstellingen die als intrusief, ongewenst en angstopwekkend worden ervaren, en die men probeert te negeren, onderdrukken of neutraliseren met een andere gedachte of handeling. | | Compulsies | Repetitieve handelingen (zoals handenwassen, ordenen, controleren) of psychische activiteiten (zoals bidden, tellen, herhalen van woorden) waartoe men zich gedwongen voelt in reactie op een dwanggedachte, gericht op het voorkomen of verminderen van angst of een gevreesde gebeurtenis, maar vaak zonder realistische samenhang of duidelijk overdreven. | | Morfodysfore stoornis | Een preoccupatie met één of meer onvolmaaktheden in het uiterlijk die minimaal of niet observeerbaar zijn door anderen, met herhaaldelijke gedragingen of mentale activiteiten als reactie op deze bezorgdheden. | | Hoarding disorder (Verzamelstoornis) | Een hardnekkige moeilijkheid om bezittingen weg te doen of ervan afscheid te nemen, resulterend in accumulatie die leefruimtes verstopt, rommelig maakt en hun gebruik belemmert. | | Trichotillomanie | Herhaaldelijk uittrekken van eigen haar, met haarverlies tot gevolg, en herhaaldelijke pogingen om dit gedrag te verminderen of te stoppen. | | Excoriatie stoornis (skin picking) | Herhaaldelijk krabben aan de huid met huidwonden tot gevolg, en herhaaldelijke pogingen om dit gedrag te verminderen of te stoppen. | | Posttraumatische stressstoornis (PTSS) | Een stoornis die kan ontstaan na blootstelling aan feitelijke of dreigende dood, ernstige verwonding of seksueel geweld, gekenmerkt door intrusieve symptomen, vermijding van prikkels gerelateerd aan het trauma, negatieve veranderingen in cognitie en stemming, en veranderingen in arousal en reactiviteit. | | Complex PTSS | Een patroon van symptomen dat ontstaat na aanhoudende, herhaaldelijke trauma's, zoals gevangenschap of seksueel misbruik, en zich uit in somatisatie, dissociatie, affectdysregulatie, slechte impulscontrole, zelfdestructief gedrag en pathologische interactiepatronen. | | Acute stressstoornis (ASS) | Een stoornis die zich ontwikkelt binnen 3 dagen tot 1 maand na een traumatische gebeurtenis, gekenmerkt door ten minste negen symptomen uit de categorieën intrusie, negatieve stemming, dissociatie, vermijding en arousal. |

# Broeinest: missie, doelgroep en aanpak Dit topic beschrijft de kernmissie van Broeinest vzw, de specifieke doelgroep (jongvolwassenen van 18-30 jaar) en de unieke aanpak die verschilt van traditionele methoden. ## 1. Broeinest: missie, doelgroep en aanpak Broeinest vzw richt zich op het versterken van autonomie, copingvaardigheden, veerkracht en het mentale welzijn van hoogpotentieel jongvolwassenen, specifiek in de leeftijdscategorie van 18 tot 30 jaar. De organisatie onderscheidt zich door een aanpak die afwijkt van traditionele, meer klinische methoden. ### 1.1 De missie van Broeinest De kerndoelstelling van Broeinest is het empoweren van jongvolwassenen om meer autonoom, veerkrachtig en mentaal welbevinden te ontwikkelen. Dit wordt nagestreefd door het aanreiken van tastbare tools en inzichten die hen helpen bij het navigeren door de uitdagingen van hun levensfase. ### 1.2 De doelgroep: jongvolwassenen (18-30 jaar) Jongvolwassenen in de leeftijd van 18 tot 30 jaar bevinden zich in een cruciale identiteitsontwikkelingsfase. Deze periode wordt vaak gekenmerkt door innerlijke onrust, mentale druk, keuzestress en twijfel. Factoren zoals de overvloed aan informatie en technologie, sociale media en de impact van de COVID-19 pandemie hebben deze gevoelens van isolatie en angst versterkt. Deze jongvolwassenen vallen vaak tussen de mazen van het bestaande hulpverleningslandschap, waardoor ze een kwetsbare groep vormen. #### 1.2.1 Kenmerken van de doelgroep * **Identiteitsontwikkelingsfase:** Deze leeftijdsgroep is volop bezig met het vormen van hun identiteit, wat kan leiden tot onzekerheid en innerlijke conflicten. * **Innerlijke onrust en mentale druk:** Veel jongvolwassenen ervaren een constante druk om te presteren en worstelen met interne onrust. * **Isolatie en eenzaamheid:** Ondanks een verbonden wereld, voelen velen zich geïsoleerd en eenzaam. * **Keuzestress:** De vele opties en mogelijkheden in het leven kunnen leiden tot verlammende keuzestress. * **Twijfel en zelfondergraving:** Jongvolwassenen twijfelen vaak aan hun eigen capaciteiten en idealiseren anderen, wat leidt tot een onderschatting van zichzelf. * **Impact van externe factoren:** De stortvloed aan informatie, sociale media met vertekende beelden en de impact van de COVID-19 pandemie dragen bij aan de uitdagingen. #### 1.2.2 Traditionele oplossingen en hun nadelen De huidige oplossingen voor mentale welzijnsproblemen bij jongvolwassenen worden vaak als traditioneel ervaren en kennen verschillende nadelen: * **'1 op 1' gesprekken met clinici:** Dit wordt als hoogdrempelig ervaren, mogelijk door de kosten, de intimiderende aard van de setting, of de angst om het als 'niet ernstig genoeg' te beschouwen. * **Overweldigende sociale angst:** De drempel om hulp te zoeken is hoog, mede door de angst voor oordeel en de neiging om problemen zelf op te lossen. * **Menselijke afwezigheid:** De klinische setting kan kil en onpersoonlijk aanvoelen, wat contrasteert met de behoefte aan menselijke verbinding. * **Intimiderend en oordelend:** De vrees dat hulpverleners zullen oordelen of de problematiek zullen bagatelliseren, is een remmende factor. * **Idealisatie en vertekend beeld:** Sociale media creëren een ideaalbeeld dat niet strookt met de realiteit, wat leidt tot constante vergelijking en zelftwijfel. * **Onderschatting van zichzelf:** Jongvolwassenen onderschatten vaak hun eigen kunnen en veerkracht. ### 1.3 De aanpak van Broeinest Broeinest vzw biedt een laagdrempelige, preventieve en kwalitatieve oplossing die zich richt op het creëren van verbinding, zelfkennis en het vermogen om duurzame keuzes te maken. #### 1.3.1 Wat Broeinest wil bereiken * **Verbinding:** Zowel met zichzelf als met anderen. * **Zelfkennis:** Inzicht krijgen in de eigen identiteit, talenten en behoeften. * **Duurzame keuzes:** Het vermogen ontwikkelen om keuzes te maken die echt passen en bijdragen aan een vervuld leven. * **Tastbare tools:** Concrete handvatten bieden voor persoonlijke groei en veerkracht. * **Empowerment:** Jongvolwassenen in hun kracht zetten. * **Eenzaamheid tegengaan:** Een gemeenschap bieden waar herkenning en erkenning centraal staan. * **Generatiekloof dichten:** Meer begrip kweken tussen generaties door open communicatie te stimuleren. #### 1.3.2 Voordelen van de aanpak van Broeinest * **Laagdrempeligheid:** Een toegankelijke en vrijwillige benadering. * **Fijne sfeer:** Een warme en gezellige omgeving, in tegenstelling tot witte, klinische settings. * **Kwalitatieve preventie:** Gericht op het voorkomen van psychische problemen door vroegtijdige ondersteuning. * **Kosten-efficiëntie:** Een symbolische bijdrage per sessie, wat het financieel zeer toegankelijk maakt. * **Focus op potentieel:** Inzet op de aanwezige krachten bij jongvolwassenen. * **Herkenning en erkenning:** Het besef dat anderen in dezelfde fase zitten, biedt opluchting. #### 1.3.3 Methodieken en structuur Broeinest maakt gebruik van diverse methodieken om de sessies interactief en effectief te maken. De kernprincipes zijn: * **Methodiek als middel:** Kaarten met beelden, citaten, het emotiewiel, muziek en creatieve opdrachten worden ingezet om de kern tot uiting te laten komen. * **Vaste structuur:** Een gestructureerde aanpak zorgt voor veiligheid, met een duidelijke check-in, middendeel en check-out. * **Tastbaar en visueel:** Veel aandacht voor visuele elementen en concrete oefeningen om de drempel tot praten te verlagen. * **'Table Talks':** Een speelbaar, uitleenbaar spel ontwikkeld door studenten en Broeinest, dat helpt om mentaal welzijn toegankelijker te maken en gesprekken te stimuleren, ook buiten de formele sessies. * **ACT (Acceptance and Commitment Therapy):** Een wetenschappelijk onderbouwde gedragstherapie die helpt omgaan met onaangename gevoelens, afstand te nemen van negatieve gedachten en zich te richten op wat écht belangrijk is. * **Oplossingsgerichte kader:** Gericht op het vinden van oplossingen en het benutten van eigen krachten. * **Lichaamsgericht coachen:** Integratie van ademhalingsoefeningen en lichaamsbewustzijn. #### 1.3.4 Groepssessies en trajecten * **Groepssessies:** Duren 1u30 tot 2 uur en worden per thema georganiseerd. Er is een aanbod van gemiddeld 6 sessies per week. * **Trajecten:** Bestaan uit 5 tot 7 sessies met dezelfde groep. * **Kleine groepen:** Maximaal 8 deelnemers per sessie om een veilige en intieme sfeer te garanderen. * **Professionele begeleiding:** Elke groepssessie wordt begeleid door twee collega's (klinisch psychologen of klinisch orthopedagogen) die gelijkwaardig samenwerken. * **'Broeinesters':** Deelnemers worden zo genoemd, met een focus op hun eigen aanwezige krachten en potentieel, in plaats van hen als 'cliënten' of 'patiënten' te beschouwen. * **Flexibiliteit:** De methodiek kan aangepast worden aan de noden van de groep, en sessies kunnen indien mogelijk buiten plaatsvinden. #### 1.3.5 Wat Broeinest anders maakt Broeinest werkt volgens de conventie voor eerstelijnspsychologische zorg, wat inhoudt: * **Kortdurende trajecten:** Focus op preventie en snelle interventie. * **Laagdrempeligheid en toegankelijkheid:** Minimale financiële en emotionele drempels. * **Co-creatie:** Actieve betrokkenheid van deelnemers in het proces. * **Autonomie en empowerment:** Jongvolwassenen worden aangemoedigd om hun eigen kracht te ontdekken en te benutten. * **Unieke thematiek:** Aandacht voor 'onzichtbare taboes' zoals innerlijke onrust, zelfliefde, keuzestress, identiteit en prestatiedruk. > **Tip:** Broeinest positioneert zich in de 'grijze zone' van hulpverlening, waar preventie centraal staat en de drempel voor traditionele zorg te hoog is. Ze bieden een aanvulling op het bestaande landschap, niet een vervanging van noodzakelijke klinische zorg. #### 1.3.6 Samenwerking en doorverwijzing Broeinest werkt nauw samen met diverse partners, waaronder hoger onderwijsinstellingen, studentenpsychologen, STUVO, huisartsen en andere hulpverleningsorganisaties zoals CAW en CGG. Indien intensievere hulpverlening nodig is, wordt er doorverwezen naar gespecialiseerde instanties. > **Example:** Een jongvolwassene die worstelt met keuzestress en eenzaamheid na een verhuizing naar een nieuwe stad kan zich inschrijven voor het traject 'Op zoek naar nieuwe vrienden' bij Broeinest. Hier kan hij/zij niet alleen oefenen met sociale interactie in een veilige omgeving, maar ook leren hoe deze nieuwe situatie te benaderen en herkenning vinden bij leeftijdsgenoten. Broeinest streeft ernaar om jongvolwassenen te ondersteunen zodat zij zich sterker, meer zelfbewust en beter uitgerust voelen om de uitdagingen van het leven aan te gaan. --- # Methodieken en werking van Broeinest Dit topic geeft een gedetailleerd overzicht van de methodieken, casussen, de organisatiestructuur, de rollen van coaches en psychologen, en de dagelijkse werking binnen Broeinest vzw. ## 2. De methodieken en werking van Broeinest Broeinest vzw richt zich op het versterken van autonomie, copingvaardigheden, veerkracht en mentaal welzijn bij jongvolwassenen tussen 18 en 30 jaar. De organisatie onderscheidt zich door een laagdrempelige, preventieve aanpak die gericht is op een doelgroep die vaak tussen de mazen van het traditionele hulpverleningssysteem valt. ### 2.1 Organisatiestructuur en rollen Broeinest is gestructureerd rond een kernteam van coaches en psychologen, aangevuld met een bestuur met diverse achtergronden. #### 2.1.1 Het team * **Oprichtster en Coach Sofie Maertens:** Naast haar rol als coach, neemt zij de coördinerende taken op zich en heeft zij een lectoraat en verantwoordelijkheid voor studentenwelzijn op beleidsniveau in het verleden. * **Coaches en Psychologen:** De groepssessies worden begeleid door collega's, die klinisch psychologen of klinisch orthopedagogen zijn. Zij werken in duo's en hanteren een gelijkwaardige benadering zonder hiërarchie. Er heerst een cultuur van authentieke bekrachtiging, constructieve feedback en interesse in elkaars persoonlijke belevingen. * **Bestuur:** Het bestuur is samengesteld met diverse profielen om een brede kijk op de maatschappelijke noden te garanderen, waaronder die van een huisarts. #### 2.1.2 Rollen en taken * **Coaching Taakvelden:** * Begeleiden van groepssessies (maximaal 8 personen per groepssessie, samen met een collega). * Begeleiden van eenmalige sessies (maximaal 8 personen per sessie). * Inhoudelijk uitdenken en uitvoeren van eenmalige sessies en korte trajecten. * Gebruik en uitdenken van diverse (creatieve) methodieken. * Individuele psychologische begeleiding tijdens kennismakingsgesprekken en nazorggesprekken. * Het noteren van observaties na elke groepssessie en individuele sessie is een belangrijk onderdeel van hun visie. * **Psycholoog Taakvelden:** * Inhoudelijk en grafisch vormgeven van trainingen rond mentaal welzijn. * Begeleiden van groepen (maximaal 20 personen) in duo met een collega. * Theoretisch verdiepen in diverse thema's en methodieken voor groepssessies. * Intervisie en verslaggeving met collega's over individuele processen en groepsdynamiek. * Overleg en samenwerking met partners rond mentaal welzijn. * Administratie, zoals het bijhouden en ingeven van cliëntgegevens en het uitschrijven van sessies voor de website. ### 2.2 Doelgroep en problematiek Broeinest richt zich specifiek op jongvolwassenen (18-30 jaar) die zich in een identiteitsontwikkelingsfase bevinden. Kenmerkend voor deze groep is een neiging tot innerlijke onrust en mentale druk, vaak versterkt door maatschappelijke factoren. #### 2.2.1 Kenmerken van de doelgroep * **Identiteitsontwikkelingsfase:** Jongvolwassenen ervaren vaak instabiliteit en zoeken naar hun plaats in de wereld. * **Innerlijke onrust en mentale druk:** Gevoelens van keuzestress, twijfel, prestatiedruk en het gevoel 'anders' te zijn komen veel voor. * **Isolatie en eenzaamheid:** Sociale media en de informatiestroom kunnen leiden tot constante vergelijking, idealisatie en een gevoel van isolement. * **Weerstand tegen traditionele hulp:** De traditionele 1-op-1 aanpak met clinici wordt vaak als hoogdrempelig, duur, intimiderend en oordelend ervaren. #### 2.2.2 Maatschappelijke noden Onderzoek toont aan dat een aanzienlijk deel van de studenten te weinig copingsmechanismen heeft om met levensuitdagingen om te gaan. Dit kan leiden tot depressies, paniekaanvallen en angststoornissen. Het ontbreken van richtinggevende ondersteuning kan ertoe leiden dat het potentieel binnen een individu niet benut wordt. #### 2.2.3 Specifieke thema's Broeinest behandelt thema's die vaak als onzichtbare taboes worden beschouwd, zoals: * Innerlijke onrust * Zelfliefde * Keuzestress * Identiteit * Prestatiedruk * Slaap * Eenzaamheid * Leren loslaten * Zich niet goed voelen ### 2.3 Methodieken en aanpak De kern van de aanpak van Broeinest is het bieden van tastbare tools, verbinding en zelfkennis, om duurzame keuzes te kunnen maken. De methodieken zijn een middel, geen doel op zich. #### 2.3.1 Algemene methodieken * **Gestructureerde sessies:** Elke sessie volgt een vaste structuur om veiligheid te waarborgen. * **Tastbaar en visueel:** Er wordt gebruik gemaakt van methodieken die de drempel verlagen, vooral voor studenten die moeite hebben met praten. * **Creatieve opdrachten:** Inclusief kaarten (beeld), quotes, het emotiewiel, muziek en creatieve opdrachten, aangepast aan de groep. * **Groepsdynamiek:** Deelnemers (Broeinesters) worden aangemoedigd om op elkaar in te pikken en vragen te stellen. Herkenbaarheid en erkenning binnen de groep staan centraal. * **Lichaamsgerichte oefeningen:** Ademhalingsoefeningen en lichaamsbewustzijn worden ingezet. * **Flexibiliteit:** Er is ruimte voor intuïtieve aanpassing aan de behoeften van de groep en openheid voor sessies in de tuin bij goed weer. * **Gezellig nest:** De sfeer is ontspannen en warm, met de intentie om een plek te creëren die aanvoelt als thuiskomen. #### 2.3.2 Specifieke methodieken en kaders * **ACT (Acceptance and Commitment Therapy):** Een wetenschappelijk onderbouwde gedragstherapie die gericht is op het leiden van een bewust en waardevol leven door om te gaan met onaangename gevoelens, afstand te nemen van negatieve gedachten en zich te richten op wat belangrijk is. * **Oplossingsgerichte kader:** Deze benadering richt zich op het identificeren en versterken van oplossingen en krachten, in plaats van primair op problemen. * **Table Talks:** Een gratis uitleenbaar spel ontwikkeld door studenten voor studenten en Broeinest, om mentaal welzijn toegankelijker en gemakkelijker bespreekbaar te maken, ook buiten de formele sessies. * **Individuele trajecten:** Kortere trajecten of langere trajecten (gemiddeld 5 maanden) met 2 tot 3 sessies per maand. #### 2.3.3 De werking van groepssessies * **Sessie structuur:** Elke sessie begint met een check-in, gevolgd door een middendeel gebaseerd op een thema, en eindigt met een check-out. * **Begeleiding:** Sessies worden geleid door twee collega's die vooraf afspreken wie welk onderdeel verzorgt. Er is geen hiërarchie, en er wordt gewerkt met constructieve feedback en gedeelde belevingen. * **Op maat:** De methodiek wordt aangepast aan de noden die naar voren komen uit vorige sessies en de dynamiek van de groep. * **Nazorg:** Bij zorgen om een deelnemer na de sessie, wordt er individueel contact opgenomen om te bekijken wat nodig is. * **Communicatie:** Alle communicatie verloopt via een gezamenlijke WhatsApp-groep. Broeinesters worden aangemoedigd om tijdig afwezigheid te melden. #### 2.3.4 De conventie voor eerstelijnspsychologische zorg Broeinest werkt binnen het kader van de conventie voor eerstelijnspsychologische zorg. Dit houdt in: * **Doel:** Lange trajecten, kortdurende preventie, laagdrempeligheid en toegankelijkheid. * **Co-creatie:** Deelnemers worden actief betrokken bij het proces. * **Autonomie en empowerment:** Jongvolwassenen worden in hun kracht gezet. * **Financiële toegankelijkheid:** Een symbolisch bedrag per groepssessie, wat neerkomt op quasi gratis, ter stimulering van engagement. Voor langere trajecten wordt een vorm van remgeld betaald, vergelijkbaar met huisartsenbezoeken. Subsidies van fondsen en de overheid spelen een cruciale rol. ### 2.4 Casuïstiek De casussen illustreren hoe Broeinest inspeelt op diverse noden binnen de doelgroep. #### 2.4.1 Casus Ella * **Situatie:** Ella (27) is accountant