Social Science Research Methodology

# Analyse van kwalitatieve interviews Dit onderwerp behandelt de processen en uitdagingen die gepaard gaan met het analyseren van kwalitatieve interviewgegevens, met een focus op coderen en de onderliggende theoretische aannames. ### 1. Het coderen als analyseproces De analyse van kwalitatieve interviewgegevens is een bron van angst en verwarring voor veel onderzoekers, met name studenten die voor het eerst onderzoek doen. Ondanks de centrale rol van analyse, wordt er in veel inleidende tekstboeken weinig of onduidelijk over gesproken. Er is algemene overeenstemming dat analyse een kwestie van "coderen" is [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1 Definities en benaderingen van coderen Coderen wordt omschreven als het organiseren van fragmenten uit transcripten in categorieën, waarna gezocht wordt naar verbindende draden en patronen binnen categorieën en tussen categorieën, die vervolgens thema's genoemd kunnen worden. Ryan en Bernard definiëren coderen als het vinden van thema's, wat abstracte en vaak vage constructen zijn die onderzoekers identificeren voor, tijdens en na de dataverzameling. Charmaz stelt dat coderen het definiëren van acties of gebeurtenissen binnen de data omvat. Bogdan en Biklen beschrijven het ontwikkelen van een codesysteem als het zoeken naar regulariteiten, patronen en onderwerpen in de data, en het noteren van woorden en zinnen die deze vertegenwoordigen als codeer-categorieën. De verscheidenheid aan termen (categorieën, draden, patronen, thema's, regulariteiten, onderwerpen, constructen, acties, gebeurtenissen) kan verwarrend zijn voor beginners [2](#page=2). De algemene aanpak omvat het lezen van transcripten en het ontwikkelen van een codesysteem, meestal "inductief" en zonder een voorafgaand theoretisch kader of conceptuele aannames. Dit focust vaak op wat gemeenschappelijk is aan verschillende interviews. Onderzoekers schrijven vaak dat hun codeer-categorieën "uit de data zijn voortgekomen". Vervolgens worden de transcripten doorzocht en wordt een categorie toegepast op alle gesproken materiaal. Het resultaat is een verzameling fragmenten met een of meer categorieën als label, waarna de resultatensectie deze categorieën weergeeft met citaten en een toelichting [2](#page=2). #### 1.2 Thematische analyse en fenomenologie als coderingsbenaderingen Verschillende benaderingen hebben de praktijk van analyse gedetailleerd uitgewerkt, waaronder thematische analyse (Boyatzis, 1998), empirische fenomenologie (Giorgi, 1985), interpretatieve fenomenologische analyse (Smith, 2004) en grounded theory (Glaser & Strauss, 1967; Strauss & Corbin, 1990) [2](#page=2). ### 2. Grounded theory en de processen van abstractie en generalisatie Grounded theory, een populaire benadering, werd geïntroduceerd door Glaser en Strauss in 1967 met als doel de focus van sociaalwetenschappelijk onderzoek te verleggen van hypothese-testen naar theoriegeneratie. Het is een systematische manier om theorie te produceren uit empirische data, zonder dat men een "genie" hoeft te zijn. Grounded theory wordt beschouwd als een "inductieve methode" waarbij de onderzoeker algemene concepten ontwikkelt door abstractie uit empirische data, door "onderliggende uniformiteiten en diversiteiten naar voren te brengen" [3](#page=3). #### 2.1 De vier stadia van analyse in grounded theory De methode van grounded theory omvat een "constante vergelijkende methode" met vier stadia, die in de praktijk niet volledig gescheiden zijn. Dataverzameling, coderen en analyse gaan hand in hand, waardoor vragen die tijdens de analyse ontstaan, snel beantwoord kunnen worden door terug te keren naar het veld voor aanvullend onderzoek. Dit proces wordt "theoretische steekproeftrekking" genoemd [3](#page=3). 1. **Expliciet coderen**: Dit omvat het associëren van een of meerdere "categorieën" met elk "incident" in de data. Onderzoekers lezen het materiaal en "coderen elk incident in hun data in zoveel mogelijk analysecategorieën als mogelijk, naarmate categorieën ontstaan of naarmate er data ontstaat die past in een bestaande categorie". Een "conceptuele categorie" wordt verondersteld te "voortkomen" uit het bewijs en is een "relevante theoretische abstractie" uit de data. Een voorbeeld is de categorie "sociaal verlies" die voortkwam uit interviews met verpleegkundigen die zorgden voor stervende patiënten [3](#page=3) [4](#page=4). * De basisregel van de constante vergelijkende methode is: "bij het coderen van een incident voor een categorie, vergelijk het met de voorgaande incidenten in dezelfde en verschillende groepen die in dezelfde categorie zijn gecodeerd". Dit proces stelt de analist in staat om een conceptuele categorie te identificeren en vervolgens de dimensies of eigenschappen ervan te definiëren [4](#page=4). * Sommige categorieën worden "geabstraheerd" uit termen die door interviewees en informanten worden gebruikt ("in vivo" concepten), en andere worden "geconstrueerd" door de onderzoeker (dit zijn verklaringen). Bijvoorbeeld, de perceptie van een verpleegkundige van het sociale verlies van een stervende patiënt beïnvloedt hoe ze haar kalmte bewaart [4](#page=4). 2. **Integreren van categorieën**: Dit omvat het "integreren van categorieën en hun eigenschappen". Vergelijking verschuift naar een abstracter niveau om relaties tussen de conceptuele categorieën en hun eigenschappen vast te stellen [4](#page=4). 3. **Afbakenen van de theorie**: De theorie "verstevigt" naarmate er minder aanpassingen nodig zijn en concepten op hoger niveau worden gebruikt om de terminologie af te bakenen. Dit kan de reikwijdte van de theorie vergroten, zoals het generaliseren van de theorie van sociaal verlies naar de zorg voor alle patiënten door al het personeel. Categorieën worden "theoretisch verzadigd": nieuwe incidenten passen gemakkelijk in bestaande categorieën [4](#page=4). 4. **Schrijven van de theorie**: De theorie wordt beschreven in rapporten en publicaties. Memos voor elke categorie worden verzameld en samengevat, en bevatten "de inhoud achter de categorieën, die de hoofdthema's" van de geschreven theorie vormen. Een theorie is een "redelijk nauwkeurige verklaring van de bestudeerde zaken" die voorspelt en verklaart, en bedoeld is om generaliseerbaar te zijn [4](#page=4) [5](#page=5). #### 2.2 De rol van abstractie en generalisatie in coderen Grounded theory is gebaseerd op abstractie en generalisatie. Het coderen deelt de data op in eenheden, verwijdert deze uit hun context, identificeert abstracte "categorieën", extraheert de "inhoud" van deze categorieën, en beschrijft deze inhoud in formele termen. Dit proces wordt door de auteurs Auerbach & Silverstein geïllustreerd met een voorbeeld over Haïtiaanse vaders, waarbij de woorden "ik hou van jou" worden geabstraheerd van hun context om een herhalend idee te identificeren: "Mijn vader zei nooit 'ik hou van jou'". De aanname is dat wat gemeenschappelijk is, algemeen is [2](#page=2) [3](#page=3) [5](#page=5). > **Tip**: De nadruk op het abstraheren en generaliseren in grounded theory kan leiden tot het negeren van de specifieke context en nuance van individuele uitspraken. Dit is een cruciaal punt van kritiek op deze methode. #### 2.3 Kritiek op de aannames van grounded theory Het concept "incident" suggereert dat Glaser en Strauss geen onderscheid maken tussen een gebeurtenis en de beschrijving ervan. Ze gaan ervan uit dat de tekst van een interview een transparante weergave is van de "bestudeerde zaken", waardoor ze "door" het interview heen kunnen kijken naar de beschreven incidenten. Dit impliceert dat verbale beschrijvingen van incidenten bestudeerd kunnen worden zonder aandacht voor hun context. Fragmentatie is abstractie ten dienste van generalisatie [5](#page=5). De poging om generaliseerbare kennis te verkrijgen door abstractie en generalisatie stuit op problemen met de betekenis van taal. Volgens Wittgenstein zijn veel concepten "polymorf" en vertonen ze "familiegelijkenissen". Het zoeken naar een universeel kenmerk dat gemeenschappelijk is voor alle exemplaren van een concept, leidt vaak tot niets. De betekenis van een woord ontleent zich aan het gebruik ervan in specifieke omstandigheden. Grounded theory, en met name Strauss en Corbin, gaan uit van een "naamgevingsmodel" van taal, waarbij woorden labels zijn voor concepten die objecten benoemen. Dit model, net als de "conduit-metafoor" van taal, wordt bekritiseerd door Wittgenstein. De analysepraktijk in grounded theory wordt beschreven als het "openen van de tekst om de gedachten, ideeën en betekenissen te ontsluiten die erin zijn opgenomen". Dit impliceert dat taal een conduit is en woorden containers [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). #### 2.4 Het vervangen van de woorden van de interviewee Een centraal onderdeel van de analyse is het vervangen van de oorspronkelijke woorden van de interviewee door een formele, abstracte en algemene beschrijving. Dit proces, dat ook "glossing" wordt genoemd, probeert "indexicale" (contextafhankelijke) expressies te vervangen door "non-indexicale" (objectieve) equivalenten. Garfinkel toonde aan dat dit een onmogelijke taak is, omdat de indexicaliteit van alledaagse taal inherent is aan betekenis en context. De aanname dat taal een simpele, directe en universele manier is om subjectieve ervaringen aan objectieve zaken te verbinden, wordt door deze kritiek ondermijnd [10](#page=10) [11](#page=11) [8](#page=8) [9](#page=9). > **Tip**: De nadruk op het elimineren van context en subjectiviteit in coderen kan leiden tot het verlies van de rijke, genuanceerde betekenis die in de specifieke woorden en context van de interviewee besloten ligt. ### 3. De problemen van coderen De problemen geassocieerd met coderen zijn veelzijdig [12](#page=12): * **Zoeken naar overeenkomsten**: Dit verliest de stem van het individu en gaat ervan uit dat woorden concepten definiëren en dat wat gemeenschappelijk is, algemeen is [12](#page=12). * **Opsplitsen in delen en context verwijderen (fragmentatie)**: Dit vernietigt de onderlinge verbanden in een transcript, gaat ervan uit dat abstractie subjectieve ervaring vervangt door objectieve kennis, en beschouwt woorden als slechts voorbeelden van concepten [12](#page=12). * **Extraheren van de inhoud en herformuleren in objectieve taal**: Dit gaat ervan uit dat taal een conduit is en woorden namen zijn, met een enkele, vaste betekenis. Het verhult de invloed van de onderzoeker [12](#page=12). * **Het schrijven van de theorie met non-indexicale taal**: Dit is een onmogelijke taak die indexicaliteit als een probleem behandelt en de deelnemers "ontvolkt" [12](#page=12). #### 3.1 Tacit understanding en de paradox van objectiviteit De analysepraktijk, inclusief coderen, is sterk afhankelijk van "tacit understanding" of impliciet begrip van de onderzoeker. Onderzoekers gebruiken hun eigen kennis van taal en de sociale context om data te interpreteren en te coderen, zelfs wanneer ze proberen objectief te zijn. Dit creëert een paradox: kwalitatieve onderzoekers proberen toegang te krijgen tot de subjectiviteit van anderen, terwijl ze tegelijkertijd worstelen om hun eigen subjectiviteit te overwinnen om objectieve kennis te claimen. De zoektocht naar objectiviteit door middel van het elimineren van de "persoonlijke" elementen van kennis zou in feite de vernietiging van kennis zijn [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [18](#page=18). #### 3.2 Alternatieve perspectieven op interpretatie Hermeneutiek, de theorie van interpretatie, wordt voorgesteld als een manier om anders na te denken over hoe een onderzoeker begrijpt wat er in een interview wordt gezegd. Het idee van universaliteit in de betekenis van woorden wordt bekritiseerd ten gunste van een begrip van taal als een "medium van praktische activiteit". De conclusie is dat coderen, ondanks de belofte van objectiviteit, een onmogelijke taak is die inherent gebonden is aan interpretatie en de subjectiviteit van de onderzoeker [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [21](#page=21). --- # Grounded theory als analysemethode Grounded theory is een veelgebruikte benadering voor de analyse van kwalitatieve data die zich richt op de systematische generatie van theorie uit empirische gegevens [3](#page=3) . ### 2.1 Principes van Grounded Theory Grounded theory, geïntroduceerd door Barney Glaser en Anselm Strauss in 1967 beoogt de focus van sociaalwetenschappelijk onderzoek te verleggen van hypothesetesten naar de ontdekking en generatie van theorie uit data. Het is een inductieve methode waarbij algemene concepten worden ontwikkeld door abstractie uit empirische data, met als doel onderliggende uniformiteiten en diversiteiten te ontdekken [3](#page=3) . #### 2.1.1 De Constant Vergelijkende Methode Centraal in grounded theory staat de "constant comparative method of qualitative analysis". Deze methode kent vier stadia die in de praktijk niet strikt gescheiden zijn, aangezien dataverzameling, codering en analyse hand in hand gaan [3](#page=3) . * **Expliciet coderen**: Dit is de eerste fase waarin data wordt gecodeerd door "incidenten" (eenheden van data) te associëren met een of meer "categorieën". De onderzoeker codeert elk incident zo veel mogelijk in categorieën die uit de data zelf "emergeren" of die passen in bestaande categorieën. Een "conceptuele categorie" is een theoretische abstractie die uit de data wordt gegenereerd. De basisregel is om een gecodeerd incident te vergelijken met eerdere incidenten in dezelfde of verschillende groepen die in dezelfde categorie zijn gecodeerd. Dit proces stelt de analist in staat een conceptuele categorie te identificeren en vervolgens de dimensies of eigenschappen ervan te definiëren [3](#page=3) [4](#page=4) . * **In vivo concepten**: Categorieën die zijn geabstraheerd uit de termen die door interviewees worden gebruikt [4](#page=4). * **Geconstrueerde categorieën**: Categorieën die door de onderzoeker zijn gecreëerd en dienen als verklaringen [4](#page=4). * **Integreren van categorieën en hun eigenschappen**: In dit stadium verschuift de vergelijking naar een hoger abstractieniveau om relaties tussen conceptuele categorieën en hun eigenschappen vast te stellen. Het doel is om de theorie te integreren tot een "verenigd geheel" [4](#page=4). * **Afbakenen van de theorie**: De theorie wordt "gestold" wanneer er minder modificaties nodig zijn en er wordt gebruik gemaakt van concepten op hoger niveau om de terminologie af te bakenen. Dit kan de reikwijdte van de theorie vergroten, bijvoorbeeld door generalisatie naar alle patiënten en alle personeelsleden in plaats van alleen stervende patiënten en verpleegkundigen. Categorieën worden "theoretisch verzadigd" wanneer nieuwe incidenten gemakkelijk passen en alleen nog codering vereisen als ze iets nieuws toevoegen aan de theorie [4](#page=4). * **Schrijven van de theorie**: De theorie wordt beschreven in rapporten en publicaties. Memos per categorie worden verzameld en samengevat; deze bevatten de "inhoud achter de categorieën" en vormen de hoofdthema's van de geschreven theorie [4](#page=4). #### 2.1.2 Abstractie en Generalisatie De kern van grounded theory, net als bij andere coderingsbenaderingen, ligt in de praktijken van abstractie en generalisatie [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7) [8](#page=8). * **Abstractie**: Het proces van het verdelen van data (zoals een interviewtranscript) in afzonderlijke eenheden ("incidenten"), het loskoppelen van deze eenheden van hun context, en het identificeren van abstracte en algemene concepten of categorieën. Dit houdt in dat de inhoud van deze categorieën wordt geëxtraheerd [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7). * **Generalisatie**: Het vinden van wat gemeenschappelijk is tussen deze geabstraheerde eenheden of categorieën. Dit leidt tot het definiëren van eigenschappen en soorten die aan elkaar gerelateerd zijn, resulterend in theorieën met "gegeneraliseerde relaties" [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). #### 2.1.3 Concepten en Categorieën In grounded theory worden woorden, objecten, gebeurtenissen en mensen gezien als voorbeelden van meer algemene categorieën of concepten. De interesse ligt bij de categorie ("stoelen" in het algemeen) in plaats van bij specifieke instanties. Dit vereist een manier van kijken waarbij dingen eigenschappen of kenmerken hebben, en categorieën van dingen gemeenschappelijke kenmerken delen [8](#page=8). * **In vivo concepten** zijn termen die door de geïnterviewden worden gebruikt om processen en gedragingen te benoemen [4](#page=4). * **Geconstrueerde concepten** zijn concepten die door de onderzoeker worden ontwikkeld en dienen als verklaringen. Bijvoorbeeld, "sociaal verlies" (geconstrueerd) kan het gedrag van een verpleegkundige beïnvloeden (in vivo concept "composure") [4](#page=4). #### 2.1.4 De Rol van Memos Tijdens de analyse schrijft de onderzoeker aantekeningen, "memos", over de categorieën en hun toepassing op de data. Deze memos worden als zeer belangrijk beschouwd, omdat ze "de inhoud achter de categorieën" bevatten en de basis vormen voor de geschreven theorie [4](#page=4). #### 2.1.5 Theorie in Grounded Theory Voor Glaser en Strauss is een theorie "een redelijk accurate weergave van de bestudeerde zaken". Deze theorie kan formeel (een set proposities) of informeel (een narratief) zijn. Het kan gaan om "formele theorie" (over een conceptueel onderzoeksgebied zoals formele organisatie) of "substantiële theorie" (over een specifiek praktisch onderwerp zoals patiëntenzorg). Een theorie voorspelt en verklaart, en is bedoeld om generaliseerbaar te zijn. Het doel is niet om één allesomvattende causale theorie te genereren, maar om "vele categorieën, eigenschappen en hypothesen over algemene problemen te genereren en plausibel voor te stellen" [4](#page=4). ### 2.2 Kritiek op Grounded Theory en Coderingspraktijken Ondanks de populariteit van grounded theory, zijn er kritische kanttekeningen bij de onderliggende aannames en praktijken. #### 2.2.1 De Conduit Metafoor en de "Naming" Benadering van Taal Grounded theory gaat uit van een model van taal waarin woorden labels zijn voor concepten, die op hun beurt objecten benoemen. Dit is vergelijkbaar met de "conduit metafoor", waarbij gedachten en ideeën "in" woorden worden geplaatst en van spreker naar toehoorder worden overgebracht. Deze benadering, die teruggaat tot Augustinus, wordt bekritiseerd door filosofen zoals Wittgenstein, die stelt dat de betekenis van een woord voortkomt uit het gebruik ervan in specifieke omstandigheden, niet uit een vastomlijnd object dat het benoemt [20](#page=20) [6](#page=6) [7](#page=7) [9](#page=9). > **Tip:** De kritiek op de "naming" benadering van taal benadrukt dat de betekenis van woorden contextueel is en niet losgekoppeld kan worden van het gebruik ervan. Dit heeft implicaties voor hoe we data interpreteren. #### 2.2.2 Abstractie en Generalisatie ten koste van Context en Subjectiviteit De nadruk op abstractie en generalisatie in grounded theory leidt tot het loskoppelen van data-eenheden van hun oorspronkelijke context. Dit proces kan de "stem" van het individu verliezen en de diversiteit en context van deelnemers negeren. Het resulteert vaak in een vervanging van de woorden van de geïnterviewde door de formele taal van de onderzoeker [10](#page=10) [12](#page=12) [16](#page=16) [19](#page=19) [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 2.2.3 De Onmogelijke Taak van het Elimineren van Indexicaliteit Grounded theory probeert, net als veel andere analysemethoden, "indexicale" (contextafhankelijke) uitdrukkingen te vervangen door niet-indexicale (objectieve) equivalenten. Harold Garfinkel toonde echter aan dat deze taak, namelijk het volledig uitschrijven van alle impliciete kennis die nodig is om gesproken taal te begrijpen, onmogelijk is [10](#page=10) [11](#page=11) [13](#page=13) [20](#page=20). > **Voorbeeld:** Een student moest een gesprek transcriberen en "glossen" (uitleggen wat er werkelijk werd bedoeld). De studenten gaven aan dat dit een onmogelijke taak was omdat de context en de gedeelde achtergrondkennis essentieel zijn voor betekenis [10](#page=10) [11](#page=11). #### 2.2.4 De Rol van Tacit Understanding en Praktisch Redeneren Ondanks de intentie om objectieve kennis te genereren, is coderen onlosmakelijk verbonden met het "taciete begrip" (impliciete kennis) van de onderzoeker. Coders gebruiken hun alledaagse competenties en hun begrip van de sociale context om de data te interpreteren, zelfs als dit niet expliciet wordt gemaakt. Het idee dat coderen objectiviteit biedt door het volgen van strikte procedures wordt in twijfel getrokken, omdat deze procedures zelf al voortkomen uit een reeds bestaand begrip [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [18](#page=18). #### 2.2.5 De Paradox van Subjectiviteit en Objectiviteit Kwalitatieve onderzoekers streven ernaar de subjectiviteit van de onderzochten te begrijpen, maar voelen tegelijkertijd de noodzaak om hun eigen subjectiviteit te elimineren om tot objectieve kennis te komen. Dit creëert een paradox: hoe kan een individu, met zijn eigen subjectiviteit, tot objectieve kennis komen?. Pogingen om "vooringenomenheden te buiten te sluiten" of "reflexiviteit" toe te passen, compenseren niet noodzakelijk voor de inherente subjectiviteit in het proces [13](#page=13) [21](#page=21) [7](#page=7). #### 2.2.6 Grounded Theory en Kwantitatieve Data Het is opvallend dat een significant deel van "The Discovery of Grounded Theory" gaat over kwantitatieve data. Glaser en Strauss stelden dat er geen fundamenteel conflict is tussen kwalitatieve en kwantitatieve methoden, en dat categorieën en eigenschappen net zo goed kunnen ontstaan uit kwantitatieve data als uit kwalitatieve data. Dit suggereert dat de onderliggende visie op kennis en realiteit in grounded theory niet verschilt van die van de traditionele empirisch-analytische wetenschap [5](#page=5). > **Aandachtspunt:** De aanname dat data transparante representaties zijn van de bestudeerde zaken, waar men "doorheen kan kijken", is een kernpunt in de kritiek op de ontologische en epistemologische grondslagen van grounded theory [5](#page=5). ### 2.3 Samenvatting van de Problemen met Coderen De stappen in het coderingsproces van grounded theory leiden tot diverse problemen [12](#page=12) [16](#page=16): | Stap in Coderen | Problemen | | :---------------------------------- | :--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Zoeken naar gemeenschappelijkheden. | Verliest de stem van het individu. Gaat ervan uit dat woorden concepten definiëren. Gaat ervan uit dat wat gemeenschappelijk is, algemeen is. | | Delen in fragmenten. Context weglaten. | Vernietigt de verbanden in een transcript. Gaat ervan uit dat abstractie subjectieve ervaring vervangt door objectieve kennis. Gaat ervan uit dat woorden slechts voorbeelden van concepten zijn. | | Extrageren van inhoud per eenheid. | Gaat ervan uit dat taal een doorgeefluik is en dat woorden containers zijn. Gaat ervan uit dat woorden namen zijn. Gaat ervan uit dat er één vaste betekenis is. Verbergt de invloed van de onderzoeker. | | Herschrijven in objectieve taal. | Voert een onmogelijke taak uit. Behandelt indexicaliteit als een probleem dat geëlimineerd moet worden. Ontmenselijkt de deelnemers. | De nadruk op coderen weerspiegelt de angst en verwarring die veel kwalitatieve onderzoekers voelen over de relatie tussen onderzoeker en participant, en tussen subjectiviteit en objectiviteit. Het streven naar objectieve kennis door middel van abstractie en generalisatie wordt gezien als een poging om de paradox van subjectiviteit te ontwijken, maar dit proces is inherent problematisch en kan leiden tot het verliezen van de rijkdom van de originele data [13](#page=13). --- # Thick description en interpretatieve theorie van cultuur Dit onderwerp onderzoekt het concept van 'thick description' (dichte beschrijving) zoals uiteengezet door Clifford Geertz en de implicaties ervan voor het begrijpen van cultuur als een systeem van betekenis [54](#page=54) [56](#page=56). ### 3.1 Het concept cultuur: Een semiotische benadering Geertz definieert cultuur als een web van betekenissen waarin de mens is opgehangen. Dit impliceert dat de analyse van cultuur geen experimentele wetenschap is die naar wetten zoekt, maar een interpretatieve wetenschap die op zoek is naar betekenis. Het gaat om het ontrafelen van de betekenisstructuren die menselijk gedrag vormgeven [65](#page=65) [66](#page=66) [69](#page=69). #### 3.1.1 Kritiek op traditionele opvattingen van cultuur Geertz bekritiseert eerdere, bredere definities van cultuur, zoals die van E.B. Tylor ("het meest complexe geheel") die volgens hem meer verduistert dan onthult. Hij wijst ook op het theoretische moeras dat ontstaat uit een eclectische aanpak, zoals die van Clyde Kluckhohn met zijn vele definities van cultuur [65](#page=65). #### 3.1.2 De semiotische invalshoek Het concept van cultuur dat Geertz aanhangt, is wezenlijk semiotisch. Hij ziet cultuur als de door de mens zelf gesponnen 'webben van significantie'. Dit betekent dat de analyse van cultuur gericht is op het construeren van sociale uitingen, die op het eerste gezicht raadselachtig kunnen zijn [65](#page=65) [66](#page=66). ### 3.2 Dikke beschrijving als etnografische methode De kern van de antropologische praktijk, en daarmee van de manier waarop cultuur bestudeerd wordt, is etnografie. Geertz stelt dat etnografie een "dikke beschrijving" inhoudt, een term ontleend aan Gilbert Ryle [66](#page=66) [67](#page=67). #### 3.2.1 De betekenis van "dikke beschrijving" Ryle's concept van "dikke beschrijving" wordt geïllustreerd met het voorbeeld van oogknipperen: een simpele oogbeweging (dunne beschrijving) kan een onvrijwillige spasme zijn of een bewuste, betekenisvolle signaal (dikke beschrijving). Een "dikke beschrijving" onthult de gelaagde betekenissen en implicaties achter gedrag. Het is niet simpelweg het registreren van feiten, maar het interpreteren van de betekenissen die deze feiten dragen binnen een sociaal en cultureel kader [67](#page=67) [68](#page=68). > **Tip:** Denk aan het verschil tussen observeren dat iemand zijn ooglid samentrekt en begrijpen *waarom* hij dat doet: is het een knipoog, een imitatie van een knipoog, of iets anders? De etnografie richt zich op het laatste. #### 3.2.2 Etnografie als interpretatie van interpretaties Geertz benadrukt dat etnografische data in feite "eigen constructies van andermans constructies van wat zij en hun landgenoten van plan zijn" zijn. Dit betekent dat antropologen beginnen met hun eigen interpretaties van wat informanten doen of denken te doen, en deze vervolgens systematiseren. Antropologisch schrijven wordt hierdoor een vorm van interpretatie, een "fictie" in de zin van "iets gemaakt" [69](#page=69) [76](#page=76). #### 3.2.3 Cultuur is publiek en betekenisvol Cultuur is publiek omdat betekenis publiek is. Het bevindt zich niet in het hoofd van een individu, maar is een publiek, sociaal gevestigde structuur van betekenis. Het is niet belangrijk om te vragen of cultuur "subjectief" of "objectief" is, maar wat de betekenis ervan is [71](#page=71) [73](#page=73). > **Voorbeeld:** Een Beethovenkwartet is niet simpelweg de bladmuziek, de vaardigheden om het te spelen, of de kennis van de uitvoerders. Het is een muzikaal werk, een betekenisvolle structuur van geluid die publiek toegankelijk is. #### 3.2.4 Kritiek op behaviorisme en cognitivisme Geertz bekritiseert het behaviorisme, dat gedrag reduceert tot observeerbare gebeurtenissen, en het cognitivisme, dat cultuur ziet als psychologische structuren in het hoofd van mensen. Hij stelt dat deze benaderingen de culturele realiteit te kort doen door deze te simplificeren [71](#page=71) [73](#page=73). ### 3.3 De rol van interpretatie in antropologisch onderzoek Het doel van de antropologie, gezien door de lens van "dikke beschrijving", is de vergroting van het universum van menselijke discourse. Het gaat om het "converseren" met de ander, niet om het "native worden" [74](#page=74) [75](#page=75). #### 3.3.1 "Actor-oriented descriptions" Beschrijvingen vanuit het perspectief van de actor ("actor-oriented descriptions") betekenen dat antropologische formuleringen worden gegoten in termen van de constructies die de insiders zelf toepassen op hun ervaringen. Dit betekent echter niet dat de beschrijvingen zelf deel uitmaken van de cultuur die beschreven wordt; ze zijn antropologisch van aard [76](#page=76). #### 3.3.2 Validatie van etnografische beschrijvingen De geldigheid van een etnografische beschrijving wordt niet gemeten aan de hand van een hoeveelheid ongeïnterpreteerde data, maar aan de mate waarin de beschrijving "verheldering verschaft over wat er op dergelijke plaatsen gebeurt" en "de verwarring reduceert". Het gaat om de "kracht van de wetenschappelijke verbeelding om ons in contact te brengen met de levens van vreemden" [76](#page=76) [77](#page=77). > **Tip:** In plaats van te zoeken naar absolute waarheid, richt de "dikke beschrijving" zich op het vergroten van het begrip en het verminderen van de puzzel. #### 3.3.3 Cultuur als context voor betekenis Cultuur is geen kracht die causale attributie toelaat, maar een context waarin gebeurtenissen betekenisvol (dus dik) beschreven kunnen worden. Het begrijpen van een cultuur onthult de normaliteit van een volk zonder hun particulariteit te reduceren [75](#page=75). ### 3.4 De aard van culturele theorievorming Geertz stelt dat interpretatieve benaderingen van cultuur vaak weerstand bieden aan conceptuele articulatie en beoordeling. Culturele theorie moet dichter bij de "grond" blijven dan in meer abstracte wetenschappen [85](#page=85). #### 3.4.1 De spanning tussen beschrijving en theorie De spanning tussen de noodzaak om een onbekende wereld van symbolische actie te doorgronden en de eisen van theoretische vooruitgang is inherent aan culturele theorievorming. De algemeenheid van culturele theorie ontstaat uit de delicatesse van de onderscheidingen, niet uit de breedte van abstracties [86](#page=86). #### 3.4.2 De "klinische" aard van culturele theorie Culturele theorie is niet strikt voorspellend. Ze is gericht op het genereren van interpretaties van reeds bestaande zaken. De theoretische kaders moeten echter wel bestand zijn tegen toekomstige sociale fenomenen. Kennis van cultuur groeit in "spurts" in plaats van als een cumulatieve reeks bevindingen [86](#page=86) [87](#page=87) [88](#page=88). #### 3.4.3 "Generaliseren binnen gevallen" Het generaliseren binnen gevallen, vergelijkbaar met klinische inferentie in de geneeskunde, is kenmerkend voor culturele theorie. Het doel is niet het subsumeren onder een heersende wet, maar het plaatsen van symbolische acts binnen een begrijpelijk kader, oftewel "diagnostiek" [87](#page=87). > **Voorbeeld:** Een arts die symptomen analyseert om een diagnose te stellen, vergelijkbaar met een antropoloog die symbolische acties interpreteert om de betekenis binnen een cultuur te achterhalen. ### 3.5 De beperkingen en uitdagingen van de interpretatieve benadering Interpretatieve antropologie is een wetenschap die minder vooruitgang boekt door consensus, maar meer door een verfijning van het debat. De analyse van symbolische vormen moet nauw verbonden blijven met concrete sociale gebeurtenissen [90](#page=90) [91](#page=91). #### 3.5.1 Micropraktijk en brede interpretaties Antropologen benaderen brede interpretaties en analyses vaak vanuit een diepgaande kennis van zeer kleine zaken ("micropraktijk"). De uitdaging ligt in het overbruggen van de kloof tussen deze gedetailleerde etnografische observaties en grootschalige culturele conclusies, zonder terug te vallen op simplistische modellen zoals het "microkosmische" model of het "natuurlijke experiment" [81](#page=81) [82](#page=82) [83](#page=83). #### 3.5.2 De culturele analyse als "inscriptie" Etnografen "inscriberen" sociale discourse; ze schrijven het op, waardoor het van een vluchtig moment een account wordt dat opnieuw geraadpleegd kan worden. Dit proces van "schrijven" is essentieel voor het vastleggen van de "gezegde" van de taalhandeling, de betekenis van de spreekgebeurtenis, niet de gebeurtenis zelf [80](#page=80). #### 3.5.3 De continuïteit van het debat Culturele analyse is intrinsiek onvolledig en hoe dieper het gaat, hoe minder compleet het wordt. Het is een wetenschap waarbij de meest treffende uitspraken vaak het meest fragiel zijn gebaseerd. Het zich committeren aan een semiotisch concept van cultuur en een interpretatieve benadering betekent zich committeren aan een visie op etnografische beweringen als "essentieel betwistbaar" [90](#page=90). > **Voorbeeld:** Een beschrijving van een schaaproof, de teruggave ervan, en de politieke inbeslagname ervan, is een sociaal discours dat, ook al is het gevoerd in meerdere talen, nog steeds bestudeerd kan worden dankzij de etnografische inscriptie [79](#page=79). De centrale claim is dat het begrijpen van cultuur vraagt om een "dikke beschrijving" die de gelaagde betekenissen achter menselijk gedrag blootlegt, en dat de analyse hiervan een interpretatieve onderneming is die het universum van menselijke discourse vergroot [77](#page=77). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Objectieve studie van subjectiviteit | Het onderzoeken van subjectieve ervaringen en inzichten op een systematische en detachere manier, waarbij de nadruk ligt op het verkrijgen van objectieve kennis uit subjectieve data. | | Kwalitatief onderzoekinterview | Een gespreksvorm waarbij de onderzoeker diepgaande informatie verzamelt over de ervaringen, perspectieven en betekenissen van deelnemers, met het doel complexe sociale fenomenen te begrijpen. | | Coderen | Het proces van het toekennen van labels of categorieën aan delen van tekst of data om patronen, thema's en concepten te identificeren die ten grondslag liggen aan de verzamelde informatie. | | Grounded theory | Een inductieve onderzoeksbenadering die streeft naar het ontwikkelen van theorieën die direct gegrond zijn in empirische data, waarbij analyse en dataverzameling hand in hand gaan. | | Constant comparative method | Een kernelement van grounded theory waarbij data, categorieën en eigenschappen voortdurend met elkaar worden vergeleken om concepten te ontwikkelen en de theorie te verfijnen. | | Abstractie | Het proces van het identificeren van gemeenschappelijke kenmerken en eigenschappen binnen discrete eenheden van data, om zo algemene concepten of categorieën te vormen. | | Generalisatie | Het proces van het uitbreiden van bevindingen van specifieke gevallen naar bredere patronen, concepten of theorieën, gebaseerd op de geabstraheerde elementen. | | 'In vivo' concepten | Categorieën of termen die rechtstreeks afkomstig zijn uit de taal van de interviewde personen, en die de processen en gedragingen die verklaard moeten worden, direct labelen. | | Memos | Aantekeningen die onderzoekers maken tijdens het analyseproces om hun ideeën, gedachten en interpretaties over categorieën en hun relaties vast te leggen, die later de basis vormen voor de theorie. | | Delimiteren | Het proces binnen grounded theory waarbij de theorie wordt verfijnd en afgebakend door te focussen op de meest essentiële concepten en hun onderlinge relaties, om zo de reikwijdte van de theorie te vergroten. | | Theoretische saturatie | Het punt waarop nieuwe data of incidenten die worden verzameld, geen nieuwe informatie of inzichten meer toevoegen aan de bestaande categorieën en theorie, wat aangeeft dat de analyse is voltooid. | | 'Taalspel' (language game) | Een concept van Wittgenstein dat verwijst naar hoe woorden betekenis krijgen door hun gebruik in specifieke contexten en activiteiten, waarbij de betekenis niet vastligt maar voortkomt uit de praktijk. | | Indexicaliteit | De eigenschap van taal waarbij de betekenis van woorden en uitingen afhankelijk is van de context waarin ze worden gebruikt, zoals de spreker, plaats en tijd. | | Non-indexicale expressies | Taaluitingen die zelfstandig te begrijpen zijn, zonder directe afhankelijkheid van de specifieke context waarin ze zijn voortgebracht; dit staat tegenover indexicale uitingen. | | Dichte beschrijving (Thick description) | Een antropologisch concept van Clifford Geertz dat verwijst naar het gedetailleerd beschrijven en interpreteren van sociale handelingen, met aandacht voor de gelaagde structuren van betekenis en context. | | Betekeniswebben | Metafoor van Geertz die cultuur beschrijft als complexe netwerken van symbolen en betekenissen die door mensen zelf worden gecreëerd en waarin zij leven en handelen. | | Interpretatieve wetenschap | Een benadering van wetenschappelijk onderzoek die zich richt op het begrijpen van de betekenis achter sociale handelingen en culturele uitingen, in plaats van het zoeken naar universele wetmatigheden. | | Actor-georiënteerde beschrijvingen | Beschrijvingen van culturele fenomenen die proberen de betekenissen en interpretaties van de betrokkenen zelf weer te geven, vanuit hun perspectief en constructies. | | Semiotisch concept van cultuur | De opvatting dat cultuur een systeem van tekens en betekenissen is, en dat de analyse daarvan een interpretatieve zoektocht naar betekenis is. | | Verstehen | Een term uit de sociologie en filosofie die verwijst naar het begrijpen van de subjectieve betekenis die actoren aan hun handelingen toekennen. | | Hermeneutiek | De theorie van interpretatie, oorspronkelijk gericht op het begrijpen van teksten, maar later uitgebreid naar de interpretatie van alle vormen van menselijke expressie en betekenis. | | Ontologische compliciteit | Een concept dat suggereert dat het begrijpen van een tekst of een vorm van leven een proces is waarbij de lezer of onderzoeker in een gedeelde relatie komt te staan met de inhoud of de wereld die wordt beschreven. |

# Introductie tot sociaal werk Introductie tot sociaal werk is een cruciaal onderwerp dat de fundamentele concepten, historische evolutie en de huidige globale definitie van sociaal werk uiteenzet. ## 1. Wat is sociaal werk? Sociaal werk kan worden gezien als een praktijkgebaseerd beroep en een academische discipline. Het bevordert sociale verandering en ontwikkeling, sociale cohesie, empowerment en de bevrijding van mensen. Centrale principes binnen het sociaal werk zijn sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteit. Het sociaal werk is onderbouwd met theorieën uit het sociaal werk zelf, sociale en menswetenschappen, en inheemse en lokale kennisvormen. Het engageert zowel individuen als structuren om levensuitdagingen aan te pakken en welzijn te bevorderen. ### 1.1 Beelden van sociaal werk De praktijk van sociaal werk is zeer divers, met professionals die actief zijn in uiteenlopende organisaties en met verschillende achtergronden. Sociaal werk is niet strikt af te lijnen en krijgt vorm in de concrete praktijk, vaak ook door burgerinitiatieven. ### 1.2 Feiten over het sociaal werk * De term 'maatschappelijk assistent' is sinds 12 juni 1945 een beschermde beroepstitel. * De eerste sociale school in Brussel werd opgericht in 1920. * Vóór 1952 werd het diploma uitgereikt door het ministerie van Justitie; vanaf 1952 door het departement Onderwijs. * De eerste maatschappelijk assistenten werden in 1912 ingezet door Justitie in het kader van de kinderbeschermingswet. * Sociaal werk is historisch gezien sterk verbonden met en ontstaan door en voor vrouwen. In België bedroeg het percentage vrouwelijke sociaal werkers in 2023 79,8%. * Sociaal werk is een internationaal wijdverspreid beroep en wordt in België sinds januari 2023 als een knelpuntenberoep beschouwd. ### 1.3 De globale definitie van sociaal werk (2014) Het definiëren van sociaal werk is complex en uitdagend, aangezien het een praktijk is die nauw verbonden is met de voortdurend veranderende samenleving. Definities variëren door de tijd en geografisch, en sociaal werk wordt daarom ook gezien als een sociaal construct. De International Federation of Social Workers (IFSW) en de International Association of Schools of Social Work (IASSW) formuleren door de jaren heen definities. Sinds 2014 wordt gesproken van een globale definitie, hoewel deze ook niet aan alle vormen van sociaal werk wereldwijd recht doet. De globale definitie, vertaald naar het Nederlands, luidt: "Sociaal werk is een praktijkgebaseerd beroep én een academische discipline die sociale verandering en ontwikkeling, sociale cohesie, empowerment en bevrijding van mensen bevordert. Principes van sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteiten staan centraal in het sociaal werk. Onderbouwd door sociaalwerktheorieën, sociale wetenschappen, menswetenschappen en inheemse en lokale vormen van kennis, engageert sociaal werk mensen en structuren om levensuitdagingen en problemen aan te pakken en welzijn te bevorderen." #### 1.3.1 Sociaal werk als praktijkgebaseerd beroep Dit aspect benadrukt de verscheidenheid aan organisaties en burgerinitiatieven waarbinnen sociaal werk wordt beoefend. Sociaal werk is niet strikt afgebakend en manifesteert zich in de concrete praktijk. #### 1.3.2 Sociaal werk als academische discipline Als academische discipline is sociaal werk een handelingswetenschap. Dit betekent dat het zich bezighoudt met de wetenschappelijke studie van sociale interventies: * **Tegen wie** wordt er geïntervenieerd? * **Wanneer** wordt er geïntervenieerd? * **Hoe** wordt er geïntervenieerd? * **Op welke gronden** wordt er geïntervenieerd? Het sociaal werk als handelingswetenschap bestudeert interventies op zowel individueel niveau (mensen) als op maatschappelijk niveau (structuren). #### 1.3.3 Doelen van het sociaal werk De globale definitie omvat vier hoofddoelen: * **Sociale verandering en ontwikkeling:** In tegenstelling tot eerdere definities die zich meer op het individuele niveau richtten, legt de huidige definitie ook nadruk op het collectieve of structurele niveau. Sociaal werkers analyseren de sociale context en de onderlinge verbanden tussen micro-, meso- en macroniveau. * **Sociale cohesie:** Sociaal werkers dragen bij aan het sociaal weefsel door mensen te verbinden met de samenleving. * **Empowerment:** Dit is een proces van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen controle krijgen over hun eigen situatie en omgeving. Dit gebeurt door controle te verwerven, kritisch bewustzijn aan te scherpen en participatie te stimuleren. * **Bevrijding van mensen:** Dit houdt in dat mensen bevrijd worden uit onderdrukkende maatschappelijke structuren. Sociaal werkers moeten kritisch kunnen denken en reflecteren over mechanismen van ongelijkheid, discriminatie en onderdrukking. #### 1.3.4 Principes van sociaal werk De vier centrale principes die sociaal werk sturen zijn: * **Sociale rechtvaardigheid:** Gaat over visies op eerlijke en rechtvaardige relaties tussen individu en samenleving. * **Mensenrechten:** Gebaseerd op universele verklaringen die een menswaardig bestaan garanderen. In België vertaalt dit zich onder andere in wetgeving rond OCMW's en sociale grondrechten. * **Collectieve verantwoordelijkheid:** Dit omvat de rol van de overheid bij het werken aan het welzijn van burgers, naast de inspanningen van het middenveld en de gemeenschap. * **Respect voor diversiteit:** Dit omvat niet alleen etnisch-culturele diversiteit, maar ook diversiteit in geslacht en leeftijd. Sociaal werk is geen neutrale of waardenvrije praktijk, maar een normatieve professionaliteit waarbij sociaal werkers voortdurend reflecteren op de vraag wat 'goed sociaal werk' inhoudt, met de genoemde principes als leidraad. > **Tip:** Sociaal werk is een normatieve professionaliteit. Dit betekent dat de sociaal werker geacht wordt continu te reflecteren over de ethische aspecten van zijn of haar handelen, en zich af te vragen wat 'goed sociaal werk' is. ##### 1.3.4.1 Voorbeeld van normatieve professionaliteit: de aanpak van spijbelen Bij het probleem spijbelen zijn sociaal werkers geen blinde uitvoerders van beleid. Ze stellen de probleemdefinitie ter discussie: wat is het probleem voor de jongere? Wat zijn de oorzaken? Is terug naar school gaan de enige of beste oplossing? Sociaal werkers kijken naar het welzijn van de jongere en overwegen alternatieve hulpverleningstrajecten. Ze houden ook rekening met de historische en maatschappelijke context van spijbelen. #### 1.3.5 Kennisbehoefte in sociaal werk Sociaal werk wordt onderbouwd door verschillende kennisbronnen: * **Wetenschappelijke kennis:** * Natuurwetenschappen (exacte wetenschappen) * Menswetenschappen (humane wetenschappen), onderverdeeld in: * Gedragswetenschappen (bv. psychologie, criminologie) * Sociale wetenschappen (bv. sociologie, politicologie) * Handelingswetenschappen (bv. sociaal werk, pedagogiek), gericht op ingrijpen en interveniëren in de werkelijkheid. Een handelingswetenschap is niet reduceerbaar tot het toepassen van beschrijvende wetenschappen. * **Inheemse en lokale vormen van kennis:** Dit omvat praktijk- en ervaringskennis die naast de dominante Westerse theoretische kaders belangrijk is. #### 1.3.6 Het 'sociale' in sociaal werk Sociaal werkers bevinden zich op het kruispunt tussen het private (het leven van mensen) en het publieke (het niveau van de samenleving). Het 'sociale' duidt op het afstemmen van de noden en behoeften van het individu op die van de samenleving, en vice versa. Deze verbinding, deze tussenpositie tussen mensen en structuren, is kenmerkend voor sociaal werk als handelingswetenschap. > **Voorbeeld:** Het probleem van werkloosheid. Enerzijds is er de behoefte van laaggeschoolden aan werk (individuele behoefte). Anderzijds heeft de samenleving nood aan hooggeschoolde arbeidskrachten in de kenniseconomie (maatschappelijke behoefte). Sociaal werk onderzoekt hoe deze wederzijdse behoeften op elkaar kunnen worden afgestemd, bijvoorbeeld door omscholing of het creëren van passende banen. #### 1.3.7 Kritieken op de globale definitie De globale definitie wordt bekritiseerd omdat deze soms te abstract is en geen specifieke rollen of taken van sociaal werkers benoemt, maar eerder idealen schetst. ## 2. Het DNA van sociaal werk in vijf krachtlijnen Om de globale definitie concreter te maken en een gemeenschappelijk referentiekader te bieden, zijn op Vlaams niveau vijf krachtlijnen ontwikkeld die dienen als kompas voor sociaal werk: ### 2.1 Politiserend werken Dit betekent dat sociaal werkers mensen bewust maken van onrechtvaardigheid en zich inzetten voor de toegang tot rechten. De focus ligt op het collectiviseren van maatschappelijke problemen en het aanpakken van structurele uitsluitingsmechanismen. ### 2.2 Nabijheid Nabijheid impliceert aanwezigheid in de leefwereld van personen in kwetsbare situheden. Het gaat om het opbouwen van relaties, laagdrempelig en vrijblijvend werken, en begeleiding die samen met de cliënt wordt bepaald. > **Tip:** Nabijheid creëert een betere verbinding tussen de sociaal werker en de cliënt en is essentieel voor het realiseren van grondrechten. ### 2.3 Proceslogica van sociaal werk Sociaal werkers moeten omgaan met onzekerheid en zich flexibel opstellen in veranderingsprocessen. Ze stemmen hun handelen af op verwachte en onverwachte gebeurtenissen en anticiperen op de concrete situatie. Er wordt gewerkt met ervaringskennis en de zelfregie van betrokkenen (inspraak en participatie). > **Voorbeeld:** Een procesgerichte aanpak bij een cliënt met schulden houdt in dat de sociaal werker samen met de cliënt de stappen bepaalt, anticipeert op onverwachte tegenslagen zoals een onverwachte uitgave, en de cliënt zoveel mogelijk autonomie geeft in het proces. Er is geen vooraf vastgelegd einddoel, maar een gezamenlijk traject. ### 2.4 Generalistisch sociaal werk Generalistisch werken betekent dat sociaal werkers een brede expertise hebben, oog hebben voor verschillende aspecten van het mens-zijn, en kennis hebben van de sociale kaart om gericht door te verwijzen. Ze hanteren een integraal perspectief over levensdomeinen heen en kunnen omgaan met diverse problemen dankzij een breed spectrum aan kennis en vaardigheden. Ze maken de verbinding tussen mens en maatschappij en zien de complexe samenhang van problemen. ### 2.5 Verbindend werken Sociaal werk werkt verbindend op verschillende niveaus: * Tussen mensen die zich wel of net niet in een kwetsbare situatie bevinden. * Tussen diensten, dienstverleners en beleidsmakers. * Binnen de leefwereld van mensen en tussen de leefwereld en de maatschappij. * Op individueel niveau door het versterken van individuen en groepen. * Op collectief niveau door verbinding in buurten en lokale gemeenschappen te stimuleren, en het zoeken naar gemeenschappelijkheid en samenhorigheid. Deze vijf krachtlijnen vormen een samenhangend geheel en bieden een inspirerend kader voor het sociaal werk van vandaag en morgen. --- # De globale definitie van sociaal werk Dit gedeelte bespreekt de internationale, globale definitie van sociaal werk uit 2014, de kerncomponenten ervan en de principes die het sturen, met aandacht voor de evolutie en kritieken op dergelijke definities. ### 1.1 Historisch perspectief op definities van sociaal werk Het definiëren van sociaal werk is een complexe en voortdurende uitdaging, aangezien het beroep onlosmakelijk verbonden is met de samenleving waarin het functioneert, een samenleving die constant in verandering is. Definities van sociaal werk zijn daarom niet statisch, maar evolueren mee met de maatschappelijke context en de manier waarop sociale problemen worden gezien en aangepakt. Sociaal werk kan worden beschouwd als een sociaal construct, gevormd door de heersende opvattingen in een bepaalde tijd en plaats. Internationale organisaties zoals de International Federation of Social Workers (IFSW) en de International Association of Schools of Social Work (IASSW) hebben door de jaren heen pogingen ondernomen om het sociaal werk te definiëren. Eerdere definities dateren uit 1957, 1982 en 2001. Door de voortdurende maatschappelijke veranderingen hebben deze definities echter een beperkte houdbaarheid en zijn ze vaak onderhevig aan kritiek. Sinds 2014 hanteren de IFSW en IASSW de term "globale definitie van sociaal werk", hoewel ook deze definitie niet alle vormen van sociaal werk wereldwijd volledig dekt. In Vlaanderen is er geen directe aansluiting bij de IFSW via een Vlaamse beroepsvereniging. Echter, de Vlaamse Opleidingen Sociaal Werk (VOSW), een overlegorgaan van sociaalwerkopleidingen, heeft in 2015 een Nederlandstalige versie van de globale definitie verspreid. ### 1.2 De globale definitie van sociaal werk (2014) De globale definitie van sociaal werk uit 2014 luidt als volgt: "Social work is a practice-based profession and an academic discipline that promotes social change and development, social cohesion, and the empowerment and liberation of people. Principles of social justice, human rights, collective responsibility and respect for diversities are central to social work. Underpinned by theories of social work, social sciences, humanities and indigenous knowledge, social work engages people and structures to address life challenges and enhance wellbeing." In het Nederlands vertaald: "Sociaal werk is een praktijkgebaseerd beroep én een academische discipline die sociale verandering en ontwikkeling, sociale cohesie, empowerment en bevrijding van mensen bevordert. Principes van sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteiten staan centraal in het sociaal werk. Onderbouwd door sociaalwerktheorieën, sociale wetenschappen, menswetenschappen en inheemse en lokale vormen van kennis, engageert sociaal werk mensen en structuren om levensuitdagingen en problemen aan te pakken en welzijn te bevorderen." #### 1.2.1 Sociaal werk als praktijkgebaseerd beroep Sociaal werk kenmerkt zich door een grote diversiteit aan werkplekken en organisaties. Sociaal werkers opereren binnen uiteenlopende sectoren, samen met professionals met diverse achtergronden en diploma's, en participeren in burgerinitiatieven. Dit betekent dat sociaal werk breed geïnterpreteerd moet worden; het is niet uitsluitend voorbehouden aan professionals met een specifiek diploma. De invulling van sociaal werk vindt plaats in de concrete praktijk en laat zich niet strikt aflijnen. #### 1.2.2 Sociaal werk als academische discipline Als academische discipline is sociaal werk een wetenschap. Binnen de opleiding sociaal werk worden inzichten uit diverse andere academische disciplines geïntegreerd, zoals sociologie, filosofie, recht en economie. Sociaal werk wordt gecategoriseerd als een handelingswetenschap, wat betekent dat de focus ligt op het ontwikkelen van theorieën over interventies en het bestuderen van deze interventies. Centraal in het wetenschappelijk onderzoek binnen sociaal werk staan vragen zoals: * Tegenover wie wordt geïntervenieerd? * Wanneer wordt er geïntervenieerd? * Hoe wordt er geïntervenieerd? * Op welke gronden wordt er geïntervenieerd? De handelingswetenschap van sociaal werk onderzoekt interventies zowel op individueel niveau (mensen) als op maatschappelijk of structureel niveau. #### 1.2.3 De vier doelen van sociaal werk De globale definitie van 2014 identificeert vier kerndoelen van sociaal werk: 1. **Sociale verandering en ontwikkeling:** In tegenstelling tot eerdere definities die zich meer op het individuele niveau richtten, benadrukt de huidige definitie het belang van het aanpakken van structurele oorzaken van sociale problemen. Sociaal werkers engageren zich om de sociale context en de verbondenheid tussen verschillende niveaus (micro, meso, macro) te beïnvloeden. 