Criminal Law

# Verschillende benaderingen van criminaliteit en de reactie daarop Dit onderwerp verkent de diverse theoretische perspectieven die criminaliteit proberen te verklaren en onderzoekt hoe de samenleving hierop reageert. ### 1.1 Theoretische perspectieven op criminaliteit De manier waarop we naar criminaliteit kijken en deze proberen te verklaren, beïnvloedt direct de maatschappelijke reactie daarop, variërend van retributieve tot meer sociale benaderingen. Verschillende stromingen bieden invalshoeken: * **Sociologische verklaringen:** Deze benaderingen richten zich op bredere maatschappelijke structuren en interacties. * **Biosociale en psychologische criminologie:** Deze visies kijken naar biologische en psychologische factoren als oorzaak van crimineel gedrag. * **Verklaringen m.b.t. situationele factoren en de publieke ruimte:** Deze benadering analyseert hoe de fysieke omgeving en specifieke situaties criminaliteit beïnvloeden. * **Verklaringen vanuit kritische criminologie en hedendaagse stromingen:** Deze perspectieven bieden een meer genuanceerde en maatschappijkritische kijk op criminaliteit en haar oorzaken. * **Organisatiecriminologie:** Dit richt zich op crimineel gedrag binnen organisaties. ### 1.2 De maatschappelijke reactie op criminaliteit De theoretische benadering van criminaliteit bepaalt mede de reactie van de samenleving hierop. Belangrijke reactiewijzen zijn: #### 1.2.1 Retributivisme * **Kernidee:** Een straf is gerechtvaardigd omdat de dader deze 'verdiend' heeft. Vergelding staat centraal. * **Gerichtheid:** De straf kijkt naar het verleden, als reactie op het gepleegde delict, en minder naar de toekomst. * **Doel:** Het toebrengen van leed aan de dader als vorm van vergelding. De straf is het doel op zich. #### 1.2.2 Rehabilitatie * **Kernidee:** Vanuit een hulpverleningsoogpunt wordt criminaliteit vaak gezien als gevolg van onderliggende problemen, zoals psychiatrische problematiek. * **Gerichtheid:** Langdurige hulpverleningstrajecten voor zowel de dader als soms het slachtoffer. * **Doel:** Het 'genezen' of corrigeren van de dader, met een focus op toekomstig gedrag. #### 1.2.3 Restorative justice (Herstelrecht) * **Kernidee:** Deze stroming wil het recht een andere wending geven door naast de dader ook het slachtoffer een centrale rol te geven. * **Gerichtheid:** Het herstellen van de toegebrachte schade, indien mogelijk ongedaan maken. * **Doel:** Het verschaffen van genoegdoening aan het slachtoffer. ### 1.3 Criminaliteit, situationele factoren en de publieke ruimte Deze benadering focust op de aanpasbare elementen in de publieke ruimte om criminaliteit tegen te gaan, in plaats van primair te kijken naar de dader of de aard van de feiten. * **Kernvraag:** Wat kunnen we aanpassen in de publieke ruimte om het plegen van feiten daar te ontmoedigen? * **Aanname:** De aanleg, constructie en organisatie van de publieke ruimte hebben een grote invloed op het voorkomen van criminaliteit door het creëren of juist wegnemen van gelegenheden. * **Contrast met andere theorieën:** Deze benadering stelt dat sociale ongelijkheid en armoede niet noodzakelijk tot meer criminaliteit leiden. #### 1.3.1 Rationele keuzebenadering (RKT) * **Uitgangspunt:** De RKT, met wortels in de klassieke school, gaat uit van een rationeel mensbeeld en vrije wil. * **Aanname:** Mensen plegen feiten wanneer de mogelijkheid zich voordoet en de baten opwegen tegen de kosten. * **Kosten-batenanalyse:** Een economische benadering waarbij zowel materiële (geld, goederen) als immateriële baten (status, imago, vermijden van ongemak) worden meegerekend. * **Focus op controle:** De nadruk ligt op controlesystemen die het plegen van feiten moeten vermijden, niet zozeer op de beweegredenen of behandeling van daders. * **Mensbeeld:** Een nogal fatalistisch mensbeeld: men gaat ervan uit dat iedereen geneigd is tot crimineel gedrag als de gelegenheid zich voordoet. > **Tip:** De RKT is een belangrijke theoretische grondslag voor situationele criminaliteitspreventie, waarbij de focus ligt op het verhinderen van gelegenheden in plaats van het aanpakken van de diepere oorzaken van criminaliteit. #### 1.3.2 Speltheorie * **Aanvulling op RKT:** De speltheorie voegt de interactieve dynamiek van besluitvorming toe aan de rationele keuzebenadering. * **Kernidee:** De beslissing om een misdrijf te plegen is niet onafhankelijk van de beslissingen van anderen (justitie, politie, omstanders, slachtoffers). * **Situatie-inschatting:** Mensen schatten de situatie in en vergaren kennis over de reacties van betrokkenen om hun eigen keuzes strategisch te maken. * **Strategisch handelen:** Beslissingen worden strategisch afgewogen om te bepalen of het delict "voldoende oplevert". #### 1.3.3 Situationele criminaliteitspreventie (SCP) * **Doel:** Het vermijden van gedrag in specifieke situaties, waarbij de onderliggende oorzaken en motieven minder belangrijk worden geacht dan de directe gelegenheid. * **Methodiek:** Een opeenvolgende reeks van sociale en psychologische keuzes, inclusief het analyseren van risico's en mogelijke reacties van alle actoren, die afhouden van regelovertredend gedrag. #### 1.3.4 Gelegenheidstheorie * **Kernprincipe:** "De gelegenheid maakt de dief". De omvang van criminaliteit wordt bepaald door de aanwezigheid van potentiële daders, aantrekkelijke doelwitten en de mate van toezicht en bescherming. * **Formule:** Gemotiveerde daders + geschikte targets + afwezigheid van adequaat toezicht = de "chemie van criminaliteit". * **Ontbreken van één element:** Het ontbreken van slechts één van deze drie elementen is voldoende om criminaliteit in die specifieke situatie te voorkomen. * **Focus:** Verleidelijke en gemakkelijke gelegenheden zetten mensen aan tot criminaliteit. > **Voorbeeld:** De wijdverspreide beschikbaarheid van vuurwapens in de VS kan mede verklaren waarom het risico om vermoord te worden daar groter is dan in veel Europese landen, zelfs als persoonlijke motivatie een rol speelt. Dit is een situationele variabele. #### 1.3.5 Omgevingscriminologie * **Focus:** De wijze waarop criminaliteit wordt gepleegd en hoe deze kan worden voorkomen door gelegenheidsreductie. * **Verdere vernauwing:** "Crime science" wordt gezien als een verdere specialisatie binnen de omgevingscriminologie. #### 1.3.6 CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design) * **Nederlandse vertaling:** Sociaal Veilig Ontwerpen. * **Onderliggende theorieën:** Grotendeels gebaseerd op de rationele keuzebenadering, de gelegenheidstheorie en de "broken windows" theorie. * **Kernidee:** Criminaliteit is mede het gevolg van de gelegenheid die de fysieke omgeving biedt. Door de fysieke omgeving te manipuleren, kan criminaliteit worden verminderd. * **Concrete ingrepen:** Richt zich op natuurlijke beveiliging door middel van ruimtelijke inrichting, verlichting, zichtlijnen en toegankelijkheidscontrole. > **Tip:** CPTED is een praktische uitwerking die gericht is op het ontwerpen van veiliger omgevingen, waarbij de fysieke architectuur een rol speelt in het ontmoedigen van crimineel gedrag. ##### 1.3.6.1 Oscar Newman en "Defensible Space" * **Kernboodschap:** Architectonische en stedebouwkundige kenmerken hebben een directe invloed op criminaliteit. * **Ontwerpelementen:** * Territoriale definitie * Zichtbaarheid en toezicht * Imago * Omgeving ##### 1.3.6.2 CPTED in de praktijk (Crowe) * **Drie soorten strategieën:** * Mechanische beveiliging (sloten, verlichting) * Georganiseerde beveiliging (bewakers, surveillance) * Natuurlijke beveiliging (ruimtelijke inrichting, toegankelijkheid, sociale controle) * **Drie groepen gebruikers:** Legitieme gebruikers, illegitieme gebruikers, observanten. #### 1.3.7 Gentrification * **Definitie:** Verdrijving van lage inkomensgroepen door hogere inkomensgroepen, aangewakkerd door een toenemende leefbaarheid en aantrekkelijkheid van een wijk. * **Relatie met criminaliteit:** Gentrificatie kan leiden tot een kortstondige stijging van criminaliteit door instabiliteit, maar op lange termijn kan criminaliteit afnemen naarmate de wijk stabiliseert. * **Dubbelzijdige effecten:** Hoewel het criminaliteit kan tegengaan, is het proces vaak nefast voor de oorspronkelijke bewoners. #### 1.3.8 Broken windows theorie * **Kernidee:** Verloedering en overlast in een buurt nodigen uit tot deviant gedrag en kunnen leiden tot ernstige criminaliteit. Zelfs gezagsgetrouwe burgers kunnen overgaan tot vandalisme als de omgeving daartoe aanzet. * **Beleidsimplicatie:** Het snel opruimen en herstellen van zichtbare tekenen van verval (zwerfafval, graffiti, vernielingen) is zinvol om verdere overlast en criminaliteit te voorkomen. #### 1.3.9 "Hostile architecture" of "defensieve architectuur" * **Concept:** Ruimtes worden ontworpen om bepaald gedrag te reguleren en specifieke groepen (vaak daklozen of jongeren) impliciet uit te sluiten. * **Voorbeeld:** De Camden-bank is ontworpen om oncomfortabel te zijn voor slapen, skateboarden, of rondhangen, en bevordert zo een "kil en onpersoonlijk stadslandschap". * **Kritiek:** Deze architectuur kan leiden tot sociale uitsluiting en dehumanisering van publieke ruimtes. > **Voorbeeld:** Het gebruik van blauwe verlichting in openbare toiletten om druggebruik te ontmoedigen door het moeilijker te maken aderen te vinden, of het plaatsen van schuine schotten om wildplassen te bemoeilijken, zijn voorbeelden van CPTED en defensieve architectuur. #### 1.3.10 Affordances * **Definitie:** Waar een object of omgeving je toe uitnodigt. Het ontwerp van een openbare plek stimuleert of verhindert bepaald gebruik. * **Voorbeeld:** De herkenbaarheid van een zitplek zonder expliciete instructies, of het verschil tussen een publieke bank en privé-eigendom, illustreert affordances. Ook de aanleg van een publiek urinoir geeft expliciet aan dat plassen daar is toegestaan. ### 1.4 Kritische beschouwing op omgevingscriminologie Hoewel CPTED als situationele criminaliteitspreventie zeker waarde heeft voor het terugdringen van overlast en het leefbaarder maken van plekken, kan omgevingscriminologie niet op zichzelf staand worden gezien als de enige verklaring voor criminaliteit. Sociale, economische, psychologische en sociologische theorieën blijven van essentieel belang. Wanneer omgevingsontwerp te ver wordt doorgevoerd, kan het juist leiden tot uitsluiting en nieuwe problemen creëren, in plaats van ze op te lossen. --- # Situationele factoren en de publieke ruimte in criminaliteitspreventie Deze benadering focust op de invloed van de fysieke omgeving en situationele factoren op criminaliteit en hoe aanpassingen in de publieke ruimte kunnen bijdragen aan preventie. ### 2.1 De rationele keuzebenadering en de gelegenheid De focus verschuift in de jaren '70 van de vorige eeuw van de dader en zijn motieven naar de situatie en hoe criminaliteit voorkomen kan worden door middel van adequate controle en toezicht. Dit wordt de "culture of control" genoemd. De rationele keuzebenadering (RKT) gaat ervan uit dat mensen rationeel handelen en een kosten-batenanalyse maken alvorens een delict te plegen. * **Uitgangspunt van de RKT:** De mens beschikt over vrije wil en handelt rationeel. * **Kosten-batenanalyse:** De beslissing om criminaliteit te plegen wordt bepaald door de afweging tussen de verwachte baten (materieel en immaterieel) en de kosten (straf, risico op betrapt worden). #### 2.1.1 Speltheorie De speltheorie breidt de RKT uit door de interactieve dynamiek van besluitvorming te benadrukken. Beslissingen worden genomen in samenspel met de verwachte reacties van andere actoren (justitie, politie, slachtoffers, omstanders). Het draait om een strategische inschatting van de situatie. #### 2.1.2 Gelegenheidstheorie Deze theorie, een onderdeel van de RKT, stelt dat "de gelegenheid de dief maakt". De omvang van criminaliteit wordt bepaald door: 1. Aantal potentiële daders. 2. Aantal aantrekkelijke doelwitten. 3. Mate van toezicht en bescherming van deze doelwitten. De "chemie van criminaliteit" ontstaat wanneer gemotiveerde daders, geschikte targets en de afwezigheid van adequaat toezicht samenkomen. Het ontbreken van één van deze elementen kan criminaliteit in die specifieke situatie voorkomen. De opportunity theorie benadrukt dat verleidelijke en gemakkelijke gelegenheden mensen aanzetten tot crimineel gedrag. > **Tip:** De gelegenheidstheorie verklaart ook fenomenen die op het eerste gezicht sterk door motivatie gedreven lijken, zoals het hogere risico op moord in de VS door de wijdverspreide beschikbaarheid van vuurwapens. ### 2.2 Omgevingscriminologie en CPTED Omgevingscriminologie ziet criminaliteit als een proces dat plaatsvindt in een specifieke context en focust op gelegenheidsreductie. Een verdere vernauwing hiervan is "crime science". #### 2.2.1 CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design) CPTED, ook bekend als "Designing Out Crime" of "Sociaal Veilig Ontwerpen", is een uitwerking van situationele criminaliteitspreventie met wortels in de RKT, de gelegenheidstheorie en de "broken windows" theorie. Het centrale idee is dat de fysieke omgeving gelegenheid kan bieden tot criminaliteit, en dat door het manipuleren van deze omgeving criminaliteit kan worden verminderd. * **Kernprincipe:** Criminaliteit is mede het gevolg van de gelegenheid die de fysieke omgeving daartoe biedt. * **Oscar Newman en Defensible Space:** Newman stelde dat architectonische en stedebouwkundige kenmerken van gebouwen en wijken een directe invloed hebben op criminaliteit. Hij identificeerde vier designelementen: territoriale definitie, zichtbaarheid en toezicht, imago, en omgeving. #### 2.2.2 CPTED in de praktijk CPTED-strategieën omvatten: * **Mechanische beveiliging:** sloten, verlichting. * **Georganiseerde beveiliging:** bewakers, portiers, surveillance. * **Natuurlijke beveiliging:** ruimtelijke inrichting, toegangscontrole, sociale controle. Concrete ruimtelijke ingrepen richten zich op verlichting, zichtlijnen en landschapsontwerp. > **Voorbeeld:** De toepassing van blauwe verlichting in openbare toiletten van de Permeke bibliotheek in Antwerpen om druggebruik te ontmoedigen, omdat de blauwe schijn het vinden van aderen bemoeilijkt. #### 2.2.3 "Affordances" Dit concept verwijst naar hoe de inrichting, het ontwerp en het beheer van een openbare plek bepaald gebruik stimuleren of verhinderen. Zonder expliciete instructies weten we hoe een zitplek te gebruiken of het verschil tussen publiek en privé-eigendom. Donkere hoekjes kunnen onbedoeld wildplassen aantrekken, terwijl een urinoir expliciet aangeeft waar plassen is toegestaan. ### 2.3 De "Broken Windows" theorie Deze theorie stelt dat verloedering en overlast in een buurt uitnodigen tot deviant gedrag en uiteindelijk tot ernstigere criminaliteit kunnen leiden. Zelfs normaal gezagsgetrouwe burgers kunnen overgaan tot vandalisme als de omgeving daartoe aanzet. Het beleid impliceert dat het snel opruimen van "broken windows" (zwerfafval, vernielde verkeersborden, graffiti) cruciaal is om een aanzuigeffect van meer overlast te voorkomen. ### 2.4 Gentrificatie en de publieke ruimte Gentrificatie kan worden ingezet als instrument om criminaliteit uit verpauperde buurten te verdrijven en een sociale mix aan te trekken. Dit proces kan leiden tot een kortstondige stijging van criminaliteit door instroom van nieuwe bewoners, maar op lange termijn kan criminaliteit dalen. Echter, gentrificatie is vaak nefast voor de oorspronkelijke bewoners. > **Voorbeeld:** McDonald (2010) stelt dat buurten die gentrificeren een korte-termijnstijging in criminaliteit kunnen ervaren door snelle bevolkingsinstroom en sociale instabiliteit, maar op lange termijn zou de criminaliteit moeten afnemen zodra de buurten stabiliseren. ### 2.5 Vijandige architectuur (Hostile Architecture) Vijandige architectuur of "defensieve architectuur" is een ontwerpfilosofie die ruimtes reguleert en bepaalde groepen, vaak daklozen of jongeren, impliciet uitsluit. Alledaagse objecten worden ingezet als instrumenten van sociale uitsluiting, wat kan leiden tot een kil en onpersoonlijk stadslandschap. > **Voorbeeld:** De "Camden-bank" in Londen is ontworpen met hoekige oppervlakken, afwezigheid van spleten en niet-doorlatende materialen om het gebruik door daklozen, skateboarders, drugshandelaren en graffiti-artiesten te ontmoedigen. Critici zien dit als een symbool van ingeperkte vrijheid in de publieke ruimte en een uiting van onverschilligheid ten opzichte van sociale verschillen en armoede. Deze ontwerpen kunnen als een aanval op de armen worden gezien en hun nood verborgen houden. ### 2.6 Kritische kanttekeningen bij situationele criminaliteitspreventie Hoewel CPTED waardevol is in het terugdringen van overlast en bepaalde vormen van criminaliteit, kan omgevingscriminologie niet als een op zichzelf staande verklaring voor criminaliteit worden gezien. Sociale, economische, psychologische en sociologische theorieën blijven relevant. Wanneer omgevingsontwerp te ver wordt doorgevoerd, kan het een uitsluitingsmechanisme worden en zelf een probleem creëren. > **Tip:** Het is essentieel om de menselijke aspecten en sociale gevolgen van ontwerpbeginselen zoals CPTED en vijandige architectuur kritisch te evalueren en te zorgen dat ze niet leiden tot de dehumanisering van publieke ruimtes. De rol van activisten bij het aankaarten van hoe publieke ruimtes worden ontworpen en wie er echt welkom is, is hierbij van groot belang. --- # Specifieke theorieën en concepten binnen omgevingscriminologie Dit onderwerp verkent specifieke theorieën en concepten die zich richten op de invloed van de fysieke en sociale omgeving op het ontstaan en de preventie van criminaliteit, met nadruk op situationele factoren. ### 3.1 De rationele keuzebenadering en de gelegenheidstheorie #### 3.1.1 Rationele keuzebenadering De rationele keuzebenadering (RKT) is gebaseerd op de klassieke school en een rationeel mensbeeld, waarbij aangenomen wordt dat mensen beschikken over vrije wil. De kern van deze benadering is een economische afweging van kosten en baten die bepaalt of iemand overgaat tot criminaliteit. Zowel materiële als immateriële baten, zoals status of het wegvallen van zorgen, worden hierbij meegerekend. > **Tip:** Deze benadering gaat uit van een negatiever mensbeeld: mensen plegen delicten wanneer de mogelijkheid zich voordoet, en worden weerhouden door controlesystemen. De drijfveren en behandeling van daders staan minder centraal dan de preventie door middel van controle. ##### 3.1.1.1 Speltheorie als aanvulling De speltheorie vormt een belangrijke aanvulling op de RKT door de nadruk te leggen op de interactieve dynamiek van besluitvorming. Een misdrijf wordt niet in een vacuüm gepleegd; de beslissing om een delict te plegen is afhankelijk van de beslissingen van justitie, politie, omstanders en slachtoffers. Criminaliteit wordt gezien als een samenspel van factoren en actoren, waarbij de potentiële dader de situatie en de reacties van anderen strategisch inschat. > **Voorbeeld:** Een dief zal rekening houden met de waarschijnlijkheid van detectie door bewakingscamera's of de aanwezigheid van politie (kosten) versus de potentiële buit (baten). De interactie met andere potentiële "spelers" (zoals medeplichtigen of beveiligingspersoneel) speelt hierbij een cruciale rol. #### 3.1.2 Gelegenheidstheorie De gelegenheidstheorie, nauw verwant aan de RKT, stelt dat de omvang van criminaliteit bepaald wordt door drie factoren: 1. Het aantal potentiële daders. 2. Het aantal aantrekkelijke doelwitten. 3. De mate van toezicht en bescherming van deze doelwitten. De "chemie van criminaliteit" ontstaat wanneer gemotiveerde daders, geschikte targets en de afwezigheid van adequaat toezicht samenkomen. Volgens deze theorie is het ontbreken van één van deze drie elementen voldoende om criminaliteit in een specifieke situatie te voorkomen. > **Uitspraak:** "De gelegenheid maakt de dief." > **Voorbeeld:** De wijdverspreide beschikbaarheid van vuurwapens in de Verenigde Staten wordt gezien als een situationele variabele die bijdraagt aan een hoger risico op moord vergeleken met landen als het Verenigd Koninkrijk. Dit illustreert hoe een specifieke gelegenheid (gemakkelijke toegang tot wapens) een significante invloed kan hebben op criminaliteitscijfers, zelfs bij delicten die ogenschijnlijk sterk door persoonlijke motivatie worden gedreven. ### 3.2 Omgevingscriminologie en CPTED #### 3.2.1 Omgevingscriminologie Omgevingscriminologie wordt beschouwd als een subdiscipline binnen de criminologie die zich richt op de manier waarop criminaliteit wordt gepleegd en hoe deze kan worden voorkomen door middel van gelegenheidsreductie. Een verdere vernauwing hiervan is 'crime science'. #### 3.2.2 CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design) CPTED, ook bekend als 'Designing Out Crime' of 'Sociaal Veilig Ontwerpen', is een uitwerking van situationele criminaliteitspreventie. De theorie wortelt in de rationele keuzebenadering, de gelegenheidstheorie en de broken windows theorie. Het basisidee is dat de fysieke omgeving gelegenheden biedt voor criminaliteit, en dat door het manipuleren van deze omgeving, criminaliteit kan worden verminderd. > **Tip:** Het ontwerp van de fysieke omgeving kan een grote invloed uitoefenen op het voorkomen van criminaliteit, vergelijkbaar met hoe ingenieurs en stedenbouwkundigen door slim ontwerp de leefbaarheid en gezondheid hebben verbeterd door bijvoorbeeld waterzuivering en riolering. ##### 3.2.2.1 Oscar Newman en 'Defensible Space' Oscar Newman introduceerde het concept 'Defensible Space', waarbij hij stelde dat architectonische en stedebouwkundige kenmerken direct van invloed zijn op de aard en omvang van criminaliteit in gebouwen en wijken. Hij onderscheidde vier designelementen: 1. Territoriale definitie. 2. Zichtbaarheid en toezicht. 3. Imago. 4. Omgeving. ##### 3.2.2.2 CPTED in de praktijk (Crowe) Crowe onderscheidt drie soorten strategieën binnen CPTED: * **Mechanische beveiliging:** Sloten, verlichting. * **Georganiseerde beveiliging:** Bewakers, portiers, surveillance. * **Natuurlijke beveiliging:** Ruimtelijke inrichting, toegankelijkheid (access control), sociale controle (toezicht). Binnen CPTED worden drie groepen gebruikers onderscheiden: legitieme gebruikers, illegitieme gebruikers en observanten. Concrete ruimtelijke ingrepen omvatten verbeterde verlichting, duidelijke zichtlijnen en doordacht landschapsontwerp. CPTED richt zich voornamelijk op natuurlijke beveiliging. > **Voorbeeld:** De toepassing van blauwe verlichting in openbare sanitairruimtes, zoals in de Permeke bibliotheek in Antwerpen, is bedoeld om druggebruik te ontmoedigen, aangezien de blauwe schijn het vinden van aderen bemoeilijkt. #### 3.2.3 CTED en Gentrificatie Gentrificatie beschrijft het proces waarbij lage-inkomensgroepen worden verdreven door hogere-inkomensgroepen, als gevolg van de toenemende leefbaarheid en aantrekkelijkheid van een wijk. Gentrificatie kan bewust worden ingezet om criminaliteit uit oude, verpauperde buurten te verdrijven en een sociale mix aan te trekken. Dit proces heeft zowel positieve als negatieve kanten. Onderzoek suggereert dat gentrificatie initieel kan leiden tot een korte stijging van criminaliteit door snelle bevolkingsinstroom en sociale instabiliteit, maar op lange termijn zou de criminaliteit kunnen afnemen naarmate de wijk stabiliseert. > **Voorbeeld:** Een kunstenaar die een muurschildering die in een reclamespot voor vastgoed werd gebruikt, overschilderde met zwart, reageerde op de overdreven gentrificatie die de oorspronkelijke anti-cultuur van streetart ondermijnde. Dit illustreert hoe kunst soms kan reageren op de effecten van gentrificatie en de kritische scherpte van bepaalde bewegingen. ### 3.3 De Broken Windows theorie De Broken Windows theorie stelt dat verloedering en overlast in een buurt deviant gedrag uitlokken en uiteindelijk kunnen leiden tot ernstigere vormen van criminaliteit. Zelfs normaal gezagsgetrouwe burgers zouden geneigd zijn tot vandalisme of erger als de omgeving daartoe aanzet. De beleidsimplicatie is dat het snel opruimen en herstellen van "broken windows" (zoals zwerfafval, graffiti, vernielde verkeersborden) essentieel is om een aanzuigend effect van meer overlast te voorkomen. > **Tip:** De theorieën van rationele keuze, gelegenheid, CPTED en broken windows bieden een maatschappijkritische kijk op criminaliteit vanuit situationele factoren en de publieke ruimte. ### 3.4 Vijandige Architectuur (Hostile Architecture) Vijandige architectuur, ook wel defensieve of disciplinaire architectuur genoemd, is een ontwerpfilosofie die ruimtes probeert te reguleren en bepaalde groepen mensen, vaak daklozen of jongeren, impliciet uitsluit. Alledaagse objecten worden ingezet als instrumenten van sociale uitsluiting, wat leidt tot de dehumanisering van publieke ruimtes en een kil, onpersoonlijk stadslandschap. > **Voorbeeld:** De Camden-bank is een betonnen straatmeubilair dat specifiek is ontworpen om gedrag zoals slapen, zwerfafval, skateboarden, drugshandel en graffiti te ontmoedigen. De hoekige oppervlakken, de afwezigheid van spleten en de waterdichte anti-verflaag maken het oncomfortabel en ongeschikt voor deze activiteiten. Critici beschouwen dit als een schoolvoorbeeld van anti-daklozen ontwerp, waarbij de vrijheid in de publieke ruimte wordt ingeperkt. > **Tip:** Hoewel CPTED kan bijdragen aan leefbaardere ruimtes, kan het, indien doorgedreven als een uitsluitingsmechanisme, problemen creëren. Vijandige architectuur is een voorbeeld van hoe dit principe verkeerd kan worden toegepast, waarbij het doel niet is om criminaliteit te voorkomen, maar om bepaalde kwetsbare groepen uit de publieke ruimte te weren. #### 3.4.1 Affordances Affordances verwijzen naar hoe een object of omgeving 'uitnodigt' tot bepaald gebruik. Het ontwerp, beheer en de infrastructuur van een openbare plek stimuleren of verhinderen specifiek gebruik. > **Voorbeeld:** Een zitplek wordt intuïtief als zodanig herkend, ongeacht een gebruiksaanwijzing. Donkere hoekjes kunnen onbedoeld wildplassers aantrekken, terwijl een publiek urinoir expliciet aangeeft waar plassen is toegestaan. Dit illustreert hoe 'affordances' in het ontwerp van de publieke ruimte van invloed kunnen zijn op menselijk gedrag en de mogelijke manifestatie van criminaliteit of overlast. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Retributivisme | Een benadering waarbij straf gerechtvaardigd is omdat deze verdiend is, met vergelding als primair doel. De straf richt zich op het verleden (het delict) en het veroorzaken van leed bij de dader. | | Rehabilitatie | Een benadering vanuit hulpverleningsoogpunt, gericht op het aanpakken van mogelijke oorzaken van delicten, zoals psychiatrische problematiek, en langdurige hulpverleningstrajecten met het oog op genezing en aanpassing van de dader aan de samenleving. | | Restorative Justice (Herstelrecht) | Een stroming die het recht een andere wending wil geven door naast de dader ook het slachtoffer een centrale rol te geven. Het hoofddoel is het herstellen van de aangerichte schade, en de straf dient om het slachtoffer genoegdoening te verschaffen. | | Rationele keuzebenadering | Een theorie die uitgaat van het idee dat mensen rationele wezens zijn die een kosten-batenanalyse maken om te besluiten al dan niet tot criminaliteit over te gaan. Zowel materiële als immateriële baten worden hierbij meegerekend. | | Speltheorie | Een aanvulling op de rationele keuzetheorie die het belang benadrukt van de interactieve dynamiek in besluitvorming. Beslissingen om een misdrijf te plegen worden beïnvloed door de verwachte reacties van andere betrokkenen, zoals justitie, politie of omstanders. | | Gelegenheidstheorie | Stelt dat de omvang van criminaliteit afhangt van het aantal potentiële daders, aantrekkelijke doelwitten en de mate van toezicht. De theorie stelt dat de gelegenheid de dief maakt, en dat het ontbreken van één van deze elementen voldoende is om criminaliteit te voorkomen. | | CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design) | Een uitwerking van situationele criminaliteitspreventie die zich richt op het manipuleren van de fysieke omgeving om criminaliteit te verminderen. Het principe is dat de omgeving zelf de gelegenheid tot criminaliteit kan verkleinen. | | Broken Windows theorie | Gaat ervan uit dat verloedering en overlast in een buurt deviant gedrag uitlokken en kunnen leiden tot ernstigere criminaliteit. Het beleid richt zich op het snel opruimen of herstellen van zichtbare tekenen van verval om verdere overlast te voorkomen. | | Gentrificatie | Een proces waarbij lagere inkomensgroepen worden verdrongen uit een wijk door hogere inkomensgroepen, als gevolg van toenemende leefbaarheid en aantrekkelijkheid. Dit kan zowel positieve als negatieve effecten hebben op criminaliteit. | | Vijandige architectuur (Hostile Architecture) | Een ontwerpprincipe in stedelijk ontwerp dat publieke ruimtes zo aanpast dat ze minder uitnodigend zijn voor bepaald gedrag, zoals slapen, rondhangen of criminele activiteiten, vaak met als doel bepaalde groepen mensen impliciet uit te sluiten. | | Omgevingscriminologie | Een subdiscipline van de criminologie die de nadruk legt op de wijze waarop criminaliteit wordt gepleegd en hoe dit voorkomen kan worden door de omgeving te beïnvloeden. Het is gericht op gelegenheidsreductie. | | Affordances | De eigenschappen van een object of omgeving die aangeven hoe het gebruikt kan worden. Een zitplek nodigt bijvoorbeeld uit tot zitten, en donkere hoekjes kunnen onbedoeld wildplassen stimuleren. |

# Introduction au crime et à la déviance Ce sujet explore la distinction entre déviance et crime, ainsi que la manière dont le comportement déviant peut évoluer vers des actes criminels. ## 1. Introduction au crime et à la déviance ### 1.1 Définition de la déviance La déviance se définit comme la transgression d'une norme sociale. Il est important de noter que toute déviance n'est pas nécessairement un crime, mais elle peut constituer un précurseur ou un élément menant à la criminalité. La déviance concerne donc un comportement qui s'écarte des attentes sociales établies. ### 1.2 Distinction entre déviance et crime Alors que la déviance est un concept plus large englobant la violation des normes sociales, le crime est spécifiquement défini comme une infraction à la loi pénale. La déviance peut impliquer des comportements jugés immoraux, inappropriés ou inhabituels, mais qui ne sont pas prohibés par la loi. Cependant, lorsque ces comportements transgressent des lois formelles, ils deviennent alors des crimes. > **Tip:** La compréhension de la différence entre déviance et crime est fondamentale en sociologie et en criminologie. La déviance nous aide à analyser comment les sociétés définissent et réagissent à ce qui est considéré comme "normal", tandis que le crime se concentre sur les transgressions des règles juridiques. ### 1.3 Le passage de la déviance à la criminalité Certaines formes de déviance peuvent évoluer vers la criminalité lorsque les individus ou les groupes impliqués franchissent la frontière entre la violation des normes sociales et la violation des lois. Cela peut se produire pour diverses raisons, y compris la pression sociale, l'apprentissage de comportements délinquants, ou la réponse à des conditions structurelles. Par exemple, la consommation excessive d'alcool (une forme de déviance) peut conduire à des comportements violents ou à des accidents de la route (des crimes). ### 1.4 Théories expliquant le comportement déviant et criminel Plusieurs théories tentent d'expliquer pourquoi les individus adoptent des comportements déviants et criminels : #### 1.4.1 Théorie du choix rationnel Cette approche postule que les individus commettent des crimes après avoir effectué un calcul coûts-bénéfices. L'auteur évalue les avantages potentiels du crime par rapport aux risques encourus (arrestation, peine). Le comportement criminel est perçu comme le produit d'une décision délibérée visant à maximiser l'utilité. #### 1.4.2 Théorie des activités routinières Selon cette théorie, les changements dans les activités routinières de la société peuvent créer de nouvelles opportunités pour le passage à l'acte délinquant. Trois conditions doivent être réunies pour qu'un crime se produise : un auteur motivé, une cible attrayante et accessible, et une absence de surveillance ou de "gardien". > **Example:** Un individu motivé à voler une bijouterie pourrait passer à l'acte si les vitrines sont peu sécurisées (cible attrayante) et qu'il n'y a pas de patrouille de police à proximité (absence de gardien). #### 1.4.3 Théorie de la neutralisation Cette théorie suggère que les délinquants s'auto-justifient pour légitimer leurs actes. Ils utilisent des techniques de neutralisation pour minimiser leur responsabilité ou la gravité de leurs actions, telles que : * Le déni de responsabilité (atténuer la faute en arguant d'une contrainte externe). * Le déni de dommage (minimiser les conséquences négatives de l'acte). * Le déni de victime (affirmer qu'il n'y a pas de victime ou que celle-ci le mérite). * La condamnation de ceux qui condamnent (retourner l'accusation contre les autorités ou la société). * L'appel à des loyautés supérieures (justifier l'acte par une cause jugée plus importante, comme la religion). #### 1.4.4 Théorie des associations différentielles Cette théorie stipule que tout comportement criminel est appris par interaction sociale avec autrui. L'exposition fréquente à des définitions favorables à la violation de la loi, par rapport à des définitions défavorables, augmente la probabilité d'adopter des comportements déviants. #### 1.4.5 Théorie de la labellisation (ou de l'étiquetage) Selon cette perspective, la déviance résulte des jugements sociaux et des étiquettes que la société attribue aux individus. Une fois qu'une personne est étiquetée comme "déviante" ou "criminelle", elle peut internaliser cette identité et finir par agir en conséquence. #### 1.4.6 Approche économique du crime Cette approche modélise le marché de la criminalité sur les principes de l'offre et de la demande. Un délinquant agira si les bénéfices perçus de l'infraction sont supérieurs aux coûts, lesquels incluent la probabilité d'être interpellé, identifié et sanctionné. L'efficacité de la dissuasion dépend de la certitude et de la sévérité des peines, ainsi que de l'augmentation de la probabilité de capture. > **Tip:** Les théories criminologiques offrent différentes lentilles pour analyser le phénomène criminel. Il est souvent utile de considérer comment ces théories peuvent se compléter pour une compréhension plus holistique. ### 1.5 Alcool et drogues en relation avec le passage à l'acte Les substances psychoactives, comme l'alcool et les drogues, sont souvent associées au passage à l'acte criminel, bien que la relation soit complexe. * **Drogues :** L'usage de drogues peut être une conséquence de l'activité criminelle, une cause de celle-ci, ou les deux peuvent être influencés par des facteurs environnementaux et sociaux communs. La loi belge, par exemple, criminalise la détention et la vente de stupéfiants. * **Alcool :** L'alcoolisme est souvent lié à la criminalité, particulièrement la criminalité agressive et sexuelle. L'alcool agit comme un désinhibiteur, pouvant libérer des pulsions violentes ou des comportements impulsifs. Différentes approches existent pour gérer la consommation d'alcool, incluant la prohibition, la réglementation et l'éducation. La législation belge comporte des arrêtés régissant la consommation d'alcool, notamment dans la circulation routière. ### 1.6 Le crime de terrorisme Le terrorisme vise à semer la terreur par des attaques souvent indiscriminées. La prévention du terrorisme cherche à éviter que des actes ne soient commis, via des mesures de sécurité et des actions indirectes comme l'éducation et la réduction des inégalités. La répression implique des procédures pénales adaptées, y compris des moyens d'enquête spécifiques tels que les écoutes téléphoniques, les infiltrations et le recours à des témoins anonymes. La poursuite des infractions terroristes est souvent centralisée au niveau du parquet fédéral, avec des exceptions aux règles de perquisition et une extension des pouvoirs policiers pour des raisons de sécurité. > **Example:** La loi belge prévoit des peines spécifiques pour les membres de groupes terroristes, considérant l'appartenance même à de tels groupes comme une infraction. ### 1.7 Techniques d'enquête et mesures judiciaires Diverses techniques sont utilisées pour enquêter sur le crime et gérer les délinquants : * **Polygraphe (détecteur de mensonge) :** Technique d'interrogatoire analysant les réactions physiologiques pour détecter le mensonge. Sa fiabilité est contestée et ses résultats ne suffisent jamais à eux seuls pour condamner une personne. * **Surveillance électronique :** Utilisation de bracelets électroniques pour l'exécution des peines (libération conditionnelle), l'exécution de mandats d'arrêt, ou comme peine autonome. Cette mesure est souvent considérée comme moins coûteuse et plus propice à la resocialisation que l'emprisonnement. ### 1.8 La cour d’assises La cour d'assises est compétente pour juger les crimes les plus graves. La procédure implique la constitution d'un jury, des plaidoiries sur la culpabilité et la peine, et des délibérations conjointes entre jurés et magistrats. Les arguments en faveur de cette cour incluent l'implication citoyenne dans la justice et l'oralité des débats, tandis que les critiques portent sur la complexité des faits pour le jury et l'absence d'appel. --- # Mesure et explication du crime Voici une synthèse complète sur la mesure et l'explication du crime, destinée à une préparation d'examen. ## 2. Mesure et explication du crime Cette section aborde les différentes méthodes de mesure du crime, telles que les statistiques officielles et les enquêtes de victimisation, ainsi que les théories explicatives du crime comme la théorie du choix rationnel et la théorie des activités routinières. ### 2.1 Comment mesurer le crime ? La mesure du crime est essentielle pour comprendre son ampleur et sa nature. Plusieurs approches existent, chacune avec ses propres forces et faiblesses. #### 2.1.1 Les statistiques officielles Les statistiques officielles sont produites par les instances judiciaires, notamment les parquets, qui collectent des données sur les crimes signalés et traités. * **Sources principales :** * Forces de police * Pénitenciers * Dossiers judiciaires * **Limites des statistiques officielles :** * **Le contexte des dépôts de plainte :** Un grand nombre de victimes ne portent pas plainte, ce qui sous-estime la criminalité réelle. La décision de déposer plainte dépend de nombreux facteurs, tels que la perception de l'efficacité de la justice, la peur de représailles ou l'importance perçue du préjudice. * **La réactivité des personnes :** La manière dont les citoyens réagissent face à un crime et signalent celui-ci influence directement les statistiques. * **Les méthodes de collecte variables :** Les procédures de collecte de données peuvent différer d'une juridiction à l'autre, rendant les comparaisons difficiles. * **Le chiffre noir et le chiffre gris :** Ces statistiques ne reflètent qu'une partie de la criminalité. Le "chiffre noir" désigne les crimes qui ne sont jamais signalés à la police, tandis que le "chiffre gris" concerne les crimes signalés mais qui ne font pas l'objet de poursuites ou d'enregistrements officiels. #### 2.1.2 Les questionnaires de délinquance auto-révélée Ces questionnaires visent à mesurer le "chiffre noir" de la criminalité en interrogeant directement les individus sur leurs propres actes criminels. * **Objectif :** Approcher la réalité de la criminalité non déclarée. * **Méthode :** Interroger un échantillon représentatif de la population sur les délits qu'ils ont commis. * **Limites :** * **Biais de réponse :** Les répondants peuvent exagérer ou minimiser leurs actes pour diverses raisons. * **Oubli :** Les souvenirs peuvent être sélectifs, entraînant l'omission de certains actes. #### 2.1.3 Les enquêtes de victimisation Ces enquêtes s'intéressent aux victimes présumées des délits plutôt qu'aux auteurs, dans le but de mesurer le "chiffre noir". * **Objectif :** Estimer l'ampleur des crimes non signalés par l'intermédiaire des expériences des victimes. * **Méthode :** Interroger un échantillon de la population sur les crimes dont ils ont été victimes. * **Limites :** * **Inaccessibilité des victimes :** Certaines victimes peuvent être difficiles à atteindre ou avoir disparu. * **Oublis des victimes :** Les victimes peuvent ne pas se souvenir de tous les incidents ou sous-estimer leur importance. * **Nécessité d'un échantillon large :** Pour obtenir des résultats fiables, il faut un échantillon de population suffisamment grand. ### 2.2 Comment expliquer le crime ? Théories criminologiques Diverses théories cherchent à expliquer pourquoi les individus commettent des crimes. #### 2.2.1 La théorie du choix rationnel Cette théorie postule que les individus commettent des crimes après avoir effectué un calcul coûts-bénéfices. L'acte criminel est perçu comme une décision rationnelle où les avantages attendus dépassent les risques encourus. #### 2.2.2 La théorie des activités routinières Elle suggère qu'un changement dans les activités routinières d'une personne ou d'une société peut créer de nouvelles opportunités pour le passage à l'acte