The social context of behavioural change.pdf

# De sociale context van gedragsverandering Dit onderwerp onderzoekt hoe de directe fysieke en sociale omgeving, inclusief sociaaleconomische factoren, gedrag en gezondheid beïnvloedt, en hoe maatschappelijke veranderingen en beleidskeuzes individuele gedragsverandering kunnen beperken [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1 Begrip van sociale context en invloed op gedrag De sociale context, of het milieu, verwijst naar de directe fysieke en sociale omgeving waarin mensen leven, werken en ontspannen. Dit omvat aspecten van het dagelijks leven zoals machtsverhoudingen, politiek, inkomen, onderwijsmogelijkheden, en relaties met familie en collega's. Interacties binnen deze context kunnen direct (persoonlijk) of indirect (via media) plaatsvinden. Maatschappelijke factoren zijn belangrijke bepalende factoren voor gezondheid en gezondheidsgedrag [1](#page=1). De sociale context van individueel gedrag kent twee aspecten: 1. De sociale omgeving waarin individuen een bepaald gedrag vertonen [1](#page=1). 2. De manier waarop de maatschappij het gezondheidsgedrag van haar burgers beïnvloedt [1](#page=1). Er hebben zich snelle sociaal-culturele veranderingen voorgedaan, waaronder transformaties in de aard van werk, de beschikbaarheid en agressieve marketing van goedkoop, sterk bewerkt voedsel met veel vet, suiker en zout, en de groei van zittende vrijetijdsactiviteiten. Individuen opereren binnen een sociaal en economisch kader dat gedragsveranderingsprogramma's mogelijk niet ondersteunt [1](#page=1). #### 1.1.1 Beperkingen van rationele gedragsmodellen Gedragsvoorspellingsmodellen zoals het Health Belief Model gaan uit van rationele afwegingen van kosten en baten door individuen alvorens bepaald gedrag te vertonen. Hoewel dit model enige voorspellende waarde heeft voor specifieke preventieve gedragingen zoals kankeronderzoek, is het gebaseerd op de aanname dat het beïnvloeden van gedrag simpelweg het aanspreken van iemands gedachten (houdingen/overtuigingen) is. Empirisch onderzoek suggereert echter dat deze aanname, die impliceert dat attitudes gedrag op een relatief eenvoudige manier veroorzaken, onjuist is. Reclamebedrijven wisten al langer dat hun campagnes slechts een klein percentage van de doelgroep zouden beïnvloeden. Vroege gezondheidseducatie-initiatieven hadden onrealistische verwachtingen van hun impact, en in tegenstelling tot reclamecampagnes gericht op merkentrouw, beoogden ze vaak het veranderen van plezierige gedragingen zoals roken. Bovendien kan schadelijk gedrag in sommige culturele contexten juist gewaardeerd en uitgevoerd worden vanwege het geassocieerde risico [1](#page=1). Gedrag wordt een gewoonte wanneer het automatisch wordt, onafhankelijk van bewuste gedachten. Omdat mensen minder geneigd zijn om informatie te verwerken die geassocieerd is met gewoonten (vooral als deze als plezierig worden ervaren, zoals roken of alcohol drinken), is aansporing of overtuiging als strategie voor gedragsverandering veel minder effectief [1](#page=1). #### 1.1.2 Het begrijpen van 'ongezond' gedrag in een sociale en economische context Gedrag zoals roken vindt plaats binnen een sociale context die voor de roker een web van onderling afhankelijke oorzaken en culturele betekenissen vormt. Een studie van Hilary Graham illustreerde het belang van het onderzoeken van de context en complexiteit van de rol van roken in mensenlevens. Zij betoogde dat moeders die kinderen verzorgden en huishoudelijke, financiële en organisatorische lasten droegen, dit als zeer stressvol ervoeren en roken gebruikten als copingstrategie. Het gedrag van