2. **Sociale cohesie:** Dit verwijst naar de bijdrage van sociaal werkers aan het sociale weefsel van de samenleving. Ze trachten individuen te verbinden met de samenleving en bevorderen onderlinge verbondenheid. 3. **Empowerment:** Empowerment wordt gedefinieerd als een versterkingsproces waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen meer controle krijgen over hun eigen situatie en omgeving door het verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie. 4. **Bevrijding van mensen:** Dit doel impliceert het bevrijden van mensen uit onderdrukkende structuren in de samenleving. Sociaal werkers moeten kritisch kunnen denken en reflecteren over mechanismen van ongelijkheid, discriminatie en onderdrukking. #### 1.2.4 Principes die sociaal werk sturen Om de bovengenoemde doelen na te streven, wordt sociaal werk geleid door een aantal centrale ethische principes: * **Sociale rechtvaardigheid:** Dit principe houdt in dat sociaal werkers visies ontwikkelen op eerlijke en rechtvaardige relaties tussen individuen en de samenleving. * **Mensenrechten:** De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) vormt de basis, met het garanderen van een menswaardig bestaan voor iedereen. In België vertaalt zich dit onder meer in de Wet op de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW's) en de opname van sociale grondrechten in de grondwet. * **Collectieve verantwoordelijkheid:** Dit principe benadrukt de rol van de overheid bij het bevorderen van het welzijn van burgers, naast de inspanningen van het maatschappelijk middenveld en individuele burgers. * **Respect voor diversiteiten:** Diversiteit wordt breed geïnterpreteerd en omvat niet alleen etnisch-culturele verschillendheden, maar ook geslacht en leeftijd. Deze principes maken sociaal werk tot een normatieve professionaliteit. Elke sociaal werker wordt geacht voortdurend te reflecteren over de vraag "wat is goed sociaal werk?" en de "goede dingen" te doen, met deze ethische kaders als uitgangspunt. > **Tip:** De actieve rol van de sociaal werker als niet-neutrale actor is cruciaal. Dit betekent het bevragen van probleemdefinities en het inzetten op de specifieke noden en welzijn van de cliënt, rekening houdend met de maatschappelijke context. #### 1.2.5 De kennisbasis van sociaal werk Sociaal werk is onderbouwd door verschillende soorten kennis: * **Wetenschappelijke kennis:** Dit omvat inzichten uit sociale wetenschappen (sociologie, politicologie), menswetenschappen (psychologie, criminologie) en natuurwetenschappen, indien relevant. Als handelingswetenschap focust sociaal werk zich op het ingrijpen in en vormgeven van de werkelijkheid. * **Inheemse en lokale vormen van kennis:** In Vlaanderen vertaalt dit zich onder meer in praktijkkennis en ervaringskennis. Deze vormen van kennis, naast de dominante Westerse theoretische kaders, zijn essentieel voor eenomvattend begrip van sociaal werk. #### 1.2.6 De positie van sociaal werk: het 'sociale' Sociaal werkers bevinden zich op het kruispunt tussen het private leven van individuen en de publieke sfeer van de samenleving. Ze functioneren in een tussenpositie tussen mensen en structuren, en trachten de noden en behoeften van individuen af te stemmen op die van de samenleving. Dit "sociale" aspect, de verbinding tussen het individu en de maatschappij, is kenmerkend voor sociaal werk als handelingswetenschap. > **Example:** Het afstemmen van individuele en maatschappelijke behoeften wordt geïllustreerd aan de hand van het probleem van werkloosheid. Hierbij worden de vraag naar laaggeschoolde jobs door individuen (individuele behoefte) afgezet tegen de vraag naar hooggeschoolde jobs door de kenniseconomie (maatschappelijke behoefte). Sociaal werkers trachten hierin een brug te slaan, bijvoorbeeld door het creëren van laaggeschoolde jobs of het aanbieden van omscholing. ### 1.3 Kritieken op de globale definitie van sociaal werk Ondanks de pogingen tot een globale definitie, blijven er kritieken bestaan: * **Abstractie:** De definitie wordt als te abstract ervaren, met een focus op idealen in plaats van specifieke rollen en taken van sociaal werkers. * **Veranderlijkheid:** De vraag naar het nut van een definitie die voortdurend verandert, wordt gesteld. Om de globale definitie minder abstract te maken en meer concreet te maken voor de Vlaamse context, is er een eigen "DNA van het sociaal werk" ontwikkeld, gebaseerd op vijf krachtlijnen. ### 1.4 Het DNA van sociaal werk in vijf krachtlijnen (Vlaanderen) Deze vijf krachtlijnen fungeren als een kompas en gemeenschappelijk referentiekader voor sociaal werk in Vlaanderen: 1. **Politiserend werken:** Sociaal werk wordt gezien als een democratische praktijk die gericht is op het waarborgen van rechten en het aanpakken van onrechtvaardigheden. Het omvat het collectiviseren van maatschappelijke problemen en het wijzen op structurele uitsluitingsmechanismen. 2. **Nabijheid:** Dit houdt in dat sociaal werkers aanwezig zijn in de leefwereld van personen in kwetsbare situaties. Het opbouwen van relaties, laagdrempelig en onvoorwaardelijk werken, en samen met de cliënt begeleiding bepalen, staan centraal. 3. **Proceslogica van sociaal werk:** Sociaal werkers werken met onzekerheid en zijn bereid zich te engageren in veranderingsprocessen, waarbij ze handelen afstemmen op verwachte en onverwachte gebeurtenissen. Er is ruimte voor ervaringskennis en zelfregie van betrokkenen. 4. **Generalistisch sociaal werk:** Sociaal werkers beschikken over een brede expertise die verschillende levensdomeinen overschrijdt. Ze hebben oog voor de complexe samenhang van problemen en kunnen gericht doorverwijzen, met kennis van de sociale kaart. 5. **Verbindend werken:** Sociaal werk creëert voortdurend verbindingen tussen mensen, tussen diensten, tussen beleidsmakers en sociaal werkers, en tussen kwetsbare groepen en de bredere maatschappij. Dit gebeurt zowel op individueel niveau (versterken van individuen en groepen) als op collectief niveau (verbinding in buurten, stimuleren van samenhorigheid). Deze vijf krachtlijnen vormen een integraal geheel en zijn inspirerende bakens voor sociaal werk, vandaag en in de toekomst. --- # Het DNA van sociaal werk: 5 krachtlijnen Dit hoofdstuk focust op de vijf kernkrachtlijnen die het Vlaamse sociaal werk definiëren en sturen, zoals politiserend werken, nabijheid, proceslogica, generalistisch werken en verbindend werken. Deze krachtlijnen vormen samen een kompas voor de hedendaagse en toekomstige praktijk van sociaal werk. ### 2.1 Politiserend werken: sociaal werk als democratische praktijk Politiserend werken benadrukt de rol van sociaal werk als een democratische praktijk die gericht is op het aanpakken van onrechtvaardigheid. Dit houdt in: * **Het waarborgen van de toegang tot rechten:** Zorgen dat individuen daadwerkelijk gebruik kunnen maken van hun sociale rechten. Hierbij wordt erkend dat de oorzaken van problematische situaties vaak op maatschappelijk niveau liggen en niet primair bij het individu. * **Het collectiviseren van maatschappelijke problemen:** Aandacht besteden aan de structurele oorzaken van sociale problemen en beleidsmakers attenderen op de noodzaak om structurele uitsluitingsmechanismen te bestrijden. ### 2.2 Nabijheid Nabijheid in sociaal werk behelst het realiseren van grondrechten door middel van basiswerk, het opbouwen van relaties, en het creëren van een omgeving waarin onvoorwaardelijke ontmoetingen mogelijk zijn. Kenmerken zijn: * **Aanwezigheid in de leefwereld:** Actief aanwezig zijn waar de cliënt zich bevindt, in hun directe leefomgeving. * **Gezamenlijke bepaling van begeleiding:** De begeleiding wordt samen met de cliënt vormgegeven, met een focus op relatieopbouw en laagdrempeligheid. * **Tijd en ruimte:** Het verkrijgen en nemen van de nodige tijd voor interacties, wat kan variëren van samen activiteiten ondernemen tot wachten bij een arts. Dit bevordert een betere verbinding tussen de sociaal werker en de cliënt. ### 2.3 Proceslogica van sociaal werk Proceslogica erkent de inherente onzekerheid in sociaal werk en vereist een voortdurende bereidheid tot engagement. * **Omgaan met onzekerheid:** Sociaal werkers moeten kunnen werken met onverwachte gebeurtenissen en situaties en hierin een engagement aangaan. * **Gelijkwaardige samenwerking:** Onderweg zijn met de cliënt op een gelijkwaardige basis, zonder te vervallen in radeloosheid door het ontbreken van een vooraf bepaald einddoel. Het mede laten bepalen door de cliënt betekent dat het proces niet volledig controleerbaar is, maar dit juist de pedagogische waarde ervan garandeert. * **Afstemming op de concrete situatie:** Sociaal werkers stemmen hun handelen continu af op verwachte en onverwachte gebeurtenissen binnen het veranderingsproces. * **Integratie van ervaringskennis en zelfregie:** Er wordt gebruik gemaakt van ervaringskennis en de zelfregie van betrokkenen wordt gestimuleerd door inspraak en participatie. ### 2.4 Generalistisch sociaal werk Generalistisch sociaal werk kenmerkt zich door een brede expertise en een integraal perspectief op het mens-zijn. * **Brede expertise:** Sociaal werkers hebben oog voor diverse aspecten van het mens-zijn en beschikken over kennis van de sociale kaart om gericht door te verwijzen. * **Integraal perspectief:** Problemen worden niet op geïsoleerde levensdomeinen bekeken, maar er wordt over levensdomeinen heen gekeken. * **Brede competenties:** Sociaal werkers kunnen omgaan met veel verschillende soorten problemen en beschikken over een breed spectrum aan kennis en vaardigheden. * **Verbinding tussen mens en maatschappij:** Er wordt oog gehouden voor de complexe samenhang van problemen die mensen ervaren en de verbinding tussen de individuele mens en de maatschappij wordt gelegd. ### 2.5 Verbindend werken Verbindend werken is een essentieel aspect van sociaal werk dat diverse verbindingen tot stand brengt. * **Verbindingen leggen:** Sociaal werk creëert voortdurend verbindingen tussen mensen die zich wel of niet in een kwetsbare situatie bevinden, tussen verschillende diensten, tussen dienstverleners, en tussen beleidsmakers en sociaal werkers of maatschappelijk kwetsbaren. * **Binnen de leefwereld en daarbuiten:** Het verbindt binnen de leefwereld van mensen en tussen de leefwereld en de bredere maatschappij. * **Individueel en collectief niveau:** Op individueel niveau worden individuen en groepen versterkt. Op collectief niveau wordt verbinding bevorderd in buurten en op lokaal niveau, bijvoorbeeld door het stimuleren van samenhorigheid en het zoeken naar gemeenschappelijkheid. Deze vijf krachtlijnen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en vormen samen een integraal geheel dat de essentie van sociaal werk in Vlaanderen belicht. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociaal werk | Een praktijkgebaseerd beroep en academische discipline die sociale verandering, ontwikkeling, cohesie, empowerment en bevrijding van mensen bevordert, met principes als sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteit als centrale pijlers. | | Praktijkgebaseerd beroep | Een beroep dat zich kenmerkt door de directe toepassing van kennis en vaardigheden in concrete situaties en waar de praktijk zelf een belangrijke bron van kennis is. | | Academische discipline | Een vakgebied dat wordt bestudeerd en onderwezen aan een instelling voor hoger onderwijs, gekenmerkt door zijn eigen theorieën, onderzoeksmethoden en kennisbasis. | | Sociale verandering | Het proces van transformatie binnen de samenleving, dat kan variëren van kleine aanpassingen tot ingrijpende herstructureringen van sociale normen, waarden en instituties. | | Sociale cohesie | De mate waarin leden van een samenleving met elkaar verbonden zijn, de gemeenschappelijke waarden en normen delen en zich verbonden voelen met de samenleving als geheel. | | Empowerment | Een proces waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen meer controle krijgen over hun eigen leven en omgeving, door middel van het ontwikkelen van kritisch bewustzijn, vaardigheden en participatie. | | Bevrijding van mensen | Het proces waarbij mensen zich ontdoen van onderdrukkende structuren en omstandigheden, waardoor ze meer autonomie en zelfbeschikking kunnen realiseren. | | Sociale rechtvaardigheid | Een principe dat streeft naar eerlijke verdeling van middelen, kansen en macht binnen de samenleving, en het aanpakken van structurele ongelijkheden en discriminatie. | | Mensenrechten | Universele rechten die aan alle mensen toekomen, ongeacht hun nationaliteit, etniciteit, geslacht, religie of andere kenmerken, en die een menswaardig bestaan garanderen. | | Collectieve verantwoordelijkheid | Het principe dat burgers en de overheid samen verantwoordelijk zijn voor het welzijn van de samenleving en haar leden, en dat inspanningen vereist worden om sociale problemen aan te pakken. | | Respect voor diversiteiten | Het erkennen, waarderen en omarmen van de verschillen tussen mensen, inclusief culturele, etnische, religieuze, seksuele en leeftijdsgerelateerde diversiteit, en dit in acht nemen in professionele interacties en beleid. | | Handelingswetenschap | Een wetenschappelijke discipline die zich richt op het bestuderen en ontwikkelen van interventies en praktische handelingen, waarbij zowel theoretische inzichten als praktijkervaring centraal staan. | | Praktijkkennis | Kennis die is opgedaan door directe ervaring en deelname aan de praktijk, en die vaak impliciet is en moeilijk te formaliseren. | | Ervaringskennis | Een vorm van kennis die voortkomt uit persoonlijke belevingen en ervaringen, en die waardevol kan zijn voor het begrip van sociale fenomenen en het ontwikkelen van interventies. | | Politiserend werken | Een benadering in sociaal werk die gericht is op het bewustmaken van cliënten en de samenleving van onrechtvaardigheid en structurele oorzaken van problemen, en hen aanmoedigt tot collectieve actie voor verandering. | | Nabijheid | Een kernprincipe in sociaal werk dat inhoudt dat hulpverleners aanwezig zijn in de leefwereld van cliënten, relaties opbouwen en laagdrempelige, onvoorwaardelijke ondersteuning bieden. | | Proceslogica | De manier waarop sociaal werkers hun handelen afstemmen op de dynamiek van verandering en onzekerheid, door voortdurend te anticiperen op de concrete situatie en samen met de cliënt op weg te gaan. | | Generalistisch werken | Een benadering in sociaal werk waarbij de professional een brede expertise heeft en oog heeft voor verschillende levensdomeinen en de onderlinge samenhang van problemen, en gericht kan doorverwijzen. | | Verbindend werken | De rol van sociaal werkers bij het leggen van verbindingen tussen individuen, groepen, diensten, beleidsmakers en de samenleving, om zo sociale cohesie en participatie te bevorderen. |

# La conception et la formulation des questions de questionnaire Voici une synthèse détaillée sur la conception et la formulation des questions de questionnaire. ## 1. La conception et la formulation des questions de questionnaire Cette section explore la typologie des questions de questionnaire, leurs avantages et inconvénients, ainsi que les biais potentiels à éviter pour une collecte de données fiable et pertinente. ### 1.1 Les types de questions : faits vs opinions et ouvertes vs fermées Il existe plusieurs distinctions fondamentales dans la formulation des questions d'un questionnaire. #### 1.1.1 Questions de faits et d'opinions Les questions de faits visent à recueillir des informations objectives sur des événements ou des comportements observables. * **Exemples de questions de faits :** * Combien de temps avez-vous passé à réviser votre cours ? * Combien de verres d'alcool consommez-vous dans un week-end ? Les questions d'opinion cherchent à appréhender les représentations, les valeurs, les sentiments ou les jugements des individus. * **Exemples de questions d'opinion :** * Appréciez-vous de réviser votre cours ? * Une consommation d'alcool doit-elle être nécessairement modérée ? **Nuance importante :** La frontière entre faits et opinions peut être floue. Des réponses à des questions apparemment factuelles peuvent en réalité refléter des opinions, des distorsions (exagération, désinformation) ou des oublis sélectifs. La subjectivité est souvent pertinente pour comprendre le sens que les individus donnent à leurs actions. > **Tip:** Il est essentiel d'inclure des questions d'opinion dans tout questionnaire pour appréhender la complexité des représentations sociales. #### 1.1.2 Questions ouvertes et fermées Les questions fermées proposent à l'interviewé une liste de réponses prédéfinies par le rédacteur du questionnaire, parmi lesquelles il doit choisir. Ces réponses sont souvent présentées sur un carton de réponse. * **Avantages des questions fermées :** * Facilité de traitement et d'analyse statistique standardisée. * Permettent de tester des hypothèses précises. * **Inconvénients des questions fermées :** * Peuvent limiter l'expression de l'interviewé. * Risque de ne pas couvrir toutes les réponses possibles si la liste n'est pas exhaustive. * **Exemple de question fermée (enquête INSEE pour jeunes) :** Si vous aviez un enfant très prochainement, un de plus (une seule réponse possible) : * Vous ne changeriez rien à votre situation professionnelle actuelle. * Vous chercheriez à travailler plus (heures supplémentaires, temps plein si vous êtes à temps partiel). * Vous chercheriez à travailler moins (travail moins prenant, temps partiel). * Vous rechercheriez un emploi pour d'autres raisons (plus stable, ou plus proche...). * Vous arrêteriez de travailler. * Ne sait pas ou ne se sent pas vraiment concerné. Les questions ouvertes permettent à l'interviewé de répondre librement, dans ses propres mots. L'intégralité de la réponse est généralement enregistrée par l'enquêteur. * **Exemple de question ouverte :** * À quoi principalement occupez-vous votre temps libre ? * **Avantages des questions ouvertes :** * Donnent accès au vocabulaire spécifique de la population étudiée. * Offrent une grande richesse sémantique et conceptuelle. * Permettent de découvrir des aspects imprévus. * **Inconvénients des questions ouvertes :** * Difficulté de traitement standardisé et d'analyse statistique. * Complexité pour la mise en lien avec d'autres questions du questionnaire. > **Tip:** Pour une meilleure qualité des questions fermées, il est recommandé de réaliser des entretiens qualitatifs préalables afin de recueillir la palette des catégories et des termes utilisés par la population cible. #### 1.1.3 Questions mixtes Il s'agit d'une combinaison des deux formats, où une question fermée est suivie d'une question ouverte pour préciser ou expliciter la réponse choisie. * **Exemple de question mixte :** * Faites-vous des sacrifices pour votre enfant ? (Question fermée : Oui/Non) * Si oui, lequel ? (Question ouverte) ### 1.2 L'élaboration progressive de la problématique et des questions La conception du questionnaire est un processus itératif qui nécessite de : * Apprendre de l'expérience passée dans des recherches similaires. * Comprendre la population étudiée (culture, représentations). * Élaborer progressivement la problématique de recherche. > **Tip:** La recherche de multiples indicateurs est cruciale pour approcher et mesurer l'objet de l'enquête, nécessitant un aller-retour constant entre le niveau théorique et la réalité des réponses. ### 1.3 Les biais potentiels dans la formulation des questions Plusieurs types de biais peuvent fausser les résultats d'une enquête. Il est primordial de les identifier et de les éviter. #### 1.3.1 Biais liés au contenu et à la formulation de la question * **Biais n°1 : Questions trop techniques ou impliquantes en début de questionnaire :** Elles peuvent ennuyer, décourager ou poser des problèmes de cohérence normative. Leur place est souvent en fin de questionnaire. * **Biais n°2 : Questions mal formulées ou mal comprises :** Conduit à des résultats inexploitables et des conclusions erronées. L'effet d'interprétation par les interviewés doit être minimisé. * **Biais n°3 : Questions à double-détente :** Posent deux idées à la fois (ex: "utile et bon marché ?"). La réponse "oui" ou "non" devient ambiguë. Il faut scinder la question en deux. * **Biais n°4 : Questions incluant la réponse (biaisées) :** Orientent l'interviewé en suggérant une opinion (ex: "malgré les critiques connues"). L'interviewé est tenté de réagir à l'opinion implicite plutôt que d'exprimer la sienne. * **Biais n°6 : Jargon :** Utilisation de termes techniques ou familiers non compris par tous (ex: "spamming"). Il faut utiliser des périphrases ou des explications. * **Biais n°7 : Questions imprécises :** Termes vagues ou non définis (ex: "e-mailing"). La compréhension et l'exploitabilité des réponses sont compromises. * **Biais n°8 : QCM masquant des alternatives :** Liste de choix incomplète ou ne proposant pas la catégorie "autre". L'interviewé ne peut exprimer sa réalité. Une case "autre à préciser" est indispensable. * **Biais n°13 : Mélange des questions factuelles et d'opinions :** Ne pas combiner deux types de questions dans une seule formulation. * **Biais n°14 : Réponses imposées (case "sans opinion" absente) :** Si un sujet n'évoque rien, l'interviewé peut répondre au hasard. La case "ne sait pas" ou "sans opinion" offre une porte de sortie honorable. * **Biais n°15 : Mots impliquants ou vagues :** L'utilisation de termes connotés émotionnellement (ex: "peur du bruit") ou trop généraux nécessite de reformuler la question pour qu'elle soit neutre et précise. * **Biais n°17 : Doubles négations :** Génèrent incompréhension et biais (ex: "Ne pensez-vous pas qu'il est impossible que..."). Privilégier une formulation positive. #### 1.3.2 Biais liés à la structure et à l'ordre des questions * **Biais n°5 : L'ordre des questions :** L'interviewé cherche une cohérence. L'ordre peut créer un effet de halo (une réponse influençant les suivantes) ou de contamination. * **Biais n°12 : Ordre des questions avec filtres :** L'ordonnancement peut induire des réponses. #### 1.3.3 Biais liés à la présentation des choix dans les QCM * **Biais n°9 : Échelles de temps ou de distances imprécises :** Les termes comme "longtemps", "souvent" sont subjectifs. Il est préférable d'utiliser des unités quantifiables (ex: nombre de fois par mois). La perception des distances peut varier en fonction des conditions de trafic. * **Biais n°10 : Biais dans les choix proposés :** * **Point neutre dans une échelle de valeur :** Les échelles paires sont préférables aux échelles impaires qui incitent à choisir la réponse médiane. La réponse médiane ne doit être conservée que pour des sujets très délicats. * **Biais n°11 : QCM avec regroupements ambigus :** Les intervalles doivent être clairement définis (ex: "moins d'une heure", "de 1 heure à 3 heures inclus"). * **Biais n°16 : Proposition de plusieurs modalités et "autres" à préciser :** Trop de choix peuvent submerger. Se limiter aux options principales et laisser une catégorie "autres à préciser" est essentiel pour capturer les réponses imprévues. * **Biais n°18 : Échelles inversées :** L'ordre de progression (ex: de facile à difficile, de favorable à défavorable) doit être constant pour éviter la confusion. Répéter la signification de l'échelle et utiliser des questions de vérification de l'attention peut aider. #### 1.3.4 Biais liés à la mémoire et à la charge cognitive * **Biais n°19 : Ménager la mémoire des personnes interrogées :** Les listes de réponses trop longues peuvent entraîner une faveur pour les premières ou dernières options présentées. ### 1.4 Les règles d'or pour la conception d'un questionnaire #### 1.4.1 Lutte contre l'effet d'imposition d'une problématique Les réponses peuvent dépendre de la manière dont la question est formulée. Pour limiter cet effet : * Proposer l'option "sans opinion". * Assurer un équilibre entre les modalités positives et négatives. * Soigner la tonalité des mots utilisés. * Utiliser des doubles ou triples réponses si nécessaire. #### 1.4.2 Favoriser l'expression personnelle Le questionnaire doit permettre à chacun de s'exprimer librement, sans pression sociale ou jugement de valeur. Il faut minimiser le "paradoxe de l'observateur" (les gens se comportent différemment lorsqu'ils savent qu'ils sont observés). * Être attentif aux formulations introductives des questions. * Garantir la protection des personnes, surtout celles qui peuvent être plus réservées. * Accepter que certains interviewés puissent avoir des réserves d'information contrôlées. #### 1.4.3 Satisfaire l'exigence de cohérence expressive Le questionnaire ne doit pas déstabiliser l'interviewé. * Éviter les sauts thématiques abrupts ("sauter du coq à l’âne"). * Donner aux interviewés le sentiment d'être en contrôle de la situation et de leurs réponses. #### 1.4.4 Gérer le problème de la délégation et de l'identité sociale Identifier clairement la personne concernée par l'enquête (individuelle, familiale, ou en tant que représentant d'un groupe). * Si enquête individuelle, s'assurer qu'il s'agit bien de la personne concernée. * En cas d'enquête familiale, la notion de consensus entre conjoints est souvent faible. * Saisir l'individu dans son identité sociale globale, en déterminant le rapport entre l'interviewé et la personne/le groupe pour lequel il répond. #### 1.4.5 Éviter les erreurs techniques (biais) * **Une seule idée par question :** Chaque question doit porter sur un seul concept pour être claire et facile à interpréter. * **Distinction claire entre questions factuelles et d'opinions :** Ne pas les mélanger au sein d'une même question. * **Privilégier la case "ne sait pas" ou "sans opinion" :** Comme mentionné précédemment, cela permet aux interviewés de ne pas répondre au hasard. ### 1.5 La longueur du questionnaire La durée acceptable d'un questionnaire dépend de plusieurs facteurs : * Le mode d'administration (face-à-face, téléphone, auto-administré). * Le lieu d'administration. * L'intérêt du sujet pour les interviewés. * Le caractère délicat ou non du thème abordé. ### 1.6 Le traitement des données selon le type de question * **Questions ouvertes :** * Analyse thématique ou de contenu. * Statistiques lexicométriques, tâches d'associations verbales. * Analyse prototypique, analyse multivariée (Analyse Factorielle des Correspondances). * **Questions fermées :** * QCM : calcul de fréquences. * Tâches de classement : test du signe, calcul de moyennes et écarts-types. * Comparaisons de moyennes, analyses de variance ou de régression pour les échelles (si validées, vérification des qualités psychométriques). | Niveau théorique | Notion | Prudence | | :----------------- | :------- | :------------------------------------------------------------- | | Niveau intermédiaire | Indicateurs et questions | Conduite économique, épargne, mises lors de paris, type de placement… | | Niveau de la réalité | Réponses | | --- # Les méthodes d'échantillonnage et la taille de l'échantillon Voici une synthèse des méthodes d'échantillonnage et de la taille de l'échantillon, basée sur les pages 26 à 35 du document. ## 2. Les méthodes d'échantillonnage et la taille de l'échantillon L'échantillonnage est un processus essentiel en recherche qui consiste à étudier une partie d'une population pour en tirer des conclusions sur l'ensemble de celle-ci. ### 2.1 Concepts fondamentaux de l'échantillonnage L'échantillonnage consiste à sélectionner un nombre limité d'unités statistiques à partir d'une population de référence. * **Unité d'échantillonnage :** Il s'agit de l'entité de base qui est sélectionnée, pouvant être une personne, un établissement, une prescription, etc. * **Population étudiée (ou population de référence) :** Elle représente l'ensemble de toutes les unités d'échantillonnage potentielles. * **Échantillon représentatif :** Un échantillon est considéré comme représentatif s'il possède toutes les caractéristiques pertinentes de la population dont il est issu. > **Tip:** L'objectif principal de l'échantillonnage est d'obtenir des informations fiables sur une population sans avoir à l'étudier dans son intégralité, ce qui est souvent coûteux et chronophage. ### 2.2 Méthodes d'échantillonnage Le choix de la méthode d'échantillonnage dépend en grande partie de l'existence d'un **cadre d'échantillonnage**. Un cadre d'échantillonnage est une liste complète et exhaustive de toutes les unités au sein de la population étudiée. Il existe deux grandes catégories de méthodes d'échantillonnage : #### 2.2.1 Échantillonnages probabilistes Ces méthodes ne sont réalisables que si un cadre d'échantillonnage complet est disponible. Elles garantissent que chaque unité de la population a une probabilité connue et non nulle d'être sélectionnée. #### 2.2.2 Échantillonnages non probabilistes Ces méthodes sont utilisées lorsque aucun cadre d'échantillonnage n'est disponible. La sélection des unités est basée sur des critères de convenance ou de jugement, ce qui peut introduire des biais et rendre plus difficile la généralisation des résultats à la population entière. > **Tip:** La distinction entre échantillon représentatif et non représentatif est sujette à débat parmi les chercheurs. Tandis que certains considèrent l'échantillonnage par quotas comme non représentatif, d'autres estiment qu'il permet de formuler des hypothèses de représentativité. ### 2.3 La taille de l'échantillon La détermination de la taille appropriée d'un échantillon est un compromis entre les besoins statistiques et les contraintes pratiques. Plusieurs facteurs influencent cette décision : * **La variation attendue dans les données :** Plus les données sont hétérogènes, plus la taille de l'échantillon doit être importante pour capturer cette variabilité. * **Le taux attendu d'une variable d'intérêt :** Pour un même niveau de précision, un échantillon plus petit sera nécessaire si le taux d'une caractéristique est extrême (par exemple, 20%) par rapport à un taux proche de 50%. * **Le niveau de précision souhaité :** Une précision plus élevée exige un échantillon plus grand. * **La longueur du questionnaire :** Des questionnaires plus longs peuvent nécessiter des échantillons plus petits pour éviter la fatigue des répondants. En règle générale, une taille minimale de 30 unités est souvent citée, mais cette règle est très dépendante du contexte et des objectifs de l'étude. > **Tip:** La taille de l'échantillon n'est pas uniquement une question de nombre, mais aussi de la qualité de la sélection et de la représentativité des unités choisies. ### 2.4 Biais liés au questionnaire Les biais sont des erreurs systématiques qui peuvent fausser les résultats d'une enquête. Ils peuvent survenir à diverses étapes de la conception et de l'administration du questionnaire. #### 2.4.1 Biais liés à la formulation et à l'ordre des questions * **Biais n°1 (Profils) :** Poser des questions sur les caractéristiques sociodémographiques en début de questionnaire peut décourager les répondants ou introduire une dissonance normative pour la suite. Il est préférable de les placer à la fin. * **Biais n°2 (Questions mal formulées ou comprises) :** Une formulation ambiguë ou complexe peut conduire à des réponses inexactes, rendant les résultats inexploitables. * **Biais n°3 (Questions à double-détente) :** Poser deux questions en une seule (ex. "utile et bon marché?") rend l'interprétation de la réponse difficile. Il faut décomposer ces questions. * **Biais n°4 (Questions incluant la réponse) :** Des questions orientées, suggérant une réponse attendue (ex. "malgré les critiques connues"), influencent le répondant. * **Biais n°5 (Ordre des questions) :** L'ordre peut créer un "effet de halo" ou de "contamination", où les réponses à une question influencent celles aux questions suivantes, en raison d'une recherche de cohérence par le répondant. * **Biais n°6 (Jargon) :** L'utilisation de termes techniques ou familiers peu compris par le public cible peut mener à des incompréhensions. Il faut privilégier des périphrases claires. * **Biais n°7 (Questions imprécises) :** Les termes vagues ou dont la quantification est incertaine (ex. "e-mailing") rendent les réponses difficiles à exploiter. * **Biais n°8 (QCM masquant des alternatives) :** Des listes de réponses prédéfinies peuvent omettre des options pertinentes, forçant le répondant à choisir une réponse inadéquate ou à ne pas répondre. Une case "autre à préciser" est indispensable. * **Biais n°9 (Échelles de temps ou de distances imprécises) :** Des termes comme "longtemps" ou "souvent" sont subjectifs. Il est préférable d'utiliser des mesures quantifiables (ex. "fois par mois"). * **Biais n°10 (Biais dans les choix proposés) :** Il faut se méfier des échelles impaires qui incitent à choisir une réponse médiane. Préférer des échelles paires pour forcer un choix plus marqué, sauf dans des cas très spécifiques où une position neutre est légitime. * **Biais n°11 (QCM avec regroupements peu pertinents) :** Les intervalles de regroupement dans les questions à choix multiples doivent être logiques et couvrir l'ensemble des possibilités. * **Biais n°12 (Ordre des questions avec filtres) :** L'ordonnancement des questions, notamment celles avec des "filtres" (qui dirigent le répondant vers différentes sections), peut induire des réponses. * **Biais n°13 (Mélange questions factuelles et d'opinions) :** Il est préférable de distinguer clairement ces deux types de questions pour une meilleure clarté. * **Biais n°14 (Réponses imposées ou absence de "ne sait pas") :** Ne pas inclure de case "ne sait pas" ou "sans opinion" peut forcer les répondants à donner des réponses aléatoires ou à paraître ignorants. * **Biais n°15 (Mots impliquants) :** L'utilisation de mots qui sous-entendent une émotion forte ou un jugement (ex. "peur du bruit") peut biaiser la réponse. Il est préférable de reformuler la question de manière neutre. * **Biais n°16 (Modalités de réponses insuffisantes ou absence de "autre") :** Proposer un nombre suffisant de choix est crucial, mais une case "autre à préciser" est indispensable pour capturer des réponses imprévues. * **Biais n°17 (Doubles négations) :** Les doubles négations (ex. "Ne pensez-vous pas qu'il est impossible que...") augmentent le risque d'incompréhension et de réponses faussées. * **Biais n°18 (Échelles inversées) :** L'utilisation d'échelles dont la progression n'est pas constante (ex. parfois de la moins bonne à la meilleure, puis l'inverse) peut créer de la confusion. Il faut maintenir un ordre de progression uniforme. * **Biais n°19 (Surcharge de la mémoire) :** Les questions fermées avec de nombreuses modalités de réponses peuvent accabler la mémoire du répondant, le conduisant à privilégier les premières ou dernières options présentées. #### 2.4.2 Biais liés à la longueur du questionnaire La durée acceptable d'un questionnaire dépend du mode d'administration, du lieu, de l'intérêt du sujet pour les interviewés et de la délicatesse du thème. Un questionnaire trop long peut entraîner une perte d'attention et une diminution de la qualité des réponses. #### 2.4.3 Lutte contre l'effet d'imposition d'une problématique Les réponses peuvent être influencées par la manière dont les questions sont formulées. Pour limiter cet effet : * Inclure une option "sans opinion". * Assurer un équilibre entre les modalités positives et négatives. * Soigner la tonalité des mots utilisés. * Permettre des doubles ou triples réponses lorsque pertinent. #### 2.4.4 Favoriser l'expression personnelle et garantir la protection des personnes Il est essentiel que les répondants se sentent libres de s'exprimer sans pression sociale ou jugement. * **Paradoxe de l'observateur :** Le simple fait d'observer peut altérer le comportement. L'objectif est de créer un environnement où le répondant agit naturellement. * **Attention aux mots introductifs :** La formulation initiale d'une question peut influencer la manière dont elle est perçue et à laquelle on répond. * **Protection des personnes :** Les enquêtes peuvent être perçues comme intrusives. Il faut respecter la confidentialité et le contrôle de l'accès à l'information personnelle. * **Réserves d'information :** Certaines personnes peuvent avoir des informations à leur sujet qu'elles souhaitent contrôler. * **Cohérence expressive :** Éviter de déstabiliser les répondants en passant brusquement d'un sujet à l'autre. #### 2.4.5 Le problème de la délégation Il est crucial de saisir l'individu dans son identité sociale. Une personne peut répondre en son nom propre, en tant que délégué d'un groupe, ou en tant qu'accompagnateur. Il faut identifier la personne ou le groupe concerné et comprendre le rapport de l'interviewé avec cette identité (degré d'extrapolation, d'interprétation). #### 2.4.6 Erreurs techniques (biais) * **Une seule idée par question :** Éviter les questions composites qui sont difficiles à répondre et à interpréter. ### 2.5 Le traitement des données La manière de traiter les données dépend du type de questions utilisées : * **Questions ouvertes :** Analyse thématique, analyse de contenu, statistiques lexicométriques, tâches d'associations verbales, analyse prototypique, analyse multivariée (ex. Analyse Factorielle des Correspondances). * **Questions fermées (QCM) :** Calcul de fréquences, tests du signe, calcul de moyennes, analyses de variance ou de régression. Si l'échelle est validée, vérification de ses qualités psychométriques. --- # Les biais et les erreurs techniques dans la conception des questionnaires Voici une synthèse détaillée sur les biais et les erreurs techniques dans la conception des questionnaires, préparée pour un examen. ## 3. Les biais et les erreurs techniques dans la conception des questionnaires Ce chapitre explore les divers types de biais et d'erreurs techniques à éviter lors de la conception d'un questionnaire afin d'assurer la fiabilité et la validité des données recueillies. ### 3.1 Introduction aux biais et erreurs techniques L'objectif d'une enquête est de saisir le sens objectif des conduites en les croisant avec les déterminants sociaux. Cela nécessite une approche rigoureuse qui délimite l'objet de l'enquête et recherche de multiples indicateurs empiriques pour mesurer cet objet. Un processus itératif entre le niveau théorique et la réalité des réponses est essentiel. Les responsables de l'enquête doivent comprendre la culture des acteurs sociaux pour élaborer une problématique progressive. ### 3.2 Typologie des biais de questionnement Les biais peuvent introduire des erreurs systématiques dans les réponses des participants, affectant ainsi la validité des résultats. * **Biais n°1 : Profils en début de questionnaire** Ces questions, souvent placées au début, sont inappropriées car elles peuvent causer de l'ennui, être impliquantes et décourageantes, et créer des incohérences normatives dans le reste du questionnaire. Elles devraient idéalement être placées à la fin. * **Biais n°2 : Questions mal formulées ou mal comprises** Une formulation ambiguë ou complexe peut entraîner des interprétations erronées par les interviewés, rendant les résultats inexploitables et menant à des conclusions fallacieuses. Il est crucial de minimiser cet effet d'interprétation. * **Biais n°3 : Questions à double-détente** Une question portant sur deux idées distinctes (ex: "utile et bon marché") nécessite d'être scindée en deux questions distinctes. Sinon, une réponse "oui" ou "non" devient impossible à interpréter. * **Biais n°4 : Questions incluant la réponse (biaisées)** Les questions orientées, qui suggèrent une opinion ou une réponse attendue (ex: "Conseillerez-vous cet établissement de santé malgré les critiques connues à son sujet ?"), influencent l'interviewé et l'empêchent d'exprimer sa propre opinion de manière indépendante. * **Biais n°5 : Ordre des questions** L'ordre dans lequel les questions sont présentées crée un effet de contexte auquel les participants sont sensibles. Cette sensibilité découle de leur recherche de cohérence et peut induire des réponses via : * Un effet de halo. * Un effet de contamination. * **Biais n°6 : Jargon** L'utilisation de termes techniques ou familiers mal compris par le public (ex: "spamming") conduit à des problèmes de compréhension. Il est préférable d'utiliser des périphrases ou de poser des questions complémentaires pour clarifier le sens. * **Biais n°7 : Questions imprécises** L'utilisation de termes vagues ou subjectifs (ex: "e-mailing" ou "envoyez vos emails en nombre") rend les réponses exploitables difficile. Il est nécessaire de définir clairement les seuils ou les quantités. * **Biais n°8 : QCM masquant les alternatives** Une liste d'options trop restrictive dans une question à choix multiples (QCM) peut exclure des réponses pertinentes (ex: le métro comme mode de transport privilégié). Il faut inclure une option "autre à préciser". * **Biais n°9 : Questions sur des échelles de temps ou de distances** Les termes temporels vagues (longtemps, souvent) ou les distances en kilomètres peuvent être mal interprétés en raison de leur subjectivité et des conditions variables (ex: temps de trajet). Il est préférable d'utiliser des mesures quantifiées (ex: x fois/mois, x km). * **Biais n°10 : Biais dans les choix proposés** Il faut se méfier des points neutres dans les échelles d'évaluation. Les échelles paires sont préférables aux échelles impaires, qui incitent souvent à choisir une réponse médiane. La réponse médiane ne doit être conservée que pour des sujets très délicats ou techniques. * **Biais n°11 : QCM avec regroupements mal définis** Les regroupements d'intervalles dans un QCM doivent être clairement délimités pour éviter les chevauchements ou les ambiguïtés (ex: "1 heure et moins" vs "1-3 heures"). Il est préférable d'utiliser des formulations comme "moins d'1 heure", "de 1 heure à 3 heures (inclus)", "plus de 3 heures". * **Biais n°12 : Ordre des questions et filtres** L'ordonnancement des questions est particulièrement important si le questionnaire comporte des filtres, car cela peut induire les réponses en fonction des questions précédentes. * **Biais n°13 : Mélange de questions factuelles et d'opinions** Il est essentiel de distinguer clairement les questions portant sur des faits observables de celles portant sur des opinions ou des perceptions. Ces deux types ne doivent pas être mélangés dans une même question. * **Biais n°14 : Réponses imposées sans option "sans opinion"** L'absence d'une case "sans opinion" ou "ne sait pas" peut contraindre les interviewés à répondre au hasard pour éviter de paraître ignorants. Ces options offrent une porte de sortie honorable et préservent la qualité des données. * **Biais n°15 : Mots impliquants** L'utilisation de termes chargés émotionnellement ou socialement (ex: "peur du bruit") peut induire des réponses biaisées. Il est préférable de reformuler la question de manière plus neutre et objective, en se concentrant sur la qualification de l'impact (ex: "Comment qualifieriez-vous l'impact des nuisances sonores sur votre vie...?"). * **Biais n°16 : Proposer plusieurs modalités et "autres" à préciser** Bien qu'un grand nombre de choix puisse réduire les biais, un nombre excessif peut créer de l'embarras. Il est recommandé de limiter les options principales et de prévoir une case "autres à préciser". L'omission de cette case est une erreur technique courante. * **Biais n°17 : Doubles négations** Les doubles négations dans une question (ex: "Ne pensez-vous pas qu'il est impossible que...") peuvent générer incompréhension et biais négatifs. Il est préférable de reformuler la question en utilisant une seule négation ou une formulation positive. * **Biais n°18 : Échelles inversées** Il est crucial de maintenir une cohérence dans l'ordre des échelles d'évaluation (ex: toujours de plus facile à plus difficile, ou de moins favorable à plus favorable). L'utilisation d'un même ordre de progression et le rappel des significations de l'échelle réduisent les erreurs. Une question de vérification de l'attention est également utile. * **Biais n°19 : Ménager la mémoire des personnes interrogées** Dans les questions fermées avec de nombreuses modalités, les participants peuvent avoir du mal à se souvenir de toutes les options. Cela peut favoriser les premières ou dernières modalités présentées. Il est important d'inclure des réponses extrêmes et centristes. ### 3.3 Erreurs techniques et règles fondamentales de conception Au-delà des biais liés à la formulation, des erreurs techniques peuvent compromettre la qualité du questionnaire. #### 3.3.1 La longueur du questionnaire La durée acceptable d'un questionnaire dépend de plusieurs facteurs : * Le mode d'administration. * Le lieu d'administration. * L'intérêt du sujet pour les interviewés. * Le caractère plus ou moins délicat du thème abordé. #### 3.3.2 Règle 1 : Lutte contre l'effet d'imposition d'une problématique Les réponses sont influencées par la formulation des questions, ce qui peut mener à une manipulation des résultats. Cet effet survient car les questions posées ne sont pas nécessairement celles que les individus se posent eux-mêmes, et les réponses sont interprétées selon une problématique différente de celle des interviewés. Pour limiter cet effet, plusieurs options existent : * L'option "sans opinion". * Un équilibre entre les modalités positives et négatives. * Une attention particulière à la tonalité des mots utilisés. * La possibilité de doubles ou triples réponses. #### 3.3.3 Règle 2 : Favoriser l'expression personnelle Le questionnaire doit s'adresser au plus large public possible, sans pression sociale ni jugement de valeur. Il s'agit de contourner le paradoxe de l'observateur (observer le comportement naturel sans le modifier). Les mots introductifs sont importants pour créer un environnement de liberté d'expression. > **Tip:** Les différentes formulations d'une question peuvent influencer la perception et la réponse de l'interviewé. Par exemple, "Les fonctionnaires sont-ils privilégiés ?" peut générer une réponse différente de "Diriez-vous que les fonctionnaires sont des privilégiés ?". Il est également crucial de garantir la protection des personnes, car l'enquête peut être vécue