délinquant. Trois conditions sont nécessaires : * Un auteur motivé (par exemple, le désir de commettre un vol). * Une cible attrayante et de valeur (par exemple, un objet de valeur facile à revendre). * Une absence de "gardien" (c'est-à-dire un manque de surveillance ou de contrôle). #### 2.2.3 La théorie de la neutralisation Selon cette théorie, les délinquants utilisent des justifications pour légitimer leurs actes et réduire leur sentiment de culpabilité. Ces justifications incluent : * **Le déni de responsabilité :** "Je n'y suis pour rien, j'étais obligé." * **Le déni de dommage :** "Personne n'a été vraiment blessé." * **Le déni de victime :** "Elle l'a cherché" ou "Il n'y a pas vraiment de victime." * **La condamnation de ceux qui condamnent :** Retourner l'accusation contre la société ou les autorités, se positionnant en victime. * **L'appel à des loyautés supérieures :** Justifier l'acte par une fidélité à un groupe, une idéologie ou une autorité transcendante (par exemple, "Dieu me l'a dit"). #### 2.2.4 La théorie des associations différentielles Elle postule que tout comportement criminel est appris par interaction sociale, et non inné. Les individus apprennent les techniques et les motivations nécessaires à la commission de crimes par le biais de leurs relations avec d'autres personnes, notamment au sein de groupes déviants. #### 2.2.5 La théorie de la labellisation (ou de l'étiquetage) Cette théorie suggère que la déviance et la criminalité résultent des jugements sociaux et des étiquettes que la société attribue aux individus. Une fois qu'une personne est étiquetée comme délinquante, cette étiquette peut devenir une prophétie auto-réalisatrice, poussant l'individu à adopter un comportement criminel. #### 2.2.6 Alcool et drogues en relation avec le passage à l'acte * **Les drogues :** Elles peuvent être à la fois une cause et une conséquence de l'activité criminelle. L'activité criminelle peut mener à la consommation de drogues, et inversement, la consommation de drogues peut pousser à commettre des crimes pour financer la dépendance ou sous l'influence des substances. L'environnement social et les fréquentations jouent également un rôle significatif. En Belgique, la loi du 24 février 1921 criminalise la détention et la vente de stupéfiants. * **L'alcool :** L'alcoolisme est souvent lié à la criminalité, notamment aux accidents de la route et aux agressions. Il peut agir comme un désinhibiteur, libérant les freins sociaux et personnels. Historiquement, les statistiques ont montré une augmentation de la criminalité agressive et sexuelle durant les week-ends, lorsque la consommation d'alcool était plus élevée chez les ouvriers. Diverses approches visent à réguler la consommation d'alcool, incluant la prohibition, la réglementation (comme les lois sur l'alcool au volant en Belgique) et l'endoctrinement. #### 2.2.7 L'explication de la délinquance par une approche économique Cette approche traite la criminalité comme un marché régi par l'offre et la demande. * **Principe :** Le délinquant agit si les avantages perçus ($U$) de l'infraction sont supérieurs aux inconvénients pondérés par le risque d'être interpellé, identifié et emprisonné ($P \times D$). L'évaluation du risque ($P$) est cruciale. * **Modèle de dissuasion économique :** L'idée est d'agir sur la sévérité des sanctions ou sur la probabilité de capture ($P$) pour dissuader le passage à l'acte. Les sanctions doivent être réalisables pour être efficaces (par exemple, les amendes doivent être payables). * **Limites :** * Le comportement du délinquant n'est pas toujours rationnel. * Il est difficile de quantifier toutes les conséquences défavorables et les avantages espérés. * Les motivations ne sont pas uniquement économiques. ### 2.3 La prévention et la répression du crime Ces deux aspects sont cruciaux dans la gestion de la criminalité. #### 2.3.1 Prévention et répression du terrorisme * **Prévention :** * **Directe :** Renforcer la sécurité, la vigilance. * **Indirecte :** Éduquer, réduire les inégalités et les injustices qui peuvent nourrir le ressentiment et le radicalisme. * **Répression :** Mise en place de procédures pénales spécifiques, définition légale du terrorisme (articles 137 et 139-140 du code pénal belge), et punitions prévues. Être membre d'un groupe terroriste est déjà une infraction. * **Moyens d'enquête spécifiques :** écoutes téléphoniques, infiltrations, utilisation de témoins anonymes, perquisitions sans mandat entre 21h et 5h (exception à la règle générale), mandats d'arrêt plus rapides, extension des pouvoirs policiers, limitation de certains droits fondamentaux pour des raisons de sécurité. * **Approches criminologiques du terrorisme :** * **Sociologique :** Analyse de l'opposition du terrorisme aux valeurs sociales. * **Psychologique :** Étude des mécanismes psychologiques impliqués, y compris le syndrome de Stockholm. * **Criminologique :** Analyse des réactions de l'État face au terrorisme. * **Économique :** Évaluation des conséquences économiques des attaques terroristes. #### 2.3.2 Le polygraphe (détecteur de mensonge) * **Principe :** Mesure des réactions physiologiques pour déterminer si une personne ment. * **Conditions et limites :** * Nécessite des indices sérieux et des éléments à charge. * Le refus de passer le test n'a pas d'effet juridique. * Le résultat seul ne suffit pas à condamner une personne ; il doit être corroboré par d'autres preuves. * Sa fiabilité est contestée. #### 2.3.3 La surveillance électronique * **Utilisations :** * Mesure d'exécution des peines (bracelet électronique après une condamnation). * Mesure d'exécution du mandat d'arrêt (pendant l'enquête). * Peine autonome (prononcée directement par le juge). * **Avantages :** Moins coûteux que l'emprisonnement, évite la désocialisation et favorise la resocialisation. #### 2.3.4 Le jugement des crimes par la cour d'assises * **Compétence :** Jugement des crimes les plus graves qui ne peuvent être correctionnalisés (par exemple, meurtre, assassinat). * **Déroulement :** Implique une audience préliminaire, la constitution du jury, l'instruction de l'affaire, les plaidoiries sur la culpabilité et la peine, et la délibération. * **Arguments pour :** Implication de la population dans la justice, oralité des débats, continuité des débats. * **Arguments contre :** Difficultés de composition du jury, pertinence du bon sens face à des faits complexes, absence d'appel, coûts élevés. ### 2.4 La victimologie La victimologie étudie la victime et son rôle dans le processus criminel. Récemment, on observe une tendance à l'égalité des parties en procédure pénale, accordant plus de droits aux victimes. #### 2.4.1 Les nouveaux droits reconnus aux victimes * **Durant l'information et l'instruction :** Droit à un traitement correct, assistance policière et juridique, droit à la consultation du dossier. * **Durant la phase de jugement :** Droit à l'assistance judiciaire, dispense des frais de justice, allongement du délai de prescription de l'action civile. * **Lors de l'exécution des peines :** Participation partielle aux audiences du Tribunal de l'application des peines (TAP), possibilité de formuler des souhaits quant aux conditions d'exécution de la peine. * **Indemnisation facilitée :** Divers mécanismes existent pour faciliter l'indemnisation des victimes, tels que des privilèges sur les biens du condamné, des fonds d'aide spécifiques et une indemnisation automatique pour les usagers faibles. #### 2.4.2 La justice réparatrice Cette approche vise à associer activement la victime à la résolution des dommages subis, facilitant ainsi sa position et sa réparation. --- # Approches économiques et préventives du crime Ce chapitre explore les modèles économiques expliquant la délinquance par l'offre et la demande, ainsi que les stratégies de prévention et de répression du crime, avec un accent particulier sur le terrorisme. ### 3.1 L'explication économique du crime L'approche économique du crime part du principe que le marché de la criminalité fonctionne selon les lois de l'offre et de la demande. #### 3.1.1 Le modèle de choix rationnel appliqué au crime L'individu délinquant est considéré comme un acteur rationnel qui pèse les avantages potentiels d'une infraction par rapport aux coûts et aux risques associés. * **Calcul coût-bénéfice :** Le délinquant agit si les avantages perçus, notés $U$, excèdent les inconvénients. Ces inconvénients sont pondérés par la probabilité de capture, d'identification et d'emprisonnement, représentés par $P \times D$, où $P$ est la probabilité d'être pris et $D$ est la désutilité de la sanction (la sévérité de la peine). Le critère de décision peut être résumé par la formule : $U > P \times D$. #### 3.1.2 Le modèle de dissuasion économique Ce modèle cherche à réduire la criminalité en agissant sur les coûts et les bénéfices perçus par le délinquant. * **Agir sur la sévérité de la peine :** Augmenter la sévérité des sanctions peut avoir un effet dissuasif. Cependant, les sanctions doivent rester réalisables ; par exemple, les amendes doivent être payables pour ne pas devenir contre-productives. * **Augmenter la probabilité de capture :** Renforcer les moyens policiers et la surveillance permet d'accroître la probabilité que les délinquants soient interpellés, ce qui augmente la composante $P$ dans le calcul du délinquant. * **La certitude et la sévérité comme facteurs dissuasifs :** Un facteur clé de dissuasion est la combinaison d'une peine certaine (la certitude d'être condamné) et d'une peine sévère. #### 3.1.3 Limites de l'approche économique Malgré sa pertinence, l'approche économique présente des limites : * **Rationalité limitée :** Tous les délinquants n'agissent pas de manière totalement rationnelle et réfléchie ; certains actes sont impulsifs. * **Difficulté de quantification :** Certaines conséquences négatives d'un crime sont difficiles à chiffrer objectivement. * **Motivations non quantifiables :** Les avantages espérés ($U$) ne reflètent pas toujours l'intégralité des motivations d'un individu à commettre un crime (par exemple, motivations idéologiques ou psychologiques). > **Tip:** Il est crucial de se souvenir que même si le modèle économique postule un acteur rationnel, la réalité de la délinquance implique souvent des comportements influencés par des émotions, des addictions ou des contraintes sociales qui dépassent le simple calcul rationnel. ### 3.2 La prévention et la répression du crime, avec un focus sur le terrorisme La lutte contre le crime, et plus particulièrement le terrorisme, implique des stratégies de prévention et de répression. #### 3.2.1 Le terrorisme : définition et enjeux Le terrorisme se caractérise par la volonté de semer la terreur, souvent par des attaques aléatoires, dans le but d'atteindre des objectifs politiques ou idéologiques. * **Prévention du terrorisme :** * **Prévention directe :** Renforcement de la sécurité, de la vigilance, et des mesures de surveillance pour empêcher les attentats. * **Prévention indirecte :** Traitement des causes sous-jacentes du terrorisme, telles que les inégalités sociales, les injustices perçues, l'éducation, et la réduction des facteurs de radicalisation. Le terrorisme peut être vu comme une forme extrême de révolte. * **Répression du terrorisme :** Mise en place de dispositifs juridiques et procéduraux spécifiques pour poursuivre et sanctionner les actes terroristes. * La loi belge définit le terrorisme et prévoit des peines spécifiques. Être membre d'un groupe terroriste est déjà une infraction. #### 3.2.2 Moyens d'enquête spécifiques au terrorisme La législation prévoit des techniques d'enquête adaptées à la lutte contre le terrorisme : * **Écoutes téléphoniques** * **Infiltration** * **Recours aux témoins anonymes** * **Perquisitions étendues :** Une exception à l'interdiction de perquisitionner entre 21h et 5h est prévue en matière de terrorisme. * **Procédure accélérée :** Mandats d'arrêt délivrés plus rapidement et poursuites réservées au parquet fédéral. #### 3.2.3 Approches criminologiques du terrorisme Différentes perspectives permettent d'analyser le phénomène terroriste : * **Approche sociologique :** Analyse du terrorisme comme une opposition à la société et à ses valeurs, potentiellement instrumentalisée pour une progression sociale. * **Approche psychologique :** Étude des facteurs psychologiques individuels, incluant le possible développement du syndrome de Stockholm. * **Approche criminologique :** Analyse de la réaction de l'État face au terrorisme. * **Approche économique :** Évaluation des conséquences économiques des attaques terroristes. #### 3.2.4 Techniques d'enquête et de sanction Plusieurs outils sont utilisés dans le système judiciaire, certains ayant des spécificités dans le cadre de la répression du crime : * **Le polygraphe (détecteur de mensonge) :** * Il analyse les réponses physiologiques d'une personne lors d'un interrogatoire pour détecter d'éventuels mensonges. * Conditions d'utilisation : indices sérieux à charge du suspect ; le test peut être demandé par le suspect lui-même. * Limites : Le refus de passer le test n'a pas d'effet juridique. Le résultat du polygraphe seul ne suffit pas à condamner une personne ; il doit être corroboré par d'autres preuves. Sa fiabilité est contestée. * **La surveillance électronique (bracelet électronique) :** * **Mesure d'exécution des peines :** Permet une libération anticipée sous surveillance électronique. * **Mesure d'exécution du mandat d'arrêt :** Peut être imposée durant l'instruction. * **Peine autonome :** Peut être prononcée directement par le juge en remplacement d'une peine d'emprisonnement. * Avantages : Coût moins élevé que l'emprisonnement, évite la désocialisation et favorise la resocialisation. * **Le jugement des crimes par la cour d'assises :** * **Compétence :** Pour les crimes les plus graves qui ne peuvent être correctionnalisés (exemples : meurtre, assassinat, hold-up ayant entraîné la mort). * **Déroulement :** Inclut une audience préliminaire, la constitution du jury, l'interrogatoire de l'accusé, l'audition des témoins et experts, les plaidoiries sur la culpabilité et la peine, ainsi que les délibérations. * **Arguments pour :** Implication citoyenne dans la justice, oralité des débats, continuité des débats. * **Arguments contre :** Difficultés dans la composition du jury, insuffisance potentielle du bon sens face à des faits complexes, absence d'appel, coûts élevés et mesures de sécurité importantes. ### 3.3 La victimologie et les droits des victimes La victimologie a connu une évolution, tendant vers une plus grande reconnaissance des droits des victimes dans la procédure pénale. #### 3.3.1 Les nouveaux droits reconnus aux victimes * **Pendant l'information et l'instruction :** Droit à un traitement correct, assistance policière, services d'aide, consultation du dossier. * **Pendant la phase de jugement :** Droit à l'assistance judiciaire, dispense des frais de justice, allongement du délai de prescription pour l'action civile. * **Lors de l'exécution des peines :** Participation partielle aux audiences, possibilité de proposer des conditions relatives à l'exécution de la peine. * **Indemnisation facilitée :** Mécanismes incluant un privilège sur les meubles du condamné, fonds spéciaux d'aide, indemnisation automatique des usagers faibles. #### 3.3.2 La justice réparatrice Cette approche vise à associer activement la victime à la résolution des dommages causés par le crime, facilitant ainsi sa position. --- # La victimologie et la justice réparatrice Voici un résumé de la victimologie et de la justice réparatrice, conçu pour un examen. ## 4. La victimologie et la justice réparatrice Cette section explore le rôle croissant de la victime dans le système judiciaire, les droits qui lui sont reconnus et l'avènement de la justice réparatrice. ### 4.1 La victimologie : une approche centrée sur la victime La victimologie est l'étude scientifique des victimes et de leur rôle dans le processus criminel. Elle s'intéresse aux causes du victimat, aux conséquences de l'acte criminel sur la victime, et à la manière dont le système de justice pénale traite les victimes. #### 4.1.1 Les nouveaux droits reconnus aux victimes Les réformes juridiques récentes ont visé à renforcer la position de la victime au sein du processus pénal, marquant un passage d'une justice exclusivement axée sur l'accusé à une approche plus équilibrée. * **Durant l'information et l'instruction :** * Droit à un traitement correct et consciencieux. * Possibilité de bénéficier d'une assistance policière et de services d'aide et d'accueil aux victimes. * Droit de demander la consultation du dossier. * **Durant la phase de jugement :** * Droit à l'assistance judiciaire. * Possibilité de dispense des frais de justice. * Allongement du délai de prescription de l'action civile pour mieux protéger leurs droits. * **Lors de l'exécution des peines :** * Participation partielle aux audiences du Tribunal de l'application des peines (TAP). * Possibilité d'énoncer les conditions à prendre en compte pour l'exécution de la peine d'emprisonnement. #### 4.1.2 Indemnisation facilitée Divers mécanismes ont été mis en place pour faciliter l'indemnisation des victimes : * Privilège sur les meubles du condamné. * Fonds spécial d'aide aux victimes d'actes intentionnels de violence. * Indemnisation automatique des usagers faibles. * Fonds d'aide pour diverses infractions. ### 4.2 La justice réparatrice La justice réparatrice est une approche qui vise à faciliter la résolution des dommages causés aux victimes en les associant activement à ce processus. Elle se distingue de la justice traditionnelle, souvent punitive et axée sur l'État. * **Objectif principal :** * Associer activement la victime à la résolution des dommages subis. * Favoriser la réparation du tort causé. * Impliquer la communauté et l'auteur dans le processus de guérison et de réconciliation. * **Principes fondamentaux :** * Le crime cause un préjudice aux personnes et aux relations. * La justice pénale devrait viser à réparer ce préjudice. * La justice réparatrice cherche à faire participer toutes les parties affectées (victime, auteur, communauté) à la résolution des conséquences du crime. * **Méthodes et pratiques courantes :** * **Médiation victime-auteur :** Rencontre facilitée entre la victime et l'auteur, dans un cadre sécurisé, pour discuter de l'acte, de ses conséquences et des possibilités de réparation. * **Conférences de groupe familial ou communautaire :** Réunions impliquant la victime, l'auteur, leurs soutiens respectifs et des membres de la communauté pour aborder le crime et ses répercussions. * **Cercles de guérison ou de dialogue :** Espaces où les participants peuvent exprimer leurs sentiments et leurs besoins de manière ouverte et respectueuse. * **Bénéfices potentiels de la justice réparatrice :** * Pour la victime : Sentiment de pouvoir retrouvé, reconnaissance de son statut de victime, compréhension des motivations de l'auteur (parfois), obtention de réponses, réparation symbolique ou matérielle. * Pour l'auteur : Prise de conscience de la gravité de ses actes, responsabilisation, possibilité de faire amende honorable, réduction de la récidive dans certains cas. * Pour la communauté : Renforcement du tissu social, promotion de la paix et de la compréhension mutuelle. > **Tip:** La justice réparatrice ne vise pas à remplacer le système pénal traditionnel, mais à le compléter, en offrant une voie de résolution alternative et plus humaine pour les parties impliquées. > **Example:** Dans un cas de vol simple, une médiation victime-auteur pourrait permettre à la victime d'exprimer sa peur et son sentiment d'insécurité, tandis que l'auteur pourrait expliquer les raisons de son acte et s'engager à rembourser la valeur de l'objet volé, tout en présentant des excuses sincères. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Déviance | Comportement qui transgresse une norme sociale sans être nécessairement un crime, mais qui peut mener à des actes criminels. | | Crime | Acte qui viole la loi et est passible de sanctions pénales. | | Statistiques officielles | Données collectées par les institutions judiciaires et policières sur les crimes enregistrés, leur nature et leur volume. | | Chiffre noir | Ensemble des crimes commis mais qui ne sont jamais signalés aux autorités, restant ainsi non enregistrés. | | Chiffre gris | Ensemble des crimes qui sont connus des autorités mais qui ne donnent pas lieu à une procédure judiciaire ou à une condamnation. | | Questionnaires de délinquance auto-révélée | Enquêtes où les individus sont invités à déclarer leurs propres actes criminels, visant à estimer le chiffre noir de la criminalité. | | Échantillon représentatif | Portion de la population sélectionnée de manière à refléter fidèlement les caractéristiques de l'ensemble de la population étudiée. | | Enquêtes de victimisation | Méthode d'enquête consistant à interroger des personnes sur le fait d'en avoir été victimes d'infractions, permettant d'approcher le chiffre noir. | | Théorie du choix rationnel | Approche criminologique postulant que l'auteur d'un crime agit après avoir effectué un calcul coûts-bénéfices rationnel. | | Théorie des activités routinières | Théorie expliquant le crime par la convergence de trois facteurs : un auteur motivé, une cible appropriée et l'absence de surveillance. | | Auteur motivé | Individu disposé à commettre une infraction, souvent sous l'influence de divers facteurs personnels ou situationnels. | | Bien cible attractif | Objet ou personne qui présente une valeur ou une opportunité suffisante pour attirer l'attention d'un délinquant potentiel. | | Absence de gardien | Situation où il n'y a pas de surveillance adéquate ou de contrôle préventif, facilitant ainsi la commission d'infractions. | | Théorie de neutralisation | Théorie décrivant comment les délinquants utilisent des justifications (déni de responsabilité, de dommage, etc.) pour légitimer leurs actes. | | Théorie des associations différentielles | Criminologie qui soutient que le comportement criminel est appris par l'interaction avec d'autres personnes qui approuvent et pratiquent des comportements déviants. | | Théorie de labellisation (ou de l'étiquetage) | Théorie selon laquelle la déviance résulte des étiquettes sociales attribuées aux individus, qui finissent par intérioriser ces jugements et agir en conséquence. | | Alcoolisme | Maladie chronique caractérisée par une consommation excessive et incontrôlée d'alcool, souvent associée à des comportements déviants. | | Stupéfiants | Substances psychoactives dont la consommation est interdite ou réglementée par la loi en raison de leurs effets potentiellement dangereux. | | Prohibition | Interdiction légale de la production, de la vente et de la consommation d'alcool. | | Réglementation | Ensemble de règles et de lois visant à contrôler et à encadrer la consommation d'alcool. | | Endoctrinement | Processus par lequel on cherche à persuader une personne d'adhérer à une croyance ou à un comportement par l'enseignement répété. | | Modèle de dissuasion économique | Approche qui cherche à réduire la criminalité en agissant sur les coûts et les bénéfices associés aux infractions, notamment par la sévérité des peines. | | Peine certaine | Sanction pénale dont l'application est garantie, quelle que soit la gravité de l'infraction. | | Peine sévère | Sanction pénale d'une grande rigueur, souvent perçue comme dissuasive. | | Terrorisme | Usage de la violence et de la terreur dans un but politique ou idéologique, visant à déstabiliser un gouvernement ou une société. | | Prévention directe | Mesures visant à empêcher concrètement la commission d'un acte terroriste, telles que la sécurité renforcée et la vigilance. | | Prévention indirecte | Stratégies visant à s'attaquer aux causes profondes du terrorisme, comme l'éducation et la réduction des inégalités. | | Répression | Ensemble des mesures prises par les autorités pour punir les auteurs d'infractions, y compris le terrorisme. | | Moyens spécifiques d’enquête | Techniques d'investigation particulières autorisées par la loi dans des cas précis, comme les écoutes téléphoniques ou l'infiltration. | | Parquet fédéral | Juridiction spécialisée dans la poursuite de certaines infractions graves, dont le terrorisme. | | Droits fondamentaux | Droits inhérents à la personne humaine, reconnus par le droit national et international, qui peuvent être limités dans des contextes exceptionnels. | | Syndrome de Stockholm | Phénomène psychologique où une victime développe un lien affectif avec son bourreau. | | Polygraphe (détecteur de mensonge) | Appareil qui enregistre des données physiologiques (rythme cardiaque, respiration, sudation) pour tenter de détecter si une personne ment. | | Surveillance électronique | Utilisation de dispositifs technologiques, comme le bracelet électronique, pour surveiller les individus. | | Bracelet électronique | Dispositif de surveillance porté par une personne, permettant de contrôler ses déplacements et de s'assurer du respect des conditions de sa libération ou de sa peine. | | Cour d'assises | Juridiction compétente pour juger les crimes les plus graves, impliquant souvent la participation d'un jury populaire. | | Jury | Groupe de citoyens désignés pour délibérer sur la culpabilité d'un accusé dans certains procès pénaux. | | Doute raisonnable | Principe selon lequel un accusé ne peut être déclaré coupable que si les preuves présentées ne laissent aucun doute raisonnable sur sa culpabilité. | | Victime | Personne ayant subi un préjudice corporel, moral ou matériel du fait d'une infraction. | | Information et instruction | Phases préliminaires d'une procédure pénale visant à rassembler les preuves et à déterminer s'il y a lieu de poursuivre. | | Phase de jugement | Période où l'affaire est examinée par le tribunal et où la culpabilité de l'accusé est déterminée. | | Exécution des peines | Phase qui suit la condamnation et vise à faire appliquer la peine prononcée par le juge. | | TAP (Tribunal d'application des peines) | Juridiction chargée de surveiller l'exécution des peines et de prendre des décisions concernant les aménagements de peine. | | Indemnisation | Réparation financière du préjudice subi par la victime. | | Justice réparatrice | Approche de la justice qui met l'accent sur la réparation du tort causé et la réconciliation entre la victime, l'auteur et la communauté. | | Égalité des parties | Principe selon lequel toutes les parties à un procès doivent bénéficier des mêmes droits et des mêmes opportunités. |

# Inleiding tot meervoudige lineaire regressie Dit deel introduceert het concept van meervoudige lineaire regressie, een statistische methode die onderzoekt hoe één of meerdere kenmerken (onafhankelijke variabelen) een ander kenmerk (afhankelijke variabele) kunnen verklaren of voorspellen [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 Verschil met bivariate lineaire regressie Meervoudige lineaire regressie is een uitbreiding van bivariate lineaire regressie. Bivariate lineaire regressie analyseert het lineaire effect van één enkele onafhankelijke variabele op één enkele afhankelijke variabele. Meervoudige lineaire regressie daarentegen, onderzoekt de lineaire effecten van *meerdere* onafhankelijke variabelen op één enkele afhankelijke variabele [4](#page=4). ### 1.2 Het basismodel van meervoudige lineaire regressie Het doel van meervoudige lineaire regressie is om te onderzoeken hoe goed één of meerdere kenmerken, aangeduid als onafhankelijke variabelen (X), een ander kenmerk, de afhankelijke variabele (Y), kunnen verklaren of voorspellen. Het model voorspelt Y via een lineaire vergelijking [2](#page=2) [3](#page=3). Het basismodel met twee onafhankelijke variabelen ($X_1$, $X_2$) en één afhankelijke variabele ($Y$) kan als volgt worden geschreven: $$ Y = a + b_1X_1 + b_2X_2 + \epsilon $$ [5](#page=5). Hierin vertegenwoordigen de componenten het volgende [5](#page=5): * $Y$: de afhankelijke variabele die verklaard of voorspeld moet worden. * $X_1$ en $X_2$: de onafhankelijke variabelen die worden gebruikt om $Y$ te verklaren. * $a$: de intercept, wat de verwachte waarde van $Y$ is wanneer alle onafhankelijke variabelen ($X_1$ en $X_2$) gelijk zijn aan nul. * $b_1$: de regressiecoëfficiënt voor $X_1$, die het netto-effect van $X_1$ op $Y$ weergeeft, terwijl $X_2$ constant wordt gehouden (statistisch gecontroleerd voor $X_2$). * $b_2$: de regressiecoëfficiënt voor $X_2$, die het netto-effect van $X_2$ op $Y$ weergeeft, terwijl $X_1$ constant wordt gehouden (statistisch gecontroleerd voor $X_1$). * $\epsilon$: de error term, die het cumulatieve effect vertegenwoordigt van alle andere oorzaken van $Y$ die niet in het model zijn opgenomen. Het voorspelde model wordt vaak aangeduid met een dakje op $Y$ ($\hat{Y}$) om aan te geven dat het een schatting betreft: $$ \hat{Y} = a + b_1X_1 + b_2X_2 $$ [5](#page=5). ### 1.3 Uitbreiding naar meer onafhankelijke variabelen Het model kan eenvoudig worden uitgebreid naar drie of meer onafhankelijke variabelen. Voor een model met drie onafhankelijke variabelen ($X_1, X_2, X_3$) ziet de vergelijking er als volgt uit [12](#page=12): $$ \hat{Y} = a + b_1X_1 + b_2X_2 + b_3X_3 $$ [12](#page=12). Meer algemeen, voor $k$ onafhankelijke variabelen ($X_1, X_2, \dots, X_k$), kan het model worden geschreven als: $$ \hat{Y} = a + b_1X_1 + b_2X_2 + \dots + b_kX_k $$ [12](#page=12) [4](#page=4). ### 1.4 Het relatieve belang van onafhankelijke variabelen Meervoudige lineaire regressie maakt het mogelijk om het relatieve belang van elke onafhankelijke variabele voor het verklaren van de afhankelijke variabele te onderzoeken. De regressiecoëfficiënten ($b_1, b_2$, etc.) geven, na correctie voor de andere variabelen in het model, de sterkte en richting van het lineaire verband aan [14](#page=14) [5](#page=5). > **Tip:** Bij het interpreteren van de regressiecoëfficiënten in een meervoudig regressiemodel is het cruciaal om te onthouden dat deze de "netto" effecten weergeven. Dit betekent dat het effect van een specifieke onafhankelijke variabele wordt geëvalueerd terwijl de invloed van alle andere onafhankelijke variabelen in het model constant wordt gehouden. Dit principe staat bekend als "statistisch controleren voor" andere variabelen [5](#page=5). --- # Vergelijking en problematiek van regressieanalyses Dit onderdeel behandelt de noodzaak van meervoudige lineaire regressie en de problematiek van multicollineariteit, met nadruk op waarom het optellen van bivariate regressies geen correcte methode is. ### 2.1 Waarom meervoudige lineaire regressie? Meervoudige lineaire regressie is essentieel wanneer men de invloed van meerdere onafhankelijke variabelen op een afhankelijke variabele wil analyseren, met name wanneer deze onafhankelijke variabelen onderling samenhangen. Het optellen van afzonderlijke bivariate regressies is geen correcte benadering omdat dit kan leiden tot het dubbel tellen van gedeelde variantie tussen de onafhankelijke variabelen [6](#page=6) [7](#page=7). ### 2.2 Multicollineariteit: de problematiek van lineaire samenhang Multicollineariteit verwijst naar de statistische situatie waarin onafhankelijke variabelen onderling sterk samenhangen. Dit maakt het moeilijk om het relatieve belang van elke onafhankelijke variabele afzonderlijk te schatten. Wanneer onafhankelijke variabelen (X1 en X2) gecorreleerd zijn, delen ze gemeenschappelijke variantie, hetgeen bij het optellen van bivariate regressies onterecht twee keer wordt meegeteld [10](#page=10) [7](#page=7). **Tip:** Let op de interpretatie van resultaten wanneer de correlatie tussen onafhankelijke variabelen hoger is dan.50 [33](#page=33) [9](#page=9). Correlatiecoëfficiënten van.80 of groter worden beschouwd als problematisch. In dergelijke gevallen wordt het afgeraden om een meervoudige regressie uit te voeren met deze variabelen gezamenlijk. De hoge samenhang kan de juistheid van de regressieparameters verstoren [10](#page=10) [33](#page=33) [9](#page=9). ### 2.3 Vergelijking: twee bivariate versus één meervoudige regressie Een illustratief voorbeeld toont aan dat de som van de determinatiecoëfficiënten ($R^2$) uit twee afzonderlijke bivariate regressieanalyses niet gelijk is aan de $R^2$ van een meervoudige regressieanalyse [32](#page=32) [8](#page=8). **Voorbeeld 1 (uit eigen onderzoek):** Afhankelijke variabele: regelovertredend gedrag [8](#page=8). | Onafhankelijke Variabele | Model 1 (bivariaat) $\beta$ | Model 2 (bivariaat) $\beta$ | Model 3 (meervoudig) $\beta$ | | :----------------------- | :-------------------------- | :-------------------------- | :--------------------------- | | Ouderlijk toezicht (X1) | -0.382\* | -- | -0.198\* | | Morele aanvaardbaarheid regelovertreding (X2) | -- | 0.496\* | 0.404\* | | $R^2$ | 14.6% | 24.6% | 27.5% | Het is duidelijk dat 14.6% + 24.6% ≠ 27.5%. In een meervoudige regressie wordt het effect van X1 op Y geanalyseerd onder controle van X2, en vice versa [8](#page=8). **Voorbeeld 2 (hypothetische data van ex-gedetineerden):** Afhankelijke variabele: aantal her-arrestaties [32](#page=32). | Onafhankelijke Variabele | Model 1 (bivariaat) $\beta$ | Model 2 (bivariaat) $\beta$ | Model 3 (meervoudig) $\beta$ | | :----------------------- | :-------------------------- | :-------------------------- | :--------------------------- | | Gevangenisstraf (X1) | 0.716\* | -- | 0.3999\* | | Eerdere arrestaties (X2) | -- | 0.762\* | 0.5080\* | | $R^2$ | 51.2% | 58.0% | 67.4% | Ook hier geldt 51.2% + 58.0% ≠ 67.4% [32](#page=32). De determinatiecoëfficiënt in meervoudige regressie vertegenwoordigt de gezamenlijke verklaarde variantie, niet de optelsom van individuele bijdragen. De relatieve sterkte van de effecten kan worden afgelezen uit de gestandaardiseerde rico's ($\beta$). Deze effectgroottes variëren tussen -1 en +1, waarbij 0 duidt op geen lineair effect [11](#page=11). **Tip:** Een meervoudige regressie is acceptabel, zelfs bij een correlatie tussen X1 en X2 hoger dan.50, mits dit wordt gecontroleerd met behulp van statistische toetsen die multicollineariteit kunnen vaststellen. Bij een correlatie van.80 of hoger is het gebruik van meervoudige regressie met die variabelen echter af te raden [33](#page=33) [9](#page=9). --- # Berekening en interpretatie van regressieparameters Dit onderwerp behandelt de berekening en interpretatie van zowel ongestandaardiseerde als gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten, de intercept, en de multiple R-kwadraat in de context van meervoudige regressieanalyse [16](#page=16). ### 3.1 Componenten van de meervoudige regressievergelijking De meervoudige regressievergelijking met twee onafhankelijke variabelen ($X_1$ en $X_2$) en een afhankelijke variabele ($Y$) wordt algemeen weergegeven als: $$ \hat{Y} = a + b_1 X_1 + b_2 X_2 $$ Waarbij: * $\hat{Y}$ de voorspelde waarde van de afhankelijke variabele is [26](#page=26). * $a$ de intercept is, de verwachte waarde van $Y$ wanneer alle onafhankelijke variabelen gelijk zijn aan nul [20](#page=20). * $b_1$ en $b_2$ de ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënten zijn voor respectievelijk $X_1$ en $X_2$ [16](#page=16). * $X_1$ en $X_2$ de onafhankelijke variabelen zijn [26](#page=26). ### 3.2 Berekening van regressieparameters #### 3.2.1 Ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënten ($b_1, b_2$) De ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënten geven de verwachte verandering in de afhankelijke variabele ($Y$) weer bij een toename van één eenheid in een specifieke onafhankelijke variabele ($X$), terwijl de andere onafhankelijke variabelen constant worden gehouden (gecontroleerd) [18](#page=18). Om de ongestandaardiseerde coëfficiënten te berekenen, zijn de volgende gegevens nodig: * Het rekenkundig gemiddelde van elke variabele [16](#page=16). * De standaardafwijking van elke variabele [16](#page=16). * De correlaties tussen de variabelen [16](#page=16). De berekening van de ongestandaardiseerde coëfficiënten ($b_1, b_2$) kan worden gedaan door middel van gestandaardiseerde coëfficiënten en de standaardafwijkingen en gemiddelden van de variabelen. Een voorbeeld uit het document toont: $$ b_1 = \beta_1 \times \left(\frac{s_Y}{s_{X_1}}\right) $$ $$ b_2 = \beta_2 \times \left(\frac{s_Y}{s_{X_2}}\right) $$ Waar $\beta$ de gestandaardiseerde coëfficiënt is en $s$ de standaardafwijking van de betreffende variabele [29](#page=29). #### 3.2.2 Gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten ($\beta_1, \beta_2$) Gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten geven de verwachte verandering in de afhankelijke variabele weer, uitgedrukt in standaardafwijkingen, bij een toename van één standaardafwijking in een specifieke onafhankelijke variabele, terwijl de andere onafhankelijke variabelen constant worden gehouden. Ze zijn nuttig voor het vergelijken van de relatieve sterkte van de effecten van verschillende onafhankelijke variabelen binnen hetzelfde model [17](#page=17) [35](#page=35). Deze coëfficiënten kunnen direct worden berekend uit de correlatiematrix. De formule voor $\beta_1$ en $\beta_2$ in een model met twee onafhankelijke variabelen ($X_1, X_2$) is afgeleid van de correlaties tussen de variabelen ($r_{XY1}, r_{XY2}, r_{X1X2}$) en wordt vaak berekend met behulp van de volgende structuur [17](#page=17): $$ \beta_1 = \frac{r_{Y1} - r_{Y2}r_{12}}{1 - r_{12}^2} $$ $$ \beta_2 = \frac{r_{Y2} - r_{Y1}r_{12}}{1 - r_{12}^2} $$ Waarbij $r_{Y1}$ de correlatie tussen $Y$ en $X_1$ is, $r_{Y2}$ de correlatie tussen $Y$ en $X_2$ is, en $r_{12}$ de correlatie tussen $X_1$ en $X_2$ is [27](#page=27). #### 3.2.3 Intercept ($a$) De intercept is de verwachte waarde van de afhankelijke variabele ($Y$) wanneer alle onafhankelijke variabelen in het model gelijk zijn aan nul. De berekening van de intercept ($a$) in een meervoudige regressie kan worden gedaan door het gemiddelde van de afhankelijke variabele te nemen en daar de producten van de ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënten en de gemiddelden van de respectievelijke onafhankelijke variabelen van af te trekken [20](#page=20): $$ a = \bar{Y} - b_1 \bar{X}_1 - b_2 \bar{X}_2 $$ Waar $\bar{Y}$, $\bar{X}_1$, en $\bar{X}_2$ de gemiddelden zijn van de respectievelijke variabelen [37](#page=37). #### 3.2.4 Multiple R-kwadraat ($R^2$) De multiple R-kwadraat ($R^2$) geeft de proportie van de totale variantie in de afhankelijke variabele weer die verklaard kan worden door alle onafhankelijke variabelen in het regressiemodel gezamenlijk. Een hogere $R^2$ waarde duidt op een betere fit van het model met de data [19](#page=19). > **Tip:** De multiple R-kwadraat kan ook worden verkregen door de kwadraten van de correlatiecoëfficiënten van de gestandaardiseerde regressieparameters te manipuleren, hoewel dit minder direct is dan het gebruik van de output van statistische software. Een $R^2$ van 0,674 betekent bijvoorbeeld dat 67,4% van de variatie in de afhankelijke variabele verklaard wordt door de onafhankelijke variabelen [31](#page=31) [40](#page=40). ### 3.3 Interpretatie van regressieparameters #### 3.3.1 Interpretatie van ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënten ($b_1, b_2$) De ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënten ($b$) bieden een directe interpretatie in de oorspronkelijke eenheden van de variabelen [18](#page=18). * Voor bivariate regressie: De verwachte verandering in de afhankelijke variabele ($Y$) bij een toename van één eenheid in de onafhankelijke variabele ($X$) [15](#page=15). * Voor meervoudige regressie: De verwachte verandering in de afhankelijke variabele ($Y$) bij een toename van één eenheid in één onafhankelijke variabele ($X_i$), terwijl alle andere onafhankelijke variabelen in het model constant worden gehouden [15](#page=15). > **Voorbeeld:** In het document wordt een ongestandaardiseerde coëfficiënt van 0,9533 voor "gevangenisstraf" geïnterpreteerd als: "Voor elk jaar extra 'gevangenisstraf' wordt een toename verwacht van 0,9533 'aantal her-arrestaties', onder controle van 'aantal eerdere arrestaties'" [30](#page=30). #### 3.3.2 Interpretatie van gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten ($\beta_1, \beta_2$) Gestandaardiseerde coëfficiënten ($\beta$) maken het mogelijk om de relatieve sterkte van de effecten van verschillende onafhankelijke variabelen te vergelijken, omdat ze de effecten op een vergelijkbare schaal (standaardafwijkingen) uitdrukken [17](#page=17). > **Voorbeeld:** "Voor elke standaardafwijking toename in 'aantal eerdere arrestaties' wordt een toename verwacht van 0,5080 standaardafwijkingen in 'aantal her-arrestaties', onder controle van 'gevangenisstraf'". Dit laat zien dat het effect van "aantal eerdere arrestaties" (netto-effect $\beta = 0,5080$) sterker is dan dat van "gevangenisstraf" (netto-effect $\beta = 0,3999$) [28](#page=28) [35](#page=35). #### 3.3.3 Interpretatie van de intercept ($a$) De intercept vertegenwoordigt de verwachte waarde van de afhankelijke variabele wanneer alle onafhankelijke variabelen in het model op nul worden gezet. De interpretatie van de intercept is alleen zinvol als het nul-punt van de onafhankelijke variabelen logisch en praktisch is binnen de context van de data [20](#page=20) [37](#page=37). #### 3.3.4 Interpretatie van Multiple R-kwadraat ($R^2$) De Multiple R-kwadraat kwantificeert de algehele verklaringskracht van het regressiemodel. Een hogere $R^2$ duidt op een betere verklaring van de variatie in de afhankelijke variabele door de onafhankelijke variabelen [19](#page=19) [31](#page=31). ### 3.4 Relatie tussen bivariate en meervoudige regressiecoëfficiënten De coëfficiënten in een meervoudige regressie (bv. $b_1$ en $\beta_1$) representeren de 'netto-effecten', wat betekent dat het effect van een specifieke onafhankelijke variabele wordt geïsoleerd van de invloed van andere variabelen in het model. In tegenstelling hiermee weerspiegelen bivariate regressiecoëfficiënten de 'bruto-effecten' of totale associatie tussen twee variabelen, zonder rekening te houden met andere mogelijke beïnvloedende factoren [15](#page=15). > **Tip:** De gestandaardiseerde coëfficiënten ($\beta$) zijn cruciaal voor het bepalen van welke onafhankelijke variabele het sterkste *netto-effect* heeft op de afhankelijke variabele, omdat ze de effecten op een gelijke schaal presenteren [35](#page=35). ### 3.5 Voorspellen van de afhankelijke variabele Met de berekende regressieparameters (intercept en coëfficiënten) kan de waarde van de afhankelijke variabele worden voorspeld voor specifieke combinaties van waarden van de onafhankelijke variabelen [36](#page=36). > **Voorbeeld:** Om het verwachte aantal her-arrestaties ($\hat{Y}$) te voorspellen bij een gevangenisstraf van 4 jaar ($X_1=4$) en 3 eerdere arrestaties ($X_2=3$), gebruikt men de meervoudige regressievergelijking met de berekende parameters: > $$ \hat{Y} = a + b_1 X_1 + b_2 X_2 $$ > $$ \hat{Y} = -3,0653 + 0,9533 \times 4 + 0,9440 \times 3 $$ > $$ \hat{Y} = 3,5799 $$ > Dit betekent dat het verwachte aantal her-arrestaties 3,5799 is [38](#page=38). --- # Statistische assumpties bij lineaire regressie Deze sectie behandelt de theoretische voorwaarden waaraan data moet voldoen voor een correcte toepassing van meervoudige en bivariate lineaire regressie, en bespreekt de gevolgen van schendingen van deze assumpties. Een correcte toepassing van lineaire regressie is afhankelijk van het voldoen aan specifieke assumpties, anders kunnen de resultaten vertekend zijn [41](#page=41). ### 4.1 Overzicht van de assumpties De belangrijkste assumpties voor het uitvoeren van een lineaire regressieanalyse zijn [42](#page=42): 1. **Meetniveau:** Zowel de afhankelijke variabele (y) als de onafhankelijke variabele(n) (x) moeten metrisch meetniveau hebben. Een uitzondering hierop is wanneer x een dummy variabele is [42](#page=42) [43](#page=43). 