en voelt zich soms verlegen in een extraverte werkomgeving. Ze voelt zich echter betrokken en gewaardeerd. * **Inschrijving:** Traject 'introvert in een extraverte wereld'. * **Nood:** Ella ervaart geen acute problemen, maar zoekt ondersteuning in het omgaan met haar introverte aard in een extraverte context. Dit valt binnen de doelgroep omdat het gericht is op het versterken van zelfinzicht en coping. #### 2.4.2 Casus Emiel * **Situatie:** Emiel (22) ervaart stroefheid in het uiten van zijn gevoelens, raakt snel overspoeld, brengt thema's door elkaar en ervaart een grote leegte. Hij gniffelt bij het delen van anderen en voelt zich machteloos en uitzichtloos. * **Beoordeling:** Emiel valt niet langer binnen de scope van Broeinest. Zijn gniffelen kan onveiligheid creëren voor andere groepsleden. Daarnaast wordt hij best doorverwezen naar 1-op-1 hulp wegens zijn uitgesproken gevoelens van machteloosheid en uitzichtloosheid. #### 2.4.3 Casus Lola * **Situatie:** Lola (19) is student logopedie en ervaart de overgang naar een nieuwe stad (Gent) als uitdagend. Ze twijfelt of haar problemen "erg genoeg" zijn voor Broeinest. * **Nood:** Lola valt zeker binnen de doelgroep van Broeinest, omdat ze zich in een nieuwe omgeving bevindt en zoekt naar aansluiting en het begrijpen van haar ervaringen. De twijfel over de ernst van haar problemen is kenmerkend voor de drempel die veel jongvolwassenen ervaren. ### 2.5 Wat kan een sociaal werker betekenen binnen Broeinest? Een sociaal werker kan een aanvullende rol spelen door: * **Doorverwijzing:** Bij specifieke thema's zoals financiële moeilijkheden, sociaal isolement, of de combinatie werk/studie, kan doorverwezen worden naar instanties als het OCMW, CAW, of CGG. * **Administratie:** Ondersteuning bieden bij aanmeldingen, het beheer van WhatsApp-groepen en de administratie rond de conventie. * **Psycho-educatie:** Het versterken van mentaal welzijn door middel van aanvullende therapieopleidingen en kennis van de sociale kaart van Gent. * **Bruggenbouwer:** Fungeren als schakel tussen de jongvolwassene en de context, en het bieden van psycho-educatie. --- **Tip:** Wanneer je deze stof studeert, focus op de specifieke behoeften van de doelgroep en hoe de methodieken van Broeinest daarop inspelen. Vergelijk de aanpak van Broeinest met traditionele hulpverlening om de unieke meerwaarde te begrijpen. **Voorbeeld:** De casus van Emiel illustreert de grenzen van de groepswerking binnen Broeinest en het belang van een juiste doorverwijzing wanneer individuele noden te intensief of potentieel storend voor de groepsdynamiek worden. --- # Resultaten, groei en toekomstambities van Broeinest Dit topic geeft een overzicht van de behaalde resultaten, de groei in cijfers, de financiële aspecten, het netwerk en de toekomstige ambities van Broeinest. ### 3.1 Behaalde resultaten en groei in cijfers Broeinest heeft significante groei doorgemaakt sinds de oprichting, wat blijkt uit de toename van het aantal sessies, deelnemers en trajecten. De organisatie richt zich op jongvolwassenen tussen 18 en 30 jaar, een doelgroep die vaak door de mazen van het net valt en kampt met innerlijke onrust, keuzestress, twijfels en prestatiedruk, versterkt door factoren als informatieoverload, sociale media en de nasleep van COVID-19. Broeinest onderscheidt zich door een laagdrempelige, preventieve aanpak die zich richt op het versterken van autonomie, coping, veerkracht en mentaal welzijn. #### 3.1.1 Evolutie van Broeinest in cijfers * **2021:** * 115 groepssessies, goed voor 761 individuele deelnemers. * Gemiddeld 6 deelnemers per sessie. * Gemiddeld 3 sessies per deelnemer. * 24 individuele trajecten met 198 deelnemers (gemiddeld 5 sessies per traject). * 15 WeCare sessies voor 244 studenten. * 2 GOG train de trainers sessies voor 21 studenten. * 23 individuele trajecten. * Totaal bereik van 800 individuen. * 6 getuigenisavonden 'Inside Out'. * 4 coaches opgeleid. * 86% van de deelnemers erkende dat Broeinest een duidelijke wending heeft gegeven aan hun studiepad en leven. * 13% stak er iets goeds van op. * Slechts 1% leerde niets nieuws. * Feedback gebaseerd op anonieme feedback van circa 200 individuen. * **2022:** * 59 eenmalige groepssessies voor 362 deelnemers (gemiddeld 6 deelnemers per sessie). * 28 trajecten voor 198 deelnemers (gemiddeld 7 deelnemers per traject, 5 sessies per traject). * 150 sessies met een bereik van 900 individuen. * 10 individuele trajecten. * 4 getuigenisavonden 'Inside Out', met in totaal 16 getuigenissen. * Samenwerkingen met diverse organisaties en een bereik van 260 luisteraars. * WeCare lezing voor 200 stagementoren. * Team van 4 coaches. * Erkenning van Broeinest's impact met 8 krantenvermeldingen, 3 radio-optredens, 1 nieuwsuitzending en een professionele videoclip. * Ontmoeting met de Koning om de impact van Broeinest vzw toe te lichten. * Kerngroep van 8 studenten en net afgestudeerden kwam 12 keer samen. * Aanwezigheid op de student kick-off Gent. * 2 closet-sales. * **2023:** * 200 groepssessies met een bereik van 900 deelnemers. * 10 individuele trajecten. * 4 getuigenisavonden 'Inside Out'. * Ontwikkeling van de uitleenbare 'Taboe-box' (Table Talks). * Ontwikkeling van een podcast. * 2 crowdfundings leverden 13.000 EUR (Streekfonds O-Vl) en 18.000 EUR (JEZ! Campagne) op. * Ontvangst van 7.000 EUR EYC subsidie van Stad Gent. * Bezoek van de Schepen van Jeugd van Stad Gent en Minister van Welzijn Hilde Crevits. * Kerngroep van 6 studenten en net afgestudeerden. * Aanwezigheid op de student kick-off Gent. * Groot winterevent en 4 marktjes t.v.v. De Warmste Week. * Vast team van 6 psychologen en orthopedagogen. * **2024 (ambitie):** * 220 groepssessies met een bereik van 1.000 deelnemers. * 10 individuele trajecten. * 1 getuigenisavond 'Boost Your Mood Week' (BYMW). * Ontwikkeling van het kaartspel 'Mentaal welzijn' en de 'Taboe Talks'. * Uitleendienst voor het kaartspel. * Gratis speelmogelijkheden van het kaartspel in cafés. * 3 getuigenisdagen op de Gentse Feesten met opname als podcast. * Samenwerkingen met Dwaalzin en Studio Macho. * Eerste Broeinest weekend met 5 deelnemers. * 12.000 EUR crowdfunding (Streekfonds OVl). * **2025 (ambitie):** * 220 groepssessies met een bereik van 1.000 deelnemers. #### 3.1.2 Impact en erkenning Uit anonieme feedback blijkt dat een hoog percentage van de deelnemers (86% in 2022, 78% in 2021) aangeeft dat Broeinest een duidelijke wending heeft gegeven aan hun studiepad en leven. 13% tot 19% steekt er iets positiefs van op, terwijl slechts 1% tot 3% aangeeft niets nieuws geleerd te hebben. De organisatie heeft ook media-aandacht gekregen, waaronder acht krantenvermeldingen, drie radio-optredens en een nieuwsuitzending. De impact van Broeinest werd zelfs toegelicht aan de Koning. ### 3.2 Financiële aspecten: sponsors en subsidies Broeinest is sterk afhankelijk van externe financiering en genereert inkomsten uit subsidies en crowdfunding. * **Ontvangen subsidies en crowdfunding:** * 2022: 10.000 EUR (ondersteuning werkjaar 2022), 10.000 EUR (project De Warmste Week werkjaar 2022), 7.000 EUR EYC (stad Gent werkjaar 2024). * 2023: 13.000 EUR (crowdfunding Streekfonds O-Vl werkjaar 2023), 18.000 EUR (crowdfunding JEZ! Campagne werkjaar 2023). * 2024: 12.000 EUR (crowdfunding Streekfonds O-Vl werkjaar 2024). * **Financiële uitdagingen:** * Broeinest ontvangt geen structurele subsidies en is daardoor afhankelijk van fondsenwerving en crowdfunding, wat veel energie vergt. * De organisatie werkt via de conventie voor eerstelijns psychologische zorg, wat inhoudt dat er jaarlijks subsidiedossiers ingediend moeten worden. Dit geldt echter niet voor alle projecten. * De hoge kost om psychologen waardig te betalen, zorgt voor een continue zoektocht naar middelen. > **Tip:** Het succes van Broeinest is deels te danken aan de laagdrempelige financiering, waarbij deelname aan groepssessies slechts 1 euro per persoon kost, wat het quasi gratis maakt en de engagement benadrukt. ### 3.3 Netwerk en samenwerkingen Broeinest onderhoudt een actief netwerk met verschillende instanties en organisaties, zowel voor doorverwijzingen als voor advies en samenwerking. * **Hoger onderwijsinstellingen:** Delen het aanbod van Broeinest via hun platforms en verwijzen studenten door. Broeinest adviseert studenten ook om contact op te nemen met studentenpsychologen en STUVO. * **Hulpverlenersorganisaties:** Verwijzen jongvolwassenen door naar Broeinest voor aanvullende groepssessies of adviseren hen over het aanbod. * **Psychologen en huisartsen:** Verwijzen veel jongvolwassenen door naar Broeinest, wat de complementaire rol van de organisatie onderstreept. * **Samenwerkingspartners:** * Het PAKT (netwerk GGZ voor volwassenen regio Gent-Eeklo-Vlaamse Ardennen). * HOMAAR (ontmoetingsplek voor uitgevallen jongeren). * CAW (Centrum voor Algemeen Welzijnswerk) voor praktische hulp, crisishulp en begeleiding. * Littekens VZW (jongeren helpen hun eigenwaarde terug te vinden, hulp te zoeken, opleiding of job te vinden). * WE HAVE THE CHOICE (organiseren van cirkels voor overgangsmomenten). * BLINK OUT (educatieve, gemeenschapsvormende en maatschappij-activerende functie). * Diverse partnerschappen voor getuigenisavonden en projecten zoals 'Inside Out'. > **Voorbeeld:** Casus Ella, een 27-jarige accountant die zich verlegen voelt in een extraverte werkomgeving, schrijft zich in voor het traject 'Introvert in een extraverte wereld'. Hoewel ze aangeeft geen ernstige problemen te hebben, valt ze wel binnen de doelgroep van Broeinest vanwege de subtiele uitdagingen die ze ervaart in haar sociale interacties op het werk. ### 3.4 Toekomstambities Broeinest streeft ernaar om haar bereik en impact verder te vergroten en haar aanbod te blijven innoveren. * **Ambitie 2024:** * 220 groepssessies met een bereik van 1.000 individuen. * 10 individuele trajecten. * Organisatie van een 'Boost Your Mood Week' (BYMW). * Ontwikkeling en uitbreiding van de 'Taboe Talks' en 'Table Talks' als uitleenbare materialen. * Verdere samenwerkingen en het organiseren van meer publieke evenementen. * **Ambitie 2025:** * Voortzetting van de 'Boost your mood' week. * Verder versterken van de rol als 'een plek waar je de ruimte voelt om je binnenste te tonen', waar men zich thuis voelt en overweldigende prikkels wegvallen. * Zorgen voor een lichter gevoel na sessies door het delen van verhalen zonder oordeel. * Opladen met nieuwe energie en een plek bieden om tot rust te komen. * Ervoor zorgen dat Broeinest blijft bestaan en een wereld van verschil blijft maken. * **Doelstellingen voor de toekomst:** * Verder innoveren met methodieken en materialen zoals de 'Taboe-box' en het 'Mentaal welzijn' kaartspel. * Uitbreiden van de fysieke ruimte om opvangmogelijkheden te bieden na intense sessies. * Blijven inzetten op co-creatie met de deelnemers, wat een kernwaarde is van Broeinest. * Verder bouwen aan een sterk netwerk en zoeken naar structurele financieringsmogelijkheden om de continuïteit te waarborgen. > **Tip:** Broeinest wil haar aanbod blijven afstemmen op de noden van de doelgroep, waarbij de nadruk ligt op het versterken van zelfvertrouwen, identiteitsontwikkeling, copingmechanismen en assertiviteit, met als ultiem doel duurzame keuzes kunnen maken en veerkrachtiger in het leven te staan. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | HOGE POTENTIE JONGVOLWASSENEN | Jonge volwassenen tussen 18 en 30 jaar die gekenmerkt worden door hun intellectuele capaciteiten, maar die mogelijk te kampen hebben met specifieke uitdagingen op het gebied van autonomie, coping, veerkracht en mentaal welzijn. | | Innerlijke onrust | Een gevoel van aanhoudende nervositeit, bezorgdheid of ongemak dat van binnenuit komt, vaak zonder duidelijke externe oorzaak, en dat kan leiden tot stress en concentratieproblemen. | | Keuzestress | De psychologische spanning die ontstaat wanneer men geconfronteerd wordt met te veel opties en de moeilijkheid om daaruit de juiste keuze te maken, wat kan leiden tot besluiteloosheid en angst. | | Burn-out | Een staat van emotionele, fysieke en mentale uitputting veroorzaakt door langdurige of extreme stress, vaak gekenmerkt door desinteresse, cynisme en een gevoel van ineffectiviteit. | | Copingmechanismen | De strategieën en technieken die individuen gebruiken om met stressvolle situaties, emotionele pijn of uitdagende omstandigheden om te gaan en zich daaraan aan te passen. | | Veerkracht | Het vermogen van een persoon om zich aan te passen, te herstellen en tegenslagen te overwinnen, zelfs in het aangezicht van tegenspoed, trauma of significante bronnen van stress. | | Mentale welzijn | Een algemene staat van psychologisch welzijn die individuen in staat stelt hun potentieel te realiseren, om te gaan met de normale levensdruk, productief en vruchtbaar te werken en een bijdrage te leveren aan hun gemeenschap. | | Identiteitsontwikkelingsfase | Een psychologische periode, typisch tijdens de adolescentie en vroege volwassenheid, waarin individuen actief hun zelfbeeld, waarden en levensdoelen onderzoeken en vormgeven. | | Sociale media | Digitale platforms die gebruikers in staat stellen om online netwerken te creëren, inhoud te delen en met elkaar te communiceren, wat zowel voordelen als nadelen kan hebben voor het mentale welzijn. | | Laagdrempelig | Een benadering die het voor mensen gemakkelijk maakt om gebruik te maken van diensten of hulp, door obstakels zoals kosten, locatie, procedurele complexiteit of sociale stigma's te minimaliseren. | | Preventie | Maatregelen die worden genomen om te voorkomen dat problemen, ziekten of negatieve uitkomsten zich voordoen, in plaats van ze achteraf te behandelen. | | Groepssessies | Bijeenkomsten waarbij meerdere deelnemers samen met een facilitator of coach werken aan specifieke thema's of doelen, wat kan leiden tot herkenning, gedeelde inzichten en collectieve ondersteuning. | | Zelfkennis | Het diepe begrip van de eigen persoonlijkheid, motivaties, sterke en zwakke punten, waarden en emoties, wat essentieel is voor persoonlijke groei en welzijn. | | Duurzame keuzes | Beslissingen die op de lange termijn voordelig zijn voor zowel het individu als de omgeving, en die rekening houden met de gevolgen voor de toekomst op verschillende levensgebieden. | | ACT (Acceptance and Commitment Therapy) | Een vorm van gedragstherapie die zich richt op het accepteren van onaangename gedachten en gevoelens, en op het aangaan van een commitment tot acties die aansluiten bij persoonlijke waarden, om zo een rijker en betekenisvoller leven te leiden. | | Oplossingsgerichte benadering | Een therapeutische stroming die zich focust op de oplossingen en sterke punten van een persoon, in plaats van op de problemen, om positieve verandering te bewerkstelligen. | | Intervisie | Een proces waarbij professionals (zoals psychologen of coaches) onderling casussen bespreken en elkaar feedback geven om hun professionele vaardigheden te verbeteren en van elkaars ervaringen te leren. | | Broeinesters | De term die door Broeinest vzw wordt gebruikt om hun deelnemers te benoemen, wat een gevoel van gemeenschap en gelijkwaardigheid benadrukt in plaats van de traditionele patiënt-hulpverlener relatie. | | Conventie voor eerstelijnspsychologische zorg | Een raamwerk of overeenkomst die de financiering en organisatie van laagdrempelige, kortdurende en preventiegerichte psychologische zorg regelt, vaak met focus op co-creatie en empowerment. | | Crowdfunding | Het financieren van projecten of organisaties door een grote aantal mensen kleine bedragen bij te dragen, vaak via online platforms. | | GGZ (Geestelijke Gezondheidszorg) | Het brede spectrum aan diensten en zorgverleners die gericht zijn op het verbeteren en onderhouden van de geestelijke gezondheid van individuen. | | Psycho-educatie | Het proces waarbij cliënten en hun naasten informatie krijgen over psychische aandoeningen, behandelingen en strategieën voor zelfmanagement, met als doel begrip en copingvaardigheden te vergroten. |

# Oplossingsgerichte therapie in het algemeen Oplossingsgerichte therapie in het algemeen Oplossingsgerichte therapie, ook wel bekend als Solution Focused Brief Therapy (SFBT), is een therapeutische benadering die zich primair richt op het identificeren en versterken van bestaande oplossingen en hulpbronnen van de cliënt, in plaats van op het analyseren van problemen en hun oorzaken. ## 1. Kernprincipes van oplossingsgerichte therapie Oplossingsgerichte therapie (SFBT) is ontwikkeld door Steve de Shazer en Insoo Kim Berg. De kernfilosofie is dat cliënten de experts zijn van hun eigen leven en begeleiding, en dat analyse van problemen niet noodzakelijkerwijs leidt tot oplossingen. Dit staat in contrast met probleemgerichte benaderingen. ### 1.1 Contra-indicaties voor probleemgerichte benaderingen De aanpak van SFBT is gebaseerd op een aantal leidende principes: * 'If it ain’t broke, don’t fix it.' (Als het niet kapot is, repareer het dan niet.) * 'Find out what works and do more of it.' (Ontdek wat werkt en doe daar meer van.) * 'Stop doing what doesn’t work and do something different.' (Stop met wat niet werkt en doe iets anders.) ### 1.2 Visie op de cliënt en de hulpverlener In een probleemgerichte benadering wordt de hulpverlener (HV) vaak gezien als de expert, die grote veranderingen nodig acht en zich richt op de oorzaak van klachten en weerstand, evenals op het verleden. De cliënt wordt hierin begeleid. In oplossingsgerichte therapie wordt de hulpverlener gezien als iemand die het 'niet-weten' omarmt en de cliënt als expert beschouwt. Kleine veranderingen volstaan, er wordt gekeken naar uitzonderingen en de focus ligt op de toekomst en de gezondheid van de cliënt. Er is sprake van coöperatie. > **Tip:** De oefening met een partner, waarbij eerst probleemgericht en daarna oplossingsgericht op een probleem wordt gereageerd, illustreert het verschil in focus en interventies tussen beide benaderingen. ### 1.3 Het 'Brugse Model' Het 'Brugse Model' is een specifieke uitwerking van SFBT, ontwikkeld in samenwerking met het Korzybski Instituut in Brugge. De centrale uitgangspunten zijn: * **Resource focused**: gericht op hulpbronnen en sterke kanten van de cliënt. * Mensen helpen beseffen dat ze keuzes kunnen maken. * 'Kort' is geen doel op zich, maar het resultaat van effectieve begeleiding. * De hulpverlener begeleidt de cliënt tot hij/zij voldoende op weg is gezet, niet per se tot het probleem volledig is opgelost. #### 1.3.1 Probleem versus beperking Het Brugse Model maakt onderscheid tussen problemen en beperkingen: * **Beperkingen**: Dit zijn situaties waarvoor geen oplossingen voorhanden zijn (bijvoorbeeld trauma, gemaakte keuzes, geslacht, cultuur). Men kan leren leven met beperkingen en kiezen hoeveel plaats ze innemen. * **Problemen**: Voor problemen zijn oplossingen mogelijk. #### 1.3.2 De cliënt in relatie tot de hulpvraag: het interventieschema Het Brugse Model classificeert cliënten op basis van hun hulpvraag en de relatie met de hulpverlener, wat invloed heeft op de te hanteren interventies. ##### 1.3.2.1 Voorbijgangers in een vrijblijvende relatie Dit zijn cliënten die zelf geen hulpvraag hebben (bv. gestuurd door huisarts, rechter) of psychosomatische klachten hebben. De hulpverlener heeft hier een beperkt mandaat om verandering te bewerkstelligen. * **Interventies**: * Dring geen hulp op. * Ontwikkel een positieve relatie (complimenten geven, joinen). * Geef informatie. * Geef positieve connotaties over de verwijzer. * Onderzoek of een alternatieve hulpvraag mogelijk is. * Confronteer de cliënt met de gevolgen van het niet hebben van een hulpvraag. * Wacht geduldig af. ##### 1.3.2.2 Zoeker in een zoekende relatie Dit zijn cliënten met een vage hulpvraag (bv. 