comme une intrusion. Les enquêteurs doivent reconnaître que les interviewés peuvent avoir des réserves d'information. #### 3.3.4 Règle 3 : Éviter les erreurs techniques Respecter des règles techniques est essentiel pour la fiabilité des résultats. * **Une seule idée par question :** Éviter les questions doubles (voir Biais n°3) qui rendent la réponse et l'interprétation délicates. #### 3.3.5 Le traitement des données La manière dont les données seront traitées influence la conception du questionnaire. * **Questions ouvertes :** * Analyse thématique ou de contenu. * Statistiques lexicométriques. * Tâches d'associations verbales. * Analyse prototypique. * Analyse multivariée (ex: Analyse factorielle des correspondances). * **Questions fermées (QCM) :** * Calcul de fréquences. * Tests du signe, calcul de moyennes et écarts-types pour comparer les moyennes. * Analyses de variance ou de régression pour les échelles. * Vérification des qualités psychométriques pour les échelles validées. #### 3.3.6 L'échantillonnage (éléments introductifs) L'échantillonnage vise à tirer des conclusions sur une population à partir de l'étude d'une partie de celle-ci. * **Unité d'échantillonnage :** Une personne, un établissement, une prescription, etc. * **Population étudiée :** L'ensemble des unités étudiées. * **Échantillon représentatif :** Un échantillon qui possède les mêmes caractéristiques que la population dont il est issu. Les méthodes d'échantillonnage se divisent en deux grandes catégories : probabilistes et non probabilistes. Le choix dépend de l'existence d'un cadre d'échantillonnage (liste exhaustive des unités de la population). > **Tip:** La taille d'un échantillon est un compromis entre le désir statistique et la faisabilité. Elle dépend de la variation attendue des données et du taux attendu de la variable étudiée. #### 3.3.7 Questions factuelles et d'opinions La frontière entre questions de faits et d'opinions est souvent floue. Bien que la recherche d'objectivité privilégie les faits, les réponses à des questions de faits peuvent être influencées par la subjectivité (exagération, oublis sélectifs). Il est important d'appréhender le sens que les individus donnent à leurs conduites. La subjectivité est donc une source d'information pertinente. Tout questionnaire devrait inclure des questions d'opinions. #### 3.3.8 Questions ouvertes et fermées * **Questions fermées :** L'interviewé choisit parmi des réponses prédéfinies. * **Questions ouvertes :** L'interviewé répond librement et ses propos sont enregistrés intégralement. > **Tip:** Les questions ouvertes offrent une plus grande richesse sémantique et idéelle, mais sont plus difficiles à traiter statistiquement. Il est souvent préférable de les utiliser après une étude qualitative préalable pour en affiner les modalités fermées. Une approche mixte, incluant quelques questions ouvertes sur le thème central, peut s'avérer judicieuse. #### 3.3.9 Questions mixtes Ces questions combinent une partie fermée et une partie ouverte pour permettre des précisions (ex: "faites-vous des sacrifices pour votre enfant ? Si oui, lequel ?"). #### 3.3.10 La délégation et l'identité sociale Il faut distinguer si un individu répond en son nom propre ou en tant que délégué d'un groupe. Cela brouille les pistes empiriques. Il est nécessaire de saisir l'individu dans toute son identité sociale et de clarifier le rapport entre l'interviewé et la personne pour laquelle il répond (degré d'interprétation, capacité de réponse). --- Ce résumé couvre les principaux aspects des biais et erreurs techniques dans la conception des questionnaires, en se concentrant sur leur identification, leurs conséquences et les stratégies pour les éviter. --- # Le traitement des données d'enquête Voici le résumé du chapitre sur le traitement des données d'enquête. ## 4. Le traitement des données d'enquête Ce chapitre aborde les méthodes d'analyse des données issues des enquêtes, qu'elles proviennent de questions ouvertes ou fermées, en détaillant les approches thématiques, statistiques et multivariées. ### 4.1 Les questions d'enquête : typologie et traitement La conception des questions est cruciale pour la qualité des données recueillies. On distingue plusieurs types de questions qui influencent leur traitement ultérieur. #### 4.1.1 Questions de faits et d'opinions * **Questions de faits** : Visent à obtenir des informations objectives sur des situations ou des comportements observables. * Exemple : "Combien de temps avez-vous passé à réviser votre cours ?" * **Questions d'opinion** : Cherchent à connaître les perceptions, attitudes ou jugements des répondants. * Exemple : "Appréciez-vous de réviser votre cours ?" > **Tip :** La frontière entre questions de faits et d'opinions est souvent floue. Les réponses à des questions apparemment factuelles peuvent être influencées par des opinions, des justifications ou des oublis sélectifs. Il est donc essentiel de considérer la subjectivité des répondants. #### 4.1.2 Questions ouvertes et fermées * **Questions fermées** : L'interviewé choisit parmi des réponses pré-formulées par le concepteur du questionnaire. * **Avantages** : Facilité de traitement statistique, standardisation des réponses. * **Inconvénients** : Peut limiter la richesse des réponses, risque de ne pas couvrir toutes les options pertinentes si la pré-liste n'est pas exhaustive. * Exemple : Une question de l'INSEE sur la situation professionnelle après la naissance d'un enfant, avec une liste de choix possibles. * **Questions ouvertes** : L'interviewé répond librement, ses propos étant généralement enregistrés intégralement. * **Avantages** : Permet d'accéder au vocabulaire propre à la population étudiée, offre une grande richesse sémantique et conceptuelle. * **Inconvénients** : Difficile à traiter de manière standardisée, complexité pour l'analyse statistique et la mise en lien avec le reste du questionnaire. > **Tip :** Pour une analyse plus standardisée des questions ouvertes, il est souvent recommandé d'utiliser les résultats d'une étude qualitative préalable afin de mieux cerner les catégories et le vocabulaire utilisés par la population cible. * **Questions mixtes** : Combinaison d'une question fermée et d'une question ouverte pour approfondir une réponse. * Exemple : "Faites-vous des sacrifices pour votre enfant ?" suivi de "Si oui, lequel ?". #### 4.1.3 Le compromis entre questions ouvertes et fermées L'arbitrage entre coût et richesse de l'information est délicat. * Pour tester une hypothèse précise, une liste fermée est préférable. * Pour appréhender la complexité d'une question, une question ouverte peut être plus pertinente. * Une stratégie courante consiste à utiliser quelques questions ouvertes sur le thème central et une majorité de questions fermées, améliorées grâce à des entretiens préalables pour recueillir la palette des catégories et des mots utilisés. ### 4.2 Les biais liés à la formulation et à l'administration du questionnaire Plusieurs sources d'erreurs peuvent affecter la validité des résultats d'une enquête. #### 4.2.1 Biais liés à la formulation des questions * **Biais n°1 (Profils en début de questionnaire)** : Les questions trop personnelles ou complexes en début de questionnaire peuvent décourager ou influencer les réponses suivantes. Il est préférable de les placer en fin de questionnaire. * **Biais n°2 (Question mal formulée ou comprise)** : Conduit à des résultats inexploitables ou à de fausses conclusions. L'effet d'interprétation par les interviewés doit être minimisé. * **Biais n°3 (Questions à double-détente)** : Une question porte sur deux aspects distincts (ex: "utile et bon marché ?"). Il faut séparer ces aspects en deux questions distinctes pour une interprétation claire. * **Biais n°4 (Questions incluant la réponse)** : La question suggère ou impose une réponse. Il faut formuler la question de manière neutre. * Exemple : "Conseillerez-vous cet établissement de santé malgré les critiques connues à son sujet ?" (inclus une opinion de l'interviewer). * **Biais n°5 (Ordre des questions)** : L'ordre peut créer un effet de contexte, de halo ou de contamination des réponses, les individus cherchant à présenter une image cohérente d'eux-mêmes. * **Biais n°6 (Jargon)** : L'utilisation de termes techniques ou familiers peut entraîner des problèmes de compréhension. Il faut privilégier des périphrases claires. * Exemple : "spamming". * **Biais n°7 (Questions imprécises)** : Les termes vagues (ex: "e-mailing") rendent les réponses inexploitables car leur interprétation peut varier. Il faut quantifier et préciser les termes. * **Biais n°8 (QCM masquant les alternatives)** : La liste des choix proposés peut exclure des réponses légitimes. Il faut inclure une option "autre à préciser". * **Biais n°9 (Échelles de temps ou de distances imprécises)** : Les termes vagues comme "longtemps" ou "souvent" doivent être remplacés par des mesures quantifiables (ex: "x fois par mois"). * **Biais n°10 (Point neutre dans une échelle de valeur)** : Les échelles impaires (avec un point neutre) peuvent inciter à la médiane. Il est souvent préférable d'utiliser des échelles paires, sauf pour des sujets très délicats. * **Biais n°11 (QCM avec regroupements)** : Les intervalles de regroupement peuvent être ambigus. Il est préférable d'utiliser des intervalles clairs et non chevauchants (ex: "moins d'1 heure", "de 1 heure à 3 heures"). * **Biais n°13 (Mélange questions factuelles et d'opinions)** : Ne pas associer deux types de questions dans une seule formulation. * **Biais n°14 (Réponses imposées)** : Éviter de contraindre la réponse. Toujours proposer une option "ne sait pas" ou "sans opinion". * **Biais n°15 (Mots impliquants)** : Les termes qui suggèrent une émotion forte ou un jugement peuvent biaiser la réponse. Il est préférable de reformuler la question pour demander une qualification. * Exemple : Au lieu de "Avez-vous peur du bruit ?", demander "Comment qualifieriez-vous l'impact des nuisances sonores ?". * **Biais n°16 (Multiplicité des modalités et absence de "autres à préciser")** : Trop de choix peut gêner, mais une option "autres à préciser" est indispensable pour capturer les réponses non prévues. * **Biais n°17 (Doubles négations)** : Ces formulations complexes peuvent générer de l'incompréhension. Préférer des tournures positives. * **Biais n°18 (Échelles inversées)** : Utiliser toujours le même ordre de progression et répéter la signification des échelles pour assurer la cohérence et éviter la fatigue cognitive. * **Biais n°19 (Mémoire des personnes interrogées)** : Les longues listes de choix peuvent solliciter excessivement la mémoire. Les premières ou dernières modalités sont souvent favorisées. Un continuum clair avec des positions extrêmes et centrales est plus sûr. #### 4.2.2 Biais liés à la longueur du questionnaire La durée acceptable dépend du mode d'administration, du lieu, de l'intérêt du sujet et de la sensibilité du thème. Un questionnaire trop long peut entraîner une baisse de l'attention et de la qualité des réponses. #### 4.2.3 Règles de conception du questionnaire 1. **Lutte contre l'effet d'imposition d'une problématique** : Les formulations de questions influencent les réponses. * **Options pour limiter cet effet** : * Option "sans opinion". * Équilibre entre modalités positives et négatives. * Attention à la tonalité des mots utilisés. * Possibilité de doubles ou triples réponses pour nuancer. 2. **Favoriser l'expression personnelle** : Concevoir le questionnaire pour qu'il s'adresse à un large public, sans pression sociale ni jugement. * **Paradoxe de l'observateur** : Observer un comportement modifie ce comportement. L'objectif est de rendre l'interviewé le plus libre possible dans son expression. L'introduction et la formulation des questions introductives sont importantes. * **Protection des personnes** : L'enquête peut être perçue comme intrusive. Il faut considérer que tous n'ont pas une opinion ou ne souhaitent pas l'exprimer (réserves d'information). * **Cohérence expressive** : Éviter de déstabiliser les répondants par des questions décousues ou en leur donnant l'impression de ne pas maîtriser la situation. 3. **Éviter les erreurs techniques (biais)** : Respecter des règles techniques pour garantir la fiabilité. * **Une seule idée par question** : Pour faciliter la réponse et l'interprétation. ### 4.3 Le traitement des données d'enquête Les méthodes de traitement varient selon le type de question. * **Questions ouvertes** : * Analyse thématique ou de contenu. * Statistiques lexicométriques. * Tâches d'associations verbales. * Analyse prototypique. * Analyse multivariée (ex: Analyse factorielle des correspondances). * **Questions fermées (QCM)** : * Calcul de fréquences. * Tâches de classement : test du signe, calcul de moyennes et écarts-types. * Comparaisons de moyennes. * Analyses de variance ou régression pour les échelles. > **Tip :** La validation des échelles psychométriques est une étape importante, souvent abordée au niveau Licence 3. | Niveau théorique | Notion | Prudence | | :---------------------- | :----------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Niveau intermédiaire | Indicateurs et questions | Conduite économique, épargne, mises lors de paris, type de placement… | | Niveau de la réalité | Réponses | | --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Questionnaire | Outil de collecte de données composé d'un ensemble de questions destinées à recueillir des informations auprès d'individus sur leurs opinions, comportements ou faits. | | Enquête | Méthode de recherche systématique visant à recueillir des informations sur un sujet donné auprès d'un échantillon d'une population pour en tirer des conclusions générales. | | Indicateur | Variable ou mesure observable qui sert à appréhender, mesurer ou caractériser un concept ou un phénomène complexe difficile à observer directement. | | Hypothèse | Proposition provisoire formulée par le chercheur et qui sera testée par l'enquête, visant à expliquer ou prédire une relation entre des variables. | | Question fermée | Type de question dont les options de réponse sont prédéfinies par le concepteur du questionnaire, obligeant l'enquêté à choisir parmi celles-ci. | | Question ouverte | Type de question qui permet à l'enquêté de répondre librement avec ses propres mots, offrant une richesse d'informations mais nécessitant un traitement plus complexe. | | Question de fait | Question visant à recueillir des informations objectives et vérifiables sur des événements ou des comportements passés ou présents. | | Question d'opinion | Question visant à recueillir le point de vue, les croyances ou les attitudes d'un individu sur un sujet donné. | | Échantillonnage | Processus de sélection d'un sous-ensemble d'individus ou d'unités (l'échantillon) à partir d'une population plus large, dans le but d'obtenir des informations représentatives de cette population. | | Unité d'échantillonnage | Élément de base qui est sélectionné dans le cadre d'un processus d'échantillonnage, pouvant être une personne, un ménage, une organisation, etc. | | Échantillon représentatif | Un échantillon qui possède les mêmes caractéristiques principales que la population dont il est issu, permettant ainsi de généraliser les résultats obtenus à l'ensemble de la population. | | Biais de questionnement | Erreur systématique introduite dans les résultats d'une enquête en raison de la manière dont les questions sont formulées, présentées ou interprétées par les enquêtés. | | Analyse thématique | Méthode d'analyse qualitative qui vise à identifier, analyser et rapporter les thèmes (patterns récurrents d'idées) présents dans un ensemble de données, souvent issues de questions ouvertes. | | Analyse de contenu | Méthode d'analyse qui consiste à décrire de manière systématique et objective le contenu manifeste de la communication, en quantifiant ou qualifiant des éléments spécifiques du texte ou des discours. | | Analyse factorielle des correspondances (AFC) | Technique statistique d'analyse multivariée utilisée pour explorer les relations entre deux variables catégorielles ou plus, en visualisant les correspondances entre les modalités de ces variables. |

# Verschillende paradigma's in kwalitatief onderzoek Hier is een gedetailleerde samenvatting van de verschillende paradigma's in kwalitatief onderzoek, gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 1. Kwalitatief onderzoek: een inleiding Kwalitatief onderzoek kan worden beschouwd als een veld van methoden die gemeenschappelijke eigenschappen delen, maar ook aanzienlijk van elkaar kunnen verschillen. Het is altijd gesitueerd in een historische context en richt zich op het begrijpen van de betekenis en het perspectief van de participant binnen de wereld die hij bestudeert. ### 1.1 Kenmerken van kwalitatief onderzoek volgens Denzin en Lincoln Volgens Denzin en Lincoln (2005) deelt kwalitatief onderzoek een aantal kernmerken: * **Gesitueerde activiteit:** Onderzoek is ingebed in een specifieke context. * **Gegrond in de wereld:** De onderzoeker is deel van de te bestuderen wereld en oefent onvermijdelijk invloed uit. Volledige objectiviteit is niet haalbaar; subjectiviteit krijgt een plaats. * **Meerdere methoden:** Er bestaat een veelheid aan kwalitatieve onderzoeksmethoden, allen gericht op een beter begrip van het fenomeen, met de betekenis en het perspectief van de participant centraal. * **Naturalistische setting:** Men vertrekt vanuit de data zelf en gebruikt interpretatieve methoden. * **Verschillende kijkrichtingen:** Elke methode belicht andere aspecten van het bestudeerde fenomeen. Het transformerende karakter van kwalitatief onderzoek, dat verandering teweeg kan brengen, is niet altijd een algemene eigenschap, maar een doel van specifieke methoden die zich richten op machtsverhoudingen. ### 1.2 Kenmerken van kwalitatief onderzoek volgens Creswell Creswell (2013) benadrukt de volgende kenmerken: * **Probleemformulering:** Verwijst naar de algemene definitie van onderzoek. * **Focus op rapportage en communicatie:** Aandacht voor het perspectief van participanten en de rol van de onderzoeker. Rapportage kan bijdragen aan literatuur of een oproep tot verandering zijn. * **Reflexiviteit:** Het belang van de rol van de onderzoeker. * **"Emerging" karakter:** Het iteratieve karakter, waarbij fasen opnieuw doorlopen of aangepast kunnen worden. * **Inductie en deductie:** Vertrekken vanuit data (inductie), maar ook kijken vanuit theorie naar data (deductie). ### 1.3 Algemene eigenschappen van kwalitatief onderzoek Niet alle eigenschappen gelden voor elke studie in gelijke mate. #### 1.3.1 Gegrond in data (inductieve benadering) Kwalitatief onderzoek start vaak inductief, waarbij data de verdere analyse stuurt. Het Kwalitatief Data-Analyse (KDA) proces is dynamisch en kan worden bijgesteld door nieuwe gegevens. Een puur inductieve benadering is niet altijd strikt, aangezien theorie ook richting kan geven aan analyses (deductief). #### 1.3.2 Context is cruciaal Mensen hun denken en handelen wordt sterk beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op de beleving en ervaring van mensen, waarbij de context van groot belang is voor het begrijpen van het perspectief van de participant. #### 1.3.3 De mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen Er wordt een onderscheid gemaakt tussen: * **Emic perspectief (insider):** Het perspectief en de woorden van de participant zijn het startpunt. De onderzoeker tracht eigen veronderstellingen uit te schakelen om de betekenis die mensen aan ervaringen geven, te begrijpen. * **Etic perspectief (outsider):** Een bestaande theorie of hypothese is het startpunt. De onderzoeker onderzoekt de toepasbaarheid ervan bij een nieuwe populatie. In de praktijk is er een wisselwerking tussen emic en etic perspectieven, met de emic invalshoek als uitgangspunt. #### 1.3.4 Taal als sleutel Taal is cruciaal voor betekenisverlening en de constructie van onze werkelijkheid. Het vormt ons denken, is ruim interpreteerbaar en meerduidig. Kwalitatief onderzoek maakt vaak gebruik van een narratieve benadering, waarbij zowel de inhoud als de structuur van taal bestudeerd kunnen worden. De taal waarin onderzoek wordt uitgevoerd, beïnvloedt de generaliseerbaarheid van bevindingen. #### 1.3.5 Onderzoek in naturalistische contexten De onderzoeker tracht de leefwereld van participanten te leren kennen en de wereld vanuit hun perspectief te begrijpen. Dit kan door immersie en participerende observatie, waarbij de onderzoeker deel uitmaakt van de groep. #### 1.3.6 Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description) Een rijke beschrijving omvat een gedetailleerde weergave van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief conceptuele structuren, betekenissen, ervaringen en emoties. Dit maakt de resultaten tastbaar voor de lezer. "Thin description" die enkel feiten weergeeft, is onvoldoende. #### 1.3.7 Belang van de rol van de onderzoeker De onderzoeker is een mede-actor die invloed uitoefent. Belangrijk hierbij zijn: * **Bewustzijn van invloed:** Zich bewust zijn van de eigen rol en invloed. * **Open benadering:** De belevingswereld van de participant zo open mogelijk benaderen. * **Reflexiviteit:** Bewuste analyse van de eigen rol en invloed. * **Bracketing:** Eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen. * **Wederzijds vertrouwen:** Essentieel voor het creëren van een veilige context. * **Ethische dimensie:** Bewustzijn van de ethische implicaties. ### 1.4 Kwalitatief en kwantitatief onderzoek: verenigbaar of niet? Hoewel er duidelijke verschillen zijn, is het onderscheid tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek niet altijd absoluut en kunnen ze elkaar aanvullen. #### 1.4.1 Gelijkenissen Gemeenschappelijke doelen zijn onder andere: * **Data-reductie:** Reduceren van data tot bruikbare interpretaties. * **Beantwoorden van onderzoeksvragen:** Elk onderzoek streeft ernaar vragen te beantwoorden. * **Relateren van data-analyse aan literatuur:** Resultaten in context plaatsen van bestaande kennis. * **Variatie blootleggen/begrijpen:** Verschillen exploreren en verklaren. * **Vermijden van bewuste vertekening:** Streven naar objectiviteit binnen de methodologische kaders. * **Belang van transparantie:** Heldere beschrijving van de procedure om de overtuigingskracht te beoordelen. #### 1.4.2 Complementariteit Meningen zijn verdeeld over de mate van verenigbaarheid: * **Principieel standpunt:** Problematiseert het samengaan, omdat methoden voortkomen uit fundamenteel verschillende wetenschapsfilosofische aannames. * **Pragmatisch standpunt:** Gaat ervan uit dat methoden elkaar aanvullen op basis van hun praktische bruikbaarheid voor specifieke onderzoeksvragen. Dit standpunt nuanceert het absolute onderscheid en omvat mixed-method benaderingen. ### 1.5 Wetenschapsfilosofische assumpties en paradigma's Onderzoek is niet neutraal en wordt gestuurd door aannames op het gebied van ontologie (aard van de realiteit), epistemologie (aard van kennisverwerving), methodologie (onderzoeksmethoden) en axiologie (rol van waarden). Kwalitatieve benaderingen gaan vaak uit van relativisme, subjectivisme/transactionaliteit, inductie en een waarde-geladen rol van de onderzoeker. #### 1.5.1 Twee denkwijzen * **Dilthey:** Onderscheid tussen geesteswetenschappen (begrijpen, *verstehen*, sociaal-historisch) en natuurwetenschappen (verklaren, *erklären*, universeel causaal). * **Bruner:** Onderscheid tussen **paradigmatisch** (logisch-wetenschappelijk, objectief, deterministisch) en **narratief** (betekenisgevend, contextueel, relationeel) denken. Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee. #### 1.5.2 Vier grote paradigma's (naar Ponterotto) 1. **Positivisme:** Focus op observeerbare feiten en objectieve kennis. 2. **Post-positivisme:** Een meer gemodereerde vorm van positivisme, erkent beperkingen en zoekt naar de "waarheid". 3. **(Sociaal)constructivisme/interpretivisme:** Realiteit wordt geconstrueerd door individuen en groepen; focus op betekenisgeving. 4. **Kritisch-ideologisch perspectief:** Gericht op het blootleggen en veranderen van machtsverhoudingen en ongelijkheden. In kwalitatief onderzoek wordt vaak een mix van post-positivisme en constructivisme toegepast, of een expliciet constructivistische invalshoek gekozen. #### 1.5.3 Niveaus van aannames Onderzoeksparadigma's bestaan uit aannames op het niveau van: * **Ontologie:** Aard van de realiteit. * **Epistemologie:** Aard en verwerving van kennis. * **Methodologie:** Onderzoeksmethoden. * **Axiologie:** Rol van waarden. * **Retorisch niveau:** Stijl van rapporteren. --- > **Tip:** Het is cruciaal om te begrijpen dat elk paradigma impliciete aannames met zich meebrengt die het hele onderzoeksproces, van de onderzoeksvraag tot de interpretatie van resultaten, beïnvloeden. > **Tip:** In de praktijk zijn de grenzen tussen deze paradigma's niet altijd strikt en kunnen onderzoekers elementen uit verschillende benaderingen combineren. Het belangrijkste is om bewust te zijn van de aannames die aan het eigen onderzoek ten grondslag liggen. --- Oké, hier is een gedetailleerd studieoverzicht over "Verschillende paradigma's in kwalitatief onderzoek", gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 1. Verschillende paradigma's in kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek omvat een breed scala aan methoden en benaderingen die gemeenschappelijke eigenschappen delen, maar op andere vlakken significant kunnen verschillen. Deze diversiteit wordt mede bepaald door verschillende wetenschapsfilosofische paradigma's die de aannames, doelen en methodologieën van onderzoek sturen. ### 1.1 Wetenschapsfilosofische assumpties en paradigma's Wetenschap is niet neutraal; elke studie vertrekt vanuit specifieke veronderstellingen over de aard van de werkelijkheid, hoe kennis hierover verworven kan worden en de relatie tussen de onderzoeker en het studieobject. Deze aannames sturen het gehele onderzoeksproces. De analyse van deze assumpties gebeurt op verschillende niveaus: #### 1.1.1 Ontologie Dit zijn aannames over de aard van de realiteit en wat we erover kunnen kennen. * **Kwalitatief perspectief:** Relativisme, waarbij wordt aangenomen dat mensen actief de realiteit construeren. #### 1.1.2 Epistemologie Dit gaat over de aannames over wat geldt als kennis en hoe men die kan verwerven. Het omvat ook de relatie tussen onderzoeker en participant. * **Kwalitatief perspectief:** Subjectivistisch/transactioneel. Men probeert zo dicht mogelijk bij de participant te komen, waarbij kennis als contextueel wordt beschouwd, in tegenstelling tot universele wetmatigheden. #### 1.1.3 Methodologie Dit betreft de aannames over welke onderzoeksmethoden gebruikt moeten worden om de realiteit te bestuderen en kennis te verwerven. * **Kwalitatief perspectief:** Een meer inductieve benadering, waarbij men vanuit de data vertrekt, met een flexibele aanpassing van de onderzoeksvraag gedurende het proces. #### 1.1.4 Axiologie Dit zijn aannames over de rol en invloed van de waarden van de onderzoeker in het onderzoek. * **Kwalitatief perspectief:** De onderzoeker brengt altijd waarden in het onderzoek, wat het waarde-geladen maakt. #### 1.1.5 Retorisch niveau Dit verwijst naar hoe de bovengenoemde aannames leiden tot een bepaalde stijl of manier van rapporteren, oftewel de taal van het onderzoek. #### 1.1.6 Vier grote paradigma's In de literatuur worden vaak vier paradigma's onderscheiden: positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme, en kritisch-ideologisch perspectief. Kwalitatief onderzoek situeert zich vaak in het spectrum tussen post-positivisme en (sociaal)constructivisme, of expliciet binnen het (sociaal)constructivisme. > **Tip:** Het is belangrijk te beseffen dat kwantitatief onderzoek niet gelijkgeschakeld kan worden met het positivistische kader. Positivisme richt zich op observeerbare feiten en de aanname van één correcte, foutloos te observeren werkelijkheid. Kwalitatieve gegevens kunnen, mits correct geanalyseerd, ook leiden tot geldige kennis. ### 1.2 Twee denkwijzen in de sociale wetenschappen Er bestaan twee fundamenteel verschillende manieren om de wereld te benaderen en te begrijpen, die niet tot elkaar gereduceerd kunnen worden, maar beiden noodzakelijk zijn: #### 1.2.1 De natuurwetenschappelijke en geesteswetenschappelijke benadering (Dilthey) * **Natuurwetenschappen:** Gericht op het **verklaren** (= *erklären*) en het komen tot wetmatige causale verklaringen. Deze benadering heeft een ander studieobject, een andere aard, doel en methode dan de geesteswetenschappen. * **Geesteswetenschappen:** Gericht op het **begrijpen** (= *verstehen*). Hierbij wordt een sociaal-historisch perspectief gehanteerd, waarbij de ontwikkeling en context van het individu centraal staan. Het individu wordt gezien als een kruispunt van diverse contexten (historisch, sociaal, etc.). #### 1.2.2 Paradigmatische en narratieve denkwijzen (Bruner) * **Paradigmatische/Logisch-wetenschappelijke modaliteit:** Reflecteert de 'objectieve', deterministische wereld en sluit aan bij de positivistische natuurwetenschappen. Het streeft naar een formeel, mathematisch systeem van beschrijving en verklaring met abstracte "als-dan-stellingen". Dit heeft een kwantitatieve gevoeligheid. * **Narratieve modaliteit:** Reflecteert de geconstrueerde wereld en sluit aan bij de sociale en menswetenschappen. Het beschouwt de mens als een betekenisverlenend wezen binnen een specifieke context, waarbij verhalen worden gebruikt om zin te geven aan gebeurtenissen. Dit heeft een kwalitatieve gevoeligheid. Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee denkwijzen, hoewel de grens niet absoluut is. De narratieve modaliteit kan ook cijfers benaderen, maar dan contextualiserend in plaats van als algemene wetmatigheid. > **Tip:** De replicatiecrisis in de psychologie kan mogelijk begrepen worden vanuit een mismatch tussen het studieobject van de psychologie (menselijk gedrag dat betekenis krijgt binnen context) en het natuurwetenschappelijke model dat vaak wordt toegepast. ### 1.3 Eigenschappen van kwalitatief onderzoek Niet alle eigenschappen gelden voor elke kwalitatieve studie, de elementen zijn in meer of mindere mate aanwezig. #### 1.3.1 Concepten en theorie gegrond in data (inductieve benadering) * Kwalitatief onderzoek start vaak inductief, waarbij data de verdere analyse bepalen. Kwalitatieve data-analyse (KDA) is dynamisch; nieuwe gegevens kunnen de insteek bijstellen. * Echter, het hele proces verloopt niet strikt inductief. Er kan ook sprake zijn van deductieve elementen waarbij bestaande theorie richting geeft aan de analyse. * Menselijk denken en handelen wordt sterk beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. * Kwalitatief onderzoek focust op de beleving en ervaring van mensen, waarbij context van groot belang is voor een beter begrip vanuit het perspectief van de participant. * **Emic perspectief (insider/bottom-up):** Het perspectief en de woorden van de participant zijn het uitgangspunt. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen om de betekenis die mensen aan ervaringen geven te begrijpen. * **Etic perspectief (outsider/top-down):** Bestaande theorie of hypothese is het uitgangspunt. * In de praktijk is er een wisselwerking tussen emic en etic, maar het emic perspectief blijft het uitgangspunt. * Taal is cruciaal voor betekenisverlening en vormt onze werkelijkheid. * Taal heeft een fundamentele invloed op onze ervaring, is een belangrijke context, ruim interpreteerbaar en fundamenteel meerduidig. * In kwalitatief onderzoek is er een narratieve benadering van taal, zowel inhoudelijk als structureel. * De onderzoeker moet de leefwereld van de participanten leren kennen om inzicht te verwerven in hoe zij hun wereld begrijpen en construeren. * **Immersion:** De onderzoeker treedt binnen in het alledaagse leven van de participanten. * **Participerende observatie:** De onderzoeker maakt zelf deel uit van de groep om interacties en dynamieken te begrijpen. * Een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief conceptuele structuren en betekenissen, ervaringen, emoties en betekenissen van acties. * Dit staat in contrast met 'thin description' (enkel feiten), wat onvoldoende is voor een diepgaande culturele benadering. * De onderzoeker is een mede-actor en beïnvloedt het onderzoek. * Vereisten: bewustzijn van eigen invloed, open benadering van de belevingswereld van de participant, **reflexiviteit** (bewuste analyse van eigen rol en invloed), bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen), wederzijds vertrouwen, sociale en gespreksvaardigheden, en ethisch bewustzijn. Hoewel er duidelijke verschillen zijn, is het onderscheid niet altijd absoluut en kunnen de methoden elkaar aanvullen. Beide benaderingen delen gemeenschappelijke doelen: data-reductie, beantwoorden van onderzoeksvragen, relateren van data-analyse aan literatuur, blootleggen van variatie, vermijden van bewuste vertekening, en belang van transparantie. Meningen zijn verdeeld over de mate van samengaan. * **Principieel standpunt:** Problematiseert het samengaan, omdat methoden vertrekken van fundamenteel verschillende assumpties. * **Pragmatisch standpunt:** Gaat ervan uit dat methoden elkaar aanvullen en dat verschillende onderzoeksvragen om verschillende methoden vragen. Dit leidt tot mixed-method benaderingen. --- Dit onderwerp behandelt de verschillende paradigma's binnen kwalitatief onderzoek, waarbij de focus ligt op hun wetenschapsfilosofische aannames, methodologische benaderingen en de impact daarvan op het onderzoeksproces. Kwalitatief onderzoek kan worden beschouwd als een veld van onderzoeksmethoden die gemeenschappelijke eigenschappen delen, maar ook aanzienlijk van elkaar kunnen verschillen. Het begrijpen van deze diversiteit vereist aandacht voor de historische context en de specifieke wetenschapsfilosofische aannames die aan de basis liggen. ### 1.1 Wetenschapsfilosofische aannames en paradigma's Wetenschap is nooit neutraal en vertrekt altijd vanuit aannames over de aard van de werkelijkheid, de wijze waarop kennis verworven kan worden, en de relatie tussen de onderzoeker en het studieobject. Deze aannames, die verschillende niveaus kennen, bepalen de richting van het gehele onderzoeksproces. Ontologische aannames gaan over de aard van de realiteit. In kwalitatief onderzoek wordt de realiteit vaak beschouwd als sociaal geconstrueerd en relatief, waarbij individuen actief de werkelijkheid creëren. Dit staat in contrast met het positivistische idee van een objectieve, externe realiteit. Epistemologie behandelt aannames over wat geldt als kennis en hoe deze kan worden verworven. Een kwalitatief perspectief is vaak subjectivistisch of transactioneel, met het streven om zo dicht mogelijk bij de participant te komen en kennis als contextueel te beschouwen. De relatie tussen onderzoeker en participant is hierin cruciaal. Methodologische aannames bepalen welke onderzoeksmethoden gebruikt worden. Kwalitatief onderzoek kenmerkt zich door een meer inductieve benadering, waarbij men vertrekt vanuit de data en flexibel is in het aanpassen van de onderzoeksvraag gedurende het proces. Axiologie richt zich op de rol en invloed van de waarden van de onderzoeker in het onderzoek. In kwalitatief onderzoek wordt erkend dat de onderzoeker altijd waarden meebrengt in het onderzoek, wat resulteert in een waarde-geladen proces. Dit niveau betreft de manier waarop de eerder genoemde aannames leiden tot een specifieke stijl en taal van rapporteren, oftewel de retoriek van het onderzoek. De literatuur onderscheidt vaak vier brede paradigma's: positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme, en kritisch-ideologisch perspectief. Kwalitatief onderzoek situeert zich vaak binnen het constructivisme-interpretivisme of een mix van post-positivisme en constructivisme. > **Tip:** Het is belangrijk te beseffen dat de dominante kwantitatieve benadering in de psychologie niet gelijk te schakelen is met het positivisme. De tendens om kwantitatief te prefereren, de 'kwantitatieve imperatief', kan voortkomen uit een foute aanname dat psychische attributen altijd numeriek zouden moeten zijn. ### 1.2 Twee denkwijzen: paradigmatisch en narratief Binnen de sociale wetenschappen en psychologie worden twee fundamentele denkwijzen onderscheiden die niet tot elkaar te reduceren zijn en beide noodzakelijk zijn voor een volledig begrip van menselijk functioneren. #### 1.2.1 Paradigmatisch (logisch-wetenschappelijk) denken Deze benadering reflecteert de 'objectieve', deterministische wereld en sluit aan bij de natuurwetenschappen. Het streeft naar een formeel, mathematisch systeem van beschrijving en verklaring met abstracte 'als-dan-stellingen'. Dit gedachtegoed is gevoelig voor kwantitatieve methoden. #### 1.2.2 Narratief denken Deze benadering reflecteert de geconstrueerde wereld en sluit aan bij de sociale en menswetenschappen. Het beschouwt de mens als een betekenisverlenend wezen binnen een specifieke context en gebruikt verhalen om zin te geven aan gebeurtenissen. Dit gedachtegoed is gevoelig voor kwalitatieve methoden. > **Tip:** Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee denkwijzen. De grens is echter niet absoluut; zo kan ook binnen de narratieve modaliteit met cijfers gewerkt worden, mits deze gecontextualiseerd worden in plaats van te worden gebruikt als algemene wetmatigheden. #### 1.2.3 Casus: de replicatiecrisis De replicatiecrisis in de psychologie kan deels begrepen worden vanuit de mismatch tussen het studieobject van de psychologie (menselijk gedrag in specifieke contexten) en het natuurwetenschappelijke model dat vaak wordt gehanteerd. De betekenis die mensen aan situaties verlenen, leidt tot unieke bevindingen die niet altijd reproduceerbaar zijn met enkel causale modellen. ### 1.3 Drie veelgebruikte benaderingen voor data-analyse in kwalitatief onderzoek De keuze voor een specifieke analysemethode wordt gestuurd door de onderzoeksvraag en de wetenschapsfilosofische uitgangspunten. Hoewel deze methoden verschillende perspectieven bieden, gebruiken ze vaak een coderingsproces als sleutel tot analyse. #### 1.3.1 Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA) IPA is gericht op het begrijpen van de unieke betekenissen die individuen, die een specifieke ervaring delen, aan die ervaring geven. Het vertrekt vanuit het concept van de leefwereld, benadrukt reflexiviteit (bracketing van eigen aannames) en volgt een ideografische methode om de essentie van een ervaring te vatten. Kenmerkend is de analyse van één case in zijn totaliteit alvorens door te gaan naar de volgende. #### 1.3.2 Grounded Theory (GT) GT is een inductieve benadering die systematisch en cyclisch te werk gaat om theorievorming of verklarende processen te genereren die voortkomen uit de data. Het is sterk beïnvloed door het symbolisch interactionisme en legt de nadruk op het constante vergelijken van data, het coderen (line-by-line, focused) en het gebruik van memo's om theorie op te bouwen. Het doel is het beschrijven van generieke processen. #### 1.3.3 Thematische Analyse (TA) TA is een relatief neutrale benadering die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Het proces omvat het lezen en coderen van de data, het groeperen van codes onder thema's, het ordenen en definiëren van deze thema's, en het uitschrijven van de bevindingen. Hoewel flexibel, is TA niet volledig theorieneutraal, aangezien de onderzoeker altijd met een bepaalde bril naar de data kijkt. > **Tip:** Computerprogramma's kunnen helpen bij de verwerking en analyse van kwalitatieve data, maar de interpretatie en betekenisverlening blijven de taak van de onderzoeker. ### 1.4 Coderen en memobuilding als sleutelprocessen Coderen is het toekennen van samenvattende benamingen aan fragmenten van tekst om structuur en samenhang te creëren. Memo's dienen als tussentijdse bedenkingen, interpretaties en inzichten van de onderzoeker, die helpen om het denkproces vast te houden en verbanden te leggen. Beide zijn essentiële onderdelen in de data-analyse van kwalitatief onderzoek. --- Oké, hier is je studiehandleiding voor "Verschillende paradigma's in kwalitatief onderzoek", specifiek gericht op pagina 55 van het document. Kwalitatief onderzoek kan op diverse manieren benaderd en geanalyseerd worden, wat leidt tot verschillende paradigma's die de wetenschapsfilosofische uitgangspunten van de onderzoeker bepalen. Wetenschap is niet neutraal; elke studie vertrekt vanuit specifieke aannames over de aard van de werkelijkheid, hoe kennis hierover kan worden verworven, en de relatie tussen de onderzoeker en het studieobject. Deze aannames bepalen de richting van het onderzoek. #### 1.1.1 Niveaus van aannames Onderzoeksparadigma's omvatten doorgaans aannames op de volgende niveaus: * **Ontologie**: Aannames over de aard van de realiteit en wat we ervan kunnen kennen. * *Kwalitatief perspectief*: Relativisme, waarbij mensen de realiteit actief construeren. * **Epistemologie**: Aannames over wat kennis is, hoe deze verworven wordt, en de relatie tussen onderzoeker en participant. * *Kwalitatief perspectief*: Subjectivistisch/transactioneel, gericht op het zo dicht mogelijk benaderen van de participant; kennis is contextueel. * **Methodologie**: Aannames over welke onderzoeksmethoden gebruikt moeten worden. * *Kwalitatief perspectief*: Meer inductieve benadering, flexibel en vertrekkend vanuit de data. * **Axiologie**: Aannames over de rol van waarden van de onderzoeker in het onderzoek. * *Kwalitatief perspectief*: De onderzoeker brengt waarden in het onderzoek; het is waardegeladen. * **Retorisch niveau**: Hoe deze aannames leiden tot een specifieke stijl van rapporteren. #### 1.1.2 Vier grote paradigma's (naar Ponterotto) Hoewel deze paradigma's niet strikt gescheiden zijn en vaak overlappen, worden er vier belangrijke onderscheiden: positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme, en het kritisch-ideologische perspectief. Kwalitatief onderzoek situeert zich vaak op een mix van post-positivisme en constructivisme, of expliciet binnen het constructivisme. > **Tip:** Kwantitatief onderzoek wordt vaak gelijkgesteld aan het positivistische kader, maar dit is niet altijd correct. Positivisme focust op observeerbare feiten en een enkele, observeerbare werkelijkheid. Kwalitatieve gegevens kunnen, mits correct toegepast, ook tot geldige kennis leiden. De dominantie van kwantitatief onderzoek in de psychologie wordt deels verklaard door de "kwantitatieve imperatief", de tendens om kwantitatief te prefereren, wat soms voortkomt uit de (foutieve) aanname dat alle psychische attributen numeriek zouden zijn. ### 1.2 Twee denkmodellen: paradigmatisch en narratief In de sociale wetenschappen, en specifiek in de psychologie, zijn er twee fundamenteel verschillende manieren van denken te onderscheiden die elkaar kunnen aanvullen: * **Paradigmatisch of logisch-wetenschappelijk denken**: * Reflecteert een objectieve, deterministische wereld. * Sluit aan bij de natuurwetenschappen, logica en wiskunde. * Streeft naar een formeel, mathematisch systeem van beschrijving en verklaring met abstracte "als-dan-stellingen". * Heeft een kwantitatieve gevoeligheid. * **Narratief denken**: * Reflecteert een geconstrueerde wereld. * Sluit aan bij de sociale en menswetenschappen. * Beschouwt de mens als een betekenisverlenend wezen binnen een specifieke context. * Gebruikt verhalen om zin te geven aan gebeurtenissen en ervaringen. * Heeft een kwalitatieve gevoeligheid. De psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee benaderingen, maar de grens is niet absoluut. Narratieve modaliteiten kunnen ook cijfers contextualiseren, in plaats van ze als universele wetmatigheden te gebruiken. > **Voorbeeld:** De replicatiecrisis in de psychologie kan deels begrepen worden vanuit een mismatch tussen het studieobject (menselijk gedrag, dat betekenis en context vereist) en het natuurwetenschappelijke model dat vaak gebruikt wordt voor het opzetten van onderzoek. Voorspellingen gebaseerd op modellen met enkele variabelen die andere verklaren, zijn in de complexe, betekenisvolle menselijke realiteit vaak niet realiseerbaar. ### 1.3 De rol van de onderzoeker en de interpretatie van data In kwalitatief onderzoek is de onderzoeker een mede-actor wiens subjectiviteit en waarden onvermijdelijk een rol spelen. Dit vraagt om **reflexiviteit**: een bewuste analyse van de eigen rol en invloed doorheen het hele onderzoeksproces. Aannames over de aard van de realiteit (ontologie) en hoe kennis verworven wordt (epistemologie) bepalen hoe data geïnterpreteerd worden. Verschillende methoden, zoals Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA), Grounded Theory (GT) en Thematische Analyse (TA), bieden specifieke kaders voor deze interpretatie. * **IPA**: Focust op de unieke betekenissen van individuen met een gedeelde ervaring, waarbij de leefwereld en reflexiviteit centraal staan. * **GT**: Gericht op theorievorming door systematische en cyclische analyse van data, waarbij de theorie voortvloeit uit de gegevens (bottom-up). * **TA**: Een meer neutrale benadering die thema's identificeert door codes te groeperen, en die flexibel kan worden ingezet. Elke benadering benadrukt de noodzaak van diepgaande interpretatie, het erkennen van de complexiteit van de data en het verhoudingsgewijs plaatsen van bevindingen binnen bestaande theorieën of de onderzoeksvraag. Het coderen van data is een sleutelproces binnen deze analyses, waarbij betekenisvolle fragmenten worden samengevat in codes en later gegroepeerd in thema's. --- Kwalitatief onderzoek wordt gekenmerkt door diverse benaderingen en paradigma's, die de grondslagen van kennisverwerving en de relatie tussen onderzoeker en onderzochte bepalen. ### 1.1 Paradigma's: de wetenschapsfilosofische fundamenten Onderzoeksparadigma's bepalen de aannames over de aard van de werkelijkheid (ontologie), de wijze van kennisverwerving (epistemologie), de rol van waarden (axiologie) en de onderzoeksmethoden (methodologie). #### 1.1.1 Ontologie: de aard van de realiteit * **Kwalitatief perspectief:** De realiteit wordt als relatief beschouwd; mensen construeren actief hun eigen werkelijkheid. #### 1.1.2 Epistemologie: de aard van kennis * **Kwalitatief perspectief:** Kennis is subjectivistisch en transactioneel, waarbij de nadruk ligt op het zo dicht mogelijk benaderen van de participant en het begrijpen van contextuele kennis, in tegenstelling tot universele wetmatigheden. #### 1.1.3 Methodologie: de keuze van onderzoeksmethoden * **Kwalitatief perspectief:** Er wordt vaak een inductieve benadering gehanteerd, waarbij men vertrekt vanuit de data en flexibel kan inspelen op veranderingen in de onderzoeksvraag. #### 1.1.4 Axiologie: de rol van waarden * **Kwalitatief perspectief:** Onderzoeker zijn waarden zijn onvermijdelijk aanwezig en vormen een inherent onderdeel van het onderzoek. #### 1.1.5 Retorisch niveau: de stijl van rapporteren * Dit niveau gaat over de manier waarop de aannames leiden tot een specifieke stijl of taalgebruik in de rapportage van het onderzoek. ### 1.2 Vier grote paradigma's in kwalitatief onderzoek Het artikel van Ponterotto onderscheidt vier paradigma's die invloed hebben op het onderzoeksproces: * Positivisme * Post-positivisme * (Sociaal) constructivisme-interpretivisme * Kritisch-ideologisch perspectief Vaak worden in kwalitatief onderzoek combinaties van deze benaderingen gebruikt, of wordt expliciet het sociaal constructivisme gevolgd. > **Tip:** Het is belangrijk te beseffen dat kwantitatief onderzoek niet altijd gelijkgeschakeld kan worden met het positivisme. De tendens om kwantitatief te verkiezen, de "kwantitatieve imperatief", kan voortkomen uit de aanname dat psychische attributen numeriek zouden zijn, wat niet altijd het geval is. ### 1.3 Wilhelm Dilthey en Jerome Bruner: twee denkwijzen De sociale wetenschappen kennen twee belangrijke denkwijzen die niet tot elkaar gereduceerd kunnen worden: #### 1.3.1 Dilthey: geesteswetenschappen versus natuurwetenschappen * **Geesteswetenschappen:** Gericht op *begrijpen* (verstehen), waarbij de ontwikkeling en context van het individu centraal staan. Er is een multidisciplinaire aanpak nodig. * **Natuurwetenschappen:** Gericht op het vinden van *wetmatige causale verklaringen* (erklären). #### 1.3.2 Bruner: de paradigmatische en narratieve modaliteit * **Paradigmatische/logisch-wetenschappelijke modaliteit:** Reflecteert de objectieve, deterministische wereld en sluit aan bij de natuurwetenschappen. Probeert formele, mathematische systemen van beschrijving en verklaring te realiseren (denk aan 'als-dan'-stellingen). Dit is typisch voor een kwantitatieve gevoeligheid. * **Narratieve modaliteit:** Reflecteert de geconstrueerde wereld en sluit aan bij de sociale en menswetenschappen. De mens wordt gezien als een betekenisverlenend wezen binnen een specifieke context, en verhalen worden gebruikt om zin te geven aan gebeurtenissen. Dit is typisch voor een kwalitatieve gevoeligheid. > **Tip:** De psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee denkwijzen. De grens is echter niet absoluut, en bijvoorbeeld mixed-method benaderingen laten zien hoe ze elkaar kunnen aanvullen. ### 1.4 De vier grote paradigma's volgens Ponterotto Het artikel van Ponterotto introduceert vier paradigma's die de aannames waarmee wetenschappers naar de realiteit kijken, bepalen: * **Positivisme:** Gaat uit van een objectieve, observeerbare werkelijkheid en het streven naar universele wetten. * **Post-positivisme:** Erkent de beperkingen van het positivisme en stelt dat de werkelijkheid objectief is, maar slechts benaderbaar en niet volledig kenbaar. * **(Sociaal) constructivisme-interpretivisme:** De werkelijkheid wordt gezien als sociaal geconstrueerd en afhankelijk van interpretatie. Kennis is contextueel. * **Kritisch-ideologisch perspectief:** Richt zich op machtsverhoudingen en sociale ongelijkheid, met als doel sociale verandering teweeg te brengen. ### 1.5 De vier grote paradigma's in detail #### 1.5.1 Positivisme * **Ontologie:** Realisme (één objectieve werkelijkheid). * **Epistemologie:** Objectivisme (kennis is objectief en onafhankelijk van de onderzoeker). * **Methodologie:** Deductief, kwantitatief, experimenteel. #### 1.5.2 Post-positivisme * **Ontologie:** Kritisch realisme (er is een objectieve werkelijkheid, maar deze is complex en slechts benaderbaar). * **Epistemologie:** Objectivisme, maar met erkenning van beperkingen (onderzoeker streeft naar objectiviteit). * **Methodologie:** Deductief/inductief, kwantitatief met mogelijkheid tot kwalitatieve methoden ter aanvulling. #### 1.5.3 (Sociaal) constructivisme-interpretivisme * **Ontologie:** Relativisme (meerdere, sociaal geconstrueerde realiteiten). * **Epistemologie:** Subjectivisme/transactioneel (kennis is contextueel en wordt gecreëerd in de interactie tussen onderzoeker en participant). * **Methodologie:** Inductief, kwalitatief, interpretatief. #### 1.5.4 Kritisch-ideologisch perspectief * **Ontologie:** Epistemologisch subjectivisme met nadruk op sociaal-constructivisme (realiteit is gevormd door machtsstructuren). * **Epistemologie:** Subjectivistisch/transactioneel, met nadruk op bevrijding en emancipatie. * **Methodologie:** Inductief, kwalitatief, kritische analyse. ### 1.6 De rol van concepten en theorie in kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek vertrekt vaak vanuit data (inductieve benadering), waarbij concepten en theorieën "gegrond" zijn in de verzamelde gegevens. Echter, theorie kan ook richting geven aan het onderzoek (deductieve benadering). * **Inductieve benadering:** Data bepalen de verdere analyse en de te formuleren conclusies. * **Deductieve benadering:** Bestaande theorieën geven richting aan de interpretatie van data. * **Iteratief proces:** Er is een wisselwerking tussen dataverzameling en -analyse, waarbij de onderzoeksvraag en benadering gedurende het proces aangepast kunnen worden. ### 1.7 De mens als betekenisverlenend wezen Kwalitatief onderzoek erkent de mens als een intentioneel en betekenisverlenend wezen. * **Emic perspectief (insider):** Vertrekt vanuit het perspectief en de woorden van de participant. * **Etic perspectief (outsider):** Vertrekt vanuit bestaande theorieën of hypotheses. Hoewel de praktijk vaak een wisselwerking tussen beide perspectieven kent, blijft het emic perspectief het uitgangspunt. ### 1.8 Taal als sleutel tot betekenis Taal speelt een cruciale rol in het verlenen van betekenis, het vormen van onze werkelijkheid en het overbrengen van kennis. Verschillende talen en hun contextuele invloed zijn essentieel om te overwegen bij het generaliseren van onderzoeksbevindingen. ### 1.9 Onderzoek in naturalistische contexten Kwalitatief onderzoek streeft ernaar de leefwereld van participanten te begrijpen vanuit hun perspectief, vaak door middel van immersie en participerende observatie. ### 1.10 Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description) Een 'rijke beschrijving' is een gedetailleerde en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen. Dit staat in contrast met 'thin description', die enkel feiten weergeeft. ### 1.11 Belang van de rol van de onderzoeker De onderzoeker is een mede-actor die actief deelneemt aan het onderzoek en invloed uitoefent. Reflexiviteit (bewuste analyse van de eigen rol en invloed) en bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen) zijn hierbij essentieel. ### 1.12 Kwalitatief versus kwantitatief onderzoek Hoewel er duidelijke verschillen zijn, zijn kwalitatief en kwantitatief onderzoek niet altijd strikt te scheiden en kunnen ze elkaar aanvullen. Beide hebben gemeenschappelijke doelen zoals data-reductie, het beantwoorden van onderzoeksvragen, het blootleggen van variatie en het vermijden van bewuste vertekening. De complementariteit wordt echter principieel en pragmatisch benaderd. --- # Het formuleren van een onderzoeksvraag in kwalitatief onderzoek Het formuleren van een effectieve onderzoeksvraag is een cruciale eerste stap in kwalitatief onderzoek, die de richting en focus van het gehele onderzoeksproces bepaalt. ### 2.1 De plaats van de onderzoeksvraag in het kwalitatieve onderzoeksproces De onderzoeksvraag is een van de eerste elementen die worden ontwikkeld, meestal voortkomend uit een brede interesse of een geformuleerde probleemstelling, vaak na een inleidende literatuurstudie. De onderzoeksvraag dient om het doel van de studie duidelijk te maken, reflecteert impliciete wetenschapsfilosofische aannames en geeft kenmerken van het kwalitatieve onderzoek weer. * **Doel van de studie:** Duidelijk maken of het onderzoek beschrijvend, explorerend, verklarend of emanciperend van aard is. * **Wetenschapsfilosofische aannames:** Weerspiegelt de onderliggende visie op de aard van de werkelijkheid en hoe kennis daarover verworven kan worden. * **Kenmerken van kwalitatief onderzoek:** Geeft aan dat het gaat om een exploratieve en open benadering. Verschillende soorten onderzoeksvragen bestaan: * **Oorzaak-effect vragen:** Meer typerend voor een positivistische invalshoek en kwantitatief onderzoek. * **Vragen naar betekenis:** Kenmerkend voor een interpretatieve en constructivistische benadering, typisch voor kwalitatief onderzoek. ### 2.2 Aard en opbouw van kwalitatieve onderzoeksvragen Kwalitatieve onderzoeksvragen onderscheiden zich door hun open en flexibele karakter, wat essentieel is voor de inductieve en iteratieve aard van kwalitatief onderzoek. #### 2.2.1 Eigenschappen van een kwalitatieve onderzoeksvraag * **Relatief open:** Gericht op inductief onderzoek, waarbij de data de analyse sturen. * **Flexibel:** Mogelijkheid tot aanpassing gedurende het onderzoeksproces, afhankelijk van de verzamelde data en het iteratieve karakter. Dit staat in contrast met kwantitatief onderzoek, waar de vraagstelling doorgaans vooraf vastligt. * **Helder en duidelijke focus:** Hoewel open, moet de vraag wel een specifieke richting hebben om het onderzoek te kaderen. * **Bondig geformuleerd:** Beknopt en to-the-point. * **Onderzoekbaar:** De vraag moet praktisch en ethisch haalbaar zijn om te onderzoeken met de beschikbare middelen en methoden. * **Veelal beginnend met 'hoe' of 'wat':** Deze vraagwoorden peilen naar ervaringen, betekenissen en processen, in plaats van naar hoeveelheden of directe oorzakelijke verbanden. 