2. **Lineariteit:** Er moet een lineair verband bestaan tussen de onafhankelijke variabele(n) en de afhankelijke variabele [42](#page=42) [43](#page=43) [44](#page=44) [45](#page=45). 3. **Normaliteit:** De error-termen (residuen) moeten normaal verdeeld zijn [42](#page=42) [46](#page=46) [47](#page=47). 4. **Homoscedasticiteit:** De variantie van de error-termen moet constant zijn over alle waarden van de onafhankelijke variabele(n). Dit staat tegenover heteroscedasticiteit [42](#page=42) [48](#page=48) [49](#page=49). 5. **Onafhankelijkheid:** De error-termen moeten onafhankelijk van elkaar zijn. Dit houdt in dat er geen sprake mag zijn van autocorrelatie (seriële correlatie). Dit is met name relevant bij tijdreeksen of geografisch onderzoek waarbij opeenvolgende observaties gerelateerd kunnen zijn [42](#page=42) [52](#page=52). 6. **Afwezigheid van uitbijters:** Er moet opgelet worden voor uitbijters (outliers) [42](#page=42) [50](#page=50) [51](#page=51). 7. **Afwezigheid van interactie-effecten (of correcte modellering ervan):** Bij interactie kunnen de parameters van de hoofdeffecten misleidend zijn [42](#page=42) [53](#page=53). > **Tip:** Bij ernstige schendingen van deze assumpties kunnen andere regressievormen noodzakelijk zijn [42](#page=42). ### 4.2 Uitleg van de assumpties #### 4.2.1 Meetniveau van variabelen Voor een correcte toepassing van lineaire regressie moeten zowel de afhankelijke variabele (y) als de onafhankelijke variabele(n) (x) metrisch meetniveau hebben. Dit betekent dat de variabelen continue waarden kunnen aannemen en dat de verschillen tussen de waarden betekenisvol zijn. Een veelvoorkomende uitzondering hierbij is het gebruik van dummy variabelen als onafhankelijke variabele, die categorische informatie representeren [42](#page=42) [43](#page=43). #### 4.2.2 Lineariteit De assumptie van lineariteit stelt dat er een lineair verband bestaat tussen de onafhankelijke variabele(n) en de afhankelijke variabele. Dit betekent dat de relatie tussen de variabelen kan worden weergegeven door een rechte lijn. Schending hiervan, oftewel non-lineariteit, kan leiden tot vertekende modelparameters [42](#page=42) [43](#page=43) [44](#page=44) [45](#page=45) [54](#page=54). #### 4.2.3 Normaliteit van error-termen De error-termen (de verschillen tussen de geobserveerde waarden en de voorspelde waarden door het regressiemodel) moeten normaal verdeeld zijn. Deze assumptie is vooral belangrijk voor inferentiële statistiek, zoals het berekenen van betrouwbaarheidsintervallen en p-waarden [42](#page=42) [46](#page=46) [47](#page=47). #### 4.2.4 Homoscedasticiteit van error-termen Homoscedasticiteit betekent dat de variantie van de error-termen constant is voor alle waarden van de onafhankelijke variabele(n). Als de variantie van de error-termen toeneemt of afneemt met de waarden van de onafhankelijke variabele(n), spreken we van heteroscedasticiteit. Heteroscedasticiteit kan leiden tot onbetrouwbare standaardfouten van de regressiecoëfficiënten [42](#page=42) [48](#page=48) [49](#page=49). > **Voorbeeld:** Bij de regressie van huizenprijzen op huisoppervlakte, zou homoscedasticiteit betekenen dat de spreiding van de prijzen rond de regressielijn ongeveer gelijk is voor kleine en grote huizen. Heteroscedasticiteit zou zich uiten als grotere prijsvariaties voor grotere huizen. #### 4.2.5 Onafhankelijkheid van error-termen (afwezigheid van autocorrelatie) De error-termen moeten onafhankelijk van elkaar zijn. Dit betekent dat de error-term van een bepaalde observatie geen invloed mag hebben op de error-term van een andere observatie. Autocorrelatie, ook wel seriële correlatie genoemd, treedt op wanneer observaties opeenvolgend gerelateerd zijn. Dit is een veelvoorkomend probleem bij tijdreeksdata (bijvoorbeeld opeenvolgende jaartallen) of bij geografisch onderzoek (bijvoorbeeld aangrenzende gebieden) [42](#page=42) [52](#page=52). #### 4.2.6 Afwezigheid van uitbijters (outliers) Uitbijters zijn observaties die significant afwijken van de algemene patroon in de data. Ze kunnen een onevenredig grote invloed hebben op de regressieresultaten, waardoor de geschatte parameters vertekend kunnen worden. Het is daarom belangrijk om uitbijters te identificeren en passende maatregelen te nemen, zoals het transformeren van de data of het uitsluiten van de uitbijters na zorgvuldige overweging [42](#page=42) [50](#page=50) [51](#page=51). #### 4.2.7 Interactie-effecten Interactie treedt op wanneer het effect van de ene onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele afhangt van het niveau van een andere onafhankelijke variabele. Als er interactie aanwezig is, kunnen de coëfficiënten van de hoofdeffecten misleidend zijn en bieden ze geen volledig beeld van de relaties. Correcte modellering van interactie vereist het opnemen van interactietermen in het regressiemodel [42](#page=42) [53](#page=53) [54](#page=54). > **Voorbeeld:** Het effect van "zelfcontrole" op een afhankelijke variabele (Y) kan verschillend zijn voor verschillende groepen, wat wijst op een interactie-effect [53](#page=53). ### 4.3 Implicaties van schending van assumpties Het niet voldoen aan de statistische assumpties kan leiden tot verschillende problemen: * **Vertekende resultaten:** De geschatte regressiecoëfficiënten en hun interpretatie kunnen onjuist zijn [41](#page=41). * **Onbetrouwbare inferentiële statistiek:** Betrouwbaarheidsintervallen en p-waarden voor de regressiecoëfficiënten zijn mogelijk niet correct, wat kan leiden tot verkeerde conclusies over de significantie van de relaties (impliciet, door de noodzaak van assumpties voor correcte inferentie) [42](#page=42). * **Verlies van efficiëntie:** In sommige gevallen (bv. heteroscedasticiteit) kunnen de schatters nog steeds zuiver zijn, maar niet langer de meest efficiënte (met de kleinste variantie) (impliciet) [42](#page=42). Het controleren van deze assumpties is daarom een cruciale stap in het uitvoeren van een betrouwbare lineaire regressieanalyse [41](#page=41). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Meervoudige lineaire regressie | Een statistische methode die het lineaire effect van meerdere onafhankelijke variabelen op één enkele afhankelijke variabele onderzoekt door middel van een lineaire vergelijking. | | Afhankelijke variabele (Y) | Het kenmerk dat verklaard of voorspeld wordt in een regressieanalyse. | | Onafhankelijke variabele (X) | Een kenmerk dat wordt gebruikt om de afhankelijke variabele te verklaren of voorspellen in een regressieanalyse. | | Bivariate lineaire regressie | Een regressiemodel dat het lineaire effect van slechts één onafhankelijke variabele op één afhankelijke variabele analyseert. | | Intercept (a) | De verwachte waarde van de afhankelijke variabele wanneer alle onafhankelijke variabelen in het model gelijk zijn aan nul. | | Regressiecoëfficiënt (b of β) | Een waarde die de sterkte en richting van het lineaire verband tussen een onafhankelijke variabele en de afhankelijke variabele aangeeft. De ongestandaardiseerde coëfficiënt (b) geeft de verwachte verandering in Y weer voor één eenheidstoename in X, terwijl de gestandaardiseerde coëfficiënt (β) dit doet in termen van standaardafwijkingen. | | Error term (ε) | Het deel van de afhankelijke variabele dat niet verklaard wordt door de onafhankelijke variabelen in het model; het vertegenwoordigt de cumulatieve invloed van alle andere onbekende of niet-gemeten oorzaken. | | Multicollineariteit | De statistische situatie waarbij onafhankelijke variabelen onderling sterk lineair gecorreleerd zijn, wat de schatting van hun individuele bijdrage aan de afhankelijke variabele bemoeilijkt. | | Determinatiecoëfficiënt (R²) | Een statistische maat die aangeeft welk percentage van de variatie in de afhankelijke variabele verklaard wordt door de onafhankelijke variabelen in het regressiemodel. | | Gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt (β) | Een regressiecoëfficiënt die is berekend nadat alle variabelen zijn gestandaardiseerd (gemiddelde van 0 en standaardafwijking van 1). Deze coëfficiënten maken het mogelijk om de relatieve sterkte van de effecten van verschillende onafhankelijke variabelen op de afhankelijke variabele te vergelijken. | | Ongestandaardiseerde regressiecoëfficiënt (b) | De regressiecoëfficiënt die de verwachte verandering in de afhankelijke variabele weergeeft bij een toename van één eenheid in de onafhankelijke variabele, zonder standaardisatie van de variabelen. | | Metrisch meetniveau | Een meetniveau waarbij de waarden numerieke betekenis hebben en de afstanden tussen de waarden gelijk zijn, wat voor veel statistische analyses, waaronder regressie, vereist is. | | Homoscedasticiteit | De aanname in regressieanalyse dat de variantie van de error-termen constant is over alle niveaus van de onafhankelijke variabelen. | | Heteroscedasticiteit | Het tegengestelde van homoscedasticiteit, waarbij de variantie van de error-termen niet constant is over de niveaus van de onafhankelijke variabelen. | | Uitbijter (outlier) | Een observatie die significant afwijkt van de andere observaties in de dataset, wat de resultaten van de regressieanalyse kan beïnvloeden. | | Autocorrelatie (seriële correlatie) | Een statistische correlatie tussen observaties binnen dezelfde reeks, waarbij een observatie gerelateerd is aan voorgaande observaties. Dit schendt de assumptie van onafhankelijke error-termen in regressieanalyse, met name bij tijdreeks- of geografische data. | | Statistische interactie | Een situatie waarin het effect van één onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele afhangt van het niveau van een andere onafhankelijke variabele. |

# Multivariate meervoudige regressie en padmodellen Multivariate meervoudige regressie en padmodellen onderzoeken de complexe relaties tussen meerdere onafhankelijke en afhankelijke variabelen door middel van statistische uitwerkingen van theoretische concepten [2](#page=2) [4](#page=4). ### 1.1 Introductie tot multivariate meervoudige regressie Multivariate meervoudige regressie omvat de analyse waarbij er sprake is van meerdere onafhankelijke variabelen en meerdere afhankelijke variabelen. Dit type regressie is geschikt voor situaties waarin men de impact van verschillende voorspellers op meerdere uitkomsten tegelijkertijd wil begrijpen [2](#page=2). ### 1.2 Conceptuele modellen Een conceptueel of theoretisch model wordt beschreven als een web van theoretisch verwachte relaties tussen kenmerken. Deze modellen schetsen de verwachte verbanden tussen variabelen, nog voordat deze direct meetbaar zijn gemaakt in een statistische analyse [3](#page=3). ### 1.3 Padmodellen Een padmodel is de statistische uitwerking van een conceptueel model. In een padmodel worden de variabelen meetbaar gemaakt, waardoor er een netwerk van relaties ontstaat tussen meerdere onafhankelijke en afhankelijke variabelen. Padmodellen maken het mogelijk om complexe structuren te analyseren, inclusief mediatie en indirecte effecten [4](#page=4). #### 1.3.1 Basisposities van variabelen in een padmodel In een basispadmodel kunnen variabelen drie fundamentele posities innemen: 1. **Afhankelijke variabelen:** Deze variabelen bevinden zich aan de rechterkant van het model en worden verklaard door andere variabelen. Effectpijlen komen uitsluitend op deze variabelen toe [6](#page=6). 2. **Onafhankelijke variabelen:** Deze variabelen bevinden zich aan de linkerkant van het model en beïnvloeden andere variabelen. Er vertrekken effectpijlen van deze variabelen, maar er komen geen pijlen op toe [6](#page=6). 3. **Intermediaire variabelen (mediatoren):** Deze variabelen bevinden zich tussen de onafhankelijke en afhankelijke variabelen. Ze worden verklaard door één of meerdere onafhankelijke variabelen en zijn op hun beurt verklarend voor andere afhankelijke variabelen. Effectpijlen komen zowel op deze variabelen toe als vertrekken ervan naar andere variabelen [6](#page=6). #### 1.3.2 Illustratief voorbeeld van een padmodel Een schematische weergave toont de relatie tussen onafhankelijke variabelen (X1, X2) en afhankelijke variabelen (Y1, Y2). Hierin worden ook de correlatie tussen de onafhankelijke variabelen ($r(x_1, x_2)$) en de errorcorrelatie tussen de afhankelijke variabelen ($r(\epsilon_{y1}, \epsilon_{y2})$) gespecificeerd. Dit model laat zien hoe X1 en X2 de uitkomsten Y1 en Y2 beïnvloeden, rekening houdend met de onderlinge verbanden tussen de voorspellers en de residuen van de uitkomsten [2](#page=2). > **Tip:** Padmodellen zijn krachtige instrumenten om theoretische hypothesen te toetsen over causale verbanden, hoewel ze geen definitief bewijs van causaliteit leveren zonder experimentele manipulatie. De interpretatie van de pijlen als 'causale pijlen' is gebaseerd op theoretische aannames en de specificatie van het model [4](#page=4) [6](#page=6). --- # Mediator- en moderatorvariabelen Mediator- en moderatorvariabelen spelen een cruciale rol in het verklaren van complexe relaties tussen variabelen, waarbij ze respectievelijk het "hoe" en het "wanneer" van een verband specificeren [8](#page=8) [9](#page=9). ### 2.1 De rol van mediatorvariabelen Een mediatorvariabele, ook wel een tussenvariabele genoemd, verklaart het causale mechanisme of proces waardoor een onafhankelijke variabele (X) een afhankelijke variabele (Y) beïnvloedt. De relatie tussen X en Y verloopt dus indirect via de mediator (M). Dit wordt ook wel aangeduid als een mediatiemodel [9](#page=9). **Model van mediatie:** Het mediatiemodel kan schematisch worden weergegeven als: $X \rightarrow M \rightarrow Y$ Hierbij beïnvloedt de onafhankelijke variabele X de mediator M, en de mediator M beïnvloedt vervolgens de afhankelijke variabele Y. Het directe effect van X op Y kan hierbij verdwijnen of significant afnemen wanneer de mediator in het model wordt opgenomen [9](#page=9). **Voorbeeld van mediatie:** Een onderzoek naar leeftijdsverschillen in de neiging tot roddelen, waarbij seksuele aantrekkelijkheid als tussenvariabele werd meegenomen, illustreert dit concept. Het onderzoek stelde dat leeftijd het roddelen beïnvloedt, maar dit effect verdwijnt wanneer de mate van "mate value" (waarde als partner) als tussenvariabele wordt meegenomen. Dit bevestigt het mediatiemodel: leeftijd beïnvloedt roddelen indirect via de mate value [10](#page=10) [9](#page=9). > **Tip:** Om mediatie aan te tonen, is het belangrijk om aan te tonen dat de mediatorvariabele zelf significant gerelateerd is aan zowel de onafhankelijke als de afhankelijke variabele, en dat het directe effect van de onafhankelijke op de afhankelijke variabele afneemt of verdwijnt wanneer de mediator wordt gecontroleerd. ### 2.2 De rol van moderatorvariabelen Een moderatorvariabele (X2) beïnvloedt de sterkte of de richting van het statistische effect van een andere variabele (X1) op een afhankelijke variabele (Y). Dit fenomeen staat bekend als een interactie-effect. De moderator varieert de relatie tussen X1 en Y, wat betekent dat de relatie tussen X1 en Y anders is afhankelijk van het niveau van de moderatorvariabele [11](#page=11). **Interactie-effect:** Het concept van moderatie is synoniem aan een interactie-effect. De moderatorvariabele specificeert onder welke omstandigheden (d.w.z. bij welke niveaus van de moderator) het verband tussen de primaire onafhankelijke variabele en de afhankelijke variabele sterker, zwakker, of zelfs omgedraaid is. **Visuele weergave van interactie:** Een interactie tussen "criminele geneigdheid" (X1) en "lifestyle risk" (X2) op "criminele daad" (Y) kan illustreren hoe een moderator werkt. Als de blootstelling aan crimogene settings (lifestyle risk) hoog is, kan de criminele geneigdheid een veel sterker effect hebben op criminele daden dan wanneer de blootstelling laag is [12](#page=12). **Interactie in meervoudige lineaire regressie:** In meervoudige lineaire regressie wordt een interactie-effect gemodelleerd door een productterm toe te voegen aan het regressiemodel. Als de onafhankelijke variabelen X1 en X2 zijn, wordt de vergelijking met een interactieterm als volgt [13](#page=13): Regressievergelijking met 2 onafhankelijke variabelen: $Y = \beta_0 + \beta_1 X_1 + \beta_2 X_2 + \epsilon$ Regressievergelijking met 2 onafhankelijke variabelen en een productterm: $Y = \beta_0 + \beta_1 X_1 + \beta_2 X_2 + \beta_3 (X_1 \times X_2) + \epsilon$ Hierbij vertegenwoordigt $\beta_3$ de sterkte en richting van het interactie-effect. Een significante $\beta_3$ indiceert dat de relatie tussen X1 en Y afhankelijk is van de waarde van X2 (en vice versa) [13](#page=13) [14](#page=14). **Voorbeeld van meervoudige regressieanalyse met interactieterm:** In een analyse met zelfgerapporteerde criminaliteit als afhankelijke variabele, werd een significant interactieterm gevonden voor "criminele geneigdheid" en "lifestyle risk". Dit suggereert dat de impact van criminele geneigdheid op criminaliteit verschilt afhankelijk van het niveau van blootstelling aan crimogene settings, en omgekeerd [14](#page=14). * Model 1 bevat alleen demografische variabelen. * Model 2 voegt "criminele geneigdheid" toe. * Model 3 voegt "lifestyle risk" toe. * Model 4 voegt de interactieterm "criminele geneigdheid x lifestyle risk" toe. De toename in verklaarde variantie ($R^2$) van 0.351 naar 0.433 en vervolgens naar 0.506 bij het toevoegen van de interactieterm suggereert dat de interactie een belangrijk deel van de variatie in criminaliteit verklaart [14](#page=14). > **Tip:** Moderators specificeren de *condities* waaronder een verband geldt, terwijl mediators de *mechanismen* specificeren waardoor een verband optreedt. Soms kunnen variabelen die als mediator worden beschouwd ook als moderator fungeren, afhankelijk van de onderzoeksvraag. --- # Padanalyse en de Sewall-Wright methode Padanalyse is een methode voor het bestuderen van structurele modellen met uitsluitend geobserveerde variabelen, wat dient als voorloper van Structurele Vergelijking Modellen (SEM) die ook latente variabelen kunnen bevatten. Een structureel model binnen padanalyse representeert causale hypothesen over de patronen van directe en indirecte effecten tussen alle variabelen in een model [15](#page=15). ### 3.1 Concepten binnen Padanalyse #### 3.1.1 Structurele Modellen en Variabelen Een structureel model legt alle causale hypothesen vast over de relaties tussen variabelen. Variabelen kunnen worden ingedeeld op basis van hun rol in het model [15](#page=15): * **Exogene variabelen:** Onafhankelijke variabelen waar geen pijlen naartoe wijzen in het causale diagram [16](#page=16). * **Endogene variabelen:** Variabelen waar minstens één pijl naartoe wijst, wat aangeeft dat ze worden beïnvloed door andere variabelen in het model [16](#page=16). Het aantal pijlen in een causaal diagram correspondeert met het aantal causale hypothesen dat wordt onderzocht [16](#page=16). #### 3.1.2 Soorten Effecten Padanalyse richt zich op het ontleden van totale effecten in hun directe en indirecte componenten [17](#page=17). * **Directe effecten:** Deze worden weergegeven door een enkele, ononderbroken pijl die direct van de ene variabele naar de andere loopt in het causaal diagram [16](#page=16). * **Indirecte effecten:** Deze treden op wanneer een variabele een effect uitoefent op een andere variabele via één of meer tussenliggende variabelen. De paden die deze indirecte effecten vertegenwoordigen, volgen de richting van de pijlen door het netwerk van variabelen [16](#page=16). * **Totale effecten:** Dit is de som van alle directe effecten en alle indirecte effecten tussen twee variabelen, plus eventuele gemeenschappelijke oorzaken. Padanalyse streeft naar de decompositie van deze totale effecten [17](#page=17). ### 3.2 De Sewall-Wright Methode De Sewall-Wright methode biedt een systematische aanpak om causale relaties te onderzoeken met behulp van gestandaardiseerde padcoëfficiënten. Deze coëfficiënten kwantificeren de sterkte van de causale effecten tussen variabelen en stellen ons in staat totale effecten te berekenen op basis van de bivariate correlatiematrix [17](#page=17) [18](#page=18). #### 3.2.1 Berekening van Effecten met de Sewall-Wright Methode De kern van de methode ligt in het vermogen om de correlatie tussen twee variabelen te ontleden in termen van directe en indirecte effecten. Gestandaardiseerde padcoëfficiënten worden gebruikt om deze relaties uit te drukken. **Voorbeeld 1: Direct effect** Als er een directe pijl is van variabele X1 naar variabele Y1, dan is het totale effect van X1 op Y1 gelijk aan de bivariate correlatie tussen X1 en Y1, wat ook overeenkomt met de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt ($\beta$) van Y1 op X1 [17](#page=17). Stel de correlatie tussen "Band met moeder" en "Inkomen" is.7. Aangezien er een rechtstreeks effect is, is deze correlatie gelijk aan de gestandaardiseerde padcoëfficiënt voor dit directe effect [18](#page=18). > **Voorbeeld:** Correlatie("Band met moeder", "Inkomen") =.7 [18](#page=18). **Voorbeeld 2: Indirect effect** Het berekenen van indirecte effecten vereist het volgen van paden door tussenliggende variabelen. Als X1 Y1 beïnvloedt (met padcoëfficiënt $a$), en Y1 op zijn beurt Y2 beïnvloedt (met padcoëfficiënt $b$), dan is het indirecte effect van X1 op Y2 via Y1 gelijk aan het product van deze padcoëfficiënten ($a \times b$) [17](#page=17). Stel de correlatie tussen "Normen" en "Band met moeder" is -.8. Dit vertegenwoordigt het rechtstreekse effect van "Band met moeder" op "Normen" [19](#page=19). > **Voorbeeld:** Correlatie("Normen", "Band met moeder") = -.8 [19](#page=19). Het indirecte effect van "Inkomen" op "Normen" via "Band met moeder" wordt berekend door de effecten te vermenigvuldigen. Als "Inkomen" "Band met moeder" beïnvloedt met een padcoëfficiënt van .7, en "Band met moeder" "Normen" beïnvloedt met een padcoëfficiënt van -.8, dan is het indirecte effect: > **Voorbeeld:** Indirect effect("Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder" $\rightarrow$ "Normen") =.7 $\times$ -.8 = -.56 [20](#page=20). > De bivariate correlatie tussen "Normen" en "Inkomen" zou dan gelijk zijn aan dit indirecte effect, ervan uitgaande dat er geen direct effect is [20](#page=20). **Voorbeeld 3: Gecombineerde effecten (Direct, Indirect en Gemeenschappelijke Oorzaak)** Het totale effect van een variabele op een andere kan complexer zijn en bestaan uit directe effecten, meerdere indirecte effecten, en het effect van gemeenschappelijke oorzaken. De correlatie tussen "Criminaliteit" en "Normen" wordt berekend door het rechtstreekse effect (indien aanwezig) op te tellen bij de effecten via gemeenschappelijke oorzaken. Als "Band met moeder" een gemeenschappelijke oorzaak is van zowel "Normen" als "Criminaliteit", en de padcoëfficiënt van "Band met moeder" naar "Normen" is -.8, en van "Band met moeder" naar "Criminaliteit" is -.8, dan is de correlatie tussen "Normen" en "Inkomen" niet -.56 (zoals in voorbeeld 2, als we daar de variabelen aanpassen), maar kijken we naar de relatie met "Criminaliteit" [21](#page=21). Stel: * Rechtstreeks effect van "Normen" op "Criminaliteit" = -.5. * Indirect effect van "Inkomen" via "Band met moeder" naar "Normen" = -.8 $\times$ .7 = -.56 (van de vorige voorbeelden, met aanpassing van variabele naar "Normen" in dit scenario). De correlatie tussen "Criminaliteit" en "Normen" zou dan het rechtstreekse effect plus het indirecte effect via een gemeenschappelijke oorzaak omvatten [21](#page=21). Als we specifiek de correlatie tussen "Criminaliteit" en "Normen" bekijken, en aannemen dat "Band met moeder" een gemeenschappelijke oorzaak is: * Rechtstreeks effect van "Normen" op "Criminaliteit" = -.5. * Indirect effect van "Normen" op "Criminaliteit" via "Band met moeder" = (Effect "Band met moeder" op "Normen") $\times$ (Effect "Band met moeder" op "Criminaliteit"). Als we aannemen dat het effect van "Band met moeder" op "Normen" -.8 is, en het effect van "Band met moeder" op "Criminaliteit" ook -.8 is, dan is dit indirecte pad niet direct relevant voor de correlatie tussen "Criminaliteit" en "Normen". * Echter, als "Band met moeder" een gemeenschappelijke oorzaak is voor zowel "Normen" als "Criminaliteit", en we de correlatie tussen "Criminaliteit" en "Normen" willen verklaren, kan de relatie zo zijn: Correlatie("Criminaliteit", "Normen") = Rechtstreeks effect("Normen" $\rightarrow$ "Criminaliteit") + (Effect "Band met moeder" $\rightarrow$ "Normen") $\times$ (Effect "Band met moeder" $\rightarrow$ "Criminaliteit"). In het document wordt dit geïllustreerd met: -.5 + (-.8 $\times$ -.8) =.14. Dit suggereert dat "-.5" het rechtstreekse effect is van "Normen" op "Criminaliteit" en "(-.8 $\times$ -.8)" het effect via de gemeenschappelijke oorzaak "Band met moeder" [21](#page=21). Het berekenen van de correlatie tussen "Criminaliteit" en "Band met moeder" omvat het directe effect en indirecte effecten. Als er een direct effect is en een indirect pad via "Normen": > **Voorbeeld:** Correlatie("Criminaliteit", "Band met moeder") = Rechtstreeks effect("Band met moeder" $\rightarrow$ "Criminaliteit") + (Effect "Band met moeder" $\rightarrow$ "Normen") $\times$ (Effect "Normen" $\rightarrow$ "Criminaliteit") [22](#page=22). > Met de waarden uit het document: -.8 + (-.8 $\times$ -.5) = -.4. Hierbij is "-.8" het directe effect van "Band met moeder" op "Criminaliteit", en "(-.8 $\times$ -.5)" het indirecte effect via "Normen" [22](#page=22). Tot slot, het totale effect van "Inkomen" op "Criminaliteit" kan meerdere indirecte paden omvatten [23](#page=23). * **Eerste indirect effect:** "Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder" $\rightarrow$ "Criminaliteit". * **Tweede indirect effect:** "Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder" $\rightarrow$ "Normen" $\rightarrow$ "Criminaliteit". Om de correlatie tussen "Criminaliteit" en "Inkomen" te berekenen, worden deze paden gesommeerd: > **Voorbeeld:** Correlatie("Criminaliteit", "Inkomen") = (Effect "Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder") $\times$ (Effect "Band met moeder" $\rightarrow$ "Criminaliteit") + (Effect "Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder") $\times$ (Effect "Band met moeder" $\rightarrow$ "Normen") $\times$ (Effect "Normen" $\rightarrow$ "Criminaliteit") [23](#page=23). > Met de gegeven waarden: (.7 $\times$ -.8) + (.7 $\times$ -.8 $\times$ -.5) = -.56 +.28 = -.28. (Opmerking: de tweede term lijkt een fout in het document te hebben, waar ".7" opnieuw vermenigvuldigd wordt. Correctie: -.56 + (-.8 $\times$ -.8 $\times$.7) zou -.56 +.448 zijn. Echter, het document geeft specifiek (-.8 $\times$.7) + (-.5 $\times$ -.8 $\times$.7) = -.28 aan, wat interpreteert wordt als [23](#page=23): > Eerste indirect effect: "Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder" $\rightarrow$ "Criminaliteit" = .7 $\times$ -.8 = -.56. > Tweede indirect effect: "Inkomen" $\rightarrow$ "Band met moeder" $\rightarrow$ "Normen" $\rightarrow$ "Criminaliteit" = .7 $\times$ -.8 $\times$ -.5 = .28. > Het document heeft de formule anders weergegeven als: (-.8 $\times$ .7) + (-.5 $\times$ -.8 $\times$ .7) = -.28. Hierbij lijkt het eerste deel het indirecte effect via "Band met moeder" naar "Criminaliteit" te zijn (met een omkering van richting in de notatie, .7 $\times$ -.8 = -.56). Het tweede deel lijkt het indirecte effect via "Band met moeder" naar "Normen" en vervolgens naar "Criminaliteit" te zijn (-.8 $\times$ .7 voor Inkomen->Band, -.5 voor Band->Normen, en .7 voor Normen->Criminaliteit - dit is verwarrend). > **Correcte interpretatie gebaseerd op de output van het document:** > Het geciteerde resultaat -.28 is verkregen via [23](#page=23): > Pad 1: Inkomen $\rightarrow$ Band met moeder $\rightarrow$ Criminaliteit = .7 $\times$ -.8 = -.56. > Pad 2: Inkomen $\rightarrow$ Band met moeder $\rightarrow$ Normen $\rightarrow$ Criminaliteit = .7 $\times$ -.8 $\times$ -.5 = .28. > Het totaal zou -.56 +.28 = -.28 zijn. De formule in het document lijkt de termen te hebben omgewisseld of een subtiele andere interpretatie te hebben. De hierboven uitgewerkte som van paden verklaart echter het eindresultaat van -.28 [23](#page=23). > **Tip:** Bij het toepassen van de Sewall-Wright methode is het cruciaal om het causale diagram nauwkeurig te analyseren en de richting van de pijlen correct te volgen om indirecte effecten te berekenen. De som van de producten van de padcoëfficiënten langs elk pad levert het totale indirecte effect op [16](#page=16) [17](#page=17). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Multivariate meervoudige regressie | Een statistische techniek die wordt toegepast wanneer er meerdere onafhankelijke variabelen en meerdere afhankelijke variabelen in een model worden opgenomen. Het analyseert de gezamenlijke effecten van de onafhankelijke variabelen op de afhankelijke variabelen. | | Conceptueel model | Een theoretische representatie van de verwachte relaties tussen verschillende kenmerken of variabelen, die nog niet direct meetbaar zijn gemaakt. Het schetst de onderliggende theorie achter een onderzoeksvraag. | | Padmodel | Een statistische uitwerking van een conceptueel model, waarin de variabelen meetbaar gemaakt zijn. Het toont een netwerk van relaties tussen meerdere onafhankelijke en afhankelijke variabelen, inclusief complexe structuren zoals mediatie. | | Onafhankelijke variabelen | Variabelen die in een statistisch model andere variabelen 'beïnvloeden' of verklaren. In een padmodel bevinden deze zich doorgaans aan de linkerkant en vertrekken er effectpijlen vanuit. | | Afhankelijke variabelen | Variabelen die in een statistisch model verklaard worden door andere variabelen. In een padmodel bevinden deze zich doorgaans aan de rechterkant en komen er effectpijlen naar toe. | | Intermediaire variabelen (mediatoren) | Variabelen die worden verklaard door één of meer onafhankelijke variabelen en op hun beurt verklarend zijn voor afhankelijke variabelen. Ze bevinden zich tussen de onafhankelijke en afhankelijke variabelen in een padmodel. | | Mediator | Een variabele die het causale verband tussen twee andere variabelen verklaart. Het effect van een onafhankelijke variabele op een afhankelijke variabele loopt via de mediator. | | Moderatorvariabele | Een variabele die de sterkte of richting van het statistische effect van een onafhankelijke variabele op een afhankelijke variabele beïnvloedt. Dit resulteert in een interactie-effect. | | Interactie-effect | De situatie waarbij het effect van de ene variabele op een andere afhankelijk is van de waarde van een derde variabele. Dit wordt vaak gemodelleerd met een productterm in regressieanalyses. | | Padanalyse | Een statistische methode voor het analyseren van structurele modellen waarin alle variabelen geobserveerd zijn. Het onderzoekt de directe en indirecte causale effecten tussen variabelen. | | Structurele vergelijkingsmodellering (SEM) | Een geavanceerde statistische techniek die padanalyse uitbreidt door ook latente variabelen (niet direct geobserveerde constructen) te kunnen hanteren. | | Exogene variabele | Een variabele in een structureel model die niet verklaard wordt door andere variabelen binnen het model. Effectpijlen vertrekken eruit, maar er komen er geen in. | | Endogene variabele | Een variabele in een structureel model die verklaard wordt door ten minste één andere variabele binnen het model. Effectpijlen komen erin, en er kunnen ook pijlen uit vertrekken. | | Direct effect | Het rechtstreekse causale verband tussen twee variabelen, weergegeven door een enkele pijl tussen hen in een causaal diagram of padmodel. | | Indirect effect | Een causaal verband tussen twee variabelen dat verloopt via één of meer tussenliggende variabelen. Het effect wordt doorgegeven via een pad van meerdere pijlen. | | Totale effect | De som van alle directe en indirecte effecten van een onafhankelijke variabele op een afhankelijke variabele. Het representeert de totale invloed. | | Sewall-Wright methode | Een methode binnen de padanalyse die gestandaardiseerde padcoëfficiënten gebruikt om de sterkte van causale relaties tussen variabelen te kwantificeren en te ontleden in directe en indirecte effecten. | | Bivariate correlatiematrix | Een matrix die de correlatiecoëfficiënten tussen alle paren van variabelen in een dataset weergeeft. Dit is een fundamentele input voor padanalyses. |

# Définitions et perspectives du crime Voici un résumé détaillé et complet sur les définitions et perspectives du crime, conçu pour un guide d'étude universitaire. ## 1. Définitions et perspectives du crime Ce chapitre explore la multifaceted du crime à travers diverses lentilles théoriques, allant de la perspective juridique à la perspective clinique, tout en distinguant les concepts de déviance et de délinquance. ### 1.1 La notion de crime : une définition juridique et sociale Le crime peut être défini comme un acte en confrontation avec la loi, contraire aux valeurs humaines et éthiques, et ayant une conséquence réelle, impliquant une victime. La notion de gravité, la préméditation, et la sanction qui en découle, ainsi que la réprobation sociale, sont des éléments constitutifs du crime. * **Étymologie :** Le terme "crime" provient du latin "crimen", dont la racine "cri" évoque une opération de distinction ou de discrimination. Ceci souligne la dimension juridique fondamentale du crime, en tant que préalable à la loi qui sépare le permis de l'interdit. * **Dimension juridique et sociale :** Un crime est avant tout un jugement de valeur de type judiciaire porté sur un acte, impliquant une qualification légale. Il s'agit donc d'un concept intrinsèquement lié à la loi, à la fois comme dimension symbolique et comme réalité sociale et juridique. ### 1.2 Les différentes perspectives de compréhension du crime Le phénomène criminel est abordé sous plusieurs angles, offrant des éclairages complémentaires. #### 1.2.1 Perspective psychosociale Du point de vue du droit pénal, les infractions sont classées selon leur gravité : * **Contravention :** Compétence du Tribunal de Police ou d'Instance. Peine : amende ou emprisonnement jusqu'à 2 ans. * **Délit :** Jugé par le Tribunal Correctionnel. Peine : 1 à 10 ans d'emprisonnement. * **Crime :** Compétence de la Cour d'Assises. Peine : réclusion criminelle pouvant aller jusqu'à la perpétuité. En criminologie, la notion générale de "crime/délit" englobe ces différentes catégories. #### 1.2.2 Perspective criminologique La criminologie s'intéresse à la répression de l'acte, c'est-à-dire à la réaction de la loi face au crime. * Deux criminologues canadiens, Cusson et Szabo, ont souligné : * Une discordance entre la loi et l'opinion publique. * Une banalisation de la délinquance mineure, car tout ne peut pas être considéré comme grave. * Cela peut entraîner une absence de réaction sociale formelle à l'égard de certains actes réprimés pénalement, et une réaction sociale diffuse, émanant de la famille par exemple, plutôt que d'une institution claire. #### 1.2.3 Perspective développementale Cette perspective examine la genèse de l'acte délinquant à travers l'histoire de vie de l'individu. * **Macrogénèse :** Correspond à l'ensemble de l'existence individuelle avant le passage à l'acte. * **Microgénèse :** Représente la succession des phases immédiates avant et autour du passage à l'acte. > **Tip:** La perspective développementale insiste sur le fait que le crime n'est pas une fatalité, mais souvent le résultat d'un processus évolutif lié à l'histoire personnelle et aux interactions sociales de l'individu. * **Genèse de la socialisation :** Les groupes de pairs jouent un rôle crucial durant l'adolescence. Une socialisation déficiente peut mener à une fixation à un stade égocentrique de maturation identitaire. #### 1.2.4 Perspective clinique La perspective clinique s'intéresse à l'individu souffrant et à ses besoins d'aide, en se basant sur des études de cas pour formuler des hypothèses générales sur les fonctionnements individuels et familiaux. Elle peut également recourir à des analyses monographiques, des observations, des diagnostics et des traitements. Les recherches statistiques longitudinales sur cohortes permettent d'étudier les histoires individuelles et familiales sur de longues périodes, notamment pour des problématiques complexes comme les agressions sexuelles ou l'inceste. ### 1.3 Distinction entre déviance et délinquance Il est essentiel de différencier ces deux concepts qui, bien que liés, ne sont pas synonymes. | Concept | Définition | Sanction | Exemple | | :----------- | :----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------ | | **Délinquance** | La transgression de normes écrites, qui est sanctionnée par les pouvoirs publics. | Sanction par les pouvoirs publics (justice pénale). | Acte réprimé par la loi pénale. | | **Déviance** | La transgression de normes sociales, qui ne sont pas nécessairement écrites, et qui engendre une sanction sociale. | Sanction sociale diffuse, provenant de la famille, du groupe, etc. | Faire des blagues de mauvais goût sur les femmes, attitude jugée inappropriée socialement. | > **Tip:** La déviance peut parfois se transformer en délinquance lorsque les normes sociales transgressées sont codifiées par la loi (par exemple, les propos racistes ou religieux, autrefois considérés comme déviants, sont maintenant punissables par la loi). Inversement, certains comportements, comme l'avortement, ont pu passer d'une déviance à une légalisation. * La diversité des comportements sociaux inclut des comportements neutres, prosociaux, antisociaux et insociaux. --- # Approches théoriques en criminologie Voici une synthèse des approches théoriques en criminologie, axée sur les concepts de macrogénèse et microgénèse, ainsi que l'influence de la socialisation, conformément aux indications fournies. ## 2. Approches théoriques en criminologie L'étude de la criminologie s'articule autour de diverses approches théoriques visant à comprendre la complexité du phénomène criminel sous différents angles. Ces approches s'intéressent tant aux facteurs individuels et contextuels immédiats qu'aux influences sociétales et historiques plus larges. ### 2.1 La perspective développementale et la genèse du crime Cette perspective s'attache à comprendre le crime en examinant son développement au cours de l'existence d'un individu. Elle distingue deux niveaux d'analyse essentiels pour saisir la genèse de l'acte délinquant : #### 2.1.1 La macrogénèse La macrogénèse se réfère à l'ensemble du parcours de vie d'un individu, englobant toutes les expériences et influences qui précèdent le passage à l'acte délinquant. Elle considère le crime comme le résultat d'un processus développemental plus large, influencé par des facteurs biographiques et environnementaux accumulés au fil du temps. #### 2.1.2 La microgénèse La microgénèse se concentre sur la succession des phases et des événements qui se déroulent immédiatement avant, pendant et autour du passage à l'acte. Elle analyse les déclencheurs spécifiques, les processus cognitifs et émotionnels à l'œuvre dans l'instant de la commission de l'infraction. > **Example:** Un