'ik wil gelukkig zijn', 'ik ben depressief'). Er is meer mandaat, maar het doel is onduidelijk. Het doel is om een werkbare hulpvraag te induceren. * **Kenmerken van een 'werkbaar' doel**: * Realistisch. * Eerder klein dan groot. * Belangrijk voor de cliënt. * Vraagt inspanning. * **Interventies**: * Geen opdrachten! * Erkenning en positieve ondersteuning bieden; joinen. * Verantwoordelijkheid stimuleren. * Zoeken naar uitzonderingen. * Doel formuleren in gedragstermen, in de aanwezigheid van iets, in het begin van een oplossing. * **Vragen om concrete objectieven te komen**: * De mirakelvraag. * Schaalvragen (scaling questions). * De continueringsvraag ('hoe komt het dat het nog niet slechter is?'). ##### 1.3.2.3 Koper in een consulterende relatie Dit zijn cliënten bij wie passende hulpbronnen (resources) aanwezig zijn die het realiseren van het doel mogelijk maken. * **Interventies**: * Bied positieve ondersteuning en erkenning. * Vraag naar eerder gebruik van resources: wat heeft geholpen? (wat, hoe, met wie, …)? * Informatie geven. * Advies. * Hier kunnen wel opdrachten gegeven worden: observatieopdrachten, opdrachten met kleine veranderingen, keuze tussen al dan niet uitvoeren van opdrachten. ##### 1.3.2.4 Manager in co-expert relatie Wanneer de cliënt passende resources heeft, fungeert hij/zij als manager in een co-expert relatie, oftewel co-begeleider of co-therapeut. * **Interventies**: * 'Doe zo voort'. * Help de cliënt eigen oplossingen toe te passen. * Help de cliënt keuzes te maken. * Complimenteer! * Hier kunnen alle soorten opdrachten gegeven worden. ## 2. Oplossingsgerichte technieken Diverse technieken worden ingezet om de cliënt te sturen naar het identificeren en benutten van oplossingen. ### 2.1 Vragen die zoeken naar uitzonderingen Deze techniek gaat ervan uit dat elk probleem uitzonderingen kent. Uitzonderingen zijn de momenten dat het probleem wel had kunnen optreden, maar dat niet deed. Door hierop door te vragen, worden de omstandigheden en de mogelijke oplossingen zichtbaar. * **Voorbeeldvragen**: 'Zijn er momenten waarop het probleem minder voorkomt of helemaal niet?' 'Wanneer?' 'Wat gebeurt er dan?' 'Heb je al eens meegemaakt dat je piekergedachten ineens weg waren? Of minder? Wat deed je dan?' ### 2.2 De getalvragen of scaling questions Deze vragen helpen om nuances aan te brengen en te laten zien dat er tussenstappen bestaan tussen een slecht en een goed gevoel of een groot en een klein probleem. * **Toepassing**: De cliënt wordt gevraagd zichzelf te plaatsen op een schaal van 0 (slechtst mogelijke gevoel/situatie) tot 10 (best mogelijke gevoel/situatie, probleem volledig opgelost). * Vervolgens wordt gevraagd naar het kleinst mogelijke verschil om van de ene naar de andere trede te gaan, wat de cliënt dan anders zou doen en hoe anderen dat zouden merken. * Dit helpt ook bij het evalueren van de effectiviteit van begeleiding. ### 2.3 De continueringsvraag Deze vraag helpt de cliënt te focussen op de positieve aspecten van hun leven en op hulpbronnen. * **Voorbeeldvragen**: 'Welke zijn de dingen in je leven zoals het nu is, die je wil behouden?' 'Hou eens een week lang een dagboek bij. Let op de dingen in uw leven die graag zo zou willen houden en schrijf die op. Geef uzelf aan het eind van elke dag een compliment, gebaseerd op uw dagboek, en noteer dat.' ### 2.4 De mirakelvraag Deze vraag vraagt de cliënt zich voor te stellen dat er een mirakel gebeurt, waardoor de problemen voldoende opgelost zijn. De cliënt weet niet dat het mirakel heeft plaatsgevonden. * **Doel**: De cliënt beschrijft dan concreet gedragsmatig hoe hij/zij de volgende ochtend zou merken dat het probleem is opgelost en wat de huisgenoten zouden opmerken. Dit impliceert een visualisatie en vraagt een vertaling van 'niet-doelen' naar 'wel-doelen'. * Bij kinderen kan de 'toverfee-vraag' gehanteerd worden. ### 2.5 Copingvragen Deze vragen richten zich op hoe de cliënt omgaat met moeilijke situaties en wat hen helpt door te zetten. * **Voorbeeldvragen**: 'Hoe hou je het vol? Wat doet jou doorgaan? Wat helpt jou om door deze moeilijke tijden heen te komen?' * Dit werkt bemoedigend en helpt de cliënt te laten zien hoe hij/zij ondanks problemen niet verder afglijdt. ### 2.6 Positief herkaderen Hierbij wordt de manier waarop over onszelf gesproken wordt, beïnvloed door het geven van een nieuw, positief etiket aan de problematiek. * **Voorbeeld**: 'Bezorgdheid' wordt 'betrokkenheid' genoemd. 'Ik denk veel na over de dingen' in plaats van 'ik ben een chronisch depressief persoon'. Het feit dat men veel energie in ruzie stopt, kan herkadreerd worden als 'sterke betrokkenheid op elkaar'. > **Opdracht:** Tracht de volgende 'etiketten' positief te herformuleren: 'verlegen', 'rebel', 'opstandig', 'geïsoleerd', 'streng zijn', 'eigenwijs', 'twijfel', 'druk en impulsief'. ### 2.7 Observatie-opdrachten Deze opdrachten worden gebruikt om een duidelijker zicht te krijgen op problemen en uitzonderingen. De cliënt krijgt de opdracht zichzelf te observeren aan de hand van specifieke vragen. * **Observeren betreft**: wanneer kwam het symptoom voor, wat gebeurde er, met wie, zijn er symptoomvrije dagen, wat gebeurt er dan, wat gaf aanleiding, hoe vermindert of stopt het probleem. * Dit helpt bij differentiatie, expliciteren van gevonden oplossingen en het terugkrijgen van controlegevoel. ### 2.8 Doe-opdrachten Dit zijn opdrachten die de cliënt concreet aan het werk zetten om oplossingen te realiseren. * **Voorbeeld**: Aan kinderen de opdracht geven om enkele keren per week een mirakel of een deel ervan te waarmaken, waarbij ouders moeten raden welke dagen dat zijn. Dit zorgt voor een fundamentele heroriëntatie van probleemgericht naar oplossingsgericht denken. ## 3. Tweede en volgende sessies Bij vervolgsessies is het cruciaal om na te gaan of de hoop op positieve verandering aanwezig is en om de cliënt te helpen glimpen op te vangen van praktische, concrete en gedragsmatige oplossingen. ### 3.1 Bij een antwoord 'beter' * Aan de hand van 'wat-vragen' gedetailleerde informatie over successen naar voren halen. * Helpen manieren te vinden om deze verbetering in stand te houden. * Vertrouwen in eigen vermogen versterken. ### 3.2 Bij een antwoord 'hetzelfde' * Positief zijn over het feit dat geen negatieve verandering is opgetreden. * Vragen naar wat er in het leven zou kunnen veranderen waardoor het niveau op een schaal gelijk kan blijven, of wat een partner of ouder zou kunnen zeggen dat beter ging, ook al is het maar een beetje. ### 3.3 Bij een antwoord 'slechter' * Luister naar de details van wat de zaken slechter heeft gemaakt. * Besteed bijzondere aandacht aan elk positief aspect waarbij de patiënt nu anders met de situatie omgaat dan in het verleden. Vraag wat hielp of wat het beste was dat ze deden. ## 4. Afsluiting Bij afsluiting wordt de cliënt gevraagd waar hij/zij zich op een schaal van 0 tot 10 inzake kennis over oplossingsgericht werken bevond en waar hij/zij nu staat. Er wordt gekeken naar de volgende stap en hoe de opgedane kennis toegepast kan worden. --- # Het Brugse Model en zijn fasen Het Brugse Model is een specifieke uitwerking binnen de oplossingsgerichte benadering, gericht op het activeren van hulpbronnen en het ondersteunen van cliënten bij het realiseren van hun eigen oplossingen. ### 2.1 Centraal uitgangspunten van het Brugse Model De kern van het Brugse Model, voortbouwend op de principes van Solution Focused Brief Therapie (SFBT) zoals ontwikkeld door Steve de Shazer en Insoo Kim Berg, en verder uitgewerkt in samenwerking met het Korzybski Instituut in Brugge, rust op de volgende uitgangspunten: * **Resource focused:** De nadruk ligt op het identificeren en benutten van de sterke kanten en hulpbronnen van de cliënt. * **Keuzes maken:** Mensen worden geholpen te beseffen dat ze zelf keuzes kunnen maken in hun leven en de manier waarop ze met problemen omgaan. * **'Kort' is geen doel op zich:** De therapie is gericht op effectiviteit en het bereiken van de gewenste doelen van de cliënt, niet per se op een zo kort mogelijke duur. * **Stoppen wanneer de cliënt op weg is gezet:** De hulpverlener begeleidt de cliënt tot het punt waarop deze voldoende gemotiveerd en toegerust is om zelfstandig verder te gaan, in plaats van te wachten tot een probleem volledig is 'opgelost'. ### 2.2 Onderscheid tussen problemen en beperkingen Het Brugse Model maakt een belangrijk onderscheid tussen problemen en beperkingen: * **Problemen:** Dit zijn moeilijkheden waarvoor oplossingen denkbaar zijn. De focus ligt hier op het vinden en implementeren van deze oplossingen. * **Beperkingen:** Dit zijn omstandigheden waarvoor geen directe oplossingen bestaan, zoals trauma, gemaakte keuzes, geslacht of culturele achtergrond. Met beperkingen kan men leren leven en bewust kiezen hoeveel plaats ze innemen in het bestaan. ### 2.3 Het interventieschema: Niveaus van cliëntbetrokkenheid Het Brugse Model kent een interventieschema gebaseerd op vier niveaus van cliëntbetrokkenheid, elk met specifieke kenmerken en passende interventies: #### 2.3.1 Voorbijgangers in een vrijblijvende relatie Dit niveau kenmerkt cliënten die zelf geen hulpvraag hebben, vaak omdat ze zijn doorverwezen (bijvoorbeeld door een huisarts of rechter) of psychosomatische klachten hebben. De hulpverlener heeft hier een beperkt mandaat om verandering af te dwingen. * **Kenmerken:** * Geen expliciete hulpvraag. * Vaak gestuurd door derden. * Beperkt mandaat voor de hulpverlener. * **Interventies:** * **Geen hulp opdringen:** Respecteer de autonomie van de cliënt. * **Positieve relatie opbouwen:** Gebruik complimenten en 'joinen' (aansluiten bij de belevingswereld van de cliënt). Een goede contact is essentieel voor verandering. * **Informatie geven:** Over het proces of mogelijke consequenties. * **Positieve connotaties over de verwijzer:** Benadruk de intentie van de doorverwijzer. * **Alternatieve hulpvraag onderzoeken:** Nagaan of er een hulpvraag mogelijk is die de cliënt wel interesseert. * **Confronteren met gevolgen van geen hulpvraag:** Op een respectvolle manier de consequenties van de huidige situatie schetsen. * **Geduldig afwachten:** Soms is er tijd nodig voordat er een hulpvraag ontstaat. #### 2.3.2 Zoeker in een zoekende relatie Zoekers hebben vaak een vage hulpvraag, zoals 'ik wil gelukkig zijn' of 'ik ben depressief'. Hoewel er meer mandaat is dan bij voorbijgangers, is het doel van de cliënt nog onduidelijk. * **Kenmerken:** * Vage hulpvraag. * Meer mandaat voor de hulpverlener dan bij voorbijgangers. * Doel van de cliënt is nog onduidelijk. * **Doel van de hulpverlener:** Een werkbare hulpvraag induceren. * **Kenmerken van een 'werkbaar' doel:** * Realistisch. * Eerder klein dan groot. * Belangrijk voor de cliënt. * Vraagt inspanning. * **Interventies:** * **Erkenning en positieve ondersteuning:** 'Joinen' en de inspanningen van de cliënt valideren. * **Verantwoordelijkheid stimuleren:** De cliënt aanmoedigen om de regie te nemen. * **Zoeken naar uitzonderingen:** Identificeren van momenten waarop het probleem minder of niet aanwezig is. * **Doel formuleren in gedragstermen:** Concrete, observeerbare gedragingen definiëren die de gewenste verandering illustreren. * **Gebruik van specifieke vragen:** * **De mirakelvraag:** Een toekomstprojectie waarbij de cliënt beschrijft hoe het leven eruitziet als het probleem is opgelost. * **De schaal van de vooruitgang (schaalvragen):** Cliënten waarderen hun huidige situatie op een schaal van 0 tot 10 en specifiëren wat een kleine stap vooruit zou betekenen. * **De continueringsvraag:** Vragen naar de dingen die de cliënt goed vindt en wil behouden in het leven, ondanks de moeilijkheden. #### 2.3.3 Koper in een consulterende relatie Kopers beschikken over de relevante hulpbronnen en capaciteiten om hun doelen te realiseren. De hulpverlener biedt hier positieve ondersteuning en erkenning. * **Kenmerken:** * Passende resources/hulpbronnen zijn voorhanden. * Cliënt heeft de capaciteiten om doelen te realiseren. * **Interventies:** * **Positieve ondersteuning en erkenning:** Valideren van de inspanningen en successen van de cliënt. * **Vragen naar eerder gebruik van resources:** Onderzoeken wat in het verleden heeft geholpen (wat, hoe, met wie). * **Informatie geven:** Over strategieën of mogelijke benaderingen. * **Advies:** Suggesties doen voor mogelijke vervolgstappen. * **Opdrachten geven:** Dit kunnen observatieopdrachten zijn, opdrachten met kleine veranderingen, of opdrachten met de keuzevrijheid om ze al dan niet uit te voeren. #### 2.3.4 Manager in co-expert relatie Dit is het meest geavanceerde niveau, waarbij de cliënt actief samenwerkt met de hulpverlener als co-expert, co-begeleider of co-therapeut. * **Kenmerken:** * Cliënt beschikt over passende resources. * Actieve samenwerking met de hulpverlener. * Cliënt is de expert van zijn eigen traject. * **Interventies:** * **'Doe zo voort' aanmoedigingen:** Benadrukken van wat goed gaat. * **Cliënt helpen eigen oplossingen toe te passen:** Ondersteunen bij het implementeren van zelfgevonden strategieën. * **Cliënt helpen keuzes maken:** Begeleiden bij het afwegen van opties. * **Complimenteren:** Erkennen van successen en inspanningen. * **Alle soorten opdrachten kunnen gegeven worden:** Meer complexe of uitdagende opdrachten zijn mogelijk. ### 2.4 Specifieke oplossingsgerichte technieken Binnen het Brugse Model worden diverse technieken ingezet om de cliënt te ondersteunen: * **Vragen die zoeken naar uitzonderingen:** * **Principe:** Elk probleem heeft uitzonderingen – momenten waarop het had kunnen optreden, maar niet deed. * **Toepassing:** Door hierop door te vragen, worden de omstandigheden en gedragingen die het probleem verminderen blootgelegd. Voorbeelden: "Zijn er momenten waarop het probleem minder voorkomt of helemaal niet?", "Wat gebeurt er dan?", "Wat doet u dan anders?". * **De getalvragen of scaling-questions:** * **Principe:** Deze vragen helpen nuances aan te brengen en te laten zien dat er tussenstappen bestaan in de vooruitgang. * **Toepassing:** Cliënten worden gevraagd hun huidige gevoel of situatie op een schaal van 0 tot 10 te plaatsen (0 = slechtst mogelijk, 10 = volledig opgelost). Vervolgens wordt gevraagd wat het kleinst mogelijke verschil zou zijn om een punt omhoog te gaan en waaraan dat te merken zou zijn. Dit helpt ook het effect van begeleiding te evalueren. * **De continueringsvragen:** * **Principe:** Cliënten helpen focussen op de positieve aspecten van hun leven en op hun hulpbronnen. * **Toepassing:** Vragen zoals: "Welke zijn de dingen in je leven zoals het nu is, die je wil behouden?" of het bijhouden van een dagboek van positieve gebeurtenissen. * **De mirakelvraag:** * **Principe:** Een krachtige techniek om een toekomstprojectie in concrete gedragstermen te laten beschrijven. * **Toepassing:** De cliënt wordt gevraagd te visualiseren hoe het leven eruit zou zien als een mirakel de problemen had opgelost, en wat de concrete signalen hiervan zouden zijn bij het ontwaken en in de interactie met huisgenoten. Bij kinderen kan dit de toverfee-vraag zijn. * **Copingvragen:** * **Principe:** Deze vragen richten zich op hoe de cliënt het volhoudt en doorgaat ondanks moeilijke omstandigheden. * **Toepassing:** Vragen als: "Hoe hou je het vol?", "Wat doet jou doorgaan?", "Wat helpt jou om door deze moeilijke tijden heen te komen?". Dit werkt bemoedigend en toont de veerkracht van de cliënt. * **Positief herkaderen:** * **Principe:** De manier waarop we over onszelf spreken, beïnvloedt hoe we ons voelen. Het geven van een nieuw, positief etiket aan problematiek kan een positieve karakterduiding bewerkstelligen. * **Toepassing:** Bijvoorbeeld, 'bezorgdheid' wordt 'betrokkenheid' genoemd, of 'ik ben een chronisch depressief persoon' wordt 'ik denk veel na over de dingen'. * **Observatie-opdrachten:** * **Principe:** Worden gebruikt om een duidelijker zicht te krijgen op problemen en uitzonderingen. * **Toepassing:** De cliënt krijgt de opdracht zichzelf te observeren tussen sessies, met vragen over wanneer het symptoom optrad, wat er gebeurde, met wie, en wanneer het probleem vermindert of stopt. Dit helpt differentiatie aan te brengen, reeds gevonden oplossingen te expliciteren en de cliënt controlegevoel te geven. * **Doe-opdrachten:** * **Principe:** Concrete taken die de cliënt helpen het gewenste gedrag te oefenen. * **Toepassing:** Bijvoorbeeld aan kinderen de opdracht geven om delen van een 'mirakel' te bewerkstelligen, waarbij ouders moeten raden welke dagen dit gebeurt, wat leidt tot een heroriëntatie van probleemgericht naar oplossingsgericht denken. ### 2.5 Tweede en volgende sessies Bij vervolgsessies is het cruciaal om te peilen naar de hoop op positieve verandering en om concrete, gedragsmatige oplossingen te identificeren. * **Cruciale vragen:** "Wat gaat er beter, ook al is het maar een klein beetje?" of "Hoe gaat het met je in vergelijking tot de vorige sessie?". * **Bij antwoord 'beter':** Gedetailleerde informatie over successen naar voren halen met 'wat-vragen' en helpen deze verbetering in stand te houden, wat het vertrouwen in eigen vermogen versterkt. * **Bij antwoord 'hetzelfde':** Positief zijn over het feit dat er geen negatieve verandering is opgetreden. Vragen naar wat er veranderd zou kunnen worden om op dit niveau te blijven, of wat een partner zou kunnen zeggen dat beter