'Welke' kan ook, wanneer het peilt naar ervaringen. Dit staat in contrast met 'waarom'-vragen in kwantitatief onderzoek. #### 2.2.2 Structuur van een onderzoeksvraag Een typische kwalitatieve onderzoeksvraag bestaat uit drie luiken: 1. **Vraagwoord:** Bijvoorbeeld 'hoe', 'wat', of 'welke'. 2. **Aanduiding van de onderzoekseenheid (of analyse-eenheid):** Dit is de entiteit (persoon, groep, organisatie, etc.) waarover de onderzoeker uitspraken wil kunnen doen. Dit bepaalt mede de steekproefselectie en dataverzameling. De onderzoekseenheid hoeft niet noodzakelijk gelijk te zijn aan de waarnemingseenheid (de daadwerkelijke respondenten). 3. **Informatie over het fenomeen/de kenmerken/eigenschappen:** Dit specificeert wat er bestudeerd moet worden binnen de onderzoekseenheid. Een veelvoorkomende structuur is: **Wat/hoe + (werkwoord) + kenmerk/fenomeen + bij/voor + onderzoekseenheid (in een specifieke setting)?** Werkwoorden die exploratie bevorderen, zoals 'ervaren', 'conceptualiseren', 'beleven', zijn hierbij cruciaal. #### 2.2.3 Aantal onderzoeksvragen Meestal wordt gewerkt met **één of twee hoofdvragen** die breed en exploratief zijn. Deze kunnen worden aangevuld met **vijf tot zeven subvragen** die specifieke dimensies van de hoofdvraag uitdiepen. Deze subvragen kunnen ook gekoppeld zijn aan de steekproefsamenstelling of dataverzamelingsmethoden. #### 2.2.4 Openheid en neutraliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen Een kwalitatieve onderzoeksvraag moet openheid maximaliseren om participanten de ruimte te geven hun ervaringen te delen. Dit betekent dat de vraag zo neutraal mogelijk moet zijn geformuleerd en geen aannames mag insinueren over: * **De aard, condities of relatieve kwaliteiten van een fenomeen:** Een vraag die ervan uitgaat dat een stigma ervaren wordt, stuurt de antwoorden. Een betere, neutralere vraag zou zijn hoe koppels het samenwonen conceptualiseren en ervaren. * **Richting of hiërarchische ordening:** Vragen die suggereren dat het ene beter of belangrijker is dan het andere (bv. "Ervaren meisjes meer stress dan jongens?") moeten vermeden worden. Een neutralere vraag zou zijn hoe meisjes en jongens de rol van sociale media in hun leven ervaren. Het doel is om de respondent de ruimte te geven om hun realiteit en ervaringen te beschrijven, zonder dat de onderzoeker vooraf suggesties doet. #### 2.2.5 Causaliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen Het gebruik van causale taal zoals 'leiden tot', 'hebben als effect dat', of 'veroorzaken' wordt in kwalitatief onderzoek doorgaans vermeden, omdat dit te sterk geassocieerd wordt met de positivistische benadering en een lineair verband tussen variabelen impliceert. * **Variantie-theorie:** Richt zich op het meten van verklarende variabelen en directe verbanden (meer kwantitatief). * **Proces-theorie:** Focust op de complexe samenhang en het 'hoe' van een fenomeen, door middel van diepgaande analyse van betekenis en context (meer kwalitatief). Kwalitatieve onderzoeksvragen richten zich vaker op dit procesmatige aspect. #### 2.2.6 Haalbare en ethische onderzoeksvragen Naast de openheid en relevantie, moet een kwalitatieve onderzoeksvraag ook haalbaar en ethisch verantwoord zijn. * **Haalbaarheid:** Houdt rekening met praktische dimensies zoals de beschikbare middelen (tijd, geld), de vaardigheden van de onderzoeker, en de bereidheid en beschikbaarheid van de participanten. * **Onderzoekbaarheid:** De vraag moet concreet genoeg zijn en niet te breed. De bestaande kennis moet het ook mogelijk maken om de vraag te beantwoorden. * **Ethische dimensie:** Er moet nagegaan worden wat de mogelijke (nadelige) effecten van het onderzoek kunnen zijn voor de respondenten, de context en de samenleving. Een reflexieve houding van de onderzoeker is hierbij cruciaal. > **Tip:** Een goede kwalitatieve onderzoeksvraag nodigt uit tot diepgaande exploratie en laat ruimte voor onverwachte bevindingen, terwijl deze toch gefocust en onderzoekbaar blijft. --- Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting van het formuleren van een onderzoeksvraag in kwalitatief onderzoek, gebaseerd op de verstrekte documentatie voor de pagina's 10-12. ## 2 Het formuleren van een onderzoeksvraag in kwalitatief onderzoek Het formuleren van een effectieve onderzoeksvraag is een cruciale eerste stap in het kwalitatieve onderzoeksproces, die de richting, focus en het uiteindelijke doel van de studie bepaalt. De onderzoeksvraag markeert doorgaans het begin van het onderzoeksproces, voortkomend uit een initiële interesse of de formulering van een probleemstelling. Vaak vloeit deze vraag voort uit een literatuurstudie, waarbij lacunes in de bestaande kennis worden geïdentificeerd. * **Probleemstelling:** De bredere context of het probleem dat de onderzoeker wil aanpakken. * **Onderzoeksvraag:** Een specifieke, gefocuste vraag die het doel van de studie duidelijk maakt en antwoord tracht te geven op de probleemstelling. De onderzoeksvraag weerspiegelt impliciete wetenschapsfilosofische assumpties en draagt belangrijke kenmerken van kwalitatief onderzoek in zich. * **Soorten onderzoeksvragen:** * **Oorzaak-effect vragen:** Typisch voor een positivistische invalshoek en kwantitatief onderzoek. * **Vragen naar betekenis:** Kenmerkend voor een interpretatieve benadering en constructivistisch, typisch voor kwalitatief onderzoek. Kwalitatieve onderzoeksvragen onderscheiden zich van kwantitatieve vragen door hun openheid en flexibiliteit. * **Relatief open:** Gericht op inductief onderzoek en het exploreren van fenomenen zonder vooraf vastgestelde antwoorden. * **Flexibel:** De mogelijkheid bestaat om de vraag doorheen het proces aan te passen, in lijn met het iteratieve karakter van kwalitatief onderzoek. Dit in tegenstelling tot kwantitatief onderzoek, waarbij de vraag doorgaans vanaf het begin vastligt. * **Helder en gefocust:** Hoewel open, moet de vraag een duidelijke focus hebben. * **Bondig geformuleerd:** Beknopt en tot de kern komend. * **Onderzoekbaar:** De vraag moet met de beschikbare middelen en methoden beantwoord kunnen worden. * **Gebruik van ‘hoe’ en ‘wat’:** Veelal starten kwalitatieve vragen met deze vraagwoorden, gericht op het exploreren van ervaringen en processen. ‘Welke’ kan ook gebruikt worden, maar peilt dan naar ervaringen, niet naar factoren of hoeveelheden zoals in kwantitatief onderzoek. Een typische kwalitatieve onderzoeksvraag kan uit drie delen bestaan: 1. **Vraagwoord:** Bijvoorbeeld 'hoe', 'wat', 'welke'. 2. **Aanduiding van de onderzoekseenheid (of analyse-eenheid):** De entiteit (personen, groepen, organisaties) waarover men uitspraken wil kunnen doen. Dit geeft richting aan de steekproefselectie en dataverzameling. 3. **Informatie over het fenomeen, de kenmerken of eigenschappen:** De specifieke aspecten die bestudeerd zullen worden. Een gangbare structuur is: *Hoe/wat + (werkwoord) + kenmerk/fenomeen + bij/voor + onderzoekseenheid (setting)?* Explorerende werkwoorden zijn hierbij essentieel voor een open design. * **Hoofdvragen:** Doorgaans één of twee, die breed en open zijn geformuleerd. * **Subvragen:** Eventueel vijf tot zeven, die specifieke dimensies van de hoofdvraag uitwerken en gelinkt zijn aan sampling en dataverzameling. ### 2.3 Openheid en neutraliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen De onderzoeksvraag moet de lezer (en de onderzoeker zelf) informeren over wie bestudeerd wordt, welke informatie nodig is, en hoe deze verkregen zal worden. #### Openheid Openheid is gericht op het maximaliseren van de ruimte voor participanten om hun ervaringen te delen. De vraag moet concreet zijn, maar mag niet sturen of vooroordelen bevatten. #### Vermijden van assumpties Assumpties dienen op twee niveuna's vermeden te worden: 1. **Assumpties over de aard, condities of relatieve kwaliteiten van een fenomeen:** Vragen die al uitgaan van het bestaan van een fenomeen of een bepaalde kwaliteit ervan (bv. 'hoe hanteren koppels het stigma dat samenwonen met zich meebrengt?') zijn minder wenselijk dan vragen die open staan voor diverse conceptualisaties en ervaringen (bv. 'hoe conceptualiseren en ervaren koppels samenwonen?'). 2. **Assumpties over richting of hiërarchische ordening:** Vragen die impliciet een hiërarchie of oorzakelijk verband suggereren (bv. 'ervaren meisjes meer stress door sociale media dan jongens?') zijn minder geschikt dan vragen die de ervaringen van verschillende groepen gelijkwaardig bevragen (bv. 'hoe ervaren meisjes en jongens de rol van sociale media in hun leven?'). ### 2.4 Causaliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen Het gebruik van causale taal in kwalitatieve onderzoeksvragen wordt over het algemeen vermeden, omdat dit vaak geassocieerd wordt met een positivistische benadering en lineaire verbanden tussen variabelen. * **Vermijden van causale taal:** Termen als 'leiden tot', 'hebben als effect dat', 'veroorzaken' dienen vermeden te worden. * **Posities ten aanzien van causaliteit:** * **Contradictio in terminis:** Sommigen beschouwen causaliteit als fundamenteel onverenigbaar met kwalitatief onderzoek. * **Kwalitatieve notie van causaliteit:** Anderen erkennen een vorm van indirecte causaliteit, die meer focust op het 'hoe' van een fenomeen door middel van een diepgaande analyse van betekenissen en contexten (proces-theorie), in tegenstelling tot de directe causaliteit van variantie-theorieën (die meer in lijn liggen met kwantitatief onderzoek). ### 2.5 Haalbare en ethische onderzoeksvragen Bij het formuleren van een onderzoeksvraag moet rekening gehouden worden met zowel de praktische haalbaarheid als de ethische implicaties. #### 2.5.1 Haalbaarheid en onderzoekbaarheid * **Haalbaarheid:** Aangelegenheden zoals de beschikbare middelen (tijd en geld), de vaardigheden van de onderzoeker, en de bereidheid en beschikbaarheid van de participanten. * **Onderzoekbaarheid:** De vraag moet zinnig zijn, concreet genoeg, en beantwoordbaar met de huidige kennis en methoden. #### 2.5.2 Ethische dimensie Het is essentieel om na te gaan wat de mogelijke (nadelige) effecten van het onderzoek kunnen zijn voor de respondenten, de ruimere context, en de samenleving. Een reflectieve houding van de onderzoeker is hierbij cruciaal. > **Tip:** Een goede kwalitatieve onderzoeksvraag is als een kompas: het geeft richting, maar laat ruimte voor ontdekking en aanpassing tijdens de reis. Ze nodigt uit tot exploratie in plaats van te dicteren wat gevonden moet worden. > **Voorbeeld van een minder geschikte vs. geschikte kwalitatieve onderzoeksvraag:** > > * **Minder geschikt:** *Hoe vermindert mindfulness stress bij studenten?* (Gaat ervan uit dat mindfulness stress vermindert en peilt naar de 'hoe' van die vermindering.) > * **Geschikter:** *Hoe ervaren studenten de impact van mindfulness op hun welzijn?* (Peilt naar de subjectieve ervaring en staat open voor diverse uitkomsten.) --- Hier is een samenvatting van "Het formuleren van een onderzoeksvraag in kwalitatief onderzoek", gebaseerd op de verstrekte documentinhoud, met specifieke focus op pagina's 13-15. Het formuleren van een onderzoeksvraag is een cruciale stap in het kwalitatieve onderzoeksproces, die de richting en focus van de studie bepaalt en de onderzoeksdoelen weerspiegelt. De onderzoeksvraag is doorgaans de start van het onderzoeksproces, voortkomend uit een interesse of een geformuleerde probleemstelling. Meestal vloeit deze voort uit een literatuurstudie, waarbij lacunes in bestaande kennis worden geïdentificeerd. De onderzoeksvraag geeft helder het doel van de studie aan (beschrijven, exploreren, verklaren, emanciperen, etc.) en weerspiegelt de impliciete wetenschapsfilosofische assumpties van de onderzoeker. Het dient ook als een indicator voor de kenmerken van kwalitatief onderzoek. Kwalitatieve onderzoeksvragen kenmerken zich door: * **Openheid:** Ze zijn gericht op inductief onderzoek en laten veel ruimte voor de participant om ervaringen te delen. * **Flexibiliteit:** Ze kunnen tijdens het onderzoeksproces worden aangepast in functie van de verzamelde data, wat het iteratieve karakter van kwalitatief onderzoek weerspiegelt. Dit staat in contrast met kwantitatief onderzoek, waar de vraagstelling vaak vanaf het begin vastligt. * **Heldere focus:** Hoewel open, moeten de vragen wel een duidelijke focus hebben. * **Bondigheid:** Ze zijn kort en kernachtig geformuleerd. * **Onderzoekbaarheid:** De vragen moeten concreet genoeg zijn om onderzocht te kunnen worden. * **Vraagwoorden:** Typisch beginnen ze met 'hoe' of 'wat', en soms met 'welke' wanneer gepeild wordt naar ervaringen in plaats van naar factoren. Dit onderscheidt ze van kwantitatieve vragen die vaker starten met 'waarom' of gericht zijn op hoeveelheden en verschillen. Een typische kwalitatieve onderzoeksvraag bestaat uit drie componenten: 1. **Het vraagwoord:** Bijvoorbeeld 'hoe', 'wat', 'welke'. 2. **De aanduiding van de onderzoekseenheid (of analyse-eenheid):** Dit verwijst naar de entiteit(en) waarover uitspraken gedaan zullen worden, wat richting geeft aan de steekproefselectie en dataverzameling. Dit hoeft niet altijd identiek te zijn aan de waarnemingseenheid (de bevraagden). 3. **Informatie over het fenomeen, de kenmerken of eigenschappen die bestudeerd worden:** Dit specificeert wat er onderzocht wordt binnen de gekozen onderzoekseenheid. Een veelvoorkomende structuur is: `Wat/Hoe + (werkwoord) + kenmerk/fenomeen + bij/voor + onderzoekseenheid (setting)?` Hierbij worden vaak explorerende werkwoorden gebruikt, passend bij een open onderzoeksdesign. Meestal wordt gewerkt met één of twee hoofdvragen die breed en open zijn. Eventueel kunnen hier 5 tot 7 subvragen aan toegevoegd worden die specifieke dimensies van de hoofdvraag uitdiepen, bijvoorbeeld hoe een bepaalde patiëntengroep een specifiek therapeutisch concept ervaart. Deze subvragen kunnen ook gelinkt zijn aan samplingstrategieën en dataverzameling. De onderzoeksvraag moet aanwijzingen geven over *wat* er bij *wie* onderzocht zal worden, en welke informatie daarvoor nodig is. Openheid is cruciaal om de ruimte voor participanten te maximaliseren. De vraag moet concreet zijn, maar mag de onderzoeker niet in een bepaalde richting sturen, verwachtingen of verbanden insinueren. **Vermijd assumpties op twee niveoms:** 1. **Assumpties over de aard, condities of relatieve kwaliteiten van een fenomeen:** Vragen die uitgaan van het bestaan van een fenomeen of specifieke ervaringen, zoals "Hoe hanteren samenwonende koppels het stigma dat geassocieerd is met samenleven?", zijn te sturend. Een betere formulering is: "Hoe conceptualiseren en ervaren koppels samenwonen?". 2. **Assumpties over richting of hiërarchische ordening:** Vragen die een causaliteit of een impliciete vergelijking maken, zoals "Ervaren meisjes meer stress door sociale media dan jongens?", zijn problematisch. Een openere vraag is: "Hoe ervaren meisjes en jongens de rol van sociale media in hun leven?". ### 2.4 Causaliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen: een contradictio in terminis? Algemeen geldt dat causale taal die lineaire verbanden tussen variabelen impliceert (zoals 'leiden tot', 'hebben als effect dat', 'veroorzaken') vermeden dient te worden in kwalitatieve onderzoeksvragen. Dit omdat deze taal te sterk verbonden is met een positivistische, kwantitatieve benadering. Er zijn verschillende posities ten aanzien van causaliteit in kwalitatief onderzoek: * **Causaliteit en kwalitatief onderzoek zijn een contradictio in terminis:** Kwalitatief onderzoek zou fundamenteel verschillen van de positivistische benadering die causaliteit onderzoekt. * **Een kwalitatieve notie van causaliteit is mogelijk:** Dit verwerpt de gelijkstelling van causaliteit met de positivistische benadering. Binnen deze visie kunnen we onderscheid maken: * **Variantie-theorie:** Focust op het meten van verklarende variabelen en het direct verband tussen deze en het te verklaren fenomeen (statisch, kwantitatief). * **Proces-theorie:** Richt zich op het begrijpen van het 'hoe' van een fenomeen door middel van diepgaande analyse van betekenis en context (dynamisch, kwalitatief). Hierbij wordt de complexe samenhang tussen factoren onderzocht. Bij het formuleren van de onderzoeksvraag moet rekening gehouden worden met: * **Haalbaarheid:** Dit omvat praktische dimensies zoals beschikbare middelen (tijd, geld), de vaardigheden van de onderzoeker en de bereidheid en beschikbaarheid van de participanten. * **Onderzoekbaarheid:** De vraag moet zinnig en concreet genoeg zijn om beantwoord te kunnen worden met de beschikbare kennis en methoden. Een te brede vraag is niet onderzoekbaar. Het is essentieel om na te denken over de mogelijke (nadelige) effecten van het onderzoek op respondenten, de ruimere context en de samenleving. Hoewel niet altijd volledig te voorzien, vereist dit een bewuste, reflectieve houding van de onderzoeker. --- Dit hoofdstuk behandelt de formulering van een onderzoeksvraag in kwalitatief onderzoek, waarbij de nadruk ligt op de kenmerken, structuur en de openheid ervan. Een goede onderzoeksvraag is essentieel voor elk onderzoeksproces. In kwalitatief onderzoek neemt de formulering van de onderzoeksvraag een specifieke plaats in en verschilt deze op cruciale punten van kwantitatieve onderzoeksvragen. Het proces van onderzoeksvraagformulering is nauw verbonden met de bredere conceptuele en methodologische benaderingen binnen kwalitatief onderzoek. ### 2.1 Plaats van de onderzoeksvraag in het kwalitatieve onderzoeksproces De formulering van een onderzoeksvraag vormt meestal het startpunt van het kwalitatieve onderzoeksproces. Vaak vloeit deze voort uit een initiële interesse, een geïdentificeerd probleem of lacunes in de bestaande kennis na een literatuurstudie. De onderzoeksvraag is een cruciale stap die het doel van de studie verheldert en impliciete wetenschapsfilosofische aannames weerspiegelt. * **Doel van de studie:** De onderzoeksvraag geeft aan wat de onderzoeker beoogt te bereiken, zoals beschrijven, exploreren, verklaren of emanciperen. * **Wetenschapsfilosofische aannames:** De formulering van de vraag kan onbewust de onderliggende filosofische opvattingen van de onderzoeker over de aard van de werkelijkheid en kennisverwerving blootleggen. * **Kenmerken van kwalitatief onderzoek:** De aard van de vraag weerspiegelt de specifieke eigenschappen van kwalitatief onderzoek, zoals de openheid en flexibiliteit. Er bestaan verschillende soorten onderzoeksvragen, waarbij kwalitatief onderzoek zich primair richt op vragen naar betekenis en ervaring, in tegenstelling tot oorzaak-effectvragen die typisch zijn voor positivistisch en kwantitatief onderzoek. Kwalitatieve onderzoeksvragen kenmerken zich door hun openheid, flexibiliteit en focus. * **Relatief open:** Gericht op inductief onderzoek, waardoor ruimte ontstaat voor het ontdekken van nieuwe inzichten. * **Flexibel:** Mogelijkheid tot aanpassing gedurende het onderzoeksproces, in functie van de data. Dit staat in contrast met de meer vaste aard van kwantitatieve onderzoeksvragen. * **Helder en duidelijk:** Een specifieke focus is noodzakelijk, ondanks de openheid. * **Bondig geformuleerd:** Essentieel voor de helderheid van het onderzoek. * **Onderzoekbaar:** De vraag moet concreet genoeg zijn om empirisch onderzocht te kunnen worden met de beschikbare middelen en kennis. * **Type vragen:** Vaak beginnen kwalitatieve vragen met 'hoe' of 'wat', of 'welke', peilend naar ervaringen en betekenissen. Kwantitatieve vragen daarentegen peilen vaker naar 'waarom', hoeveelheden, of verschillen. Een typische kwalitatieve onderzoeksvraag bestaat uit drie onderdelen: 2. **Aanduiding van de onderzoekseenheid (of analyse-eenheid):** Dit is de entiteit waarover de vraag gaat en waarover aan het einde van de studie uitspraken gedaan kunnen worden. Dit stuurt de steekproefselectie en dataverzameling. De onderzoekseenheid hoeft niet altijd gelijk te zijn aan de waarnemingseenheid (de bevraagden). 3. **Informatie over het fenomeen/de kenmerken/eigenschappen:** Dit beschrijft wat er specifiek bestudeerd zal worden binnen de onderzoekseenheid. Een veelgebruikte structuur is: "Wat/Hoe + (werkwoord) + kenmerk/fenomeen + bij/voor + onderzoekseenheid (setting)?". Explorerende werkwoorden zijn hierbij cruciaal voor een open design. Doorgaans worden één of twee hoofdvragen geformuleerd. Deze zijn breed en verkennend. Om de hoofdvragen verder te specificeren en de dataverzameling en analyse te sturen, kunnen er eventueel vijf tot zeven subvragen worden opgesteld. Deze subvragen richten zich op specifieke dimensies van de hoofdvraag en zijn vaak gerelateerd aan de steekproefsamenstelling. Kwalitatieve onderzoeksvragen moeten aanwijzingen geven over het te bestuderen onderwerp en de steekproef, maar mogen de participanten niet in een bepaalde richting sturen of aannames impliceren. * **Indicaties voor steekproef en dataverzameling:** De vraag moet duidelijk maken *wie* onderzocht zal worden en *welke informatie* nodig is. * **Openheid:** Dit maximaliseert de ruimte voor participanten om hun ervaringen vrijuit te delen. De vraag moet concreet zijn, maar mag geen verwachtingen of verbanden suggereren. * **Neutraliteit:** Vermijd het insinueren van aannames op twee niveaus: 1. **Aannames over de aard, condities of kwaliteiten van een fenomeen:** Vermijd formuleringen die impliciet een bepaalde kwaliteit of staat van het fenomeen aannemen. Bijvoorbeeld, in plaats van "Hoe hanteren samenwonende koppels het stigma dat geassocieerd is met samenleven?", is "Hoe conceptualiseren en ervaren koppels samenwonen?" een neutralere formulering die ruimte laat voor het ontbreken van stigma-ervaringen. 2. **Aannames over richting of hiërarchische ordening:** Vermijd vragen die een vooraf bepaalde hiërarchie of causale relatie suggereren. Bijvoorbeeld, in plaats van "Ervaren meisjes meer stress door sociale media dan jongens?", is "Hoe ervaren meisjes en jongens de rol van sociale media in hun leven?" neutraler, omdat het openstaat voor alternatieve ervaringen en geen directe vergelijking op basis van stress oplegt. ### 2.4 Causaliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen: contradictio in terminis? Het gebruik van causale taal in kwalitatieve onderzoeksvragen wordt vaak als problematisch beschouwd, omdat het te nauw verwant is aan een positivistische benadering die lineaire verbanden tussen variabelen zoekt. * **Vermijden van causale taal:** Termen als 'leiden tot', 'hebben als effect dat', of 'veroorzaken' worden in kwalitatieve onderzoeksvragen doorgaans vermeden om de openheid te bewaren. * **Contradictio in terminis:** Sommige standpunten beschouwen causaliteit als inherent onverenigbaar met kwalitatief onderzoek, vanwege de sterke associatie met positivistische methoden. * **Kwalitatieve notie van causaliteit:** Andere benaderingen erkennen dat causaliteit wel degelijk een rol kan spelen, maar dan vanuit een ander perspectief. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen: * **Variantie-theorie:** Focust op het meten van verklarende variabelen en hun directe verbanden. Dit is meer statistisch en kwantitatief van aard. * **Proces-theorie:** Richt zich op het begrijpen van het 'hoe' van een fenomeen door complexe samenhangen, betekenissen en contexten diepgaand te analyseren. Dit is dynamischer en kwalitatief van aard en sluit beter aan bij kwalitatieve benaderingen, waarbij de nadruk ligt op de totstandkoming van een fenomeen binnen zijn context. Naast de conceptuele en methodologische aspecten, moeten onderzoeksvragen ook praktisch en ethisch haalbaar zijn. * **Haalbaarheid:** Dit betreft de praktische dimensies van het onderzoek, zoals de beschikbare tijd en financiële middelen, de vaardigheden van de onderzoeker, en de bereidheid en beschikbaarheid van de beoogde participanten. * **Onderzoekbaarheid:** De vraag moet zinvol en concreet genoeg zijn om beantwoord te kunnen worden. Een te brede vraag is niet onderzoekbaar. Ook de mate waarin bestaande kennis het beantwoorden van de vraag toelaat, is een belangrijke factor. De ethische dimensie van een onderzoeksvraag houdt in dat men de mogelijke (nadelige) effecten van het onderzoek op respondenten, de ruimere context en de samenleving in ogenschouw neemt. Hoewel deze effecten niet altijd volledig te voorzien zijn, is het cruciaal om hier bewust mee om te gaan en een reflexieve houding aan te nemen als onderzoeker. --- # methoden van steekproefselectie en generaliseerbaarheid Dit hoofdstuk behandelt de principes en technieken van steekproefselectie in kwalitatief onderzoek, met speciale aandacht voor de generaliseerbaarheid van de bevindingen. ### 4. De steekproef (sampling) #### 1. Doel en eigenschappen steekproefselectie in kwalitatief onderzoek In kwalitatief onderzoek is de steekproefselectie gericht op het verzamelen van relevante en diepgaande data die bijdragen aan het conceptueel kader en het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Het doel is analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid, waarbij een evenwicht wordt gezocht tussen homogeniteit (voor diepgang) en heterogeniteit (voor diversiteit aan perspectieven). De steekproef is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek en wordt doelgericht samengesteld (purposive sampling), aangezien willekeurige steekproeven (random sampling) in dit kader vaak minder informatief zijn. De flexibiliteit van de steekproef kan sequentieel (stapsgewijs aanpassen op basis van bevindingen) of niet-sequentieel (criteria vooraf vastgelegd) zijn. ##### 1.1 In functie van kader en onderzoeksvraag De selectie van de steekproef moet gebaseerd zijn op criteria die direct relevant zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag en het conceptueel kader. De analyse-eenheid (het niveau waarop uitspraken gedaan zullen worden, bv. individuen, groepen) moet vooraf bepaald worden, aangezien dit de steekproefselectie en dataverzameling stuurt. ##### 1.2 In functie van generaliseerbaarheid Generaliseerbaarheid verwijst naar de mate waarin uitspraken gedaan kunnen worden over een grotere groep of breder fenomeen dan het specifiek geobserveerde. Hoewel minder centraal dan in kwantitatief onderzoek, is er in kwalitatief onderzoek wel aandacht voor het overstijgen van het geobserveerde. Er worden drie vormen onderscheiden: 1. **Formele of statistische generalisatie:** Dit is de klassieke invulling, gebaseerd op grote steekproeven en representativiteit via probability sampling. Dit is doorgaans minder relevant voor kwalitatief onderzoek. 2. **Analytische generalisatie:** Dit betreft de overtuigingskracht van de theorieopbouw op basis van data en analyses. Het is een inductief proces, waarbij nieuwe observaties bestaande concepten verfijnen of aanpassen. 3. **Transfereerbaarheid:** Dit is de mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen of situaties. De kwaliteit van de *thick description* (rijke beschrijving) is hierbij cruciaal voor het oordeel van de lezer over de gelijkenis van contexten. ##### 1.3 Homogeniteit en heterogeniteit in een kwalitatieve steekproef Een balans tussen homogeniteit en heterogeniteit is belangrijk. Homogeniteit zorgt voor diepgang in de analyse van specifieke thema's, terwijl heterogeniteit bijdraagt aan het begrijpen van verschillen tussen individuen en het verkrijgen van meerdere perspectieven. Te veel homogeniteit kan vergelijkingen bemoeilijken, terwijl te veel heterogeniteit de diepgang kan ondermijnen. ##### 1.4 Flexibiliteit in kwalitatieve steekproeven * **Sequentieel steekproeftrekken:** Participanten worden stapsgewijs geselecteerd op basis van de bevindingen uit eerdere analyses. Dit is inherent aan het theoriebouwende karakter van kwalitatief onderzoek. * **Niet-sequentieel steekproeftrekken:** De selectiecriteria worden vooraf vastgelegd en gedurende het onderzoek nauwelijks aangepast. Dit biedt meer controle. ##### 1.5 Steekproefgrootte De omvang van de steekproef is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek. Ze moet klein genoeg zijn voor grondige analyse per eenheid, maar groot genoeg om de *datasaturatie* of *theoretische saturatie* te bereiken. Saturatie treedt op wanneer er geen nieuwe inzichten meer verkregen worden uit de verzamelde data. De grootte hangt af van de diepgang van de interviews, de heterogeniteit van de steekproef en de aard van het onderzoeksthema. #### 2. Technieken van steekproefselectie ##### 2.1 Convenience/opportunistic sampling Hierbij worden de meest gemakkelijk bereikbare participanten geselecteerd. Dit is de minst sterke methode met problematische generaliseerbaarheid. ##### 2.2 Purposive sampling Dit is een doelgerichte benadering waarbij specifieke selectiecriteria worden gehanteerd om de onderzoeksvraag te beantwoorden. Er zijn verschillende specifieke technieken: * **Extreme of afwijkende case sampling:** Selectie van ongewone of extreme manifestaties ('outliers') om het 'typische' beter te begrijpen. * **Typische case sampling:** Focus op wat als 'gemiddeld' of 'typisch' wordt beschouwd om het gewoonlijke proces te beschrijven. * **Kritische case sampling:** Selectie van cases die cruciale informatie kunnen genereren met brede toepasbaarheid, vaak gebruikt bij gevalsstudies. * **Maximale variatie sampling:** Selectie van participanten met een brede reeks aan relevante dimensies om zowel gedeelde elementen als unieke variaties te ontdekken. * **Homogene sampling:** Selectie van een groep met gelijkaardige kenmerken, vaak gebruikt bij focusgroepen om het gesprek te vergemakkelijken. * **Doelgerichte random sampling:** Een willekeurige selectie binnen een reeds doelgericht geselecteerde groep, om de geloofwaardigheid te verhogen en kritiek op vooringenomenheid te vermijden. * **Gestratificeerde doelgerichte sampling:** Een combinatie van verschillende strategieën om belangrijke variaties en gemeenschappelijke elementen te vatten. ##### 2.2.1 Theoretische sampling Een specifieke vorm van purposive sampling die expliciet gericht is op theorievorming. Nieuwe participanten worden gezocht op basis van de gegenereerde inzichten in de data, en het proces is altijd sequentieel. Dit is typisch voor Grounded Theory. ##### 2.2.2 Sneeuwbal of chain referral sampling Deze methode wordt gebruikt bij moeilijk bereikbare populaties, waarbij participanten andere mogelijke participanten kunnen aanreiken. Het is een specifieke vorm van algemeen doelgerichte sampling. #### 3. Verdere aandachtspunten: ethische aspecten en haalbaarheid ##### 3.1 Ethische overwegingen In kwalitatief onderzoek is de onderzoeker vaak nauwer betrokken, waardoor er extra aandacht moet zijn voor de impact van het onderzoek op respondenten, en de garantie van veiligheid en vertrouwelijkheid. ##### 3.2 Haalbaarheid Praktische overwegingen zoals tijd, geld, vaardigheden van de onderzoeker en de beschikbaarheid van participanten spelen een rol bij het bepalen van de omvang en aard van de steekproef. #### 4. Checklist voor steekproefkwaliteit (gebaseerd op Miles en Huberman) Bij het selecteren en beoordelen van de kwaliteit van een steekproef in purposive sampling, worden de volgende vragen gesteld: 1. Is de selectiestrategie relevant voor het conceptueel kader en de onderzoeksvragen? 2. Is het waarschijnlijk dat de steekproef rijke informatie zal opleveren over de te bestuderen fenomenen? 3. Maakt de steekproef generaliseerbaarheid (analytisch en transfereerbaarheid) van de bevindingen mogelijk? 4. Levert de steekproef waarheidsgetrouwe beschrijvingen/verklaringen op? 5. Is de selectiestrategie ethisch verantwoord? 6. Is de selectiestrategie haalbaar (tijd, geld, toegankelijkheid, vaardigheden)? --- Dit gedeelte van de studiegids behandelt methoden voor steekproefselectie en de generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten, met een specifieke focus op kwalitatief onderzoek. Het selecteren van een geschikte steekproef en het beoordelen van de generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten zijn cruciale stappen in elk onderzoeksproces. Binnen kwalitatief onderzoek liggen de nadruk en de benaderingen hiervoor anders dan in kwantitatief onderzoek. ### 3.1 Doel en eigenschappen van steekproefselectie in kwalitatief onderzoek In kwalitatief onderzoek is de steekproefselectie gericht op het verzamelen van relevante en diepgaande data die de onderzoeksvraag kunnen beantwoorden. Het doel is niet zozeer het bereiken van statistische representativiteit, maar eerder analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. * **Relevantie voor conceptueel kader en onderzoeksvraag:** De selectiecriteria worden bepaald door de onderzoeksvraag en het theoretisch kader, met als doel informatie te verzamelen die helpt deze vraag te beantwoorden. * **Analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid:** Dit betreft de mate waarin bevindingen kunnen worden toegepast op bredere theorieën of overdraagbaar zijn naar andere contexten. * **Rijke en diepgaande dataverzameling:** Er wordt gestreefd naar kwalitatief rijke informatie, waarbij een balans gezocht wordt tussen homogeniteit (gemeenschappelijke ervaringen) en heterogeniteit (verschillen tussen participanten). * **Flexibiliteit:** Steekproeven kunnen sequentieel (stapsgewijs, aangepast aan bevindingen) of niet-sequentieel (criteria vooraf vastgelegd) zijn. * **Kleine steekproefomvang:** Meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek om diepgaande analyse (thick description) mogelijk te maken. * **Doelbewuste selectie (purposive sampling):** Mensen worden specifiek geselecteerd op basis van hun vermogen om bij te dragen aan het onderzoek. Willekeurige (at random) selectie is minder informatief en betrouwbaar in kwalitatief onderzoek door de kleinere omvang. ### 3.2 Generaliseerbaarheid in kwalitatief onderzoek Generaliseerbaarheid verwijst naar de mate waarin uitspraken gedaan kunnen worden over een grotere groep of breder fenomeen dan de specifiek geobserveerde studiepopulatie. * **Formele of statistische generalisatie:** Dit is dominant in kwantitatief onderzoek en vereist grote, representatieve steekproeven (probability sampling). Het doel is om uitspraken te doen over een geïdentificeerde populatie. * **Analytische generalisatie:** Dit is de overtuigingskracht van de bevindingen om theorieopbouw te ondersteunen. Het is een inductief proces waarbij nieuwe data worden gebruikt om bestaande theorieën te verfijnen of te ontwikkelen. * **Transfereerbaarheid:** Dit is de mate waarin bevindingen toepasbaar zijn in andere groepen of situaties. Het is afhankelijk van de 'thick description' van de onderzoekscontext, die lezers in staat stelt de gelijkenissen en verschillen met hun eigen context te beoordelen. ### 3.3 Homogeniteit en heterogeniteit in een kwalitatieve steekproef Een balans tussen homogeniteit en heterogeniteit is cruciaal: * **Homogeniteit:** Zorgt voor diepgang en focus op specifieke thema's, wat vooral belangrijk is bij groepsinterviews (focusgroepen). * **Heterogeniteit:** Zorgt voor diversiteit aan perspectieven en helpt bij het begrijpen van verschillen tussen individuen. Te weinig homogeniteit kan leiden tot oppervlakkige data, terwijl te weinig heterogeniteit de vergelijking tussen situaties bemoeilijkt. ### 3.4 Flexibiliteit in kwalitatieve steekproeven * **Sequentiële steekproeftrekking:** Participanten worden stapsgewijs geselecteerd op basis van bevindingen uit eerdere data-analyses. Dit past bij het theorie-ontwikkelende karakter van kwalitatief onderzoek. * **Niet-sequentiële steekproeftrekking:** Selectiecriteria worden vooraf vastgelegd en tijdens het onderzoek slechts beperkt aangepast. Dit biedt meer controle. ### 3.5 Steekproefgrootte De omvang van de steekproef is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek, maar moet groot genoeg zijn om saturatie te bereiken (wanneer er geen nieuwe inzichten meer worden verkregen uit de data) en klein genoeg om grondige analyse toe te laten. Factoren zoals de diepgang van de data en de homogeniteit/heterogeniteit van de steekproef beïnvloeden de benodigde omvang. ### 3.6 Technieken van steekproefselectie Diverse technieken worden gebruikt, vaak gebaseerd op doelbewuste selectie: * **Convenience/opportunistic sampling:** Selectie van eenvoudig bereikbare participanten. Dit is de minst betrouwbare methode voor generalisatie. * **Purposive sampling (doelgerichte steekproef):** * **Extreme of afwijkende case sampling:** Onderzoeken van ongewone gevallen om het typische te begrijpen. * **Typische case sampling:** Focussen op wat 'gemiddeld' of 'typisch' is. * **Kritische case sampling:** Selecteren van cases die kritische informatie genereren, wat de transfereerbaarheid kan vergroten. * **Maximale variatie sampling:** Selecteren van een brede reeks variatie in relevante dimensies om zowel gedeelde elementen als unieke verschillen te ontdekken. * **Homogene sampling:** Selecteren van een vergelijkbare groep, vaak gebruikt bij focusgroepen voor meer gespreksdynamiek. * **Doelgerichte random sampling:** Willekeurig selecteren binnen een reeds doelgericht bepaalde (bv. maximale variatie) steekproef om de geloofwaardigheid te verhogen. * **Gestratificeerde doelgerichte sampling:** Combinatie van verschillende strategieën om zowel variatie als gemeenschappelijke elementen te vatten. * **Theoretische sampling:** Een specifieke vorm van doelgerichte sampling gericht op theorieopbouw, waarbij nieuwe participanten worden gezocht op basis van inzichten uit de data. Typisch voor Grounded Theory. * **Sneeuwbal of chain referral sampling:** Gebruikt bij moeilijk bereikbare populaties, waarbij participanten zelf potentiële nieuwe participanten aandragen. ### 3.7 Verdere aandachtspunten bij steekproefselectie * **Ethische overwegingen:** In kwalitatief onderzoek is er vaak sprake van nauwere betrokkenheid, wat reflectie vereist over de impact van het onderzoek op participanten en het waarborgen van veiligheid en vertrouwelijkheid. * **Haalbaarheid:** Praktische aspecten zoals middelen (tijd, geld), de vaardigheden van de onderzoeker en de beschikbaarheid van participanten spelen een rol. ### 3.8 Checklist voor steekproefkwaliteit (Purposive Sampling) Bij het beoordelen van de kwaliteit van een purposive steekproef, is het belangrijk om te kijken naar: 1. **Relevantie:** Is de selectiestrategie relevant voor het conceptueel kader en de onderzoeksvragen? 2. **Informatierijkdom:** Levert de steekproef waarschijnlijk rijke informatie op over de te bestuderen fenomenen? 3. **Generaliseerbaarheid:** Maakt de steekproef analytische generalisatie en transfereerbaarheid mogelijk? 4. **Waarsheidsgetrouwheid:** Levert de steekproef waarheidsgetrouwe beschrijvingen/verklaringen op en wordt deze niet beïnvloed door biases? 5. **Ethiek:** Is de selectiestrategie ethisch verantwoord (informed consent, mogelijke voordelen/risico's)? 6. **Haalbaarheid:** Is de selectiestrategie praktisch uitvoerbaar qua tijd, geld, toegankelijkheid van participanten en vaardigheden van de onderzoeker? --- Oké, hier is de uitgebreide studiegids voor het onderwerp "Methoden van steekproefselectie en generaliseerbaarheid", gebaseerd op de verstrekte documentatie, met de nadruk op pagina's 20-21. Het samenspel tussen de manier waarop een steekproef wordt geselecteerd en de mate waarin de onderzoeksresultaten kunnen worden gegeneraliseerd, vormt de kern van kwalitatief onderzoek. In kwalitatief onderzoek is de steekproefselectie niet gericht op statistische representativiteit, maar op **relevantie voor het conceptueel kader en het beantwoorden van de onderzoeksvraag**. Het doel is om **rijke en diepgaande data** te verzamelen door een evenwicht te vinden tussen homogeniteit en heterogeniteit binnen de steekproef. Dit stelt de onderzoeker in staat om het bestudeerde fenomeen diepgaand te begrijpen. * **Flexibiliteit:** Steekproeven kunnen sequentieel (stapsgewijs, gebaseerd op voortschrijdend inzicht) of niet-sequentieel (vastgelegd aan het begin) zijn. * **Grootte:** Kwalitatieve steekproeven zijn doorgaans kleiner dan kwantitatieve, wat de mogelijkheid tot *thick description* bevordert. * **Doelbewuste selectie (Purposive Sampling):** Specifieke personen worden geselecteerd omdat zij kunnen bijdragen aan het onderzoek. Willekeurige (at random) steekproeven zijn bij kwalitatief onderzoek minder geschikt omdat ze vaak niet informatief zijn, zeker bij kleinere steekproeven. #### 3.1.1 In functie van kader en onderzoeksvraag De selectie van de steekproef moet doelgericht zijn, gebaseerd op criteria die de onderzoeksvraag kunnen beantwoorden. Dit hangt nauw samen met het wetenschapsfilosofisch kader van het onderzoek. De **analyse-eenheid** (het niveau waarop uitspraken gedaan zullen worden) moet vóór de steekproefselectie duidelijk zijn. Dit kan bijvoorbeeld individuen, groepen of organisaties betreffen. #### 3.1.2 In functie van generaliseerbaarheid Generaliseerbaarheid verwijst naar de mate waarin uitspraken, gebaseerd op het onderzochte, kunnen worden gedaan over een grotere groep of een breder fenomeen dan wat specifiek is geobserveerd. Hoewel kwalitatief onderzoek traditioneel minder belang hecht aan statistische generalisatie (vanwege de focus op het idiografische), is er wel degelijk aandacht voor het **begrijpen van bredere fenomenen**. Er worden drie vormen van generaliseerbaarheid onderscheiden: 1. **Formele of statistische generalisatie:** Dit is de klassieke vorm van generalisatie, cruciaal in kwantitatief onderzoek, gebaseerd op grote steekproeven en *probability sampling* (willekeurige trekking uit de populatie). Dit streven naar representativiteit is zelden volledig haalbaar in de praktijk. 2. **Analytische generalisatie:** Dit betreft de **overtuigingskracht waarmee de onderzoeker, op basis van de data en analyses, aan theorieopbouw kan doen**. Het is een sleutelbegrip in kwalitatief onderzoek en wordt bereikt door inductieve analyse gecombineerd met bevestigende evidentie uit observaties en herhalingen. De theorie wordt verfijnd door nieuwe observaties. Dit proces is iteratief. De saturatie (het punt waarop geen nieuwe inzichten meer worden verkregen) is hier een belangrijk concept. Overgeneralisatie, waarbij te snelle en brede conclusies worden getrokken op basis van beperkte observaties, is een risico. 