roken stelde deze zorgverlener in staat effectiever moeder te zijn, een fenomeen dat Graham 'de verantwoordelijkheid van onverantwoord gedrag' noemde. Nicotine heeft neurofarmacologisch een stressverlagend effect op korte termijn [1](#page=1). Gedragsverandering wordt beperkt door sociale omstandigheden en leef- en werkomstandigheden, die allemaal negatieve gezondheidsgevolgen kunnen hebben. Bovendien ontvangen veel overheden aanzienlijke inkomsten uit de verkoop van tabak en alcohol, wat verklaart waarom zij bedrijven die dergelijke producten produceren, toestaan te adverteren bij evenementen die vanuit gezondheidsperspectief contra-intuïtief lijken (bv. door sportevenementen te sponsoren). De filosofie van 'zorg zelf voor je gezondheid' heeft ook geleid tot een bloeiende gezondheidsindustrie die de aankoop van 'gezondheidsproducten' stimuleert. De spanning die overheden ervaren tussen het aanbieden van informatie voor 'gezonde keuzes' en het controleren van de beschikbare keuzes, is duidelijk zichtbaar in relatie tot obesitas. Voedselproducenten moeten informatie verstrekken over vet-, zout- en suikergehaltes, terwijl reclame voor 'junkfood' rond kinderprogramma's verboden is. De algehele context waarin gedrag wordt uitgeoefend, wordt uiteindelijk bepaald door politieke en economische overwegingen [2](#page=2). #### 1.1.3 De rol van gezondheidsprofessionals Gezondheidsprofessionals beschikken, door hun rol en klinische praktijk, over kennis van de levens van de mensen die zij behandelen. Ze kunnen fungeren als belangrijke beïnvloeders op individueel niveau (advies geven), op lokaal overheidsniveau (ondersteunen van gemeenschapsgroepen) en op nationaal overheidsniveau (aanbevelingen doen via beroepsverenigingen). Beroepsverenigingen kunnen bijvoorbeeld lobbyen voor overheidsbeleid zoals een basisinkomen. Het analyseren van de rol van roken in het leven van mensen door uitsluitend te focussen op geïsoleerde psychologische factoren, zoals de houding ten opzichte van stoppen, is te simplistisch [2](#page=2). > **Tip:** Bij het analyseren van gedrag is het cruciaal om verder te kijken dan individuele psychologische factoren en de bredere sociale, economische en culturele context mee te nemen. ##### 1.1.3.1 Casestudy: Mrs. Berry en haar zoon Mrs. Berry bezocht haar huisarts over het gewicht van haar 14-jarige zoon. Ondanks haar pogingen om gezondere maaltijden aan te bieden, weigerde hij dit, en hij kocht buitenshuis ook ongezond voedsel. Hij bracht ook veel tijd door met zittende bezigheden zoals tv kijken en gamen. Een onderzoek waarbij jongeren hun mobiele telefoon gebruikten om te stoppen met roken, toonde aan dat sms-berichten met specifieke opdrachten effectief waren in gedragsverandering. Dit roept de vraag op of een soortgelijk project kan worden opgezet om weerstand tegen junkfood en deelname aan lichaamsbeweging te stimuleren [2](#page=2). ##### 1.1.3.2 Stop and think: Keuzes voor beleid * Welke aanpak zou je steunen: een gezondheidswaarschuwing over verzadigde vetten op boter- en kaasverpakkingen, of een verhoogde belasting op die producten? * Wat zijn je redenen hiervoor die een beleidsmaker zouden kunnen overtuigen [2](#page=2)? #### 1.1.4 Tools voor sociale gedragsverandering Massale educatieve campagnes gericht op houdingen zijn veelgebruikt voor gedragsverandering op populatieniveau, maar hebben beperkt succes gehad. Soms kan de staat externe prikkels inzetten, zoals subsidies (voor sportabonnementen of gezonde voeding), belastingen (op alcohol en tabak) of wetgeving (snelheidslimieten, rookverboden in openbare ruimtes). Er is ook discussie over de acceptatie van