ging. * **Bij antwoord 'slechter':** De details van de verslechtering beluisteren, met speciale aandacht voor elk positief aspect waarbij de patiënt nu anders met de situatie omgaat dan in het verleden. Vragen naar wat hielp en wat de patiënt het beste heeft gedaan. --- # Oplossingsgerichte technieken en interventies Dit onderdeel van de studiegids behandelt diverse oplossingsgerichte technieken en interventies die gericht zijn op het identificeren en versterken van de sterke kanten en hulpbronnen van de cliënt, met als doel het bereiken van gewenste veranderingen. ### 3.1 Inleiding tot oplossingsgerichte benaderingen Oplossingsgerichte benaderingen, zoals Solution Focused Brief Therapy (SFBT) ontwikkeld door Steve de Shazer en Insoo Kim Berg, en het hieruit voortvloeiende Brugse Model, stellen dat een diepgaande analyse van problemen niet altijd noodzakelijk is om tot oplossingen te komen. In plaats daarvan ligt de focus op wat werkt en hoe dit versterkt kan worden. De cliënt wordt gezien als de expert van zijn eigen begeleidingsproces. Kernprincipes zijn: * 'If it ain't broke, don't fix it.' * 'Find out what works and do more of it.' * 'Stop doing what doesn’t work and do something different.' De hulpverlener hanteert een 'niet-weten'-houding, waarbij kleine veranderingen volstaan en de nadruk ligt op de toekomstige gewenste situatie en de uitzonderingen op het probleem. Dit staat in contrast met een probleemgerichte benadering die zich focust op de oorzaak van het probleem en weerstand, en waar de hulpverlener als expert wordt gezien. ### 3.2 Het Brugse Model Het Brugse Model is een specifiek werkmodel binnen de oplossingsgerichte benadering, ontwikkeld in samenwerking met het Korzybski instituut in Brugge. De centrale uitgangspunten zijn: * **Resource focused:** Gericht op de hulpbronnen en sterke kanten van de cliënt. * **Keuzes maken:** Mensen helpen beseffen dat ze keuzes kunnen maken. * **Kortdurende hulp:** Kortdurend werken is geen doel op zich, maar men stopt wanneer de cliënt voldoende op weg is gezet. * **Onderscheid tussen problemen en beperkingen:** * **Problemen:** Hier zijn oplossingen voor mogelijk. * **Beperkingen:** Voor sommige moeilijkheden (zoals trauma, gender, cultuur) zijn er geen oplossingen voorhanden. Men leert hiermee leven en kiest hoeveel plaats ze innemen. Het model onderscheidt vier typen cliëntenrelaties met bijbehorende interventieschema's. #### 3.2.1 Voorbijgangers in een vrijblijvende relatie Dit type cliënt heeft zelf geen hulpvraag (bijvoorbeeld gestuurde cliënten) en wordt ook wel 'voorbijgangers' genoemd. De hulpverlener heeft een beperkt mandaat om verandering af te dwingen. **Interventies:** * Dring geen hulp op. * Ontwikkel een zo positief mogelijke relatie door complimenten te geven en 'te joinen' (aansluiten bij de belevingswereld van de cliënt). * Geef informatie. * Gebruik positieve connotaties over de verwijzer. * Onderzoek of een alternatieve hulpvraag mogelijk is. * Confronteer de cliënt met de gevolgen van het niet hebben van een hulpvraag. * Wacht geduldig af. #### 3.2.2 Zoeker in een zoekende relatie Deze cliënten hebben vaak een vage hulpvraag (bv. 'ik wil gelukkig zijn'). Er is meer mandaat dan bij voorbijgangers, maar het doel van de cliënt is onduidelijk. De opdracht is om een werkbare hulpvraag te induceren. **Kenmerken van een 'werkbaar' doel:** * Realistisch * Eerder klein dan groot * Belangrijk voor de cliënt * Vraagt grote inspanning **Interventies:** * Geen opdrachten, maar erkenning en positieve ondersteuning bieden; joinen. * Verantwoordelijkheid stimuleren. * Zoeken naar uitzonderingen. * Doelen formuleren in: * Gedragstermen. * In de aanwezigheid van iets. * In het begin van een oplossing. * Vragen om concrete objectieven te komen, zoals: * De mirakelvraag. * De schaal van de vooruitgang (schaalvragen). * De continueringsvraag ('hoe komt het dat het nog niet slechter is?'). #### 3.2.3 Koper in een consulterende relatie Deze cliënten hebben passende resources of hulpbronnen voorhanden die het realiseren van het doel mogelijk maken. Indien resources niet voorhanden zijn, spreken we van een 'koper'. **Interventies:** * Bied positieve ondersteuning en erkenning. * Vraag naar eerder gebruik van resources: wat heeft geholpen (wat, hoe, met wie, etc.)? * Geef informatie. * Geef advies. * Hier kunnen wel opdrachten gegeven worden: observatieopdrachten, opdrachten met kleine veranderingen, keuze tussen al dan niet uitvoeren van opdrachten. #### 3.2.4 Manager in co-expert relatie Wanneer de cliënt passende resources heeft, is er sprake van een 'manager' in een co-expert, co-begeleider of co-therapeut relatie. **Interventies:** * 'Doe zo voort'. * Help de cliënt eigen oplossingen toe te passen. * Help de cliënt keuzes maken. * Complimenteer. * Hier kunnen alle soorten opdrachten gegeven worden. ### 3.3 Oplossingsgerichte technieken #### 3.3.1 Vragen die zoeken naar uitzonderingen Het principe hierbij is dat alle problemen uitzonderingen hebben: momenten waarop het probleem had kunnen optreden maar dat niet deed. Door hierop door te vragen, worden deze uitzonderingen zichtbaar gemaakt. * 'Zijn er momenten waarop het probleem minder voorkomt of helemaal niet?' * 'Wanneer?' * 'Wat gebeurt er dan?' * 'Heb je al eens meegemaakt dat je piekergedachten ineens weg waren? Of minder? Wat deed je dan? Zijn er nog andere dingen die je kunnen helpen om je gedachten op iets anders te zetten?' #### 3.3.2 De getalvragen of scaling questions Deze vragen helpen nuances aan te brengen en tonen dat er tussenstappen bestaan in verandering. * **Basisvraag:** "0 is het moment dat je je zo slecht als mogelijk voelt en 10 is het beste dat je je ooit zou kunnen voelen, dat het probleem volledig is opgelost. Waar zou je dan nu zeggen dat je bent?" * **Vervolgvragen:** "Je geeft aan je nu op 2 te bevinden. Wat zou het kleinst mogelijke verschil zijn waardoor je kan vaststellen dat je van 2 naar 3 gaat? Waaraan zul je dat merken? Wat zul je anders doen? Waaraan zullen je vrienden, je partner merken dat je op 3 zit?" Deze vragen maken ook de evaluatie van de begeleiding mogelijk. #### 3.3.3 Continueringsvragen Deze vragen helpen de cliënt te focussen op de positieve aspecten van het leven en op hulpbronnen. * 'Welke zijn de dingen in je leven zoals het nu is, die je wil behouden?' * 'Hou eens een week lang een dagboek bij. Let op de dingen in uw leven die graag zo zou willen houden en schrijf die op. Geef uzelf aan het eind van elke dag een compliment, gebaseerd op uw dagboek, en noteer dat.' #### 3.3.4 De mirakelvraag Deze vraag helpt de cliënt een toekomstprojectie te maken in concrete gedragstermen. * 'Deze avond ga je slapen, en in je slaap gebeurt een mirakel waardoor de problemen waarvoor je naar hier komt voldoende opgelost zijn, zodat je niet meer verder hoeft te komen. Jij weet niet dat dat mirakel gebeurd is. Aan wat zul je het morgen vroeg merken? Wat zul je doen als je wakker wordt? Aan wat zullen je huisgenoten het merken?' Deze vraag impliceert visualisatie, kan een sterke hypnotische inductie zijn, en vereist een vertaling van 'niet-doelen' naar 'wel-doelen'. Bij kinderen kan de 'toverfee-vraag' gebruikt worden. #### 3.3.5 Copingvragen Deze vragen zijn belangrijk voor cliënten die overspoeld worden door veelheid aan problematiek en helpen hen te zien hoe zij ondanks problemen niet verder zijn afgegleden. * 'Hoe hou je het vol? Wat doet jou doorgaan? Wat helpt jou om door deze moeilijke tijden heen te komen?' #### 3.3.6 Positief herkaderen Dit principe stelt dat de manier waarop we over onszelf spreken, invloed heeft op hoe we ons voelen. Het geven van een nieuw, positief etiket aan een problematiek kan ook een positieve karakterduiding inhouden. * **Voorbeeld:** 'Bezorgdheid' wordt 'betrokkenheid' genoemd: "U moet wel een betrokken persoon zijn om..., vertelt u eens?" * **Voorbeeld:** In plaats van 'Ik ben een chronisch depressief persoon', wordt het geherformuleerd naar 'Ik denk veel na over de dingen'. * **Voorbeeld:** 'Het feit dat jullie zoveel energie in ruzie maken stoppen, toont jullie sterke betrokkenheid op elkaar.' **Opdracht tot positief herkaderen:** Tracht de volgende 'etiketten' positief te herformuleren: * Verlegen * Rebel * Opstandig * Geïsoleerd * Streng zijn * Eigenwijs * Twijfel * Druk en impulsief ### 3.4 Oefeningen en toepassingen #### 3.4.1 Observatie-opdrachten Deze worden gebruikt om een duidelijker beeld te krijgen van problemen en uitzonderingen. De cliënt krijgt de opdracht zichzelf te observeren tussen sessies. * Wanneer kwam het symptoom voor? * Wat gebeurde er juist? Met wie? * Zijn er symptoomvrije dagen of uren? Wat gebeurt er dan? * Wat gaf aanleiding? * Hoe vermindert of stopt het probleem? Deze opdrachten helpen bij differentiatie, expliciteren van gevonden oplossingen, en geven de cliënt een 'controlegevoel' terug. #### 3.4.2 Doe-opdrachten Voorbeelden hiervan zijn het aan kinderen geven van de opdracht om enkele keren per week een mirakel of een deel ervan waar te maken, waarna ouders moeten raden welke dagen dat zijn. Dit leidt tot een heroriëntering van probleemgericht naar oplossingsgericht denken. ### 3.5 Tweede en volgende sessies In volgende sessies is het belangrijk om na te gaan of hoop op positieve verandering nog aanwezig is en de cliënt te helpen een glimp op te vangen van praktische, concrete en gedragsmatige oplossingen. * **Cruciale vraag:** 'Wat gaat er beter, ook al is het maar een klein beetje?' of 'Hoe gaat het met je in vergelijking tot de vorige sessie?' * **Bij antwoord 'beter':** Haal gedetailleerde informatie naar voren over successen met 'wat'-vragen. Help manieren te vinden om deze verbetering in stand te houden en versterk het vertrouwen in het eigen vermogen. * **Bij antwoord 'hetzelfde':** Wees positief over het feit dat er geen negatieve verandering is opgetreden. Vraag bijvoorbeeld: 'Wat zou er in je leven kunnen veranderen waardoor je de komende twee weken op niveau 4 kan blijven?' of 'Stel dat ik met je partner praat, wat zou hij of zij kunnen zeggen dat wel beter ging, ook al is het maar een beetje?' * **Bij antwoord 'slechter':** Luister naar details van wat de zaken slechter heeft gemaakt. Schenk bijzondere aandacht aan elk positief aspect waarbij de patiënt nu anders met de situatie omgaat dan in het verleden. Vraag bijvoorbeeld: 'Hoe kwam je door zo'n moeilijke week? Wat hielp? Wat zou je partner/ouder zeggen dat het beste was dat je hebt gedaan?' > **Tip:** De sleutel in de vervolgsessies is het consolideren van vooruitgang en het versterken van de 'ik kan het'-overtuiging van de cliënt. ### 3.6 Oefening Kies een cliënt die u tijdens uw stage tegenkomt. Bepaal waar u of uw werkbegeleider zich in de flowchart bevindt ten opzichte van de gestelde hulpvraag. Herken de kenmerken hiervan. Welke oplossingsgerichte vaardigheden passen hierbij? Stel deze cliënt voor aan uw buurman/buurvrouw en bedenk samen enkele oplossingsgerichte vragen. --- # Praktische toepassing en vervolgsessies Dit onderdeel behandelt de praktische implementatie van oplossingsgerichte technieken, met specifieke aandacht voor observatie- en doe-opdrachten, en de aanpak van de tweede en daaropvolgende therapiesessies, afhankelijk van de voortgang van de cliënt. ### 4.1 Het Brugse Model: een werkmodel binnen de oplossingsgerichte benadering Het Brugse Model is een specifieke uitwerking van Solution Focused Brief Therapie (SFBT), ontwikkeld in samenwerking met het Korzybski Instituut in Brugge. De centrale uitgangspunten zijn: * **Resource-focused:** Gericht op de hulpbronnen en sterke kanten van de cliënt. * **Empowerment:** Cliënten helpen beseffen dat ze keuzes kunnen maken. * **Efficiëntie:** Kortdurendheid is geen doel op zich, maar de therapie stopt wanneer de cliënt voldoende op weg is gezet. * **Focus op vooruitgang:** De hulpverlener begeleidt de cliënt tot hij of zij voldoende op weg is, niet noodzakelijk tot het probleem volledig is 'opgelost'. Het model maakt een onderscheid tussen "problemen" waarvoor oplossingen mogelijk zijn, en "beperkingen" waarmee men kan leren leven en kiezen hoeveel plaats ze innemen in iemands bestaan. Voorbeelden van beperkingen zijn trauma, gemaakte keuzes, geslacht, of cultuur. ### 4.2 Het Brugse Model: interventieschema per cliëntprofiel Het Brugse Model classificeert cliënten op basis van hun hulpvraag en relatie met de hulpverlener, wat leidt tot specifieke interventies. #### 4.2.1 Voorbijgangers in een vrijblijvende relatie Cliënten die gestuurd worden (bv. door huisarts, rechter) of psychosomatische klachten hebben, hebben mogelijk zelf geen duidelijke hulpvraag. Zij worden beschouwd als 'voorbijgangers' in een vrijblijvende relatie. De hulpverlener heeft hier een beperkt mandaat om verandering af te dwingen. * **Interventies:** * Geen hulp opdringen. * Ontwikkelen van een positieve relatie (complimenten geven, joinen). * Informatie verstrekken. * Positieve connotaties over de verwijzer geven. * Onderzoeken of een alternatieve hulpvraag mogelijk is. * Cliënt confronteren met de gevolgen van het niet hebben van een hulpvraag. * Geduldig afwachten. #### 4.2.2 Zoeker in een zoekende relatie Cliënten met een 'vage' hulpvraag (bv. 'ik wil gelukkig zijn', 'ik ben depressief') worden beschouwd als 'zoekers' in een zoekende relatie. Er is meer mandaat dan bij voorbijgangers, maar het doel van de cliënt is onduidelijk. Het doel is hier om een werkbare hulpvraag te induceren. * **Kenmerken van een werkbaar doel:** * Realistisch. * Eerder klein dan groot. * Belangrijk voor de cliënt. * Vraagt inspanning. * **Interventies:** * Geen opdrachten geven in deze fase. * Erkenning en positieve ondersteuning bieden; joinen. * Verantwoordelijkheid stimuleren. * Zoeken naar uitzonderingen. * Doel formuleren in gedragstermen, in de aanwezigheid van iets, of aan het begin van een oplossing. * Gebruik van vragen zoals: * De mirakelvraag. * De schaalvraag (scaling questions). * De continueringsvraag (hoe komt het dat het nog niet slechter is?). #### 4.2.3 Koper in een consulterende relatie Als er passende resources of hulpbronnen beschikbaar zijn, bevindt de cliënt zich in de rol van 'koper' in een consulterende relatie. Deze hulpbronnen maken het realiseren van het doel mogelijk. * **Interventies:** * Positieve ondersteuning en erkenning bieden. * Vragen naar eerder gebruik van resources: wat hielp, hoe, met wie? * Informatie geven. * Advies geven. * Observatieopdrachten geven. * Opdrachten met kleine veranderingen. * Keuze bieden tussen het wel of niet uitvoeren van opdrachten. #### 4.2.4 Manager in co-expert relatie Wanneer de cliënt over passende resources beschikt, wordt de relatie een 'co-expert' of 'co-therapeutische' relatie, waarbij de cliënt de 'manager' is. * **Interventies:** * 'Doe zo voort' aanmoedigen. * Cliënt helpen eigen oplossingen toe te passen. * Cliënt helpen keuzes te maken. * Complimenteren. * Alle soorten opdrachten kunnen gegeven worden. ### 4.3 Technieken binnen het Brugse Model Diverse technieken worden toegepast om de cliënt te helpen bij het formuleren en bereiken van doelen. #### 4.3.1 Vragen die zoeken naar uitzonderingen Deze techniek gaat ervan uit dat elk probleem uitzonderingen kent: momenten waarop het probleem had kunnen optreden, maar dat niet deed. Door hierop door te vragen, worden reeds bestaande oplossingen expliciet gemaakt. * **Voorbeelden:** * "Zijn er momenten waarop het probleem minder voorkomt of helemaal niet?" * "Wanneer?" * "Wat gebeurt er dan?" * "Heb je al eens meegemaakt dat je piekergedachten ineens weg waren? Of minder? Wat deed je dan?" #### 4.3.2 De getalvragen of scaling questions Deze vragen helpen om nuancering aan te brengen en te tonen dat er tussenstappen bestaan naar het oplossen van een probleem. * **Kernvraag:** "Nul is het moment dat je je zo slecht als mogelijk voelt en tien is het beste dat je je ooit zou kunnen voelen, dat het probleem volledig is opgelost. Waar zou je dan nu zeggen dat je bent?" * **Vervolgvragen:** "Wat zou het kleinst mogelijke verschil zijn waardoor je kan vaststellen dat je van [huidig getal] naar [volgende getal] gaat? Waaraan zul je dat merken? Wat zul je anders doen? Waaraan zullen je vrienden, je partner merken dat je op [volgende getal] zit?" * Deze methode kan ook gebruikt worden om het effect van begeleiding te evalueren. #### 4.3.3 Continueringsvragen Deze vragen helpen de cliënt te focussen op de positieve aspecten in hun leven en op hun hulpbronnen. * **Voorbeeld:** "Welke zijn de dingen in je leven zoals het nu is, die je wil behouden?" * **Oefening:** "Hou eens een week lang een dagboek bij. Let op de dingen in uw leven die graag zo zou willen houden en schrijf die op. Geef uzelf aan het eind van elke dag een compliment, gebaseerd op uw dagboek, en noteer dat." #### 4.3.4 De mirakelvraag Deze vraag helpt bij het maken van een toekomstprojectie in concrete gedragstermen. * **Vraag:** "Deze avond ga je slapen, en in je slaap gebeurt een mirakel waardoor de problemen waarvoor je naar hier komt voldoende opgelost zijn, zodat je niet meer verder hoeft te komen. Jij weet niet dat dat mirakel gebeurd is. Aan wat zul je het morgen vroeg merken? Wat zul je doen als je wakker wordt? Aan wat zullen je huisgenoten het merken?" * Deze techniek vereist een gedetailleerde, stap-voor-stap beschrijving en impliceert een visualisatie. Het vertaalt 'niet-doelen' naar 'wel-doelen'. Bij kinderen kan de toverfee-vraag gebruikt worden. #### 4.3.5 Copingvragen Deze vragen richten zich op hoe de cliënt omgaat met moeilijke situaties. * **Voorbeelden:** "Hoe hou je het vol? Wat doet jou doorgaan? Wat helpt jou om door deze moeilijke tijden heen te komen?" * Deze vragen zijn belangrijk voor cliënten die overspoeld worden door problematiek en helpen om te laten zien hoe zij erin geslaagd zijn niet verder af te glijden. #### 4.3.6 Positief herkaderen Dit houdt in dat de manier waarop over onszelf gesproken wordt, invloed heeft op hoe we ons voelen. Het geven van een nieuw, positief etiket aan problematiek kan leiden tot een 'positieve karakterduiding'. * **Voorbeeld:** 'Bezorgdheid' wordt 'betrokkenheid' genoemd. "U moet wel een betrokken persoon zijn om..., vertelt u eens?" * **Herformuleringsoefening:** Tracht volgende 'etiketten' positief te herformuleren: 'verlegen', 'rebel', 'opstandig', 'geïsoleerd', 'streng zijn', 'eigenwijs', 'twijfel', 'druk en impulsief'. ### 4.4 Observatie- en doe-opdrachten Deze opdrachten worden gebruikt om de cliënt te helpen bij het verkrijgen van een duidelijker zicht op problemen en uitzonderingen, en om reeds gevonden