individu commet un acte de violence grave. La macrogénèse s'intéresserait à son histoire familiale, à son parcours éducatif, à ses relations sociales passées et à d'éventuelles traumatismes antérieurs. La microgénèse examinerait les tensions présentes juste avant l'acte, les pensées spécifiques qui ont conduit à la décision, et la dynamique situationnelle immédiate. ### 2.2 L'influence de la socialisation La socialisation joue un rôle crucial dans le développement de l'individu et, par conséquent, dans sa propension à adopter des comportements déviants ou criminels. #### 2.2.1 La socialisation comme processus La genèse de la socialisation est souvent liée aux interactions avec différents groupes, notamment les pairs durant l'adolescence. Ces interactions façonnent les normes, les valeurs et les perceptions de l'individu. #### 2.2.2 La déficience de la socialisation Une socialisation déficiente peut entraîner une fixation à des stades immatures du développement identitaire, notamment un égocentrisme persistant. Cela peut mener à une difficulté à comprendre et à respecter les normes sociales, augmentant ainsi le risque de comportements transgressifs. > **Tip:** La compréhension de la socialisation permet de mieux cerner pourquoi certains individus sont plus vulnérables à l'influence de pairs déviants ou à l'adoption de schémas comportementaux problématiques. ### 2.3 La perspective clinique La perspective clinique aborde le crime en se concentrant sur le sujet souffrant et en quête d'aide. Elle s'appuie sur l'étude approfondie de cas individuels et familiaux pour formuler des hypothèses générales sur les fonctionnements pathologiques. #### 2.3.1 Méthodologies cliniques Cette approche peut recourir à des analyses monographiques, impliquant observation, diagnostic et traitement. Elle peut également s'appuyer sur des recherches statistiques longitudinales, comme les études de cohortes, pour suivre des groupes de personnes sur de longues périodes et analyser les évolutions de leurs comportements et de leurs trajectoires de vie, y compris les problématiques intergénérationnelles. ### 2.4 Distinction entre déviance et délinquance Il est important de distinguer la déviance de la délinquance, bien que les deux concepts soient liés au non-respect des normes. * **La déviance** concerne la transgression de normes sociales, qui ne sont pas nécessairement écrites, et qui entraîne une sanction sociale diffuse. > **Example:** Faire des blagues de mauvais goût sur un groupe de personnes peut être considéré comme une déviance. * **La délinquance**, quant à elle, implique la transgression de normes écrites, sanctionnées par les pouvoirs publics, souvent sous la forme d'infractions pénales. Elle représente une forme formalisée et légalement encadrée de déviance. > **Tip:** Le passage d'une attitude déviante à une délinquance peut être influencé par l'évolution de la législation et des perceptions sociales. Inversement, des comportements jadis déviants peuvent être légalisés au fil du temps. Ces différentes approches, loin de s'exclure, se complètent pour offrir une compréhension nuancée et multidimensionnelle du phénomène criminel. --- # Classification des infractions et manifestations de la déviance Ce sujet explore la gradation de la gravité des actes réprimés par la loi pénale et la notion de déviance comme transgression des normes sociales, illustrée par divers comportements. ### 3.1 La classification des infractions en droit pénal En droit pénal, les infractions sont classées selon leur niveau de gravité, déterminant ainsi la juridiction compétente et la sévérité de la peine encourue. #### 3.1.1 La contravention La contravention représente l'infraction la moins grave. Elle relève de la compétence du tribunal de police ou d'instance. Les peines associées sont principalement l'amende ou l'emprisonnement, dont la durée peut aller jusqu'à deux ans. #### 3.1.2 Le délit Le délit est une infraction d'une gravité intermédiaire. Les délits sont jugés par le tribunal correctionnel. Les peines peuvent varier d'un an à dix ans d'emprisonnement. Un délit est défini comme tout acte contraire à une norme sociale ou légale, dont la perception peut évoluer dans le temps et l'espace. #### 3.1.3 Le crime Le crime constitue l'infraction la plus grave. Il est de la compétence des cours d'assises. Les peines pour les crimes vont de la réclusion criminelle à la prison à perpétuité. > **Tip:** En criminologie, la notion générale de "crime/délit" englobe souvent ces différentes catégories afin d'étudier plus largement les comportements répréhensibles. ### 3.2 La notion de déviance La déviance se réfère à la transgression de normes sociales, qui ne sont pas nécessairement écrites. Contrairement à l'infraction pénale, la déviance entraîne une sanction sociale plutôt qu'une répression légale formelle. Elle peut parfois évoluer vers la délinquance lorsque des lois sont créées pour encadrer ces comportements. #### 3.2.1 Manifestations de la déviance et exemples La déviance se manifeste à travers une diversité de comportements sociaux, qui peuvent être classifiés comme neutres, prosociaux, antisociaux ou insociaux. > **Example:** Auparavant, des propos tenus à l'encontre de certaines races ou religions pouvaient être considérés comme une simple attitude déviante. Aujourd'hui, ces mêmes propos sont punissables par la loi, transformant la déviance en une infraction légale. Inversement, des comportements auparavant sanctionnés peuvent devenir socialement acceptables, comme l'évolution de la perception de l'avortement. > **Example:** Faire des blagues de mauvais goût sur les femmes est un exemple de comportement transgressant des normes sociales non écrites, constituant ainsi une forme de déviance. ### 3.3 Perspectives d'analyse du crime et de la déviance Diverses perspectives permettent d'appréhender le phénomène du crime et de la déviance. #### 3.3.1 Perspective psychosociale et criminologique Cette perspective souligne l'interaction entre la loi et l'opinion publique. Il est suggéré qu'il peut exister une discordance entre ces deux éléments. De plus, une certaine banalisation de la délinquance mineure peut survenir, car il n'est pas toujours pertinent de réprimer pénalement chaque petit écart. Cela peut engendrer une absence de réaction sociale formelle à l'encontre de certains actes délictueux, alors qu'une réaction sociale diffuse, provenant d'institutions informelles comme la famille, peut exister. #### 3.3.2 Perspective développementale Cette approche s'intéresse à la genèse de l'acte délinquant au cours de la vie d'un individu. Elle distingue deux processus : * La **macrogenèse** : L'ensemble de l'existence individuelle avant le passage à l'acte. * La **microgenèse** : La succession des phases immédiates avant et autour du passage à l'acte. La socialisation, particulièrement par les groupes de pairs à l'adolescence, joue un rôle crucial dans le développement. Une socialisation déficiente peut mener à une fixation à un stade égocentrique de la maturation identitaire. #### 3.3.3 Perspective clinique La perspective clinique renvoie à la prise en charge de sujets souffrants et à la formulation d'hypothèses générales à partir d'études de cas, analysant les fonctionnements individuels et familiaux. Elle peut également s'appuyer sur des analyses monographiques, des observations, des diagnostics, des traitements, et des recherches statistiques longitudinales sur des cohortes, examinant les histoires individuelles et familiales intergénérationnelles. > **Example:** Les problématiques d'agressions sexuelles ou d'inceste sont des exemples relevant de l'analyse clinique en criminologie. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Crime | Acte allant à l'encontre de la loi, souvent perçu comme contraire aux valeurs humaines et éthiques, entraînant une sanction et une réprobation sociale. Il peut impliquer une notion de gravité et de préméditation. | | Criminologie | Discipline qui étudie le phénomène criminel, incluant les causes, la prévention et la répression des crimes, ainsi que le comportement des délinquants et la réaction sociale face au crime. Le terme "logos" signifie "parler" ou "raison". | | Déviance | Transgression de normes sociales, qui ne sont pas nécessairement écrites, et qui engendre une sanction sociale diffuse. Il s'agit d'un comportement qui s'écarte des attentes sociales communes. | | Délinquance | Se réfère à des actes transgressifs qui sont sanctionnés par la loi. La déviance peut évoluer vers la délinquance lorsque des normes sociales sont légiférées et que des sanctions pénales sont appliquées. | | Infraction | Acte ou omission qui est contraire à la loi pénale et qui est passible de sanctions. Le droit pénal distingue les infractions selon leur gravité. | | Contravention | La plus légère des infractions en droit pénal, relevant généralement du Tribunal de Police, et passible d'une amende ou d'un emprisonnement n'excédant pas deux ans. | | Délit | Infraction de gravité intermédiaire, jugée par le Tribunal Correctionnel, et passible d'une peine allant de un à dix ans d'emprisonnement. Il représente un acte contraire à la norme sociale ou légale. | | Crime (au sens pénal strict) | L'infraction la plus grave, relevant de la Cour d'Assises, et passible d'une peine de réclusion criminelle pouvant aller jusqu'à la prison à perpétuité. | | Perspective psychosociale | Approche qui examine le crime en considérant les interactions entre les facteurs psychologiques individuels et l'environnement social, ainsi que les dynamiques de groupe et les influences culturelles. | | Perspective développementale | Analyse du crime en se concentrant sur son apparition et son évolution au cours de la vie d'un individu, en étudiant les processus qui mènent au passage à l'acte. | | Macrogénèse | Correspond à l'ensemble de l'existence individuelle et aux facteurs qui précèdent le passage à l'acte criminel sur le long terme. | | Microgénèse | Désigne la succession des phases et des déterminants immédiats qui mènent directement au passage à l'acte criminel, incluant les états psychologiques et situationnels. | | Socialisation | Processus par lequel un individu apprend et intériorise les normes, valeurs, compétences et comportements de sa société. Une socialisation déficiente peut être un facteur contribuant à la délinquance. | | Perspective clinique | Approche qui étudie le crime à travers l'analyse approfondie des cas individuels, en se focalisant sur la souffrance du sujet, son histoire personnelle et familiale, et en visant l'observation, le diagnostic et le traitement. | | Cohorte | Groupe de personnes partageant une caractéristique commune (par exemple, une année de naissance) et suivi sur une période prolongée pour étudier les changements ou tendances dans leurs comportements, leur santé, ou d'autres variables. |

# Origines et développement de la criminologie au 18e et 19e siècles La criminologie trouve ses racines intellectuelles dans les idéaux des Lumières du 18e siècle, qui prônaient la rationalité, et évolue au 19e siècle sous l'influence des sciences expérimentales et sociales, aboutissant à des courants tels que le positivisme. ### 1.1 Le contexte du 18e siècle : les Lumières et la rationalité pénale Le 18e siècle est marqué par le mouvement des Lumières, où des penseurs comme Voltaire et Rousseau plaident pour que la raison guide toutes les connaissances humaines et l'organisation sociale. À cette époque, la justice était souvent perçue comme ayant pour but de sauver l'âme, et les jugements pouvaient varier considérablement d'une région à l'autre pour une même infraction. #### 1.1.1 Cesare Beccaria et la rationalité pénale Le philosophe italien Cesare Beccaria, avec son ouvrage majeur, instaure le concept de rationalité pénale. Il soutient que la justice doit s'organiser selon la raison pour déterminer la nature des peines. Trois grands principes découlent de cette vision : * **La légalité des incriminations et des peines :** La loi doit être explicite et découler de la raison, permettant de distinguer clairement le permis de l'interdit. L'idée est que tous les individus, dotés de raison, sont censés connaître la loi. * **La proportionnalité de la peine à la gravité de l'infraction :** La société sanctionne car elle a été victime de l'infraction. La peine doit être utile à la société, visant à réparer le dommage causé. Le droit pénal de l'époque se concentrait sur la réparation du tort causé à la société plutôt que sur l'individu lui-même. Le criminel était présumé doté de libre arbitre et connaissant le bien du mal. * **L'utilité sociale de la peine :** Les crimes ayant des conséquences sur la société, il est impératif de réparer ces dommages. > **Tip:** Beccaria marque une rupture avec la justice arbitraire et théologique, plaçant l'individu et la raison au centre du système pénal. ### 1.2 Le contexte du 19e siècle : influences scientifiques et émergence du positivisme Le 19e siècle voit une influence croissante de la culture anglo-saxonne et allemande, privilégiant l'utilité et le concret par rapport à la philosophie abstraite. Le développement des sciences expérimentales et sociales transforme la manière d'appréhender le crime. #### 1.2.1 L'influence des sciences expérimentales et sociales Des disciplines comme la biologie, la médecine et la psychiatrie commencent à influencer la pensée criminologique. Des auteurs et des découvertes clés émergent : * **Charles Darwin :** Son travail sur l'évolution des espèces suggère une base biologique aux comportements. * **Franz Joseph Gall :** Il développe la phrénologie, qui tente de localiser les facultés mentales dans des zones spécifiques du crâne, mesurées par palpation. * **Philippe Pinel, Jean-Étienne Esquirol, et Benoît Morel :** Ils contribuent à la classification des maladies mentales en psychiatrie. Ces développements positionnent la criminologie comme une science s'appuyant sur des méthodes telles que l'observation, l'expérimentation (avec la variation des conditions d'observation) et la réfutation des théories non corroborées, dans la lignée de la démarche scientifique telle que théorisée plus tard par Karl Popper. > **Tip:** La distinction entre la philosophie et la science réside dans la méthode scientifique, qui vise à décrire et expliquer les comportements de manière vérifiable. Le droit pénal, et par extension la criminologie, se situe à l'intersection de ces deux domaines. #### 1.2.2 Le courant du positivisme et l'école positiviste italienne Le positivisme, influencé par les mathématiques et les sciences expérimentales, devient un courant dominant au 19e et début du 20e siècle. Ce courant met en avant le déterminisme, suggérant que certains facteurs (biologiques, sociaux) peuvent prédisposer un individu à commettre des actes criminels, contestant ainsi l'idée de libre arbitre. L'école positiviste italienne, particulièrement active, se caractérise par une approche pluridisciplinaire : ##### 1.2.2.1 Cesare Lombroso et le concept de "criminel-né" Médecin à la prison, Cesare Lombroso est considéré comme l'un des premiers auteurs de la criminologie. Ses recherches sur les mensurations corporelles des criminels l'amènent à développer le concept de "criminel-né", une personne considérée comme victime de son hérédité. Il postule l'existence de "stigmates anatomo-physiologiques" révélateurs d'un "atavisme" (bagage héréditaire insuffisant en termes de moralité). Lombroso propose une typologie des délinquants : * Criminel-né (absence atavique de moralité) * Fou moral * Criminel par passion * Criminel d'occasion Il fonde ainsi une démarche expérimentale inspirée de l'anthropologie médicale. > **Example:** Lombroso cherchait des traits physiques communs chez les criminels, comme des asymétries crâniennes ou des caractéristiques faciales particulières, pour étayer sa théorie de la dégénérescence. ##### 1.2.2.2 Enrico Ferri et la "sociologie criminelle" Enrico Ferri, élève de Lombroso, est considéré comme le père de la sociologie criminelle. Son ouvrage de 1905 cherche à identifier les causes du crime, distinguant le criminel du citoyen ordinaire par un raisonnement de causalité. Il reconnaît l'influence des causes mentales mais aussi sociales. Ferri reprend la typologie de Lombroso en y ajoutant le "criminel par habitude" (par exemple, un mafieux dont le crime est un métier). Ferri propose une double définition du crime : * **Entité juridique abstraite :** Défini par le Code Pénal. * **Réalité concrète :** L'acte dans l'existence de l'individu. Il soutient que le crime a une responsabilité sociale et que la sanction doit être spécialisée pour réparer efficacement le dommage. La société doit donc modifier les conditions sociales propices au crime (par exemple, améliorer l'éclairage public). Ferri préconise : * L'individualisation des peines, à l'image d'un soin médical. * La suppression des trois premières catégories de Lombroso (criminel né, fou moral, criminel par passion). * Des mesures de réadaptation sociale. * L'obligation de réparation (responsabilité civile). * La responsabilité sociale, proportionnée au tort commis. ##### 1.2.2.3 Raffaele Garofalo et la définition du crime naturel Raffaele Garofalo, juriste, publie en 1885 "Criminologie", premier ouvrage à utiliser ce terme. Il s'interroge sur l'universalité du crime et distingue deux types : * **Crime circonstanciel :** Lié à une législation particulière (ex: rouler à droite en Angleterre avec une trottinette). * **Crime naturel et universel :** Présent en tout lieu et à toutes les époques (ex: vol, viol, meurtre), il est le résultat d'une déficience de la conception morale. Garofalo distingue ainsi les crimes contre le bien (manque d'équité ou de justice, incapacité à différencier son bien de celui d'autrui, comme le vol) et les crimes contre les personnes (manque de pitié ou d'empathie). Il introduit le concept de "témibilité", désignant l'état dangereux d'un individu, et intègre la psychologie dans l'étude criminologique. > **Example:** Garofalo voit le vol comme un crime contre le bien car il implique une incapacité à respecter la propriété d'autrui, ce qui est une déficience morale fondamentale. #### 1.2.3 Les écoles cartographiques et le déterminisme D'autres approches émergent, comme l'école cartographique, qui analyse la distribution géographique des crimes pour établir une "carte morale" des régions. Le concept de déterminisme, popularisé à cette époque, avance que les individus sont déterminés dès leur naissance à devenir criminels par des facteurs biologiques ou sociaux, remettant en cause le libre arbitre. Cette perspective soulève des questions fondamentales sur la responsabilité humaine. --- # Les figures clés de l'école positiviste italienne en criminologie Cette section explore les contributions fondamentales de Cesare Lombroso, Enrico Ferri et Raffaele Garofalo, pionniers de l'école positiviste italienne en criminologie, en se concentrant sur leurs théories du criminel-né, leurs typologies de délinquants et leurs définitions du crime. ### 2.1 L'émergence de la criminologie comme science Au 18ème siècle, l'influence des philosophes des Lumières, tels que Voltaire et Rousseau, a marqué un tournant vers la primauté de la raison dans la connaissance humaine et l'organisation sociale. Avant cette période, la justice était souvent teintée de considérations religieuses, visant à sauver l'âme, et sa pratique pouvait être inconsistante, menant à des jugements variables pour des crimes identiques selon les régions. César Beccaria, avec son œuvre fondamentale, a introduit la rationalité pénale, prônant une justice organisée selon des principes raisonnés pour déterminer la nature des peines. Trois principes clés découlent de cette approche : * La légalité des incriminations et des peines, impliquant une loi claire et explicite issue de la raison, distinguant le permis de l'interdit. * La proportionnalité entre la gravité de l'infraction et la sévérité de la peine, reconnaissant que la société est victime de l'infraction et que la peine doit lui être utile. * L'utilité sociale de la peine, visant à réparer les dommages causés à la société. Au 19ème siècle, l'influence des cultures anglo-saxonne et allemande, mettant l'accent sur l'utilité et le concret, s'est conjuguée au développement des sciences expérimentales et sociales. Cette évolution a permis l'émergence de la criminologie en tant que science, cherchant une connaissance scientifique du crime. Des penseurs comme Charles Darwin (évolution des espèces), Gall (frénologie et cranioscopie), Lamarck, ainsi que Pinel, Esquirol et Morel en psychiatrie, ont influencé cette démarche. La criminologie s'est ainsi développée dans le champ des sciences expérimentales, adoptant des méthodes telles que l'observation et l'expérimentation, et la réfutation des théories obsolètes. Cette approche scientifique s'oppose au déterminisme qui postule une prédétermination à devenir criminel, remettant en question le libre arbitre. ### 2.2 Les figures centrales de l'école positiviste italienne L'école positiviste italienne, à la fin du 19ème et au début du 20ème siècle, a marqué une étape décisive dans le développement de la criminologie grâce à ses figures emblématiques : Cesare Lombroso, Enrico Ferri et Raffaele Garofalo. Ces auteurs ont adopté une approche interdisciplinaire, mêlant anthropologie, médecine, sociologie et droit. #### 2.2.1 Cesare Lombroso et le concept du criminel-né Cesare Lombroso, médecin dans une prison, est considéré comme le premier véritable auteur de la criminologie. Son travail était axé sur l'étude anthropométrique des criminels afin d'identifier des caractéristiques communes. Il a ainsi élaboré le concept du "criminel-né", fondé sur l'idée d'atavisme. L'atavisme désigne un "bagage humanitaire insuffisant", impliquant que certains individus sont prédestinés au crime en raison de l'hérédité et de la présence de "stigmates anatomo-physiologiques". Selon Lombroso, ces traits physiques seraient les manifestations de caractères ancestraux, indiquant une régression à un état primitif. Lombroso a proposé une typologie des délinquants, tentant de les définir par leurs caractères spécifiques : * **Le criminel-né :** Caractérisé par une absence d'atavisme de moralité. * **Le fou moral :** Présentant des troubles mentaux. * **Le criminel par passion :** Agissant sous l'emprise d'émotions fortes. * **Le criminel d'occasion :** Influencé par des circonstances externes. > **Tip:** L'approche de Lombroso, bien qu'aujourd'hui critiquée pour son déterminisme biologique excessif et son manque de rigueur scientifique, a été révolutionnaire en déplaçant l'attention de l'acte criminel vers la personnalité du délinquant et en introduisant une démarche expérimentale dans l'étude du crime. #### 2.2.2 Enrico Ferri et la "sociologie criminelle" Enrico Ferri, juriste et sociologue, est reconnu comme le père de la sociologie criminelle. Dans son ouvrage de 1905, il cherche à identifier les causes du crime pour distinguer le criminel du citoyen honnête, adoptant un raisonnement de causalité. Ferri intègre à la fois des causes mentales et sociales dans son analyse. Ferri a repris et élargi la typologie de Lombroso en y ajoutant la catégorie du "criminel par habitude", qui inclut les individus dont le crime est une profession ou une manière de vivre, comme les membres de la mafia. Il propose une double définition du crime : * **Entité juridique abstraite :** Le crime tel que défini par le Code pénal, correspondant à la conception du droit. * **Réalité concrète dans l'existence de l'individu :** Le crime comme manifestation d'un comportement individuel influencé par des déterminismes. Ferri souligne la responsabilité sociale du crime et l'importance de spécialiser la sanction pour réparer efficacement le dommage causé à la société. Il suggère que la société devrait modifier les conditions environnantes pour prévenir la criminalité, comme l'amélioration de l'éclairage public. Ses propositions pour le système pénal incluent : * L'individualisation des peines, en s'inspirant d'une approche "thérapeutique" du délinquant. * La suppression des trois premières catégories de Lombroso (criminel-né, fou moral, criminel par passion), jugées trop déterminées. * L'instauration de mesures de réadaptation sociale. * L'obligation de réparation du dommage causé, notamment dans le cadre de la responsabilité civile. * L'idée de responsabilité sociale, où la sanction dépend du tort commis sur la société. #### 2.2.3 Raffaele Garofalo et la définition du crime naturel Raffaele Garofalo, juriste, a publié en 1885 un ouvrage intitulé "Criminologie", où il est le premier à utiliser officiellement ce terme. Il s'est interrogé sur l'universalité du crime. Il distingue deux types de crimes : * **Le crime circonstanciel :** Lié à une législation particulière et susceptible de varier d'un lieu ou d'une époque à l'autre (exemple : la règle de circulation). * **Le crime naturel :** Universel, transcendant les législations particulières, et présent en tout lieu et à toutes les époques. Ces crimes naturels sont définis par une "déficience de conception morale". Garofalo a introduit le concept de "témibilité", qui désigne l'état dangereux d'un individu. Il intègre ainsi la psychologie dans l'étude criminologique. Il identifie deux manifestations principales de cette déficience morale, correspondant à des catégories de crimes naturels : * **Crimes contre le bien :** Ils manifestent un manque d'équité ou de justice, une incapacité à distinguer son propre bien de celui d'autrui (ex : vol). * **Crimes contre les personnes :** Ils révèlent un manque de pitié ou d'empathie (ex : viol, meurtre). > **Tip:** L'apport de Garofalo réside dans sa tentative de définir une base universelle du crime, indépendamment des lois positives, en se concentrant sur les aspects psychologiques et moraux des individus. ### 2.3 Défenses du crime et typologies délinquantes L'école positiviste italienne a profondément marqué la manière d'aborder le crime et le criminel. #### 2.3.1 Typologies des délinquants Les positivistes italiens ont développé des classifications des délinquants, cherchant à comprendre les facteurs déterminants leur comportement : * **Cesare Lombroso :** * Criminel-né (atavisme, stigmates physiques) * Fou moral * Criminel par passion * Criminel d'occasion * **Enrico Ferri :** * Reprend les catégories de Lombroso, mais insiste davantage sur les facteurs sociaux. * Ajoute le **criminel par habitude** (métier du crime). * **Raffaele Garofalo :** * Se concentre sur la notion de "témibilité" (état dangereux) due à une déficience morale. * Identifie les crimes naturels liés à un manque d'équité (crimes contre le bien) et à un manque de pitié (crimes contre les personnes). #### 2.3.2 Définitions du crime Les positivistes ont cherché à dépasser la simple définition juridique du crime. * **Enrico Ferri :** Distingue le crime comme entité juridique abstraite et comme réalité concrète influencée par des déterminismes. Il insiste sur la responsabilité sociale du crime. * **Raffaele Garofalo :** Propose une distinction entre crime circonstanciel (légaliste) et crime naturel (universel, basé sur la déficience morale). > **Example:** Un vol pourrait être considéré comme un crime circonstanciel s'il est puni par une loi spécifique dans un pays donné, mais il est également un crime naturel selon Garofalo, car il découle d'un manque d'équité et d'une incapacité à respecter la propriété d'autrui, indépendamment de la législation. ### 2.4 Les influences et les limites de l'école positiviste italienne L'école positiviste italienne a marqué un tournant majeur en introduisant une approche scientifique et interdisciplinaire dans l'étude du crime. Elle a mis l'accent sur le criminel et les facteurs le déterminant, qu'ils soient physiques, psychologiques ou sociaux. Cependant, leurs théories, en particulier celles de Lombroso sur le criminel-né et les stigmates physiques, ont été largement critiquées pour leur déterminisme excessif, leur manque de prise en compte du libre arbitre et leur potentiel à fonder des politiques discriminatoires. Néanmoins, leurs travaux ont ouvert la voie à de futures recherches en criminologie, en soulignant l'importance de l'observation empirique et de l'analyse des causes du comportement criminel. --- # Principes fondamentaux du droit pénal et utilité sociale de la peine Ce chapitre explore les fondements du droit pénal moderne, en mettant l'accent sur la légalité des normes pénales, la proportionnalité des sanctions, la responsabilité individuelle et la fonction réparatrice de la peine au sein de la société. ### 3.1 L'héritage des Lumières et la rationalisation du droit pénal Le XVIIIe siècle, marqué par le mouvement des Lumières, a vu émerger une philosophie qui prônait la raison comme guide de la connaissance humaine et de l'organisation sociale. Cette approche a profondément influencé le droit pénal. #### 3.1.1 Cesare Beccaria et l'invention de la rationalité pénale L'ouvrage de Cesare Beccaria, "Des délits et des peines", est une pierre angulaire dans cette évolution. Il a proposé une refonte de la justice pénale basée sur la raison, cherchant à établir une correspondance logique entre les infractions et les peines. Trois grands principes découlent de cette vision : * **La légalité des incriminations et des peines :** Seule la loi, émanant de la raison et rendue explicite, peut définir ce qui est permis et ce qui est interdit. L'idée sous-jacente est que tous les individus, dotés de raison, sont censés connaître la loi. > **Tip:** Ce principe garantit la prévisibilité du droit pénal et protège les citoyens contre l'arbitraire. Il fonde l'idée que nul n'est censé ignorer la loi. * **La proportionnalité entre l'infraction et la sanction :** La société sanctionne car elle est victime de l'infraction. La peine doit donc être proportionnelle à la gravité du dommage causé à la société. * **La notion de responsabilité de l'individu :** Le criminel est présumé disposer du libre arbitre, c'est-à-dire la capacité de distinguer le bien du mal. S'il est reconnu coupable, il est donc responsable de ses actes. La responsabilité pénale découle de la culpabilité. #### 3.1.2 L'influence du positivisme et des sciences sociales Le XIXe siècle a vu l'essor des sciences expérimentales et des sciences sociales, influençant la criminologie naissante. * **La distinction entre criminologie et droit pénal :** Le droit pénal se concentre sur l'entité juridique abstraite du crime telle que définie par le Code pénal, tandis que la criminologie s'intéresse à la réalité concrète du crime dans l'existence de l'individu et cherche à en comprendre les causes. * **L'apport des sciences expérimentales et sociales :** Des disciplines comme l'anthropologie (avec Cesare Lombroso et sa typologie des délinquants, influencé par l'hérédité et l'atavisme), la sociologie (avec Enrico Ferri et ses recherches sur les causes sociales du crime) et la psychologie (avec Raffaele Garofalo et la notion de témibilité) ont enrichi la compréhension du phénomène criminel. La méthode scientifique, basée sur l'observation et l'expérimentation, a guidé ces recherches. > **Example:** L'école cartographique a tenté de cartographier le crime en fonction de données géographiques et sociales, démontrant l'influence des conditions environnementales. ### 3.2 L'utilité sociale de la peine L'une des fonctions primordiales de la peine est de réparer les dommages causés à la société. #### 3.2.1 La réparation du dommage social Les crimes portent atteinte à l'ordre social dans son ensemble. La peine vise donc à rétablir cet équilibre et à réparer le tort subi par la collectivité. Enrico Ferri a souligné que le crime a une responsabilité sociale et que la sanction doit être adaptée à ce tort. #### 3.2.2 L'individualisation de la peine et les mesures de réadaptation L'école positiviste, notamment Ferri, a plaidé pour une individualisation de la peine, similaire à un traitement médical, visant à réadapter le délinquant à la société. Cela impliquait la suppression de certaines catégories de criminels jugées trop rigides et la mise en place de mesures de réadaptation sociale et d'obligation de réparation. #### 3.2.3 Les types de crimes et les déficiences morales Raffaele Garofalo a distingué deux catégories de crimes : * **Crime circonstanciel :** Il s'agit d'actes définis par une législation particulière et qui pourraient ne pas être considérés comme tels dans un autre contexte juridique. * **Crime naturel et universel :** Ces crimes, tels que le vol, le viol ou le meurtre, sont considérés comme universels et intemporels, car ils découlent d'une déficience dans la conception morale de l'individu. * Les crimes contre le bien seraient liés à un manque d'équité ou de justice, rendant difficile la distinction entre son propre bien et celui d'autrui. * Les crimes contre les personnes révéleraient un manque de pitié ou d'empathie. > **Tip:** La notion de "témibilité" introduite par Garofalo met en lumière l'idée d'un "état dangereux" chez certains individus, ouvrant la voie à une approche plus psychologique en criminologie. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Rationalité pénale | Concept introduit par Cesare Beccaria, qui postule que la justice et le système pénal doivent être organisés selon des principes de raison, de logique et d'utilité, rompant avec l'arbitraire et la superstition. | | Criminologie | Discipline scientifique qui étudie le crime, ses causes, ses auteurs, ses victimes et les réponses sociétales qui lui sont apportées, en adoptant une approche pluridisciplinaire. | | Lumières | Mouvement intellectuel et culturel du 18e siècle, caractérisé par la primauté de la raison, la critique des traditions et l'idéal de progrès, qui a influencé la pensée politique, sociale et juridique. | | Positivisme | Courant philosophique et scientifique du 19e et 20e siècle qui met l'accent sur les faits observables et vérifiables, l'expérimentation et la méthode scientifique pour accéder à la connaissance. | | Cranioscopie (Frénologie) | Discipline pseudoscientifique proposée par Gall, qui prétendait pouvoir déterminer les facultés mentales et le caractère d'une personne par l'examen de la forme et de la taille de son crâne. | | Atavisme | Concept développé par Lombroso, désignant la réapparition de caractères ancestraux chez un individu, considéré comme un signe de dégénérescence et une prédisposition à la criminalité chez le criminel-né. | | Criminel-né | Typologie de délinquant proposée par Lombroso, caractérisée par une absence innée de moralité due à l'atavisme et à des stigmates anatomo-physiologiques, le rendant intrinsèquement prédisposé au crime. | | Déterminisme | Idée selon laquelle les comportements humains sont le résultat de facteurs biologiques, sociaux ou psychologiques qui échappent au libre arbitre de l'individu, le conduisant inévitablement à certaines actions. | | Crime circonstanciel | Type de crime qui dépend d'une législation particulière et qui peut varier d'un lieu ou d'une époque à l'autre, par opposition au crime naturel et universel. | | Crime naturel | Définition de Garofalo pour un crime considéré comme universel, transcendant les lois spécifiques et les contextes culturels, basé sur une absence ou une déficience des sentiments moraux fondamentaux (piété et probité). | | Témibilité | Concept introduit par Garofalo, représentant l'état dangereux d'un individu, une propension à commettre des crimes basée sur ses caractéristiques psychologiques et sa constitution morale. | | Légalité des incriminations et des peines | Principe fondamental du droit pénal qui stipule que nul ne peut être puni pour une action qui n'est pas expressément définie comme une infraction par la loi, et que la peine doit être prévue par la loi. | | Utilité sociale de la peine | Idée selon laquelle la peine infligée doit avoir un bénéfice pour la société, que ce soit par la dissuasion, la neutralisation du criminel, ou la réparation du dommage causé et le maintien de l'ordre social. | | Libre arbitre | Capacité d'un individu à faire des choix et à agir indépendamment de toute contrainte ou détermination externe, impliquant une responsabilité morale et juridique pour ses actions. |

# Historisch overzicht van de criminologie Dit overzicht schetst de evolutie van de criminologie als wetenschap, van antieke filosofische gedachten tot moderne stromingen, met aandacht voor sleutelfiguren en maatschappelijke veranderingen die de kijk op criminaliteit en straffen hebben beïnvloed. ## 1. De vroege gedachten over criminaliteit en straf ### 1.1 Oude opvattingen Al voor de opkomst van de criminologie als wetenschap in de 19e eeuw, bestonden er gedachten over de oorzaken en aanpak van criminaliteit. Plato suggereerde dat hebzucht de oorzaak was van criminaliteit. ### 1.2 De renaissance en vroege kritiek In de 16e eeuw begon men de zwaarte van straffen in vraag te stellen. Thomas More zag armoede, veroorzaakt door oorlog en slechte landbouwomstandigheden, als een oorzaak van criminaliteit. Hij pleitte voor dwangarbeid om luiheid aan te pakken. ### 1.3 Industrialisering en het tuchthuis De industrialisering in de 17e eeuw in Engeland leidde tot de ontwikkeling van tuchthuizen of "rasphuizen". Het idee was om criminelen uit de samenleving te verwijderen en hen in afzondering te plaatsen. ### 1.4 Het Ancien Régime De periode van het Ancien Régime (17e-18e eeuw) werd gekenmerkt door openbare lijfstraffen en het ondermijnen van het gezag van de koning. Het concept van de "moderne schandpaal" wordt vergeleken met sociale media, waar mensen publiekelijk worden aangepakt. ## 2. De Verlichting en het klassiek strafrecht ### 2.1 De ideeën van de Verlichting De Verlichting in de 18e eeuw was een reactie op het Ancien Régime en bracht maatschappelijke veranderingen teweeg, mede geïnspireerd door de Franse Revolutie. De nadruk verschoof naar de daad en de rationele mens. Kernprincipes van het strafrecht werden ontwikkeld, waaronder vergelding, algemene en individuele preventie. De gevangenisstraf ontstond als moderne vorm van straf. ### 2.2 John Locke John Locke (1632-1704) stelde het absolute koningschap ter discussie. Hij introduceerde het concept van natuurwetten, waarbij schade aan anderen tot straffen leidt indien het sociaal contract wordt geschonden. Hij pleitte voor humane straffen. ### 2.3 Charles de Montesquieu Charles de Montesquieu (1689-1755) droeg bij aan de democratische inrichting van staten door zijn theorie over de scheiding der machten. Hij verzette zich tegen folterpraktijken en pleitte voor proportionaliteit van straffen, waarbij de ernst van het misdrijf in verhouding moet staan tot de straf. Hij sprak ook over de "puntiviteitskloof", waarbij de publieke opinie strenger kan oordelen dan de rechterlijke macht, en pleitte voor meer informatie en gelijkheid voor de wet. ### 2.4 Cesare Beccaria Cesare Beccaria (1738-1794) verzette zich fel tegen voltering en de doodstraf. Hij benadrukte dat misdrijven en straffen vooraf in de wet moeten zijn vastgelegd en dat men onschuldig is tot het tegendeel bewezen is. Hij formuleerde vier elementen voor een eerlijk rechtssysteem: criminaliteitspreventie, een eerlijk proces, proportionaliteit van straf, en een snelle en zekere reactie tussen misdrijf en straf. **Principes van het strafrecht (geïnspireerd door de Magna Carta):** * **Legaliteitsbeginsel:** Misdrijven en straffen moeten vooraf in de wet zijn vastgelegd. * **Proportionaliteitsbeginsel:** De ernst van de straf moet in verhouding staan tot de ernst van het misdrijf. * **Subsidiariteitsbeginsel:** De staat mag enkel optreden als dit strikt noodzakelijk is en enkel die gedragingen strafbaar stellen die werkelijk noodzakelijk zijn om te bestraffen. ### 2.5 Jeremy Bentham Jeremy Bentham (1748-1832) was een voorstander van het utilitarisme, waarbij handelingen worden beoordeeld op hun consequenties voor geluk en pijn. Criminaliteit werd gezien als een gevolg van de inschatting dat het overtreden van regels gelukkiger maakt. Bentham pleitte voor straffen waarbij de pijn van de straf groter is dan het plezier van het misdrijf. Hij ontwikkelde het panopticon-concept, een gevangenisontwerp met een centrale wachttoren om continu toezicht te houden, wat criminaliteit moest ontmoedigen. ## 3. De opkomst van het positivisme ### 3.1 Het nieuwe mensbeeld In de tweede helft van de 19e eeuw ontstond het positivisme, dat een nieuw mensbeeld introduceerde. Criminaliteit werd niet langer gezien als een vrije keuze, maar als iets waar de persoon aan "gedoemd" was door interne of externe factoren. De focus verschoof van de schuldnotitie naar de gevaarnotitie, met als doel toekomstig gevaar te voorkomen. Straffen werden sancties of maatregelen, gericht op bijzondere preventie. ### 3.2 Individueel en Sociaal Positivisme Het **individueel positivisme** verklaarde criminaliteit vanuit biologische en psychologische verschillen tussen daders en niet-daders. Het **sociaal positivisme** daarentegen, onderzocht hoe de maatschappij en sociale processen gedrag kunnen beïnvloeden, met de sociologie als centrale discipline. ### 3.3 Cesare Lombroso Cesare Lombroso (1835-1909) wordt beschouwd als de vader van de criminologie. Hij gebruikte de empirische methode en inductief onderzoek, en paste de evolutietheorie van Darwin toe om criminaliteit te verklaren als een vorm van "on normaal" of pathologisch gedrag. Hij identificeerde "anomalieën" bij criminelen, zoals afwijkingen in schedelmetingen en gelaatstrekken, en suggereerde dat sommigen "geboren criminelen" waren die aan uiterlijke kenmerken herkend konden worden. Later erkende hij ook psychologische en sociale factoren zoals klimaat en opleiding. ### 3.4 Verder onderzoek naar biologische en sociale factoren Ferdinando Ferri, Enrico Ferri, en Adolphe Quetelet bouwden voort op het werk van Lombroso. William Sheldon (1898-1977) linkte criminaliteit aan lichaamstypes en temperamenten: mesomorfe types (atletisch) zouden vaker criminaliteit plegen. Francis Galton (1822-1911) onderzocht de relatie tussen gelaatstrekken en persoonlijkheid. Andere biologische verklaringen omvatten erfelijkheid, biochemische invloeden, en chromosoomafwijkingen zoals XYY. ### 3.5 De Franse Milieuschool In tegenstelling tot het Lombrosiaanse gedachtegoed, benadrukte de Franse milieuschool, met figuren als Alexander Lacassagne (1834-1924), dat de sociale omgeving de doorslaggevende factor is bij het ontstaan van criminaliteit. Gabriel Tarde (1843-1904) zag criminaliteit als een resultaat van imitatiegedrag, met name van hoger naar lager gerangschikte personen. ## 4. Sociaal Verweer en de ontwikkeling van het strafrecht ### 4.1 Oud Sociaal Verweer (19e-20e eeuw) Adolphe Prins was een sleutelfiguur in de ontwikkeling van het sociaal verweer. Hij zag criminaliteit als een vorm van sociaal leven en benadrukte dat de maatschappij zich moet verweren tegen individuen die een gevaar vormen voor de orde. Hij pleitte voor een **eclecticisme**, een samengaan van het klassieke strafrecht en het positivisme. Belangrijke wetswijzigingen uit deze periode zijn de wet op voorwaardelijke veroordeling en invrijheidsstelling (1888), de wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij (1891), en de wet op kinderbescherming (1912). ### 4.2 Penitentiaire hervormingen E. Vandervelde en Louis Vervaeck speelden een rol in de hervorming van het gevangeniswezen in de 20e eeuw. Ze pleitten voor een herdenking van de maatschappelijke rol van gevangenissen, de classificatie van gedetineerden, individualisering van straffen, en arbeid gericht op therapie en terugkeer in de maatschappij. ### 4.3 Nieuw Sociaal Verweer (20e eeuw) Na de Tweede Wereldoorlog, in de zogenaamde "golden sixties", was er een periode van politiek consensus en optimisme. De verzorgingsstaat werd verder uitgebouwd. Het "nieuwe sociaal verweer" kenmerkte zich door individualisering op elk niveau van strafoplegging en strafuitvoering, met middelen als probatie, bemiddeling en maatregelen, en penitentiair verlof. ### 4.4 Na de "Golden Sixties" Na de optimistische periode van de jaren zestig nam de kritiek toe. Het strafrecht werd als overbelast ervaren door te veel individualisering en een overvloed aan regels, waardoor het minder voorspelbaar werd. Principes van de Magna Carta, zoals het legaliteitsbeginsel, kwamen onder druk te staan. ### 4.5 Diverse stromingen en de opkomst van het herstelrecht Verschillende stromingen ontstonden: * **Abolitionisme:** Pleit voor de afschaffing van het strafrecht. * **Justice Model - Due Process:** Focust op strikte legaliteit. * **Justice Model - Nothing Works:** Stelt dat individualisering van straffen minder effectief is. * **Herstelrecht:** Richt zich op het herstellen van de schade, met de nadruk op de positie van het slachtoffer. Het herstelrecht kwam in de jaren '80 op gang in Europa en in België in de jaren '90, mede gestimuleerd door crises zoals de Bende van Nijvel, de CCC en de Dutroux-zaak. Het streeft naar herstel van de band tussen dader, slachtoffer en maatschappij. ## 5. Criminologie in België ### 5.1 Wortels van de Belgische criminologie De Belgische onafhankelijkheid in 1830 markeerde de basis voor het Belgisch strafwetboek, dat grotendeels voortkwam uit het klassiek strafrecht. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw begon de criminologie zich systematischer en empirisch te ontwikkelen. ### 5.2 Belgische pioniers * **Adolphe Quetelet (1796-1874):** Pionier op het gebied van statistiek en kansrekening, legde de basis voor de leeftijdsgebonden criminaliteitscurve. * **Louis Vervaeck (1872-1943):** Gevangenisdirecteur, beschouwd als de Belgische Lombroso, met aandacht voor sociale invloeden (milieu) op criminaliteit. * **Adolphe Prins (1849-1925) en Fernand Heger (1862-1942):** Pleitten voor eclecticisme en het sociaal verweer, en benadrukten het belang van criminologie voor juristen. ### 5.3 De opkomst van de criminologie als autonome wetenschap De criminologie was aanvankelijk geen autonome wetenschap, maar werd als hulpmiddel ingezet. Aan de Universiteit Gent (UGent) werd het belang van criminologisch onderzoek steeds groter. Nico Gunzburg (1882-1984) speelde een centrale rol in de oprichting van het onderzoeksinstituut criminologie aan de UGent in 1938. Na de Tweede Wereldoorlog werd er afstand genomen van het blind positivisme en de associatie met sociaal darwinisme en eugenetica. Het "nieuwe sociaal verweer" met een tweesporenbeleid en de opkomst van penologische studies, maatschappelijk werk binnen justitie, en aandacht voor jeugdcriminaliteit kenmerkten deze periode. Nieuwe generaties criminologen zoals Gerda De Bock, Paul Ghysbrecht en Willy Calewaert droegen bij aan de ontwikkeling van de criminologie, met nadruk op jeugdzorg, gerechtspsychiatrie, strafrecht en sociale ontwikkelingen zoals labeling en victimologie. ### 5.4 Groei naar autonomie De criminologie groeide uit tot een meer autonome wetenschap. In Leuven werd de criminologie een eigen studierichting eind jaren '60, in Gent in 1992 officieel binnen de faculteit, en aan de ULB in 1935. Empirisch onderzoek bleef echter beperkt door structurele en culturele factoren. De "woelige jaren '90" brachten een grotere betrokkenheid van criminologen bij maatschappelijke vraagstukken. ### 5.5 Hedendaagse criminologie (na 1990) Vandaag de dag is criminologie aan alle grote universiteiten een volwaardige faculteit. De discipline is populairder, diverser, methodologisch sterker onderbouwd, met uitgebouwde onderzoeksinstituten en een algemeen empirisch karakter. **Tabel: Verschillende benaderingen van straffen** | | Retributie (strafrecht) | Rehabilitatie (beschermingsrecht) | Herstelrecht | |------------|--------------------------|-----------------------------------|---------------------| | Gericht op | Misdrijf | Persoon van de dader | Schade | | Middel | Leedtoevoeging | (Her)opvoeding | Herstelverplichting | | Positie slachtoffer | Secundair | Secundair | Centraal | | Evaluatiecriteria | Rechtvaardigheid | Aangepast gedrag | Tevredenheid betrokkenen | | Maatschappijtype | Machtstaat | Verzorgingsstaat | Responsabiliserende staat | --- # Klassiek strafrecht versus positivisme Deze sectie vergelijkt de kernprincipes, mensbeelden en focuspunten van het klassiek strafrecht met die van de positivistische stroming, en schetst de historische evolutie die leidde tot hun onderlinge contrast. ### 2.1 De Verlichting en het klassiek strafrecht De Verlichting (18e eeuw) vormde een reactie op het Ancien Régime en legde de basis voor het klassiek strafrecht. Dit ging gepaard met maatschappelijke veranderingen zoals de Franse Revolutie, die het absolute vorstendom ter discussie stelde. #### 2.1.1 Kernprincipes van het klassiek strafrecht Het klassiek strafrecht kenmerkt zich door de volgende principes: * **Nadruk op de daad:** De focus ligt primair op het strafbare feit zelf, niet op de persoon van de dader. * **Rationeel mensbeeld:** De mens wordt gezien als een rationeel wezen dat vrije keuzes maakt. De redenatie is dat men een misdrijf pleegt wanneer het plezier van het misdrijf groter wordt geacht dan de pijn van de straf. * **Strafdoelen:** Vergelding, algemene preventie (afschrikking van de gemeenschap) en individuele preventie (afschrikking van de dader) zijn de hoofddoelen. * **Legaliteitsbeginsel:** Misdrijven en straffen moeten vooraf in de wet zijn vastgelegd. * **Proportionaliteitsbeginsel:** De ernst van de straf moet in verhouding staan tot de ernst van het misdrijf. * **Subsidiariteitsbeginsel:** Strafrecht mag alleen worden ingezet als het echt noodzakelijk is om de maatschappij te beschermen. #### 2.1.2 Invloedrijke denkers * **John Locke (1632-1704):** Betoogde tegen het absolute vorstendom en introduceerde het concept van natuurwetten. Schending van het sociaal contract leidt tot straffen. * **Charles de Montesquieu (1689-1755):** Pleitte voor de scheiding der machten en verzette zich tegen folterpraktijken. Zijn ideeën vormen de basis voor de huidige democratische staatsinrichting. Hij benadrukte proportionaliteit en de gelijkheid van iedereen voor de wet. * **Cesare Beccaria (1738-1794):** Verzette zich tegen marteling en de doodstraf. Hij formuleerde vier elementen van een eerlijk rechtssysteem: criminaliteitspreventie, een eerlijk proces, proportionaliteit en een snelle, zekere reactie op misdrijven. * **Jeremy Bentham (1748-1832):** Ontwikkelde het utilitarisme, waarbij handelingen worden beoordeeld op basis van hun gevolgen voor geluk en pijn. Een straf is gerechtvaardigd als de pijn ervan groter is dan het plezier van het misdrijf. Hij introduceerde het detentieconcept van het panopticon. #### 2.1.3 Ontwikkeling van wetgeving De Franse Revolutie leidde tot de opkomst van wetboeken die de principes van het klassiek strafrecht weerspiegelden, zoals de Code Merlin (1795) met vaste straffen en de Code pénal (1810) die een compromis was tussen het Ancien Régime en de nieuwe principes, met ruimte voor rechterlijke beoordeling binnen minimum- en maximumstraffen. De Belgische onafhankelijkheid in 1830 leidde tot een herziening, resulterend in het strafwetboek van 1867. ### 2.2 Het positivisme: een nieuwe kijk op criminaliteit De positivistische stroming, die ontstond in de tweede helft van de 19e eeuw, bood een radicaal ander perspectief op criminaliteit. #### 2.2.1 Kernprincipes van het positivisme * **Nieuw mensbeeld:** De mens wordt niet langer gezien als een volledig vrij rationeel wezen, maar als iemand wiens gedrag wordt beïnvloed door interne en externe factoren. De focus verschuift van vrije keuze naar determinisme. * **Focus op de dader en sociale gevaarlijkheid:** In plaats van enkel te kijken naar de daad, richt het positivisme zich op de persoon van de dader en diens sociale gevaarlijkheid. Het doel is om individuen te beschermen *voordat* ze misdrijven plegen. * **Gevaarnotitie:** De traditionele schuldnotitie, gericht op het verleden, wordt ingeruild voor een gevaarnotitie die zich richt op het voorkomen van toekomstig gevaar. * **Straf als maatregel/sanctie:** Straf wordt gezien als een middel om de dader te beïnvloeden en herhaling te voorkomen, met als primair doel bijzondere preventie. * **Individuele en sociale factoren:** Het positivisme bestudeert zowel individuele (biologische, psychologische) als sociale (sociologische) factoren die criminaliteit beïnvloeden. #### 2.2.2 Invloedrijke denkers en stromingen * **Cesare Lombroso (1835-1909):** Wordt beschouwd als de vader van de criminologie. Hij paste empirische methoden en Darwin's evolutietheorie toe om criminaliteit te verklaren, waarbij hij zocht naar pathologische verklaringen en "annomale" kenmerken bij criminelen. Hij suggereerde dat criminelen "primitieve" mensen waren die geboren waren om misdrijven te plegen. Later erkende hij ook psychologische en sociale elementen. * **William Sheldon (1898-1977):** Linkte criminaliteit aan lichaamstypes en temperamenten, waarbij hij een grotere criminaliteit zag bij het mesomorfe (atletische) lichaamstype. * **Francis Galton (1822-1911):** Onderzocht gelaatstrekken en kenmerken als indicatoren van persoonlijkheid en betrokkenheid bij criminaliteit. * **Franse milieu school (Alexander Lacassagne, Gabriel Tarde):** Benadrukte de invloed van de sociale omgeving en maatschappelijke processen. Lacassagne stelde dat de maatschappij criminaliteit creëert, terwijl Tarde de rol van imitatiegedrag belichtte. * **Adolphe Prins:** Pleitte voor "sociaal verweer", waarbij de maatschappij zich moet verdedigen tegen individuen die een gevaar vormen. Hij bepleitte een eclectische benadering, die elementen van zowel het klassiek strafrecht als het positivisme combineert. #### 2.2.3 Evolutie van strafrechtelijke hervormingen De positivistische ideeën leidden tot diverse hervormingen, zoals de wet op voorwaardelijke veroordeling (1888), wet op landloperij en bedelarij (1891) en de wet op kinderbescherming (1912). In de 20e eeuw, met E. Vandervelde en Louis Vervaeck, kwam er meer aandacht voor de maatschappelijke rol van gevangenissen, classificatie van gedetineerden, therapie en re-integratie. ### 2.3 Het klassiek strafrecht versus positivisme: een samenvatting | Kenmerk | Klassiek strafrecht | Positivisme | | :---------------- | :------------------------------------------------- | :-------------------------------------------------------------- | | **Mensbeeld** | Rationeel, vrije wil | Deterministisch, beïnvloed door factoren | | **Focus** | De daad | De dader, sociale gevaarlijkheid | | **Schuld/Gevaar** | Schuldnotitie (verleden) | Gevaarnotitie (toekomst) | | **Doel straf** | Vergelding, algemene/individuele preventie | Bijzondere preventie, beïnvloeding van de dader | | **Methodologie** | Deductief, theoretisch | Empirisch, inductief, wetenschappelijk | | **Oorzaak crimi.** | Vrije keuze, gebrek aan rede | Biologische, psychologische, sociale factoren | | **Sanctie** | Straf (leedtoevoeging) | Maatregel (heropvoeding, behandeling) | > **Tip:** Begrijp het fundamentele verschil in mensbeeld. Het klassiek strafrecht gaat uit van vrije wil, terwijl het positivisme uitgaat van determinisme. Dit is de kern van waaruit de verdere verschillen voortvloeien. > **Tip:** De overgang van schuldnotitie naar gevaarnotitie is cruciaal voor het positivistisch gedachtegoed. Het betekent een verschuiving van het beoordelen van wat *is gebeurd* naar het anticiperen op wat *zou kunnen gebeuren*. > **Tip:** Onthoud dat het positivisme niet per se het klassiek strafrecht volledig verwierp, maar probeerde het aan te vullen of te herzien met wetenschappelijke inzichten. Dit leidde tot de eclectische benadering van Adolphe Prins en het "sociaal verweer". --- # Ontwikkeling van het sociaal verweer De evolutie van het concept sociaal verweer toont een verschuiving van vergelding naar individualisering en preventie, met een groeiende aandacht voor de maatschappelijke context en de positie van het slachtoffer. ### 3.1 Van oud naar nieuw sociaal verweer: de opkomst van individualisering #### 3.1.1 Historische wortels van maatschappelijke reacties op criminaliteit De vroege gedachten over criminaliteit en straffen gaan terug tot de oudheid. Al voor de opkomst van de criminologie als wetenschap in de 19e eeuw, werd nagedacht over de oorzaken van criminaliteit en de gepaste reacties daarop. * **Plato** (427-347 v.C.) zag hebzucht als een oorzaak van criminaliteit. * **Thomas More** (16e eeuw) bevraagde de zwaarte van straffen en zag armoede, voortkomend uit oorlog en slechte landbouwomstandigheden, als een belangrijke oorzaak. Hij pleitte voor dwangarbeid om luiheid aan te pakken. * De **industrialisering** in Engeland (vanaf de 17e eeuw) leidde tot het idee om criminelen uit de samenleving te weren en hen onder te brengen in aparte instellingen zoals rasphuizen en tuchthuizen. * Het **Ancien Régime** (17e-18e eeuw) kenmerkte zich door lijfstraffen en publieke tentoonstellingen als afschrikking, waarbij het negeren van het gezag van de koning centraal stond. De moderne schandpaal kan gezien worden als een parallel in sociale media. * De **Verlichting** (18e eeuw) bracht een reactie op het Ancien Régime en bevorderde maatschappelijke verandering, mede door de Franse Revolutie. De nadruk verschoof naar de daad, met strafdoelen als vergelding, algemene en individuele preventie. De gevangenisstraf ontstond, gebaseerd op het idee van de rationele mens. * **John Locke** (1632-1704) stelde het absolute vorstendom ter discussie en introduceerde het idee van natuurwetten, waarbij het schenden van het sociaal contract leidt tot straf. Hij pleitte voor humane straffen. * **Charles de Montesquieu** (1689-1755) uitte kritiek op het absolutisme en legde de basis voor de huidige democratische inrichting met de scheiding der machten. Hij verzette zich tegen folterpraktijken en pleitte voor proportionaliteit tussen de ernst van het misdrijf en de straf. De "puntiviteitskloof" (verschil tussen publieke opinie en rechterlijke straf) kon volgens hem worden aangepakt door transparantie en publieke bekendmaking van vonnissen. * **Cesare Beccaria** (1738-1794) verzette zich fel tegen foltering en de doodstraf. Hij benadrukte dat misdrijven en straffen wettelijk vastgelegd moesten zijn en dat iedereen onschuldig is tot het tegendeel bewezen is. Hij formuleerde vier principes voor een eerlijk rechtssysteem: criminaliteitspreventie, een eerlijk proces, proportionaliteit en een snelle, zekere reactie op misdrijven. Dit linkt aan de principes van het strafrecht, zoals geformuleerd in het Magna Carta: het legaliteitsbeginsel, het proportionaliteitsbeginsel en het subsidiariteitsbeginsel. * **Jeremy Bentham** (1748-1832) ontwikkelde het utilitarisme, waarbij handelingen beoordeeld worden op hun gevolgen. Plezier en pijn staan centraal; een handeling is moreel goed als het geluk bevordert en slecht als het leed veroorzaakt. Criminaliteit werd gezien als een afweging waarbij de dader denkt meer plezier te halen uit het misdrijf dan uit de straf. Bentham pleitte voor straffen waarbij de pijn van de straf groter is dan het plezier van het misdrijf, en ontwikkelde het panopticon-concept voor efficiënte gevangenisbewaking. #### 3.1.2 De opkomst van het positivisme en het oude sociaal verweer De tweede helft van de 19e eeuw zag de opkomst van het positivisme, wat een nieuw mensbeeld introduceerde en de focus verlegde van de daad naar de dader. * **Positivisme** stelde dat criminaliteit niet wordt veroorzaakt door vrije keuze, maar door interne (biologische, psychologische) en externe (sociale, economische) factoren. De "schuldnotitie" (gericht op het verleden) maakte plaats voor de "gevaarnotitie" (gericht op toekomstig gevaar). Straf werd gezien als een sanctie of maatregel om toekomstige criminaliteit te voorkomen (bijzondere preventie). * **Individueel positivisme** verklaarde criminaliteit vanuit verschillen tussen personen, met nadruk op biologische en psychologische factoren. * **Sociaal positivisme** analyseerde criminaliteit vanuit de maatschappij en sociale processen, waarbij sociologie centraal stond. * **Cesare Lombroso** (1835-1909), vaak beschouwd als de vader van de criminologie, gebruikte empirische methoden en de evolutietheorie van Darwin om criminaliteit te verklaren. Hij zocht naar pathologische verklaringen en geloofde dat criminelen geboren werden met afwijkingen, herkenbaar aan uiterlijke kenmerken. Later erkende hij ook psychologische en sociale elementen. * **William Sheldon** (1898-1977) linkte criminaliteit aan lichaamstypes (endomorf, mesomorf, ectomorf), waarbij mesomorfe types meer criminaliteit vertoonden. * **Francis Galton** (1822-1911) onderzocht gelaatstrekken en kenmerken als mogelijke indicatoren voor crimineel gedrag. Ook erfelijkheid, biochemische invloeden en chromosomale afwijkingen werden als biologische verklaringen onderzocht. * De **Franse milieu school**, met figuren als **Alexander Lacassagne** (1834-1924), verwierp het idee van de "geboren crimineel" en benadrukte de rol van de sociale omgeving. **Gabriel Tarde** (1843-1904) zag criminaliteit als een resultaat van imitatiegedrag. * Het **oude sociaal verweer** (19e-20e eeuw), beïnvloed door **Adolphe Prins**, trachtte de klassieke rechtsleer en het positivisme te integreren. Prins pleitte voor een eclectische benadering, waarbij het recht de maatschappij beschermt tegen gevaarlijke individuen. Dit leidde tot beperkte individualisering in strafoplegging en -uitvoering, zoals de wet op voorwaardelijke veroordeling en invrijheidstelling (1888), de wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij (1891) en de wet op kinderbescherming (1912). #### 3.1.3 Het nieuwe sociaal verweer en de verzorgingsstaat De 20e eeuw bracht een periode van optimisme en een groeiende verzorgingsstaat, wat zich vertaalde in het "nieuwe sociaal verweer". * Het **nieuwe sociaal verweer** (vanaf midden 20e eeuw) kende een politiek consensusklimaat en optimisme over de mogelijkheden van bestraffing. Er ontstond een grotere brug tussen strafrecht en sociale wetenschappen, met nadruk op solidariteit en de welvaartsstaat. * De "golden sixties" kenmerkten een periode van evenwicht na de Tweede Wereldoorlog, met economisch herstel (Marshallplan) en een uitbouw van het sociaal zekerheidsstelsel. * Het klassieke strafrecht, waar de daad centraal stond, maakte plaats voor meer individualisering op elk echelon van de strafrechtspleging. Voorbeelden hiervan zijn probatie, bemiddeling, maatregelen en penitentiair verlof. #### 3.1.4 Na de "golden sixties": kritiek en nieuwe stromingen Na de gouden jaren ontstond er kritiek op de overmatige individualisering en de complexiteit van het strafrecht. * Er was sprake van een **overbelast strafrecht** door te veel regels en de daarmee gepaard gaande toename van strafbare feiten. * De principes van het Magna Carta kwamen onder druk te staan, doordat het strafrecht minder voorspelbaar werd, bijvoorbeeld door vervroegde vrijlatingen ten gevolge van overbevolking in gevangenissen. * Diverse stromingen ontstonden als reactie hierop: * **Abolitionisme**: pleit voor de afschaffing van het strafrecht. * **Justice model (due process)**: benadrukt strikte legaliteit. * **Justice model (nothing works)**: stelt dat individualisering minder effectief is. * **Herstelrecht**: richt zich op herstel van de schade en de band tussen dader, slachtoffer en maatschappij. #### 3.1.5 De positie van het slachtoffer en de hedendaagse criminologie De aandacht voor het slachtoffer en de rol van maatschappelijke crisissen hebben de criminologie verder gevormd. * Pas vanaf 1940 kwam het slachtoffer meer in beeld, met een opkomst van de rechten van het slachtoffer. Dit werd in de jaren '80 en '90, mede door crisisperiodes zoals de Bende van Nijvel en de Dutroux-affaire, een belangrijk aandachtspunt. * De **hedendaagse criminologie** kenmerkt zich door een bredere autonomie, een grotere methodologische onderbouwing en een uitgebreid empirisch onderzoek. Op de meeste universiteiten is er een aparte faculteit of richting criminologie. Belangrijke onderzoeksdomeinen zijn victimologie, herstelrecht en kritische criminologie. ### 3.2 Pioniers en de Belgische criminologie België heeft een rijke geschiedenis in de ontwikkeling van de criminologie. * Na de Belgische onafhankelijkheid in 1830 werd het Belgische strafwetboek gevormd door de klassieke strafrechtsleer. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw evolueerde dit naar een meer systematische en empirisch onderbouwde benadering. * **Belgische pioniers** zoals **Adolphe Quetelet** (statistiek en kansberekening, voorloper leeftijdsgebonden criminaliteitscurve) en **Louis Vervaeck** (gevangenisdirecteur, sociale invloed op criminaliteit) speelden een cruciale rol. * **Adolphe Prins** en **Fernand Heger** pleitten voor **eclecticisme**, het samengaan van positivisme en klassieke strafrechtsleer, en benadrukten het belang van criminologie als hulpmiddel voor juristen. * **Nico Gunzburg** (1882-1984) was een centrale figuur in de oprichting van een onderzoeksinstituut voor criminologie aan de Universiteit Gent in 1938. Na de Tweede Wereldoorlog distantieerde hij zich van blind positivisme en werd de basis gelegd voor het "nieuwe sociaal verweer" met een tweesporenbeleid en de introductie van maatschappelijk werk binnen justitie. * Latere generaties zoals **Gerda De Bock** (jeugdzorg), **Paul Ghysbrecht** (gerechtspsychiater) en **Willy Calewaert** (strafrechtsspecialist, minister) droegen verder bij aan de autonomie en diversificatie van de criminologie in België. > **Tip:** Het onderscheid tussen het "oude" en "nieuwe sociaal verweer" is cruciaal. Het oude sociaal verweer introduceerde individualisering op beperkte schaal, terwijl het nieuwe sociaal verweer deze individualisering op alle niveaus doorvoerde. > **Tip:** Begrijp de verschuiving in mensbeeld: van de rationele, vrije wilskeuze van de Verlichting (klassieke school) naar de deterministische visie van het positivisme, waarin gedrag wordt beïnvloed door biologische, psychologische en sociale factoren. > **Tip:** De rol van de maatschappij in de verklaring van criminaliteit is een terugkerend thema, van de milieu school tot het hedendaagse sociale positivisme en de labelingstheorie. > **Tip:** De opkomst van het herstelrecht markeert een belangrijke evolutie, waarbij de focus verschuift van de daad en de dader naar de schade en het herstel van de relaties. --- # Criminologie in België Dit hoofdstuk belicht de historische ontwikkeling van de criminologie in België, van haar wortels in de 19e eeuw tot haar groei naar een autonome wetenschap, inclusief sleutelpersonen, universiteiten en onderzoeksinstituten. ### 4.1 De oorsprong en pioniers van de criminologie in België De criminologie als wetenschap begon zich in België systematisch te ontwikkelen vanaf de tweede helft van de 19e eeuw, hoewel er al eerder gedachtes bestonden over criminaliteit en daders. De onafhankelijkheid van België in 1830 legde de basis voor het Belgisch strafwetboek, dat voortkwam uit het klassiek strafrecht. #### 4.1.1 Belgische pioniers * **Adolphe Quetelet** (1796-1874) wordt beschouwd als een voorloper. Hij gebruikte statistiek en kansrekening aan de Universiteit Gent en onderzocht onder andere leeftijdsgebonden criminaliteitspatronen. * **Louis Vervaeck** (1872-1943) was directeur van een gevangenis en wordt gezien als de Belgische tegenhanger van Lombroso. Hij benadrukte de sociale invloed (milieu) op criminaliteit. * **Adolphe Prins** (1849-1925) en **Fernand Heger** werkten samen en pleitten voor het eclectisme, een samengaan van het positivisme en het klassieke strafrecht. Dit vormde de basis voor het sociaal verweer en benadrukte het belang van criminologie als hulpmiddel voor de rechterlijke macht. #### 4.1.2 Vroege ontwikkelingen en het concept van sociaal verweer Het concept van "sociaal verweer" ontstond in de 19e en 20e eeuw. Het stelde dat de maatschappij zich moest beschermen tegen individuen die een gevaar vormden voor de orde en veiligheid. Hoewel de middelen om dit te bestrijden aanvankelijk beperkt waren, leidde dit tot een beperkte individualisering binnen het strafrecht, met wetten zoals: * Wet op de voorwaardelijke veroordeling en voorwaardelijke invrijheidsstelling (1888). * Wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij (1891). * Wet op de kinderbescherming (1912), die de basis legde voor de kinderrechter voor minderjarigen onder de 16 jaar. ### 4.2 De groei naar autonomie van de criminologie Na de Tweede Wereldoorlog begon de Belgische criminologie een meer autonome weg in te slaan, weg van de sterke band met het recht en het vroege, soms problematische, positivisme dat geassocieerd werd met sociaal darwinisme en eugenetica. #### 4.2.1 De impact van naoorlogse ontwikkelingen * **Nico Gunzburg** (1882-1984), geboren in Riga, emigreerde naar België en werd hoogleraar aan de Universiteit Gent. Hij was een belangrijk figuur in de ontwikkeling van de criminologie en het strafrecht. In 1936 initieerde hij de oprichting van een onderzoeksinstituut voor criminologie aan de Universiteit Gent. Na de oorlog keerde hij terug naar Gent en had hij een afkeer van de associatie van het vroege positivisme met nazi-ideologieën. * Het **"nieuw sociaal verweer"** dat na de Tweede Wereldoorlog opkwam, kenmerkte zich door een tweesporig beleid. Er was optimisme over de bestraffing en een sterkere brug tussen strafrecht en sociale wetenschappen. Dit leidde tot meer individualisering op alle niveaus, met concepten als probatie, bemiddeling en maatregelen, en penitentiair verlof. * De periode na de "golden sixties" zag een groeiende kritiek op het overbelaste strafrecht door te veel individualisering en een toename van het aantal strafbare feiten, wat de voorspelbaarheid van het strafrecht ondermijnde. #### 4.2.2 De toenemende autonomie en diversificatie De sociale ontwikkelingen, zoals de "sociale reactie" (labelingtheorie), droegen bij aan de groei van meer autonome criminologen die minder afhankelijk waren van de rechtenfaculteiten. Er was een toenemende focus op: * Sociologie van straffen, strafpraktijken en penologie. * Victimologie en herstelrecht. * Kritische criminologie. #### 4.2.3 Universiteiten en onderzoeksinstituten Verschillende universiteiten speelden een sleutelrol in de ontwikkeling van de criminologie in België: * **Universiteit Gent (UGent):** De universiteit had een sterke band met de criminologie, met pioniers als Quetelet en Gunzburg. De school voor criminologie werd in 1992 officieel onderdeel van de faculteit. * **Vrije Universiteit Brussel (VUB):** De "Ecole de Criminologie" werd er opgericht in 1935 en kreeg later wettelijke erkenning. * **Katholieke Universiteit Leuven (KUL):** Hoewel de criminologie aanvankelijk deel uitmaakte van de rechtsfaculteit, werd eind jaren '60 een eigen richting criminologie opgericht. In de periode 1980-1990, de "woelige jaren", raakten criminologen vaker betrokken bij maatschappelijke kwesties. Na 1990 is de criminologie aan alle grote universiteiten uitgegroeid tot een volwaardige faculteit of opleiding. De discipline is populairder, diverser en heeft een sterkere methodologische onderbouwing, met uitgebouwde onderzoeksinstituten die zich richten op algemeen empirisch onderzoek. > **Tip:** Criminologie is niet langer louter een hulpwetenschap voor het recht, maar een autonome sociale wetenschap die zich bezighoudt met de studie van criminaliteit, de dader, het slachtoffer en de maatschappelijke reactie daarop. #### 4.2.4 Hedendaagse stromingen en concepten De hedendaagse criminologie in België wordt gekenmerkt door diverse stromingen, waaronder: * **Abolitionisme:** Een streven naar het afschaffen van het strafrecht. * **Justice Model (Due Process):** Benadrukt strikte legaliteit. * **Justice Model (Nothing Works):** Pleit voor minder individualisering in de straf. * **Herstelrecht:** Focust op de schade en het herstel van de banden binnen de maatschappij, met de centrale rol voor het slachtoffer. Dit model wint sinds de jaren '80 steeds meer terrein, versneld door crises zoals de Bende van Nijvel, CCC en Dutroux, die leidden tot een herwaardering van de slachtofferpositie. Het doel van het strafwetboek wordt steeds meer gealigneerd met de hedendaagse visie op strafdoelen, waarbij herstel van de banden een belangrijke motivator is. --- De volgende tabel geeft een overzicht van verschillende benaderingen van criminaliteit en straf: | Kenmerk | Retributie (strafrecht) | Rehabilitatie (beschermingsrecht) | Herstelrecht | | :---------------- | :---------------------- | :-------------------------------- | :----------------------- | | Gericht op | Misdrijf | Persoon van de dader | Schade | | Middel | Leedtoevoeging | (Her)opvoeding | Herstelverplichting | | Positie slachtoffer | Secundair | Secundair | Centraal | | Evaluatiecriteria | Rechtvaardigheid | Aangepast gedrag | Tevredenheid betrokkenen | | Maatschappijtype | Machtstaat | Verzorgingsstaat | Responsabiliserende staat| --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Criminologie | De wetenschappelijke studie van criminaliteit, de daders, slachtoffers en de reactie van de maatschappij daarop. | | Klassiek strafrecht | Een juridische stroming die uitgaat van het rationele, vrije wil van de mens en waarbij de nadruk ligt op de daad en proportionaliteit van de straf. | | Positivisme | Een wetenschappelijke stroming die stelt dat kennis gebaseerd moet zijn op empirische waarneming en waarbij criminaliteit wordt verklaard door biologische, psychologische en sociale factoren. | | Sociaal verweer | Een benadering binnen de criminologie die gericht is op de bescherming van de maatschappij tegen personen die een gevaar vormen, met focus op individualisering en reclassering. | | Legaliteitsbeginsel | Het principe dat misdrijven en straffen van tevoren bij wet moeten zijn vastgesteld, om willekeur te voorkomen en rechtszekerheid te garanderen. | | Proportionaliteitsbeginsel | Het principe dat de ernst van de straf in redelijke verhouding moet staan tot de ernst van het gepleegde misdrijf. | | Subsidiariteitsbeginsel | Het principe dat overheidsingrijpen, inclusief strafrechtelijke handhaving, alleen mag plaatsvinden wanneer dit strikt noodzakelijk is om het maatschappelijk belang te beschermen. | | Utilitarisme | Een ethische theorie die stelt dat de moraliteit van een handeling wordt bepaald door de gevolgen ervan, waarbij gestreefd wordt naar het maximaliseren van geluk en het minimaliseren van pijn voor het grootste aantal mensen. | | Panopticon | Een concept voor een gevangenisontwerp waarbij gevangenen vanuit centrale wachttorens continu geobserveerd kunnen worden, wat zelfdiscipline en gedragsverandering moet bevorderen. | | Schuldnotitie | Een benadering in het strafrecht waarbij de focus ligt op het vaststellen van de schuld van de dader voor een reeds gepleegd misdrijf. | | Gevaarnotitie | Een benadering binnen het positivistisch strafrecht waarbij de focus ligt op het inschatten van het toekomstige gevaar dat een persoon vormt voor de maatschappij, en het nemen van maatregelen ter preventie. | | Victimologie | De wetenschappelijke studie van slachtoffers, hun rol in de criminaliteit en de gevolgen die zij ondervinden. | | Herstelrecht | Een benadering van het strafrecht die zich richt op het herstellen van de schade die door een misdrijf is veroorzaakt, met actieve betrokkenheid van slachtoffer, dader en gemeenschap. | | Eclectisme | Een benadering binnen de criminologie die elementen uit verschillende theoretische stromingen combineert om tot een meer omvattende verklaring van criminaliteit te komen. | | Probatie | Een strafrechtelijke maatregel waarbij een veroordeelde persoon onder toezicht wordt geplaatst van een probation officer, met als doel begeleiding en hulp bij re-integratie in de samenleving. |

# Klassieke en positivistische criminologie Hier is een samenvatting van de klassieke en positivistische criminologie, opgesteld als studiegids. ## 1. Klassieke en positivistische criminologie Deze sectie van de tekst introduceert de twee fundamentele benaderingen binnen de criminologie: de klassieke school, die zich richt op rationele keuzes en situationele preventie, en de positivistische school, die de nadruk legt op biologische, psychologische en sociale oorzaken van criminaliteit. ### 1.1 Klassieke criminologie: criminaliteit als rationele keuze De klassieke criminologie beschouwt criminaliteit als een resultaat van rationele beslissingen die individuen nemen. Het mensbeeld is dat van een rationele actor die kosten en baten afweegt alvorens te handelen om eigen doelen te bereiken. #### 1.1.1 Rational choice theory Deze theorie, centraal in de klassieke benadering, verklaart crimineel gedrag door te focussen op de rationele beslissingen van daders. #### 1.1.2 Crime science / omgevingscriminologie Crime science richt zich op de *hoe* van criminaliteit: hoe het wordt gepleegd en hoe het kan worden voorkomen. Het bestudeert de criminaliteitsgebeurtenis zelf en zoekt naar praktische, empirisch onderbouwde oplossingen om criminaliteit te verminderen. De methodologie is empirisch, evidence-based, en gericht op direct toepasbare methoden. > **Tip:** Empirisch onderzoek kan kwalitatief (diepte-interviews, observaties, analyse van verslagen) of kwantitatief (cijfers, metingen) zijn. "Evidence-based" betekent keuzes maken op basis van wetenschappelijk bewijs dat iets daadwerkelijk werkt. ##### 1.1.2.1 Situationele criminaliteitspreventie (SCP) SCP richt zich op het manipuleren van de omgeving en de situatie om criminaliteit te voorkomen. Het doel is om de kansen op criminaliteit te verkleinen door het moeilijker, risicovoller of minder lonend te maken voor potentiële daders. De kernelementen zijn: * **Verhogen van de inspanning:** Criminaliteit moeilijker maken (bijv. betere sloten, camerabewaking). * **Verhogen van het risico:** Kans op ontdekking vergroten (bijv. betere verlichting, toezicht). * **Verminderen van de beloning:** De buit minder aantrekkelijk maken (bijv. moeilijker verkopen van gestolen goederen). * **Verminderen van verleidingen:** Verleidingen die tot criminaliteit kunnen leiden minimaliseren. * **Verminderen van opties tot excuses:** Zorgen dat mensen minder geneigd zijn zich te rechtvaardigen (bijv. duidelijke regels). ##### 1.1.2.2 Opportunity theory (gelegenheidstheorie) Deze theorie stelt dat criminaliteit plaatsvindt wanneer een geschikt doelwit, de afwezigheid van effectief toezicht en een gemotiveerde dader samenkomen in tijd en ruimte. Criminaliteitspreventie wordt bereikt door het beheersen van deze gelegenheden. ##### 1.1.2.3 Broken windows theory Deze theorie stelt dat verloedering en overlast in een buurt uitnodigen tot deviant gedrag en kunnen leiden tot ernstige criminaliteit. Het suggereert een domino-effect: kleine incidenten van wanorde leiden tot de geleidelijke achteruitgang van de buurt. Het aanpakken van kleine overtredingen (zoals vandalisme, afval) kan grotere misdrijven voorkomen door een gevoel van controle en veiligheid te versterken. > **Kritiek op Broken Windows Theory:** Het causale verband is betwist, studies hebben gemengde resultaten, en overmatige handhaving kan het vertrouwen in de politie ondermijnen en sociale cohesie schaden. ##### 1.1.2.4 CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design) CPTED richt zich op de ruimtelijke ordening om criminaliteit te verminderen. Het doel is om ruimtes zo te ontwerpen dat criminaliteit wordt ontmoedigd, met nadruk op: * **Ruimtelijke ordening:** Ontwerp van ruimtes om criminaliteit te ontmoedigen (minder afgelegen gebieden, goed verlichte omgevingen). * **Toezicht en overzicht:** Fysieke infrastructuur die natuurlijk toezicht bevordert (mensen zien wat er gebeurt). * **Territorialiteit:** Creëren van een gevoel van eigendom door fysieke afbakeningen, wat de neiging tot criminele activiteiten kan verminderen. #### 1.1.3 Controle theorieën Controletheorieën gaan ervan uit dat mensen van nature geneigd zijn tot deviant gedrag, maar dat sociale controle hen weerhoudt. De focus ligt op waarom mensen zich *wel* aan de regels houden. ##### 1.1.3.1 Social control theory Deze stroming benadrukt sociale mechanismen die conformiteit aan maatschappelijke normen bevorderen. Sterke sociale bindingen en controlemechanismen houden individuen in het gareel. Vier centrale elementen van binding zijn: 1. **Affectieve binding:** Emotionele banden met anderen (familie, vrienden). 2. **Betrokkenheid bij conventionele doelen:** Investering in maatschappelijke doelen (opleiding, carrière). 3. **Betrokkenheid bij activiteiten:** Actief deelnemen aan legitieme activiteiten (school, werk, sport). 