staatsinterventie om praktijken zoals roken of drinken in de privésfeer te verbieden [2](#page=2). De benadering van de Britse overheid voor gezondheidsverbetering op populatieniveau, die mensen als autonoom en in staat tot gezonde keuzes presenteert, legt veel nadruk op individuele verantwoordelijkheid voor gezondheid. Echter, de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) concludeerde dat materiële, omgevings- en politieke omstandigheden een significante rol blijven spelen in het genereren van gezondheidsverschillen [2](#page=2). Overheden hebben conflicterende belangen: enerzijds willen ze individuele controle en keuzes rond gezondheid bevorderen, anderzijds kan het ondersteunen van economische groei leiden tot vervuiling en ongezonde omstandigheden [2](#page=2). #### 1.1.5 Kernpunten van de sociale context van gedragsverandering * De sociale context van gedragsverandering omvat zowel individuele pogingen tot gedragsverandering als de algemene maatschappelijke invloeden op ons gedrag en denken [2](#page=2). * Pogingen tot massale gedragsverandering kunnen succesvoller zijn als het gedrag, de bijbehorende culturele houdingen en de sociaaleconomische determinanten worden aangepakt [2](#page=2). * Het idee dat individuen keuzevrijheid hebben over hun gezondheidsstatus kan de aandacht afleiden van omgevings-/materiële verklaringen voor gezondheidsverschillen [2](#page=2). * Gezondheidsprofessionals spelen een rol in het ondersteunen van mensen bij gedragsverandering en kunnen via hun beroepsorganisaties aandacht vragen voor gezondheidsschadelijk sociaal en economisch beleid [2](#page=2). * Pogingen om gedrag te beïnvloeden hebben altijd ethische implicaties [2](#page=2). > **Voorbeeld:** Het bespreken van de sociale factoren die bijdragen aan obesitas, zoals de marketing van ongezond voedsel en de beperkte toegang tot gezonde opties in bepaalde wijken, is belangrijker dan alleen te focussen op de individuele wilskracht om af te vallen [2](#page=2). --- # Modellen en strategieën voor gedragsverandering Dit gedeelte onderzoekt de aannames achter modellen die gedragsverandering proberen te voorspellen, zoals het Health Belief Model, en evalueert hun effectiviteit en beperkingen, met speciale aandacht voor de rol van gewoontevorming. ### 2.1 Aannames achter gedragsvoorspellingsmodellen Gedragsvoorspellingsmodellen, waaronder het Health Belief Model, gaan ervan uit dat individuen rationeel de kosten en baten afwegen voordat ze een bepaalde gedraging vertonen. Deze modellen hebben een zekere voorspellende waarde voor specifieke preventieve gedragingen, zoals screeningsonderzoeken. De kern van deze modellen is de aanname dat het beïnvloeden van gedrag simpelweg neerkomt op het aanpakken van iemands gedachten, oftewel attitudes en overtuigingen. Dit impliceert een directe en probleemloze causale relatie tussen attitudes en gedrag, wat empirisch onderzoek echter tegenspreekt [1](#page=1). > **Tip:** Wees kritisch op modellen die gedragsverandering reduceren tot het veranderen van attitudes. De werkelijkheid is vaak complexer. ### 2.2 Beperkingen van focus op attitudes en de rol van gewoontevorming Empirisch onderzoek suggereert dat de aanname dat attitudes direct tot gedrag leiden, onjuist is. Reclamebedrijven erkenden al langer dat campagnes slechts een fractie van het publiek konden beïnvloeden. Vroege gezondheidseducatie-initiatieven hadden onrealistische verwachtingen en richtten zich soms op plezierige, schadelijke gedragingen zoals roken. In sommige culturen kan gevaarlijk gedrag zelfs worden gewaardeerd vanwege het geassocieerde risico, zoals aangetoond door de succesvolle verkoop