oplossingen te expliciteren. #### 4.4.1 Observatie-opdrachten De cliënt krijgt de opdracht om zichzelf te observeren tussen de sessies door, met specifieke vragen gericht op het symptoom. * **Vragen:** * Wanneer kwam het symptoom voor? * Wat gebeurde er juist? Met wie? * Zijn er symptoomvrije dagen of uren? Wat gebeurt er dan? * Wat gaf aanleiding? * Hoe vermindert of stopt het probleem? * **Effecten:** Differentiatie aanbrengen, reeds gevonden oplossingen expliciteren, cliënt krijgt 'controlegevoel' terug. #### 4.4.2 Doe-opdrachten Dit zijn opdrachten waarbij de cliënt gevraagd wordt om (een deel van) een mirakel of een oplossing waar te maken. * **Voorbeeld:** Aan kinderen kan gevraagd worden om enkele keren per week een mirakel of deel ervan waar te maken, en ouders moeten raden welke die dagen zijn. Dit leidt tot een heroriëntering van probleemgericht naar oplossingsgericht denken. ### 4.5 Tweede en volgende sessies In de tweede en volgende sessies is het cruciaal om de hoop op positieve verandering te toetsen en de cliënt te helpen bij het opvangen van glimpen van praktische, concrete en gedragsmatige oplossingen. Het doel is om de koers richting het gestelde doel aan te houden. * **Cruciale vraag:** "Wat gaat er beter, ook al is het maar een klein beetje?" of "Hoe gaat het met je in vergelijking tot de vorige sessie?" #### 4.5.1 Bij antwoord 'beter' * **Aanpak:** * Met 'wat-vragen' gedetailleerde informatie over successen naar voren halen. * Helpen manieren te vinden om deze verbetering in stand te houden. * Vertrouwen in eigen vermogen versterken. #### 4.5.2 Bij antwoord 'hetzelfde' * **Aanpak:** * Positief zijn over het feit dat er geen negatieve verandering is opgetreden. * Vragen zoals: "Wat zou er in je leven kunnen veranderen waardoor je de komende twee weken op niveau [getal] kan blijven?" of "Stel dat ik met je partner praat, wat zou hij of zij kunnen zeggen dat wel beter ging, ook al is het maar een beetje?" #### 4.5.3 Bij antwoord 'slechter' * **Aanpak:** * Luisteren naar de details van wat de zaken slechter heeft gemaakt. * Bijzondere aandacht hebben voor elk positief aspect waarbij de patiënt nu anders met de situatie omgaat dan in het verleden. * **Voorbeeldvraag:** "Hoe kwam je door zo'n moeilijke week? Wat hielp? Wat zou je partner/ouder zeggen dat het beste was dat je hebt gedaan?" --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Oplossingsgerichte therapie (SFBT) | Een therapeutische benadering die zich richt op het identificeren en versterken van de oplossingen van een cliënt, in plaats van op het analyseren van problemen. De cliënt wordt gezien als de expert van zijn eigen situatie. | | Brugse Model | Een specifiek werkmodel binnen de oplossingsgerichte benadering, ontwikkeld in samenwerking met het Korzybski instituut in Brugge, dat zich richt op hulpbronnen en sterke kanten van de cliënt. | | Resource focused | Gericht op de hulpbronnen, sterke kanten en capaciteiten van een persoon, die het realiseren van doelen mogelijk maken. | | Probleemgericht | Een benadering die zich concentreert op het analyseren van de oorzaken en aard van problemen, in tegenstelling tot oplossingsgericht werken. | | Voorbijganger in een vrijblijvende relatie | Een cliënt die zelf geen hulpvraag heeft en mogelijk is doorverwezen; de hulpverlener heeft hierbij een beperkt mandaat om te werken aan verandering. | | Zoeker in een zoekende relatie | Een cliënt met een vage hulpvraag, waarbij het doel van de cliënt nog onduidelijk is. De hulpverlener helpt bij het formuleren van een werkbare hulpvraag. | | Koper in een consulterende relatie | Een cliënt waarvoor passende hulpbronnen of capaciteiten voorhanden zijn om het gestelde doel te bereiken. De hulpverlener biedt ondersteuning en erkenning. | | Manager in co-expert relatie | De fase waarin de cliënt passende resources heeft en samenwerkt met de hulpverlener als een co-expert om oplossingen toe te passen. | | Uitzonderingsvragen | Vragen die gericht zijn op het identificeren van momenten waarop een probleem minder voorkwam of afwezig was, om zo te ontdekken wat destijds anders ging. | | Getalvragen (scaling questions) | Vragen die een cliënt vragen om een positie op een schaal aan te geven (bijvoorbeeld van 0 tot 10), om nuances aan te brengen in de beleving van het probleem en vooruitgang te meten. | | Continueringsvragen | Vragen die cliënten helpen focussen op de positieve aspecten van hun leven en de dingen die ze willen behouden, vaak door middel van een dagboek. | | Mirakelvraag | Een vraag waarbij de cliënt wordt gevraagd zich voor te stellen dat een wonder gebeurt en de problemen zijn opgelost, en vervolgens te beschrijven hoe ze dit de volgende dag zouden merken. | | Copingvragen | Vragen die gericht zijn op hoe een cliënt omgaat met moeilijke situaties, wat hen door laat gaan en wat hen helpt deze tijden te doorstaan. | | Positief herkaderen | Het geven van een nieuw, positief etiket aan een probleem of situatie, om zo een ander perspectief te creëren en de cliënt te helpen zichzelf anders te zien. |

# Fondements de la psychologie clinique et la démarche diagnostique Voici un résumé détaillé des fondements de la psychologie clinique et de la démarche diagnostique, basé sur les pages fournies. ## 1. Fondements de la psychologie clinique et la démarche diagnostique Ce chapitre introduit les bases de la psychologie clinique, la distinction entre fonctionnement normal et anormal, une approche des troubles psychologiques, ainsi que les démarches diagnostiques et thérapeutiques utilisées par les psychologues cliniciens [1](#page=1). ### 1.1 Le rôle et les responsabilités du psychologue clinicien Le psychologue clinicien intervient dans une variété de situations, mobilisant ses compétences professionnelles, son jugement clinique et sa responsabilité éthique. Son objectif principal est d'aider les individus et d'améliorer leur qualité de vie en tenant compte de la complexité des situations [1](#page=1). ### 1.2 La démarche clinique : les quatre étapes fondamentales L'approche thérapeutique en psychologie clinique se décompose en quatre étapes essentielles [2](#page=2): 1. **L'évaluation et le diagnostic**: Le psychologue utilise divers outils comme l'entretien clinique, des tests psychologiques standardisés, des échelles de mesure (dépression, anxiété), et des manuels diagnostiques tels que le DSM. Cette étape vise à identifier la nature du trouble et ses manifestations [2](#page=2). 2. **L'étiologie du trouble**: Cette phase s'intéresse aux causes du trouble, incluant les facteurs déclenchants, aggravants et de maintien, afin de comprendre pourquoi le trouble est apparu et comment il perdure [2](#page=2). 3. **Le pronostic**: Il s'agit d'anticiper l'évolution du trouble sans traitement et les bénéfices attendus de la psychothérapie. Cette étape est cruciale pour établir un contrat thérapeutique précisant les objectifs, le rôle du psychologue et l'engagement du patient [2](#page=2). 4. **La mise en œuvre de la psychothérapie**: La psychothérapie vise au minimum à soulager les symptômes et idéalement à traiter les causes pour une amélioration durable. Elle repose sur l'établissement d'une relation thérapeutique entre le patient et le clinicien [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.2.1 L'évaluation de l'efficacité thérapeutique La pratique clinique actuelle s'appuie sur la pratique fondée sur les preuves (evidence-based practice), nécessitant l'objectivation des résultats thérapeutiques par des mesures avant, pendant et après l'intervention pour évaluer l'efficacité réelle [3](#page=3). ### 1.3 La question centrale : normalité et anormalité psychologique Déterminer la normalité ou l'anormalité psychologique est complexe, car cela peut concerner des comportements, des émotions ou des processus cognitifs. La normalité s'inscrit sur un continuum, et contrairement aux maladies physiques, les troubles mentaux ne présentent pas de marqueurs biologiques simples, nécessitant une évaluation clinique nuancée [3](#page=3). #### 1.3.1 Les quatre critères de l'anormalité psychologique Les psychologues cliniciens utilisent quatre critères complémentaires pour évaluer l'anormalité [3](#page=3): 1. **La déviance**: S'écarter des normes statistiques, sociales ou culturelles, un critère dépendant de la culture et de l'époque [3](#page=3). 2. **L'incapacité ou le dysfonctionnement**: L'impact du trouble sur la vie quotidienne, les relations sociales, familiales, professionnelles ou scolaires [3](#page=3). 3. **La détresse subjective**: Le ressenti d'un malaise émotionnel intense ou d'une souffrance psychologique significative, pouvant inclure des idées suicidaires [3](#page=3). 4. **Le danger**: Un comportement devenu dangereux pour soi-même, ou pour autrui (ex: agressivité, conduites à risque) [4](#page=4). ### 1.4 Le DSM : classification des troubles mentaux Le DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) est un manuel descriptif recensant les troubles mentaux, détaillant leurs symptômes, leur durée et fréquence nécessaires au diagnostic, et facilitant la communication professionnelle et avec le patient. Actuellement à sa cinquième version (DSM-V), il contient environ 350 catégories diagnostiques [4](#page=4). #### 1.4.1 Débats et controverses autour du DSM L'évolution du DSM soulève des débats sur la pathologisation (ex: le deuil pouvant être diagnostiqué comme dépression), des critères diagnostiques jugés trop larges, et l'influence potentielle de l'industrie pharmaceutique. Ces discussions soulignent que la classification des troubles mentaux est historique, culturelle, scientifique, mais jamais définitive [4](#page=4). ### 1.5 Évolution historique de la prise en charge des troubles mentaux Historiquement, les troubles mentaux étaient attribués à des esprits maléfiques, avec des traitements comme l'exorcisme ou l'enfermement [4](#page=4). #### 1.5.1 Naissance de la psychiatrie moderne À la fin du XVIIIe siècle, des médecins comme Philippe Pinel ont introduit une vision médicale des troubles mentaux, la classification, et l'abandon des traitements barbares, proposant le "traitement moral" basé sur le dialogue et le respect du patient [4](#page=4) [5](#page=5). #### 1.5.2 Développements modernes La pharmacologie, la psychanalyse et la psychiatrie contemporaine distinguent psychoses (traitement principalement pharmacologique) et névroses (traitement psychologique). La désinstitutionalisation a favorisé la réinsertion sociale et les soins ambulatoires [5](#page=5). ### 1.6 Troubles neurodéveloppementaux et évolution du diagnostic Les troubles neurodéveloppementaux résultent d'un développement atypique du système nerveux (ex: dyslexie, TSA). L'autisme, par exemple, est passé de plusieurs sous-types dans le DSM-IV à une seule catégorie (TSA) avec trois niveaux de sévérité dans le DSM-V, reflétant les progrès scientifiques et les difficultés diagnostiques [5](#page=5). #### 1.6.1 Évolution des chiffres du trouble du spectre autistique (TSA) L'augmentation apparente de la prévalence du TSA peut s'expliquer par un meilleur dépistage, une sensibilisation accrue, et une évolution des critères diagnostiques du DSM, qui sont désormais plus larges. Ces variations statistiques peuvent refléter un changement réel de prévalence, une évolution des critères, ou une meilleure reconnaissance clinique [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.6.2 Approche psychobiologique du trouble du déficit de l’attention avec ou sans hyperactivité (TDA/H) Les études d'imagerie cérébrale montrent des particularités neurologiques chez les enfants atteints de TDA/H, comme un volume réduit du lobe frontal gauche et une activité cérébrale plus faible dans certaines régions préfrontales. Ces régions sont impliquées dans l'attention, l'inhibition comportementale, la planification et la mémoire. Ces observations suggèrent un retard de développement cortical, expliquant le classement du TDA/H parmi les troubles neurodéveloppementaux [6](#page=6). ##### 1.6.2.1 Conséquences fonctionnelles dans la vie quotidienne Les atteintes cérébrales dans le TDA/H entraînent des perturbations cognitives impactant la vie quotidienne: difficultés scolaires, problèmes de persévérance, d'organisation et de planification [6](#page=6). ##### 1.6.2.2 Différences selon le sexe Le trouble est plus fréquent chez les garçons. Chez les filles, l'hyperactivité est moins marquée et le trouble est parfois moins repéré. L'hyperactivité se manifeste par une agitation motrice excessive, une tendance à parler excessivement et des comportements impulsifs [6](#page=6) [7](#page=7). ##### 1.6.2.3 Critères diagnostiques du DSM Les symptômes du TDA/H doivent nuire significativement à la vie quotidienne et être présents dans plusieurs contextes (école, famille, vie sociale). Le diagnostic repose sur une analyse détaillée du fonctionnement de la personne et l'examen de situations de vie variées [7](#page=7). ### 1.7 Troubles du spectre de la schizophrénie : points de vigilance Il est important de distinguer les troubles du spectre de la schizophrénie d'autres troubles, en portant une attention particulière aux symptômes. Ces troubles se caractérisent par cinq aspects fondamentaux, dont quatre associés à la psychose (perte de contact avec la réalité) [7](#page=7). #### 1.7.1 Le délire Le délire est un symptôme central, avec différentes formes qui aident à comprendre le discours du patient et à faciliter le diagnostic clinique [7](#page=7). ##### 1.7.1.1 Délire versus conviction forte La distinction entre un délire et une conviction erronée mais non délirante est fondamentale et renvoie à la frontière entre le normal et l'anormal. Le professionnel analyse le discours du patient, le contenu verbal, la rigidité, l'inflexibilité et la résistance à la contradiction [8](#page=8). ### 1.8 Troubles anxieux : distinctions essentielles Une distinction clé doit être faite entre l'anxiété généralisée, les attaques de panique et les phobies. L'analyse de l'anxiété généralisée nécessite des notions biologiques et physiologiques [8](#page=8). #### 1.8.1 Phobies et traitement La question de savoir si l'on peut traiter une phobie en démontrant son irrationalité est centrale, renvoyant à l'articulation entre pensées, comportements et exposition graduée. Il est essentiel de connaître les différents types de phobies [8](#page=8). ### 1.9 Étiologie et facteurs déclencheurs L'étude de l'étiologie vise à identifier les facteurs déclencheurs d'un trouble [8](#page=8). #### 1.9.1 État de stress post-traumatique (ESPT) Les événements déclencheurs de l'ESPT incluent classiquement des traumatismes majeurs, mais des recherches récentes montrent qu'il peut aussi émerger dans des contextes apparemment plus banals. Les comportements d'évitement pour réduire les symptômes peuvent paradoxalement constituer des facteurs aggravants [8](#page=8) [9](#page=9). ### 1.10 Troubles de la personnalité #### 1.10.1 Personnalité antisociale Les personnes atteintes de personnalité antisociale sont généralement peu motivées à changer, ce qui complique la prise en charge thérapeutique [9](#page=9). #### 1.10.2 Personnalité borderline Dans le cas de la personnalité borderline, certains comportements contribuent à une souffrance chronique, créant une impression de cycle perpétuel de détresse émotionnelle [9](#page=9). --- # Critères de l'anormalité psychologique et classification des troubles mentaux La détermination de ce qui constitue une anormalité psychologique est complexe et s'appuie sur une combinaison de critères plutôt que sur une définition unique, le DSM servant de référence pour la classification des troubles mentaux. ### 2.1 La distinction entre normalité et anormalité psychologique L'identification d'un comportement, d'une émotion ou d'un processus cognitif comme normal ou anormal n'est pas une tâche simple. Contrairement aux maladies physiques, les troubles mentaux ne possèdent pas de marqueurs biologiques aisément objectivables et nécessitent une évaluation clinique nuancée. La distinction ne se fait pas de manière binaire, mais se situe plutôt sur un continuum allant du normal à l'anormal [3](#page=3). ### 2.2 Les quatre critères de l'anormalité psychologique Les psychologues cliniciens emploient quatre critères complémentaires pour évaluer l'anormalité psychologique : * **La déviance** Un comportement est considéré comme déviant lorsqu'il s'écarte des normes statistiques, ainsi que des normes sociales ou culturelles. Ce critère est fortement influencé par le contexte culturel et l'époque historique [3](#page=3). * **L'incapacité ou le dysfonctionnement** Ce critère évalue l'impact du trouble sur la vie quotidienne de l'individu, incluant ses relations sociales et familiales, ainsi que sa vie professionnelle ou scolaire [3](#page=3). * **La détresse subjective** Il s'agit de la souffrance psychologique ressentie par le patient, qui peut se manifester par un malaise émotionnel intense, pouvant aller jusqu'à des idées suicidaires [3](#page=3). * **Le danger** Un comportement devient anormal lorsqu'il présente un danger pour la personne elle-même, ou lorsqu'il est dangereux ou nuisible pour autrui. Des exemples incluent l'agressivité, les conduites à risque et la consommation abusive de substances [4](#page=4). ### 2.3 Le DSM : classification des troubles mentaux Le Manuel Diagnostique et Statistique des Troubles Mentaux (DSM) est un manuel descriptif qui répertorie les troubles mentaux. Il détaille les symptômes comportementaux, émotionnels et cognitifs associés à chaque trouble, précise la durée et la fréquence nécessaires au diagnostic, et vise à faciliter la communication entre professionnels de santé et avec les patients. Le DSM est régulièrement révisé; la version actuelle est la cinquième (DSM-V) et elle comprend environ 350 catégories diagnostiques, comparativement à une centaine dans sa première version [4](#page=4). ### 2.4 Débats et controverses autour du DSM L'évolution du DSM suscite des débats significatifs, notamment concernant la pathologisation. Par exemple, le deuil, autrefois considéré comme une réaction normale, peut désormais être diagnostiqué comme une dépression. Certains critiques jugent les critères diagnostiques trop larges et évoquent l'influence potentielle de l'industrie pharmaceutique. Ces discussions soulignent que la classification des troubles mentaux est un processus historique, culturel et scientifique, mais jamais définitif [4](#page=4). ### 2.5 Évolution historique de la prise en charge des troubles mentaux Historiquement, les