4. **Overtuiging van conventionele normen en waarden:** Geloven in en waarderen van maatschappelijke normen. > **Tip:** Hirschi's theorie suggereert dat zwakke bindingen leiden tot meer deviant gedrag. Preventiebeleid kan zich richten op het versterken van deze bindingen. ### 1.2 Positivistische criminologie Positivisme gelooft in de toepassing van wetenschappelijke methoden op sociale fenomenen voor objectieve kennis. Positivistische criminologie past dit toe op criminaliteit om de biologische, psychologische en sociale oorzaken te identificeren. Er is een focus op de oorzaken van criminaliteit en op rehabilitatie. > **Kernidee:** Sommige mensen zijn 'geboren misdadigers', wat impliceert dat criminaliteit voortkomt uit factoren buiten de wil van het individu. #### 1.2.1 Biosociale criminologie Deze interdisciplinaire benadering verklaart crimineel gedrag door de interactie tussen biologische factoren (genetica, hersenstructuur, hormonen) en sociale omgevingsinvloeden (opvoeding, armoede). Biologische aanleg maakt vatbaar, maar de sociale context bepaalt de uiting. ##### 1.2.1.1 Genetica en criminaliteit Onderzoek bestudeert genetische variaties die verband houden met impulsiviteit, agressie en antisociaal gedrag. Methoden omvatten tweelingstudies, adoptiestudies en moleculair genetisch onderzoek naar specifieke genen. ##### 1.2.1.2 Biologische factoren voor risicogedrag Deze factoren hangen samen met antisociaal of crimineel gedrag en verhogen de vatbaarheid. * **Low arousal theory:** Individuen met een lage fysiologische opwinding zoeken actief naar stimulatie, wat kan leiden tot risicovol gedrag. * **Fearlessness theory:** Een laag lichamelijk stressniveau leidt tot minder gevoeligheid voor negatieve consequenties en straffen. * **Sensation seeking theory:** Verlaagd stressniveau kan leiden tot verveling en het opzoeken van spanning en uitdaging, inclusief crimineel gedrag. ##### 1.2.1.3 Neurobiologie en crimineel gedrag Onderzoek naar de hersenstructuur en -functie die verband houden met antisociaal gedrag, inclusief neuropsychologische afwijkingen en neurotransmitterfuncties. ##### 1.2.1.4 Hormonale invloed Onderzoek naar de rol van hormonen zoals testosteron en cortisol bij agressie en impulsiviteit. #### 1.2.2 Ontwikkelings-levensloopcriminologie Deze benadering bestudeert crimineel gedrag in de context van iemands levensverloop. Factoren en gebeurtenissen in de ontwikkeling van kinderen en adolescenten worden onderzocht. * **Bevindingen:** De meeste jongeren starten met crimineel gedrag tussen 8 en 14 jaar en stoppen tussen 20 en 29 jaar. Een kleine minderheid heeft een langere "criminele carrière". * **Risicofactoren:** Familiale (gebrekkig toezicht, harde discipline), individuele (lage intelligentie, impulsiviteit), socio-economische (armoede), peer-gerelateerde (delinquente peers), school- en buurtfactoren. * **Protectieve factoren:** Sterke gezinsbanden, onderwijs, werkgelegenheid, sociale steun, zelfcontrole en sociale vaardigheden. > **Twee hoofdtypen criminelen:** > * **Adolescent-limited:** Crimineel gedrag alleen tijdens de adolescentie. > * **Life-course-persistent:** Crimineel gedrag vanaf vroege kinderjaren tot volwassenheid. #### 1.2.3 Internering Een juridisch proces waarbij personen die een gevaar vormen voor zichzelf of de samenleving vanwege geestesziekte, in psychiatrische instellingen worden geplaatst in plaats van strafrechtelijk vervolgd. Dit gebeurt wanneer iemands mentale toestand hen verhindert volledig verantwoordelijk te worden gehouden. > **Kernconcept:** Ontoerekeningsvatbaarheid is een juridisch begrip dat aangeeft dat iemand niet volledig verantwoordelijk kan worden gehouden voor daden vanwege een gebrek aan mentale capaciteit. #### 1.2.4 Psychologische criminologie Deze tak richt zich op psychologische perspectieven van crimineel gedrag, waaronder leerpsychologie. Crimineel gedrag wordt gezien als aangeleerd gedrag, door beloning, bestraffing of observatie/imitatie. #### 1.2.5 Sociologische criminologie Sociologie bestudeert menselijk gedrag in groepen en samenlevingen. Sociologische criminologie kijkt naar de relatie tussen sociale ongelijkheid en criminaliteit, structurele tekortkomingen (armoede, werkloosheid), sociale banden en sociale controlemechanismen. > **Kritiek op strafrechtelijk systeem:** Het strafrechtelijke systeem kan structurele ongelijkheden versterken door bepaalde gemeenschappen te criminaliseren. ##### 1.2.5.1 Sociale criminologie Een subcategorie die zich focust op sociale interacties en directe sociale relaties, zoals invloed van familie, vrienden en gemeenschappen op crimineel gedrag. ##### 1.2.5.2 Differentiële associatie theorie Deze theorie stelt dat crimineel gedrag wordt aangeleerd door sociale interacties. De aard, omvang en intensiteit van deze interacties bepalen de waarschijnlijkheid van crimineel gedrag. > **Kernidee:** Crimineel gedrag is niet aangeboren, maar wordt geleerd via associaties met anderen, vooral binnen directe sociale groepen. De frequentie, duur, prioriteit en intensiteit van deze associaties zijn bepalend. ##### 1.2.5.3 Labeling theorie Deze benadering richt zich op de maatschappelijke reacties op crimineel gedrag. Het proces van "etikettering" (labelling) als "crimineel" kan het zelfbeeld van individuen veranderen en hun gedrag beïnvloeden, leidend tot secundaire deviantie. > **Kernconcepten:** > * **Etikettering (labelling):** Individuen worden gelabeld als "deviant" of "crimineel" door de samenleving. > * **Secundaire deviantie:** Wanneer gelabeld, kan dit leiden tot een versterking van crimineel gedrag doordat het individu de criminele rol omarmt. > * **Reactieve etikettering:** Labeling op basis van kenmerken zoals ras, geslacht of sociale klasse, wat kan leiden tot discriminatie. ##### 1.2.5.4 Structurele criminologie Deze stroming onderzoekt hoe brede sociale structuren en maatschappelijke ongelijkheden bijdragen aan criminaliteit (armoede, sociale uitsluiting). Dit staat tegenover de focus van sociale criminologie op microniveau-factoren. ##### 1.2.5.5 Strain/spanningstheorieën Deze theorieën stellen dat criminaliteit ontstaat door spanningen (strain) tussen maatschappelijke doelen en de beschikbare middelen om deze te bereiken. Ongelijke kansen en beperkte middelen kunnen leiden tot frustratie en crimineel gedrag als reactie. > **Voorbeeld:** Iemand wil succesvol zijn, maar door armoede of discriminatie kan diegene die doelen niet via legitieme weg bereiken, wat spanning veroorzaakt. ##### 1.2.5.6 Delinquente subculturen en gangs Gangs ontstaan in gemeenschappen met beperkte toegang tot legitieme kansen (onderwijs, werk). Dit kan leiden tot frustratie en hopeloosheid. Binnen gangs vinden jongeren identiteit, verbondenheid en steun die ze elders missen. ##### 1.2.5.7 Sociale desintegratie theorie Deze theorie, gerelateerd aan de Chicago School, stelt dat buurten met een gebrek aan sociale samenhang, informele sociale controle en gemeenschapsbetrokkenheid vatbaarder zijn voor criminaliteit. Factoren zoals armoede, etnische heterogeniteit en residentiële mobiliteit dragen bij aan "sociale disorganisatie". > **Determinisme:** Niet alle individuen in sociaal gedesorganiseerde buurten worden crimineel; individuele keuzes en verantwoordelijkheid spelen ook een rol. #### 1.2.6 Kritische criminologie Deze benadering onderzoekt de oorzaken van criminaliteit, de reacties daarop, en het criminaliseringsproces, met nadruk op machtsdynamiek, sociale ongelijkheid en politieke/economische structuren. > **Centrale aandachtspunten:** > * **Machtsdynamiek en sociale controle:** Hoe macht wordt gebruikt en misbruikt door instituties. > * **Structurele ongelijkheid en sociale onrechtvaardigheid:** De impact van sociaal-economische ongelijkheid, racisme, etc. op criminaliteit. > * **Culturele en symbolische aspecten van criminaliteit:** Representatie en interpretatie van criminaliteit in media en discours. #### 1.2.7 Theorie maatschappelijke kwetsbaarheid Deze theorie focust op het risico dat individuen negatieve aspecten van maatschappelijke instituties (controle, sancties) ondergaan en minder genieten van het positieve aanbod. Factoren zijn economische kwetsbaarheid, sociale uitsluiting, gebrekkige onderwijskansen en discriminatie. > **Voorbeeld:** Een achtergestelde buurt met hoge werkloosheid en armoede leidt tot beperkte kansen en mogelijke blootstelling aan geweld, wat kan resulteren in een gevoel van uitsluiting en discriminatie. #### 1.2.8 Herstelrecht / restauratieve justitie Deze benadering richt zich op het herstellen van schade toegebracht door crimineel gedrag. > **Centrale elementen:** > * **Focus op herstel:** Herstellen van de door het misdrijf veroorzaakte schade. > * **Betrokkenheid van alle belanghebbenden:** Slachtoffers, daders en gemeenschappen worden betrokken. > * **Herstelgerichte werkvormen:** Bemiddeling, herstelconferenties, slachtoffer-dader bemiddeling. > * **Focus op re-integratie en rehabilitatie:** Verantwoordelijkheid nemen, schade herstellen, positieve veranderingen. #### 1.2.9 Penologie en gevangeniswezen Penologie bestudeert straffen en het strafrechtelijk systeem, inclusief de doelstellingen van straf (vergelding, afschrikking, rehabilitatie, bescherming). ##### 1.2.9.1 Historische ontwikkeling * **Vroegmoderne tijd (1450-1800):** Publieke straffen als rituelen die waarden bevestigden; fysieke pijn en schaamte als disciplinering. * **Klassieke school penologie (18e eeuw):** Reactie op wrede straffen; rationele, proportionele en preventieve straffen. Cesare Beccaria en Jeremy Bentham waren grondleggers. De nadruk lag op de preventieve werking van straf. * **Jeremy Bentham:** Ontwierp het Panopticon-gevangenismodel voor constante observatie en controle. * **Positieve school penologie:** Misdaad als gevolg van biologische, psychologische en sociale factoren buiten de controle van het individu. Pleitte voor straffen gericht op rehabilitatie en sociale bescherming, en zag gevangenissen als plaatsen voor heropvoeding. * **Disciplinering (Foucault):** Verschuiving van straffen op het lichaam naar straffen op de geest en gedrag, met subtielere controlemechanismen. * **Sociale theorie van straffen:** Straf bevordert sociale cohesie en orde door normen en waarden te handhaven en chaos te voorkomen. > **Kritiek/aandachtspunten:** > * **Sociale ongelijkheid:** Ongelijke behandeling van groepen (armen, minderheden) in het strafrecht, met zwaardere straffen en hogere opsluitingspercentages. Dit is verbonden met sociaaleconomische ongelijkheden. > * **Criminalisering van armoede:** Sociaaleconomische marginalisatie leidt tot hogere opsluitingspercentages voor gedragingen die voortkomen uit armoede. ##### 1.2.9.2 Neoklassieke school van penologie Erkend dat niet alle daders gelijk verantwoordelijk gehouden kunnen worden. Houdt rekening met factoren zoals leeftijd, geestelijke gezondheid en sociale omstandigheden, wat leidt tot meer gepersonaliseerde straffen. ##### 1.2.9.3 Recidive en ineffectiviteit van de gevangenis * **Recidive:** Herhaaldelijk plegen van misdaden. Hoge recidivecijfers stellen de effectiviteit van gevangenissen ter discussie. Oorzaken zijn gebrekkige begeleiding, sociale uitsluiting, gebrek aan werkgelegenheid en stigmatisering. * **Nood aan hervorming:** Oproep tot alternatieve strafmodellen gericht op sociale re-integratie en het aanpakken van structurele oorzaken. ##### 1.2.9.4 Gevangeniswezen in België * **Beheer:** Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen. * **Kernopdracht:** Straffen correct, veilig en humaan uitvoeren en gedetineerden helpen bij terugkeer naar de samenleving. * **Wetgeving:** Wet tot regeling van de rechten van de gedetineerden, Wet betreffende de uitvoering van straffen en maatregelen, Strafwetboek, Reglement voor de gevangenissen. * **Europese wetgeving:** Europese Conventie voor de Rechten van de Mens, Nelson Mandela-regels. * **VN-wetgeving:** Minimumregels voor de behandeling van gedetineerden (Mandela-regels). ##### 1.2.9.5 Soorten inrichtingen * **Gesloten gevangenis:** Meest beperkt in vrijheid, focus op bewaking en veiligheid. * **Open gevangenis:** Minder strikte beveiliging, meer vrijheden, focus op voorbereiding op terugkeer in de maatschappij. * **Gevangenisdorp:** Meerdere gebouwen, open en beveiligde afdelingen, leven in kleine groepen. * **Arresthuis:** Verblijf voor beklaagden (nog niet veroordeeld). * **Strafhuis:** Gevangenis voor veroordeelden. * **Inrichting ter bescherming van de maatschappij (ITPM):** Verblijf voor geïnterneerden (psychiatrische patiënten die een misdrijf hebben gepleegd). * **Transitiehuizen:** Kleinschalige, gesloten en beveiligde inrichtingen voor langgestrafte veroordeelden ter voorbereiding op terugkeer in de maatschappij. * **Detentiehuizen:** Voor kortgestraften (straf van maximaal 3 jaar), met nadruk op intensieve begeleiding om recidive te voorkomen. ##### 1.2.9.6 Alternatieven voor opsluiting * **Halve vrijheid / Beperkte detentie:** Gevangenen verlaten de gevangenis voor werk, opleiding of andere belangen, met strikte regels. * **Penitentiair verlof (PV) & Uitgaansvergunning (UV):** Tijdelijke verlating van de gevangenis voor sociale, familiale of professionele doeleinden. * **Bezoek aan tafel / Bezoek achter glas / Ongestoord bezoek:** Verschillende vormen van bezoekregelingen. * **Autonome werkstraf:** Onbetaald werk in vrije tijd, buiten school- of werktijden. * **Voorlopige / Voorwaardelijke vrijlating:** Vrijlating onder proeftijd met naleving van voorwaarden. * **Elektronisch toezicht:** Gevangenisstraf thuis uitzitten met een enkelband en uurregeling. * **Probatie:** Straf wordt niet uitgevoerd (opschorting) of uitgesteld (uitstel) zolang voorwaarden worden nageleefd, met begeleiding van een justitieassistent. * **Justitiehuizen:** Zorgen voor opvolging van daders om recidive te voorkomen. --- # Sociologische criminologie en kritische criminologie Hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting over sociologische en kritische criminologie, gebaseerd op de verstrekte documentinhoud, inclusief de specifieke secties over differentiële associatie, labelingtheorie en strain-theorieën, evenals de bredere concepten van kritische criminologie. ## 2. Sociologische criminologie en kritische criminologie Deze sectie onderzoekt sociologische perspectieven op criminaliteit, waarbij de nadruk ligt op sociale interacties, structurele factoren en machtsdynamiek, en gaat vervolgens dieper in op kritische criminologie die zich richt op sociale ongelijkheid en machtsverhoudingen als kernoorzaken van criminaliteit. ### 2.1 Sociologische criminologie Sociologische criminologie is een discipline die crimineel gedrag verklaart door te kijken naar de maatschappelijke structuren, sociale interacties en de plaats van individuen binnen de samenleving. In tegenstelling tot benaderingen die zich primair richten op individuele psychologische of biologische factoren, legt de sociologische criminologie de nadruk op externe, sociale oorzaken. #### 2.1.1 Algemene principes van sociologische criminologie * **Focus op groepsgedrag en samenlevingen:** Sociologie bestudeert hoe mensen zich gedragen in groepen en hoe samenlevingen zijn georganiseerd, inclusief de invloed van regels, gewoontes en ideeën. * **Sociale ongelijkheid als oorzaak:** Een cruciaal aandachtspunt is de relatie tussen sociale ongelijkheid en criminaliteit. Mensen uit achtergestelde gemeenschappen hebben vaak een verhoogde kans op criminaliteit vanwege beperkte kansen op onderwijs, werkgelegenheid en andere hulpbronnen. * **Structurele tekortkomingen:** Deze benadering analyseert hoe structurele problemen zoals armoede, gebrekkige onderwijssystemen, werkloosheid en slechte toegang tot gezondheidszorg de kans op criminaliteit vergroten. Economische druk kan individuen ertoe aanzetten illegale middelen te zoeken. * **Sociale banden en sociale controle:** Sterke sociale banden (familie, vrienden, gemeenschap) worden gezien als beschermende factoren. Sociale controlemechanismen (toezicht door familie, gemeenschap, instituties) handhaven normen en ontmoedigen crimineel gedrag. * **Kritiek op het strafrechtelijk systeem:** Het strafrechtelijk systeem wordt vaak gezien als een versterker van structurele ongelijkheden, waarbij bepaalde gemeenschappen worden gemythematiseerd en gemarginaliseerd, terwijl de onderliggende oorzaken van criminaliteit genegeerd worden. #### 2.1.2 Differentiële associatietheorie Deze theorie, ontwikkeld door Edwin Sutherland, stelt dat crimineel gedrag wordt aangeleerd door middel van sociale interacties. * **Aanleren door interactie:** Crimineel gedrag is geen aangeboren eigenschap, maar wordt geleerd via associaties met anderen, voornamelijk binnen de directe sociale omgeving (familie, vrienden, buurt). * **Differentiatie in interacties:** De aard, omvang en intensiteit van deze interacties bepalen de waarschijnlijkheid dat iemand crimineel gedrag vertoont. Individuen hebben verschillende sociale interacties, wat leidt tot differentiële associaties. * **Frequente, duurzame en intense associaties:** Hoe vaker, hoe langer, hoe belangrijker (prioritair) en hoe intensiever de associaties met individuen zijn die criminele gedragingen en attitudes propageren, des te groter de kans dat een persoon zelf crimineel gedrag gaat vertonen. * **Afzetting tegen aangeboren/genetische oorzaken:** De theorie positioneert zich expliciet tegen het idee dat criminaliteit genetisch bepaald is. > **Tip:** Denk aan de differentiële associatietheorie als een "besmetting" die plaatsvindt door interactie. Hoe meer je blootgesteld wordt aan criminele normen en gedragingen in je sociale netwerk, hoe groter de kans dat je deze overneemt. #### 2.1.3 Labelingtheorie (reactieve criminologie) De labelingtheorie richt zich niet primair op de oorzaken van crimineel gedrag, maar op de reacties van de samenleving op deviant gedrag en hoe deze reacties het gedrag van individuen beïnvloeden. * **Etikettering (labelling):** Individuen worden door de samenleving als "crimineel" of "deviant" bestempeld. Het label wordt niet zozeer bepaald door het inherent slechte karakter van het gedrag, maar door de maatschappelijke reactie daarop. * **Secundaire deviantie:** Nadat een individu eenmaal als crimineel is gelabeld, kan dit label leiden tot een versterking van crimineel gedrag. Het "criminele" label kan het zelfbeeld van een persoon beïnvloeden, waardoor deze zich identificeert met de toegewezen rol. Dit kan ertoe leiden dat het voorheen afwijkende gedrag een integraal onderdeel wordt van iemands identiteit. * **Reactieve etikettering:** Etikettering kan gebaseerd zijn op kenmerken zoals ras, geslacht, sociale klasse of stereotypen. Dit kan leiden tot discriminatie, versterking van sociale ongelijkheden en uitsluiting van bepaalde groepen. > **Voorbeeld:** Een jongere wordt gepakt voor winkeldiefstal en door de politie, school en omgeving als "dief" gelabeld. Deze jongere kan hierdoor meer geïsoleerd raken, zich meer identificeren met andere jongeren die ook een negatief label hebben, en daardoor meer geneigd zijn om opnieuw crimineel gedrag te vertonen om aan dit nieuwe zelfbeeld te voldoen. #### 2.1.4 Strain-theorieën (spanningstheorieën) Deze theorieën stellen dat criminaliteit ontstaat wanneer individuen spanning ervaren tussen hun maatschappelijke doelen en de middelen die ze ter beschikking hebben om deze doelen te bereiken. * **Spanning tussen doelen en middelen:** De kern van strain-theorieën is de druk die de samenleving uitoefent om bepaalde doelen te bereiken (bv. succes, welvaart, erkenning), terwijl de legitieme middelen om deze doelen te bereiken (bv. opleiding, werk, netwerk) ongelijk verdeeld zijn. * **Ongelijke kansen en beperkte middelen:** Factoren als armoede, discriminatie en gebrek aan kansen creëren spanningen omdat individuen hun doelen niet op de "juiste" manier kunnen realiseren. * **Criminaliteit als reactie op spanning:** Deze spanning kan leiden tot frustratie en crimineel gedrag, als een alternatieve manier om de gewenste doelen te bereiken of om te gaan met de druk. > **Voorbeeld:** Iemand met een sterke ambitie om rijk te worden (maatschappelijk doel), maar zonder de middelen (opleiding, netwerk) om dit legaal te bereiken, kan uit frustratie en druk tot illegale activiteiten zoals fraude of drugshandel overgaan om toch financieel succes te behalen. * **Delinquente subculturen en gangs:** Gangs ontstaan vaak in gemeenschappen met structurele tekortkomingen, zoals beperkte toegang tot onderwijs en werkgelegenheid. Jongeren die zich buitengesloten voelen en weinig kansen zien, kunnen zich aansluiten bij gangs voor identiteit, verbondenheid en steun. * **Chicago School en sociale desintegratie:** De Chicago School onderzocht criminaliteit vanuit ecologisch en sociaal-ecologisch perspectief. Zij stelden dat buurten met kenmerken als bevolkingsdichtheid, armoede, gemengde functies, hoge verhuisintensiteit en verval vatbaarder zijn voor criminaliteit door een gebrek aan sociale samenhang en informele sociale controle (sociale desorganisatie). ### 2.2 Kritische criminologie Kritische criminologie onderzoekt de oorzaken van criminaliteit en de reacties daarop, met een diepe focus op de rol van machtsdynamiek, sociale ongelijkheid en structurele factoren in de maatschappij. Het stelt de bestaande sociale en juridische structuren ter discussie. #### 2.2.1 Centrale aandachtspunten van kritische criminologie * **Machtsverhoudingen en sociale controle:** Deze benadering analyseert hoe macht wordt gebruikt en misbruikt door instituties (overheid, rechtssysteem, politie) om criminaliteit te reguleren en bepaalde groepen te controleren of te onderdrukken. * **Structurele ongelijkheid en sociale onrechtvaardigheid:** Kritische criminologie benadrukt hoe sociaal-economische ongelijkheid, racisme, seksisme en andere vormen van discriminatie bijdragen aan omstandigheden die criminaliteit bevorderen. Het vraagt zich af waarom bepaalde groepen disproportioneel vertegenwoordigd zijn in criminaliteitsstatistieken. * **Culturele en symbolische aspecten:** Er wordt gekeken naar hoe criminaliteit wordt gerepresenteerd in media, cultuur en politiek, en hoe dit bijdraagt aan de stigmatisering en marginalisatie van bepaalde groepen. * **Kritiek op het strafrechtelijk systeem:** Het strafrechtelijk systeem wordt geanalyseerd op hoe het bestaande machtsstructuren bestendigt en hoe bepaalde gedragingen van machthebbers (bv. economische misdrijven) anders worden behandeld dan die van de minder bevoorrechten. #### 2.2.2 Theorie maatschappelijke kwetsbaarheid Dit concept beschrijft hoe individuen en groepen die economisch kwetsbaar zijn, sociaal uitgesloten worden, beperkte onderwijskansen hebben, of te maken krijgen met discriminatie en marginalisatie, een verhoogd risico lopen om negatieve interacties aan te gaan met maatschappelijke instellingen (vooral controle, correcties en sancties), in plaats van te profiteren van het positieve aanbod van de samenleving. > **Voorbeeld:** Een wijk met hoge werkloosheid, armoede en beperkte toegang tot goed onderwijs. Jongeren uit gezinnen met financiële problemen hebben minder kansen op buitenschoolse activiteiten of extra ondersteuning. Ze kunnen zich buitengesloten voelen en gevoelens van onrechtvaardigheid ervaren door discriminatie, wat hen kwetsbaarder maakt voor negatieve sociale invloeden en een crimineel pad. #### 2.2.3 Herstelrecht (restoratieve justitie) Herstelrecht is een benadering van rechtvaardigheid die gericht is op het herstellen van de schade die door crimineel gedrag is veroorzaakt, zowel aan slachtoffers als aan daders en gemeenschappen. * **Focus op herstel:** Het primaire doel is het herstellen van de door het misdrijf veroorzaakte schade. * **Betrokkenheid van belanghebbenden:** Slachtoffers, daders en gemeenschappen worden actief betrokken bij het proces. * **Herstelgerichte werkvormen:** Methoden zoals bemiddeling, herstelconferenties en slachtoffer-dader bemiddeling worden gebruikt. * **Re-integratie en rehabilitatie:** Het proces beoogt daders te helpen verantwoordelijkheid te nemen, schade te herstellen en positieve veranderingen in hun leven aan te brengen. --- # Penologie en het gevangeniswezen Dit gedeelte duikt diep in de penologie en het Belgische gevangeniswezen, beginnend bij de historische evolutie van straffen en eindigend met hedendaagse uitdagingen en alternatieven voor opsluiting. ## 3. Penologie en het gevangeniswezen Penologie is de studie van straffen en het strafrechtelijk systeem, waarbij de effectiviteit en impact van verschillende straffen op individuen en de samenleving worden onderzocht. ### 3.1 Historische ontwikkeling van straffen #### 3.1.1 Vroegmoderne tijd (1450-1800) In de vroegmoderne tijd waren straffen vaak publieke rituelen die collectieve waarden en normen bevestigden. Fysieke pijn en schaamte werden ingezet voor zowel daders als het publiek, wat bijdroeg aan sociale cohesie en ordehandhaving. #### 3.1.2 De klassieke school van penologie (18e eeuw) * **Oorsprong:** Een reactie op de wrede en willekeurige strafpraktijken van de middeleeuwen. * **Grondleggers:** Cesare Beccaria en Jeremy Bentham. * **Kernidee:** Proportionele straffen gebaseerd op rationaliteit en de preventieve werking van straf. Individuen maken rationele keuzes, en een voldoende zware straf ontmoedigt crimineel gedrag. * **Jeremy Bentham:** Grondlegger van het Panopticon-gevangenisontwerp. Dit model, een cirkelvormige structuur met een centrale wachttoren, streefde naar efficiëntie en controle door de mogelijkheid van constante observatie, waardoor gevangenen hun gedrag internaliseren en aanpassen. * **Pennsylvania-systeem:** Een vroege vorm van systematische opsluiting en disciplinering, met volledige afzondering, zwijgen, ruimere cellen en arbeid in afzondering. #### 3.1.3 Het Auburn-systeem * **Kernprincipes:** Gescheiden opsluiting 's nachts en groepsarbeid overdag, met strikte stilte, uniformiteit en discipline. * **Vergelijking met Pennsylvania-systeem:** Het Auburn-systeem werd breder geaccepteerd omdat het als minder psychologisch schadelijk en economisch rendabeler werd beschouwd dan het Pennsylvania-model. #### 3.1.4 De positieve school van penologie * **Kernidee:** Misdaad is het resultaat van biologische, psychologische en sociale factoren buiten de controle van het individu. * **Focus:** Verschuiving naar een humane en wetenschappelijke benadering van straf, gericht op rehabilitatie en sociale bescherming in plaats van louter vergelding. Gevangenissen werden gezien als plaatsen voor heropvoeding. * **Michel Foucault (Disciplinering):** Verklaarde de verschuiving van straffen gericht op het lichaam naar straffen gericht op de geest en het gedrag door middel van subtielere controlemechanismen. #### 3.1.5 Sociale theorie van straffen * **Dubbele rol:** Straf als reactie op criminaliteit, maar ook als middel om sociale cohesie en orde te bevorderen. * **Bevordering van orde:** Handhaving van maatschappelijke regels en voorkoming van chaos. * **Bevordering van sociale cohesie:** Bevestiging van normen en waarden, en versterking van de banden tussen samenlevingsleden. #### 3.1.6 Kritiek op het strafrechtelijk systeem en sociale ongelijkheid * **Sociale ongelijkheid binnen het strafrecht:** Ongelijke behandeling van bevolkingsgroepen, met disproportioneel zwaardere straffen en hogere opsluitingspercentages voor o.a. armen en raciale minderheden. * **Criminalisering van armoede:** Sociaaleconomische marginalisatie leidt tot hogere opsluitingspercentages, waarbij gedragingen die voortkomen uit armoede streng worden bestraft zonder de onderliggende oorzaken aan te pakken. #### 3.1.7 Neo-klassieke school van penologie * **Nuance:** Erkent dat niet alle daders op dezelfde manier verantwoordelijk gehouden kunnen worden. * **Verzachtende omstandigheden:** Houdt rekening met factoren zoals leeftijd, geestelijke gezondheid en sociale omstandigheden, wat leidt tot meer gepersonaliseerde straffen. ### 3.2 Recidive en de ineffectiviteit van de gevangenis * **Recidive:** Herhaaldelijk plegen van misdaden door reeds veroordeelden. Hoge recidivecijfers ondermijnen de effectiviteit van het gevangeniswezen. * **Oorzaken van recidive:** * Gebrekkige of onbestaande begeleiding bij het aanpakken van onderliggende oorzaken van crimineel gedrag. * Sociale uitsluiting en stigmatisering na vrijlating. * Moeilijkheden bij het vinden van werk. * In België zou ongeveer 72% van de ex-gevangenen binnen de vijf jaar hervallen. * **Nood aan hervorming:** Er is een roep om alternatieve strafmodellen gericht op sociale re-integratie, educatie en het aanpakken van structurele oorzaken van criminaliteit. ### 3.3 Het Belgische gevangeniswezen #### 3.3.1 Beheer en kernopdracht * **Beheer:** Gevangenissen worden beheerd door het Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen. * **Kernopdracht:** Straffen correct, veilig en humaan uitvoeren, en gedetineerden helpen bij hun voorbereiding op terugkeer naar de samenleving. #### 3.3.2 Wetgeving * **Belgische wetgeving:** Wet tot regeling van de rechten van de gedetineerden, Wet betreffende de uitvoering van straffen en maatregelen, Koninklijk Besluit betreffende de organisatie van de gevangenissen, Strafwetboek, Reglement voor de gevangenissen. * **Europese wetgeving:** Europese Conventie voor de Rechten van de Mens (ECRM) en reglementen van de Raad van Europa, waaronder de Minimumregels voor de behandeling van gedetineerden (Nelson Mandela-regels). * **Internationale wetgeving:** Resolutie van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (Mandela-regels). #### 3.3.3 Gevangenistypes en regimes * **Gesloten gevangenis:** Maximale beperking van vrijheid, focus op bewaking en veiligheid. * **Open gevangenis:** Minder strikte beveiliging, meer vrijheden (verlof, werken), focus op voorbereiding op terugkeer naar de maatschappij. * **Gevangenisdorp (bv. Haren):** Combinatie van open en beveiligde afdelingen, met leven in kleine groepen om groepsleven en autonomie te bevorderen. * **Arresthuis:** Verblijf voor beklaagden (voorlopige hechtenis). * **Strafhuis:** Gevangenis voor veroordeelden. #### 3.3.4 Psycho-Sociale Dienst (PSD) * **Opdracht:** Adviserende medewerking verlenen bij de uitvoering van vrijheidsberovende straffen en maatregelen, begeleiding van gedetineerden bij psychosociale reïntegratie, en evaluatie van reclasseringsvoorstellen. * **Taken:** Psychosociaal onthaal, begeleiding tijdens detentie, professionele voorlichting, medewerking aan de opleiding van personeel, en bijdragen aan de verbetering van het regime en het psychosociaal klimaat. #### 3.3.5 Inrichting tot Bescherming van de Maatschappij (B.D.M.) * **Verblijf:** Enkel voor geïnterneerden (mensen met een psychiatrische aandoening die een misdrijf hebben gepleegd). * **Regime:** Een mix van penitentiair regime en leven in een psychiatrisch ziekenhuis, met nachtelijke opsluiting maar overdag gemeenschappelijke activiteiten. #### 3.3.6 Alternatieve regimes * **Halve vrijheid:** Voor veroordeelden tot maximaal drie jaar; gedurende weekdagen uitgaansvergunning voor werk of opleiding, met terugkeer naar de gevangenis 's avonds. * **Beperkte detentie:** Voor veroordeelden tot meer dan drie jaar; regelmatige verlating van de penitentiaire inrichting voor maximaal 12 uur per dag, toegekend door de strafuitvoeringsrechtbank voor professionele, familiale of opleidingsbelangen. * **Penitentiair verlof (PV):** Toestemming voor gedetineerden om de gevangenis te verlaten ter bevordering van familiale, affectieve en sociale contacten en re-integratie (3x36 uur per trimester). * **Uitgaansvergunning (UV):** Tijdelijk verlof (maximaal 16 uur) uit sociale, morele, juridische, familiale, medische, opleidings- of professionele belangen. * **Bezoek aan tafel:** Normaal bezoek in de bezoekzaal. * **Bezoek achter glas:** Bezoek zonder fysiek contact, onder bepaalde voorwaarden (vermoeden van incidenten, niet naleven van bezoekregeling, tuchtsanctie). * **Ongestoord bezoek:** Bezoek in een apart lokaal zonder toezicht, met de mogelijkheid om van binnenuit te sluiten, minstens één keer per maand gedurende twee uur. #### 3.3.7 Transitiehuizen en Detentiehuizen * **Transitiehuizen:** Kleinschalige, gesloten en beveiligde inrichtingen voor langgestrafte veroordeelden die een groot deel van hun straf hebben uitgezeten en bewezen hebben in groep te kunnen functioneren. Doel is geleidelijke terugkeer naar de vrije samenleving onder intensieve begeleiding. * **Detentiehuizen:** Bestemd voor kortgestraften (gevangenisstraf ≤ 3 jaar) die voordien vrij rondliepen of een enkelband droegen. De nadruk ligt vanaf dag één op intensieve begeleiding om recidive te voorkomen. Het zijn gesloten en beveiligde inrichtingen met 24/7 toezicht en dagelijkse persoonlijke opvolging door detentiebegeleiders. ### 3.4 Alternatieven voor opsluiting * **Autonome werkstraf:** Onbetaald werk verricht in vrije tijd, buiten school- of werktijden. Niet vermeld op het strafblad en uitgesloten voor zwaardere misdrijven. Uitgevoerd bij niet-commerciële organisaties, georganiseerd en opgevolgd door een justitieassistent. * **Voorlopige / Voorwaardelijke vrijlating:** Vrijlating vóór het einde van de straf met naleving van voorwaarden tijdens een proeftijd. * **Elektronisch toezicht:** Vrijheidsstraf volbracht thuis met een strikt uurregeling voor verplichte activiteiten (werk, opleiding, therapie). Niet-naleving kan leiden tot terugkeer naar de gevangenis. * **Probatie:** * **Probatieopschorting:** Geen straf uitgesproken zolang voorwaarden worden nageleefd. * **Probatie-uitstel:** Straf uitgesproken maar niet uitgevoerd zolang voorwaarden worden nageleefd. * **Proeftijd:** Minimaal 1 en maximaal 5 jaar. * **Voorwaarden:** Kunnen therapie, werk zoeken, geen alcohol/drugs, geen contact met slachtoffer, opleiding volgen, etc. omvatten, onder begeleiding van een justitieassistent. * **Justitiehuizen:** Zorgen voor opvolging van daders met het oog op recidivepreventie en verstrekken informatie aan gerechtelijke of administratieve overheden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rational choice theory | Een benadering binnen de criminologie die crimineel gedrag verklaart door te kijken naar de rationele beslissingen die individuen nemen om misdaden te plegen, waarbij kosten en voordelen worden afgewogen. | | Crime science / omgevingscriminologie | Een tak van de criminologie die zich richt op de wijze waarop criminaliteit wordt gepleegd en hoe deze kan worden voorkomen, met een focus op praktische, empirisch onderbouwde oplossingen en het ontwikkelen van direct toepasbare methoden om criminaliteit te verminderen. | | Situationele criminaliteitspreventie (SCP) | Een benadering die zich richt op het manipuleren van de omgeving en de situatie om criminaliteit te voorkomen door de kansen op criminaliteit te verkleinen door het moeilijker, risicovoller of minder lonend te maken voor potentiële daders. | | Opportunity theory (gelegenheidstheorie) | Een concept binnen de criminologie dat stelt dat criminaliteit ontstaat wanneer een geschikt doelwit, de afwezigheid van effectief toezicht en een gemotiveerde dader samenkomen in tijd en ruimte, en benadrukt dat het voorkomen van criminaliteit kan worden bereikt door het beheersen van deze gelegenheden. | | Broken windows theory | Deze theorie suggereert dat verloedering en overlast in een buurt uitnodigen tot deviant gedrag en uiteindelijk kunnen leiden tot ernstigere vormen van criminaliteit, en dat het aanpakken van kleine overtredingen kan helpen om grotere misdrijven te voorkomen. | | CPTED (Crime prevention through environmental design) | Een benadering die zich richt op het ontwerpen van de fysieke omgeving om criminaliteit te verminderen door middel van ruimtelijke ordening, het bevorderen van natuurlijk toezicht en het creëren van een gevoel van territorialiteit. | | Controle theorieën | In de criminologie gaan deze theorieën ervan uit dat mensen van nature geneigd zijn tot deviant gedrag, maar dat ze door sociale controle en bindingen worden weerhouden om deze neigingen te volgen, waarbij de focus ligt op waarom mensen zich aan de regels houden. | | Social control theory | Een stroming binnen de controletheorieën die zich richt op waarom mensen zich niet crimineel gedragen, met de nadruk op sociale mechanismen zoals affectieve binding, betrokkenheid bij conventionele doelen en activiteiten, en de overtuiging van conventionele normen en waarden die conformiteit aan maatschappelijke normen waarborgen. | | Positivistische criminologie | Een stroming binnen de criminologie die wetenschappelijke methoden toepast om de biologische, psychologische en sociale oorzaken van crimineel gedrag te identificeren, met een focus op rehabilitatie en het verminderen van recidive. | | Biosociale criminologie | Een interdisciplinaire benadering die crimineel gedrag verklaart door de interactie tussen biologische factoren (zoals genetica, hersenstructuur, hormonen) en sociale omgevingsinvloeden (zoals opvoeding, groepsdruk). | | Low arousal theory | Een theorie die stelt dat mensen met crimineel of agressief gedrag vaak een lage fysiologische opwinding (arousal) in rusttoestand hebben en daarom actief naar stimulatie en sensatie zoeken, wat kan leiden tot risicovol gedrag. | | Fearlessness theory | Een theorie die veronderstelt dat een laag lichamelijk stressniveau leidt tot minder gevoeligheid voor negatieve consequenties, waardoor bepaalde individuen minder gevoelig zijn voor straffen en minder snel reageren op negatieve uitkomsten. | | Sensation seeking theory | Een theorie die stelt dat een verlaagd lichamelijk stressniveau kan leiden tot verveling en de neiging om uitdagend of crimineel gedrag op te zoeken in een poging om lichamelijke "stress" te ervaren. | | Neurobiologie en crimineel gedrag | Onderzoek binnen de biologische criminologie dat zich richt op hoe de structuur en functie van de hersenen, neuropsychologische afwijkingen, neurotransmitterfuncties en de invloed van hersenletsel samenhangen met impulsbeheersing en emotionele regulatie bij antisociaal of crimineel gedrag. | | Ontwikkeling en levensloop criminologie | Een onderzoeksrichting die crimineel gedrag bestudeert in de context van iemands levensverloop, waarbij de nadruk ligt op biologische, psychologische en sociale factoren die zich over tijd ontwikkelen en het risico op antisociaal gedrag beïnvloeden. | | Risicofactor | Een factor of variabele die de kans op een negatieve uitkomst in de ontwikkeling en het gedrag van kinderen en jongeren verhoogt, zoals familiale, individuele, socio-economische, peer-gerelateerde, school- of buurtfactoren. | | Protectieve factor | Een variabele die de aanwezigheid van risicofactoren geheel of gedeeltelijk compenseert en dus de kans op een negatieve uitkomst verkleint, zoals sterke gezinsbanden, onderwijs, werkgelegenheid, sociale steun en zelfcontrole. | | Adolescent-limited criminelen | Individuen die crimineel gedrag vertonen uitsluitend tijdens de adolescentie, zonder voortzetting in de volwassenheid. | | Life-course-persistent criminelen | Individuen die een patroon van crimineel gedrag vertonen dat begint in de vroege kinderjaren en zich doorzet in de volwassenheid. | | Internering | Een juridisch proces waarbij personen die vanwege geestesziekte of psychische aandoeningen als een gevaar voor zichzelf of de samenleving worden beschouwd, in gespecialiseerde psychiatrische instellingen worden geplaatst in plaats van strafrechtelijke vervolging te ondergaan. | | Ontoerekeningsvatbaarheid | Een juridisch begrip dat aangeeft dat een persoon niet volledig verantwoordelijk kan worden gehouden voor zijn of haar daden vanwege een gebrek aan mentale capaciteit op het moment van het misdrijf. | | Psychologische criminologie | Een tak van de criminologie die crimineel gedrag analyseert vanuit een psychologisch perspectief, inclusief leerprocessen, beloning, bestraffing en observatie/imitatie. | | Sociologische criminologie | De studie van hoe mensen zich gedragen in groepen en hoe samenlevingen zijn opgebouwd, met aandacht voor sociale ongelijkheid, structurele tekortkomingen, sociale banden en sociale controle in relatie tot criminaliteit. | | Sociale criminologie | Een subcategorie van de sociologische criminologie die zich richt op sociale interacties en directe sociale relaties, en hoe sociale netwerken zoals familie, vrienden en gemeenschappen crimineel gedrag beïnvloeden. | | Differentiële associatie theorie | Een theorie die stelt dat crimineel gedrag wordt aangeleerd door middel van sociale interacties (associaties), waarbij de aard, omvang en intensiteit van deze interacties de waarschijnlijkheid van crimineel gedrag bepalen. | | Labeling theorie | Een benadering die zich richt op de reacties van de samenleving op crimineel gedrag en hoe deze reacties, met name het etiketteren van individuen als crimineel, hun zelfbeeld en gedrag kunnen beïnvloeden, leidend tot secundaire deviatie. | | Structurele criminologie | Een benadering die zich richt op de wijze waarop brede sociale structuren en maatschappelijke ongelijkheden bijdragen aan criminaliteit, en onderzoekt hoe factoren zoals armoede, sociale uitsluiting en economische ongelijkheid de kans op criminaliteit vergroten. | | Strain/spanningstheorieën | Theorieën die stellen dat mensen crimineel gedrag vertonen wanneer ze worden geconfronteerd met spanningen (strain) tussen maatschappelijke doelen en de middelen die ze hebben om die doelen te bereiken, wat kan leiden tot criminele reacties als gevolg van ongelijke kansen en beperkte middelen. | | Delinquente subculturen en gangs | Een verklarend model voor het ontstaan van gangs dat uitgaat van structurele tekortkomingen in de samenleving, met name op het gebied van sociaaleconomische kansen, wat leidt tot frustratie en een zoektocht naar identiteit en verbondenheid binnen gangs. | | Chicago school of criminologie | Een benadering die criminaliteit bestudeert vanuit het perspectief van sociale en ecologische factoren in de omgeving waarin mensen leven, waarbij de relaties tussen mensen en hun omgeving worden bekeken als een ecosysteem. | | Sociale desintegratie theorie | Deze theorie suggereert dat bepaalde buurten en gemeenschappen vatbaarder zijn voor criminaliteit vanwege een gebrek aan sociale samenhang, informele sociale controle en gemeenschapsbetrokkenheid, wat leidt tot "sociale disorganisatie". | | Kritische criminologie | Een benadering die de oorzaken van criminaliteit, de reacties op criminaliteit en het criminaliseringsproces onderzoekt, met een focus op sociale, politieke en economische structuren, machtsdynamiek en ongelijkheden die bijdragen aan criminaliteit en strafrechtelijke reacties daarop. | | Theorie maatschappelijke kwetsbaarheid | Beschrijft het risico voor individuen om herhaaldelijk negatieve aspecten van maatschappelijke instellingen te ondergaan (controle, correcties, sancties) en minder te genieten van het positieve aanbod, vaak als gevolg van economische kwetsbaarheid, sociale uitsluiting, gebrekkige onderwijskansen of discriminatie. | | Herstelrecht/restoratieve justitie | Een benadering van rechtvaardigheid die zich richt op het herstellen van de schade die is toegebracht door crimineel gedrag, waarbij de nadruk ligt op herstel, de betrokkenheid van alle belanghebbenden (slachtoffers, daders, gemeenschappen), herstelgerichte werkvormen en focus op re-integratie en rehabilitatie. | | Penologie | Een tak van de criminologie die zich richt op de studie van straffen en het strafrechtelijk systeem, inclusief de theorie en praktijk van straf, reclassering van veroordeelden en de doelstellingen van straf zoals vergelding, afschrikking, rehabilitatie en bescherming van de samenleving. | | Klassieke