van een sigarettenmerk genaamd "Death Cigarettes" [1](#page=1). Gedrag wordt gewoontevorming wanneer het automatisch wordt en losstaat van bewuste gedachten. Mensen zijn minder geneigd aandacht te besteden aan informatie die geassocieerd is met aangename gewoonten (zoals roken of alcohol drinken). Hierdoor zijn aansporingen of overtuiging als strategie voor gedragsverandering aanzienlijk minder effectief [1](#page=1). ### 2.3 De sociale en economische context van gedrag Gedragingen zoals roken vinden plaats binnen een sociaal weefsel van onderling afhankelijke oorzaken en culturele betekenissen. Onderzoek van Hilary Graham illustreerde het belang van het onderzoeken van de context en complexiteit van de rol die roken speelt in iemands leven. Graham stelde dat moeders die zorgden voor kinderen en de financiële en organisatorische lasten van het huishouden droegen, dit als stressvol ervoeren en roken gebruikten als copingstrategie. Een van haar deelnemers gaf aan dat roken zorgde voor een moment van rust en ontspanning, wat haar in staat stelde effectiever moeder te zijn. Graham noemde dit fenomeen "de verantwoordelijkheid van onverantwoordelijk gedrag". Nicotine kan inderdaad op korte termijn stress verminderen [1](#page=1). Gedragsverandering wordt ingeperkt door sociale omstandigheden. De sociale context, waaronder de fysieke en sociale omgeving waarin mensen leven, werken en ontspannen, speelt een cruciale rol. Dit omvat factoren zoals machtsverhoudingen, politiek, inkomen, opleidingskansen, familie en werkcollega's. Deze interacties kunnen direct of indirect via de media plaatsvinden. Maatschappelijke factoren zijn belangrijke determinanten van gezondheid en gezondheidsgedrag [1](#page=1). De huidige sociale en economische context, gekenmerkt door snelle sociaal-culturele veranderingen, veranderingen in werkgelegenheid, agressieve marketing van goedkoop, sterk bewerkt voedsel, en de groei van sedentaire recreatiefaciliteiten, ondersteunt individuele gedragsveranderingsprogramma's mogelijk niet. Het is essentieel om deze context te begrijpen bij het overwegen van interventiekeuzes voor gedragsverandering [1](#page=1). > **Example:** Een model zoals het Health Belief Model zou zich richten op het overtuigen van een roker dat de gezondheidsrisico's van roken groter zijn dan de pleziertjes. Echter, als roken binnen iemands sociale kring een gewaardeerd sociaal ritueel is of als een broodnodige stressverlichter dient, zullen louter rationele argumenten waarschijnlijk ontoereikend zijn voor gedragsverandering. De "Layers of Influence Model" van Dahlgren en Whitehead illustreert de gelaagdheid van invloeden op gezondheid en gezondheidsgedrag, variërend van algemene sociaaleconomische, culturele en omgevingsomstandigheden tot individuele levensstijlfactoren [1](#page=1). --- # De rol van gezondheidsprofessionals en overheidsbeleid Dit onderwerp verkent hoe gezondheidsprofessionals en overheidsbeleid individuen, gemeenschappen en nationale structuren beïnvloeden ten aanzien van gezondheidsgedrag en -uitkomsten. ### 3.1 De invloed van gezondheidsprofessionals Gezondheidsprofessionals, door hun dagelijkse klinische praktijk, beschikken over waardevolle inzichten in de levens van de mensen die zij behandelen of verzorgen. Binnen hun rol kunnen zij een aanzienlijke invloed uitoefenen op verschillende niveaus. Op individueel niveau kunnen zij patiënten adviseren om hun gedrag aan te passen. Op lokaal overheidsniveau kunnen zij ondersteuning bieden aan gemeenschappelijke zelfhulpgroepen. Op nationaal overheidsniveau kunnen zij, via hun professionele verenigingen, beleidsaanbevelingen doen, zoals