troubles mentaux étaient attribués à des esprits maléfiques et à des possessions démoniaques, avec des traitements incluant exorcismes et pratiques violentes. La naissance de la psychiatrie moderne à la fin du XVIIIᵉ siècle, avec des figures comme Philippe Pinel, a marqué un tournant vers une vision médicale des troubles mentaux, l'établissement de classifications et l'abandon des traitements barbares. Pinel a introduit le "traitement moral", basé sur le dialogue, la relation thérapeutique et le respect du patient. Les développements modernes, notamment avec la pharmacologie et la psychanalyse, ont permis de distinguer les psychoses (principalement traitées pharmacologiquement) des névroses (traitées psychologiquement). Progressivement, la tendance s'est orientée vers la désinstitutionalisation, favorisant la réinsertion sociale et les soins ambulatoires [4](#page=4) [5](#page=5). ### 2.6 Troubles neurodéveloppementaux et évolution du diagnostic Les troubles neurodéveloppementaux résultent d'un développement atypique du système nerveux et englobent des conditions telles que la dyslexie, la dyscalculie et les troubles du spectre autistique [5](#page=5). #### 2.6.1 Évolution de l'autisme dans le DSM Dans le DSM-IV, l'autisme était divisé en plusieurs sous-types distincts. Le DSM-V a regroupé ces sous-types en une seule catégorie: le Trouble du Spectre Autistique (TSA), qui inclut désormais trois niveaux de sévérité. Cette évolution répond aux difficultés diagnostiques rencontrées par les cliniciens et aux progrès des connaissances scientifiques [5](#page=5). #### 2.6.2 Troubles neurodéveloppementaux et psychopathologiques : évolution des chiffres du TSA L'augmentation de la prévalence rapportée du TSA entre 1995 et 2009 dans la littérature scientifique ne signifie pas nécessairement une augmentation réelle du nombre de cas. Cette hausse peut s'expliquer par plusieurs facteurs: un meilleur dépistage, une sensibilisation accrue des professionnels et du grand public, et une évolution des critères diagnostiques du DSM, qui sont devenus plus larges et permettent d'inclure davantage de personnes dans cette catégorie diagnostique. Cette réflexion est similaire à celle menée concernant l'épisode dépressif majeur, où des variations statistiques peuvent refléter [5](#page=5). > **Tip:** Il est crucial de comprendre que les classifications diagnostiques et les critères d'anormalité ne sont pas statiques mais évoluent avec les connaissances scientifiques, les contextes culturels et les pratiques sociales. > **Example:** L'évolution des critères pour le Trouble du Spectre Autistique illustre comment la définition et le diagnostic d'une condition peuvent changer, impactant la prévalence observée. Le passage de sous-types distincts à une catégorie unique avec des niveaux de sévérité reflète une meilleure compréhension de la condition et un effort pour une classification plus homogène [5](#page=5). --- # Évolution historique et approches contemporaines de la prise en charge des troubles mentaux Ce thème explore la trajectoire historique de la compréhension et du traitement des troubles mentaux, depuis les croyances anciennes jusqu'aux perspectives actuelles, en passant par les avancées de la psychiatrie moderne et l'intégration des troubles neurodéveloppementaux. ### 3.1 Aperçu historique et classification Historiquement, les troubles mentaux étaient souvent attribués à des causes surnaturelles, telles que des possessions démoniaques. Les approches thérapeutiques reflétaient cette vision, incluant des pratiques comme les exorcismes, l'enfermement et des interventions violentes telles que la trépanation [4](#page=4). La naissance de la psychiatrie moderne, à la fin du XVIIIe siècle, marque un tournant avec des figures comme Philippe Pinel. Ce dernier a introduit une perspective médicale sur les troubles mentaux, prônant la classification des affections et l'abandon des traitements barbares. Le "traitement moral" proposé par Pinel mettait l'accent sur le dialogue, la relation thérapeutique et le respect du patient [4](#page=4) [5](#page=5). Le **Manuel Diagnostique et Statistique des Troubles Mentaux (DSM)** est un outil clé dans la classification des troubles mentaux. Il fournit une description détaillée des symptômes comportementaux, émotionnels et cognitifs, spécifie les critères de durée et de fréquence pour le diagnostic, et facilite la communication entre les professionnels. Le DSM a évolué au fil du temps, passant d'une centaine de catégories diagnostiques dans sa première version à environ 350 dans sa version actuelle, le DSM-V [4](#page=4). #### 3.1.1 Débats et controverses autour du DSM L'évolution du DSM n'est pas sans débat. Des critiques portent sur la **pathologisation** de phénomènes auparavant considérés comme normaux, comme le deuil, qui peut désormais être diagnostiqué comme une dépression. Certains critiquent des critères diagnostiques jugés trop larges et évoquent l'influence potentielle de l'industrie pharmaceutique. Ces discussions soulignent que la classification des troubles mentaux est un processus historique, culturel et scientifique, et qu'elle n'est jamais définitive [4](#page=4). ### 3.2 Développement modernes et troubles neurodéveloppementaux La psychiatrie moderne s'est enrichie de la pharmacologie et de la psychanalyse, permettant de distinguer plus finement les psychoses, souvent traitées pharmacologiquement, des névroses, qui relèvent davantage de traitements psychologiques. Une tendance significative a été la **désinstitutionalisation**, privilégiant les soins ambulatoires et la réinsertion sociale [5](#page=5). Les **troubles neurodéveloppementaux** résultent d'un développement atypique du système nerveux et comprennent des affections telles que la dyslexie, la dyscalculie et les troubles du spectre autistique [5](#page=5). #### 3.2.1 Évolution du diagnostic de l'autisme L'approche diagnostique de l'autisme a significativement évolué au sein du DSM. Alors que le DSM-IV distinguait plusieurs sous-types, le DSM-V a regroupé ces distinctions en une seule catégorie: le **Trouble du Spectre Autistique (TSA)**, subdivisé en trois niveaux de sévérité. Cette révision répond aux défis diagnostiques rencontrés par les cliniciens et aux progrès des connaissances scientifiques [5](#page=5). Il est important de noter que l'augmentation apparente de la prévalence du TSA observée entre 1995 et 2009 ne reflète pas nécessairement une augmentation réelle du nombre de cas. Cette hausse peut être expliquée par plusieurs facteurs [5](#page=5): * Un **meilleur dépistage** des troubles du spectre autistique [5](#page=5). * Une **sensibilisation accrue** des professionnels et du grand public [5](#page=5). * Une **évolution des critères diagnostiques** du DSM, devenus plus larges, permettant d'inclure davantage de personnes [5](#page=5). Cette réflexion sur les variations statistiques est similaire à celle concernant l'épisode dépressif majeur, où les changements de prévalence peuvent résulter d'un changement réel, de l'évolution des critères diagnostiques, ou d'une meilleure reconnaissance clinique du trouble. La réponse à ces questions demeure complexe et sans conclusion définitive [6](#page=6). ### 3.3 Approches psychobiologiques et troubles spécifiques #### 3.3.1 Trouble du déficit de l’attention avec ou sans hyperactivité (TDA/H) Les études d'imagerie cérébrale ont révélé des particularités neurologiques chez les individus présentant un TDA/H. L'IRM structurelle a montré un volume réduit du lobe frontal gauche, tandis que l'IRM fonctionnelle a mis en évidence une activité cérébrale plus faible dans certaines régions préfrontales par rapport aux individus non atteints [6](#page=6). Ces régions cérébrales sont impliquées dans des fonctions essentielles telles que l'attention, l'inhibition comportementale, la planification de l'action et certains processus de mémoire. Ces observations suggèrent un retard de développement cortical, expliquant le classement du TDA/H, au même titre que le TSA, dans la catégorie des troubles neurodéveloppementaux [6](#page=6). Les atteintes de ces aires cérébrales entraînent des perturbations cognitives avec des conséquences concrètes sur la vie quotidienne, telles que des difficultés scolaires, des problèmes de persévérance dans les tâches, et des difficultés d'organisation et de planification. Le trouble est plus fréquent chez les garçons, et lorsqu'il se manifeste chez les filles, l'hyperactivité est souvent moins marquée, rendant le trouble parfois moins repéré. L'hyperactivité peut se manifester par une agitation motrice excessive, une tendance à parler excessivement et des comportements impulsifs [6](#page=6) [7](#page=7). Les critères diagnostiques du DSM stipulent que les symptômes doivent nuire significativement à la vie quotidienne et être présents dans plusieurs contextes (école, famille, vie sociale). Le diagnostic repose donc sur une analyse détaillée du fonctionnement de la personne et de diverses situations de vie [7](#page=7). #### 3.3.2 Troubles du spectre de la schizophrénie Il est crucial d'éviter les confusions fréquentes avec d'autres troubles. Les troubles du spectre de la schizophrénie se caractérisent par cinq caractéristiques fondamentales, dont quatre sont directement associées à la **psychose**, définie comme une perte de contact avec la réalité [7](#page=7). Parmi les symptômes centraux figure le **délire**. Il est essentiel de pouvoir distinguer un délire d'une simple conviction erronée mais non délirante. Cette distinction relève de la problématique plus large de la frontière entre le normal et l'anormal. Le professionnel doit analyser le discours du patient, identifier les caractéristiques notables du contenu verbal, et évaluer la rigidité, l'inflexibilité et la résistance à la contradiction du propos [7](#page=7) [8](#page=8). #### 3.3.3 Troubles anxieux Une distinction fondamentale doit être faite entre l'anxiété généralisée, les attaques de panique et les phobies. L'analyse de l'anxiété généralisée nécessite une compréhension des mécanismes physiologiques de l'anxiété, faisant appel à des notions biologiques [8](#page=8). Concernant les phobies, la question de savoir si une phobie peut être traitée en démontrant son caractère irrationnel au patient est centrale. Cela renvoie à l'articulation entre les pensées, les comportements et l'exposition graduée [8](#page=8). #### 3.3.4 Étiologie et facteurs déclencheurs : l'État de Stress Post-Traumatique (ESPT) L'identification des facteurs déclencheurs est une étape clé dans l'établissement de l'étiologie d'un trouble. Pour l'ESPT, si les traumatismes majeurs sont classiquement cités, des recherches récentes indiquent que ce trouble peut émerger dans des contextes apparemment plus banals. Les comportements adoptés par les victimes pour réduire leurs symptômes peuvent paradoxalement constituer des facteurs aggravants [8](#page=8) [9](#page=9). #### 3.3.5 Troubles de la personnalité * **Personnalité antisociale**: Les personnes présentant ce trouble sont souvent peu motivées au changement, ce qui complique la prise en charge thérapeutique [9](#page=9). * **Personnalité borderline**: Dans le cas de la personnalité borderline, certains comportements contribuent à une souffrance chronique, créant l'impression d'un cycle perpétuel de détresse émotionnelle chez le patient [9](#page=9). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Psychologie clinique | Domaine de la psychologie axé sur l'évaluation, le diagnostic, le traitement et la prévention des troubles mentaux et de la souffrance psychologique. | | Fonctionnement psychologique normal et anormal | Distinction entre les comportements, pensées et émotions considérés comme typiques ou adaptés, et ceux qui s'en écartent significativement et entraînent une souffrance ou une dysfonction. | | Approches psychothérapeutiques | Méthodes et techniques utilisées dans le cadre de la psychothérapie pour aider les individus à surmonter leurs difficultés psychologiques et à améliorer leur bien-être. | | Évaluation et diagnostic | Processus par lequel un psychologue clinicien recueille des informations (entretien, tests, échelles) pour identifier la nature et les manifestations d'un trouble psychologique. | | Entretien clinique | Interaction verbale entre un clinicien et un patient visant à recueillir des informations sur les symptômes, l'histoire personnelle et le contexte psychosocial. | | Tests psychologiques standardisés | Outils d'évaluation psychologique administrés et cotés selon des procédures spécifiques, permettant de mesurer des aptitudes, des traits de personnalité ou des états psychologiques. | | Échelles de mesure | Outils d'évaluation qui demandent aux individus d'évaluer l'intensité ou la fréquence de leurs symptômes sur une série de points (exemples : échelles de dépression, d'anxiété). | | DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) | Manuel de classification des troubles mentaux publié par l'American Psychiatric Association, fournissant des critères diagnostiques pour aider les professionnels de la santé mentale. | | Étiologie | L'étude des causes d'une maladie ou d'un trouble, incluant les facteurs déclenchants, aggravants et de maintien. | | Facteurs déclenchants | Événements ou conditions qui provoquent l'apparition d'un trouble psychologique. | | Facteurs aggravants | Éléments qui intensifient ou péjorent un trouble psychologique existant. | | Facteurs de maintien | Conditions ou mécanismes qui contribuent à la persistance d'un trouble psychologique une fois qu'il est apparu. | | Pronostic | Prévision de l'évolution d'un trouble psychologique, avec ou sans traitement, ainsi que des bénéfices attendus de la psychothérapie. | | Contrat thérapeutique | Accord formel entre le patient et le thérapeute définissant les objectifs, le cadre et les rôles de chacun dans la prise en charge. | | Psychothérapie | Processus thérapeutique utilisant des moyens psychologiques pour aider une personne à traiter ses troubles mentaux, à résoudre ses problèmes et à améliorer son bien-être. | | Pratique fondée sur les preuves (evidence-based practice) | Approche clinique qui intègre la meilleure recherche disponible, l'expertise clinique et les préférences du patient pour guider la prise de décision clinique. | | Normalité et anormalité psychologique | Concepts qui désignent la distinction entre les états mentaux et comportementaux considérés comme sains ou adaptatifs et ceux qui sont considérés comme pathologiques ou dysfonctionnels. | | Continuum | Un ensemble d'éléments qui varient graduellement d'un extrême à l'autre, sans divisions nettes. En psychologie, la normalité et l'anormalité sont souvent vues comme un continuum. | | Marqueurs biologiques | Indicateurs physiologiques ou génétiques qui peuvent être associés à certaines conditions médicales ou psychologiques. | | Critères de l'anormalité psychologique | Ensemble de caractéristiques utilisées par les cliniciens pour évaluer si un comportement ou un état mental peut être considéré comme anormal. | | Déviance | Un comportement qui s'écarte des normes statistiques, sociales ou culturelles établies. | | Incapacité ou dysfonctionnement | L'impact négatif d'un trouble sur la capacité d'une personne à fonctionner dans sa vie quotidienne, ses relations ou son travail. | | Détresse subjective | Souffrance émotionnelle ou psychologique ressentie par l'individu, souvent caractérisée par une anxiété, une tristesse ou une peur intense. | | Danger | Situation où un comportement représente un risque pour la sécurité de la personne elle-même ou d'autrui. | | Pathologisation | Tendance à considérer des expériences humaines normales comme des troubles mentaux nécessitant une intervention médicale. | | Psychiatrie moderne | Discipline médicale qui a émergé à partir du XVIIIe siècle, caractérisée par une approche scientifique et médicale des troubles mentaux. | | Traitement moral | Approche thérapeutique initiée par Philippe Pinel, axée sur le respect du patient, le dialogue et la relation thérapeutique. | | Psychoses | Troubles mentaux graves caractérisés par une perte de contact avec la réalité, souvent traités par des médicaments antipsychotiques. | | Névroses | Terme historique désignant des troubles psychologiques moins sévères, souvent traités par des approches psychologiques. | | Désinstitutionalisation | Politique visant à réduire le nombre de patients hospitalisés dans les institutions psychiatriques, favorisant les soins communautaires et ambulatoires. | | Troubles neurodéveloppementaux | Catégorie de troubles qui résultent d'un développement atypique du système nerveux, affectant souvent les fonctions cognitives, la communication et le comportement. | | Trouble du spectre autistique (TSA) | Trouble neurodéveloppemental caractérisé par des difficultés dans la communication sociale et les interactions, ainsi que par des intérêts restreints et des comportements répétitifs. | | Imagerie cérébrale | Techniques (IRM, TEP) permettant de visualiser la structure et le fonctionnement du cerveau, utilisées pour étudier les bases neurologiques des troubles mentaux. | | Lobe frontal | La partie la plus antérieure du cerveau, impliquée dans des fonctions exécutives supérieures comme la planification, la prise de décision et le contrôle du comportement. | | Trouble du déficit de l’attention avec ou sans hyperactivité (TDA/H) | Trouble neurodéveloppemental caractérisé par des difficultés d'attention, d'hyperactivité et d'impulsivité. | | Agitation motrice excessive | Incapacité à rester immobile, se manifestant par des mouvements constants et désordonnés. | | Comportements impulsifs | Actions entreprises rapidement et sans réflexion préalable, souvent avec des conséquences négatives. | | Troubles du spectre de la schizophrénie | Groupe de troubles psychotiques caractérisés par des altérations de la pensée, de la perception et du comportement. | | Psychose | État mental caractérisé par une altération profonde de la perception de la réalité, incluant des hallucinations et des délires. | | Délire | Croyance fausse et inébranlable, ne reposant pas sur la réalité, qui n'est pas partagée par les autres membres de la culture de la personne. | | Conviction erronée | Une croyance qui n'est pas basée sur des faits ou des preuves, mais qui n'atteint pas le niveau de rigidité et d'irrationalité d'un délire. | | Troubles anxieux | Catégorie de troubles mentaux caractérisés par une anxiété excessive et persistante, pouvant inclure des attaques de