school penologie | Een stroming binnen de penologie die ontstond in de 18e eeuw als reactie op wrede strafpraktijken, en pleit voor proportionele straffen gebaseerd op rationaliteit en preventieve werking, met nadruk op de rationele beslissingen van individuen. | | Panopticon | Een gevangenisontwerp van Jeremy Bentham dat bestaat uit een cirkelvormige structuur met een centrale wachttoren, waardoor gevangenen nooit weten of ze worden geobserveerd, wat hen motiveert zich voortdurend correct te gedragen door het creëren van een gevoel van permanente zichtbaarheid. | | Pennsylvania-systeem | Een van de eerste moderne gevangenissen die werd gebruikt als instrument voor rehabilitatie, gekenmerkt door volledige afzondering, zwijgen en arbeid in afzondering, gericht op reflectie en berouw. | | Auburn-systeem | Een gevangenismodellen gekenmerkt door gescheiden opsluiting 's nachts en groepsarbeid overdag in strikte stilte, met nadruk op discipline door groepsarbeid. | | Positieve school penologie | Een benadering die stelt dat misdaad het resultaat is van biologische, psychologische en sociale factoren buiten de controle van het individu, en pleit voor straffen gericht op rehabilitatie en sociale bescherming, in plaats van loutere vergelding. | | Disciplinering (Foucault) | Een concept geïntroduceerd door Michel Foucault dat de verschuiving in strafpraktijken verklaart van fysieke straffen naar subtielere methoden van controle en gedragssturing gericht op de geest en het gedrag van het individu. | | Sociale theorie van straffen | Een raamwerk dat straft niet alleen ziet als een reactie op criminaliteit, maar ook als een manier om sociale cohesie en orde te bevorderen door het handhaven van normen en waarden en het ontmoedigen van crimineel gedrag. | | Criminalisering van armoede | Een fenomeen waarbij sociaaleconomische marginalisatie en armoede leiden tot hogere opsluitingspercentages onder bepaalde bevolkingsgroepen, die vaak worden gestraft voor gedragingen die voortkomen uit hun omstandigheden. | | Neoklassieke school van penologie | Een school die erkende dat niet alle daders op dezelfde manier verantwoordelijk kunnen worden gehouden, en pleitte voor een genuanceerdere benadering van straf waarbij rekening wordt gehouden met factoren zoals leeftijd, geestelijke gezondheid en sociale omstandigheden van de dader. | | Recidive | Het herhaaldelijk plegen van misdaden door iemand die eerder veroordeeld is of ex-gevangenen na hun vrijlating, wat de effectiviteit van het gevangeniswezen in twijfel trekt. | | Gevangeniswezen in België | Het systeem van 38 gevangenissen in België dat tot doel heeft straffen correct, veilig en humaan uit te voeren en gedetineerden te helpen bij hun voorbereiding op terugkeer naar de samenleving. | | Wetgeving België (penitentieair) | Wetgeving die de rechten van gedetineerden regelt, de uitvoering van straffen en maatregelen bepaalt, en regels stelt over inrichting, detentieomstandigheden, strafmaten en het leven in de gevangenis. | | Wetgeving Europa (penitentieair) | Verdragen en reglementen van de Raad van Europa en de Verenigde Naties die fundamentele mensenrechten, humane detentieomstandigheden en de behandeling van gedetineerden waarborgen, zoals de Europese Conventie voor de Rechten van de Mens en de Nelson Mandela-regels. | | CPT (Comité voor de Preventie van Foltering) | Een onafhankelijk orgaan van de Raad van Europa dat plaatsen waar mensen in detentie worden gehouden bezoekt om de detentieomstandigheden te evalueren en de naleving van mensenrechten te waarborgen. | | Gesloten gevangenis | Een gevangenis waar gedetineerden het meest beperkt zijn in hun vrijheid en het grootste deel van hun tijd in de cel doorbrengen, uitgerust met uitgebreide bewakings- en veiligheidsmiddelen. | | Open gevangenis | Een gevangenis met minder strikte beveiligingsmaatregelen, waar gedetineerden meer vrijheid krijgen en de focus ligt op voorbereiding op terugkeer naar de maatschappij door middel van werk- of opleidingsprogramma's. | | Gevangenisdorp | Een gevangenisinrichting die bestaat uit meerdere gebouwen met verschillende functies, waaronder zowel open als meer beveiligde afdelingen, gericht op het bevorderen van groepsleven en autonomie. | | Arresthuis | Een inrichting waar beklaagden verblijven die nog niet veroordeeld zijn en zich in voorlopige hechtenis bevinden. | | Strafhuis | Een gevangenis voor veroordeelden. | | PSD (Psycho Sociale Dienst) | Een dienst die vanuit wetenschappelijke hoek adviserende medewerking verleent bij de uitvoering van vrijheidsberovende straffen en maatregelen, gedetineerden begeleidt bij hun psychosociale reïntegratie en hun reclasseringsvoorstellen evalueert. | | Inrichting ter bescherming van de maatschappij | Een instelling waar geïnterneerden verblijven, zijnde personen met een psychiatrische aandoening die een misdrijf hebben gepleegd, en waar een regime geldt dat het midden houdt tussen een penitentiair regime en leven in een psychiatrisch ziekenhuis. | | Halve vrijheid | Een regime waarbij gedetineerden die veroordeeld zijn tot maximaal drie jaar straf, overdag een uitgaansvergunning krijgen om te werken of een opleiding te volgen en 's avonds terugkeren naar de gevangenis. | | Beperkte detentie | Een regime voor gedetineerden met meer dan drie jaar straf, waarbij zij regelmatig de penitentiaire inrichting mogen verlaten voor maximaal 12 uur per dag uit professionele, familiale of opleidingsbelangen. | | Penitentiair verlof (PV) | Een regeling die gedetineerden toestaat de gevangenis te verlaten om familiale, affectieve en sociale contacten te onderhouden en de sociale re-integratie te bevorderen (3 x 36 uur per trimester). | | Uitgaansvergunning (UV) | Een vergunning die gedetineerden tijdelijk (maximaal 16 uur) toestaat de gevangenis te verlaten uit sociale, morele, juridische, familiale, medische, opleidings- of professionele belangen. | | Bezoek aan tafel | Normaal bezoek in de bezoekzaal van de gevangenis. | | Bezoek achter glas | Bezoek waarbij de bezoeker en gedetineerde gescheiden zijn door een glazen wand, georganiseerd bij vermoeden van incidenten of om eerdere overtredingen van de bezoekregeling te voorkomen. | | Ongestoord bezoek | Bezoek dat plaatsvindt in een apart lokaal zonder toezicht, waarbij de privacy van de gedetineerde en bezoeker gewaarborgd is, met recht op minstens één keer per maand gedurende minimum twee uur. | | Transitiehuizen | Kleinschalige inrichtingen voor langgestrafte veroordeelden die al een groot deel van hun straf hebben uitgezeten en die helpen bij de overgang van de gevangenis naar de buitenwereld door intensieve begeleiding en het terug opbouwen van een leven, om het risico op recidive te verminderen. | | Detentiehuizen | Inrichtingen voor kortgestraften (gevangenisstraf ≤3 jaar) die vanaf dag één de nadruk leggen op intensieve begeleiding om hen voor te bereiden op terugkeer naar de samenleving en recidive te voorkomen. | | Justitiehuizen | Instellingen die de opvolging van daders verzorgen op verzoek van gerechtelijke of administratieve overheden, met het oog op het voorkomen van recidive, en die de benodigde informatie verschaffen voor besluitvorming. | | Autonome werkstraf | Een straf waarbij onbetaald werk wordt verricht in de vrije tijd of buiten school- of werktijden, georganiseerd en opgevolgd door een justitieassistent, en die niet op het strafblad wordt vermeld. | | Voorlopige / voorwaardelijke vrijlating | Vrijlating van een persoon voor het einde van de gevangenisstraf, waarbij tijdens de proeftijd een aantal voorwaarden moet worden nageleefd. | | Elektronisch toezicht | Een alternatief voor opsluiting waarbij de rechter toestaat dat de gevangenisstraf thuis wordt volbracht, mits men op vooraf vastgelegde uren aanwezig is op het adres en zich houdt aan een uurregeling voor verplichte activiteiten zoals werk of opleiding. | | Probatie | Een rechterlijke beslissing waarbij een straf wordt opgeschort of uitgesteld zolang de veroordeelde de gestelde voorwaarden naleeft, met een probatietermijn van minimaal 1 en maximaal 5 jaar. |

## Criminologie van de strafrechtsbedeling: een overzicht De criminologie van de strafrechtsbedeling onderzoekt het gehele systeem van opsporing, vervolging, berechting en strafuitvoering. Het doel is inzicht te krijgen in de werking van deze keten, de verschillende actoren en hun functies, evenals de maatschappelijke en historische evolutie van ons strafrechtelijk denken en beleid. ### Inleiding en algemeen overzicht De strafrechtsbedeling wordt bestudeerd vanuit een "helikopterperspectief", waarbij de nadruk ligt op het begrijpen van de gehele keten, van de initiële opsporing tot de uiteindelijke strafuitvoering. De strafrechtsketen kan gezien worden als een trechter, waarin een groot deel van de geregistreerde misdrijven niet door de strafrechter wordt behandeld, onder andere door het opportuniteitsbeginsel en buitenrechtelijke afhandelingen. De overheid probeert via preventie te voorkomen dat burgers in deze keten terechtkomen [ ] [9](#page=9). ### Hoe denken we over misdrijf en straf? De visie op misdrijf en straf kent een historische slingerbeweging, waarbij de focus afwisselend op de daad (klassieke leer) of de dader (positivisme, sociaal verweer) ligt. * **Ancien Régime (tot 18e eeuw):** Gekarakteriseerd door willekeur, de focus op de vergelding en afschrikking, en het gebruik van publieke voorbeeldstraffen. De wil van de koning stond centraal. * **Verlichting en Klassiek Strafrecht (18e-19e eeuw):** Een reactie op de willekeur. De mens wordt gezien als een rationeel wezen dat keuzes maakt. Centraal staan het legaliteitsbeginsel, proportionaliteit en subsidiariteit. De straf is gericht op vergelding, algemene en bijzondere preventie, waarbij de daad centraal staat. De rechter is "la bouche de la loi" (de mond van de wet). * **Positivisme (2e helft 19e eeuw):** Misdrijven worden gezien als gevolg van causale factoren (biologisch, sociaal), de mens heeft geen vrije keuze. De focus verschuift naar de dader en diens sociale gevaarlijkheid. Vergelding wordt als zinloos beschouwd; de nadruk ligt op bijzondere preventie en resocialisatie via sancties. * **Sociaal Verweer (2e helft 19e eeuw):** De maatschappij moet beschermd worden tegen gevaarlijke individuen. Er is een eclectische benadering, die principes van het positivisme combineert met het klassieke strafrecht. Er wordt onderscheid gemaakt tussen "normale" delinquenten en andere categorieën, waarbij zowel straffen als maatregelen worden ingezet. * **Nieuw Sociaal Verweer (20e eeuw):** Dit model bouwt voort op het sociaal verweer, met aandacht voor de persoonlijkheid en het sociale milieu van de dader, en individualisering van de straf. Resocialisatie staat centraal, met behoud van de rechtspositie van de dader en het legaliteitsbeginsel. * **Huidige situatie:** Er is een diversiteit aan stromingen. Straffen worden gezien als een middel om vergelding, afschrikking, resocialisatie en herstel te bewerkstelligen. De rechter balanceert tussen gelijkheid en individualisering. ### De logica van de strafrechtsketen – de echelons De strafrechtsketen omvat verschillende echelons: opsporing, vervolging, straftoemeting en strafuitvoering. De keten functioneert als een trechter: slechts een klein percentage van de gemelde misdrijven leidt tot een gevangenisstraf [ ] [10](#page=10). * **De strafrechtsketen en de verregaande juridisering:** Er is een groeiende overreglementering en uitbreiding van het strafrecht naar diverse maatschappelijke domeinen. Dit stelt het legaliteits- en proportionaliteitsbeginsel onder druk. Een gebrek aan investeringen in justitie leidt tot een overbelaste keten, wat de efficiëntie aantast. * **De strafrechtsketen en de ruimte voor beleid:** In het klassieke strafrecht was er weinig beleidsruimte ("la bouche de la loi"). Later sociaal verweer en nieuw sociaal verweer introduceerden meer ruimte voor beleidskeuzes op verschillende echelons, waardoor de trechter minder vastloopt. * **Keuzes maken bij de opsporing:** De politie legt feiten vast in processen-verbaal, maar heeft wettelijk geen sepotrecht. Opsporingsonderzoeken staan grotendeels onder leiding van het Openbaar Ministerie (OM). Dwangmaatregelen kunnen enkel gevorderd worden via een gerechtelijk onderzoek onder leiding van de onderzoeksrechter. * **Keuzes maken bij de vervolging:** Het OM is de spil in de strafrechtsketen. Het opportuniteitsbeginsel geeft het OM de vrijheid om te beslissen wel of niet te vervolgen. Dit leidt tot zondergevolgstellingen (technisch of opportuniteitssepot) of buitenrechtelijke afhandeling [ ] [11](#page=11). * **Keuzes maken bij de straftoemeting:** Het instellen van de strafvordering is geen automatisme. De rechter balanceert tussen het gelijkheidsbeginsel en de individualisering van de straf. Er is een breed straffenarsenaal, maar geen vaste straftoemetingsrichtlijnen. #### Dispariteit Dispariteit, of ongelijke behandeling bij gelijke feiten, kan voortkomen uit de discretionaire ruimte van de rechter, beïnvloed door zowel wettelijke als niet-wettelijke factoren zoals de persoonlijkheid van de dader of de rechter zelf [ ] [12](#page=12). * **Recht en samenleving:** De rol van de rechter evolueert van pure wetstoepasser naar een meer betrokken actieve rol, soms mede beïnvloed door publieke opinie. De maatschappelijke roep om strengere straffen moet echter afgewogen worden tegen de informatie waarover de rechter beschikt. * **Strafuitvoering:** De strafuitvoering wordt geconfronteerd met overbevolking in gevangenissen. Beleidsmaatregelen richten zich op alternatieve straffen, efficiënte tenuitvoerlegging en capaciteitsuitbreiding [ ] [12](#page=12). ### Geschiedenis van het strafrechtsdenken De evolutie van het strafrechtsdenken is nauw verbonden met maatschappelijke en politieke veranderingen. * **Ancien Régime (17e-18e Eeuw):** Gekenmerkt door willekeur, lijfstraffen, publieke voorbeeldstraffen en de focus op de vergelding ter herstelling van het gezag van de koning. Gevangenissen waren primair bedoeld om verdachten af te wachten, niet als straf zelf. * **Verlichting (18e Eeuw):** Een reactie op het Ancien Régime. De mens als rationeel wezen, de idee van het sociaal contract en de scheiding der machten (Montesquieu) zijn centraal. De gevangenisstraf ontstaat als een belangrijke strafvorm. Het "Magna Charta" van het strafrecht (legaliteit, proportionaliteit, subsidiariteit) wordt geformuleerd. De rechter interpreteert de wet letterlijk ("la bouche de la loi"). Het Belgische strafwetboek van 1867, deels gebaseerd op de Franse Code Pénal van 1810, introduceert een beoordelingsruimte voor de rechter (minimum- en maximumstraffen). * **Positivisme (2e helft 19e Eeuw):** Dit tijdperk brengt een nieuw mensbeeld: de gedetermineerde mens. Misdrijven worden verklaard door interne en externe factoren, waarbij schuld plaatsmaakt voor sociale gevaarlijkheid. Vergelding wordt als zinloos beschouwd; de nadruk ligt op bijzondere preventie en resocialisatie. De Italiaanse Antropologische School (Lombroso) en de Franse Milieuschool (Lacassagne, Tarde) zijn hierin belangrijk. De klassieke leer en de positivisten staan tegenover elkaar, waarbij de eerste de nadruk legt op vrije wil en schuld, en de tweede op determinisme en gevaar. * **Sociaal Verweer (19e-20e Eeuw):** Adolphe Prins introduceert het idee dat de maatschappij zich moet "verweren" tegen individuen die een gevaar vormen. Dit eclectische model combineert klassiek strafrecht met positivisme, waarbij de mens in principe vrij is, maar sommigen "zekere vrijheid" hebben. Straf en maatregel worden onderscheiden. Er komt meer individualisering op de echelons van straftoemeting en strafuitvoering, met wetgeving over voorwaardelijke veroordeling en invrijheidsstelling. * **Nieuw Sociaal Verweer (20e Eeuw):** Na de "golden sixties" en onder druk van maatschappelijke kritiek op overregulering en het geloof in resocialisatie, wordt een evenwicht gezocht. Menswaardigheid staat centraal, in combinatie met het legaliteitsbeginsel. Individualisering op alle echelons van de strafrechtsbedeling wordt nagestreefd. Wetgeving zoals de Jeugdbeschermingswet, de Wet Bescherming van de Maatschappij (internering) en de Probatiewet zijn hier voorbeelden van. * **Na de golden 1960s:** Kritiek op de individualisering en het geloof in resocialisatie, evenals de overaanwending van het strafrecht, leidde tot nieuwe stromingen zoals abolitionisme en verschillende "justice models". * **Maatschappelijke ontwikkelingen als katalysator – de woelige jaren 1980-1990:** Zaken als de Bende van Nijvel en Dutroux leidden tot hervormingen in politie en justitie, met meer aandacht voor de slachtoffers en een herstelgericht model. De "punitiviteitskloof" (burger wil strenger straffen dan de rechter) wordt een aandachtspunt. * **Herstelgericht model in België:** De nadruk verschuift naar het herstellen van schade tussen slachtoffer en dader, met bemiddeling als een belangrijk instrument. De wet op Bemiddeling en Maatregelen (B&M) is hier een voorbeeld van. ### Vervolging Vervolging is de beslissing over het gevolg dat aan een vastgesteld strafbaar feit wordt gegeven. Het Openbaar Ministerie (OM) speelt hierin een cruciale rol, met de Minister van Justitie aan het hoofd van het strafrechtelijk beleid. * **Logica van de strafrechtsbedeling:** De keten van politie, parket en rechter is niet altijd lineair. Niet elk gemeld misdrijf wordt gerapporteerd (dark number) en niet elk gerapporteerd misdrijf krijgt een gevolg. Het OM heeft de bevoegdheid om te vervolgen of te seponeren (opportuniteitsbeginsel) [ ] [20](#page=20). * **Voornaamste actoren vervolging:** 1. **Minister van Justitie:** Stuurt het strafrechtelijk beleid, stelt beleidslijnen vast en heeft een (zelden gebruikt) injunctierecht om vervolging te eisen bij sepot. 2. **Openbaar Ministerie (OM):** Is verantwoordelijk voor de leiding van opsporingsonderzoeken, de bewijsvoering en het instellen van de strafvordering. Het OM is "één en ondeelbaar" en bestaat uit Procureurs-Generaal (PG), Procureurs des Konings (PdK) en hun substituten, en het Federaal Parket. Het opportuniteitsbeginsel geeft het OM beleidsvrijheid [ -23 [21](#page=21). 3. **Onderzoeksrechter (OR):** Wordt gevorderd voor complexe onderzoeken die dwangmaatregelen vereisen, zoals huiszoekingen of aanhoudingen. De OR is onafhankelijk en onderzoekt zowel ten laste als ten ontlaste. De OR straft niet, maar beslist, via de Raadkamer, over de doorsturing naar de strafrechter of buitenvervolgingstelling. * **Instroom, doorstroom en uitstroom:** Dossiers kunnen op verschillende manieren instromen: via de politie, bijzondere inspectiediensten, particuliere klachten, of PV's van andere parketten. Beslissingen op parketniveau zijn zondergevolgstelling, buitenrechtelijke afhandeling of vervolging [ -25 [24](#page=24). #### Beslissingen op parketniveau * **Zondergevolgstelling (sepot):** Het OM beslist om niet te vervolgen om technische redenen (bv. ontbreken dader) of opportuniteitsredenen (bv. beperkte maatschappelijke ernst, vergoeding schade). Dit sepot moet gemotiveerd worden en is altijd voorlopig, tenzij de feiten verjaard zijn [ ] [25](#page=25). * **Buitenrechtelijke afhandeling:** De zaak wordt afgehandeld door het OM zonder tussenkomst van de rechter. Voorbeelden zijn de minnelijke schikking (betaling van een geldsom met verval van strafvordering) en Bemiddeling en Maatregelen (uitvoering van voorwaarden met verval van strafvordering). Deze modaliteiten zijn niet voor alle misdrijven mogelijk en vereisen instemming van de verdachte. * **Andere mogelijkheden:** Praetoriaanse probatie (voorwaardelijk sepot) en de voorafgaande erkenning van schuld (guilty plea) zijn andere vormen van afhandeling die het OM kan toepassen. #### Gerechtelijk onderzoek Een gerechtelijk onderzoek wordt ingesteld door de procureur des Konings die een vordering indient bij de onderzoeksrechter. Dit gebeurt wanneer dwangmaatregelen of een diepgaander onderzoek vereist zijn. De onderzoeksrechter leidt het onderzoek en kan specifieke dwangmaatregelen bevelen die het OM niet kan toepassen. Het mini-onderzoek is een uitzondering waarbij de OR buiten een volledig gerechtelijk onderzoek om bepaalde handelingen kan stellen [ 33 [28](#page=28). #### Voorlopige hechtenis (VH) VH is een vrijheidsbenemende maatregel tijdens het onderzoek. Het is een uitzonderlijke maatregel die enkel door een rechter bevolen wordt en enkel indien er ernstige aanwijzingen van schuld zijn, gevaar voor de openbare veiligheid dreigt, en dit volstrekt noodzakelijk is. VH is geen straf, maar een waarborg voor het onderzoek. Elektronisch toezicht kan een vorm van VH zijn [ -29 [28](#page=28). #### Beslissing tot vervolging De beslissing tot vervolging neemt de strafvordering in gang. Dit kan via een rechtstreekse dagvaarding, een oproeping bij proces-verbaal (snelrecht), of via een gerechtelijk onderzoek met doorsturing naar de Raadkamer. Slachtoffers kunnen via een klacht met burgerlijke partijstelling ook de strafvordering op gang brengen [ ] [30](#page=30). ### Straf toemeting Straftoemeting is het opleggen van een straf en strafmaat door de rechter. Dit proces is complex en balanceert tussen de wettelijke bepalingen, de feiten, de persoon van de dader en maatschappelijke opvattingen. * **Instellen strafvordering – hoe komt een zaak bij de strafrechter?** Een zaak kan bij de strafrechter komen via directe dagvaarding door het OM, een gerechtelijk onderzoek met beslissing van de Raadkamer, een klacht met burgerlijke partijstelling door het slachtoffer bij de onderzoeksrechter, of een rechtstreekse dagvaarding door het slachtoffer voor de vonnisrechter [ ] [41](#page=41). * **Inleidende begrippen:** * **Straftoemeting:** Het bepalen van de straf en strafmaat. * **Misdrijf:** Een gedraging die door de wet strafbaar wordt gesteld. * **Straf:** Een wettelijk voorgeschreven sanctie die door een rechter wordt opgelegd. Geldboetes en GAS-boetes zijn geen strafrechtelijke straffen. * **Wie wordt gestraft:** Natuurlijke personen en, sinds 1999, ook rechtspersonen. * **Huidig strafrecht in België:** Het huidige strafwetboek is grotendeels gebaseerd op de klassieke stroming, maar kent invloeden van positivisme en sociaal verweer. Een nieuw strafwetboek is in de maak. * **De kunst van het straftoemeten:** De rechter is de centrale figuur, balancerend tussen gelijkheid en individualisering. De symboliek van Vrouwe Justitia (blinddoek, weegschaal, zwaard) benadrukt onpartijdigheid, afweging en besluitvorming. * **Motivering beslissing rechter:** De rechter moet zijn beslissingen motiveren, vooral bij het kiezen van een straf of het afwijken van wettelijke richtlijnen. Dit dient om willekeur te voorkomen. * **Soorten straffen:** Er is een onderscheid tussen hoofdstraffen (kunnen apart worden opgelegd) en bijkomende straffen (kunnen enkel samen met een hoofdstraf worden opgelegd). Hoofdstraffen kunnen niet gecombineerd worden, tenzij een geldboete (die zowel hoofd- als bijkomende straf kan zijn). * **Hoofdstraffen (natuurlijke personen):** Doodstraf (afgeschaft in België), vrijheidsstraffen (opsluiting, hechtenis, gevangenisstraf), geldboete, werkstraf, straf onder elektronisch toezicht (ET), autonome probatiestraf. * **Bijkomende straffen:** Bijzondere verbeurdverklaring, ontzetting, afzetting, beroepsverbod, bekendmaking van vonnissen, terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank. * **Modaliteiten van de strafoplegging:** De wet bepaalt minimum- en maximumstraffen. De rechter kan deze grenzen soms verlagen (verzachtende omstandigheden) of verhogen (recidive). Modaliteiten zoals effectief, uitstel, opschorting en probatie bieden verdere individualisering van de straf. #### Dispariteit Dispariteit is het fenomeen waarbij gelijkaardige zaken, met gelijkaardige beklaagden, tot verschillende uitspraken leiden door de discretionaire ruimte van de rechter en de invloed van zowel wettelijke als buitenwettelijke factoren. Dit is een spanning tussen gelijkheid en individualisering. * **Verschillen in de straftoemeting – interne factoren:** De strafrechtsketen zelf, wettelijke bepalingen, eerdere fases (bv. voorlopige hechtenis), en de interactie op de zitting (strafeis OM als ankerpunt, pleidooien) beïnvloeden de straftoemeting. * **Verschillen in de straftoemeting – buitenwettelijke factoren (empirie):** * **Persoon van de beklaagde:** Gerechtelijk verleden, samenlevingsvorm, gender, sociale positie, afkomst, en de houding/lichaamstaal van de beklaagde spelen een rol. * **Persoon van de rechter:** Persoonlijke kenmerken, cognitieve processen (bv. confirmation bias), en strafopvattingen kunnen invloed hebben op de beslissingen. * **Besluit empirisch onderzoek:** De cumulatie van wettelijke en buitenwettelijke factoren verklaart dispariteit. * **Naar straftoemetingsrichtlijnen en uniformisering?** Er is een debat over het invoeren van richtlijnen om de uniformiteit van strafoplegging te vergroten, met voorbeelden uit de VS, maar ook met erkenning van de noodzaak van individualisering. ### Strafuitvoering Strafuitvoering betreft de concrete tenuitvoerlegging van de opgelegde straffen en vrijheidsbenemende maatregelen. Dit omvat zowel het beheer van gevangenissen als de verschillende modaliteiten voor externe rechtspositie. * **Algemeen kader:** De geschiedenis van de strafuitvoering toont de evolutie van lijfstraffen en vergelding naar resocialisatie en de uitbouw van het gevangeniswezen. Positivisme en sociaal verweer benadrukten de persoon van de dader en de noodzaak van beleid in de strafuitvoering. Het strafuitvoeringsbeleid is geëvolueerd van een puur uitvoerende taak naar een actieve beleidsvorming, met de oprichting van strafuitvoeringsrechtbanken. * **Actoren van de strafuitvoering:** 1. **Strafuitvoeringsrechtbanken (SURB) en Strafuitvoeringsrechter (SUR):** Beslissen over modaliteiten van strafuitvoering zoals beperkte detentie, elektronisch toezicht, voorwaardelijke invrijheidstelling en plaatsing in transitiehuizen. 2. **FOD Justitie (DG EPI):** Verantwoordelijk voor de tenuitvoerlegging van straffen en maatregelen, met centraal bestuur en buiten-diensten (gevangenissen, opleidingscentra). De Psychosociale Dienst (PSD) en Zorgequipes spelen een rol bij adviesverlening en zorgverstrekking. 3. **De Gemeenschappen:** Verantwoordelijk voor Justitiehuizen en het Justitieel Welzijnswerk (JWW), die bijdragen aan de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden en hun re-integratie. * **Gedetineerden:** Er is een aanzienlijke overbevolking in de Belgische gevangenissen, wat de humane en effectieve uitvoering van straffen bemoeilijkt. Internationale organen zoals het CPT en het EHRM monitoren de detentieomstandigheden en de rechten van gedetineerden. * **Aspecten van de interne rechtspositie:** Gedetineerden behouden hun burgerlijke en politieke rechten, hoewel er beperkingen mogelijk zijn die legitiem en proportioneel moeten zijn. Dit omvat het recht op materiële levensvoorwaarden, vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing, bescherming van het privéleven, contact met de buitenwereld, arbeid en vorming, en een tuchtrechtelijk regime. * **Toezicht en klachtrecht:** Er is een systeem van extern toezicht via de Centrale Toezichtsraad en Commissies van Toezicht, die adviseren en klachten behandelen. * **Evaluatie en toekomst gevangeniswezen:** Het gevangeniswezen staat voor uitdagingen zoals overbevolking en de noodzaak van humanere detentie. Concepten zoals "detentiehuizen" en de Scandinavische aanpak worden onderzocht. ### Internering en forensische psychiatrie Internering is een veiligheidsmaatregel, geen straf, gericht op bescherming van de maatschappij en zorg voor personen met een geestesstoornis die een misdrijf hebben gepleegd. * **De interneringswet:** De nieuwe wet van 2014 legt de nadruk op recht op zorg, een multidisciplinair rechtscollege (KBM), transparante procedures en de expliciete rol van het slachtoffer. Kernprincipes zijn maatschappijbescherming en zorg op maat. * **Procedure en actoren:** De Kamer voor Maatregelen inzake Internering (KBM) is de beslissingsinstantie. De procedure omvat een psychiatrisch expertiseverslag en de betrokkenheid van de geïnterneerde, diens advocaat, het OM, de directeur van de inrichting en justitieassistenten. * **Plaatsing en IOP:** Geïnterneerden kunnen geplaatst worden in gevangenissen met speciale afdelingen (ABM/annex), Forensisch Psychiatrische Centra (FPC's), of erkende privé-instellingen. De Invrijheidstelling Op Proef (IOP) is een veelgebruikte ambulante modaliteit. * **Herroeping, schorsing, herziening:** Het traject van geïnterneerden is flexibel, met mogelijkheden tot aanpassing van voorwaarden, schorsing of herroeping van de maatregel bij problematisch gedrag of achteruitgang in geestestoestand. * **Cijfergegevens en uitdagingen:** Er is een toename van interneringsuitspraken en overbevolking in gevangenissen. Wachtlijsten voor FPC's en een gebrek aan "lineaire" zorgtrajecten vormen uitdagingen. ### Casus en praktijkvoorbeelden Gedurende de colleges worden diverse casussen en praktijkvoorbeelden besproken om de theoretische concepten te illustreren, zoals de behandeling van de "blokkendooszaak", de rol van de media in de publieke opinie over straffen, en de ervaringen van een strafrechter. ### Gemeenschappelijke fouten om te vermijden * Het onderschatten van het belang van het opportuniteitsbeginsel en de rol van het OM bij vervolging. * Het verwarren van buitenrechtelijke afhandelingen (bv. minnelijke schikking) met strafrechtelijke sancties. * Het onvoldoende begrijpen van het verschil tussen opsporingsonderzoek en gerechtelijk onderzoek. * Het onderschatten van de rol van de Raadkamer en de Kamer van Inbeschuldigingstelling bij de doorstroom van zaken. * Het niet correct toepassen van de vereisten voor voorlopige hechtenis. * Het verwarren van de verschillende soorten straffen (hoofd-, bijkomende, autonome). * Het negeren van de historische context en de evolutie van strafrechtelijke denkwijzen. * Het onvoldoende relateren van de strafdoelen aan de specifieke straf en de context. * Het vergeten dat internierung een veiligheidsmaatregel is, geen straf. * Het niet correct onderscheiden van de bevoegdheden van de Minister, de SUR en de SURB bij strafuitvoering. * Het niet meenemen van de recente wetswijzigingen en arresten (bv. betreffende dispariteit en cassatieberoepen).

## Woordenlijst | Term | Definitie | | :------------------------ | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Ancien Régime | De periode in de Franse en Europese geschiedenis vóór de Franse Revolutie, gekenmerkt door willekeur in rechtspraak, focus op de vergelding en afschrikking, en het gebruik van voorbeeldstraffen en lijfstraffen. | | Buitenrechtelijke afhandeling | Procedures waarbij een zaak wordt afgehandeld zonder tussenkomst van een rechter, zoals minnelijke schikking of bemiddeling en maatregelen, wat leidt tot het verval van de strafvordering. | | Daderperspectief | De benadering binnen de criminologie die zich richt op de persoon van de dader, diens kenmerken, achtergrond en motieven, in plaats van enkel op het delict zelf. | | Discretie | De bevoegdheid van actoren binnen de strafrechtsbedeling, zoals het Openbaar Ministerie of de rechter, om keuzes te maken in het opsporings-, vervolgings- en strafopleggingsbeleid binnen de wettelijke kaders. | | Opportuniteitsbeginsel | Het beginsel dat het Openbaar Ministerie de bevoegdheid heeft om te beslissen of een zaak al dan niet vervolgd wordt, gebaseerd op de opportuniteit en het openbaar belang, in plaats van een strikte wettelijke vervolging. | | Positivisme (crimineel) | Een criminologische stroming die misdaad verklaart vanuit deterministische factoren (biologisch, sociaal, psychologisch) en de nadruk legt op de persoon van de dader en diens sociale gevaarlijkheid, in plaats van vrije wil. | | Strafdoelen | De diverse functies die straffen beogen te vervullen, zoals vergelding, afschrikking, resocialisatie en herstel, die door de tijd heen en per strafrechtelijke stroming variëren. | | Strafuitvoering | Het gedeelte van de strafrechtsbedeling dat zich bezighoudt met de concrete tenuitvoerlegging van de door de rechter opgelegde straffen, waarbij de nadruk ligt op het beleid, de actoren en de rechtspositie van de gedetineerde. |

``` ## Inleiding tot Jeugdrecht en Criminologie Deze cursus verkent het spanningsveld tussen "law in books" (theorie, wetteksten) en "law in action" (praktische toepassing van jeugdrecht). Centraal staat de figuur van de jeugddelinquent, die als aparte categorie wordt beschouwd. Het interventionistische karakter van het systeem, dat ingrijpt op jongeren, wordt kritisch geanalyseerd, inclusief de consequenties en maatschappelijke reacties. ## Hoofdstuk I. De ontdekking van de jeugddelinquent ### Waarom een apart jeugdrecht? De noodzaak van een apart jeugdrecht is historisch gegroeid en geen natuurlijk gegeven. Veel landen kennen geen apart jeugdrechtssysteem, waarbij jongeren als volwassenen worden behandeld binnen het juridische kader. De leeftijd van meerderjarigheid verschilt internationaal. Criminologisch gezien is het apart zetten van jongeren een vorm van maatschappelijke categorisering, ook wel "othering" genoemd, vergelijkbaar met de behandeling van ouderen of personen met een beperking. ### Hoe kon het zo ver komen? Het huidige jeugdrechtsysteem, dat sinds 1912 bestaat, is het resultaat van een langdurige maatschappelijke, juridische, gerechtelijke en pedagogische apartzetting van jeugdigen. De discussie over jeugdcriminaliteit, aparte gevangenissen voor jongeren en een andere omgang met hen ontstond geleidelijk. De evidentie van een apart systeem moet historisch worden geplaatst als een constructie van een "specifiek probleem" dat vraagt om een aangepaste maatschappelijke reactie op minderjarigen in de strafrechtelijke context. Wetenschappelijke concepten zoals "uithandengeving" zijn juridische mechanismen die hierin een rol spelen. ### De ontdekking van een probleem (en van haar oplossing) De aandacht voor jeugdcriminaliteit, versterkt door statistieken en sociale enquêtes, leidde tot de juridische apartzetting van minderjarigen. Deze ontwikkeling vond plaats in de 19e eeuw, een periode van fundamentele maatschappelijke veranderingen. #### Fundamentele maatschappelijke veranderingen: context (19e eeuw) 1. **Kapitalisme:** De 19e eeuw zag de consolidatie van natiestaten en de opkomst van het kapitalisme. Industrialisering leidde tot proletarisering, armoede en kinderarbeid. Deze economische en sociale transformatie had ingrijpende gevolgen voor het gezinsleven en de manier waarop inkomen werd verworven. 2. **Keerzijde van het kapitalisme:** De armoede en verpaupering, gevolgen van industrialisering, werden snel gelinkt aan criminaliteit ("classes laborieuses = classes dangereuses"). 3. **Moderniteit:** Veranderingen in de maatschappelijke structuur en het gezinsbeeld, met de burgerij als nieuwe norm, beïnvloedden de kijk op kinderen. Het fabriekskind werd afgezet tegenover het burgerlijke modelkind. Filantropische bewegingen, zoals de "child-save movement", ontstonden om kinderen te beschermen. 4. **Politieke en sociale bewegingen:** De opkomst van politieke partijen en vakbonden droeg bij aan de aandacht voor het "kindervraagstuk". ### Vier specifieke 19e-eeuwse ontwikkelingen  apartstelling minderjarige daders Vier belangrijke ontwikkelingen in de 19e eeuw droegen bij aan de discussie die leidde tot de wet op de kinderbescherming van 1912: 1. **‘Ontdekking’ jeugdcriminaliteit:** * **Statistieken en sociale parameters:** Statistieken toonden een significant aandeel van jongeren in vervolgingen. Sociale enquêtes legden de link tussen miserabele omstandigheden ("classes laborieuses = classes dangereuses") en jeugdcriminaliteit. Statistieken werden een politiek instrument. * **Verzachting van het strafklimaat:** Voor 1860 werden kinderen voor het Hof van Assisen vervolgd. De "correctionalisering" bracht hen voor een professionele rechter, wat leidde tot meer vervolgingen en straffen, omdat eerdere vrijspraken vaak gebaseerd waren op algemeen aanvaarde motieven. Kinderen kwamen vaker in het penitentiaire systeem terecht. * **Hervorming van het penitentiair systeem:** Edouard Ducpétiaux, inspecteur-generaal van het Belgisch gevangeniswezen, pleitte voor en implementeerde aparte secties voor minderjarigen. 2. **Sociale enquêtes (pre-sociologisch):** Deze enquêtes analyseerden de oorzaken van jeugdcriminaliteit en verbonden deze met de werkende klasse ("criminele klasse = gevaarlijke klasse"). Ducpétiaux stelde dat jeugdgevangenissen een combinatie moesten zijn van gevangenis en strenge school. 3. **Van straffen naar heropvoeden:** * **Een straf op maat van de jeugddelinquent?:** Het "oordeel des onderscheids" (onderscheid tussen goed en kwaad) was een sleutelelement in het 19e-eeuwse Strafwetboek. De correctionele rechter moest toetsen of het kind dit oordeel had. De wet van 1912 generaliseerde dit: minderjarigen werden geacht geen oordeel des onderscheids te hebben, wat juridisch leidde tot onbekwaamheid en strafrechtelijke onverantwoordelijkheid. In plaats van straf, kon de rechter terugsturen naar huis of plaatsing in een hervormingsschool bevelen. * **Probleem van recidive:** De criminologische focus op recidive voedde het "sociaal verweer denken". Dit denken problematiseerde de klassieke strafrechtelijke verantwoordelijkheid. Het doel was jongeren zo te straffen dat ze geen recidivisten werden. * **Pedagogisering van de straf:** Straf werd gezien als pedagogisch, met een link naar onderwijs. Instellingen werden gezien als scholen, en bestraffing als heropvoeding en individualisering. Plaatsing in een heropvoedingsgesticht duurde tot volwassenheid, tenzij heropvoeding succesvol was. 4. **Child-saving movement (filantropie, moreel perspectief op structureel probleem dat individueel wordt vertaald):** Bescherming van het kind werd ook gezien als bescherming van de samenleving. Interventie ten aanzien van jongeren gebeurde met hun eigen belang én het maatschappelijk belang in gedachten. ### Kentering in klassiek juridisch denken = Sociaal verweer denken Het sociaal verweer denken, dat aan het einde van de 19e eeuw ontstond, problematiseerde de klassieke rechtsprincipes. Adolphe Prins was een voortrekker. Criminologie werd een belangrijke sociale wetenschap die beloofde criminaliteit wetenschappelijk op te lossen. Lombroso's ideeën over aangeboren delinquenten botsten met het klassieke strafrecht gebaseerd op vrije wil. Het sociaal verweer verplaatste de focus van gedrag naar het risico dat iemand met zich meedraagt, met als doel de samenleving te beschermen. Dit leidde tot de introductie van de "gevaarsnotie" en de volledige individualisering van de strafmaat, ten koste van proportionaliteit en gelijkheid. Jongeren die samen een misdrijf pleegden, kregen elk een persoonlijk dossier en werden niet gezamenlijk beoordeeld. Het "oordeel des onderscheids" werd losgelaten voor beschermingszaken. ### Wet van 5 mei 1912 - Carton de Wiart De wet van 1912, beïnvloed door het sociaal verweer denken en Adolphe Prins, was een typische wet uit de 19e eeuw op het gebied van jeugd. Het centrale concept was "in het belang van het kind", wat tot op heden een rode draad vormt voor jeugdrechters. Het systeem beoogde recidive te voorkomen door vroegtijdig in te grijpen. De wet van 1912 beperkte zich tot gerechtelijke kinderbescherming en introduceerde: * Strafrechtelijke meerderjarigheid. * De kinderrechter. * Interventiegronden (criteria voor gerechtelijke tussenkomst). * Maatregelen (in plaats van straffen), met als doel heropvoeding. ### De figuur van de jeugddelinquent De jeugddelinquent is een criminologische constructie, een meerlagige figuur die niet enkel een minderjarige dader is, maar ook iemand die "slecht gedrag" vertoont. Dit omvat zowel dader- als slachtofferperspectieven. Het misdrijf werd gezien als een symptoom van een problematische situatie. Kinder- en jeugdrechters mochten lange tijd geen rekening houden met de ernst van de feiten, wat leidde tot vervolging op basis van wie men is, niet op wat men gedaan heeft. #### Wie zijn de kinderen van de kinderbescherming (= interventiegronden)? De wet van 1912 kende verschillende interventiegronden: 1. **Wangedrag (tot 18 jaar):** Ouders konden een klacht indienen bij de rechter wegens wangedrag van hun kinderen. 2. **Misdrijf omschreven feiten (tot 16 jaar):** Een juridische truc om minderjarigen die geacht werden wilsonbekwaam te zijn, te kunnen aanpakken, ondanks het ontbreken van een "oordeel des onderscheids". 3. **Predeliquentie (premisdrijf gedrag):** Gedrag dat kan leiden tot delinquentie (bv. prostitutie, ontucht), gericht op preventief ingrijpen. 4. **Landlopers en bedelaars (tot 18 jaar):** Vandaag vergelijkbaar met hangjongeren. 