het voorstellen van een reductie in het wettelijk toegestane alcoholgehalte voor bestuurders. Een voorbeeld hiervan is de Ontario Society of Nutrition Professionals in Public Health, die de Canadese overheid lobbyt om een basisinkomen te overwegen als beleidsoptie [2](#page=2). > **Tip:** Gezondheidsprofessionals kunnen niet alleen individuen begeleiden, maar ook fungeren als pleitbezorgers voor bredere beleidsveranderingen door hun expertise en netwerken te benutten. #### 3.1.1 Casus: De rol van technologie bij gedragsverandering Een casestudy illustreert hoe innovatieve methoden, zoals het gebruik van technologie, kunnen worden ingezet om gedragsverandering te bewerkstelligen. In dit geval werd de affiniteit van jongeren met hun mobiele telefoons benut om hen te helpen stoppen met roken. Via dagelijkse sms-berichten met motiverende boodschappen, zoals "schrijf op vier mensen die ervan zullen genieten dat je stopt met roken" gedurende zes weken, werd succes geboekt in het veranderen van gedrag en het betrekken van de doelgroep. Dit leidde tot de overweging of een soortgelijk project kon worden opgezet om de consumptie van "junkfood" te ontmoedigen en lichaamsbeweging te stimuleren [2](#page=2). ### 3.2 De rol van overheidsbeleid Overheidsbeleid speelt een cruciale rol in het vormgeven van de sociale context waarin gedragsverandering plaatsvindt. Regeringen staan vaak voor tegenstrijdige belangen, bijvoorbeeld tussen het bevorderen van individuele gezondheidskeuzes en het ondersteunen van economische groei die kan leiden tot milieuvervuiling en ongezonde levensomstandigheden. Veel overheden genereren ook aanzienlijke inkomsten uit de verkoop van producten zoals tabak en alcohol, wat hun bereidheid kan beïnvloeden om deze producten te reguleren [2](#page=2). #### 3.2.1 Instrumenten voor gedragsverandering Massale voorlichtingscampagnes, gericht op het veranderen van attitudes, zijn een veelgebruikte methode voor gedragsverandering op populatieniveau, hoewel het succes ervan in het daadwerkelijk veranderen van gedrag vaak beperkt is [2](#page=2). Daarnaast kan de staat externe prikkels inzetten om gewenst gezondheidsgedrag te stimuleren. Dit omvat [2](#page=2): * **Subsidies:** Bijvoorbeeld voor lidmaatschap van een sportschool of voor de aankoop van gezonde voeding [2](#page=2). * **Belastingen:** Heffingen op alcohol en tabak [2](#page=2). * **Wetgeving:** Zoals snelheidslimieten of een rookverbod in openbare ruimtes [2](#page=2). Er is ook een voortdurend debat over de acceptatie van staatsinterventie om praktijken zoals roken of drinken in de privésfeer te verbieden [2](#page=2). > **Tip:** Het is belangrijk om te overwegen welke interventies het meest effectief zijn: bijvoorbeeld een gezondheidswaarschuwing op voedselverpakkingen of een verhoogde belasting op ongezonde producten. De keuze hangt af van de onderliggende redenen en het gewenste beleidsdoel [2](#page=2). #### 3.2.2 De complexiteit van "gezonde keuzes" De nadruk op individuele verantwoordelijkheid voor gezondheid, zoals vaak gepresenteerd in het overheidsbeleid, kan de aandacht afleiden van bredere sociaaleconomische en omgevingsfactoren die gezondheidsongelijkheden beïnvloeden. Rapporten, zoals dat van de WHO Commission on the Social Determinants of Health, benadrukken dat materiële, omgevings- en politieke omstandigheden een significante rol blijven spelen in het genereren van gezondheidsverschillen. De realiteit is dat de overheid ook economische belangen heeft, wat kan leiden tot een spanningsveld tussen het informeren van burgers over gezonde opties en het reguleren van het aanbod van ongezonde producten. Voedselproducenten