panique, des phobies et un trouble anxieux généralisé. | | Anxiété généralisée | Anxiété persistante et excessive concernant diverses activités ou événements, souvent accompagnée de symptômes physiques. | | Attaques de panique | Épisodes soudains et intenses de peur ou d'inconfort, accompagnés de symptômes physiques comme des palpitations, une sensation d'étouffement ou des vertiges. | | Phobies | Peur intense et irrationnelle d'un objet, d'une situation ou d'une activité spécifique, qui conduit à l'évitement. | | Exposition graduée | Technique thérapeutique où le patient est progressivement exposé à des situations phobiques, en commençant par les moins anxiogènes. | | État de stress post-traumatique (ESPT) | Trouble qui peut se développer après une exposition à un événement traumatisant, caractérisé par des flashbacks, l'évitement et une hypervigilance. | | Traumatismes majeurs | Expériences potentiellement mortelles ou gravement blessantes qui peuvent déclencher un ESPT. | | Troubles de la personnalité | Modèles durables et rigides de pensées, sentiments et comportements qui s'écartent des attentes culturelles et causent une détresse ou un dysfonctionnement significatif. | | Personnalité antisociale | Trouble de la personnalité caractérisé par un mépris général pour les droits des autres, des comportements impulsifs, une irresponsabilité et une absence d'empathie. | | Personnalité borderline | Trouble de la personnalité caractérisé par une instabilité des relations interpersonnelles, de l'image de soi et des affects, ainsi que par une impulsivité marquée. |

# Les grandes approches psychothérapeutiques et leurs fondements Voici un résumé détaillé des grandes approches psychothérapeutiques et de leurs fondements, conçu comme une aide à l'étude. ## 1. Les grandes approches psychothérapeutiques et leurs fondements Ce résumé explore les principales catégories de psychothérapies, en mettant l'accent sur la compréhension de soi, les approches comportementales et biomédicales, ainsi que les concepts d'intégration et d'éclectisme thérapeutique. ### 1.1 La diversité des psychothérapies Il existe une grande variété de psychothérapies, reflétant la complexité des troubles psychologiques et la diversité des conceptualisations théoriques. Les spécialistes divergent sur l'importance accordée aux différentes dimensions d'un trouble, sur ses causes explicatives et sur les leviers thérapeutiques privilégiés. Les méthodes thérapeutiques varient donc en fonction de la conception théorique du fonctionnement psychologique et de l'origine des difficultés du patient [1](#page=1). ### 1.2 Les trois grandes catégories de thérapies On distingue classiquement trois grandes catégories de thérapies : #### 1.2.1 Les thérapies favorisant la compréhension de soi Ces approches visent principalement l'analyse des schémas de pensée, la compréhension des émotions et des comportements, et la prise de conscience des mécanismes psychologiques sous-jacents. Elles incluent les approches psychanalytiques, psychodynamiques, cognitives et humanistes [2](#page=2). * **Principe fondamental**: Pour aller mieux, le patient doit comprendre ce qui se passe dans son psychisme. La compréhension est le moteur du changement thérapeutique [3](#page=3). * **Objectifs thérapeutiques**: Incluent une meilleure connaissance de soi, une réorientation des pensées, émotions et comportements, et une prise de conscience pour sortir de la situation problématique [3](#page=3). ##### 1.2.1.1 Les approches psychanalytiques et psychodynamiques * **Principes fondamentaux** : 1. Existence de conflits inconscients influençant le comportement et les émotions [4](#page=4). 2. Influence déterminante de l'enfance, y compris les traumatismes infantiles [4](#page=4). 3. Développement en stades universels ayant un impact sur la personnalité adulte [4](#page=4). * **Psychanalyse vs. thérapies psychodynamiques brèves**: La psychanalyse classique est un travail approfondi sur plusieurs années, tandis que les thérapies psychodynamiques brèves conservent les mêmes principes mais sur une période limitée avec un objectif précis [4](#page=4). * **Méthodes utilisées** : * **Associations libres**: Le patient exprime librement ses pensées pour que le thérapeute identifie les conflits inconscients et les sources d'angoisse [4](#page=4). * **Analyse des rêves, lapsus et actes manqués**: Ces manifestations sont considérées comme révélatrices de l'inconscient [4](#page=4). * **Résistance et transfert**: La résistance est la réticence inconsciente à aborder certains contenus, tandis que le transfert est le déplacement d'émotions vers le thérapeute. Leur analyse améliore la compréhension des conflits psychiques [4](#page=4). * **Tests projectifs**: Comme le Rorschach (taches d'encre) et le TAT (histoires à partir d'images), ils permettent au patient de projeter des contenus inconscients de manière spontanée [5](#page=5). ##### 1.2.1.2 Les thérapies humanistes * **Caractéristiques générales**: Elles sont non directives, centrées sur la personne et orientées vers le développement personnel. Elles ne visent pas à résoudre directement un conflit inconscient ni à modifier des pensées spécifiques [5](#page=5). * **Auto-actualisation et potentiel humain**: Chaque individu possède un potentiel inné de croissance et d'épanouissement. Les troubles mentaux peuvent résulter d'une incapacité à vivre en accord avec sa vraie nature [5](#page=5). * **Congruence et estime de soi**: L'objectif est d'atteindre une cohérence entre les aspirations profondes et l'expérience vécue, favorisant l'estime de soi et le bien-être [5](#page=5). * **Pyramide des besoins de Maslow**: Le besoin d'auto-actualisation dépend de la satisfaction des besoins fondamentaux inférieurs [5](#page=5). * **Rôle du thérapeute et conception du client**: Le thérapeute est une personne-ressource, non directive, accompagnant le client dans la réalisation de son potentiel. Le client détient les clés de sa thérapie, d'où le terme "client" plutôt que "patient". Le thérapeute crée un cadre relationnel sécurisé [6](#page=6). * **Attitudes fondamentales du thérapeute humaniste** : * **Empathie**: Comprendre le monde tel qu'il est vécu par le client, de l'intérieur [6](#page=6). * **Considération positive inconditionnelle**: Acceptation sans jugement du client, avec une confiance fondamentale en sa capacité à évoluer [6](#page=6). * **Authenticité (ou congruence)**: Sincérité et cohérence du thérapeute, pouvant partager certains éléments de son expérience [6](#page=6). * **Écoute active**: Reformulation, paraphrase et vérification de la compréhension pour aider le client à clarifier ses ressentis [6](#page=6). ##### 1.2.1.3 Les approches cognitives * **Croyances irrationnelles et détresse psychologique**: La détresse psychologique résulte principalement de croyances erronées et de raisonnements dysfonctionnels qui influencent l'interprétation des événements. Des exemples incluent la nécessité d'être parfait ou l'inadmissibilité de l'échec [6](#page=6) [7](#page=7). * **Conséquences comportementales**: Ces croyances peuvent mener à la procrastination, l'évitement, la peur de l'échec et des expériences de non-réalisation. Des liens ont été établis entre dépression, convictions irrationnelles et faible capacité d'adaptation [7](#page=7). * **Intervention thérapeutique**: Vise à modifier les croyances pour transformer les raisonnements et les comportements [7](#page=7). ##### 1.2.1.4 La thérapie émotivo-rationnelle d'Ellis : le modèle ABCD * **Composantes du modèle** : * **A (Activating event)**: L'événement déclencheur [7](#page=7). * **B (Beliefs)**: Les croyances et interprétations associées (discours intérieur) [7](#page=7). * **C (Consequences)**: Les conséquences émotionnelles et comportementales (émotions négatives, comportements inadaptés) [7](#page=7). * **D (Disputation)**: La remise en question des croyances irrationnelles [7](#page=7). * **Fonctionnement**: Les émotions négatives ne proviennent pas directement de l'événement mais de son interprétation. Le thérapeute analyse le discours intérieur pour identifier les croyances irrationnelles [7](#page=7). * **Travail thérapeutique**: Le thérapeute explique le caractère irrationnel des croyances, conduisant à une restructuration cognitive et à l'adoption de stratégies plus adaptées. Le patient combat activement ses pensées dysfonctionnelles [7](#page=7). ##### 1.2.1.5 La thérapie cognitivo-comportementale (TCC) de Beck * **Approche mixte**: Intègre des éléments cognitifs et comportementaux, initialement conçue pour la dépression [7](#page=7). * **Limites de la seule prise de conscience**: Comprendre ses pensées dysfonctionnelles n'est pas suffisant pour les modifier; une action plus directive est nécessaire [8](#page=8). * **Modèle cognitif de la dépression**: Caractérisé par des biais cognitifs (attention sélective au négatif), la pensée en tout ou rien, la généralisation excessive, la dramatisation et une faible estime de soi. Ces schémas entretiennent la détresse émotionnelle [8](#page=8). * **Rôle actif du patient**: Le patient observe et note ses pensées, émotions et comportements, teste la validité de ses pensées automatiques, s'engage dans des activités planifiées et poursuit des objectifs réalistes. Ce travail vise à interrompre les ruminations, développer l'esprit critique, restaurer l'estime de soi et lutter contre la passivité. La TCC agit simultanément sur les schémas cognitifs et les comportements pour un changement durable [8](#page=8). #### 1.2.2 Les thérapies comportementales Ces approches se basent sur les principes du conditionnement classique et opérant, considérant que les comportements problématiques sont appris et peuvent être modifiés. L'accent est mis sur l'observation et la modification des comportements par des techniques spécifiques [2](#page=2). ##### 1.2.2.1 Les thérapies comportementales pures : la désensibilisation systématique * **Objectif**: Réduire les comportements problématiques et les réactions émotionnelles associées, sans travail sur la compréhension de soi ou le sens subjectif du symptôme [8](#page=8). * **Fondements théoriques: le conditionnement classique**: Un stimulus neutre (ex: un chien) peut devenir un stimulus conditionnel déclenchant une réponse conditionnelle de peur suite à un conditionnement. Cette réponse implique des réactions physiologiques associées à l'anxiété [8](#page=8) [9](#page=9). * **Principe de la désensibilisation systématique**: Repose sur l'incompatibilité physiologique entre l'état d'anxiété (système nerveux sympathique) et l'état de relaxation (système nerveux parasympathique). Le patient est d'abord placé en état de relaxation profonde [9](#page=9). * **Gradation des stimuli anxiogènes**: Le thérapeute expose progressivement le patient au stimulus anxiogène, suivant une hiérarchie établie des stimuli les moins aux plus anxiogènes. Par exemple, pour une phobie des chiens, on commence par une photo, puis une image tenue en laisse, etc.. Chaque étape est franchie lorsque les réactions anxieuses diminuent significativement [9](#page=9). * **Objectif thérapeutique**: Désactiver le pouvoir anxiogène du stimulus conditionnel par contre-conditionnement, sans travailler sur les croyances ou l'histoire personnelle [9](#page=9). * **Évolutions contemporaines**: La réalité virtuelle permet de confronter le patient à une large gamme de stimuli anxiogènes dans un environnement contrôlé, utile pour les phobies difficiles à reproduire en exposition réelle (ex: peur de l'avion) [10](#page=10). #### 1.2.3 Les thérapies biomédicales Ces thérapies relèvent d'une approche médicale des troubles psychologiques, faisant appel principalement à la pharmacothérapie et à d'autres interventions biologiques [2](#page=2). #### 1.2.4 Les thérapies systémiques : une approche centrée sur les interactions * **Principe général**: Les difficultés psychologiques d'un individu ne peuvent être comprises indépendamment des systèmes relationnels dans lesquels il évolue (familial, couple, milieu scolaire, professionnel, groupes sociaux). Ces systèmes sont constitués d'interactions répétées qui peuvent entretenir le problème [10](#page=10). * **Objectif de l'intervention systémique**: Identifier les interactions dysfonctionnelles, analyser les situations concrètes, mettre en évidence les schémas relationnels problématiques et souligner les interactions positives. Le but est de rompre les cercles interactionnels problématiques et de favoriser de nouvelles modalités relationnelles [10](#page=10). * **Thérapie familiale et thérapie brève**: La thérapie familiale inclut plusieurs membres pour examiner le fonctionnement global du système. Dans une thérapie brève, le travail peut porter sur les réactions parentales face au problème de l'enfant et les interactions répétées [10](#page=10) [11](#page=11). * **Exemple d'interaction dysfonctionnelle: la double contrainte**: Situation où des messages contradictoires sont adressés à un individu, le plaçant dans une impasse où aucun comportement n'est adéquat, générant confusion et détresse [11](#page=11). ### 1.3 Approches intégratives et éclectisme thérapeutique Dans la pratique clinique, ces catégories ne sont pas strictement cloisonnées. De nombreux thérapeutes combinent des éléments de différentes approches, parlant d'approche éclectique lorsqu'ils associent plusieurs cadres théoriques et techniques. Les thérapies cognitivo-comportementales (TCC) illustrent bien cette intégration [2](#page=2). ### 1.4 Le concept de levier thérapeutique Chaque approche repose sur un levier thérapeutique spécifique: le moyen principal par lequel le thérapeute cherche à résoudre le problème du patient et à améliorer sa qualité de vie. Ce levier peut être la prise de conscience, la modification des pensées, le changement comportemental ou l'action sur des mécanismes biologiques [2](#page=2). > **Tip:** Il est important de noter que la distinction entre les différentes approches, bien qu'utile pour comprendre leurs fondements, est souvent plus floue en pratique clinique réelle où l'intégration et l'éclectisme sont fréquents. > **Tip:** La compréhension des postulats fondamentaux de chaque approche permet de saisir pourquoi certaines techniques sont privilégiées et quels sont les objectifs thérapeutiques visés. > **Tip:** Le concept de "levier thérapeutique" est central pour comprendre comment chaque approche propose de générer du changement. --- # Les thérapies centrées sur la compréhension de soi Ces thérapies visent à améliorer le bien-être du patient par l'analyse de ses schémas de pensée, la compréhension de ses émotions et comportements, et la prise de conscience de mécanismes psychologiques sous-jacents. Elles englobent les approches psychanalytiques, psychodynamiques, cognitives et humanistes. Le principe fondamental est que pour aller mieux, le patient doit comprendre ce qui se passe dans son psychisme. La compréhension est le principal moteur du changement thérapeutique [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.1 Concepts fondamentaux Les thérapies centrées sur la compréhension de soi reposent sur l'idée que le changement thérapeutique découle de la prise de conscience. Les objectifs peuvent inclure une meilleure connaissance des motivations, une réorientation des pensées, émotions et comportements, ainsi que la sortie de situations problématiques grâce à la prise de conscience [3](#page=3). > **Tip:** Contrairement aux thérapies comportementales axées sur le changement direct des actions, ces approches privilégient la compréhension comme voie vers la résolution des problèmes [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.2 Approches psychanalytiques et psychodynamiques #### 2.2.1 Principes fondamentaux Ces approches postulent l'existence de conflits inconscients influençant le comportement et les émotions. Elles soulignent l'influence déterminante des expériences précoces, notamment les traumatismes infantiles, et le développement en stades universels qui peuvent impacter la personnalité adulte [4](#page=4). * **Conflits inconscients**: Le psychisme est régi par des forces contradictoires cachées [4](#page=4). * **Influence de l'enfance**: Les expériences précoces laissent des traces inconscientes durables [4](#page=4). * **Développement en stades**: Des étapes de développement universelles influencent la personnalité [4](#page=4). #### 2.2.2 Psychanalyse classique et thérapies psychodynamiques brèves La psychanalyse classique implique un travail approfondi sur plusieurs années et un grand nombre de séances. Les thérapies psychodynamiques brèves conservent les principes fondamentaux mais se déroulent sur une période limitée (quelques semaines ou mois) avec un objectif thérapeutique précis [4](#page=4). #### 2.2.3 Méthodes utilisées * **Associations libres**: Le patient exprime sans censure tout ce qui lui vient à l'esprit afin d'identifier les conflits inconscients et les sources d'angoisse [4](#page=4). * **Analyse des rêves, lapsus et actes manqués**: Ces manifestations sont considérées comme porteuses de significations cachées révélant l'inconscient [4](#page=4). * **Résistance**: Il s'agit d'une réticence inconsciente du patient à aborder certains contenus [4](#page=4). * **Transfert**: C'est le déplacement inconscient d'émotions et de réactions vers le thérapeute. L'analyse de ces phénomènes permet une meilleure compréhension des conflits psychiques [4](#page=4). * **Tests projectifs**: Ces tests, comme le Rorschach (interprétation de taches d'encre) et le TAT (narration d'histoires à partir d'images), permettent au patient de projeter des contenus psychiques inconscients, favorisant une expression spontanée [5](#page=5). > **Example:** Un lapsus comme dire "ma femme" au lieu de "mon travail" pourrait être interprété par le thérapeute comme révélant des conflits inconscients liés à la relation de couple et à la sphère professionnelle [4](#page=4). ### 2.3 Approches humanistes #### 2.3.1 Caractéristiques générales Les thérapies humanistes sont non directives, centrées sur la personne et orientées vers le développement personnel. Elles ne cherchent pas à résoudre directement un conflit inconscient ni à modifier des pensées spécifiques, mais plutôt à favoriser l'épanouissement personnel [5](#page=5). #### 2.3.2 Auto-actualisation et potentiel humain Selon cette perspective, chaque individu possède un potentiel inné et tend naturellement vers la croissance et l'épanouissement. Un trouble mental peut résulter d'une incapacité à vivre en accord