5. **Overtredingen leerplicht (6-14 jaar):** **Belangrijk:** Het "ongelukkige" kind (kind slachtoffer) was op dat moment niet gedekt door een interventiegrond, wat leidde tot discussie. ### Casus Rosalie - Kinderbescherming in actie De casus van Rosalie, een 15-jarig meisje, illustreert de praktijk van de vroege kinderbescherming. Haar ouders dienden een klacht in wegens nachtelijk wegblijven en het niet afgeven van haar "pree". De kinderrechter voerde een moreel onderzoek naar de ouders en verhoorde Rosalie. Het wangedrag leidde tot haar plaatsing in een gesticht tot haar meerderjarigheid. De casus toont de rol van de kinderrechter als onderzoeks- en strafuitvoeringsrechter, de evaluatie van gedrag, de rol van rapportages uit het werkveld en de impact van plaatsing. #### De atypische kinderstrafrechter De kinderrechter was een uniek figuur: een alleen zetelende rechter die betrokken was bij alle procedures (onderzoek, vonnis, uitvoering). Hij had veel macht en grote discretionaire bevoegdheid in maatregelen. De link tussen interventiegrond en maatregel lag bij de rechter, die werd gezien als een "verlicht despoot". Hij werd bijgestaan door afgevaardigden die informatie verzamelden. Het "mystificatie van de taal" (verbloemende termen) werd gebruikt om de praktijk te versluieren. De procedure was gesloten en niet publiek, wat leidde tot gebrek aan transparantie. ### Welke beschermingsmaatregelen? 1. **Ten aanzien van minderjarigen:** * Berisping: Een formele maatregel, een herinnering aan de wet. * Plaatsing: Vrijheidsberoving, weggehaald uit het milieu, plaatsing in een instelling of gezin. * Ter beschikkingstelling van de regering: Een vervolgmaatregel na meerderjarigheid, met justitiële controle. 2. **Ten aanzien van de ouders:** * Ontzetting uit de ouderlijke macht: Een burgerrechtelijke maatregel waarbij ouders het juridisch ouderschap verliezen. ### Principes van de maatschappelijke reactie t.a.v. minderjarigen Maatregelen, geen straffen, waren gebaseerd op sociaal verweer principes, gericht op de persoon, de persoonlijkheid en het milieu, niet op het misdrijf. De reactie werd geïndividualiseerd. De noodzaak van deskundigen werd erkend. ### Praktijk van groeiend interventionisme Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal dossiers en interventies sterk toe, mede door de wet op de leerplicht en verkeersmisdrijven. Verkeersmisdrijven door minderjarigen werden uit het jeugdrecht gehaald. Deze groei werd gezien als "groeiend interventionisme". #### Kenmerken van groeiend interventionisme 1. **Meer ouderlijke klachten:** Vooral voor 16-18 jarigen, om vervolging door de strafrechter te vermijden. 2. **Interventiegrond "het kind in gevaar":** Verhoogde aandacht voor slachtofferkinderen en onwaardige ouders, leidend tot een pleidooi voor het aanpassen van deze grond. 3. **Naoorlogse context:** Babyboom, groeiende jeugdsubculturen en angst voor "losgeslagen jeugd". De wet op de zedelijke bescherming van de jeugd en de oprichting van een "kinderpolitie" waren hieraan gerelateerd [1960](#page=1960). #### Kritieken * Algemeen uitgangspunt * Gelaagde figuur van de "jeugddelinquent" * Strafrechtelijke (on)verantwoordelijkheid * Straffen  beschermen (modellendiscussie) * De kinderrechter (gespecialiseerd?) * Premie-voor-delict * Rechtsbeginselen  probleem van rechtsbescherming * Gebrek aan sociale preventie * Grens strafrechtelijke meerderjarigheid * Mogelijke maatregelen te beperkt ### Hervorming van de wet in 1965 #### Wet op de Jeugdbescherming 1965 De wet van 1965, unaniem aangenomen, was een voortzetting van de wet van 1912, met vernieuwingen. #### Zes belangrijke vernieuwingen 1. **Introductie van sociale jeugdbescherming:** Buitengerechtelijk circuit voor hulpverlening via comités. "Verbonden vaten" tussen buitengerechtelijk en gerechtelijk circuit. 2. **Nieuw sociaal verweer denken:** Herdenking van sociaal verweer na WO II, met nadruk op rechten van minderjarigen en gezinnen. 3. **Leeftijdsgrens naar 18 jaar:** Van kinderrechter naar jeugdrechter. Strafrechtelijke onverantwoordelijkheid opgetrokken van 16 naar 18 jaar. "Uithandengeving" als achterpoort. 4. **Nieuwe interventiegrond kind in gevaar:** Inclusief slachtofferkinderen en een gevaarlijk kind. 5. **Uitbreiding van de maatregelen:** Inclusief "ondertoezichtstelling" als paraplumaatregel. 6. **Opvoedingsbijstand:** Maatregelen voor ouders. #### De remake van de kinderrechter? De jeugdrechter kreeg meer interventiebevoegdheid en een uitgebreider arsenaal aan interventiegronden. De procedure bleef een "verlichte despoot" model, met één rechter van begin tot einde. De jeugdrechter was niet onafhankelijk van het dossier en sterk geïmpliceerd. #### De remake van de figuur van de jeugddelinquent Meer interventiegronden, een "matroesjka" figuur, met nadruk op vroege interventie bij de minste symptomen. De "gevaarsnotie" werd een containerbegrip. De "uithandengeving" werd ingeschreven voor 16-18 jarigen als het antwoord van het systeem ontoereikend was. ## Hoofdstuk II. Wat is jeugd? ### Jeugd in constructie  context, discours, gehanteerd perspectief Jeugd is een maatschappelijk geconstrueerde categorie, gevormd door context, discours en perspectieven. De naoorlogse periode kenmerkte zich door culturele ontwikkeling, autonomie en emancipatie-eisen van jongeren. Publicaties problematiseerden jongerengedrag, wat leidde tot een maatschappelijke "proef" op de visie op jeugd. ### Visie op jeugd  uitdrukking in beleid De maatschappelijke visie op jeugd structureert het beleid ten aanzien van leeftijdsgroepen. ### Transitie volwassenheid niet (louter) juridisch ### Paradox van de adolescentie Adolescentie, een biologische ontwikkelingsfase, kenmerkt zich door tegenstrijdige verwachtingen. Jongeren bezitten deels autonomie, maar worden nog als niet autonoom en afhankelijk beschouwd. Dit leidt tot een "jojo-transitie" tussen onafhankelijkheid en afhankelijkheid. Arnett spreekt van "emerging adulthood" of uitgestelde volwassenheid, een verlengd jeugdmoratorium. De paradox ligt in de verwachting van volwassen keuzes met behoud van onderwerping. **Belangrijk:** De paradox geldt niet voor iedereen; "fast track" en "slow track" jongeren kennen verschillende transities, vaak beïnvloed door klasseverschillen. ### Adolescentie (kan) een zeer kwetsbare, moeilijke periode zijn Adolescentie is een kwetsbare fase waarin het toekomstperspectief gevormd wordt. Negatieve ervaringen met onderwijs, politie of justitie kunnen leiden tot problematisch gedrag en delinquentie. ### Maatschappelijke situatie jeugd #### Rondere sociale problematieken  geïndividualiseerde etiologische visie Het jeugdbeschermingssysteem is sterk geïndividualiseerd, waarbij de oorzaak van problemen bij het individu wordt gelegd. Maatschappelijke problemen zoals armoede en sociale uitsluiting hebben echter een grote impact op de ontwikkeling van jongeren. Contact met het jeugdbeschermingssysteem kan negatieve gevolgen hebben, zelfs met goede bedoelingen. #### Profiel cliënteel jeugdbescherming Gezinnen met een lage scholingsgraad en maatschappelijk kwetsbare gezinnen zijn oververtegenwoordigd, een trend die teruggaat tot 1912. #### Maatschappelijke kwetsbaarheid (Vettenburg en Walgrave) Maatschappelijke kwetsbaarheid omvat armoede, maar ook een cumulatie van risicofactoren (voeding, huisvesting, vrije tijd, schoolopvolging). Kwetsbare gezinnen lopen een hoger risico op negatieve gevolgen van interacties met instituties, omdat de insteek vaak repressief is. #### Mainstream visie dat die contexten bron zijn van problematisch, afwijkend of delinquent gedrag Criminologisch is het cruciaal de maatschappelijke situatie van jongeren te bestuderen, voorbij het individu. De context bepaalt mede wie in het systeem terechtkomt. #### Onderwijs Onderwijs, oorspronkelijk bedoeld als motor voor sociale ontwikkeling, reproduceert vaak de sociale situatie van ouders. De democratisering van onderwijs heeft vooral de middenklasse bevoordeeld. Het "watervalsysteem" in het onderwijs leidt tot selectiviteit. Het schoolklimaat en het schooltraject zijn belangrijk voor het toekomstperspectief van jongeren. #### (Geestelijke) Gezondheidszorg Toegang tot geestelijke gezondheidszorg is moeilijk voor jongeren. De nadruk op psychologische aspecten kan leiden tot labeling. Diagnostiek is vaak nodig voor toegang tot zorg, wat een stigmatiserend effect kan hebben. Jongeren die nergens hun plek vinden, worden vaak "moeilijk begeleidbaar" genoemd. #### Diversiteit van jeugd Etnische diversiteit en migratieachtergrond bepalen het contact met instituties. Jongeren met een migratieachtergrond zijn oververtegenwoordigd in justitie en problematiseringsprocessen. ### Jeugdbeleid? #### De regulering van het leven van jongeren Jeugdbeleid structureert jeugd als een maatschappelijke en sociologische categorie. Juridische leeftijdsgrenzen variëren per levensdomein, wat de maatschappelijke en politieke acceptatie van jeugd als deel van de volwassenheid weerspiegelt. Jeugdbeleid oefent ook sociale controle uit. #### Socialisering/Opvoeding Jeugdbeleid ziet de transitie naar volwassenheid als een lineariserend socialiseringsproces, gericht op het vormen van "goede burgers". Afwijkingen worden gesanctioneerd. Problematisering van jongeren gebeurt vaak wanneer zij buiten het zicht van toezicht tredenn. Precaire situaties en jeugdarmoede worden echter te weinig erkend. Vanaf de jaren '70/'80 verschoof de focus naar verantwoordelijkheid en "responsabilisering", wat kan leiden tot uitsluiting van maatschappelijk kwetsbare jongeren. Dit beleid gaat hand in hand met criminaliseringsbeleid, waarbij gedragsproblemen geïndividualiseerd worden. #### Voor wat, hoort wat Participatie en betrokkenheid worden gewaardeerd als jongeren zich conformeren aan regels. Verzet leidt echter snel tot gerechtelijke interventie. Dit is een dubbele beleidsbeweging: participatie met dwang. #### Kind van de morele bewapening Dit concept verwijst naar een nieuw kindbeeld dat focust op de gevolgen van maatschappelijke kwetsbaarheid en deze aanpakt met een beleid gericht op normalisering. Sociale ongelijkheid wordt zo op de rug van gezinnen en jongeren afgewenteld. #### Problematisering Jeugdbeleid heeft een ambigu karakter: enerzijds ondersteunend bij participatie, anderzijds problematiserend en repressief bij afwijking. Dit sluit aan bij de jeugdcriminologische visie. #### De preventieve logica = passe-partout voor interventionisme De preventieve logica, ingebed in het systeem, legitimeert vroegtijdige interventie en dwang om jongeren op het "rechte pad" te brengen. Dit kan echter leiden tot labeling en een "iatrogeen effect". Orthopedagogisering kan snel psychiatrisering worden. #### Eeuw van het risico kind: kind in gevaar naar kind als gevaar Het risicodenken, aanwezig sinds de invoering van kinderbescherming, ziet jongeren als dragers van risico's. "Kind in gevaar" kan ook "kind als gevaar" betekenen, met nadruk op jongeren die als gevaarlijk worden beschouwd. Beleid richt zich op regulering en sociale controle van jongeren, een "beheersgerichte benadering". Dit evolueert van "post-crime" naar "pre-crime". #### Beheersgerichte benadering … repressie De beheersgerichte benadering, of "pre-repressie", is ingebakken in het jeugdbeschermingssysteem. De criminalisering van spijbelen en overlast, zoals avondklokken, illustreert deze trend. #### Maatschappelijke indicatoren kwetsbaarheid Onderwijs, scholing en verbondenheid met het onderwijsaanbod zijn cruciaal. Het "watervalsysteem" in het onderwijs, PISA-resultaten die de kloof tussen goede en slechte leerlingen aantonen, en de achterstand van leerlingen met migratieachtergrond onderstrepen maatschappelijke kwetsbaarheid. #### NEET-jongeren Jongvolwassenen die geen aansluiting vinden bij opleiding of werk, de "NEET-populatie", vallen tussen de mazen van het net. Ze leven vaak in precaire situaties en zijn onzichtbaar voor instituties. Dit fenomeen wordt geassocieerd met "new precariat". #### Aandeel van de 0-17 jaren in de totale bevolking [2021](#page=2021). Jonge populaties bevinden zich vaak in de armste delen van steden, zoals Brussel. #### Gemiddeld belastbaar inkomen per aangifte (inkomensklassen) [2019](#page=2019). Er is een duidelijk territoriaal verband tussen de woonplaats van jongeren en sociaaleconomische indicatoren. #### Aandeel minderjarigen dat in een huishouden zonder inkomen uit arbeid leeft [2016](#page=2016). Kinderen in Brussel groeien vaker op in gezinnen zonder inkomsten uit arbeid, wat duidt op kwetsbaarheid. #### Aandeel jongeren binnen de werkzoekenden [2021](#page=2021). Werkloosheid is territoriaal gestructureerd en weerspiegelt sociaaleconomische kwetsbaarheid. ### Het gezin als sociologische hoeksteen Het gezin is de hoeksteen van de maatschappij, een burgerlijk-liberaal model uit de 19e eeuw. Problematisch gedrag van jongeren wordt snel gekoppeld aan de gezinssituatie en ouderlijke verantwoordelijkheid, wat leidt tot een "slechte ouder" figuur. #### Problematisering  het ‘probleem kind’ Afwijkende gezinsvormen en opvoedingspraktijken worden criminologisch meegenomen in de verklaring van jongerengedrag. De discussie over "wanneer mag een kind buiten spelen" is normatief. Ouders worden mede-verantwoordelijk gesteld voor het gedrag van hun kinderen. ## Hoofdstuk III. De jeugd van tegenwoordig ### Diversiteit in SR-verantwoordelijkheid = diversiteit in jeugdcriminaliteit De strafrechtelijke verantwoordelijkheidsgrens (doli incapax) verschilt internationaal, wat aantoont dat de figuur van de jeugddelinquent een maatschappelijke constructie is. Deze variatie weerspiegelt maatschappelijke visies op jeugd en de overgang naar volwassenheid. ### Jeugdcriminaliteit (in België) Statistieken over jeugdcriminaliteit meten vooral geregistreerde criminaliteit ("dark numbers"). Deze cijfers zijn geconstrueerd door het systeem zelf en vertegenwoordigen niet de volledige realiteit. Ze bieden wel inzicht in het cliënteel dat in contact komt met het systeem. ### Fenomeen jeugdcriminaliteit onderzoeken Het onderzoeken van jeugdcriminaliteit is complex vanwege de constructie van de statistieken. Beschikbare bronnen omvatten self-reports, politiedata (beperkt toegankelijk), parketstatistieken (beste bron) en jeugdrechtbankbeslissingen. #### Kenmerkend voor geregistreerde jeugdcriminaliteit 1. **Jeugdcriminaliteit is een zaak van jongens (geregistreerd):** Dit is een genderprakrijk, waarbij jongens oververtegenwoordigd zijn in MOF-dossiers. 2. **Leeftijdgebonden karakter:** Een curve die piekt tussen 12 en 13 jaar, afnemend na de adolescentie ("maturiteitsthese", "desistance factoren"). 3. **Piek in adolescentie:** Gedrag dat grenzen uittest, geassocieerd met puberteit en de wens om volwassen te lijken. Deze kenmerken zijn stabiel, maar de omgang van het systeem ermee is cruciaal. De oververtegenwoordiging van jongeren uit minderheidsgroepen en het debat over etniciteit en criminaliteit is hieraan toe te voegen. ### Het afkomst (etniciteit) criminaliteitsdebat - Pleyzier #### Is dit een non-discussie? In West-Europa wordt "ras" vaak vervangen door "etniciteit" of "migratieachtergrond". Terughoudendheid om oorzakelijke verbanden tussen etniciteit en criminaliteit te onderzoeken, wordt soms toegeschreven aan "politieke correctheid". De politieke context van vraagstellingen is echter essentieel in criminologisch onderzoek. Het doel om een oorzakelijk verband te leggen tussen afkomst, ras en criminaliteit is een geïndividualiseerd perspectief op daderschap. #### Onderzoek naar ‘afkomst’ en delinquentie * **Vaststelling:** Oververtegenwoordiging in officiële statistieken. * **Probleem van selectiviteit:** Diverse oververtegenwoordiging naar soorten delicten. * **Valkuilen:** Onderzoek naar de relatie is complex en de gebruikte statistische bronnen zijn problematisch. #### Definiëren van betrokken begrippen is problematisch onmogelijk * **Criminaliteit:** Het definiëren van criminaliteit is een fundamenteel criminologisch discussiepunt. Terugvallen op geregistreerde criminaliteit is een gemakzuchtige oplossing. * **Afkomst:** Het operationaliseren van "afkomst" is problematisch. Wetenschappelijk onderzoek wordt gehanteerd met een cultureel en identiteitsgerichte invalshoek, wat kan leiden tot homogenisering en stereotypering. #### Racialisering, oververtegenwoordiging en het probleem van selectiviteit - Cunneen Cunneen analyseert hoe "ras" betekenis krijgt in het jeugdbeschermingssysteem, wat leidt tot oververtegenwoordiging van minderheidsgroepen. Selectiviteit is subtiel maar doordringend, ingebed in praktijken en beslissingsprocessen. Dit gebeurt via "administratieve" categorieën en een "neutraal" risk-assessment dat rasspecifieke kenmerken maskeert. * **Risk-assessments:** Gebaseerd op populaties binnen justitie, verzamelen kenmerken en zetten deze om in een tool die beslissingen legitimeert. Dit kan leiden tot een "self-fulfilling prophecy". ### Conclusie De contacten met het systeem vormen een selectieproces met impact op jongeren. Het begrip "law in books" versus "law in action" is hierbij cruciaal. Politiepraktijken, zoals "stop & search", dragen bij aan de constructie van de "criminal other" en de selectiviteit in het systeem. ## Hoofdstuk IV. The usual suspects ### Praktijken van maatschappelijke reactie #### Youngsters in conflict with the law Dit is de groep waar het justitieel systeem zich mee bezighoudt. Contact met justitie is niet toevallig, maar geprofileerd en geselecteerd. #### Wetgevend kader  dagelijkse praktijk van beslissingen nemen De focus ligt op de dagelijkse praktijk van beslissingsneming door politie en jeugdrechters, niet enkel op de wet ("law in action"). Deze beslissingspraktijken zijn actief en worden gebruikt als een "toolbox" door professionals. De specificiteit van jeugdrecht ten opzichte van volwassenenrecht is echter betwistbaar, aangezien verhoren van minderjarigen vaak lijken op die van meerderjarigen. #### Beslissingspraktijken van actoren  selectiviteit De beslissingspraktijken van actoren zijn selectief, met criteria die de selectie bepalen. #### Rechtspleging (praktijk) inzake jeudzaken Op elk moment in de keten van rechtspleging vinden selecties plaats. Elk contact met het systeem heeft impact op de jongere en beïnvloedt hun beeld van justitie. De oververtegenwoordiging van jongeren die in gemeenschapsinstellingen terechtkomen of uit handen gegeven worden, is het resultaat van beslissingen en selectieprocessen. #### Van contact naar beslissing naar uitvoeren - impact? Elk contact met het systeem heeft impact. De impactvraag is maatschappelijk en economisch relevant. Impact wordt kwalitatief begrepen, gericht op de persoon die "wordt" en de mogelijke persoon die een jongere kan worden. Verschillen tussen "stated goals" (officiële doelstellingen) en "real goals" (praktische doelstellingen) zijn aanwezig. #### Noodzakelijke reflecties bij klassieke impactstudies JB interventies? Impactmeting is essentieel, vaak via een "nulmeting", interventie en "outcome". De duurzaamheid van effecten is ook belangrijk. #### Probleem van medisch/diagnostisch model denken Het jeugdhulpverleningssysteem hanteert een medisch model, waarbij misdrijven symptomen zijn. Vragen over de finaliteit van bescherming, bestraffing en herstel zijn wisselend. #### Finaliteit of wat is de bedoeling van jeugdbescherming? De bedoeling van jeugdbescherming, vastgelegd sinds 1912, omvat ouderlijke opvoeding, vorming tot "goede burgers" en het oplossen van sociale problemen binnen het gezin. #### Sociale problemen  slechte ouders /opvoeding  behandeld/gezien als probleem van (her)opvoeding Sociale problemen worden geïndividualiseerd tot gezins- en opvoedingsproblemen. Beschermen wordt gezien als heropvoeden. #### Jeugdbeschermingsinterventie: preventie door (her)opvoeding  gewenst burgerschap en bevestiging sociale orde Jeugdbescherming beoogt preventie door (her)opvoeding en sociale ordehandhaving. Dit is een systeem van sociale regulering en controle, met een "externe probleemdefiniëring". #### Welfare model (sinds 1912)  2023 hybride model … hybride praktijken Verschillende modellen van jeugdbescherming zijn door de tijd heen aanwezig, resulterend in hybride systemen en praktijken. #### Maatschappelijk multi-textured JJ policies (Mc Ara, 2010) Verschillende beleidsvisies zijn door de tijd en op verschillende niveaus aanwezig, wat leidt tot gelaagde jeugdbeleid. #### Beschermen is heropvoeden, is genezen, is redden, is straffen is herstellen, is ... De vermenging van finaliteiten maakt het onduidelijk wat een "succes story" inhoudt. ### Conclusie De impact van interventies op jongeren is cruciaal, inclusief de subjectieve ervaringen en het "iatrogene effect". Longitudinaal onderzoek, zoals dat van McAra & McVie, toont aan dat justitieel ingrijpen vaak een negatieve impact heeft op het levenspad van jongeren. De stem van jongeren ("voicing") en het doen van onderzoek "met" hen is essentieel om hun ervaringen te begrijpen. ## Hoofdstuk V. Beslissingspraktijk parket ### Jongeren komen in contact met justitie Contact met justitie is geprofileerd en selectief. De parketstatistieken zijn de meest consistente bron voor het analyseren van de instroom van jongeren in het justitieel systeem. ### Gedrag wordt geproblematiseerd, gedefinieerd en geherkwalificeerd Gedrag van jongeren wordt geherkwalificeerd als interventiegrond. De kwalificatie door het parket bepaalt het verdere justitiële traject. Parketmagistraten kunnen beslissingen nemen die wettelijk niet voorzien zijn, zoals herinneringen aan de wet. ### Aanmelding bij het parket = vervolgingsmonopolie Het parket heeft een monopolie op de vervolging in jeugdzaken, in het belang van het kind. ### Het (criminologisch) belang van de kwalificatie als basis voor de interventie De kwalificatie van gedrag is cruciaal voor de legitimiteit van interventie. Dit is een juridische lezing van het feitenverhaal, waarbij het verhaal wordt gereduceerd tot juridische termen. Dit ontdoet de minderjarige van zijn eigen verhaal en betekenis. ### Daarom, (ouder)onderzoek naar rechtsplegingen en beslissingen Er is nood aan hedendaags onderzoek naar beslissingspraktijken, gezien het ontbreken van publieke beslissingsstatistieken en maatschappelijke veranderingen. ### Onderzoek Vanneste - Kenmerken van profiel MOF dossiers op parket en JRB [2001](#page=2001). Dit onderzoek vergeleek dossiers op parketniveau en jeugdrechters, waarbij selectie plaatsvond op basis van dossierkenmerken. Diefstal, druggebruik en geweld waren vaker aanwezig in dossiers bij de jeugdrechtbank. Georganiseerde bendes en cumulatie van feiten leidden tot hogere vervolgingskansen. ### Selectie rol en functie van het parket - Beoordelingselementen MOF Vanneste's onderzoek toonde aan dat parketmagistraten een strafrechtslogica hanteren, waarbij het type delict primair is. Jeugdrechters daarentegen kijken eerst naar het gedrag van de minderjarige en de familiale dynamiek. ### Parket beslissingspraktijken vandaag? * **MOF vorderingsbeleid:** De aard van het delict, pluriforme delinquentie, gezinsproblemen en ouderlijke reacties beïnvloeden de kans op vordering. * **VOS (POS) vorderingsbeleid:** Inschatting van gevaarssituaties, voorgeschiedenis in hulpverleningstrajecten en verzet tegen hulpverlening spelen een rol. De context en aanmeldende actoren zijn belangrijk. Er is geen systematische communicatie tussen parket en jeugdrechters. ### Algemene inzichten parket fase? Historisch bestaat er een aanzienlijk sepot op parketniveau. De lokale context en beleidsprioriteiten sturen de vorderingsbeslissingen van het parket. Samenwerking met andere actoren (politie, hulpverleners) is essentieel. ## Hoofdstuk VI. De juiste maatregel = Beslissingspraktijken ### Verschijnen voor de jeugdrechter - Françoise, C. & Christiaens, J [2015](#page=2015). De procedure voor de jeugdrechter kent drie fasen: onderzoeksfase, vonnisfase en uitvoering. Het onderzoek van Françoise & Christiaens focuste op de gespecialiseerde rol van de jeugdrechter en de kenmerken van de rechtspleging. De rechtspleging verloopt consensueel, met de jeugdrechter als behoeder van "in het belang van het kind". ### Invoering hoorrecht [1994](#page=1994). Het hoorrecht, formeel ingevoerd in 1994, stelt de vraag hoe dit in de praktijk wordt georganiseerd en of "horen" gelijkstaat aan "luisteren". ### Onverantwoordelijke minderjarige De capaciteit van minderjarigen om te "stand trial" is een complex vraagstuk. Leeftijd is geen accurate indicator voor deze capaciteit. Het is essentieel om de praktijken van de jeugdrechter te onderzoeken. ### Belang van onderzoek naar de praktijk? Het onderzoek illustreert het belang voor criminologen om praktijken te bestuderen. ### In court communicatie of interactie De communicatie in zittingen is formalistisch, met specifieke rollen en regels. Jeugdrechters proberen begrijpelijke taal te spreken, maar de interactie blijft vaak formeel. ### Welfare model JBW De interactie in het welfare model is paternalistisch, met een hiërarchische machtsverhouding tussen rechter en minderjarige. #### Gespecialiseerde rechter - Rechter Jeugdrechters doen moeite om begrijpelijke taal te gebruiken, maar hebben moeite om van het formele af te stappen. #### Is de interactie een illustratie van de specificiteit? De pedagogische missie van het jeugdrecht komt tot uiting in de communicatie van de jeugdrechter. De berisping als sanctie is interessant om te analyseren hoe parketmagistraten jongeren herinneren aan de wet. ### Kinderrechten? De praktische invulling van kinderrechten en het "recht om gehoord te worden" blijft een uitdaging. Weerstand of tegenspraak door jongeren wordt vaak negatief geïnterpreteerd. ### Onderzoeksopzet en methodologie Etnografische observaties in de zaal en interviews met jeugdrechters, jongeren en ouders vormen de basis. De observaties focusten op de vonnisfase, omdat de onderzoeksfase niet toegankelijk was. #### The construction of meaning in the moment of interaction 1. **De situatie:** Jeugdrechters gebruiken toegankelijke taal, maar de echte communicatie gebeurt tussen professionals. Jongeren en ouders kunnen de kern van de boodschap missen ("court room deafness"). 2. **Grote verschillen:** Er zijn verschillen in aanpak tussen arrondissementen en tussen MOF/VOS-zaken. 3. **De situatie getekend door machtsverhouding:** Dominantie en onderwerping zijn evident. Jongeren hebben moeite met de asymmetrische relatie. 4. **Problemen als minderjarige zich niet onderwerpt:** Weerstand leidt tot conflictsituaties en begrenzing van het spreken van de jongere. 5. **Weerstand:** Wordt niet getolereerd en kan leiden tot verdere stigmatisering. ### De jeugdrechter De jeugdrechter is de "dirigent" van het proces, bepaalt de spreekruimte en stuurt het dossier. Bij twijfel over schuld van de jongere, wordt het recht om te ontkennen beperkt. De jeugdrechter zoekt naar schuldinzicht, wat in tegenspraak is met het principe van juridische onverantwoordelijkheid. ### De rol van de jeugdadovcaat? De rol van de jeugdadvocaat is om de minderjarige te verdedigen, maar moet tegelijkertijd conflict met de jeugdrechter vermijden. ### Sentencing discours Jeugdrechters motiveren maatregelen vanuit hun analyse van de jongere, waardoor de verantwoordelijkheid voor de maatregel bij de jongere wordt gelegd. De maatregel wordt soms als een "gunst" gepresenteerd. ### Interactie * **Constante aanwezige berisping  moreel appel:** Retorische vragen en moralisering maken jongeren onzeker. * **De ‘waarom’ vraag:** Wordt gesteld voor diagnostische doeleinden, om de jongere te dwingen tot reflectie. * **Het dossier = personage = de jongere:** Het dossier en de jongere worden in de interactie tegen elkaar uitgespeeld. * **Responsabiliseringstechnieken:** Jeugdrechters gebruiken technieken om de verantwoordelijkheid van jongeren aan te spreken, met de bedoeling een bekentenis te verkrijgen. * **Minderjarige geconfronteerd met complexe situatie:** Het verschijnen voor de jeugdrechter vereist strategische communicatie en een positieve uitstraling. ### Conclusie Het verschijnen voor de jeugdrechter is een praktijk van assessments en responsabilisering, met een directieve rol van de jeugdrechter. Het hoorrecht wordt functioneel gebruikt en het dossier is de centrale referentie voor "de waarheid". ## Hoofdstuk VII. Praktijken van maatschappelijke reactie ### Uitvoering van beslissingen: afhandelingen, maatregelen en sancties MOF De uitvoering van maatregelen is bevoegdheid van de Vlaamse Overheid. Er is een gebrek aan heldere en consistente statistische gegevens over de jeugdbescherming. #### Jaarlijkse instroom dossiers delict bij Vlaamse jeugdparketten In 2022 werden 36.600 jongeren aangemeld voor een misdrijf omschreven feit. Het proces van besluitvorming blijft een "black box". #### Aantal jongeren met een lopend dossier jeugddelict per provincie Antwerpen kent de meeste lopende MOF-dossiers. Het grote verschil tussen aangemelde dossiers en lopende dossiers suggereert een selectief proces, mogelijk door sepot of een snellere parketafhandeling. #### Van beslissing naar uitvoering De stap van beslissing naar uitvoering omvat verschillende dimensies, waaronder de finaliteit van de maatregel, de impact op de jongere en de rol van de beslissingspraktijk. #### Beslissingspraktijk en waaier maatregelen Jeugdrechters beslissen vaak aanbodgericht in plaats van vraaggericht, beïnvloed door de beschikbaarheid van plaatsen en diensten. #### Praktijk van uitvoering De uitvoering van maatregelen blijft grotendeels gebaseerd op klassieke methoden: plaatsing in gemeenschapsinstellingen, ambulante afhandeling en uithandengeving. #### 1. Geplaatst = opgesloten = in detentie? Plaatsing in gemeenschapsinstellingen, met een penitentiaire geschiedenis, wordt nog steeds gezien als een vorm van detentie. De capaciteit van deze instellingen is een historisch discussiepunt, met een mix van delinquente en niet-delinquente jongeren, hoewel de focus verschuift naar delictplegers. #### Capaciteit gemeenschapsinstellingen In 2024 bedroeg de capaciteit 324 plaatsen, verdeeld over campussen met gesloten regimes voor jongens en meisjes, inclusief korte verblijven en "time-out" plaatsen. #### Verhouding jeugddelict, verontrusting en kortverblijf in gemeenschapsinstelling 1734 opnames in gemeenschapsinstellingen in 2022, met een gemiddelde verblijfsduur die afneemt bij meer opnames. Ongeveer 75% van de jongeren met een MOF-dossier wordt geplaatst. #### Bedeningen bij de praktijk * **MOF én VOS maar VOS weg uit gemeenschapsinstellingen?:** Pogingen om VOS-jongeren uit gemeenschapsinstellingen te halen, via "veilig verblijf", lopen nog niet volledig geslaagd [2023](#page=2023). * **Opnameplicht  overheid monopolie op vrijheidsberoving:** Gemeenschapsinstellingen hebben een opnameplicht, in tegenstelling tot private, gesubsidieerde sectoren. Dit leidt tot een heterogene populatie in de instellingen. * **Plaatsing blijft een opsluiting en/of een vrijheidsberoving:** Controlepraktijken lijken op die in penitentiaire contexten. #### Jeugd-criminologische bedenkingen bij de praktijk Er is weinig onderzoek naar de beleving van plaatsing. De institutionalisering en de hiërarchie tussen volwassenen en kinderen zijn belangrijke aspecten. * **Periodes van langdurige plaatsing:** Vroeger normaal, nu afgenomen door de-institutionalisering. * **Nazorg/Post-traject:** Nu hervormd tot contextbegeleiding en ambulante omkadering. * **Spanningsveld:** Tussen gemeenschapsinstellingen en jeugdrechters over autonomie en controle. #### Citaat uit de beleidsnota over de controles en fouilles in de GI Controles worden gerechtvaardigd met termen als "orde, veiligheid en hygiëne", maar lijken op penitentiaire detentie. #### Probleem van de rechtspositie  Commissies van toezicht (!) Jongeren hebben beperkte inspraakmogelijkheden. Commissies van toezicht bieden een kanaal voor klachten, maar de invulling van kinderrechten blijft uitdagend. #### Onderwijs in samenwerking met school/scholengroep buiten instelling = individueel traject Nieuwe samenwerkingsvormen met het onderwijs trachten jongeren in instellingen te integreren in hun onderwijstraject. #### 2. Alternatief & ambulant HR afhandelingen minderjarigen Alternatieve en ambulante afhandelingen, sinds de jaren '90 officieel geregeld, omvatten herstelbemiddeling, gemeenschapsdiensten en leerprojecten. De herstelbemiddeling domineert dit aanbod. #### Belang van HR-bemiddeling Meer dan 70% van de afhandelingen bij HCA-diensten gebeurt via het parket, voornamelijk herstelbemiddeling. #### Herstelrecht Herstelrecht focust op de gevolgen van delicten en de toekomst, met bemiddeling als kern. Het juridisch ingebedde herstelrecht bij minderjarigen kent uitdagingen qua vrijwilligheid, erkenning van feiten en de rol van het parket. #### Vele criminologische vragen bij HR praktijk? * **Vrijwilligheid en rol van het parket:** Integratie in het juridisch circuit, met vragen over verval van strafvordering na bemiddeling. * **Rol van de bemiddelaar:** Meerwaarde en neutraliteit van bemiddelaars zijn van belang. * **Vlaams succes story?:** Hoewel Vlaanderen als succesverhaal wordt gepresenteerd, ontbreekt diepgaand kwalitatief onderzoek naar machtsdynamieken. * **Dader-slachtoffer bemiddeling = communicatie?:** Indirecte bemiddeling domineert, waarbij dader en slachtoffer elkaar niet ontmoeten. * **Kunnen jongeren bemiddelen?:** De capaciteit van jongeren, met name onder 12 jaar, om te bemiddelen is een vraagstuk. * **Wie is het slachtoffer?:** Rechtspersonen als slachtoffer en de hiërarchische verhoudingen bemoeilijken het proces. * **Het bemiddelingsproces?:** Slechts 30% van de opgestarte bemiddelingen wordt volledig doorlopen. Slachtofferwil is cruciaal. #### Herstel van de schade? Herstel richt zich op materiële schadevergoeding en excuses, wat impliceert dat het gaat om kleinere delicten. Dit reflecteert een pedagogische benadering, vergelijkbaar met de berisping. #### Vragen voor reflectie? * In naam van het slachtoffer? * Informaliteit van de procedure en rechten van jongeren. * De rol van het dossier en de betwisting ervan. * Diversiteit van jongeren en de selectie voor bemiddeling. * Leeftijdsondergrens voor bemiddeling. * Bemiddeling met rechtspersonen. * Klassieke uitkomsten: financieel herstel en excuses. #### Algemeen criminologische reflecties * Grenzen aan inzet herstelrecht. * Controle op overeenkomsten buiten het justitiële circuit. * Neutraliteit van bemiddelaars. * Punitieve aard van herstelrecht. * De rol van de gemeenschap als slachtoffer. ## Hoofdstuk VIII. Wat doet dat ‘alles’ met een jongere? ### Daderschap  slachtofferschap De klassieke, binaire visie op dader en slachtoffer is problematisch in jeugdcriminologie. Jongeren kunnen zowel dader als slachtoffer zijn, en deze ervaringen beïnvloeden hun ontwikkeling. Trauma-ervaringen worden zelden benaderd vanuit een trauma-perspectief voor delinquente jongeren. ### Slachtofferschap van minderjarigen? #### Klassiek criminologisch slachtofferschap? Jeugdcriminologisch onderzoek toont aan dat jongeren slachtoffer worden van gedrag van anderen, zowel in publieke als private ruimtes. Leeftijd is een risicofactor voor slachtofferschap. Victimologisch onderzoek mist echter aandacht voor machtsrelaties in victimisering. #### Diverse pedagogische praktijken met een impact op kinderen/jongeren Jeugdrechtpraktijken met een pedagogisch karakter kunnen ook negatieve, iatrogene effecten hebben. Institutionalisering en machtsrelaties spelen hierbij een rol. #### Diverse vormen van (institutioneel) victimisering Institutioneel geweld, zoals in Australischeinternaten, kan vergelijkbare patronen vertonen als in het jeugdrecht en de jeugdbescherming. Dit omvat discriminatie en racisme in pedagogische praktijken. #### De plaatsing en detentie en haar gevolgen Detentieschade, hoewel zelden zo benoemd in gemeenschapsinstellingen, is een gevolg van pedagogische detentie en het gebruik van legitieme macht. #### Pedagogische detentie en koloniale praktijken Koloniale praktijken, zoals de plaatsing van inheemse kinderen in internaten, tonen parallellen met het jeugdrecht, waarbij opvoeding als instrument wordt gebruikt voor integratie en moralisering. #### Praktijken van gezinsplaatsing Plaatsing in pleeggezinnen kan leiden tot slachtofferschap en negatieve gevolgen, mede door de scheiding van het eigen gezin. Adoptiepraktijken kunnen de kinderwens van adoptieve ouders primair maken, ten koste van het kind welzijn. #### Migratie, asiel, vluchtelingen en opvang  maatschappelijk klimaat Kinderen worden vaak gezien als vluchtelingen, waardoor hun kind-zijn overschaduwd wordt door hun migratieachtergrond en de daarmee gepaard gaande problematiek zoals racisme en discriminatie. #### Institutioneel geweld Institutioneel geweld is de uitoefening van macht binnen instituties, vaak via huishoudelijke reglementen en disciplinerende maatregelen. Het is vaak onzichtbaar en continu. #### Problemen en kenmerken van institutionele (pedagogische) settings * **Kinderrechten:** Het hoorrecht bij de jeugdrechter is formeel, maar de praktijk van het gehoord worden is anders. "In het belang van het kind" is een centraal, maar ambigu concept. * **Klimaat in instellingen:** De openheid van het klimaat bepaalt de effectiviteit van kinderrechten. * **Macht en hiërarchie:** Leidt soms tot straffeloosheid voor opvoeders en victimisering van jongeren. #### Wat is de impact van interventies & pedagogische praktijken? Impactonderzoek focust vaak op de daling van recidive. Een nulmeting, interventie en resultaat is het klassieke model. De "zwarte doos" van het systeem, de finaliteit van maatregelen, het aanbod, de doelgroep en de uitvoering zelf zijn cruciaal voor het begrijpen van impact. #### Wat is de (historische) bedoeling van jeugdbescherming  finaliteit? De jeugdbescherming beoogt, sinds 1912, het opvoeden van goede burgers, waarbij problemen geïndividualiseerd worden tot gezins- en opvoedingsproblemen. Sanctie is binnengeslopen, wat leidt tot hybride praktijken. #### Maatschappelijk “multi-textured JJ policies” (McAra, 2010) Verschillende, elkaar versterkende finaliteiten bepalen het jeugdbeleid. #### Beschermen is heropvoeden, genezen, redden, straffen, herstellen, … De vaagheid van de finaliteit maakt het meten van impact complex, rekening houdend met subjectieve ervaringen en iatrogene effecten. #### Divers onderzoek Longitudinaal onderzoek toont aan dat justitieel contact een negatief effect heeft op jongeren. Het belang van "voicing" en onderzoek "met" jongeren is essentieel. Desistance onderzoek focust op het opbouwen van een niet-delinquente identiteit. #### Waarom belangrijk? * **Voicing = een stem geven:** Onderzoek met jongeren doorbreekt de objectivering en biedt inzicht in hun ervaringen. * **Doing research with (!)  not on?:** Jongeren zijn geen objecten van onderzoek, maar actieve participanten. * **Waarom is impact/belevingonderzoek moeilijk?** Het onderzoek is kwetsbaar voor zowel onderzoeker als participant, met ethische overwegingen rond trauma en emoties. #### Ervaring met jeugdrecht Jongeren hebben gemengde gevoelens over justitie, ervaren "courtoom stupidity" en beperkte participatie. #### Er alleen voor staan Jongeren in jeugdhulpverlening ervaren vaak onderbroken zorgrelaties en het ontbreken van echte menselijke relaties. Het sociaal netwerk is beperkt door institutionele regels. #### Ervaren van het stigma (labelling & identiteit) Stigmatisering beïnvloedt het CV en de identiteitsvorming van jongeren. De institutionalisering leidt tot een "nummer" zijn, aangeleerde afhankelijkheid en een problematisch zelfbeeld. #### Impact van jeugdbescherming op ‘self’ en ‘worden’ Participanten ervaren drie dimensies: het collectieve zelf (deel van de groep, maar onvoldoende autonomie), het problematische zelf (interiorisering van het dossier) en het resistente zelf (veerkracht en copingstrategieën). #### Aanbevelingen 1. Focus op "wie je kan worden", niet op het probleem. 2. Aandacht voor nazorg en opvolging in de transitie naar volwassenheid. #### Toekomstperspectief (Sharon Van Audenhove) * **Positieve toekomst:** Kleine groep, wil jeugdhulpverlening verlaten. * **Positieve toekomst met problemen:** Grootste groep, draagt rugzak mee. * **Negatieve toekomst:** Vooral uit handen gegeven jongeren, fatalistisch perspectief. Belangrijke factoren voor een positieve toekomst: studies, diploma, persoonlijk kapitaal en sociaal kapitaal. Sociale werkers worden vaak niet als steunfiguren gezien. #### Transitie volwassenheid = kwetsbaar De transitie naar volwassenheid is kwetsbaar, met een abrupt einde aan hulpverlening en een gebrek aan begeleiding. Het "premie-voor-delict mechanisme" keert terug naar het justitiesysteem. Jeugdbeschermingsinterventies versterken maatschappelijke kwetsbaarheid en bereiden jongeren onvoldoende voor op volwassenheid. --- ### Common mistakes to avoid * **Onderschatten van de impact van het systeem:** Elk contact met justitie, hoe klein ook, heeft een impact. * **Focussen enkel op het misdrijf:** De bredere context van maatschappelijke kwetsbaarheid en de persoonlijkheid van de jongere zijn cruciaal. * **Negeer de "law in action":** Theorie is belangrijk, maar de praktijk van besluitvorming is doorslaggevend. * **Vergeten van de historische context:** De evolutie van jeugdrecht en de onderliggende maatschappelijke ideeën zijn essentieel voor begrip. * **Gebruik maken van verouderde definities:** Terminologie en juridische kaders evolueren. * **Denken in zwart-wit categorieën:** Daderschap en slachtofferschap zijn complex en overlappend. * **Onderschatten van de rol van de jeugdrechter als "verlicht despoot":** De discretionaire bevoegdheid en de paternalistische houding zijn belangrijke elementen. * **Negeer de subjectieve ervaring van jongeren:** Hun perspectief is cruciaal voor het begrijpen van de impact van interventies. * **Verwarring tussen preventie en repressie:** Vroege interventie kan een repressief karakter krijgen. * **Staar je niet blind op statistieken:** Begrijp de beperkingen en de constructie van data. ```