moeten bijvoorbeeld informatie over vet-, zout- en suikergehaltes verstrekken, terwijl de reclame voor "junkfood" rond kinderprogramma's verboden is [2](#page=2). #### 3.2.3 Ethische implicaties van interventies Elke poging om gedrag te beïnvloeden brengt ethische overwegingen met zich mee. Dit geldt zowel voor interventies gericht op individuen als voor beleidsmaatregelen die de keuzevrijheid kunnen beperken of beïnvloeden. Het is essentieel om de balans te vinden tussen het bevorderen van volksgezondheid en het respecteren van individuele autonomie en het vermijden van paternalisme [2](#page=2). #### 3.2.4 Maatschappelijke context en gedragsverandering De sociale context, waaronder de sociaaleconomische determinanten van gezondheid, heeft een diepgaande invloed op individuele gezondheidsgedragingen en -uitkomsten. Het simplificeren van gezondheidsgedrag tot enkel individuele psychologische factoren, zoals attitudes of kennis, doet geen recht aan de complexiteit van de sociale en materiële omstandigheden waarin mensen leven. Pogingen tot massale gedragsverandering zijn waarschijnlijk succesvoller wanneer ze gericht zijn op de gedragingen, de culturele attitudes die ermee geassocieerd worden, en de sociaaleconomische determinanten ervan [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale context | De directe fysieke en sociale omgeving waarin mensen leven, werken en ontspannen. Dit omvat aspecten zoals machtsverhoudingen, inkomen, opleiding, familie en werkrelaties, die de gezondheid en gezondheidsgedragingen beïnvloeden. | | Milieu | De term milieu verwijst naar de omgeving, zowel de fysieke als de sociale, waarin een individu zich bevindt en interactie heeft. Het is een integraal onderdeel van de sociale context die de levensomstandigheden en gezondheid kan bepalen. | | Gedragsverandering | Het proces waarbij een individu of een groep bewuste inspanningen levert om een bestaand gedrag te stoppen of te wijzigen, of om een nieuw, gewenst gedrag aan te leren en te handhaven. | | Health Belief Model (Gezondheidsovertuigingsmodel) | Een psychologisch model dat gedragsverandering verklaart aan de hand van de perceptie van individuen over de waarschijnlijkheid van het oplopen van een ziekte, de ernst van de ziekte en de effectiviteit van preventieve maatregelen. | | Habit (Gewoonte) | Een gedrag dat automatisch wordt en onafhankelijk van bewuste gedachten verloopt. Gewoonten worden vaak gevormd door herhaaldelijke uitvoering en kunnen zowel positieve als negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid. | | Socio-economische determinanten van gezondheid | Factoren zoals inkomen, opleiding, beroep en sociale status die de gezondheid van individuen en bevolkingsgroepen significant beïnvloeden. Deze factoren creëren ongelijkheden in gezondheid. | | Gezondheidsongelijkheid | Verschillen in gezondheidstoestand tussen verschillende groepen mensen, vaak gerelateerd aan sociaaleconomische status, etniciteit, geslacht of geografische locatie. | | Massamediacampagnes | Gerichte communicatie-inspanningen via massamedia, zoals televisie, radio of internet, om een breed publiek te informeren over gezondheidskwesties en gedragsverandering te stimuleren. | | Interventie | Een actie of reeks acties die gericht is op het beïnvloeden van een bepaald gedrag, een gezondheidstoestand of een sociaal probleem. Dit kan zowel op individueel als op populatieniveau plaatsvinden. | | Neurofarmacologisch | Verwijst naar de effecten van geneesmiddelen of stoffen op de hersenen en het zenuwstelsel. Nicotine heeft bijvoorbeeld een neurofarmacologisch effect op het verminderen van stress. |