avec sa véritable nature [5](#page=5). #### 2.3.3 Congruence et estime de soi L'objectif est d'atteindre un état de congruence, c'est-à-dire une cohérence entre les aspirations profondes de la personne et son expérience vécue. Une meilleure congruence favorise l'estime de soi et le bien-être psychologique [5](#page=5). #### 2.3.4 Référence à la pyramide des besoins de Maslow Le besoin d'auto-actualisation ne peut être satisfait que si les besoins fondamentaux inférieurs sont suffisamment comblés [5](#page=5). #### 2.3.5 Rôle du thérapeute et conception du client Le thérapeute humaniste est fondamentalement non directif et considéré comme une personne-ressource. Son rôle est d'accompagner le client dans son processus d'auto-actualisation. L'approche utilise le terme "client" car les personnes qui consultent ne présentent pas nécessairement une psychopathologie mais peuvent chercher à améliorer leur efficacité personnelle, clarifier leurs objectifs de vie ou surmonter des blocages existentiels. Le thérapeute crée un cadre relationnel sécurisé sans imposer d'interprétation ni de stratégie, permettant au client de définir ses propres stratégies [6](#page=6). #### 2.3.6 Attitudes fondamentales du thérapeute humaniste * **Empathie**: Le thérapeute s'efforce de comprendre le monde tel qu'il est vécu par le client, en adoptant son cadre de référence et en saisissant l'expérience subjective « de l'intérieur » [6](#page=6). * **Considération positive inconditionnelle**: Le thérapeute accepte le client sans jugement, indépendamment de ses pensées, émotions ou comportements, manifestant une confiance fondamentale dans ses capacités d'évolution [6](#page=6). * **Authenticité (ou congruence)**: Le thérapeute se montre sincère et cohérent, pouvant partager certains éléments de son expérience lorsque cela est pertinent [6](#page=6). * **Écoute active**: Le thérapeute reformule, paraphrase et vérifie la compréhension mutuelle pour aider le client à clarifier ses ressentis, aspirations et vécus émotionnels [6](#page=6). ### 2.4 Approches cognitives #### 2.4.1 Croyances irrationnelles et détresse psychologique Les psychologues d'orientation cognitive estiment que la détresse psychologique résulte principalement de croyances erronées et de raisonnements dysfonctionnels. Ces croyances, souvent rigides et irréalistes, influencent l'interprétation des événements par les individus [6](#page=6). > **Tip:** Les thérapies cognitivo-comportementales (TCC) sont un exemple d'approche intégrative combinant la compréhension des processus cognitifs et la modification des comportements [2](#page=2). ### 2.5 Le concept de levier thérapeutique Chaque approche thérapeutique repose sur un levier thérapeutique spécifique, c'est-à-dire le moyen principal par lequel le thérapeute cherche à débloquer la situation problématique du patient et à améliorer sa qualité de vie. Ce levier peut être la prise de conscience (psychanalyse, humanisme), la modification des pensées (cognitives) ou le changement comportemental [2](#page=2). --- # Les approches cognitives et comportementales Ce chapitre analyse les thérapies axées sur la compréhension des pensées et la modification des comportements, en détaillant des modèles spécifiques comme ceux d'Ellis et de Beck, ainsi que des techniques comportementales pures telles que la désensibilisation systématique. ### 3.1 Principes généraux des thérapies cognitives et comportementales Les approches cognitives et comportementales représentent deux courants majeurs en psychothérapie. Elles se distinguent par leurs fondements théoriques et leurs techniques d'intervention. Souvent, ces approches sont intégrées, formant les thérapies cognitivo-comportementales (TCC). Le concept de "levier thérapeutique" est central, désignant le moyen principal utilisé par le thérapeute pour aider le patient à surmonter ses difficultés [2](#page=2). #### 3.1.1 Les approches cognitives Les approches cognitives postulent que la détresse psychologique provient principalement de croyances erronées et de raisonnements dysfonctionnels. Ces schémas de pensée, souvent rigides et irréalistes, façonnent l'interprétation des événements par l'individu. Par exemple, la croyance qu'il faut être parfait en toutes circonstances peut mener à la procrastination et à une peur excessive de l'échec. Des recherches ont établi des liens entre la dépression, une faible capacité d'adaptation et la présence de convictions irrationnelles. L'objectif thérapeutique est donc de modifier ces croyances pour transformer les raisonnements et, par conséquent, les comportements [6](#page=6) [7](#page=7). ##### 3.1.1.1 La thérapie émotivo-rationnelle d'Albert Ellis (modèle ABCD) La thérapie émotivo-rationnelle (TER) d'Albert Ellis est un modèle cognitif phare, structuré autour du modèle ABCD [7](#page=7). * **A (Activating event)**: L'événement déclencheur [7](#page=7). * **B (Beliefs)**: Les croyances et interprétations associées à cet événement, souvent sous forme de discours intérieur [7](#page=7). * **C (Consequences)**: Les conséquences émotionnelles et comportementales qui en découlent (émotions négatives, comportements inadaptés) [7](#page=7). * **D (Disputation)**: La remise en question active des croyances irrationnelles [7](#page=7). Selon Ellis, les réactions émotionnelles et comportementales négatives ne sont pas causées directement par l'événement, mais par l'interprétation que le sujet en fait. Le thérapeute travaille à identifier ces croyances irrationnelles (telles que la faible efficacité personnelle ou les exigences excessives) à travers l'analyse du discours intérieur du patient. Le travail thérapeutique vise une restructuration cognitive, conduisant à l'adoption de stratégies plus adaptées et à la diminution des affects négatifs, encourageant le patient à combattre activement ses pensées dysfonctionnelles [7](#page=7). ##### 3.1.1.2 La thérapie cognitivo-comportementale (TCC) de Beck Développée notamment par Aaron Beck, la thérapie cognitivo-comportementale (TCC) est une approche mixte qui intègre des composantes cognitives et comportementales, particulièrement adaptée au traitement de la dépression [7](#page=7). Beck soutient que la simple prise de conscience des pensées dysfonctionnelles n'est pas suffisante pour modifier les comportements. Il est nécessaire d'adopter une approche plus directive et concrète [8](#page=8). **Le modèle cognitif de la dépression selon Beck :** Chez les personnes souffrant de dépression, on observe des biais cognitifs tels que : * L'attention sélective portée aux aspects négatifs [8](#page=8). * Une pensée en tout ou rien [8](#page=8). * Une généralisation excessive [8](#page=8). * La dramatisation des situations et de soi [8](#page=8). * Une faible estime de soi [8](#page=8). Ces schémas cognitifs contribuent à entretenir la détresse émotionnelle et les comportements inadaptés [8](#page=8). **Le rôle actif du patient en TCC :** La TCC implique fortement le patient, qui est amené à : * Observer et noter ses pensées, émotions et comportements entre les séances [8](#page=8). * Tester la validité de ses pensées automatiques négatives [8](#page=8). * S'engager dans des activités planifiées [8](#page=8). * Poursuivre des objectifs progressifs et réalistes [8](#page=8). Ce travail vise à interrompre les ruminations mentales, développer l'esprit critique, restaurer l'estime de soi, et lutter contre la passivité et la perte de motivation. La TCC agit donc simultanément sur les schémas cognitifs et les comportements observables dans une perspective de changement durable [8](#page=8). #### 3.1.2 Les thérapies comportementales pures Les thérapies comportementales pures s'appuient sur les principes du conditionnement classique et opérant, considérant que les comportements problématiques sont appris et peuvent donc être modifiés. Elles se concentrent sur l'observation des comportements et leur modification par des techniques spécifiques, sans approfondir l'explication ou l'introspection sur la compréhension de soi [2](#page=2) [8](#page=8). ##### 3.1.2.1 La désensibilisation systématique La désensibilisation systématique est un exemple paradigmatique de thérapie exclusivement comportementale. Son objectif est de réduire les comportements problématiques et les réactions émotionnelles associées en utilisant des techniques issues du conditionnement classique [8](#page=8). **Fondements théoriques :** Cette technique est ancrée dans l'héritage pavlovien. Dans le cas d'une phobie, un stimulus initialement neutre (comme un chien) devient un stimulus conditionnel capable de déclencher une réponse conditionnelle de peur, manifestée par des réactions physiologiques et comportementales liées à l'anxiété (#page=8, 9) [8](#page=8) [9](#page=9). **Principe de la désensibilisation systématique :** Elle repose sur le principe d'incompatibilité physiologique entre deux états : * L'état d'anxiété, associé à l'activation du système nerveux sympathique [9](#page=9). * L'état de relaxation, associé à l'activation du système nerveux parasympathique [9](#page=9). Le thérapeute commence par induire chez le patient un état de relaxation profonde, incompatible avec l'état de peur déclenché par le stimulus phobogène [9](#page=9). **Gradation des stimuli anxiogènes :** L'exposition au stimulus anxiogène se fait de manière progressive et contrôlée, selon une hiérarchie établie allant des stimuli les moins anxiogènes aux plus anxiogènes. Par exemple, pour une phobie des chiens, cela pourrait commencer par la vision d'une photo, puis une image, une exposition derrière une barrière, et enfin une interaction limitée. Chaque étape n'est franchie que lorsque les réactions anxieuses ont significativement diminué, adaptant le rythme aux capacités du patient [9](#page=9). **Objectif thérapeutique :** L'objectif n'est pas de convaincre le patient du caractère irrationnel de sa peur (car il en est souvent conscient), mais de désactiver progressivement le pouvoir anxiogène du stimulus conditionnel par contre-conditionnement. Il s'agit donc d'une intervention symptomatique, fondée sur les lois de l'apprentissage, sans travail sur les croyances profondes ou l'histoire personnelle du patient. Les évolutions contemporaines incluent l'utilisation de la réalité virtuelle pour l'exposition graduée [9](#page=9). --- # Les thérapies systémiques et leur application Les thérapies systémiques postulent que les difficultés psychologiques d'un individu sont indissociables des systèmes relationnels dans lesquels il évolue, axant l'intervention sur les interactions plutôt que sur l'individu seul [10](#page=10). ### 4.1 Principes fondamentaux des thérapies systémiques Les thérapies systémiques, incluant les thérapies familiales et brèves, se basent sur la prémisse que les problèmes psychologiques d'une personne ne peuvent être compris isolément, mais doivent être analysés dans le contexte des systèmes relationnels qui l'entourent [10](#page=10). #### 4.1.1 Le patient comme élément d'un système L'individu est considéré comme faisant partie intégrante de multiples systèmes : * Le système familial [10](#page=10). * Le couple [10](#page=10). * Le milieu scolaire ou professionnel [10](#page=10). * Les groupes sociaux ou sportifs [10](#page=10). Ces systèmes sont caractérisés par des interactions répétées qui peuvent, intentionnellement ou non, contribuer au maintien d'un problème en empêchant l'adoption de comportements ou d'attitudes plus adaptés [10](#page=10). #### 4.1.2 Objectifs de l'intervention systémique L'intervention thérapeutique systémique vise plusieurs objectifs principaux : * Identifier les interactions dysfonctionnelles [10](#page=10). * Analyser les situations concrètes où ces interactions se manifestent [10](#page=10). * Mettre en évidence les schémas relationnels problématiques [10](#page=10). * Souligner également les interactions positives existantes au sein du système [10](#page=10). Le but ultime est de rompre les cycles interactionnels qui perpétuent le problème et de favoriser l'émergence de nouvelles dynamiques relationnelles plus fonctionnelles [10](#page=10). ### 4.2 Différenciation entre thérapie familiale et thérapie brève #### 4.2.1 Thérapie familiale Dans le cadre d'une thérapie familiale, le thérapeute implique généralement plusieurs membres de la famille. L'objectif est d'examiner le fonctionnement global du système familial. Il est reconnu que chaque membre, consciemment ou inconsciemment, peut jouer un rôle dans le maintien du comportement problématique [10](#page=10). #### 4.2.2 Thérapie brève Dans une approche de thérapie brève, il est possible qu'un seul parent consulte pour un problème concernant son enfant. Le travail thérapeutique se concentre alors sur les réactions parentales face au problème, les interactions répétées avec l'enfant, et les stratégies éducatives mises en œuvre. L'objectif reste de modifier les réponses habituelles et d'introduire de nouvelles stratégies relationnelles [11](#page=11). > **Tip:** Bien que le document ne détaille pas spécifiquement les techniques utilisées en thérapie brève, il est implicite que l'efficacité de cette approche repose sur des interventions ciblées et des changements rapides au sein des interactions familiales. ### 4.3 Exemple d'interaction dysfonctionnelle : la double contrainte Un exemple classique d'interaction dysfonctionnelle illustrant les concepts systémiques est la double contrainte. Cette situation se produit lorsque des messages contradictoires sont adressés à un même individu [11](#page=11). > **Exemple:** Une mère reproche à son enfant de ne pas manifester suffisamment d'affection. Cependant, lorsque l'enfant tente d'exprimer son affection, il est rejeté ou réprimandé par cette même mère [11](#page=11). > > Cet enfant se retrouve dans une impasse où, quelle que soit son action, elle est inadéquate, ce qui engendre confusion et détresse [11](#page=11). Les thérapies systémiques, par conséquent, transcendent l'approche centrée sur l'individu isolé pour viser une transformation des modes de communication et d'interaction au sein du système relationnel dans son ensemble [11](#page=11). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Approche éclectique | Tendance d'un thérapeute à combiner divers cadres théoriques et techniques thérapeutiques provenant de différentes écoles de pensée psychologique pour adapter le traitement aux besoins spécifiques du patient. | | Levier thérapeutique | Le moyen principal par lequel un thérapeute cherche à résoudre le problème du patient et à améliorer sa qualité de vie. Ce levier peut être la prise de conscience, la modification des pensées, le changement comportemental ou une action sur des mécanismes biologiques. | | Trouble psychologique | Condition caractérisée par des symptômes cliniques significatifs, un fonctionnement altéré et un diagnostic reconnu, nécessitant potentiellement une intervention thérapeutique. | | Développement personnel | Démarche entreprise par des individus pour améliorer leurs compétences, leurs connaissances, leur bien-être et leur potentiel, sans nécessairement souffrir d'une pathologie psychologique diagnostiquée. | | Conflits inconscients | Forces psychiques contradictoires qui opèrent en dehors de la conscience et qui influencent le comportement, les émotions et les pensées de l'individu, selon les théories psychanalytiques. | | Stades de développement | Périodes distinctes dans le développement humain, souvent considérées comme universelles, où des changements qualitatifs majeurs surviennent dans les aspects cognitifs, émotionnels et sociaux. Des difficultés rencontrées lors de ces stades peuvent avoir un impact sur la personnalité adulte. | | Associations libres | Technique psychanalytique où le patient est encouragé à exprimer spontanément et sans censure toutes les pensées, images ou sentiments qui lui viennent à l'esprit, permettant au thérapeute d'explorer l'inconscient. | | Résistance (en psychanalyse) | Réticence, souvent inconsciente, du patient à aborder certains contenus ou à coopérer pleinement avec le processus thérapeutique, interprétée comme un mécanisme de défense contre l'angoisse. | | Transfert (en psychanalyse) | Phénomène inconscient par lequel le patient projette sur le thérapeute des sentiments, des désirs et des réactions issus de relations passées significatives, notamment avec des figures parentales. | | Auto-actualisation | Concept des thérapies humanistes décrivant la tendance innée de l'individu à réaliser son plein potentiel, à croître et à s'épanouir en accord avec sa nature profonde. | | Congruence | État d'alignement et de cohérence entre les aspirations profondes d'une personne, son expérience vécue et son comportement, un objectif clé des thérapies humanistes pour favoriser le bien-être. | | Croyances irrationnelles | Pensées rigides, excessives et peu réalistes que les individus tiennent pour vraies, et qui sont considérées par les approches cognitives comme une source majeure de détresse psychologique et de comportements inadaptés. | | Modèle ABCD | Modèle de thérapie émotivo-rationnelle développé par Albert Ellis, décrivant les étapes A (événement déclencheur), B (croyances associées), C (conséquences émotionnelles et comportementales) et D (disputation des croyances irrationnelles) dans la genèse des troubles psychologiques. | | Biais cognitifs | Tendances systématiques de la pensée qui mènent à des interprétations erronées ou à des jugements inexacts des événements, souvent observés chez les personnes souffrant de dépression. | | Désensibilisation systématique | Technique de thérapie comportementale basée sur le conditionnement classique, visant à réduire les réactions anxieuses phobiques par une exposition graduée et simultanément à un état de relaxation profonde au stimulus anxiogène. | | Conditionnement classique | Processus d'apprentissage par lequel un stimulus neutre, lorsqu'il est associé de manière répétée à un stimulus inconditionnel qui déclenche une réponse, finit par déclencher lui-même cette réponse. | | Thérapies systémiques | Approches thérapeutiques, incluant la thérapie familiale, qui considèrent les difficultés psychologiques d'un individu comme étant influencées par les interactions et les dynamiques au sein des systèmes relationnels dans lesquels il est intégré. | | Double contrainte | Type d'interaction dysfonctionnelle où une personne reçoit des messages contradictoires de la part d'une autre, la plaçant dans une situation où toute réponse est inappropriée, générant confusion et détresse. |