3. **Transfereerbaarheid:** Dit is de mate waarin bevindingen kunnen worden **overgedragen naar andere groepen of situaties**. Dit vereist een **dikke beschrijving (thick description)** van de context en de groep, zodat de lezer zelf kan beoordelen in hoeverre de bevindingen toepasbaar zijn op andere contexten. Dit is vooral relevant voor kwalitatief onderzoek, maar kan ook bij kwantitatief onderzoek voorkomen. #### 3.1.3 Homogeniteit en heterogeniteit in een kwalitatieve steekproef Een evenwicht tussen homogeniteit en heterogeniteit is cruciaal: * **Homogeniteit:** Mensen in de steekproef delen een gemeenschappelijke ervaring, wat zorgt voor **diepgang** in de analyse van specifieke thema's. Dit is met name belangrijk in focusgroepen. * **Heterogeniteit:** Mensen in de steekproef verschillen van elkaar. Dit helpt te begrijpen **waarom** verschillen tussen mensen ontstaan en zorgt voor **breedte en diversiteit** in de steekproef, met meer perspectieven. Een te grote heterogeniteit kan leiden tot interpretatieve chaos, terwijl te weinig heterogeniteit vergelijking en begrip van verschillen bemoeilijkt. #### 3.1.4 Flexibiliteit in kwalitatieve steekproeven * **Sequentieel steekproeftrekken:** Participanten worden stapsgewijs geselecteerd op basis van de bevindingen uit eerdere data-analyses. Selectiecriteria kunnen worden verfijnd gedurende het onderzoeksproces, wat aansluit bij het theorievormende karakter van kwalitatief onderzoek. * **Niet-sequentieel steekproeftrekken:** De selectiecriteria worden aan het begin van het onderzoek vastgelegd en blijven grotendeels onveranderd. Dit is een meer gecontroleerde aanpak. #### 3.1.5 Steekproefgrootte De omvang van de steekproef is meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek. De vereisten zijn: * **Klein genoeg** om een grondige analyse per eenheid toe te laten. * **Groot genoeg** om overtuigend van **datasaturatie** of **theoretische saturatie** te kunnen spreken. Dit betekent dat er geen nieuwe inzichten meer worden verkregen uit de verzamelde data. Factoren die de omvang bepalen zijn onder andere de diepgang van de interviews, de rijkdom van het materiaal, de homogeniteit van de steekproef en de onderzoeksvraag. ### 3.2 Technieken van steekproefselectie De keuze van de steekproeftechniek is sterk afhankelijk van het onderzoeksdoel en de onderzoeksvraag. #### 3.2.1 Convenience/opportunistic sampling Selectie van personen die gemakkelijk te bereiken zijn. Hoewel praktisch, leidt dit tot minder sterke en betrouwbare conclusies en problematische generalisatie. #### 3.2.2 Purposive sampling (doelgerichte sampling) Dit is een brede categorie van doelgerichte steekproeftrekkingen, waarbij de onderzoeker specifieke criteria hanteert om de steekproef samen te stellen, vaak niet direct gericht op theorieopbouw. * **Extreme of afwijkende case sampling:** Selectie van ongewone of extreme gevallen om het 'typische' te begrijpen of om 'outliers' te bestuderen. * **Typische case sampling:** Focus op wat gemiddeld of 'normaal' is, om een typisch proces te beschrijven. * **Kritische case sampling:** Selectie van cases die cruciale informatie kunnen genereren, met als doel de transfereerbaarheid van de informatie naar andere cases te maximaliseren. * **Maximale variatie sampling:** Selectie van cases met een breed scala aan relevante dimensies om zowel gedeelde elementen als unieke variaties te ontdekken. Dit vereist de identificatie van relevante kenmerken om de variatie te maximaliseren. * **Homogene sampling:** Selectie van een groep met vergelijkbare kenmerken en ervaringen, wat nuttig kan zijn voor focusgroepen om een gesprek op gang te brengen. * **Doelgerichte random sampling:** Binnen een potentieel grotere doelgerichte steekproef wordt een willekeurige selectie gemaakt om de geloofwaardigheid te verhogen en kritiek op vooringenomenheid te vermijden. Dit is *niet* gericht op statistische generaliseerbaarheid. * **Gestratificeerde doelgerichte sampling:** Een combinatie van verschillende strategieën, bijvoorbeeld het selecteren van bedrijven met een hoge, gemiddelde en lage succesratio (maximale variatie) en daaruit vervolgens een typisch bedrijf selecteren (typische case). #### 3.2.3 Theoretische sampling Een specifieke vorm van doelgerichte sampling die expliciet gericht is op **theorieopbouw**. Nieuwe participanten worden gezocht op basis van de inzichten die gegenereerd worden uit de data-analyse. Dit is altijd sequentieel en typisch voor Grounded Theory. #### 3.2.4 Sneeuwbal of chain referral sampling Deze techniek wordt gebruikt voor moeilijk bereikbare populaties, waarbij bestaande participanten nieuwe potentiële participanten aanreiken. ### 3.3 Verdere aandachtspunten: ethische aspecten en haalbaarheid * **Ethische overwegingen:** In kwalitatief onderzoek, waar onderzoekers nauwer betrokken zijn, is het essentieel om de mogelijke impact van het onderzoek op respondenten te reflecteren en te zorgen voor veiligheid en vertrouwelijkheid. * **Haalbaarheid:** Praktische overwegingen zoals tijd, geld, de vaardigheden van de onderzoeker, en de bereidheid en beschikbaarheid van participanten spelen een grote rol in de steekproefkeuze. ### 3.4 Checklist voor steekproefkwaliteit (gebaseerd op Miles en Huberman) Bij het selecteren en beoordelen van een doelgerichte steekproef zijn de volgende vragen belangrijk: 2. **Informatierijkdom:** Is het waarschijnlijk dat de steekproef rijke informatie zal opleveren over de te bestuderen fenomenen? 4. **Waarheidsgetrouwheid:** Levert de steekproef waarheidsgetrouwe beschrijvingen/verklaringen op? Zijn de informatiebronnen volledig en vrij van significante biases? 5. **Ethiek:** Is de selectiestrategie ethisch verantwoord (bv. m.b.t. *informed consent*, voordelen, risico's)? 6. **Haalbaarheid:** Is de selectiestrategie haalbaar qua tijd, geld, toegankelijkheid van de waarnemingseenheden en de vaardigheden van de onderzoeker? --- Dit hoofdstuk behandelt de principes en technieken voor het selecteren van steekproeven in kwalitatief onderzoek, met speciale aandacht voor de concepten van analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. In kwalitatief onderzoek is steekproefselectie gericht op het verzamelen van relevante en diepgaande data die de onderzoeksvraag kunnen beantwoorden. De steekproef is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek, omdat het doel is om de fenomenen diepgaand te begrijpen, niet om statistische generaliseerbaarheid te bereiken. De selectie is doelgericht (purposive sampling) en kan sequentieel of niet-sequentieel zijn, wat flexibiliteit toelaat gedurende het onderzoeksproces. De selectie van participanten is gebaseerd op specifieke criteria die voortkomen uit het conceptueel kader en de onderzoeksvraag. De analyse-eenheid, het niveau waarop uitspraken gedaan zullen worden, moet duidelijk zijn vóór de steekproefselectie. Dit kan variëren van individuen tot groepen of organisaties. Generaliseerbaarheid verwijst naar de mate waarin uitspraken gedaan kunnen worden over een grotere groep of breder fenomeen dan specifiek geobserveerd is. In kwalitatief onderzoek zijn er drie vormen van generaliseerbaarheid: * **Formele of statistische generalisatie:** Dit is de klassieke vorm van generalisatie, gebaseerd op grote, representatieve steekproeven verkregen via probability sampling. Dit is zelden het doel van kwalitatief onderzoek. * **Analytische generalisatie:** Dit betreft de overtuigingskracht waarmee de data en analyses kunnen leiden tot theorieopbouw. Het is een inductief proces, waarbij nieuwe observaties bestaande concepten kunnen verfijnen, bevestigen of weerleggen. Dit is een belangrijk ideaal in kwalitatief onderzoek, maar risico op overgeneralisatie bestaat. * **Transfereerbaarheid:** Dit is de mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen of situaties. Dit wordt bevorderd door een "thick description" van de onderzochte context, waardoor lezers zelf de gelijkenis van contexten kunnen beoordelen. Een balans tussen homogeniteit (gemeenschappelijke ervaringen) en heterogeniteit (verschillen tussen participanten) is cruciaal voor een rijke steekproef. Homogeniteit bevordert diepgang, terwijl heterogeniteit helpt bij het begrijpen van verschillen. Te veel van het ene of het andere kan de interpretatie bemoeilijken. * **Sequentiële steekproeftrekking:** Participanten worden stapsgewijs geselecteerd op basis van bevindingen tijdens het onderzoek, wat leidt tot aanpassing van selectiecriteria. Dit sluit aan bij het iteratieve karakter van kwalitatief onderzoek en is typisch voor theorieopbouw. * **Niet-sequentieel steekproeftrekken:** Selectiecriteria worden aan het begin vastgelegd en gedurende het onderzoek weinig aangepast. Dit biedt meer controle maar minder flexibiliteit. De omvang van de steekproef is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek. Ze moet klein genoeg zijn voor grondige analyse per eenheid, maar groot genoeg om saturatie te kunnen bereiken. Factoren die de grootte beïnvloeden zijn de diepgang van de dataverzameling en de mate van homogeniteit/heterogeniteit in de steekproef. > **Tip:** Data- en theoretische saturatie zijn belangrijke concepten die aangeven wanneer voldoende data is verzameld. Data-saturatie treedt op wanneer nieuwe data geen nieuwe inzichten meer opleveren. Theoretische saturatie wordt bereikt wanneer er geen nieuwe concepten of dimensies meer gevonden worden voor de studie. Deze techniek selecteert participanten die gemakkelijk te bereiken zijn. Hoewel praktisch, is de generaliseerbaarheid van de bevindingen problematisch en de betrouwbaarheid van de conclusies lager. #### 3.2.2 Purposive sampling Dit is een doelgerichte selectie waarbij de onderzoeker specifieke criteria hanteert om participanten te selecteren die relevant zijn voor de onderzoeksvraag. Er zijn diverse specifieke technieken binnen purposive sampling: * **Extreme of afwijkende case sampling:** Selecteren van ongebruikelijke of extreme gevallen ("outliers") om het "typische" te begrijpen of om ongewone manifestaties te bestuderen. * **Typische case sampling:** Focus op wat typisch of "gemiddeld" is, om het gebruikelijke proces te beschrijven. * **Kritische case sampling:** Cases selecteren die kritische informatie genereren met als doel de transfereerbaarheid van de informatie te maximaliseren. * **Maximale variatie sampling:** Selecteren van participanten met een brede reeks variatie in relevante dimensies om zowel gemeenschappelijke elementen als unieke verschillen te ontdekken. * **Homogene sampling:** Selecteren van een gelijkaardige groep participanten, vaak gebruikt bij focusgroepen om gesprek gemakkelijker te maken en variatie binnen de groep te beperken. * **Doelgerichte random sampling:** Combinatie van maximale variatie sampling met random selectie binnen die groepen om de geloofwaardigheid van conclusies te verhogen, niet voor statistische generaliseerbaarheid. * **Gestratificeerde doelgerichte sampling:** Combinatie van verschillende strategieën om belangrijke variaties én gemeenschappelijke elementen te vatten. Een specifieke vorm van purposive sampling, expliciet gericht op theorieopbouw. Nieuwe participanten worden gezocht op basis van gegenereerde inzichten in de data, wat leidt tot continue aanpassing van selectiecriteria. Dit is essentieel in Grounded Theory. Deze techniek wordt gebruikt bij moeilijk bereikbare populaties, waarbij bestaande participanten nieuwe potentiële participanten aanreiken. #### 3.3.1 Ethische overwegingen In kwalitatief onderzoek, waar de onderzoeker nauwer betrokken is, is het cruciaal om stil te staan bij de mogelijke impact van het onderzoek op de participanten en te zorgen voor veiligheid en vertrouwelijkheid. #### 3.3.2 Haalbaarheid Praktische aspecten zoals tijd, geld, de vaardigheden van de onderzoeker en de bereidheid en beschikbaarheid van participanten zijn bepalend voor de haalbaarheid van de steekproefselectie. Bij het selecteren en beoordelen van de kwaliteit van een purposive sample, is het belangrijk om de volgende vragen te overwegen: 3. Maakt de steekproef analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid mogelijk? 4. Levert de steekproef waarheidsgetrouwe beschrijvingen/verklaringen op (validiteit en betrouwbaarheid)? 6. Is de selectiestrategie haalbaar? --- # Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek is essentieel om de betrouwbaarheid, geldigheid en transparantie van de onderzoeksresultaten te waarborgen. Dit omvat een reeks processen en principes die ervoor zorgen dat het onderzoek nauwkeurig en rigoureus wordt uitgevoerd, van het begin tot het einde. ### 4.1 Belang van kwaliteitsbewaking Kwalitatief onderzoek stoot vaak op vooroordelen, zoals de opvatting dat het tendentieus, niet-valide of gebaseerd op ongegronde opinies van de onderzoeker zou zijn. Om deze misvattingen tegen te gaan en de wetenschappelijke integriteit te waarborgen, is kwaliteitsbewaking cruciaal. Zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek vereist een systematische methode om de kwaliteit van de resultaten te garanderen. Kwalitatief onderzoek blinkt met name uit in ecologische validiteit, wat betekent dat de onderzoeksresultaten beter overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid dan bij veel kwantitatieve onderzoeken, die vaak in laboratoriumsituaties worden uitgevoerd. ### 4.2 Vereiste vaardigheden van de kwalitatieve onderzoeker Om kwalitatief onderzoek van hoge kwaliteit uit te voeren, bezit de onderzoeker specifieke vaardigheden: * **Sociale, communicatieve en organisatorische vaardigheden:** Dit omvat het afnemen van interviews, actief luisteren, het 'lezen' van non-verbale communicatie, en het effectief plannen en inrichten van onderzoekssituaties (zoals het creëren van een hoefijzervormige opstelling voor focusgroepen). * **Hoge creativiteit:** Dit is noodzakelijk om om te gaan met het iteratieve proces, dat soms onzekerheden met zich meebrengt, en om moeilijke of onbespreekbare onderwerpen op een creatieve manier aan te snijden (bijvoorbeeld seksueel geweld). * **Uitstekende schrijfvaardigheden en rijke taal:** Kwalitatieve onderzoekers moeten complexe sociale en psychologische leefwerelden accuraat en levendig kunnen weergeven, zodat de lezer zich volledig kan inleven. Dit staat in contrast met de statistische vaardigheden die voornamelijk nodig zijn voor kwantitatieve onderzoekers. ### 4.3 Kwaliteitsborging door methodologische principes Kwaliteit in kwalitatief onderzoek wordt gewaarborgd door verschillende benaderingen en technieken die gedurende het gehele onderzoeksproces worden toegepast: #### 4.3.1 Interpretatie als kern De analyse van kwalitatieve data, die vaak omvangrijk en ongestructureerd is, is een iteratief proces. De kern hiervan is interpretatie: de onderzoeker tracht te begrijpen en te beschrijven hoe participanten hun werkelijkheid conceptualiseren en betekenis geven. Dit gaat verder dan louter feitelijke beschrijvingen en streeft naar het achterhalen van onderliggende verklaringen en redeneringen. * **Rijke data:** De aantrekkelijkheid van kwalitatief onderzoek ligt in de rijkdom van de data. De analyse dient om structuur aan te brengen in deze rijkdom, zodat zinvolle categorieën, patronen en thema's ontdekt kunnen worden. * **Subjectiviteit van de onderzoeker:** De interpretaties van de onderzoeker spelen een centrale rol. Daarom is **reflexiviteit** – een bewuste analyse van de eigen rol en invloed doorheen het onderzoek – van cruciaal belang. #### 4.3.2 Iteratief proces Kwalitatief onderzoek is niet lineair, maar iteratief. Dataverzameling, sampling en data-analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, in een continu samenspel. De resultaten van de ene iteratie vormen het vertrekpunt voor de volgende, waarbij inzichten voortdurend worden weerlegd of bevestigd door nieuwe data. Dit constante vergelijken, ook wel **constant comparatief analyseren** genoemd, is essentieel. #### 4.3.3 Onderzoekersimpact en bracketing De onderzoeker beïnvloedt het onderzoeksproces onvermijdelijk. Dit kan gebeuren door de onderzoeksstijl, de persoonlijkheid, of reeds bestaande veronderstellingen. Om deze invloed te minimaliseren, wordt **bracketing** toegepast, waarbij de onderzoeker probeert eigen vooroordelen en aannames tussen haakjes te plaatsen en een zo open mogelijke houding aanneemt tegenover de beleving van de participant. #### 4.3.4 Verschillende benaderingen voor data-analyse Er zijn diverse methoden voor data-analyse in kwalitatief onderzoek, elk met een eigen theoretisch of epistemologisch uitgangspunt en focus: * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** Deze benadering richt zich op de unieke betekenissen die een specifieke groep mensen aan een gedeelde ervaring geeft. IPA benadrukt de leefwereld als vertrekpunt en maakt gebruik van bracketing en een dubbel hermeneutisch proces (interpretatie van de participant én interpretatie van de onderzoeker van die interpretatie). De analyse verloopt doorgaans per case. * **Grounded Theory (GT):** GT is een systematische, cyclische benadering gericht op theorievorming of het verklaren van processen. De theorie vloeit direct voort uit de data (bottom-up). Coderen (line-by-line en focused coding) en het werken met **memo's** zijn centrale processen. **Theoretische sampling** en **theoretische saturatie** (het punt waarop nieuwe data geen nieuwe inzichten meer opleveren) zijn kenmerkend. * **Thematische Analyse (TA):** TA is een relatief neutrale en flexibele benadering die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Het proces omvat het identificeren van codes, het groeperen ervan onder thema's, en het verfijnen van deze thema's op basis van interne homogeniteit en externe heterogeniteit. TA kan, ondanks zijn neutraliteit, toch beïnvloed worden door de theoretische uitgangspunten van de onderzoeker. #### 4.3.5 Coderen Coderen is een sleutelproces binnen veel kwalitatieve analysebenaderingen. Het houdt in dat stukjes tekst (of ander materiaal) samenvattende benamingen krijgen om structuur aan te brengen, samenhang te creëren en relevante fragmenten snel terug te vinden. Codes kunnen zowel letterlijk uit de data komen (in vivo codes) als theoretische termen zijn (constructed codes). Computerprogramma's kunnen hierbij ondersteunen, maar de interpretatie blijft altijd de taak van de onderzoeker. #### 4.3.6 Onderzoektriangulatie en Member Checks Om de kwaliteit van de bevindingen te verhogen, kunnen verschillende methoden van **triangulatie** worden toegepast, zoals het combineren van dataverzamelingsmethoden (bijvoorbeeld interviews en documentanalyse). Ook **onderzoektriangulatie**, waarbij meerdere onderzoekers samen de data analyseren, kan leiden tot diepere interpretaties door diverse perspectieven. **Member checks**, waarbij de bevindingen worden voorgelegd aan de participanten, dragen bij aan de validiteit van de resultaten. #### 4.3.7 Rapporteren van bevindingen Het helder en transparant rapporteren van de onderzoeksresultaten is cruciaal. Dit omvat een gedetailleerde beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de interpretaties die tot de conclusies hebben geleid. **Rijke beschrijvingen** (thick descriptions) zijn hierbij essentieel om de lezer een diepgaand inzicht te geven in de geobserveerde situaties en de betekenissen die daaraan worden toegekend. > **Tip:** De keuze voor een specifieke analysemethode (IPA, GT, TA) is afhankelijk van de onderzoeksvraag en de epistemologische uitgangspunten van de onderzoeker. Het is belangrijk deze keuze goed te onderbouwen. > **Tip:** Wees je altijd bewust van de beperkingen van je eigen rol en de impact die je hebt op het onderzoek. Reflexiviteit is niet alleen een eis, maar ook een krachtig instrument voor kwaliteitsverbetering. --- Hier is een gedetailleerde studiehandleiding over kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek, gebaseerd op de verstrekte tekst, met de nadruk op pagina 42. Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek richt zich op het waarborgen van de geloofwaardigheid, betrouwbaarheid, transferabiliteit en bevestigbaarheid van de onderzoeksresultaten, waarbij de focus ligt op de diepgaande interpretatie van data en de rol van de onderzoeker. ### 4.1 De rol van de onderzoeker De rol van de onderzoeker is centraal in kwalitatief onderzoek en vereist een hoge mate van zelfbewustzijn en reflexiviteit. #### 4.1.1 Bewustzijn van de eigen invloed Onderzoekers moeten zich ervan bewust zijn dat hun eigen aanwezigheid, persoonlijkheid, achtergrond en veronderstellingen een onvermijdelijke invloed uitoefenen op het onderzoeksproces en de data die worden verzameld. Deze invloed is niet per se negatief, maar moet wel erkend en beheerd worden. #### 4.1.2 Reflexiviteit Reflexiviteit is het proces van bewuste analyse van de eigen rol, invloed en perspectief gedurende het hele onderzoek. Dit omvat: * **Zelfreflectie:** Nadenken over eigen aannames, waarden en mogelijke vooroordelen die het onderzoek kunnen sturen. * **Transparantie:** Het openlijk communiceren van de rol van de onderzoeker en hoe deze de resultaten mogelijk heeft beïnvloed. * **Omgaan met subjectiviteit:** Erkennen dat subjectiviteit inherent is aan kwalitatief onderzoek en deze niet elimineren, maar wel beheersen. #### 4.1.3 Bracketing Bracketing is een techniek waarbij de onderzoeker zijn of haar eigen veronderstellingen, vooroordelen en theoretische kaders tijdelijk ‘tussen haakjes plaatst’. Dit helpt om de data zo open en onbevooroordeeld mogelijk te benaderen, en de belevingen en betekenissen van de participanten centraal te stellen. #### 4.1.4 Wederzijds vertrouwen en sociale vaardigheden Het opbouwen van wederzijds vertrouwen met de participanten is cruciaal voor het verkrijgen van rijke en authentieke data. Dit vereist sterke sociale en gespreksvaardigheden van de onderzoeker om een veilige en comfortabele omgeving te creëren waarin participanten zich vrij voelen om hun ervaringen te delen. #### 4.1.5 Ethische overwegingen Onderzoekers moeten zich bewust zijn van de ethische dimensies van hun werk, met name de mogelijke impact van het onderzoek op de respondenten. Dit omvat het waarborgen van vertrouwelijkheid, anonimiteit en het verkrijgen van geïnformeerde toestemming. ### 4.2 Nadruk op rijke beschrijvingen Rijke beschrijvingen (thick descriptions) zijn essentieel voor de kwaliteit en geloofwaardigheid van kwalitatief onderzoek. #### 4.2.1 Wat is een rijke beschrijving? Een rijke beschrijving is een gedetailleerde en diepgaande weergave van het onderzoeksproces, de context, de bevindingen en de interpretaties. Het gaat verder dan het enkel rapporteren van feiten en omvat ook de ervaringen, emoties, betekenissen en nuances die verbonden zijn aan het bestudeerde fenomeen. #### 4.2.2 Doel van rijke beschrijvingen * **Contextualisering:** Het bieden van voldoende context zodat de lezer de bevindingen kan plaatsen en begrijpen. * **Transfereerbaarheid:** Het faciliteren van transfereerbaarheid door de lezer in staat te stellen de gelijkenissen en verschillen tussen de onderzochte situatie en andere contexten te beoordelen. * **Geloofwaardigheid:** Het maken van de resultaten tastbaar en overtuigend voor de lezer door een gedetailleerd beeld te schetsen. #### 4.2.3 Thin description versus thick description * **Thin description:** Beperkt zich tot feitelijke bevindingen en observaties, zonder diepgaande interpretatie of contextualisering. Dit wordt als onvoldoende beschouwd voor een goed begrip van complexe sociale en psychologische fenomenen. * **Thick description:** Gaat dieper in op de betekenis, de context en de ervaringen, en biedt een genuanceerd en gedetailleerd beeld. ### 4.3 Kwaliteitsbewaking en methodologische keuzes De manier waarop kwalitatieve data worden verzameld en geanalyseerd, draagt direct bij aan de kwaliteit van het onderzoek. #### 4.3.1 De keuze van dataverzamelingsmethoden De keuze voor interviews, participerende observatie, of documentanalyse wordt beïnvloed door de onderzoeksvraag, ethische overwegingen en de haalbaarheid van toegang tot het onderzoeksveld. De combinatie van methoden (triangulatie) kan de validiteit verhogen. #### 4.3.2 Belang van transcriptie Het nauwkeurig uitwerken van verzamelde data (interviews, observaties) in transcripten is een fundamentele stap voor systematische analyse. Dit omvat het zo exact mogelijk weergeven van wat gezegd en gedaan is, inclusief non-verbale communicatie, twijfels en stiltes. #### 4.3.3 Data-analyse als interpretatief proces Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een iteratief en interpretatief proces. Het gaat niet om het blindelings verzamelen van data, maar om het actief interpreteren van de betekenissen die participanten aan hun ervaringen geven. Verschillende benaderingen, zoals Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA), Grounded Theory (GT) en Thematische Analyse (TA), bieden specifieke kaders voor dit proces. #### 4.3.4 Belang van constant comparatief analyseren Dit principe, met name belangrijk in Grounded Theory, houdt in dat nieuwe data voortdurend worden vergeleken met data uit eerdere stadia van het onderzoek. Dit helpt bij het verfijnen van concepten, het ontdekken van patronen en het ontwikkelen van theorieën die ‘gegrond’ zijn in de data. > **Tip:** Zorg ervoor dat je de verschillen en overeenkomsten tussen IPA, GT en TA kent. Begrijp de theoretische achtergrond van elke methode en de specifieke focus die ze leggen op het analyseren van data. ### 4.4 Generaliseerbaarheid en transferabiliteit Hoewel kwalitatief onderzoek zich vaak richt op specifieke contexten, zijn er manieren om de relevantie van de bevindingen breder te maken. #### 4.4.1 Analytische generalisatie Dit verwijst naar de mate waarin de onderzoeksresultaten kunnen bijdragen aan de opbouw of verfijning van theorieën. Het gaat om de overtuigingskracht van de analyses en de evidentie die de data bieden om bredere constructen te ondersteunen. #### 4.4.2 Transferabiliteit Transferabiliteit is de mate waarin de bevindingen van een studie kunnen worden toegepast op andere groepen mensen of situaties. Dit wordt sterk bevorderd door de aanwezigheid van rijke beschrijvingen, die de lezer in staat stellen de toepasbaarheid in andere contexten te beoordelen. #### 4.4.3 Kritiek op traditionele generalisatie In tegenstelling tot kwantitatief onderzoek, waar statistische generalisatie centraal staat, vermijdt kwalitatief onderzoek vaak causale taal en richt het zich op het begrijpen van specifieke fenomenen binnen hun context. De focus ligt minder op het generaliseren naar een populatie, en meer op het verkrijgen van diepgaande inzichten. > **Tip:** Onderscheid duidelijk tussen formele/statistische generalisatie (typisch kwantitatief) en analytische generalisatie en transferabiliteit (belangrijk in kwalitatief onderzoek). --- Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek is essentieel om de betrouwbaarheid, validiteit en diepgang van de bevindingen te waarborgen door middel van rigoureuze analyse en reflectie. ### 4.1 Kernconcepten van kwaliteitsbewaking Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek richt zich op het waarborgen van de geloofwaardigheid en de nauwkeurigheid van de bevindingen, ondanks de inherent subjectieve aard van de methodologie. Dit omvat verschillende technieken en principes die ervoor zorgen dat het onderzoeksproces transparant en systematisch is. #### 4.1.1 Belang van de rol van de onderzoeker De onderzoeker is een centrale figuur in kwalitatief onderzoek en zijn of haar rol vereist specifieke vaardigheden en een hoge mate van zelfbewustzijn. * **Zelfbewustzijn en invloed:** De onderzoeker moet zich bewust zijn van de invloed die hij of zij uitoefent op het onderzoeksproces, inclusief de manier waarop de aanwezigheid en stijl van de onderzoeker het gedrag en de antwoorden van participanten kunnen beïnvloeden. * **Open benadering:** Een open houding ten opzichte van de belevingswereld van de participant is cruciaal. De onderzoeker dient de situatie te benaderen zonder vooropgezette ideeën, om de participant de ruimte te geven zijn of haar perspectief volledig te uiten. * **Reflexiviteit:** Dit is een continu proces van bewuste analyse van de eigen rol, aannames, waarden en invloed gedurende het gehele onderzoek. Het omvat het kritisch bevragen van de eigen motieven en hoe deze het onderzoek zouden kunnen sturen. * **Bracketing:** Het actief tussen haakjes plaatsen van eigen veronderstellingen, vooroordelen en theoretische kennis om een zo objectief mogelijke benadering van de data te garanderen. * **Vertrouwen en veiligheid:** Het creëren van een veilige en vertrouwensvolle context waarin participanten zich vrij voelen om hun ervaringen te delen, is van groot belang. * **Sociale en gespreksvaardigheden:** Effectieve sociale en gespreksvaardigheden zijn noodzakelijk voor het opbouwen van rapport, het stellen van de juiste vragen en het actief luisteren. * **Ethische overwegingen:** Een diepgaand bewustzijn van de ethische dimensies van het onderzoek, inclusief mogelijke impact op participanten en de bredere samenleving. #### 4.1.2 Belang van rijke beschrijvingen Rijke beschrijvingen (thick descriptions) zijn fundamenteel voor het overbrengen van de complexiteit en diepgang van kwalitatieve bevindingen. * **Volledigheid en diepgang:** Een rijke beschrijving omvat een gedetailleerde weergave van het onderzoeksproces, de context en de resultaten. Het gaat verder dan louter feiten en omvat ook ervaringen, emoties en de betekenisverlening van acties. * **Inzicht in de concrete situatie:** Dit type beschrijving geeft de lezer een inkijk in de specifieke situatie van de deelnemers, waardoor de resultaten tastbaar en begrijpelijk worden. * **Conceptuele structuren en betekenissen:** De beschrijving focust op de gedetailleerde weergave van conceptuele structuren en de betekenissen die daaraan worden toegekend. * **Biografische, historische, situationele en relationele gegevens:** Een rijke beschrijving houdt rekening met diverse facetten van de context, zoals de identiteit van de deelnemers (biografisch), de ontwikkeling van processen over tijd (historisch), de specifieke omstandigheden (situationeel) en de interacties tussen individuen (relationeel en interactioneel). * **Contrast met 'thin description':** Een 'thin description' beperkt zich tot feiten en interpretatie, wat onvoldoende is om een cultureel of sociaal fenomeen volledig te doorgronden en zelfs misleidend kan zijn. #### 4.1.3 Transciptie van data De transcriptie van verzamelde data is een cruciale stap voor een systematische analyse. * **Letterlijke weergave:** Verzamelde data, of het nu gaat om interviews of observaties, wordt letterlijk uitgetypt om zo nauwkeurig mogelijk weer te geven wat er is gezegd of gebeurd. * **Niet-verbale communicatie:** Waar mogelijk, worden ook aspecten van niet-verbale communicatie, twijfels, stiltes en klemtonen meegenomen om een completer beeld te geven. * **Systematische analyse:** Een transcriptie maakt een systematische analyse mogelijk en dient als basis voor het identificeren van codes, thema's en patronen. * **Gebruik van symbolen:** Afhankelijk van de gewenste gedetailleerdheid, kunnen specifieke symbolen worden gebruikt om bepaalde aspecten van de communicatie weer te geven. #### 4.1.4 Coderen van data Coderen is een sleutelproces in de data-analyse, waarbij fragmenten van data worden samengevat en georganiseerd. * **Doel van coderen:** Codes dienen als samenvattende benamingen voor stukjes tekst, waardoor samenhang en structuur in de data zichtbaar worden. Ze helpen bij het snel terugvinden van relevante fragmenten en het maken van vergelijkingen tussen verschillende delen van de data. * **Ontstaan van codes:** Codes kunnen ontstaan uit de taal van de participanten zelf ('in vivo codes') of kunnen theoretische termen zijn die de onderzoeker gebruikt ('constructed codes'). * **Memo's:** Gedurende het coderingsproces worden memo's gebruikt om tussentijdse bedenkingen, interpretaties en mogelijke verbanden binnen de data vast te leggen. * **Software als hulpmiddel:** Computerprogramma's kunnen helpen bij het verwerken en analyseren van kwalitatieve data, maar de interpretatie blijft de verantwoordelijkheid van de onderzoeker. ### 4.2 Benaderingen voor data-analyse Verschillende benaderingen voor data-analyse bieden specifieke perspectieven om de rijkdom van kwalitatieve data te ontsluiten. #### 4.2.1 Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA) IPA richt zich op de unieke betekenissen die individuen geven aan hun ervaringen, met een focus op de essentie van deze ervaringen. * **Achtergrond:** Geïnspireerd door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie, stelt IPA dat individuen actief betekenis verlenen aan hun wereld en dat de subjectieve beleving de enige werkelijke realiteit is. * **Centrale concepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing van eigen aannames), anti-reductionisme (complexe fenomenen niet versimpelen), eidetische reductie (identificeren van essentiële componenten) en dubbele hermeneutiek (interpretatie van de interpretatie van de participant). * **Werkwijze:** IPA hanteert een ideografische methode, met kleine, vaak homogene samples en een diepgaande analyse van individuele cases. Het proces omvat het exploreren van onderwerpen binnen een case, het in verband brengen van thema's, het herhalen van dit proces voor volgende cases en het uitschrijven van de analyse. #### 4.2.2 Grounded Theory (GT) Grounded Theory is een systematische en cyclische benadering die gericht is op het ontwikkelen van theorieën of het verklaren van complexe processen uit de data zelf. * **Achtergrond:** Ontwikkeld door Glaser en Strauss als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, en op de stereotypen over kwalitatief onderzoek. Het is sterk beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Werkwijze:** GT kenmerkt zich door een bottom-up benadering waarbij data-analyse en -verzameling elkaar voortdurend beïnvloeden. Het coderen van data (line-by-line en focused coding) is een centraal proces, ondersteund door het gebruik van memo's. Theoretische sampling, waarbij nieuwe participanten worden geselecteerd op basis van opgedane inzichten, is essentieel voor theorieontwikkeling. * **Doel:** Het beschrijven van generieke processen die geldig zijn voor specifieke ervaringen en/of populaties. #### 4.2.3 Thematische Analyse (TA) TA is een relatief neutrale en flexibele benadering die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Werkwijze:** TA omvat zes fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen en de thema's uitschrijven. Het proces vereist het toekennen van codes aan fragmenten, die vervolgens worden georganiseerd in thema's. * **Flexibiliteit:** Hoewel TA als theorieneutraal wordt beschouwd, vertrekt de onderzoeker vaak van bestaande theorieën of uitgangspunten. De resultaten zijn echter gebaseerd op de data en dienen als bewijs voor de interpretaties van de onderzoeker. * **Doel:** Het identificeren van terugkerende patronen en betekenissen die aansluiten bij de onderzoeksvraag en het presenteren van een coherent en overtuigend verhaal dat bijdraagt aan de bestaande literatuur. ### 4.3 Kwaliteitsindicatoren in kwalitatief onderzoek Naast specifieke analysemethoden, zijn er algemene principes en technieken die bijdragen aan de kwaliteit van kwalitatief onderzoek. #### 4.3.1 Triangulatie Triangulatie verwijst naar het gebruik van meerdere methoden, bronnen of onderzoekers om een fenomeen te bestuderen, wat de validiteit van de bevindingen kan verhogen. * **Methodetriangulatie:** Het combineren van verschillende dataverzamelingsmethoden, zoals interviews, observaties en documentanalyse. * **Datatriangulatie:** Het verzamelen van data uit verschillende bronnen binnen hetzelfde onderzoek. * **Onderzoekerstriangulatie:** Verschillende onderzoekers werken samen aan de data-analyse om zo verschillende perspectieven en interpretaties te integreren. #### 4.3.2 Analytische generalisatie en transfereerbaarheid In kwalitatief onderzoek ligt de nadruk minder op statistische generalisatie en meer op analytische generalisatie en transfereerbaarheid. * **Analytische generalisatie:** De overtuigingskracht waarmee bevindingen kunnen worden gebruikt voor theorieopbouw en het verfijnen van bestaande theorieën. Dit proces is inductief en iteratief. * **Transfereerbaarheid:** De mate waarin de bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen of situaties. Dit wordt bevorderd door het gebruik van rijke beschrijvingen die de context van het onderzoek gedetailleerd weergeven. #### 4.3.3 De steekproef in kwalitatief onderzoek De selectie van de steekproef is doelgericht en gericht op het verkrijgen van rijke en relevante data. * **Purposive sampling:** Het selecteren van participanten op basis van specifieke criteria die relevant zijn voor de onderzoeksvraag. Diverse technieken bestaan, zoals extreme case sampling, typische case sampling, kritische case sampling en maximale variatie sampling. * **Homogeniteit en heterogeniteit:** Er wordt gestreefd naar een balans tussen homogeniteit (om diepgang te garanderen) en heterogeniteit (om variatie en verschillende perspectieven te begrijpen). * **Flexibiliteit:** De steekproeftrekking kan sequentieel zijn, waarbij de selectiecriteria worden aangepast op basis van voortschrijdend inzicht, of niet-sequentieel met vooraf vastgelegde criteria. * **Steekproefgrootte:** De omvang van de steekproef is meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek en wordt bepaald door de behoefte aan grondige analyse per eenheid en het bereiken van theoretische saturatie. #### 4.3.4 Haalbaarheid en ethiek Kwaliteitsbewaking omvat ook het waarborgen van de haalbaarheid en de ethische integriteit van het onderzoek. * **Haalbaarheid:** Rekening houden met beschikbare middelen (tijd, geld), de vaardigheden van de onderzoeker en de bereidheid en toegankelijkheid van de participanten. * **Ethische overwegingen:** Garanderen van geïnformeerde toestemming, vertrouwelijkheid, anonimiteit en het minimaliseren van mogelijke nadelige effecten voor de participanten. De onderzoeker moet zich bewust zijn van de impact van het onderzoek op de bestudeerde groep. --- Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek is essentieel om de validiteit, betrouwbaarheid en transparantie van onderzoeksresultaten te waarborgen door middel van specifieke methoden en principes. ### 4.1 Principes van kwaliteitsbewaking Kwaliteit in kwalitatief onderzoek wordt niet gemeten aan de hand van kwantitatieve criteria, maar eerder door de diepgang, rijkdom en geloofwaardigheid van de bevindingen. De nadruk ligt op het begrijpen van de complexe, contextgebonden realiteit vanuit het perspectief van de participant. De onderzoeker is een actieve mede-actor in het onderzoeksproces. Dit vereist: * **Bewustzijn van eigen invloed:** Erkennen hoe de eigen aanwezigheid en houding het onderzoeksproces en de data beïnvloeden. * **Open benadering van de belevingswereld:** Deelnemers zo open mogelijk benaderen zonder vooropgezette ideeën. * **Reflexiviteit:** Het kritisch analyseren van de eigen rol, invloed, achtergronden en eventuele vooringenomenheden gedurende het hele onderzoek. Dit kan ook betrekking hebben op eigen ervaringen die de keuze voor het onderzoeksthema hebben gestuurd. * **Bracketing:** Het bewust terzijde schuiven van eigen veronderstellingen, overtuigingen en theorieën om zo objectief mogelijk de perspectieven van de participanten te kunnen vatten. * **Vertrouwensband:** Het creëren van een context waarin participanten zich veilig en vertrouwd voelen om hun ervaringen te delen. * **Sociale en gespreksvaardigheden:** Effectieve communicatie is cruciaal voor het opbouwen van rapport en het verkrijgen van rijke data. * **Ethische bewustzijn:** Het voortdurend rekening houden met de ethische dimensies van het onderzoek. #### 4.1.2 Nadruk op rijke beschrijvingen Een "rijke beschrijving" (thick description) is een gedetailleerde en diepgaande weergave van het onderzoeksproces, de context, de ervaringen, emoties en betekenissen van de acties van de participanten. Dit maakt de resultaten tastbaar en geeft de lezer een inkijk in de concrete situatie van de deelnemers. > **Tip:** Een "thin description" daarentegen, die zich beperkt tot feiten zonder interpretatie, is onvoldoende om een cultuur te benaderen en kan zelfs misleidend zijn. #### 4.1.3 Onderzoek in naturalistische contexten Kwalitatief onderzoek vindt plaats in de natuurlijke omgeving van de participanten. De onderzoeker streeft ernaar de leefwereld van de participanten te leren kennen en hun wereld te begrijpen vanuit hun perspectief (emic perspectief). Dit kan door middel van immersie, waarbij de onderzoeker zich onderdompelt in de leefwereld van de participanten, en participerende observatie. > **Tip:** Door de onderzoeker zich als een naïeve observator op te stellen, kunnen vanzelfsprekendheden doorprikt worden, wat leidt tot dieper inzicht. #### 4.1.4 De mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen Kwalitatief onderzoek richt zich op het begrijpen van de betekenis die mensen aan hun ervaringen geven. Dit sluit aan bij het *emic* perspectief, waarbij het perspectief van de participant centraal staat en de onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen. Dit staat tegenover het *etic* perspectief, dat uitgaat van bestaande theorieën en hypothesen. In de praktijk is er vaak een wisselwerking tussen beide, maar het *emic* perspectief blijft het uitgangspunt. #### 4.1.5 Taal als sleutel Taal is cruciaal voor betekenisverlening en de constructie van de werkelijkheid. De invloed van taal op onze ervaringen en cognitieve vermogens is fundamenteel. Kwalitatief onderzoek neemt de ruim interpreteerbare en meerduidige aard van taal in acht, en kan zowel inhoudelijk als structureel taalgebruik bestuderen. Het besef dat de meeste onderzoeksresultaten gebonden zijn aan de Angelsaksische taalcontext is belangrijk voor de generaliseerbaarheid. ### 4.2 Data-analyse als interpretatief proces Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een intensief en interpretatief proces waarbij de onderzoeker probeert betekenis te geven aan de verzamelde, vaak omvangrijke en ongestructureerde data. #### 4.2.1 De wisselwerking tussen dataverzameling en -analyse Dataverzameling, steekproeftrekking en data-analyse zijn intrinsiek met elkaar verbonden en beïnvloeden elkaar voortdurend. Dit iteratieve karakter betekent dat de onderzoeksvraag en de opzet van het onderzoek onderweg aangepast kunnen worden op basis van de inzichten die tijdens de analyse naar voren komen. #### 4.2.2 Interpretatie als kern De kern van kwalitatieve data-analyse ligt in de interpretatie van de data. De onderzoeker probeert niet alleen te beschrijven wat participanten zeggen of doen, maar vooral de achterliggende verklaringen, redeneringen en betekenisgevingen te doorgronden. > **Tip:** De "aantrekkelijke overlast" van rijke data vereist een systematische aanpak om structuur te vinden en tot zinvolle conclusies te komen. #### 4.2.3 Constant comparatief analyseren Dit principe, cruciaal in met name Grounded Theory, houdt in dat nieuwe data voortdurend worden vergeleken met data uit eerdere stadia, zowel binnen een interview als tussen verschillende interviews. Dit helpt bij het vormen, aanpassen, bevestigen of verwerpen van inzichten en verklaringen. #### 4.2.4 Benaderingen voor data-analyse Verschillende benaderingen voor data-analyse zetten verschillende perspectieven op de wereld van de participanten centraal: 1. **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** * **Focus:** Begrijpen van de unieke betekenissen van een specifieke groep mensen die eenzelfde ervaring delen. * **Kernconcepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit, anti-reductionisme, eidetische reductie, dubbele hermeneutiek. * **Methodologie:** Kleine, homogene samples, diepte-interviews, een ideografische (individu-gerichte) benadering. * **Analyse:** Eerst de volledige analyse van één case, daarna pas doorgaan naar de volgende. 2. **Grounded Theory (GT):** * **Focus:** Theorievorming en het beschrijven van generieke, verklarende processen. * **Kernconcepten:** Symbolisch interactionisme, theorie die voortvloeit uit data (bottom-up), theoretische saturatie, line-by-line coding, focused coding. * **Methodologie:** Data-analyse en -verzameling lopen door elkaar, theoretische sampling, gebruik van memo's. * **Analyse:** Continu proces van coderen en vergelijken om tot categorieën en uiteindelijk een theorie te komen. 3. **Thematische Analyse (TA):** * **Focus:** Identificeren van gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Kernconcepten:** Relatief neutrale benadering, codes groeperen onder thema's, interne homogeniteit en externe heterogeniteit van thema's. * **Methodologie:** Flexibele methode, coderen van tekstmateriaal, ontwikkelen van thema's van hogere orde. * **Analyse:** Zes fasen, beginnend met het bekend raken met de data, coderen, thema's groeperen, ordenen, definiëren en uitschrijven. #### 4.2.5 Coderen als sleutelproces Coderen is het proces van het toekennen van samenvattende benamingen (codes) aan stukjes tekst. Dit helpt bij het organiseren van de data, het terugvinden van relevante fragmenten en het ontdekken van samenhang en patronen. Codes kunnen afkomstig zijn uit de taal van de participanten (*in vivo codes*) of theoretische termen (*constructed codes*). Computerprogramma's kunnen hierbij ondersteunen, maar de interpretatie blijft de taak van de onderzoeker. ### 4.3 Kwaliteitskenmerken en generaliseerbaarheid #### 4.3.1 Ecologische validiteit Een groot voordeel van kwalitatief onderzoek is de hoge ecologische validiteit, wat betekent dat de onderzoeksresultaten vaak overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid, in tegenstelling tot labosituaties. #### 4.3.2 Generaliseerbaarheid in kwalitatief onderzoek Hoewel kwalitatief onderzoek zich primair richt op idiografische (individu-specifieke) inzichten, zijn er verschillende vormen van generaliseerbaarheid relevant: * **Formele of statistische generalisatie:** Vooral relevant in kwantitatief onderzoek met grote, representatieve steekproeven. * **Analytische generalisatie:** De overtuigingskracht waarmee onderzoeksdata en -analyses leiden tot theorieopbouw. Dit is de kern van generalisatie in kwalitatief onderzoek. * **Transfereerbaarheid:** De mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen of situaties. Dit wordt sterk ondersteund door rijke beschrijvingen die de context gedetailleerd weergeven. #### 4.3.3 Homogeniteit en heterogeniteit in de steekproef Een evenwicht tussen homogeniteit (gemeenschappelijke ervaringen voor diepgang) en heterogeniteit (verschillen om context en variatie te begrijpen) in de steekproef is cruciaal voor kwalitatieve studies. #### 4.3.4 Flexibiliteit in steekproeftrekking Kwalitatieve steekproeven zijn vaak flexibel en kunnen sequentieel worden samengesteld, waarbij de selectiecriteria worden aangepast op basis van de bevindingen tijdens het onderzoek. #### 4.3.5 Steekproefgrootte De omvang van een kwalitatieve steekproef is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek, maar moet groot genoeg zijn om grondige analyse toe te laten en om saturatie (het punt waarop geen nieuwe inzichten meer worden verkregen) te bereiken. > **Tip:** De keuze voor een specifieke steekproefstrategie moet altijd in lijn zijn met de onderzoeksvragen en het onderliggende wetenschapsfilosofische kader. ### 4.4 Ethische overwegingen en haalbaarheid Bij kwalitatief onderzoek, waar de onderzoeker nauwer betrokken is, zijn ethische aspecten zoals veiligheid, vertrouwelijkheid en het vermijden van nadelige effecten voor participanten van groot belang. Tevens moet de haalbaarheid van het onderzoek, rekening houdend met middelen, vaardigheden en toegankelijkheid, gewaarborgd zijn. --- ## 4 Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek richt zich op het garanderen van de betrouwbaarheid, geldigheid en transparantie van de onderzoeksresultaten, rekening houdend met de unieke aard van kwalitatieve data en de rol van de onderzoeker. ### 4.1 Essentie van kwaliteitsbewaking Kwaliteitsbewaking is een integraal onderdeel van het gehele kwalitatieve onderzoeksproces, van het formuleren van de onderzoeksvraag tot de rapportering van de resultaten. Het doel is niet zozeer het elimineren van subjectiviteit, maar het bewust omgaan ermee en het transparant maken van het onderzoeksproces. Dit draagt bij aan de overtuigingskracht en de geloofwaardigheid van de bevindingen. ### 4.2 Belang van transparantie en reflexiviteit Transparantie houdt in dat het onderzoeksproces helder en gedetailleerd wordt beschreven, zodat anderen de bevindingen kunnen volgen en beoordelen. Reflexiviteit is hierbij cruciaal: de onderzoeker reflecteert voortdurend op de eigen rol, invloeden, veronderstellingen en keuzes die het onderzoek sturen. Dit omvat ook het bewustzijn van hoe de eigen achtergrond, waarden en interpretaties de dataverzameling en -analyse beïnvloeden. > **Tip:** Documenteer de reflexieve processen in een onderzoekslogboek. Dit dient niet alleen ter zelfreflectie, maar kan ook als bewijs van transparantie dienen in de uiteindelijke rapportage. ### 4.3 Criteria voor kwaliteit in kwalitatief onderzoek Verschillende benaderingen hanteren specifieke criteria om de kwaliteit van kwalitatief onderzoek te beoordelen. De focus ligt hierbij minder op kwantitatieve maten van betrouwbaarheid en validiteit, en meer op aspecten als geloofwaardigheid, overdraagbaarheid, betrouwbaarheid en bevestigbaarheid. #### 4.3.1 Geloofwaardigheid Geloofwaardigheid verwijst naar de mate waarin de bevindingen overeenkomen met de realiteit zoals ervaren door de participanten. Technieken die bijdragen aan geloofwaardigheid zijn onder andere: * **Langdurige betrokkenheid:** Lange tijd doorbrengen in het onderzoeksveld om een diepgaand begrip te ontwikkelen. * **Triangulatie:** Het gebruik van meerdere methoden, data bronnen, onderzoekers of theorieën om een fenomeen te bestuderen. Dit helpt om een completer beeld te krijgen en de bevindingen te valideren. * **Peer review:** De bevindingen en interpretaties bespreken met collega-onderzoekers die niet direct bij het onderzoek betrokken zijn. * **Member checking:** De participanten vragen om de verzamelde data en de interpretaties daarvan te controleren en feedback te geven. #### 4.3.2 Overdraagbaarheid (Transfereerbaarheid) Overdraagbaarheid heeft betrekking op de mate waarin de bevindingen van een specifiek onderzoek relevant kunnen zijn voor andere contexten of populaties. Dit staat in contrast met statistische generalisatie in kwantitatief onderzoek. De sleutel tot overdraagbaarheid ligt in: * **Dikke beschrijving (thick description):** Een gedetailleerde en rijke beschrijving van de onderzochte context, de participanten en het onderzoeksproces. Dit stelt de lezer in staat om zelf te beoordelen of de bevindingen toepasbaar zijn op hun eigen situatie. #### 4.3.3 Betrouwbaarheid (of consistentie) In kwalitatief onderzoek wordt betrouwbaarheid niet zozeer gezien als de reproduceerbaarheid van resultaten onder identieke omstandigheden (wat vaak onmogelijk is door de contextuele aard van het onderzoek), maar eerder als de consistentie van het onderzoeksproces. Dit kan worden aangepakt door: * **Audit trail:** Een gedetailleerd verslag van alle stappen in het onderzoeksproces, inclusief beslissingen, dataverzameling, analyse en interpretaties. Dit maakt het mogelijk om het onderzoekstraject te reconstrueren. #### 4.3.4 Bevestigbaarheid (of objectiviteit) Bevestigbaarheid onderzoekt in hoeverre de bevindingen gebaseerd zijn op de data en niet op de subjectieve interpretaties van de onderzoeker. Hoewel volledige objectiviteit in kwalitatief onderzoek niet altijd haalbaar of wenselijk is, kan het worden bevorderd door: * **Audit trail:** Zoals hierboven vermeld, biedt een gedetailleerde audit trail inzicht in hoe de onderzoeker tot bepaalde conclusies is gekomen. * **Reflexiviteit:** Door bewust te zijn van en om te gaan met de eigen invloed, kan de onderzoeker de mate van subjectiviteit in de analyse beter beheersen. ### 4.4 Risico's en uitdagingen * **Onvoldoende diepte:** Te snelle analyses of een te beperkte steekproef kunnen leiden tot oppervlakkige bevindingen. * **Gebrek aan transparantie:** Een onduidelijk beschreven onderzoeksproces maakt het moeilijk om de geloofwaardigheid van de resultaten te beoordelen. * **Overmatige invloed van de onderzoeker:** Zonder voldoende reflexiviteit kunnen de persoonlijke overtuigingen van de onderzoeker de resultaten onbedoeld sturen. * **Analytische saturatie:** Het gevaar bestaat dat de analyse te vroeg stopt, voordat alle relevante patronen en inzichten naar voren zijn gekomen. > **Tip:** Wees kritisch op je eigen interpretaties. Vraag jezelf constant af: "Is deze interpretatie echt gebaseerd op de data, of is het mijn eigen aanname?" Door aandacht te besteden aan deze principes en technieken, kan de kwaliteit van kwalitatief onderzoek worden verhoogd, waardoor de bevindingen robuuster, geloofwaardiger en nuttiger worden voor zowel academici als praktijkmensen. --- Oké, hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting voor het onderwerp "Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek", gebaseerd op de verstrekte tekst en met strikte naleving van de opmaakregels. Kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek omvat een reeks methoden en benaderingen die gericht zijn op het waarborgen van de geloofwaardigheid, betrouwbaarheid en transparantie van de onderzoeksresultaten. Het gaat hierbij niet om het toepassen van kwantitatieve statistische criteria, maar om een proces dat de unieke aard van kwalitatieve data en analyse respecteert. ### 4.1 De rol van de onderzoeker in kwaliteitsbewaking Een cruciaal aspect van kwaliteitsbewaking in kwalitatief onderzoek is de rol van de onderzoeker. Kwalitatief onderzoekers zijn actieve deelnemers die onvermijdelijk invloed uitoefenen op het onderzoeksproces. Daarom is zelfbewustzijn en reflectie essentieel. #### 4.1.1 Reflexiviteit Reflexiviteit verwijst naar het bewuste analyseren van de eigen rol, invloed en vooroordelen doorheen het gehele onderzoeksproces. Dit omvat het erkennen hoe persoonlijke ervaringen of theoretische kaders de keuze van het onderzoeksthema en de interpretatie van de data kunnen sturen. > **Tip:** Documenteer je reflectieve proces in een onderzoekslogboek of memo's. Dit toont aan hoe je actief omgaat met je eigen subjectiviteit. #### 4.1.2 Bracketing Bracketing is een techniek die vaak wordt toegepast, met name binnen de fenomenologie, waarbij de onderzoeker zijn of haar eigen veronderstellingen, theorieën en vooroordelen tijdelijk "tussen haakjes plaatst" om een meer open en onbevooroordeelde benadering van de data te bewerkstelligen. ### 4.2 Algemene principes voor kwaliteitsbewaking Naast de rol van de onderzoeker zelf, zijn er diverse principes en methoden die bijdragen aan de kwaliteitsbewaking van kwalitatief onderzoek. #### 4.2.1 Rijke beschrijvingen (Thick Description) Een rijke beschrijving is een gedetailleerde en diepgaande weergave van het onderzoeksproces, de context en de resultaten. Het omvat niet alleen feiten, maar ook ervaringen, emoties en de betekenisgeving van acties. Dit stelt de lezer in staat om de concrete situatie van de deelnemers te begrijpen en maakt de resultaten tastbaar. > **Voorbeeld:** In plaats van te stellen "Deelnemers gaven aan gestrest te zijn door hun werk", zou een rijke beschrijving details bevatten over *hoe* die stress zich uitte (bijvoorbeeld lichamelijke klachten, emotionele reacties), *welke specifieke aspecten* van het werk de stress veroorzaakten, en de *context* waarin deze stress ervaren werd. #### 4.2.2 Iteratief proces en constante vergelijking Kwalitatief onderzoek is iteratief, wat betekent dat de fasen van dataverzameling, sampling en data-analyse elkaar herhaaldelijk beïnvloeden. Het constant vergelijken van nieuwe data met reeds geanalyseerde data helpt bij het verfijnen van concepten en het ontwikkelen van inzichten. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt systematisch vergeleken met data uit eerdere stadia, zowel binnen eenzelfde interview als tussen verschillende interviews. Dit helpt om patronen, overeenkomsten en verschillen te identificeren en te verklaren. #### 4.2.3 Data- en methodetriangulatie Triangulatie, het combineren van verschillende databronnen of methoden, kan de validiteit en betrouwbaarheid van de bevindingen verhogen. * **Data-triangulatie:** Het gebruik van meerdere bronnen van data binnen hetzelfde onderzoek, bijvoorbeeld door interviews aan te vullen met documentanalyse. * **Methodetriangulatie:** Het gebruik van verschillende onderzoeksmethoden (bijvoorbeeld interviews en observaties) om hetzelfde fenomeen te bestuderen. #### 4.2.4 Theoretische en data saturatie * **Theoretische saturatie:** Dit treedt op wanneer nieuwe data die worden verzameld, geen nieuwe concepten of inzichten meer opleveren met betrekking tot de centrale theorie die zich ontwikkelt. * **Datasaturatie:** Vergelijkbaar met theoretische saturatie, treedt dit op wanneer de verzamelde data de belangrijkste concepten zo grondig belichten dat er geen nieuwe inzichten meer verkregen kunnen worden uit verdere dataverzameling. #### 4.2.5 Onderzoektriangulatie Het betrekken van meerdere onderzoekers bij de analyse van de data kan helpen om de interpretaties te verbreden en de subjectiviteit te verminderen. Verschillende perspectieven en achtergronden kunnen leiden tot een diepere en meer genuanceerde interpretatie. ### 4.3 Kwaliteitscriteria voor specifieke methoden Specifieke kwaliteitsbewakingsmethoden kunnen worden toegepast afhankelijk van de gebruikte dataverzamelingsmethode. #### 4.3.1 Kwaliteit van documenten Bij het analyseren van documenten is het belangrijk om te letten op de volgende criteria: * **Authenticiteit:** Is het document echt en wie is de auteur? * **Betrouwbaarheid:** Is de informatie in het document accuraat en consistent? * **Herkomst en intenties:** Wat waren de omstandigheden waaronder het document is opgemaakt en wat waren de intenties van de auteur? * **Accuraatheid:** In hoeverre is de informatie beïnvloed door de nabijheid van de auteur tot de gebeurtenis? #### 4.3.2 Kwaliteit van observaties Bij participatieve observatie is het van belang om: * **Vertrouwen te winnen** bij de geobserveerden. * Een **zekere afstand te bewaren** om objectief te kunnen blijven observeren. * De **impact van de onderzoeker** op het geobserveerde gedrag kritisch te reflecteren. #### 4.3.3 Kwaliteit van interviews Voor interviews zijn de volgende aspecten van belang: * **Actief luisteren** en **empathisch opstellen** om de betekenisgeving van de participant te doorgronden. * **Neutrale en open vragen stellen** die de participant de ruimte geven om te vertellen. * **Doorvragen (probing)** om dieper in te gaan op de antwoorden. * De **context van het interview** en de **impact van de onderzoeker** in acht nemen. ### 4.4 Checklist voor het beoordelen van de steekproefkwaliteit (Purposive Sampling) Bij het beoordelen van de kwaliteit van een purposive steekproef, zijn de volgende vragen relevant: 1. **Relevantie voor het conceptueel kader en onderzoeksvragen:** Biedt de steekproef ruimte voor inductieve theorie-opbouw? 2. **Rijke informatie:** Levert de steekproef waarschijnlijk rijke informatie op over de te bestuderen fenomenen? 3. **Generaliseerbaarheid:** Maakt de steekproef analytische generalisatie en transfereerbaarheid mogelijk? 4. **Waarheidsgetrouwheid:** Levert de steekproef waarheidsgetrouwe beschrijvingen/verklaringen op, vrij van significante biases? 5. **Ethische aspecten:** Maakt de selectiestrategie informed consent mogelijk en is deze ethisch verantwoord? 6. **Haalbaarheid:** Is de selectiestrategie haalbaar qua tijd, geld, en toegankelijkheid van de participanten? Deze aspecten zorgen ervoor dat kwalitatief onderzoek niet alleen een subjectieve exploratie is, maar ook voldoet aan academische standaarden voor rigoureus en geloofwaardig onderzoek. --- # Data-analyse in kwalitatief onderzoek Dit hoofdstuk introduceert de basisprincipes en conceptuele kaders van data-analyse in kwalitatief onderzoek, met een focus op de interpretatieve aard van het proces. ## 5. Data-analyse in kwalitatief onderzoek ### 5.1 Achtergrond en conceptueel kader Kwalitatief onderzoek richt zich op het begrijpen van de betekenis die mensen geven aan hun ervaringen binnen hun specifieke contexten. Het analyseproces is iteratief en wisselwerkingt voortdurend met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. De rol van de onderzoeker als interpretator is hierbij cruciaal. #### 5.1.1 Kenmerken van kwalitatief onderzoek en data-analyse Kwalitatief onderzoek wordt gekenmerkt door de volgende eigenschappen die relevant zijn voor de data-analyse: * **Gesitueerde activiteit:** Onderzoek vindt plaats binnen een specifieke context die de betekenis van de data beïnvloedt. * **Gegrond in data (inductieve benadering):** De analyse start vanuit de verzamelde data, die de verdere analyse en conclusies sturen. Dit proces is dynamisch en kan worden bijgesteld door nieuwe gegevens. Hoewel de nadruk ligt op inductie, kan deductie (vanuit theorie) ook een rol spelen. * **Context is cruciaal:** Menselijk denken en handelen worden beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Een diepgaand begrip van de context is essentieel voor het benaderen van het fenomeen vanuit het perspectief van de participant. * **De mens als betekenisverlenend wezen (emic perspectief):** Kwalitatief onderzoek streeft ernaar de wereld te begrijpen vanuit het perspectief van de participant, waarbij hun betekenisgeving centraal staat. Dit staat tegenover het etic perspectief, dat uitgaat van bestaande theorieën. * **Taal als sleutel:** Taal is fundamenteel voor het creëren van betekenis en het construeren van de werkelijkheid. Kwalitatieve data-analyse houdt rekening met de meervoudige interpretatiemogelijkheden van taal. * **Naturalistische contexten:** Onderzoekers proberen de leefwereld van participanten te begrijpen door zich onder te dompelen in hun natuurlijke omgeving. * **Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description):** De analyse vereist gedetailleerde beschrijvingen van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen. * **Belang van de rol van de onderzoeker:** De onderzoeker is een mede-actor die zich bewust moet zijn van zijn of haar invloed. Reflexiviteit, bracketing en het creëren van een veilige omgeving zijn hierbij belangrijk. #### 5.1.2 De plaats van theorie en literatuurstudie Hoewel kwalitatief onderzoek vaak inductief begint, is theorie onlosmakelijk verbonden met het onderzoeksproces. De literatuurstudie dient niet alleen om bestaande kennis te achterhalen, maar ook om richting te geven via *sensitizing concepts* en om de eigen bevindingen te kaderen. Het proces van theorie bouwen en testen (inductie en deductie) verloopt iteratief, waarbij de grenzen tussen deze benaderingen vervagen. #### 5.1.3 De onderzoeksvraag in kwalitatief onderzoek De formulering van een kwalitatieve onderzoeksvraag is cruciaal. Deze vragen zijn doorgaans open, flexibel en gericht op het beschrijven, exploreren of begrijpen van fenomenen. Ze vermijden causale taal en sturen niet te veel in een bepaalde richting, om ruimte te laten voor de participant om zijn of haar ervaringen te delen. Er kunnen één of twee hoofdvragen zijn, aangevuld met subvragen die specifieke dimensies van de hoofdvraag verkennen. De haalbaarheid en ethische implicaties van de onderzoeksvraag zijn eveneens belangrijke overwegingen. ### 5.2 Benaderingen, kwaliteit en rapporteren van data-analyse De kern van kwalitatieve data-analyse ligt in de interpretatie van een grote hoeveelheid ongestructureerde data. Dit proces is tijdsintensief en vereist specifieke vaardigheden. #### 5.2.1 Het belang van interpretatie en het iteratieve proces Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een **interpretatief proces** waarbij de onderzoeker betekenis verleent aan de data vanuit het perspectief van de participant. Dit proces is **iteratief**, wat betekent dat dataverzameling, sampling en analyse elkaar voortdurend beïnvloeden en herhaaldelijk plaatsvinden. Door **constant comparatief te analyseren**, waarbij nieuwe data systematisch worden vergeleken met eerdere data, worden inzichten gevormd, aangepast, bevestigd of verworpen. **Onderzoektriangulatie** (verschillende onderzoekers die de data analyseren) kan de diepgang van de interpretatie vergroten. #### 5.2.2 Verschillende benaderingen voor data-analyse Er zijn diverse benaderingen voor kwalitatieve data-analyse, elk met een eigen theoretisch en epistemologisch kader. Drie veelgebruikte methoden zijn: 1. **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** * **Kern:** Richt zich op de unieke betekenissen van specifieke groepen mensen die eenzelfde ervaring delen. * **Achtergrond:** Beïnvloed door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie. * **Kenmerken:** Ideografische methode, kleine, vaak homogene samples, nadruk op de leefwereld en reflexiviteit (*bracketing*). * **Analyse:** Een volledige case wordt grondig geanalyseerd voordat de volgende wordt aangepakt. Thema's worden geïdentificeerd en geclusterd. 2. **Grounded Theory (GT):** * **Kern:** Zoekt verklaringen voor complexe processen en ontwikkelt theorieën die gegrond zijn in de data. * **Achtergrond:** Ontstaan uit de sociologie, met nadruk op symbolisch interactionisme. * **Kenmerken:** Sterk inductieve, bottom-up benadering waarbij data-analyse en -verzameling continu doorlopen. * **Analyse:** Kenmerkt zich door *line-by-line coding* en *focused coding*, waarbij concepten en categorieën worden ontwikkeld. Werken met memo's en *theoretical sampling* zijn essentieel. Het doel is om generieke processen te beschrijven. 3. **Thematische Analyse (TA):** * **Kern:** Zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Kenmerken:** Relatief neutrale benadering die flexibel kan worden ingezet. De analyse is wel altijd theorie-geladen. * **Analyse:** Bestaat uit zes fasen: kennismaken met de data, coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen, en de thema's uitschrijven. Het doel is om de essentie van de onderzoeksvraag weer te geven in een samenhangend verhaal. #### 5.2.3 Coderen als sleutelproces **Coderen** is een cruciaal proces in alle kwalitatieve benaderingen. Het omvat het toekennen van samenvattende benamingen aan stukjes tekst om structuur en samenhang in de data te creëren. Codes kunnen *in vivo* (direct uit de woorden van de participant) of *constructed* (theoretische termen) zijn. Computerprogramma's kunnen ondersteuning bieden bij het verwerken van data, maar de interpretatie blijft de verantwoordelijkheid van de onderzoeker. #### 5.2.4 Kwaliteit en rapporteren van kwalitatieve data-analyse De kwaliteit van kwalitatieve data-analyse wordt beoordeeld op basis van de **ecologische validiteit** (de mate waarin resultaten overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid), de **analytische generaliseerbaarheid** en **transfereerbaarheid**. Rapporteren vereist uitstekende schrijfvaardigheden om de complexe sociale en psychologische leefwereld gedetailleerd en overtuigend weer te geven. De bevindingen worden in relatie gebracht met bestaande literatuur en theorieën, en de meerwaarde van het onderzoek wordt benadrukt. > **Tip:** Het is essentieel om bij de data-analyse steeds de onderzoeksvraag en de onderliggende wetenschapsfilosofische aannames in gedachten te houden, aangezien deze de keuze van de analysemethode en de interpretatie van de data sterk beïnvloeden. --- Data-analyse in kwalitatief onderzoek vormt de kern van het interpretatieve proces, waarbij een grote hoeveelheid ongestructureerde data wordt omgezet in betekenisvolle inzichten. ### 5.1 Achtergrond en kenmerken van data-analyse Kwalitatief onderzoek wordt soms ten onrechte gezien als tendentieus, niet-valide of gebaseerd op de mening van de onderzoeker. Echter, net als kwantitatief onderzoek, hanteert het een systematische methode die gericht is op de kwaliteit van de resultaten. Kwalitatieve data-analyse is een tijdsintensief proces dat leidt tot dieper inzicht in het onderzoeksonderwerp en conclusies die de ruwe data overstijgen. De ecologische validiteit, de mate waarin onderzoeksresultaten overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid, is een groot voordeel van kwalitatief onderzoek. #### 5.1.1 Wisselwerking met andere onderzoeksfasen Data-analyse staat in constante interactie met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. Deze fasen beïnvloeden elkaar voortdurend. De analyse kan bijvoorbeeld leiden tot de conclusie dat er meer data verzameld moet worden, of dat de onderzoeksvraag moet worden geherformuleerd. Dit iteratieve karakter is een essentieel kenmerk van kwalitatief onderzoek. #### 5.1.2 Belang van interpretatie De onderzoeker moet de rijkdom van de data interpreteren zonder deze te reduceren of de betekenis ervan aan te tasten. Data-analyse brengt betekenisvolle en verwante categorieën aan in de ruwe data, waardoor belangrijke thema's en patronen ontdekt kunnen worden. De onderzoeker probeert de betekenisgeving van de participanten te begrijpen en te beschrijven, waarbij subjectiviteit en reflexiviteit cruciaal zijn. Onderzoektriangulatie, waarbij verschillende onderzoekers samen de data bekijken, kan de diepgang van de interpretatie vergroten. #### 5.1.3 Iteratief proces en constant vergelijken Het proces van dataverzameling en -analyse is iteratief en cyclisch. Nieuwe data wordt continu vergeleken met data uit eerdere fasen, zowel binnen als tussen verschillende interviews of observaties. Dit constante vergelijken helpt bij het vormen, aanpassen, bevestigen of verwerpen van inzichten, en bij het zoeken naar verklaringen voor verschillen en gelijkenissen. ### 5.2 Benaderingen voor data-analyse De keuze voor een specifieke analysebenadering wordt bepaald door de onderzoeksvraag en de literatuurstudie, en beïnvloedt hoe de onderzoeker de wereld van de participanten ziet. Enkele veelgebruikte methoden zijn: #### 5.2.1 Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA) IPA richt zich op de unieke betekenissen van specifieke groepen mensen die eenzelfde ervaring delen. Het is beïnvloed door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie, en stelt de beleefde ervaring centraal. * **Kernconcepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing van eigen veronderstellingen), anti-reductionistische benadering, eidetische reductie, en dubbele hermeneutiek (interpretatie van de interpretatie van de participant). * **Aanpak:** Vereist open en brede onderzoeksvragen (vaak startend met "hoe ervaren..."). Gebruikt kleine, homogene samples en diepte-interviews. * **Data-analyse:** Omvat vier stappen: 1) explorerende onderwerpen in de eerste case (linker- en rechtermarge notities), 2) thema's met elkaar in verband brengen (clustering), 3) overgaan naar volgende cases (herhaling van stappen 1 en 2), en 4) uitschrijven van de analyse. De uniciteit van elke case wordt centraal gesteld. #### 5.2.2 Grounded Theory (GT) GT is een systematische en cyclische benadering gericht op theorievorming of het verklaren van complexe processen. Het ontstond als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, en benadrukt een bottom-up benadering waarbij theorie voortvloeit uit de gegevens. * **Kernconcepten:** Coderen (line-by-line en focused coding), memo's (notities over denkproces en vergelijkingen), theoretische sampling (selectie van nieuwe participanten op basis van inzichten), en theoretische saturatie (geen nieuwe inzichten meer verwerven). * **Aanpak:** Data-analyse en -verzameling lopen door elkaar. De "fit" tussen de onderzoeksvraag en de data is cruciaal. Een open houding en afstand nemen van eigen vooroordelen zijn essentieel. * **Data-analyse:** Bestaat uit coderen, het schrijven van memo's en het constant vergelijken van data. Het doel is het beschrijven van algemene processen die geldig zijn voor specifieke ervaringen en/of populaties. #### 5.2.3 Thematische Analyse (TA) TA is een relatief neutrale en flexibele methode die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Hoewel theorieneutraal in zijn aanpak, kan de analyse wel beïnvloed worden door de theorieën en uitgangspunten van de onderzoeker. * **Kernconcepten:** Codes (samenvattende benamingen voor stukjes tekst) worden gegroepeerd onder thema's die zich herhalen in de data. Thema's zijn het gevolg van een interpretatief proces door de onderzoeker en dienen als bewijs voor de interpretaties. * **Aanpak:** Volgt zes fasen: 1) de data leren kennen, 2) data coderen, 3) codes groeperen onder thema's, 4) thema's ordenen en definiëren (met criteria van interne homogeniteit en externe heterogeniteit), 5) thema's verder verfijnen, en 6) thema's uitschrijven. * **Resultaat:** De analyse leidt tot een samenhangend resultatensectie die het complexe verhaal vertelt en de meerwaarde van het onderzoek ten opzichte van bestaande literatuur aantoont. ### 5.3 Coderen als sleutelproces Coderen is een essentieel proces binnen kwalitatieve data-analyse, waarbij stukjes tekst (uit transcripties) worden voorzien van samenvattende benamingen (codes). Dit helpt bij het verkrijgen van structuur, het identificeren van verbanden en het terugvinden van relevante fragmenten. Codes kunnen afkomstig zijn van de participanten zelf (in vivo codes) of theoretische termen gebruiken (constructed codes). ### 5.4 Co-creatie in onderzoek Co-creatie is een samenwerkingsvorm waarbij verschillende actoren actief krachten bundelen om een gemeenschappelijke uitdaging aan te gaan. Dit proces is gestructureerd maar open, niet-lineair, en gericht op het vinden van oplossingen. Het "double diamond model", met een analysefase en een oplossingsfase, kan hierbij als leidraad dienen. --- Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een essentieel en tijdsintensief proces waarbij grote hoeveelheden ongestructureerde data worden geïnterpreteerd om dieper inzicht te verkrijgen en conclusies te trekken die de ruwe data overstijgen. ### 5.1 Karakteristieken van data-analyse in kwalitatief onderzoek Data-analyse is inherent verbonden met andere fasen van het onderzoeksproces, zoals dataverzameling, sampling, de onderzoeksvraag en de literatuurstudie. Deze fasen beïnvloeden elkaar voortdurend en kunnen gaandeweg aangepast worden, wat het iteratieve karakter van kwalitatief onderzoek benadrukt. #### 5.1.1 Het belang van interpretatie De kern van kwalitatieve data-analyse ligt in interpretatie. De onderzoeker tracht niet alleen feiten te beschrijven, maar ook de achterliggende betekenissen, verklaringen en redeneringen van participanten te begrijpen. Subjectiviteit van de onderzoeker speelt hierbij een rol, wat het belang van reflexiviteit onderstreept. * **Tip:** Onderzoekers moeten zich bewust zijn van hun eigen aannames en deze, indien mogelijk, tussen haakjes plaatsen (bracketing) om een open houding te bewaren. #### 5.1.2 Iteratief proces Dataverzameling en data-analyse volgen elkaar herhaaldelijk op. De resultaten van de ene iteratie vormen het startpunt voor de volgende. Door het constant vergelijken van nieuwe data met voorlopige conclusies, worden inzichten bevestigd, weerlegd of aangepast. #### 5.1.3 Constant comparatief analyseren Dit principe houdt in dat nieuwe data voortdurend worden vergeleken met data uit eerdere stadia, zowel binnen als tussen verschillende interviews of observaties. Dit proces helpt bij het identificeren van overeenkomsten, verschillen en patronen, en bij het zoeken naar verklaringen daarvoor. #### 5.1.4 Coderen als sleutelproces Coderen is een fundamentele techniek waarbij stukjes tekst (of andere data) samenvattende benamingen krijgen. Dit helpt bij het structureren van de data, het ontdekken van verbanden en het terugvinden van relevante fragmenten. Codes kunnen direct uit de uitspraken van participanten komen (in vivo codes) of theoretische termen zijn (constructed codes). Memo's, tussentijdse bedenkingen van de onderzoeker, ondersteunen dit proces. Verschillende benaderingen voor data-analyse hanteren elk een specifiek perspectief op de wereld van de participanten. De keuze voor een bepaalde methode wordt geleid door de onderzoeksvraag en de literatuurstudie. IPA richt zich op de unieke betekenissen die een specifieke groep mensen geeft aan een gedeelde ervaring. Het is beïnvloed door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie. * **Centrale concepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit, anti-reductionisme, eidetische reductie, dubbele hermeneutiek. * **Werkwijze:** Kleine samples (vaak homogeen, bv. 6 participanten), diepte-interviews, ideografische methode. De analyse bestaat uit het verkennen van onderwerpen in een eerste case, het in verband brengen van thema's, het herhalen van dit proces voor volgende cases, en het uitschrijven van de analyse. GT is een benadering die erop gericht is om op systematische en cyclische wijze tot theorievorming te komen, waarbij de theorie voortvloeit uit de data (bottom-up). De oorsprong ligt in de sociologie, met een grote invloed van symbolisch interactionisme. * **Kernprincipes:** Theorieontwikkeling uit data, continu proces van coderen en dataverzameling, line-by-line-coding, focused coding, memo's en theoretische sampling. * **Doel:** Het beschrijven van complexe, maar generieke processen die geldig zijn binnen een specifieke ervaring of populatie. Theoretische verzadiging is een belangrijk concept. TA is een relatief neutrale en flexibele methode die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Hoewel de methode op zichzelf theorieneutraal kan zijn, vertrekt de onderzoeker vaak vanuit bestaande theorieën of uitgangspunten. * **Werkwijze:** Bestaat uit zes fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen, en de thema's uitschrijven. * **Nadruk:** Zoeken naar patronen en betekenissen die de data structureren en die aansluiten bij de onderzoeksvraag. De thema's zijn een interpretatie van de onderzoeker, gebaseerd op de uitspraken van participanten. > **Tip:** Verdiep je in de specifieke kenmerken en stappen van IPA, GT en TA, aangezien deze methoden sterk kunnen verschillen in hun epistemologische en theoretische uitgangspunten. Begrijp wanneer welke methode het meest geschikt is voor jouw onderzoeksvraag. ### 5.3 Coderen Coderen is een centraal proces in de meeste kwalitatieve data-analyse methoden. Het helpt bij het organiseren van de data, het identificeren van patronen en het terugvinden van relevante informatie. Het proces van coderen wordt ondersteund door het gebruik van memo's, die de denkprocessen en interpretaties van de onderzoeker vastleggen. Computerprogramma's kunnen helpen bij het verwerken van data, maar de interpretatie blijft de taak van de onderzoeker. ### 5.4 Verdere overwegingen * **Co-creatie:** Een samenwerkingsvorm waarbij verschillende actoren gezamenlijk een uitdaging aangaan, gericht op oplossingen en met een open, maar gestructureerd proces. * **Ecologische validiteit:** Kwalitatief onderzoek scoort hoog op ecologische validiteit, wat betekent dat de onderzoeksresultaten goed overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid. * **Vereiste vaardigheden:** Kwalitatieve onderzoekers hebben sterke sociale, communicatieve, organisatorische, creatieve en schrijfvaardigheden nodig om complexe sociale en psychologische fenomenen adequaat weer te geven. --- # Data-analyse in kwalitatief onderzoek Dit onderdeel behandelt de methoden, principes en kwaliteitscriteria voor het analyseren van kwalitatieve data. ### 5.1 Wat is kwalitatieve data-analyse? Kwalitatieve data-analyse is het proces van het interpreteren van een grote hoeveelheid ongestructureerde data om diepgaand inzicht te verkrijgen dat de ruwe data overstijgt en tot conclusies kan leiden. Het is een essentieel onderdeel van kwalitatief onderzoek, waarbij de onderzoeker tracht de wereld te begrijpen vanuit het perspectief van de participant. #### 5.1.1 Kenmerken en interactie met andere fasen van het onderzoek De data-analyse in kwalitatief onderzoek staat niet op zichzelf, maar is nauw verweven met andere fasen van het onderzoeksproces: * **Dataverzameling:** De analyse stuurt de dataverzameling. Nieuwe inzichten tijdens de analyse kunnen leiden tot de behoefte aan meer data of aanpassing van de verzamelingsmethoden. * **Sampling:** De analyse kan leiden tot aanpassingen in de steekproef, bijvoorbeeld door selectiecriteria te verfijnen of nieuwe groepen te benaderen op basis van voorlopige bevindingen. * **Onderzoeksvraag:** De analysefase kan ertoe leiden dat de oorspronkelijke onderzoeksvragen worden geherformuleerd. Dit iteratieve karakter is een kernmerk van kwalitatief onderzoek. * **Literatuurstudie:** De analyse wordt gekaderd binnen bestaande literatuur. Bestaande theorieën kunnen helpen bij het interpreteren van data, en de analyse kan leiden tot bijdragen aan de literatuur. #### 5.1.2 Kernconcepten van kwalitatieve data-analyse * **Interpretatie:** De kern van kwalitatieve analyse is interpretatie. De onderzoeker gaat verder dan louter beschrijven en zoekt naar achterliggende verklaringen, redeneringen en betekenisverlening van de participanten. * **Iteratief proces:** Dataverzameling, sampling en data-analyse volgen elkaar in cycli op. Dit continu samenspel zorgt ervoor dat inzichten worden verfijnd, bevestigd of weerlegd. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt systematisch vergeleken met eerdere data, zowel binnen als tussen verschillende bronnen (bv. interviews). Dit helpt bij het identificeren van patronen, overeenkomsten en verschillen. * **Coderen:** Het proces van het toekennen van samenvattende benamingen (codes) aan fragmenten van data. Codes kunnen letterlijk uit de uitspraken van participanten komen (in vivo codes) of theoretische termen zijn (constructed codes). Coderen is een hulpmiddel om structuur aan te brengen en relevante fragmenten terug te vinden. * **Memo's:** Tussentijdse notities van de onderzoeker over zijn gedachten, interpretaties en mogelijke verbanden in de data. Ze helpen het denkproces vast te houden en te bewaken. * **Onderzoeker als mede-actor:** De onderzoeker is niet een neutrale buitenstaander, maar brengt eigen waarden en perspectieven mee. Reflexiviteit (bewuste analyse van de eigen rol en invloed) is cruciaal. * **Onderzoektriangulatie:** Verschillende onderzoekers analyseren samen de data, wat leidt tot diverse perspectieven en diepere interpretaties. * **Ecologische validiteit:** Een groot voordeel van kwalitatief onderzoek is de hoge ecologische validiteit, wat betekent dat de onderzoeksresultaten overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid. Er zijn diverse benaderingen voor kwalitatieve data-analyse, elk met eigen theoretische en epistemologische uitgangspunten. De keuze voor een benadering hangt samen met de onderzoeksvraag en het gewenste perspectief op de data. * **Achtergrond:** IPA is beïnvloed door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie. Het stelt dat individuen betekenis verlenen aan hun ervaringen en dat de subjectieve beleving de enige werkelijke wereld is. * **Focus:** Unieke betekenissen van specifieke individuen die een gemeenschappelijke ervaring delen. * **Centrale concepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing van eigen veronderstellingen), anti-reductionistische benadering, eidetische reductie, en dubbele hermeneutiek (interpretatie van de interpretatie van de participant). * **Onderzoeksopzet:** Gericht op complexe fenomenen, met open en brede onderzoeksvragen (vaak beginnend met "hoe ervaren..."). Kenmerkend is het gebruik van kleine, homogene samples (bv. N=6) en een ideografische methode die de uniciteit van individuele ervaringen tracht te vatten. Diepte-interviews zijn de meest gebruikte dataverzamelingsmethode. * **Data-analyse:** 1. **Onderwerpen exploreren in de eerste case:** Transcripten herlezen, aantekeningen maken in de linker- en rechtermarge voor codes en thema's. 2. **Thema's met elkaar in verband brengen:** Verbanden tussen thema's zoeken en deze groeperen in een tabel, vaak met hoofdthema's en subthema's. 3. **Overgaan naar de volgende case:** Stap 1 en 2 herhalen voor elke nieuwe case, met de intentie om de uniciteit van elke case te behouden. 4. **Uitschrijven van de analyse:** De uiteindelijke thema's worden gebruikt om een samenhangend verhaal te schrijven dat aansluit bij de onderzoeksvragen en bestaande theorieën. * **Achtergrond:** GT is ontwikkeld door Glaser en Strauss als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, en de negatieve stereotypen over kwalitatief onderzoek. Het stelt dat theorie voortkomt uit de data (bottom-up benadering). Het is sterk beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Focus:** Theorievorming en verklaringen voor complexe processen door middel van systematische en cyclische data-analyse. * **Onderzoeksopzet:** Data-analyse en dataverzameling lopen door elkaar. Er wordt gezocht naar "fit" tussen de onderzoeksvraag en de data, en er is aandacht voor het "looking-glass self" (zelfbeeld bepaald door hoe anderen over ons denken). * **Coderen:** Een continu proces dat start met "line-by-line coding" om concepten te identificeren, gevolgd door "focused coding" om deze concepten uit te werken tot categorieën. Kritisch zijn op bestaande concepten is essentieel om een unieke bijdrage te leveren. * **Werken met memo's:** Aangewend om denkprocessen, comparatieve analyses en mogelijke verbanden vast te leggen. * **Theoretical sampling:** Nieuwe participanten worden geselecteerd op basis van de inzichten die voortkomen uit de data en memo's, gericht op verdere theorieontwikkeling. * **Theoretische verzadiging:** Het punt waarop de onderzoeker geen nieuwe inzichten meer verkrijgt uit de data. * **Achtergrond:** TA is een relatief neutrale en flexibele benadering die niet strikt gebonden is aan specifieke theorieën of epistemologische uitgangspunten. Wel kan de onderzoeker vanuit een bestaande theorie of uitgangspunten vertrekken. * **Focus:** Het identificeren van gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Thema's zijn breder dan codes en vertegenwoordigen patronen in de data die relevant zijn voor de onderzoeksvraag. * **Onderzoeksopzet:** Kan flexibel worden ingezet. De analyse is "gegrond" in de uitspraken van participanten, maar de thema's zijn het resultaat van een interpretatief proces door de onderzoeker. * **Data-analyse:** Een zes-fasenproces: 1. **Data leren kennen:** Transcripten lezen en herlezen om patronen en betekenis te ontdekken. 2. **Data coderen:** Relevante fragmenten van data worden gecodeerd, waarbij context behouden blijft. 3. **Codes groeperen onder thema's:** Codes worden verkend en samengevoegd tot mogelijke thema's, met aandacht voor interne homogeniteit en externe heterogeniteit. 4. **Thema's ordenen en definiëren:** De thematische kaart wordt verfijnd, waarbij thema's die niet voldoende data hebben of overlappen, worden aangepast. 5. **Verder verfijnen van thema's:** Een finale map wordt gemaakt, de thema's worden kernachtig benoemd en de essentie van de onderzoeksvraag moet worden weergegeven. 6. **Thema's uitschrijven:** De thema's worden uitgewerkt tot een samenhangende resultatensectie, waarbij de onderzoeker de bevindingen argumenteert, interpreteert en relateert aan bestaande literatuur. ### 5.3 Kwaliteit van kwalitatieve data-analyse De kwaliteit van kwalitatieve data-analyse wordt beoordeeld op basis van criteria die afwijken van kwantitatieve studies, maar net zo belangrijk zijn voor de betrouwbaarheid van de bevindingen. #### 5.3.1 Criteria voor het beoordelen van de steekproefkwaliteit (gebaseerd op Miles en Huberman) Bij het beoordelen van de kwaliteit van een purposive steekproef worden de volgende vragen gesteld: * Is de selectiestrategie relevant voor het conceptueel kader en de onderzoeksvragen? * Levert de steekproef waarschijnlijk rijke informatie op over de te bestuderen fenomenen? * Maakt de steekproef generaliseerbaarheid (analytisch en transfereerbaar) van de bevindingen mogelijk? * Levert de steekproef waarheidsgetrouwe beschrijvingen/verklaringen op, vrij van significante biases? * Is de selectiestrategie ethisch verantwoord? * Is de selectiestrategie haalbaar qua tijd, geld, toegankelijkheid en vaardigheden van de onderzoeker? #### 5.3.2 Data-analyse als een "aantrekkelijke overlast" Kwalitatieve data wordt vaak beschreven als een "aantrekkelijke overlast". De rijkdom aan informatie is aantrekkelijk voor de diepgang die het biedt, maar de hoeveelheid en ongestructureerdheid kan ook overweldigend zijn. Data-analyse helpt om structuur te vinden in deze rijkdom, zodat de onderzoeker de data kan begrijpen, verwante gegevens kan integreren, belangrijke thema's kan ontdekken en de onderzoeksvragen kan beantwoorden. #### 5.3.3 Belang van de onderzoeker en reflexiviteit De onderzoeker speelt een actieve rol in de data-analyse en brengt eigen perspectieven mee. **Reflexiviteit** is essentieel: de onderzoeker moet zich bewust zijn van zijn eigen veronderstellingen, waarden en invloed op het onderzoeksproces en de interpretatie van de data. Dit kan door middel van het bijhouden van memo's, peer review, en member checks. > **Tip:** Kwalitatieve data-analyse is geen lineair proces, maar een dynamische en iteratieve wisselwerking tussen dataverzameling, analyse en interpretatie. Geduld en een open, kritische houding zijn cruciaal. --- # Het proces van kwalitatief onderzoek rapporteren Hieronder vind je een gedetailleerd studieoverzicht over het proces van kwalitatief onderzoek rapporteren, gebaseerd op de verstrekte documentatie, met focus op de specifieke pagina's. ## 6. Het proces van kwalitatief onderzoek rapporteren Het rapporteren van kwalitatief onderzoek omvat de essentiële stappen en overwegingen die nodig zijn om de bevindingen van een kwalitatieve studie op een duidelijke, accurate en inzichtelijke manier te presenteren. ### 6.1 Achtergrond en definitie van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek kan worden beschouwd als een verzameling van onderzoeksmethoden die bepaalde eigenschappen delen, maar ook sterk kunnen verschillen. De definitie en kenmerken ervan zijn historisch gegroeid en afhankelijk van de context waarin ze worden geplaatst. #### 6.1.1 Denzin en Lincoln (2005) over kwalitatief onderzoek Volgens Denzin en Lincoln (2005) wordt kwalitatief onderzoek gekenmerkt door de volgende eigenschappen: * **Gesitueerde activiteit gericht op kennis:** Onderzoek is altijd ingebed in een specifieke context, en deze context is cruciaal voor het begrijpen van het onderzochte fenomeen. * **Gegrond in de wereld die hij bestudeert:** De onderzoeker is geen neutrale buitenstaander, maar maakt deel uit van de wereld die hij onderzoekt, wat onvermijdelijk invloed uitoefent op het onderzoek. Subjectieve implicaties krijgen hierin een plaats. * **Meerdere methoden:** Er is een diversiteit aan kwalitatieve onderzoeksmethoden, die alle gericht zijn op een beter begrip van het bestudeerde fenomeen. Centraal staat de betekenis en het perspectief van de participant (het insider perspectief). * **Naturalistische setting:** Onderzoek vertrekt vanuit de data zelf die door de onderzoeker worden bestudeerd via verschillende interpretatieve methoden. * **Veel manieren om naar een fenomeen te kijken:** Elke methode belicht andere aspecten van het bestudeerde fenomeen. Hoewel hun definitie de nadruk legt op het transformerende karakter van kwalitatief onderzoek, wordt dit niet als een algemene eigenschap beschouwd, maar eerder als het doel van specifieke methoden binnen een kritisch-ideologisch paradigma. #### 6.1.2 Creswell (2013) over kwalitatief onderzoek Creswell (2013) benadrukt de volgende eigenschappen van kwalitatief onderzoek: * **Formulering in termen van een probleem:** Verwijst naar de algemene definitie van onderzoek. * **Aandacht voor rapportering en communicatie:** Er is aandacht voor de bevindingen, het perspectief van de participanten en de rol van de onderzoeker. Rapportering kan bijdragen aan de literatuur of een oproep tot verandering zijn. * **Reflexiviteit:** Benadrukt het belang van de rol van de onderzoeker. * **"Emerging":** Verwijst naar het iteratieve karakter van onderzoek, waarbij fasen herhaaldelijk kunnen worden doorlopen of aangepast. * **Nadruk op vertrekken vanuit data (inductie) en kijken naar data vanuit theorie (deductie):** Er is een wisselwerking tussen inductieve en deductieve benaderingen. #### 6.1.3 Eigenschappen van kwalitatief onderzoek Niet alle eigenschappen zijn van toepassing op elke kwalitatieve studie; de elementen zijn in wisselende mate aanwezig. ##### 6.1.3.1 Gegrond in data (inductieve benadering) Het starten van kwalitatief onderzoek is vaak inductief, waarbij data de verdere analyse bepaalt. Kwalitatieve data-analyse (KDA) is dynamisch en kan worden bijgesteld door nieuwe gegevens. Het proces is niet volledig inductief; er wordt structuur gezien in data en theorie kan richting geven aan analyses (deductief). ##### 6.1.3.2 Context is cruciaal Menselijk denken en handelen worden sterk beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op beleving en ervaring, waarbij de context van groot belang is. Hoe meer kennis de onderzoeker van de context heeft, hoe beter hij de wereld vanuit het perspectief van de participant kan benaderen. ##### 6.1.3.3 De mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen Er zijn twee benaderingen binnen sociaalwetenschappelijk onderzoek: * **Emic perspectief:** Het insider- of bottom-up perspectief, waarbij de woorden en het perspectief van de participant het startpunt vormen. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen te neutraliseren. * **Etic perspectief:** Het outsider- of top-down perspectief, waarbij bestaande theorie of hypothesen het startpunt vormen om deze te toetsen bij een nieuwe populatie. In de praktijk is er een wisselwerking tussen emic en etic, maar de emic benadering blijft het uitgangspunt. ##### 6.1.3.4 Taal als sleutel Taal is cruciaal voor betekenisgeving en de constructie van onze werkelijkheid. Het heeft een fundamentele invloed op onze ervaring, is ruim interpreteerbaar en is meerduidig. In kwalitatief onderzoek wordt vaak een narratieve benadering gehanteerd, zowel inhoudelijk als structureel. Taal vormt ons denken, onze waarneming en onze cognitieve vermogens. ##### 6.1.3.5 Onderzoek in naturalistische contexten De onderzoeker moet de leefwereld van de participanten leren kennen en de wereld vanuit hun perspectief benaderen. Immersion en participerende observatie zijn belangrijke methoden om inzicht te verwerven in interacties, ervaringen en dynamieken. ##### 6.1.3.6 Nadruk op rijke beschrijvingen "Thick description" of rijke beschrijving is een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten. Het beschrijft niet alleen feiten, maar ook ervaringen, emoties en betekenissen, en geeft de lezer inzicht in de concrete situatie van de deelnemers. ##### 6.1.3.7 Belang van de rol van de onderzoeker De kwalitatieve onderzoeker is een mede-actor die invloed uitoefent op het onderzoek. Vereisten zijn onder meer zelfbewustzijn van de invloed, een open benadering van de belevingswereld van de participant, reflexiviteit (bewuste analyse van de eigen rol), bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen), het creëren van vertrouwen, sociale en gespreksvaardigheden, en bewustzijn van de ethische dimensie. ### 6.2 Het kwalitatieve onderzoeksproces: van onderzoeksvraag tot data-analyse Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij verschillende stappen elkaar beïnvloeden. #### 6.2.1 De plaats van theorie en literatuurstudie Een literatuurstudie is onvermijdelijk en noodzakelijk, maar de plaats ervan kan verschillen. Theorie kan variëren van meta-theorieën (paradigmatisch niveau) tot midden-range theorieën en bestaande publicaties. De keuze tussen theorie bouwen (inductie) of testen (deductie) is een accentverschil; kwalitatief onderzoek kent vaak een mix van beide. Een inleidende literatuurstudie kan helpen bij het vaststellen van kennis, het detecteren van hiaten, het kaderen van het onderzoek en het formuleren van sensitiverende concepten. #### 6.2.2 Een onderzoeksvraag formuleren voor kwalitatief onderzoek Een kwalitatieve onderzoeksvraag is doorgaans open, flexibel, helder gefocust, bondig geformuleerd en onderzoekbaar. Het hanteert vaak 'hoe' of 'wat'-vragen in plaats van 'waarom'-vragen. Er kan één of twee hoofdvragen zijn met bijbehorende subvragen. Het vermijden van causale taal die lineaire verbanden impliceert, is cruciaal, tenzij er sprake is van een proces-theorie. Zowel haalbaarheid (middelen, tijd, vaardigheden) als ethische aspecten (impact op respondenten) zijn belangrijke overwegingen bij het formuleren van een onderzoeksvraag. #### 6.2.3 De steekproef (sampling) Steekproefselectie in kwalitatief onderzoek is gericht op relevantie voor het conceptueel kader en het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Het streeft naar analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid, met een focus op het verzamelen van rijke, diepgaande data. Doelgericht ("purposive") steekproeftrekken is de norm, waarbij specifieke criteria worden gehanteerd. Dit omvat technieken zoals extreme of afwijkende case sampling, typische case sampling, kritische case sampling, maximale variatie sampling, homogene sampling, doelgerichte random sampling, en gestratificeerde doelgerichte sampling. Theoretische sampling en sneeuwbal sampling zijn specifieke varianten. Homogeniteit en heterogeniteit worden gebalanceerd om zowel diepgang als breedte in de data te garanderen. Flexibiliteit, met name sequentiële steekproeftrekking, is kenmerkend voor kwalitatieve studies. #### 6.2.4 Dataverzameling De belangrijkste methoden voor dataverzameling in kwalitatief onderzoek zijn interviews, participerende observatie en analyse van documenten en beelden. * **Interviews:** Variërend van semi-gestructureerd tot ongestructureerd, is het doel om de beleving, betekenisgeving en ervaringen van participanten te doorgronden. Actief luisteren, neutraal vragen stellen, en het in acht nemen van context en de impact van de onderzoeker zijn essentieel. Focusgroepinterviews bieden de meerwaarde van interactie tussen participanten. * **Observaties:** Participerende observatie (waarbij de onderzoeker zich onderdompelt in de leefwereld van participanten) levert inzicht in gedrag en interacties in natuurlijke settings. De rol van de onderzoeker (actief of passief) en ethische overwegingen (informed consent) zijn belangrijk. * **Documenten en beelden:** Deze bronnen bieden inzicht in ervaringen in specifieke contexten en tijdsperioden. Kwaliteitscriteria zoals authenticiteit en betrouwbaarheid zijn van belang. Documentanalyse wordt vaak aangevuld met andere methoden (methodetriangulatie). #### 6.2.5 Transcriptie Na dataverzameling worden de gegevens letterlijk uitgetypt in een transcriptie om systematische analyse mogelijk te maken. Dit geldt voor audio- en videomateriaal en maakt gedetailleerde analyse van onder andere non-verbale communicatie, twijfels en stiltes mogelijk. ### 6.3 Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een interpretatief proces dat de interpretatie van de onderzoeker centraal stelt om betekenis te geven aan de verzamelde, vaak omvangrijke en ongestructureerde data. Het is nauw verweven met dataverzameling, sampling, de onderzoeksvraag en de literatuurstudie. #### 6.3.1 Kenmerken van benaderingen voor data-analyse * **Belang van interpretatie:** De onderzoeker sorteert de data in zinvolle categorieën en ontdekt patronen om de onderzoeksvragen te beantwoorden en conclusies te trekken. Hierbij is de subjectiviteit van de onderzoeker, en daarmee reflexiviteit, van groot belang. Onderzoektriangulatie (verschillende onderzoekers die samen data analyseren) kan de diepgang van de interpretatie vergroten. * **Iteratief proces:** Dataverzameling en -analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, waarbij inzichten uit de ene fase de volgende beïnvloeden. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt systematisch vergeleken met data uit eerdere stadia om inzichten te vormen, aan te passen, te bevestigen of te verwerpen. #### 6.3.2 Verschillende benaderingen voor data-analyse Er zijn diverse methoden voor data-analyse, elk met een eigen theoretisch en epistemologisch kader. De keuze voor een methode bepaalt wat de onderzoeker waarneemt. ##### 6.3.2.1 Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA) IPA richt zich op de unieke betekenissen die een specifieke groep mensen geven aan een gedeelde ervaring. Het is beïnvloed door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie. Centrale concepten zijn de leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing), een anti-reductionistische benadering en de dubbele hermeneutiek (interpretatie van de participant en interpretatie van de onderzoeker). IPA werkt met kleine, vaak homogene samples en gebruikt diepte-interviews. De data-analyse omvat het exploreren van onderwerpen in individuele cases, het in verband brengen van thema's, het herhalen van deze stappen voor andere cases, en het uitschrijven van de analyse. ##### 6.3.2.2 Grounded Theory (GT) GT is een benadering die via een systematisch en cyclisch proces tot theorievorming leidt, met een nadruk op het verklaren van complexe processen en het vinden van algemeenheden. Het vertrekt vanuit de data (bottom-up) en data-analyse en -verzameling lopen door elkaar. Het coderen van data (line-by-line coding, focused coding) en het gebruik van memo's zijn kernprocessen. GT streeft naar "fit" (de onderzoeksvraag past bij de data) en "theoretical saturation" (nieuwe data levert geen nieuwe inzichten meer op). De methode kan leiden tot kritiek op de objectiviteit van de onderzoeker, aangezien theoretische kaders de observatie kunnen beïnvloeden. ##### 6.3.2.3 Thematische Analyse (TA) TA is een relatief neutrale en flexibele benadering die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Het proces omvat het leren kennen van de data, het coderen van stukjes tekst, het groeperen van codes onder thema's, het ordenen en definiëren van deze thema's (met criteria als interne homogeniteit en externe heterogeniteit), het verder verfijnen van de thema's, en het uitschrijven van de resultaten. TA resulteert in een beargumenteerd en geïnterpreteerd verhaal dat de essentie van de onderzoeksvraag weergeeft en bijdraagt aan bestaande literatuur. #### 6.3.3 Coderen als sleutelproces Coderen is een essentieel hulpmiddel in kwalitatieve data-analyse, waarbij stukjes tekst samenvattende benamingen krijgen. Codes kunnen "in vivo" (direct uit de woorden van de participant) of "constructed" (theoretische termen) zijn. Het helpt bij het identificeren van samenhang, structuur, terugkerende thema's en het maken van vergelijkingen. Computerprogramma's kunnen ondersteunen bij het coderen, maar de interpretatie blijft de taak van de onderzoeker. #### 6.3.4 Co-creatie Co-creatie is een samenwerkingsvorm waarbij verschillende actoren actief bijdragen aan het oplossen van een gemeenschappelijke uitdaging. Dit proces is vaak gestructureerd maar open, iteratief en gericht op oplossingen, zoals geïllustreerd door het double diamond model in de analyse-fase. --- Het samenvatten van kwalitatief onderzoek omvat het structureren en presenteren van de bevindingen op een manier die de diepte en context van de verzamelde data weerspiegelt. ### 6.1 De plaats van theorie en literatuurstudie in kwalitatief onderzoek Theorie en onderzoek zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar deze relatie is niet altijd vanzelfsprekend. Kennis en methoden zijn 'theorie-geladen', wat betekent dat het abstractieniveau van theorieën sterk kan verschillen. #### 6.1.1 Types theorie * **Meta-theorieën/Grand theories:** Deze bevinden zich op het hoogste abstractieniveau en vormen het bredere kader waarbinnen een studie wordt gesitueerd en geïnterpreteerd. Ze beïnvloeden de onderzoeksmethoden en zijn niet gemakkelijk testbaar. Voorbeelden hiervan zijn wetenschapsfilosofische aannames over ontologie en epistemologie. * **Midden-range theorieën:** Deze theorieën hebben betrekking op een beperkter domein of fenomeen en proberen dit te verklaren. Ze zijn concreter, testbaar en kunnen zowel een vertrekpunt als een resultaat van de interpretatiefase van data zijn. * **Publicaties als theorie:** De bestaande literatuur, waarin onderzoeksbevindingen worden gepresenteerd, vormt een theoretische context. Deze 'fact finding' studies kunnen dienen als proxy voor theorie, maar bevatten ook onderliggende concepten en theorieën op meta-niveau. #### 6.1.2 Theorie bouwen of theorie testen: inductie en deductie De traditionele visie op onderzoek is lineair, met een deductieve benadering (theorie → hypothese → toetsen) en een inductieve benadering (observaties → theorie). In de realiteit van kwalitatief onderzoek is het proces echter iteratief en kent het een warrig geheel van inductieve en deductieve elementen. * **Inductieve benadering:** Kwalitatief onderzoek vertrekt vaak vanuit de data om theorie te bouwen. De data laten de onderzoeker toe om fenomenen zo open mogelijk te benaderen. * **Deductieve benadering:** Bestaande theorie kan richting geven aan het onderzoek, bijvoorbeeld via 'sensitizing concepts' die de onderzoeker helpen focussen op specifieke aspecten. #### 6.1.3 De plaats van een literatuurstudie in kwalitatief onderzoek Klassiek vertrekt onderzoek vanuit een literatuurstudie om kennis over een onderwerp vast te stellen, gaten te detecteren, en de eigen bijdrage te formuleren. Bij kwalitatief onderzoek is deze literatuurstudie vaak inleidend en leidt deze niet noodzakelijk tot hypotheses, maar eerder tot exploratieve vragen en 'sensitizing concepts'. De eigen bevindingen worden vervolgens in relatie tot de bestaande literatuur gerapporteerd. ### 6.2 Een onderzoeksvraag formuleren voor kwalitatief onderzoek De onderzoeksvraag is cruciaal in het kwalitatieve onderzoeksproces en maakt het doel van de studie duidelijk. #### 6.2.1 Eigenschappen van een kwalitatieve onderzoeksvraag * **Relatief open:** Gericht op inductief onderzoek en het maximaliseren van ruimte voor participanten om hun ervaringen te delen. * **Flexibel:** Mogelijkheid tot aanpassing gedurende het proces, wat het iteratieve karakter weerspiegelt. * **Helder en bondig:** Met een duidelijke focus. * **Onderzoekbaar:** Concreet genoeg om beantwoord te kunnen worden. * **Hoe- en wat-vragen:** Vaak gebruikt om ervaringen te peilen, in tegenstelling tot de 'waarom'-vragen die typisch zijn voor kwantitatief onderzoek. #### 6.2.2 Structuur van een onderzoeksvraag Een kwalitatieve onderzoeksvraag bestaat doorgaans uit drie delen: 1. **Vraagwoord:** Bijvoorbeeld 'hoe', 'wat', 'welke'. 2. **Onderzoekseenheid:** De entiteit waarover uitspraken gedaan moeten worden (bv. patiënten, koppels). 3. **Fenomeen/kenmerken:** De aspecten die bestudeerd worden. Een typische structuur is: *Wat/hoe + (werkwoord) + kenmerk/fenomeen + bij/voor + onderzoekseenheid (setting)?* #### 6.2.3 Aantal onderzoeksvragen Meestal wordt één of twee brede hoofdvragen gesteld, aangevuld met enkele specifiekere subvragen die de dimensies van de hoofdvraag verder uitwerken. #### 6.2.4 Openheid en neutraliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen Een kwalitatieve onderzoeksvraag moet aanwijzingen geven over de steekproef en dataverzameling, maar mag geen assumpties over de aard, condities of hiërarchische ordening van een fenomeen insinueren. * **Vermijden van assumpties over de aard:** In plaats van "Hoe hanteren samenwonende koppels het stigma dat geassocieerd is met samenleven?", is een betere vraag "Hoe conceptualiseren en ervaren koppels samenwonen?". * **Vermijden van assumpties over richting of hiërarchische ordening:** In plaats van "Ervaren meisjes meer stress door sociale media dan jongens?", is een betere vraag "Hoe ervaren meisjes en jongens de rol van sociale media in hun leven?". #### 6.2.5 Causaliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen Kwalitatief onderzoek vermijdt doorgaans causale taal die lineaire verbanden impliceert. Er wordt onderscheid gemaakt tussen: * **Variantie-theorie:** Focust op meetbare verklarende variabelen en directe verbanden (typisch kwantitatief). * **Proces-theorie:** Begrijpt de complexe samenhang en het 'hoe' van een fenomeen door diepgaande analyse en beschrijving van betekenis en context (typisch kwalitatief). #### 6.2.6 Haalbare en ethische onderzoeksvragen Naast de onderzoekbaarheid, moeten ook praktische overwegingen zoals tijd, middelen, vaardigheden van de onderzoeker, en de bereidheid van participanten meegenomen worden. Ethische overwegingen, zoals mogelijke nadelige effecten op respondenten, zijn eveneens cruciaal. ### 6.3 De steekproef (sampling) in kwalitatief onderzoek Steekproefselectie in kwalitatief onderzoek is gericht op het verkrijgen van rijke en diepgaande data die relevant zijn voor het conceptueel kader en de onderzoeksvraag. #### 6.3.1 Doel en eigenschappen steekproefselectie * **Relevantie:** Gericht op het beantwoorden van de onderzoeksvraag en het bijdragen aan theorieopbouw. * **Analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid:** De bevindingen kunnen mogelijk overdraagbaar zijn naar andere contexten. * **Kleine steekproefomvang:** Meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek om 'thick description' mogelijk te maken. * **Doelbewuste selectie (purposive sampling):** Specifieke personen worden geselecteerd op basis van hun potentieel om bij te dragen aan het onderzoek. Willekeurige steekproeftrekking is problematisch en vaak niet informatief. #### 6.3.2 In functie van kader en onderzoeksvraag De selectiestrategie is gebaseerd op criteria die de onderzoeker helpen de onderzoeksvraag te beantwoorden en de analyse-eenheid (het niveau waarop uitspraken worden gedaan) te bepalen. #### 6.3.3 In functie van generaliseerbaarheid Naast formele/statistische generalisatie (typisch kwantitatief), zijn **analytische generalisatie** (overtuigingskracht van theorieopbouw) en **transfereerbaarheid** (mogelijkheid bevindingen te vertalen naar andere situaties) belangrijker in kwalitatief onderzoek. Transfereerbaarheid wordt ondersteund door 'thick description'. #### 6.3.4 Homogeniteit en heterogeniteit in een kwalitatieve steekproef Een balans tussen homogeniteit (gemeenschappelijke ervaringen voor diepgang) en heterogeniteit (verschillen voor breedte en inzicht in variatie) is cruciaal voor een rijke analyse. #### 6.3.5 Flexibiliteit in kwalitatieve steekproeven * **Sequentieel steekproeftrekken:** Participanten worden stapsgewijs geselecteerd op basis van de bevindingen uit eerdere analyses. Dit is kenmerkend voor theorie-bouwende benaderingen zoals Grounded Theory. * **Niet-sequentieel steekproeftrekken:** Selectiecriteria worden vooraf vastgelegd en nauwelijks aangepast. #### 6.3.6 Steekproefgrootte De omvang is afhankelijk van factoren zoals de diepgang van de data, de homogeniteit van de steekproef en de gewenste mate van saturatie (theoretische verzadiging: wanneer nieuwe data geen nieuwe inzichten meer opleveren). #### 6.3.7 Technieken van steekproefselectie * **Convenience/opportunistic sampling:** Selectie van eenvoudig te bereiken personen. Minder betrouwbaar voor generalisatie. * **Purposive sampling:** Een reeks specifieke technieken, waaronder: * **Extreme of afwijkende case sampling:** Onderzoeken van ongewone manifestaties om het typische te begrijpen. * **Typische case sampling:** Beschrijven van wat algemeen of gemiddeld is. * **Kritische case sampling:** Selecteren van cases die kritische informatie genereren voor maximale toepasbaarheid. * **Maximale variatie sampling:** Opnemen van een breed scala aan variatie in relevante dimensies om gedeelde en unieke elementen te ontdekken. * **Homogene sampling:** Selecteren van een vergelijkbare groep, vaak voor focusgroepen. * **Doelgerichte random sampling:** Willekeurige selectie binnen een reeds doelgericht samengestelde groep om geloofwaardigheid te verhogen. * **Gestratificeerde doelgerichte sampling:** Combinatie van verschillende strategieën om variaties en gemeenschappelijke elementen te vatten. * **Theoretische sampling:** Een specifieke vorm van purposive sampling gericht op theorieopbouw, waarbij nieuwe participanten worden gezocht op basis van gegenereerde inzichten in de data. Typisch voor Grounded Theory. * **Sneeuwbal of chain referral sampling:** Gebruikt voor moeilijk bereikbare populaties, waarbij participanten nieuwe participanten aanreiken. #### 6.3.8 Verdere aandachtspunten * **Ethische overwegingen:** Nauwe betrokkenheid vereist reflectie op mogelijke impact en garanties voor veiligheid en vertrouwelijkheid. * **Haalbaarheid:** Praktische aspecten zoals tijd, geld, en toegankelijkheid van participanten zijn bepalend. ### 6.4 Dataverzameling in kwalitatief onderzoek De belevings- of ervaringsperspectief staat centraal, met verschillende methoden zoals interviews, participerende observatie, en documenten/beelden. #### 6.4.1 Interviews Kwalitatieve interviews zijn een vorm van informatieverzameling gericht op het begrijpen van de leefwereld van respondenten, hun belevingen, betekenisverlening en nuanceringen. * **Kenmerken:** Conversatie met inhoudelijke focus op percepties en betekenisgevingen, met ruimte voor uitweiding door de participant. * **Soorten:** * **Gestructureerde interviews:** Vragen zijn exact uitgewerkt en worden in vaste volgorde gesteld. * **Ongestructureerde interviews:** Geen vooropgestelde vragen, start met één open vraag, participant stuurt het gesprek. * **Semi-gestructureerde interviews:** Een interviewleidraad wordt gebruikt, maar niet strikt gevolgd, met ruimte voor doorvragen en flexibiliteit. * **Voorbereiding:** Beslissen over wie en wat te bevragen, rekening houden met eigen impact. Een interviewguide kan ondersteunen. * **Afname:** Actief luisteren, neutrale en open vragen stellen, doorvragen, empathisch opstellen, rekening houden met de context en de impact van de onderzoeker. * **Focusgroepinterviews:** Meerdere participanten gezamenlijk interviewen, waarbij de interactie tussen participanten een meerwaarde kan bieden. #### 6.4.2 Observaties Participerende observatie houdt in dat de onderzoeker zich onderdompelt in de leefwereld van de participanten om hun gedrag en interacties in alledaagse situaties te beschrijven. * **Doel:** Inzicht krijgen in de sociale context en hoe mensen handelen, niet enkel hoe ze denken te handelen. * **Rol van de onderzoeker:** Kan variëren van actief deelnemen tot passief observeren. * **Wat en hoe observeren:** Breed inzicht krijgen in de leefwereld, gevolgd door een engere focus op specifieke thema's. Veldnota's zijn essentieel. * **Ethiek:** Informed consent kan een probleem zijn, maar de onderzochte groep moet weten dat er onderzoek plaatsvindt. * **Invloed van de onderzoeker:** De aanwezigheid van de onderzoeker kan het gedrag van participanten beïnvloeden. #### 6.4.3 Documenten en beelden Deze methoden worden gebruikt wanneer directe bevraging of observatie niet mogelijk is. Ze bieden inzicht in ervaringen in specifieke contexten en tijdsperioden. Kwaliteitscriteria voor documenten omvatten authenticiteit, betrouwbaarheid en de intenties van de schrijvers. #### 6.4.4 Transcriptie Verzamelde data (auditief of videomateriaal) worden letterlijk uitgetypt om een systematische analyse mogelijk te maken. ### 6.5 Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een complex, tijdsintensief en interpretatief proces dat gericht is op het ontdekken van betekenissen en patronen in ongestructureerde data. #### 6.5.1 Data-analyse in wisselwerking met andere fasen Data-analyse is nauw verweven met dataverzameling, sampling, de onderzoeksvraag en literatuurstudie. Het iteratieve karakter van kwalitatief onderzoek betekent dat deze fasen elkaar voortdurend beïnvloeden en kunnen leiden tot aanpassingen van de onderzoeksvraag en -opzet. De onderzoeker probeert de wereld door de ogen van de participant te zien en hun betekenisverlening te begrijpen. #### 6.5.2 Kenmerken van benaderingen voor data-analyse * **Belang van interpretatie:** De onderzoeker interpreteert de data, wat leidt tot dieper inzicht en de mogelijkheid om conclusies te trekken die de ruwe data overstijgen. Subjectiviteit is hierbij essentieel, wat het belang van reflexiviteit onderstreept. Onderzoektriangulatie (meerdere onderzoekers die data analyseren) kan de diepgang van interpretatie vergroten. * **Iteratief proces:** Dataverzameling en -analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, met een continu samenspel tussen het verzamelen en analyseren van data. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data worden voortdurend vergeleken met data uit eerdere stadia om inzichten te vormen, aan te passen, te bevestigen of te verwerpen. #### 6.5.3 Verschillende benaderingen voor data-analyse De keuze voor een specifieke analysemethode wordt geleid door de onderzoeksvraag en literatuurstudie, en zet een bepaald perspectief op de data voorop. * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** * **Achtergrond:** Beïnvloed door symbolisch interactionisme, hermeneutiek en fenomenologie. * **Focus:** Begrijpen van de unieke betekenissen van een specifieke groep mensen die eenzelfde ervaring delen. * **Kenmerken:** Ideografisch (studie van het unieke), kleine, vaak homogene samples, diepte-interviews. * **Data-analyse:** Betekenisverlening staat centraal. Het proces omvat het exploreren van onderwerpen in de eerste case, het in verband brengen van thema's, het herhalen van dit proces voor volgende cases, en het uitschrijven van de analyse. Kenmerkend is dat de volledige analyse van de eerste case wordt afgerond alvorens verder te gaan met de volgende. * **Grounded Theory (GT):** * **Achtergrond:** Ontstaan als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, met sterke invloed van symbolisch interactionisme. * **Doel:** Op systematische en cyclische wijze tot theorievorming of verklarende processen komen. * **Kenmerken:** Bottom-up benadering waarbij de theorie voortvloeit uit de data. Data-analyse en -verzameling lopen door elkaar. * **Data-analyse:** Kern is het coderen van data (line-by-line, focused coding) en het werken met memo's. Theoretische sampling is een essentieel onderdeel, waarbij nieuwe participanten worden gezocht op basis van gegenereerde inzichten. Theoretische verzadiging is een belangrijk concept. * **Thematische Analyse (TA):** * **Kenmerken:** Een relatief neutrale, flexibele methode die niet noodzakelijk vanuit een specifieke theorie vertrekt, maar toch wordt beïnvloed door de uitgangspunten van de onderzoeker. * **Data-analyse:** Zoekt naar thema's door eerst codes toe te kennen aan datafragmenten en deze vervolgens te groeperen onder thema's van hogere orde. Het proces omvat zes fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen, en de thema's uitschrijven. De nadruk ligt op het creëren van een coherent en overtuigend verhaal dat de essentie van de onderzoeksvraag weergeeft. #### 6.5.4 Coderen als sleutelproces Coderen is het proces van het toekennen van samenvattende benamingen aan tekstfragmenten om samenhang, structuur en terugkerende thema's te verkrijgen. Codes kunnen ontstaan uit de woorden van participanten ('in vivo codes') of theoretische termen zijn ('constructed codes'). Memo's ondersteunen het denkproces van de onderzoeker. Computerprogramma's kunnen ondersteunend zijn, maar de interpretatie blijft bij de onderzoeker. #### 6.5.5 Co-creatie Co-creatie is een samenwerkingsproces waarbij actoren krachten bundelen om een uitdaging aan te gaan, vaak in een gestructureerd, maar open proces gericht op oplossingen. Het 'double diamond model' illustreert dit, waarbij een analysefase wordt gevolgd door een oplossingsfase. --- Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting over het proces van kwalitatief onderzoek rapporteren, gericht op examengerichte studie. Het rapporteren van kwalitatief onderzoek omvat het systematisch en transparant presenteren van onderzoeksbevindingen, met speciale aandacht voor de interpretaties en betekenissen van de participanten. Een onvermijdelijke en noodzakelijke link bestaat tussen theorie en onderzoek, hoewel dit verband niet altijd vanzelfsprekend is. Kennis en methoden zijn theorie-geladen. De plaats die theorie inneemt ten opzichte van het onderzoek kan sterk verschillen. * **Meta-theorieën/Grand theories (paradigmatisch niveau):** Vormen het ruimere kader voor studieinterpretatie, inclusief wetenschapsfilosofische assumpties. Ze zijn niet neutraal, impliciet of expliciet aanwezig, en moeilijk testbaar. * **Midden-range theorieën:** Hebben betrekking op een beperkt domein of fenomeen en proberen dit te verklaren. Ze zijn concreter, testbaar en kunnen zowel een vertrekpunt als een resultaat van interpretatie zijn. * **Publicaties als theorie:** Bestaande literatuur waarin onderzoeksbevindingen worden gepresenteerd, fungeert als theoretische context. Empirische bevindingen kunnen als proxy voor theorie dienen, maar onderliggende concepten op meta-niveau blijven belangrijk. De meest gekende manier van denken over onderzoek is lineair: * **Deductieve benadering:** Bestaande theorie leidt tot hypotheses die geoperationaliseerd en getoetst worden met empirisch onderzoek (kwantitatief). * **Inductieve benadering:** Observaties en data leiden tot theorievorming of concepten (kwalitatief). In de praktijk is kwalitatief onderzoek iteratief en een mix van inductieve en deductieve elementen. Er kunnen 'sensitizing concepts' (richtinggevende elementen uit de literatuur) gebruikt worden om de focus te bepalen. Traditioneel vertrekt onderzoek vanuit een literatuurstudie om kennisgaten te identificeren en de onderzoeksvraag te verfijnen. Dit helpt bij het vaststellen van bestaande kennis, het vermijden van duplicatie, en het kaderen van eigen onderzoek. Actueel kwalitatief onderzoek gebruikt vaak een inleidende literatuurstudie die leidt tot exploratieve vragen en een inductieve benadering, in plaats van hypothesen te formuleren. De eigen bevindingen worden achteraf in relatie tot de bestaande literatuur gerapporteerd. De onderzoeksvraag is cruciaal en maakt het doel van de studie duidelijk. Het is meestal een startpunt, voortkomend uit een literatuurstudie en het identificeren van kennislacunes. * **Relatief open:** Gericht op inductief onderzoek en flexibel aanpasbaar gedurende het proces. * **Heldere focus en bondig geformuleerd:** Duidelijk, maar niet sturend. * **Onderzoekbaar:** Haalbaar binnen de context van het onderzoek. * Vaak beginnend met 'hoe' of 'wat', gericht op ervaringen en betekenisgeving. Een typische kwalitatieve onderzoeksvraag bevat: 2. **Onderzoekseenheid:** De focus van de vraag (bv. individuen, groepen). Er kunnen één of twee hoofdvragen zijn, aangevuld met specifieke subvragen. #### 6.2.3 Openheid en neutraliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen De onderzoeksvraag moet ruimte bieden voor participanten om hun ervaringen te delen, zonder verwachtingen of verbanden te suggereren. Assumpties over de aard, condities, of hiërarchische ordening van een fenomeen moeten vermeden worden. #### 6.2.4 Causaliteit in kwalitatieve onderzoeksvragen Lineaire causale taal ('leiden tot', 'veroorzaken') wordt over het algemeen vermeden. Kwalitatief onderzoek richt zich vaker op 'proces-theorieën' die de complexe samenhang, het 'hoe' van een fenomeen, en de context begrijpen, in plaats van op 'variantie-theorieën' die directe causale verbanden meten. #### 6.2.5 Haalbare en ethische onderzoeksvragen De haalbaarheid (tijd, geld, vaardigheden, beschikbaarheid van participanten) en onderzoekbaarheid (zinvolheid, concreetheid) zijn essentieel. Ook de ethische dimensie, de mogelijke (nadelige) effecten van het onderzoek op respondenten en de bredere context, moet overwogen worden. ### 6.3 Data-analyse in kwalitatief onderzoek Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een intensief proces van interpretatie, waarbij de onderzoeker probeert de betekenisverlening van participanten te begrijpen. Het is een iteratief proces dat nauw verweven is met dataverzameling, sampling, de onderzoeksvraag en de literatuurstudie. * **Belang van interpretatie:** De onderzoeker interpreteert data om achterliggende verklaringen en redeneringen te achterhalen, zonder de rijkdom van de data te verliezen of afbreuk te doen aan de complexiteit. * **Iteratief proces:** Dataverzameling en analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, waarbij inzichten worden gevormd, aangepast, bevestigd of verworpen. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt continu vergeleken met eerdere data om inzichten te verfijnen en verklaringen voor verschillen en gelijkenissen te zoeken. Drie veelgebruikte methoden zijn: * **Focus:** Unieke betekenissen van specifieke individuen die een gedeelde ervaring delen. * **Achtergrond:** Symbolisch interactionisme, hermeneutiek, fenomenologie. * **Kenmerken:** Kleine, homogene samples; diepgaande analyse van individuele cases; nadruk op 'bracketing' (eigen aannames tussen haakjes plaatsen) en 'dubbele hermeneutiek' (interpretatie van interpretatie). * **Data-analyse:** Exploreren van onderwerpen in de eerste case, daarna thema's in verband brengen, herhaling voor volgende cases, en uitschrijven van de analyse. * **Focus:** Ontwikkelen van theorieën of verklarende processen uit de data. * **Achtergrond:** Reactie op het vermeende gebrek aan rigoureuze methoden in kwalitatief onderzoek; beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Kenmerken:** Bottom-up benadering; data-analyse en dataverzameling lopen door elkaar; systematische codering (line-by-line, focused coding); gebruik van 'memo's' en 'theoretical sampling'. * **Data-analyse:** Continu coderen, zoeken naar categorieën, in relatie brengen van concepten uit literatuur en categorieën uit data. * **Focus:** Identificeren van gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Kenmerken:** Relatief neutrale en flexibele methode; begint vaak met coderen en groepeert codes tot thema's; de thema's zijn interpretatief en gebaseerd op de data. * **Data-analyse:** Volgt 6 fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, verder verfijnen van thema's, en de thema's uitschrijven. #### 6.3.3 Coderen Coderen is een sleutelproces waarbij stukjes tekst samenvattende benamingen krijgen. Codes kunnen 'in vivo' (direct uit de woorden van participanten) of 'constructed' (theoretische termen) zijn. Dit helpt bij het terugvinden van fragmenten, het maken van vergelijkingen en het ontdekken van patronen. ### 6.4 Het proces van kwalitatief onderzoek rapporteren Het rapporteren van kwalitatief onderzoek moet transparant en gedetailleerd zijn om de lezer inzicht te geven in het proces en de bevindingen. #### 6.4.1 Belang van rijke beschrijvingen (Thick Description) Rijke beschrijvingen geven een volledige en diepgaande weergave van het onderzoeksproces, de context en de resultaten. Naast feiten worden ook ervaringen, emoties en betekenissen beschreven, wat de resultaten tastbaar maakt voor de lezer. #### 6.4.2 De rol van de onderzoeker in rapportage De onderzoeker is een mede-actor en moet zich bewust zijn van zijn/haar invloed op het onderzoek. Reflexiviteit, het bewust analyseren van de eigen rol en invloed, is cruciaal. De onderzoeker rapporteert niet alleen de bevindingen, maar ook de interpretaties die tot die bevindingen hebben geleid. #### 6.4.3 Wetenschapsfilosofische assumpties en paradigma's in rapportage De manier van rapporteren wordt beïnvloed door de onderliggende wetenschapsfilosofische aannames (ontologie, epistemologie, methodologie, axiologie). Een positivistisch paradigma leidt tot een andere rapportagestijl dan een constructivistisch of kritisch-ideologisch paradigma. De 'retorische niveau' beschrijft hoe deze aannames de taal en stijl van het onderzoek bepalen. #### 6.4.4 Rapportagestijlen * **Paradigmatisch/logisch-wetenschappelijk:** Reflecteert een 'objectieve', deterministische wereld, vaak geassocieerd met kwantitatief onderzoek. * **Narratief:** Reflecteert een geconstrueerde wereld, waarbij verhalen en betekenisgeving centraal staan, kenmerkend voor kwalitatief onderzoek. Het rapporteren van kwalitatief onderzoek vereist dus een specifieke stijl die de complexiteit, subjectiviteit en interpretatieve aard van de bevindingen recht doet. De nadruk ligt op het vertellen van een overtuigend verhaal, ondersteund door bewijs uit de data, en het duiden van de meerwaarde ten opzichte van bestaande literatuur. --- Het rapporteren van kwalitatief onderzoek omvat het systematisch beschrijven, analyseren en interpreteren van verzamelde data, waarbij de nadruk ligt op het begrijpen van betekenissen, ervaringen en contexten vanuit het perspectief van de participant. ### 6.1 De plaats van data-analyse in het onderzoeksproces Data-analyse is een centraal en iteratief onderdeel van kwalitatief onderzoek, dat nauw verweven is met dataverzameling, sampling, de onderzoeksvraag en de literatuurstudie. #### 6.1.1 Wisselwerking tussen dataverzameling en analyse De analyse begint vaak al tijdens de dataverzameling. Voorlopige analyses kunnen leiden tot aanpassingen in de onderzoeksvraag of de steekproefselectie, wat het iteratieve karakter van kwalitatief onderzoek benadrukt. De onderzoeker probeert de wereld door de ogen van de participanten te zien en hun betekenisverlening te begrijpen en te beschrijven. #### 6.1.2 Het belang van interpretatie en reflexiviteit De kern van data-analyse ligt in interpretatie. De onderzoeker gaat verder dan louter beschrijven en zoekt naar achterliggende verklaringen en redeneringen. Dit proces is subjectief en vereist dat de onderzoeker zich bewust is van zijn eigen rol en invloed (reflexiviteit) om de data zo getrouw mogelijk weer te geven. Onderzoektriangulatie, waarbij meerdere onderzoekers de data analyseren, kan bijdragen aan een bredere en diepere interpretatie. #### 6.1.3 Iteratief en constant vergelijkend analyseren Het analyseren is een cyclisch proces waarbij nieuwe data continu wordt vergeleken met reeds geanalyseerde data. Dit helpt bij het vormen, aanpassen, bevestigen of verwerpen van inzichten en het verklaren van overeenkomsten en verschillen. ### 6.2 Benaderingen voor data-analyse Er zijn verschillende benaderingen voor data-analyse, elk met specifieke theoretische en epistemologische uitgangspunten, die bepalen hoe de wereld van de participanten wordt bekeken. De keuze van de benadering is mede afhankelijk van de onderzoeksvraag en de literatuurstudie. #### 6.2.1 Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA) * **Achtergrond:** IPA is beïnvloed door symbolisch interactionisme en fenomenologie. Het richt zich op de unieke betekenissen die individuen geven aan hun ervaringen. * **Centrale concepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing van eigen veronderstellingen), anti-reductionisme, eidetische reductie en dubbele hermeneutiek (interpretatie van de interpretatie van de participant). * **Werkwijze:** Richt zich op complexe fenomenen en processen, gebruikt open onderzoeksvragen en werkt met kleine, vaak homogene steekproeven. De analyse verloopt in vier stappen: het exploreren van onderwerpen in de eerste case, het in verband brengen van thema's, het herhalen van dit proces voor de volgende case, en het uitschrijven van de analyse. Uniek is dat de analyse van elke case volledig wordt afgerond alvorens over te gaan naar de volgende. #### 6.2.2 Grounded Theory (GT) * **Achtergrond:** GT is ontstaan als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, en wil op systematische wijze theorievorming stimuleren vanuit de data. Het is sterk beïnvloed door het symbolisch interactionisme. * **Centrale concepten:** Theorie ontstaat vanuit de data (bottom-up), dataverzameling en -analyse lopen door elkaar, het belang van 'fit' (de aansluiting van de vraag bij de data) en het 'looking-glass self' (zelfbeeld gevormd door hoe anderen ons zien). * **Werkwijze:** Kenmerkt zich door een continu proces van coderen (line-by-line en focused coding) en het gebruik van memo's. De data-analyse is sterk iteratief en leidt tot theorievorming over complexe, generieke processen. Theoretische saturatie (nieuwe data levert geen nieuwe inzichten meer op) is een belangrijk concept. #### 6.2.3 Thematische Analyse (TA) * **Achtergrond:** TA is een relatief neutrale en flexibele benadering die niet noodzakelijk vanuit een specifieke theorie vertrekt, maar wel door het interpretatieve proces van de onderzoeker theorie-geladen wordt. * **Centrale concepten:** Zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens door eerst codes toe te kennen aan tekstfragmenten en deze vervolgens uit te werken tot thema's van hogere orde. Deze thema's zijn verder verwijderd van de directe uitspraken van participanten dan codes, maar blijven 'gegrond' in hun uitspraken. * **Werkwijze:** Bestaat uit zes fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, de thema's verder verfijnen en de thema's uitschrijven. Criteria voor het verfijnen van thema's zijn interne homogeniteit en externe heterogeniteit. ### 6.3 Coderen als sleutelproces Coderen is een essentieel proces binnen veel kwalitatieve analysemethoden. Het omvat het toekennen van samenvattende benamingen (codes) aan stukjes tekst om structuur en samenhang te creëren, en om relevante fragmenten sneller terug te vinden. Codes kunnen voortkomen uit de taal van de participanten (in vivo codes) of uit theoretische termen (constructed codes). Memo's ondersteunen het denkproces van de onderzoeker. ### 6.4 Verder aandachtspunten * **Ecologische validiteit:** Kwalitatief onderzoek scoort hoog op ecologische validiteit, wat betekent dat de resultaten overeenkomen met de alledaagse werkelijkheid. * **Vaardigheden van de onderzoeker:** Vereist sociale, communicatieve, organisatorische en creatieve vaardigheden, evenals uitstekende schrijfvaardigheden om complexe leefwerelden accuraat weer te geven. * **Co-creatie:** Een proces waarbij verschillende actoren actief samenwerken om een gemeenschappelijke uitdaging aan te gaan, vaak met een gestructureerde maar open aanpak. --- # Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Dit hoofdstuk behandelt de achterliggende principes en methoden van kwalitatief onderzoek, met een focus op de data-analyse. ### 7.1 Achtergrond en conceptueel kader #### 7.1.1 Definitie en eigenschappen van kwalitatief onderzoek Onderzoek kan algemeen gedefinieerd worden als een systematisch proces van kritisch onderzoek dat leidt tot geldige stellingen en conclusies, met als doel het oplossen van problemen of het invullen van kennishiaten. Kwalitatief onderzoek is een veld van onderzoeksmethoden dat gericht is op het verkrijgen van een diepgaand begrip van fenomenen binnen hun natuurlijke context, waarbij de betekenis en het perspectief van de participant centraal staan. **Eigenschappen volgens Denzin & Lincoln:** * **Gesitueerde activiteit:** Kwalitatief onderzoek is altijd geworteld in een specifieke context. * **Gegelokaliseerde onderzoeker:** De onderzoeker is onderdeel van de wereld die hij bestudeert en oefent onvermijdelijk invloed uit. * **Meerdere methoden:** Er bestaat een verscheidenheid aan kwalitatieve onderzoeksmethoden, gericht op een beter begrip van het fenomeen. * **Naturalistische setting:** Onderzoek vertrekt vanuit de data zelf, die geanalyseerd worden met interpretatieve methoden. * **Verschillende kijkperspectieven:** Elke methode laat andere aspecten van het bestudeerde fenomeen zien. **Eigenschappen volgens Creswell:** * **Probleemformulering:** Verwijst naar de algemene definitie van onderzoek. * **Aandacht voor perspectief van participanten en rol van de onderzoeker:** Betekenisgeving en de positie van de onderzoeker zijn cruciaal. * **Transformerend karakter:** Kan een rol spelen in het teweegbrengen van verandering. * **Reflexiviteit:** Het belang van de rol en invloed van de onderzoeker wordt benadrukt. * **Emergent karakter:** Het iteratieve (cyclische) karakter van het onderzoeksproces, waarbij fasen herhaald kunnen worden. * **Vertrekken vanuit data (inductie) en theorie (deductie):** Een wisselwerking tussen beide benaderingen is mogelijk. #### 7.1.2 Kernconcepten in kwalitatief onderzoek * **Gegrond in data (inductieve benadering):** Kwalitatief onderzoek start vaak inductief, waarbij data de analyse stuurt. Dynamisch door nieuwe gegevens kan men de insteek bijstellen. Echter, theorie kan ook richting geven aan de analyse (deductief). * **Context is cruciaal:** Denken en handelen van mensen wordt beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op beleving en ervaring, waarbij kennis van de context essentieel is voor het benaderen van het perspectief van de participant. * **De mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen:** * **Emic perspectief (insider):** Het perspectief en de woorden van de participant staan centraal. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen. * **Etic perspectief (outsider):** Bestaande theorie of hypothese vormt het startpunt. In de praktijk is er een wisselwerking tussen beide, met de emic benadering als uitgangspunt. * **Taal als sleutel:** Taal is cruciaal voor betekenisgeving en vormt onze werkelijkheid. Taal heeft een fundamentele invloed op onze ervaring, is ruim interpreteerbaar en meerduidig. In kwalitatief onderzoek wordt vaak een narratieve benadering gehanteerd, zowel inhoudelijk als structureel. * **Onderzoek in naturalistische contexten:** De onderzoeker treedt de leefwereld van participanten binnen (immersie) om inzicht te krijgen in hun perspectief. Participerende observatie is een veelgebruikte methode. * **Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description):** Een gedetailleerde en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen. Dit maakt de resultaten tastbaar. * **Belang van de rol van de onderzoeker:** De onderzoeker is een mede-actor en moet zich bewust zijn van zijn/haar invloed. Reflexiviteit (bewuste analyse van de eigen rol) en bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen) zijn hierbij essentieel. #### 7.1.3 Vergelijking met kwantitatief onderzoek Hoewel er duidelijke verschillen zijn, is het onderscheid tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek niet altijd absoluut en kunnen de methoden elkaar aanvullen. **Gelijkenissen:** * **Data-reductie:** Beide methoden vereisen het reduceren van data voor interpretatie. * **Beantwoorden van onderzoeksvragen:** Beide methoden trachten specifieke vragen te beantwoorden. * **Relateren aan literatuur:** Resultaten worden in relatie gebracht met bestaande literatuur. * **Blootleggen en begrijpen van variatie:** Onderzoek richt zich op verschillen tussen mensen. * **Vermijden van bewuste vertekening:** Zorgvuldigheid is in beide benaderingen vereist. * **Belang van transparantie:** Het onderzoeksproces dient helder beschreven te worden. **Verschillen en complementariteit:** Meningen zijn verdeeld over de mate van verenigbaarheid. Een principieel standpunt problematiseert het samengaan, stellend dat methoden voortkomen uit fundamenteel verschillende wetenschapsfilosofische aannames. Een pragmatisch standpunt gaat ervan uit dat methoden elkaar aanvullen en dat de keuze afhangt van de onderzoeksvraag en praktische bruikbaarheid. Mixed-method benaderingen combineren beide. ### 7.2 Wetenschapsfilosofische achtergrond van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek plaatst de rol van socio-culturele en talige context centraal, als reactie op een dominant kwantitatieve, computer-metaforische benadering van psychisch functioneren. #### 7.2.1 Twee denkwijzen * **Dilthey (natuur- vs. geesteswetenschappen):** * Geesteswetenschappen: doel is begrijpen ($verstehen$), rekening houdend met ontwikkeling en context. * Natuurwetenschappen: doel is verklaren ($erklären$) door middel van wetmatige causale verbanden. * **Bruner (paradigmatisch vs. narratief denken):** * Paradigmatisch/logisch-wetenschappelijk: reflecteert de ‘objectieve’, deterministische wereld, sluit aan bij natuurwetenschappen (abstracte ‘als-dan’-stellingen). * Narratief: reflecteert de geconstrueerde wereld, sluit aan bij sociale/menswetenschappen, met nadruk op betekenisgeving en context. Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee, waarbij de grens niet absoluut is. #### 7.2.2 Wetenschapsfilosofische assumpties en paradigma's Wetenschap is niet neutraal en vertrekt vanuit aannames over de aard van de realiteit, de verwerving van kennis en de rol van de onderzoeker. * **Ontologie:** Aannames over de aard van de realiteit. Kwalitatief perspectief: relativisme (mensen construeren actief de realiteit). * **Epistemologie:** Aannames over wat kennis is en hoe die verworven wordt. Kwalitatief perspectief: subjectivistisch/transactioneel (kennis is contextueel). * **Methodologie:** Aannames over de te gebruiken onderzoeksmethoden. Kwalitatief perspectief: meer inductieve benadering, flexibel. * **Axiologie:** Aannames over de rol van waarden van de onderzoeker. Kwalitatief perspectief: waarde-geladen. Vier grote paradigma's in de literatuur zijn positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme en kritisch-ideologisch. Kwalitatief onderzoek situeert zich vaak in het constructivisme-interpretivisme. ### 7.3 Het kwalitatieve onderzoeksproces Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij stappen herhaald en aangepast kunnen worden. #### 7.3.1 De plaats van theorie en literatuurstudie * **Types theorie:** Meta-theorieën (breder kader), midden-range theorieën (specifieker domein) en publicaties (bestaande literatuur). * **Theorie bouwen of testen:** Deductie (theorie testen) en inductie (theorie bouwen). In de praktijk is er vaak een wisselwerking tussen beide. Sensitizing concepts kunnen richting geven aan de analyse. * **Literatuurstudie in kwalitatief onderzoek:** Dient om kennis over een onderwerp te verzamelen, lacunes te detecteren, bijdragen aan bestaande kennis te formuleren en het onderzoek te kaderen. Hoewel klassiek deductief, leidt kwalitatief onderzoek vaak tot exploratieve vragen en een inductieve benadering. #### 7.3.2 Een onderzoeksvraag formuleren Een goede kwalitatieve onderzoeksvraag is: * **Relatief open:** Gericht op inductief onderzoek. * **Flexibel:** Mogelijkheid tot aanpassing doorheen het proces. * **Helder en bondig:** Met een duidelijke focus. * **Onderzoekbaar en haalbaar:** Gebruikt ‘hoe’ of ‘wat’ vraagwoorden, eerder dan ‘waarom’ vragen die causaliteit impliceren. De vraag bestaat typisch uit een vraagwoord, de onderzoekseenheid en een aanduiding van het fenomeen. Er kunnen 1 of 2 hoofdvragen zijn met ondersteunende subvragen. Het vermijden van assumpties over de aard, condities of hiërarchische ordening van een fenomeen is cruciaal voor openheid. Causaliteit wordt in kwalitatieve vragen vaak vermeden. #### 7.3.3 Steekproef (sampling) Steekproefselectie in kwalitatief onderzoek is gericht op relevantie voor het conceptueel kader en de onderzoeksvraag, met als doel rijke en diepgaande data te verzamelen. * **Doelgerichte steekproef (purposive sampling):** Mensen worden specifiek geselecteerd op basis van criteria die bijdragen aan het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Random sampling is minder geschikt. * **Generaliseerbaarheid:** * **Formele/statistische generalisatie:** Niet het primaire doel in kwalitatief onderzoek. * **Analytische generalisatie:** Over de mate waarin bevindingen bijdragen aan theorieopbouw. * **Transfereerbaarheid:** De mate waarin bevindingen toepasbaar zijn in andere situaties, mede dankzij *thick description*. * **Homogeniteit en heterogeniteit:** Een balans tussen deze twee is belangrijk om zowel diepgang als breedte in de data te verkrijgen. * **Flexibiliteit:** Steekproeven kunnen sequentieel (stapsgewijs aanpassen) of niet-sequentieel zijn. * **Steekproefgrootte:** Meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek, met als vereiste dat de omvang grondige analyse toelaat en saturatie (theoretische verzadiging) kan worden bereikt. **Technieken van steekproefselectie:** * Convenience/opportunistic sampling (minder ideaal) * Purposive sampling met diverse varianten: extreme/afwijkende case, typische case, kritische case, maximale variatie, homogene sampling, doelgerichte random sampling, gestratificeerde doelgerichte sampling. * Theoretische sampling: gericht op theorie-opbouw, altijd sequentieel. * Sneeuwbal/chain referral sampling: voor moeilijk bereikbare groepen. #### 7.3.4 Dataverzameling Centraal staat het belevings- of ervaringsperspectief, waarbij diverse methoden gehanteerd kunnen worden: * **Interviews:** * **Kwalitatief interview:** Een conversatie gericht op het begrijpen van de leefwereld van respondenten. Ruimte voor uitweiding en eigen woorden is cruciaal. * **Soorten:** Gestructureerd, ongestructureerd en semi-gestructureerd. Semi-gestructureerd is het meest gangbaar. * **Voorbereiding:** Essentieel is het nadenken over de interviewer's rol en impact (reflexiviteit) en het gebruik van een interviewguide. * **Afname:** Actief luisteren, neutrale en open vragen stellen, doorvragen (probing) en de context van het interview (vertrouwde omgeving, registratie) zijn belangrijk. De impact van de onderzoeker op het interviewverloop wordt benadrukt. * **Focusgroepinterviews:** Meerdere participanten samen, waarbij interactie een meerwaarde kan zijn, maar specifieke vaardigheden van de interviewer vereist zijn. * **Observaties:** * **Participerende observatie:** Onderzoeker treedt de leefwereld van participanten binnen om gedrag in natuurlijke omgevingen te beschrijven. Belangrijk is de rol van de onderzoeker (actief vs. passief) en het maken van gedetailleerde veldnota's. * **Ethiek:** Informed consent kan een uitdaging zijn. * **Invloed van de onderzoeker:** Vertrouwen winnen en afstand bewaren zijn belangrijk. * **Documenten en beelden:** Kunnen dienen als databronnen als directe bevraging of observatie niet mogelijk is. Kwaliteitscriteria zoals authenticiteit en betrouwbaarheid zijn van belang. Methodetriangulatie met interviews of observaties wordt vaak toegepast. * **Transcriptie:** Het letterlijk uitschrijven van verzamelde data, essentieel voor systematische analyse. ### 7.4 Kwalitatieve data-analyse Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een intensief interpretatief proces dat nauw verweven is met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. #### 7.4.1 Kenmerken van benaderingen voor data-analyse * **Belang van interpretatie:** De onderzoeker interpreteert de data om achterliggende verklaringen en redeneringen te achterhalen, met aandacht voor de complexiteit en subjectiviteit van de onderzoeker (reflexiviteit). Onderzoektriangulatie (meerdere onderzoekers) kan de diepgang van interpretatie vergroten. * **Iteratief proces:** Dataverzameling en -analyse volgen elkaar herhaaldelijk op. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt voortdurend vergeleken met data uit eerdere stadia om inzichten te vormen, aan te passen of te verwerpen. #### 7.4.2 Verschillende benaderingen voor data-analyse * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** * **Achtergrond:** Symbolisch interactionisme, hermeneutiek, fenomenologie. * **Concepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit, anti-reductionisme, eidetische reductie, dubbele hermeneutiek. * **Aanpak:** Gericht op unieke betekenissen van een specifieke groep mensen die eenzelfde ervaring delen. Kleine, homogene samples en diepte-interviews. * **Analyse:** Een systematisch proces van exploreren van onderwerpen in cases, thema's met elkaar in verband brengen, en vervolgens de analyse herhalen voor volgende cases. * **Grounded Theory (GT):** * **Achtergrond:** Reactie op kloof tussen theorie en onderzoek, beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Concepten:** Theorie voortkomend uit data (bottom-up), fit, looking-glass self. * **Aanpak:** Systematische en cyclische benadering gericht op theorievorming en verklarende processen. Data-analyse en -verzameling lopen door elkaar. * **Coderen:** Line-by-line coding (open codes) en focused coding (categorieën) vormen de brug naar theorieontwikkeling. * **Memo's:** Cruciaal voor het documenteren van het denkproces en het vormen van inzichten. * **Theoretische sampling:** Nieuwe participanten worden geselecteerd op basis van gegenereerde inzichten. * **Thematische Analyse (TA):** * **Aanpak:** Een relatief neutrale en flexibele methode, gericht op het identificeren van gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Codes worden toegekend aan tekstfragmenten, die vervolgens uitgewerkt worden tot thema's. * **Fasen:** Kennismaken met data, coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen en uitschrijven. * **Criteria voor thema's:** Interne homogeniteit en externe heterogeniteit. #### 7.4.3 Coderen Coderen is een sleutelproces waarbij samenvattende benamingen (codes) worden toegekend aan stukjes tekst om structuur en samenhang te krijgen. Codes kunnen voortkomen uit de data zelf (in vivo codes) of theoretische termen zijn (constructed codes). Computerprogramma's kunnen ondersteunen, maar de interpretatie blijft de verantwoordelijkheid van de onderzoeker. --- Hier is een samenvatting van de kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse, gebaseerd op de verstrekte tekst, met de nadruk op de pagina's 26-28. Dit hoofdstuk verkent de kernprincipes van kwalitatief onderzoek, de methoden van dataverzameling en de uiteenlopende benaderingen voor data-analyse die cruciaal zijn voor het begrijpen van betekenisgeving vanuit het perspectief van de participant. ### 7.1 Achtergrond en conceptueel kader van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek wordt gekenmerkt door een focus op het begrijpen van de complexiteit van menselijke ervaringen binnen hun natuurlijke context. Het plaatst de betekenis en het perspectief van de participant centraal, en erkent de gesitueerde aard van kennis. De onderzoeker is hierbij een actieve participant, wiens subjectieve implicatie onvermijdelijk is en ruimte krijgt door middel van reflexiviteit. #### 7.1.1 Eigenschappen van kwalitatief onderzoek Niet alle eigenschappen zijn evenredig aanwezig in elke kwalitatieve studie, maar de volgende principes zijn kenmerkend: * **Gegrond in data (inductieve benadering):** Het onderzoek start vaak vanuit de verzamelde data, die de verdere analyse sturen. Hoewel inductie dominant is, kan deductie (top-down vanuit theorie) ook een rol spelen. * **Context is cruciaal:** Menselijk denken en handelen worden sterk beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek streeft ernaar deze contexten mee te nemen in de analyse van belevingen en ervaringen. * **De mens als betekenisverlenend wezen:** Het onderzoek richt zich op het 'emic' perspectief, het insiderperspectief van de participant, om de betekenis die mensen aan hun ervaringen geven te begrijpen. * **Taal als sleutel:** Taal is fundamenteel voor betekenisgeving en het construeren van de werkelijkheid. Kwalitatief onderzoek erkent de ruim interpreteerbare en meerduidige aard van taal. * **Naturalistische contexten:** Onderzoek vindt plaats in de leefwereld van participanten, waarbij immersie en participerende observatie waardevol kunnen zijn om de wereld vanuit hun perspectief te begrijpen. * **Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description):** Dit houdt in dat het onderzoeksproces, de context en de resultaten gedetailleerd en diepgaand worden beschreven, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen, wat de lezer inzicht geeft in de concrete situatie. * **Belang van de rol van de onderzoeker:** De onderzoeker is een mede-actor en moet zich bewust zijn van zijn of haar invloed, wat reflexiviteit vereist. Bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen) is hierbij een belangrijk instrument. #### 7.1.2 Kwalitatief versus kwantitatief onderzoek Hoewel er duidelijke verschillen zijn, kunnen kwalitatief en kwantitatief onderzoek elkaar aanvullen. Beide methoden streven ernaar onderzoeksvragen te beantwoorden, data te reduceren, relaties met literatuur te leggen, variatie bloot te leggen en bewuste vertekening te vermijden door transparantie. De mate van verenigbaarheid is echter een onderwerp van debat, met zowel principieel problematiserende als pragmatische standpunten. #### 7.1.3 Wetenschapsfilosofische achtergrond Kwalitatief onderzoek is geworteld in wetenschapsfilosofische paradigma's die verschillen van het dominante kwantitatieve, natuurwetenschappelijke model. Belangrijke concepten hierbij zijn: * **Ontologie:** Aannames over de aard van de realiteit (bv. relativisme in kwalitatief onderzoek). * **Epistemologie:** Aannames over hoe kennis wordt verworven (bv. subjectivistisch/transactioneel in kwalitatief onderzoek). * **Methodologie:** Aannames over de te gebruiken onderzoeksmethoden (bv. inductieve benadering in kwalitatief onderzoek). * **Axiologie:** Aannames over de rol van waarden van de onderzoeker. Deze verschillende paradigma's, zoals positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme en kritisch-ideologisch perspectief, beïnvloeden de hele onderzoeksproces. ### 7.2 Het kwalitatieve onderzoeksproces Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij stappen zoals het formuleren van een onderzoeksvraag, dataverzameling en data-analyse elkaar voortdurend beïnvloeden en herhaald kunnen worden. #### 7.2.1 De plaats van theorie en literatuurstudie Theorie en literatuurstudie zijn essentieel, maar hun plaats kan variëren. Meta-theorieën vormen het bredere kader, midden-range theorieën verklaren specifieke fenomenen, en bestaande publicaties dienen als theoretische context. Onderzoek kan gericht zijn op theorie bouwen (inductie) of theorie testen (deductie), waarbij kwalitatief onderzoek vaak een mix van beide elementen bevat. Een inleidende literatuurstudie helpt om kennisgaten te identificeren en sensitiverende concepten te formuleren die het onderzoek kunnen richting geven. #### 7.2.2 Een onderzoeksvraag formuleren Een kwalitatieve onderzoeksvraag is relatief open, flexibel en gericht op inductief onderzoek. Ze weerspiegelt de wetenschapsfilosofische assumpties van de onderzoeker en kan beginnen met 'hoe', 'wat' of 'welke'. Er kunnen één of twee hoofdvragen zijn, aangevuld met subvragen die specifieke dimensies verkennen. Belangrijk is om assumpties over de aard, condities of hiërarchische ordening van fenomenen te vermijden om openheid te garanderen. Causaliteit in de traditionele zin wordt vaak vermeden, tenzij via een proces-theorie die de complexe samenhang van factoren onderzoekt. Haalbaarheid en ethische overwegingen zijn cruciaal bij het formuleren van een onderzoeksvraag. #### 7.2.3 De steekproef (sampling) Kwalitatieve steekproeven zijn doelgericht ('purposive sampling') en gericht op analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid, in plaats van statistische representativiteit. Belangrijk zijn: * **Relevantie voor het kader en de onderzoeksvraag:** De selectiecriteria moeten de vraag beantwoorden en passen bij het onderzoeksfilosofische kader. * **Analytische generaliseerbaarheid:** De overtuigingskracht waarmee de data en analyses leiden tot theorieopbouw. * **Transfereerbaarheid:** De mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere situaties, wat afhangt van 'thick description'. * **Homogeniteit en heterogeniteit:** Een balans vinden tussen deelnemers met gemeenschappelijke ervaringen (homogeniteit voor diepgang) en deelnemers die verschillen (heterogeniteit voor breedte en begrip van variatie). * **Flexibiliteit:** Steekproeven kunnen sequentieel (stapsgewijs aanpassen op basis van bevindingen) of niet-sequentieel zijn. * **Steekproefgrootte:** Meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek, afhankelijk van de gewenste diepgang en de aard van het materiaal, en gericht op het bereiken van datacompleetheid of theoretische saturatie. Technieken zoals convenience sampling, verschillende vormen van purposive sampling (extreme case, typische case, kritische case, maximale variatie, homogene sampling, doelgerichte random sampling, gestratificeerde doelgerichte sampling), theoretische sampling en sneeuwbal sampling worden gebruikt. #### 7.2.4 Dataverzameling De centrale focus ligt op het belevings- of ervaringsperspectief, met methoden als: * **Interviews:** Variërend van ongestructureerd tot semi-gestructureerd, waarbij actieve luistervaardigheden, neutrale vraagstelling en reflexiviteit van de onderzoeker essentieel zijn. Focusgroepinterviews bieden de meerwaarde van interactie tussen participanten. * **Observaties:** Inclusief participerende observatie, waarbij de onderzoeker zich onderdompelt in de leefwereld van participanten om hun gedrag en interacties in natuurlijke settings te begrijpen. Dit vereist een zorgvuldige afweging van de rol van de onderzoeker en ethische overwegingen. * **Documenten en beelden:** Gebruikt om inzicht te krijgen in ervaringen in specifieke contexten en tijdsperioden, met aandacht voor de authenticiteit en betrouwbaarheid van de bronnen. * **Transcriptie:** Het letterlijk uitschrijven van verzamelde data om een systematische analyse mogelijk te maken. ### 7.3 Data-analyse in kwalitatief onderzoek Data-analyse is een intensief proces van interpretatie van ongestructureerde data, dat nauw verweven is met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. #### 7.3.1 Kenmerken van benaderingen voor data-analyse * **Belang van interpretatie:** Onderzoekers interpreteren de betekenis achter de woorden en handelingen van participanten, waarbij de subjectiviteit van de onderzoeker wordt erkend en via reflexiviteit wordt gemanaged. Onderzoektriangulatie (meerdere onderzoekers) kan de interpretatie verdiepen. * **Iteratief proces:** Dataverzameling en -analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, waarbij inzichten worden gevormd, aangepast, bevestigd of verworpen. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt continu vergeleken met data uit eerdere stadia om patronen, gelijkenissen en verschillen te ontdekken en te verklaren. #### 7.3.2 Verschillende benaderingen voor data-analyse De keuze voor een specifieke analysemethode hangt af van de onderzoeksvraag en de theoretische uitgangspunten. Drie veelgebruikte methoden zijn: * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** Richt zich op de unieke betekenissen die individuen aan specifieke ervaringen verlenen, met een focus op de 'emic' beleving en de reflexiviteit van de onderzoeker. Het proces omvat het exploreren van thema's in individuele cases en vervolgens het vergelijken daarvan. * **Grounded Theory (GT):** Een systematische, cyclische benadering gericht op theorievorming en het beschrijven van generieke processen. Data-analyse en -verzameling lopen parallel, met een focus op coderen (line-by-line en focused coding) en het ontwikkelen van categorieën. Memo's spelen een centrale rol in het denkproces. * **Thematische Analyse (TA):** Een meer theorieneutrale methode die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve data. Het proces omvat het leren kennen van de data, het coderen, het groeperen van codes onder thema's, het ordenen en definiëren van thema's, en het uitschrijven van de resultaten. #### 7.3.3 Coderen Coderen is een sleutelproces waarbij stukjes tekst samenvattende benamingen krijgen om samenhang en structuur in de data te krijgen. Codes kunnen ontstaan uit de data zelf ('in vivo codes') of theoretische concepten zijn ('constructed codes'). Computerprogramma's kunnen helpen bij het verwerken van data, maar de interpretatie blijft de verantwoordelijkheid van de onderzoeker. --- Hier is een gedetailleerde studiegids voor het onderwerp "Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse", gebaseerd op de verstrekte documentatie. Dit onderdeel van de studiegids bespreekt de kernprincipes, methoden en analysepraktijken van kwalitatief onderzoek, met een focus op de interpretatie van data en de rol van de onderzoeker. ### 7.1 De aard van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek kan worden gedefinieerd als een veld van onderzoeksmethoden die diverse benaderingen en onderwerpen omvatten, maar een aantal gemeenschappelijke eigenschappen delen. Het is gericht op het verkrijgen van een dieper begrip van fenomenen door middel van interpretatieve methoden, waarbij de betekenis en het perspectief van de participant centraal staan. #### 7.1.1 Historische context en definities * **Algemene definitie van onderzoek**: Het systematisch verzamelen en kritisch bestuderen van gegevens om een probleem op te lossen, gaten in kennis te vullen of fundamentele vraagstukken te onderzoeken. * **Denzin & Lincoln (2005)** benadrukken dat kwalitatief onderzoek een gesitueerde activiteit is, gericht op kennis die binnen een specifieke context wordt verworven. De onderzoeker is gelokaliseerd binnen de wereld die hij bestudeert en oefent onvermijdelijk invloed uit. Er is meer dan één kwalitatieve onderzoeksmethode, maar ze richten zich allemaal op een beter begrip van het fenomeen vanuit het insiderperspectief. De nadruk ligt op de naturalistische setting en het gebruik van interpretatieve methoden. * **Creswell (2013)** voegt hieraan toe dat kwalitatief onderzoek aandacht besteedt aan het rapporteren van bevindingen, het perspectief van participanten en de rol van de onderzoeker (reflexiviteit). Het heeft een iteratief karakter en vertrekt vaak vanuit de data (inductie), maar kan ook deductieve elementen bevatten. #### 7.1.2 Eigenschappen van kwalitatief onderzoek Niet alle eigenschappen gelden voor elke kwalitatieve studie in dezelfde mate: * **Gegrond in data (inductieve benadering)**: Kwalitatief onderzoek start vaak inductief, waarbij data de analyse sturen. Dit proces is dynamisch; nieuwe gegevens kunnen de onderzoeksaanpak bijstellen. Er is echter ook ruimte voor deductieve elementen, waarbij theorie richting geeft aan de analyse. * **Context is cruciaal**: Menselijk denken en handelen worden sterk beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op de beleving en ervaring van mensen binnen hun specifieke context. * **Mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen**: * **Emic perspectief**: Het insider- of bottom-up perspectief, waarbij de woorden en betekenissen van de participant centraal staan. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen. * **Etic perspectief**: Het outsider- of top-down perspectief, waarbij bestaande theorie als uitgangspunt dient. In de praktijk is er vaak een wisselwerking tussen beide perspectieven, met het emic perspectief als uitgangspunt. * **Taal als sleutel**: Taal is cruciaal voor betekenisverlening en vormt onze werkelijkheid. Het is ruim interpreteerbaar, meerduidig en een belangrijke context voor elk onderzoek. Narratieve benaderingen zijn gangbaar. * **Naturalistische contexten**: Onderzoekers treden de leefwereld van participanten binnen om hun wereld te begrijpen en construeren. Immersion en participerende observatie zijn hierbij belangrijke methoden. * **Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description)**: Dit omvat een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen. Dit maakt de resultaten tastbaar. * **Belang van de rol van de onderzoeker**: De onderzoeker is een mede-actor die zelf invloed uitoefent. Reflexiviteit, het bewust analyseren van de eigen rol en invloed, is essentieel. Ook bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen) en het creëren van een veilige omgeving voor participanten zijn belangrijk. Hoewel er duidelijke verschillen zijn, zijn kwalitatief en kwantitatief onderzoek niet altijd strikt gescheiden en kunnen ze elkaar aanvullen. * **Verschillen**: Beide benaderingen hanteren fundamenteel andere wetenschapsfilosofische uitgangspunten en methodologische voorkeuren. * **Gelijkenissen**: Beide streven naar data-reductie, beantwoorden onderzoeksvragen, relateren bevindingen aan literatuur, leggen variatie bloot en vermijden bewuste vertekening en belang van transparantie. * **Complementariteit**: Meningsverschillen bestaan over de mate van verenigbaarheid. Een **pragmatisch standpunt** pleit voor het aanvullend gebruik van beide methoden, afhankelijk van de onderzoeksvraag. Een **principieel standpunt** ziet fundamentele verschillen die een integratie bemoeilijken. Mixed-method benaderingen combineren beide. ### 7.2 Wetenschapsfilosofische achtergrond De keuze van onderzoeksmethoden is onlosmakelijk verbonden met wetenschapsfilosofische assumpties over de aard van de werkelijkheid, kennisverwerving en de rol van de onderzoeker. * **Wilhelm Dilthey**: Onderscheidde geesteswetenschappen (begrijpen, *verstehen*, sociaal-historisch) van natuurwetenschappen (verklaren, *erklären*, universele causale modellen). * **Jerome Bruner**: Introduceerde het onderscheid tussen: * **Paradigmatisch/logisch-wetenschappelijk**: Reflecteert een objectieve, deterministische wereld, gericht op algemene wetmatigheden (kwantitatieve gevoeligheid). * **Narratief**: Reflecteert een geconstrueerde wereld, gericht op betekenisgeving en context (kwalitatieve gevoeligheid). * Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee denkwijzen. #### 7.2.2 Wetenschapsfilosofische paradigma's Onderzoeksparadigma's omvatten assumpties op verschillende niveaus: * **Ontologie**: Aannames over de aard van de realiteit (kwalitatief: relativisme, realiteit wordt geconstrueerd). * **Epistemologie**: Aannames over kennisverwerving en de relatie onderzoeker-participant (kwalitatief: subjectivistisch/transactioneel, kennis is contextueel). * **Methodologie**: Aannames over onderzoeksmethoden (kwalitatief: inductieve, flexibele benadering). * **Axiologie**: Aannames over de rol van waarden (kwalitatief: waarde-geladen, onderzoeker brengt waarden in). * **Retorisch niveau**: De stijl en taal van het onderzoek. Vier grote paradigma's worden onderscheiden: positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme en kritisch-ideologisch perspectief. Kwalitatief onderzoek leunt vaak naar de laatste drie. Kwalitatief onderzoek kent een iteratief, cyclisch proces waarbij stappen herhaaldelijk doorlopen en aangepast worden. Theorie en literatuur zijn onvermijdelijk en noodzakelijk, maar hun plaats kan variëren: * **Types theorie**: Meta-theorieën (brede kaders), midden-range theorieën (specifieke fenomenen) en publicaties als theorie (bestaande literatuur). * **Theorie bouwen of testen**: * **Deductief**: Theorie toetsen via hypothesevorming en empirisch onderzoek (vaak kwantitatief). * **Inductief**: Theorie opbouwen vanuit observaties en data (vaak kwalitatief). * In de praktijk is er een **wisselwerking** tussen inductieve en deductieve elementen. **Sensitizing concepts** uit de literatuur kunnen richting geven aan de data-analyse. * **Rol van literatuurstudie**: Een inleidende literatuurstudie helpt bij het vaststellen van bestaande kennis, het detecteren van gaten en het kaderen van eigen onderzoek. Het leidt echter meestal niet tot hypothesen, maar tot exploratieve vragen. De onderzoeksvraag is cruciaal en weerspiegelt de wetenschapsfilosofische assumpties van de onderzoeker. * **Eigenschappen**: Kwalitatieve onderzoeksvragen zijn relatief open, flexibel, helder, bondig en onderzoekbaar. Ze starten vaak met 'hoe' of 'wat' en peilen naar ervaringen. * **Structuur**: Meestal bestaande uit een vraagwoord, de onderzoekseenheid en informatie over het fenomeen of de kenmerken die bestudeerd worden. Er kunnen één of twee hoofdvragen zijn met bijbehorende subvragen. * **Openheid en neutraliteit**: De vraag mag geen assumpties over de aard, condities of hiërarchische ordening van een fenomeen insinueren. Vragen naar 'hoe' en 'wat' zijn vaak geschikter dan 'waarom' vragen. * **Causaliteit**: Het gebruik van causale taal ('leiden tot', 'veroorzaken') wordt in kwalitatief onderzoek vaak vermeden, omdat dit te zeer verbonden is met een positivistische benadering. Er is wel ruimte voor een **proces-theorie** die de 'hoe' van een fenomeen verklaart. * **Haalbaarheid en ethiek**: Onderzoeksvragen moeten praktisch haalbaar zijn (middelen, vaardigheden, toegang) en ethisch verantwoord. #### 7.3.3 De steekproef (sampling) De steekproefselectie in kwalitatief onderzoek is doelgericht en gericht op analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. * **Doel**: Rijke, diepgaande data verzamelen via een evenwicht tussen homogeniteit en heterogeniteit. * **Selectie**: Meestal **doelgericht (purposive sampling)**, niet willekeurig. De steekproef wordt samengesteld op basis van criteria die relevant zijn voor de onderzoeksvraag en het conceptueel kader. * **Generaliseerbaarheid**: * **Formele/statistische generalisatie**: Zeldzaam in kwalitatief onderzoek; vereist grote, willekeurige steekproeven. * **Analytische generalisatie**: Overbrugt de kloof tussen specifieke bevindingen en theorie. * **Transfereerbaarheid**: De mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere situaties, afhankelijk van **thick description**. * **Homogeniteit en heterogeniteit**: Een balans hierin is cruciaal voor zowel diepgang als breedte van de data. * **Flexibiliteit**: **Sequentiële steekproeftrekking** past zich aan de bevindingen aan, terwijl **niet-sequentiële steekproeftrekking** vooraf vastgelegde criteria hanteert. * **Steekproefgrootte**: Meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek, maar groot genoeg voor **datasaturatie** of **theoretische saturatie**. * **Technieken**: Diverse purposive sampling technieken zijn beschikbaar, zoals extreme case sampling, typische case sampling, kritische case sampling, maximale variatie sampling, homogene sampling en doelgerichte random sampling. **Theoretische sampling** is specifiek gericht op theorievorming. Verschillende methoden kunnen worden ingezet, afhankelijk van de onderzoeksvraag en haalbaarheid. * **Interviews**: Een van de meest gebruikte methoden. * **Definitie**: Een informatieverzamelingsvorm waarbij de interviewer de respondent ruimte geeft om zijn beleving en betekenisgeving te delen. * **Soorten**: Gestructureerd, ongestructureerd en semi-gestructureerd. Semi-gestructureerd, met een interviewleidraad, biedt de meeste flexibiliteit. * **Voorbereiding**: Belangrijk is het opstellen van een interviewgids, het stilstaan bij de eigen impact en eventueel een pilootstudie. * **Afname**: Kenmerken zijn actief luisteren, neutraal vragen stellen, doorvragen, rekening houden met de context en de impact van de onderzoeker. * **Focusgroepinterviews**: Nuttig wanneer interactie tussen participanten relevant is, maar vereist specifieke vaardigheden van de interviewer en kent risico's op conformiteit. * **Observaties**: Essentieel voor het verkennen en begrijpen van culturen en groepen in hun natuurlijke omgeving. * **Participerende observatie**: De onderzoeker dompelt zich onder in de leefwereld van de participanten. De rol van de onderzoeker kan variëren van actief tot passief. * **Veldnota's**: Gedetailleerde beschrijvingen van observaties. * **Ethiek**: Informed consent kan een uitdaging zijn, maar de groep moet op de hoogte zijn van het onderzoek. * **Documenten en beelden**: Gebruikt wanneer directe bevraging of observatie niet mogelijk is. De kwaliteit van documenten (authenticiteit, betrouwbaarheid) is cruciaal. * **Transcriptie**: Letterlijke uittypen van verzamelde data is noodzakelijk voor systematische analyse. ### 7.4 Data-analyse in kwalitatief onderzoek Kwalitatieve data-analyse is een intensief proces van interpretatie dat leidt tot dieper inzicht. #### 7.4.1 Kenmerken van kwalitatieve data-analyse * **Wisselwerking**: Analyse is nauw verweven met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. De onderzoeksvraag en -opzet kunnen gaandeweg aangepast worden. * **Interpretatie**: De kern van de analyse is het interpreteren van de data vanuit het perspectief van de participant om achterliggende betekenissen te achterhalen. **Onderzoektriangulatie** (meerdere onderzoekers) kan de interpretatie verdiepen. * **Iteratief proces**: Dataverzameling, sampling en analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, met constant vergelijken van nieuwe data met eerdere inzichten. * **Constant comparatief analyseren**: Nieuwe data worden continu vergeleken met data uit vroegere stadia om inzichten te vormen, aan te passen of te verwerpen. #### 7.4.2 Benaderingen voor data-analyse De keuze voor een analysebenadering bepaalt welk perspectief op de data wordt gezet. Drie veelgebruikte methoden zijn: 1. **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA)**: * **Focus**: Unieke betekenissen van specifieke groepen mensen die eenzelfde ervaring delen. * **Achtergrond**: Symbolisch interactionisme, hermeneutiek, fenomenologie. * **Centrale concepten**: Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing), anti-reductionisme, eidetische reductie, dubbele hermeneutiek. * **Werkwijze**: Gericht op complexe fenomenen, met kleine, vaak homogene samples. De analyse verloopt case per case, met stappen van exploreren, verbanden leggen en uitschrijven. 2. **Grounded Theory (GT)**: * **Focus**: Theorievorming en verklarende processen over betekenisgeving, met een nadruk op complexe, maar generieke processen. * **Achtergrond**: Ontstond als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, sterk beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Werkwijze**: Een systematisch en cyclisch proces waarbij data-analyse en dataverzameling elkaar continu afwisselen. * **Codering**: Line-by-line coding, gevolgd door focused coding om concepten te groeperen tot categorieën. * **Memo's**: Essentieel voor het documenteren van denkprocessen en het bewaken van de comparatieve methode. * **Theoretische sampling**: Wordt gebruikt om de theorievorming te sturen. * **Theoretische saturatie**: Het punt waarop geen nieuwe inzichten meer worden verkregen. 3. **Thematische Analyse (TA)**: * **Focus**: Het zoeken naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Kenmerken**: Een relatief neutrale en flexibele benadering, die echter wel beïnvloed wordt door de onderzoeker en de onderzoeksvraag. * **Werkwijze**: Bestaat uit zes fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen en thema's uitschrijven. * **Resultaat**: Een samenhangend verhaal dat de data interpreteert en argumenteert, met gebruik van levendige voorbeelden en quotes. Coderen is een sleutelproces in de kwalitatieve data-analyse. Codes zijn samenvattende benamingen voor stukjes tekst, die helpen bij het organiseren van data en het ontdekken van samenhang en structuur. Codes kunnen **in vivo** (uit het materiaal zelf) of **constructed** (theoretische termen) zijn. #### 7.4.4 Co-creatie Een meer recente benadering die samenwerking en gedeelde probleemoplossing benadrukt, vaak met een begeleider die het proces stuurt en ruimte laat voor creativiteit. --- ## 6. Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Dit hoofdstuk bespreekt de aard, kenmerken en methoden van kwalitatief onderzoek, de rol van de onderzoeker, en de verschillende benaderingen voor data-analyse, met een focus op de interpretatieve aard van het proces. ### 6.1 Achtergrond en conceptueel kader van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek kan worden beschouwd als een veld van onderzoeksmethoden die diverse eigenschappen delen, maar ook sterk kunnen verschillen. Het is een gesitueerde activiteit, gericht op kennis die geworteld is in een specifieke context. De onderzoeker is zelf gelokaliseerd binnen de wereld die hij bestudeert en oefent onvermijdelijk invloed uit. Er bestaan meerdere kwalitatieve onderzoeksmethoden, die elk een beter begrip van een fenomeen nastreven, waarbij de betekenis en het perspectief van de participant centraal staan. De benadering is naturalistisch, waarbij men vertrekt vanuit de data zelf en een gamma aan interpretatieve methoden gebruikt. **Belangrijke eigenschappen van kwalitatief onderzoek zijn onder meer:** * **Gegrond in data (inductieve benadering):** Het onderzoek start vaak inductief, waarbij data de analyse sturen. Dit proces is dynamisch, omdat nieuwe gegevens de insteek kunnen bijstellen. Hoewel inductie centraal staat, kan deductie (van theorie naar data) ook een rol spelen. * **Context is cruciaal:** Menselijk denken en handelen worden beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op deze belevingen en de context is van groot belang voor het begrijpen van het participantperspectief. * **De mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen:** Het **emic perspectief** (insider-perspectief, bottom-up) staat centraal, waarbij de woorden en belevingen van de participant het startpunt vormen. Dit staat tegenover het **etic perspectief** (outsider-perspectief, top-down) dat uitgaat van bestaande theorieën. In de praktijk is er vaak een wisselwerking, met het emic perspectief als uitgangspunt. * **Taal als sleutel:** Taal is cruciaal voor betekenisverlening, vormt onze werkelijkheid en beïnvloedt ons denken. Kwalitatief onderzoek analyseert taal (zowel verbaal als non-verbaal) op inhoudelijke en structurele manieren. De diversiteit aan talen en hun contextuele gebondenheid moet in rekening worden gebracht bij de interpretatie van onderzoeksbevindingen. * **Onderzoek in naturalistische contexten:** De onderzoeker streeft ernaar de leefwereld van participanten te leren kennen en hun wereld te begrijpen vanuit hun perspectief. **Immersion** en **participerende observatie** zijn hierbij belangrijke technieken. * **Nadruk op rijke beschrijvingen:** **Thick description** (rijke beschrijving) omvat gedetailleerde verslagen van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen. Dit staat tegenover **thin description** (enkel feiten). * **Belang van de rol van de onderzoeker:** De onderzoeker is een mede-actor en moet zich bewust zijn van zijn/haar invloed. **Reflexiviteit** (bewuste analyse van de eigen rol en invloed) en **bracketing** (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen) zijn essentieel. **Kwalitatief en kwantitatief onderzoek** zijn fundamenteel verschillend, maar niet per se onverenigbaar. Ze delen gemeenschappelijke doelen zoals data-reductie, het beantwoorden van onderzoeksvragen, het relateren aan literatuur, het blootleggen van variatie, het vermijden van vertekening en het belang van transparantie. Meningen zijn verdeeld over de mate van **complementariteit**, waarbij een **principieel standpunt** het samengaan problematiseert en een **pragmatisch standpunt** de aanvullende waarde benadrukt. ### 6.2 Wetenschapsfilosofische achtergrond Wetenschapsfilosofie onderzoekt de aannames die ten grondslag liggen aan onderzoek. Deze aannames betreffen de aard van de werkelijkheid (**ontologie**), hoe kennis verkregen kan worden (**epistemologie**), welke methoden gebruikt worden (**methodologie**) en de rol van waarden van de onderzoeker (**axiologie**). * **Kwalitatief perspectief:** * **Ontologie:** Relativisme (realiteit is sociaal geconstrueerd). * **Epistemologie:** Subjectivistisch/transactioneel (kennis is contextueel, onderzoeker en participant interageren). * **Methodologie:** Inductief, flexibel. * **Axiologie:** Waarde-geladen (waarden van de onderzoeker spelen een rol). In de psychologie bevinden we ons in het spanningsveld tussen het **paradigmatische/logisch-wetenschappelijke** denken (kwantitatieve gevoeligheid, gericht op verklaren) en het **narratieve** denken (kwalitatieve gevoeligheid, gericht op begrijpen en betekenisgeving). ### 6.3 Het kwalitatieve onderzoeksproces Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij stappen herhaaldelijk doorlopen en aangepast kunnen worden. #### 6.3.1 De plaats van theorie en literatuurstudie Theorie en onderzoek zijn onlosmakelijk verbonden, maar hun relatie kan verschillen. Er zijn meta-theorieën (overkoepelende kaders), midden-range theorieën (gericht op specifieke fenomenen) en bestaande publicaties die als theoretische context dienen. Onderzoek kan theorie testen (deductief, vaak kwantitatief) of theorie bouwen (inductief, vaak kwalitatief). In de praktijk is er een wisselwerking tussen beide benaderingen. Een literatuurstudie voorafgaand aan kwalitatief onderzoek helpt bij het vaststellen van bestaande kennis, het detecteren van lacunes, het kaderen van het eigen onderzoek en het identificeren van sensitiverende concepten (richtinggevende elementen). #### 6.3.2 Een onderzoeksvraag formuleren Een kwalitatieve onderzoeksvraag is doorgaans open, flexibel, helder, bondig en onderzoekbaar. Typische vraagwoorden zijn 'hoe', 'wat' en 'welke' (peilt naar ervaringen). De vraag bevat een onderzoekseenheid en het te bestuderen fenomeen. Er kunnen één of twee hoofdvraagen zijn, aangevuld met subvragen. Het is cruciaal om assumpties over de aard, condities of richting van een fenomeen te vermijden in de formulering, om de openheid te bewaren. Causale taal wordt doorgaans vermeden, tenzij er een proces-theorie wordt onderzocht. De onderzoeksvraag moet ook **haalbaar** en **ethisch** verantwoord zijn. #### 6.3.3 De steekproef (sampling) Steekproefselectie in kwalitatief onderzoek is gericht op relevantie voor het conceptueel kader en de onderzoeksvraag, en streeft naar analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. Het doel is rijke, diepgaande data te verzamelen via een doelbewuste samenstelling (**purposive sampling**). **Vormen van generaliseerbaarheid:** * **Formele/statistische generalisatie:** Gebaseerd op grote steekproeven en representativiteit (probabiliteitssteekproeven), typisch voor kwantitatief onderzoek. * **Analytische generalisatie:** De overtuigingskracht van de theorieopbouw op basis van data, waarbij nieuwe observaties de theorie verfijnen. * **Transfereerbaarheid:** De mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen of situaties, afhankelijk van de **thick description** van de context. Een balans tussen **homogeniteit** (gemeenschappelijke ervaringen voor diepgang) en **heterogeniteit** (verschillen voor breedte en inzicht in oorzaken van variatie) is belangrijk in de steekproef. Steekproeftrekking kan **sequentieel** (stapsgewijs, adaptief) of **niet-sequentieel** (criteria vooraf vastgelegd) zijn. De steekproefgrootte is meestal kleiner dan in kwantitatief onderzoek en wordt bepaald door **datasaturatie** of **theoretische saturatie**. **Technieken van purposive sampling omvatten:** * **Extreme/afwijkende case sampling:** Analyseren van ongewone manifestaties. * **Typische case sampling:** Beschrijven van het 'gemiddelde' of typische. * **Kritische case sampling:** Selecteren van cases die kritische informatie genereren voor transfereerbaarheid. * **Maximale variatie sampling:** Opnemen van een brede range aan relevante dimensies. * **Homogene sampling:** Selecteren van een vergelijkbare groep, vaak voor focusgroepen. * **Doelgerichte random sampling:** Random selectie binnen een reeds doelgericht bepaalde (grote) steekproef. * **Gestratificeerde doelgerichte sampling:** Combinatie van strategieën om zowel variatie als gemeenschappelijke elementen te vatten. * **Theoretische sampling:** Specifieke vorm gericht op theorieopbouw, altijd sequentieel. * **Sneeuwbal/chain referral sampling:** Voor moeilijk bereikbare populaties, waarbij participanten nieuwe participanten aanreiken. #### 6.3.4 Dataverzameling De centrale methoden voor kwalitatieve dataverzameling zijn: * **Interviews:** Een vorm van informatieverzameling gericht op de percepties, ervaringen en betekenisgevingen van participanten. Variërend van ongestructureerd (veel ruimte voor participant) tot semi-gestructureerd (met een interviewleidraad). De interviewer streeft naar actief luisteren, empathie en het stellen van neutrale, open vragen. **Focusgroepinterviews** maken gebruik van interactie tussen participanten. * **Observaties:** **Participerende observatie** houdt in dat de onderzoeker zich onderdompelt in de leefwereld van de participanten om gedrag en interacties in natuurlijke settings te beschrijven. De rol van de onderzoeker kan variëren van actief tot passief. * **Documenten en beelden:** Analyse van bestaande documenten of visuele informatie kan inzicht bieden wanneer directe bevraging of observatie niet mogelijk is. De kwaliteit van documenten wordt beoordeeld op authenticiteit, betrouwbaarheid en herkomst. **Transcriptie** is het letterlijk uitschrijven van opgenomen data, wat essentieel is voor systematische analyse. ### 6.4 Kwalitatieve data-analyse Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een interpretatief, iteratief en cyclisch proces dat nauw verweven is met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. Het doel is om structuur aan te brengen in de rijke, ongestructureerde data en tot diepere inzichten te komen die de ruwe data overstijgen. #### 6.4.1 Kenmerken van benaderingen voor data-analyse * **Belang van interpretatie:** De onderzoeker interpreteert de data om achterliggende verklaringen en redeneringen te achterhalen. Dit proces is waarde-geladen, wat het belang van **reflexiviteit** onderstreept. **Onderzoektriangulatie** (meerdere onderzoekers die samen analyseren) kan de diepgang vergroten. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt continu vergeleken met eerdere data om inzichten te vormen, aan te passen of te verwerpen. **Drie veelgebruikte methoden voor data-analyse zijn:** 1. **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** * **Focus:** Unieke betekenissen van specifieke groepen met een gedeelde ervaring. * **Kenmerken:** Leefwereld als vertrekpunt, **bracketing**, anti-reductionistisch, **eidetische reductie**, **dubbele hermeneutiek**. * **Praktijk:** Open onderzoeksvragen, kleine (homogene) samples, diepte-interviews. * **Analyse:** Eerst volledige exploratie van één case, daarna overgaan naar volgende cases. Thema's worden geclusterd en geordend. 2. **Grounded Theory (GT):** * **Focus:** Ontwikkeling van theorievorming of verklarende processen over betekenisgeving. * **Achtergrond:** Sociologische traditie, symbolisch interactionisme. * **Kenmerken:** **Bottom-up** benadering, theorie vloeit voort uit gegevens, data-analyse en -verzameling lopen door elkaar. * **Praktijk:** Coderen (line-by-line en focused coding) vormt de kern, **theoretische sampling**, **theoretische saturatie**. * **Analyse:** Gebruik van **memo's** om denkproces vast te leggen. De nadruk ligt op het overstijgen van individuele observaties om generieke processen te beschrijven. 3. **Thematische Analyse (TA):** * **Focus:** Identificeren van gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Kenmerken:** Relatief neutrale, flexibele benadering. Codes worden geclusterd tot thema's, die verder worden verfijnd en gedefinieerd. * **Praktijk:** Een proces van 6 fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen, en thema's uitschrijven. De criteria voor thematische ordening zijn **interne homogeniteit** en **externe heterogeniteit**. #### 6.4.2 Coderen als sleutelproces Coderen is het toekennen van samenvattende benamingen aan stukjes tekst om samenhang, structuur en terugkerende thema's te identificeren. Codes kunnen **in vivo** (letterlijke citaten van participanten) of **constructed** (theoretische termen) zijn. **Memo's** ondersteunen het denkproces en de link tussen coderen en analyse. Computerprogramma's kunnen helpen bij de verwerking, maar de interpretatie blijft de taak van de onderzoeker. #### 6.4.3 Co-creatie Een recent concept is **co-creatie**, een samenwerkingsvorm gericht op het oplossen van gemeenschappelijke uitdagingen, vaak in een open, iteratief proces. --- # Methodologische benaderingen in kwalitatief onderzoek Dit document biedt een uitgebreide introductie tot methodologische benaderingen in kwalitatief onderzoek, met de nadruk op de achtergrond, concepten en het onderzoeksproces. ## 8. Methodologische benaderingen in kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek is een breed veld van onderzoeksmethoden die gericht zijn op het diepgaand begrijpen van fenomenen vanuit het perspectief van de participant, waarbij de context, taal en betekenisverlening centraal staan. ### 8.1 Wat is kwalitatief onderzoek? Onderzoek kan breed gedefinieerd worden als een systematisch proces van kritisch onderzoek dat leidt tot geldige stellingen en conclusies, bedoeld om kennis te vergaren en problemen op te lossen. Kwalitatief onderzoek onderscheidt zich door een focus op betekenis, context en de subjectieve ervaring van individuen. #### 8.1.1 Kenmerken van kwalitatief onderzoek (Denzin & Lincoln, Creswell) * **Gesitueerde activiteit:** Onderzoek is ingebed in een specifieke historische en sociale context. * **Gegrond in data:** Concepten en theorieën vloeien voort uit de verzamelde data (inductieve benadering), alhoewel een wisselwerking met theorie (deductie) ook aanwezig kan zijn. * **Context is cruciaal:** Menselijk denken en handelen worden beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. * **De mens als betekenisverlenend wezen:** Er is een focus op het **emic perspectief** (insider-perspectief), waarbij de betekenis die participanten aan hun ervaringen geven centraal staat. Het **etic perspectief** (outsider-perspectief) kan weliswaar een rol spelen, maar het emic perspectief blijft het uitgangspunt. * **Taal als sleutel:** Taal speelt een fundamentele rol in hoe wij de werkelijkheid construeren en betekenis verlenen. * **Naturalistische settingen:** Onderzoek vindt plaats in de natuurlijke omgeving van de participanten, waarbij de onderzoeker zich probeert onder te dompelen. * **Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description):** Gedetailleerde, diepgaande beschrijvingen van het onderzoeksproces, de context en de resultaten zijn essentieel. * **Rol van de onderzoeker:** De onderzoeker is een mede-actor die zich bewust moet zijn van zijn eigen invloed (reflexiviteit) en veronderstellingen (bracketing). * **Emergent en iteratief:** Het onderzoeksproces is niet lineair, maar cyclisch en iteratief, waarbij fasen opnieuw doorlopen en aangepast kunnen worden. #### 8.1.2 Kwalitatief versus kwantitatief onderzoek Hoewel er duidelijke verschillen zijn, is het onderscheid niet altijd absoluut. Beide benaderingen delen gemeenschappelijke doelen zoals data-reductie, het beantwoorden van onderzoeksvragen, het relateren aan literatuur, het blootleggen van variatie, het vermijden van vertekening en het belang van transparantie. De complementariteit tussen beide benaderingen is een onderwerp van discussie, met een pragmatisch standpunt dat de aanvullende waarde benadrukt en een principieel standpunt dat de fundamentele verschillen problematiseert. ### 8.2 Wetenschapsfilosofische achtergrond van kwalitatief onderzoek Wetenschap is niet neutraal en vertrekt vanuit diverse wetenschapsfilosofische aannames over de aard van de werkelijkheid (ontologie), hoe kennis kan worden verworven (epistemologie), welke methoden geschikt zijn (methodologie) en de rol van waarden (axiologie). #### 8.2.1 Twee denkwijzen (Dilthey, Bruner) * **Geesteswetenschappen (verstehen):** Gericht op begrijpen, rekening houdend met sociaal-historische contexten en de ontwikkeling van het individu. * **Natuurwetenschappen (erklären):** Gericht op het verklaren van causale verbanden en het formuleren van wetmatigheden. * **Paradigmatisch/logisch-wetenschappelijk:** Benadert de wereld vanuit een objectief, deterministisch perspectief, vaak mathematisch en abstract. * **Narratief:** Benadert de wereld vanuit een geconstrueerd, betekenisverlenend perspectief, met verhalen als middel om zin te geven aan gebeurtenissen. Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze denkwijzen, waarbij kwalitatief onderzoek de nadruk legt op de narratieve en interpretatieve benadering. #### 8.2.2 Wetenschapsfilosofische paradigma's Verschillende paradigma's (positivisme, post-positivisme, (sociaal)constructivisme-interpretivisme, kritisch-ideologisch) bieden kaders voor het kijken naar de werkelijkheid en het verwerven van kennis. Het kwalitatieve onderzoek is vaak geworteld in het (sociaal)constructivisme. ### 8.3 Het kwalitatieve onderzoeksproces Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij de fasen van interesse, vraagstelling, dataverzameling en -analyse elkaar wederzijds beïnvloeden. #### 8.3.1 Literatuurstudie en onderzoeksvraag * **Plaats van theorie:** Theorie kan dienen als ruim kader (meta-theorieën), als verklaring voor specifieke fenomenen (midden-range theorieën) of als bestaande literatuur. De relatie tussen theorie en onderzoek is dynamisch, met zowel inductieve (theorie bouwen) als deductieve (theorie testen) elementen. * **Onderzoeksvraag formuleren:** Kwalitatieve onderzoeksvragen zijn relatief open, flexibel en gericht op het beschrijven of exploreren van fenomenen. Ze maken gebruik van 'hoe' en 'wat'-vragen, en vermijden causale taal aan het begin van de studie. Een hoofd- en subvragenstructuur is gangbaar. #### 8.3.2 De steekproef (sampling) * **Doel en eigenschappen:** Steekproeven in kwalitatief onderzoek zijn doelgericht (purposive) en gericht op relevantie voor het conceptueel kader, analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. De steekproef is meestal klein en kan sequentieel of niet-sequentieel zijn. * **Generaliseerbaarheid:** Drie vormen worden onderscheiden: formele/statistische generalisatie (kwantitatief), analytische generalisatie (kwalitatief, theorie-opbouw) en transfereerbaarheid (kwalitatief, toepasbaarheid in andere contexten). * **Homogeniteit en heterogeniteit:** Een balans tussen homogeniteit (diepgang) en heterogeniteit (breedte) in de steekproef is cruciaal. * **Technieken:** Convenience/opportunistic sampling, verschillende vormen van purposive sampling (extreme/afwijkende case, typische case, kritische case, maximale variatie, homogene sampling, doelgerichte random sampling, gestratificeerde doelgerichte sampling), theoretische sampling en sneeuwbal sampling. * **Ethische en haalbaarheidsaspecten:** Belangrijk bij de selectie en beoordeling van de steekproefkwaliteit. #### 8.3.3 Dataverzameling * **Methoden:** Interviews (gesprekken), participerende observatie en documentanalyse worden het meest gebruikt. * **Interviews:** Variëren van semi-gestructureerd tot ongestructureerd. Kenmerken zijn actief luisteren, neutrale en open vragen stellen, doorvragen (probing) en de focus op de beleving van de participant. Focusgroepinterviews zijn een variant waarbij interactie tussen participanten centraal staat. * **Observaties:** Participerende observatie biedt inzicht in gedrag in natuurlijke settings. De rol van de onderzoeker kan actief of passief zijn. Veldnota's vormen de basis voor de analyse. * **Documenten en beelden:** Kunnen als databron dienen wanneer directe observatie of bevraging niet mogelijk is. Kwaliteitscriteria zoals authenticiteit en betrouwbaarheid zijn belangrijk. * **Transcriptie:** Het letterlijk uitschrijven van opgenomen data, essentieel voor systematische analyse. ### 8.4 Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een intensief interpretatief proces dat leidt tot dieper inzicht en het overstijgen van de ruwe data. #### 8.4.1 Kenmerken van data-analyse * **Belang van interpretatie:** Onderzoekers interpreteren de betekenis achter de woorden en handelingen van participanten. * **Iteratief proces:** Dataverzameling, sampling en data-analyse lopen door elkaar en beïnvloeden elkaar voortdurend. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt voortdurend vergeleken met eerdere data om patronen te identificeren en inzichten te verfijnen. * **Coderen:** Het proces van het toekennen van betekenisvolle labels aan fragmenten van data, wat leidt tot het ontdekken van categorieën en thema's. Coden kunnen in vivo (rechtstreeks uit transcripten) of geconstrueerd (theoretische termen) zijn. Memo's helpen bij het vastleggen van denkprocessen. #### 8.4.2 Benaderingen voor data-analyse * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** Focust op de unieke betekenissen van specifieke groepen mensen die eenzelfde ervaring delen. Maakt gebruik van bracketing en een ideografische methode. * **Grounded Theory (GT):** Een inductieve methode gericht op het ontwikkelen van theorieën uit data. Het proces van coderen, memo-schrijven en theoretische sampling zijn essentieel. * **Thematische Analyse (TA):** Een flexibele, relatief neutrale benadering die zich richt op het identificeren en analyseren van gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Dit proces omvat coderen, het groeperen van codes onder thema's en het verfijnen van deze thema's tot een samenhangend verhaal. --- Hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting over methodologische benaderingen in kwalitatief onderzoek, gebaseerd op de verstrekte tekst. Dit hoofdstuk introduceert de fundamentele concepten en benaderingen van kwalitatief onderzoek, waarbij de nadruk ligt op de eigenschappen, het proces, en de diverse methoden die gebruikt worden om de complexiteit van menselijke ervaringen en sociale fenomenen te begrijpen. ### 8.1 Het concept kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek is een breed veld van onderzoeksmethoden dat gericht is op het verkrijgen van een diepgaand begrip van fenomenen binnen hun natuurlijke context. Het deelt een aantal eigenschappen, maar kent ook aanzienlijke verschillen tussen specifieke benaderingen. #### 8.1.1 Definiëringskenmerken Volgens Denzin en Lincoln wordt kwalitatief onderzoek gekenmerkt door: * **Gesitueerde activiteit:** Onderzoek is ingebed in een specifieke context die altijd een belangrijke plaats inneemt. * **Gegelokaliseerde onderzoeker:** De onderzoeker is deel van de wereld die hij bestudeert en oefent onvermijdelijk invloed uit; er is geen sprake van een volledige objectieve observator. Subjectiviteit krijgt een plaats. * **Meerdere methoden:** Er bestaat een variëteit aan kwalitatieve methoden, allen gericht op een beter begrip van het fenomeen, waarbij de betekenis en het perspectief van de participant centraal staan (het 'insider perspectief'). * **Naturalistische setting:** Onderzoek vertrekt vanuit de data zelf en maakt gebruik van een gamma aan interpretatieve methoden. * **Verschillende perspectieven:** Elke methode laat andere aspecten van het bestudeerde fenomeen zien. Creswell voegt hieraan toe: * **Probleemformulering:** Verwijst naar de algemene definitie van onderzoek. * **Rapportering en communicatie:** Benadrukt het belang van het rapporteren van bevindingen, het perspectief van participanten en de rol van de onderzoeker. * **Transformerend karakter:** Mogelijkheid dat kwalitatief onderzoek verandering teweegbrengt, vooral in kritische paradigma's. * **Reflexiviteit:** Het belang van de rol van de onderzoeker wordt benadrukt. * **'Emerging' karakter:** Het iteratieve, cyclische karakter van het onderzoek, waarbij fasen opnieuw doorlopen of aangepast kunnen worden. * **Nadruk op data:** Vertrekt vanuit de data (inductie), maar kent ook deductieve elementen (top-down vanuit theorie). #### 8.1.2 Eigenschappen van kwalitatief onderzoek Niet alle eigenschappen gelden in gelijke mate voor elke kwalitatieve studie: * **Gegrond in data (inductieve benadering):** Kwalitatief onderzoek start vaak inductief, waarbij data de analyse sturen. Kwalitatieve data-analyse (KDA) is dynamisch en kan bijgesteld worden door nieuwe gegevens. Er is echter ook ruimte voor deductieve elementen, waarbij theorie richting geeft aan de analyse. * **Context is cruciaal:** Menselijk denken en handelen wordt beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op beleving en ervaring, waarbij context van groot belang is voor het begrijpen van het perspectief van de participant. * **Mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen:** * **Emic perspectief (insider):** Het perspectief en de woorden van de participant zijn het startpunt. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen om de betekenis die mensen aan ervaringen geven, te begrijpen. * **Etic perspectief (outsider):** Bestaande theorie of hypotheses dienen als startpunt om te toetsen bij nieuwe populaties. In de praktijk is er een wisselwerking tussen emic en etic, met de emic benadering als uitgangspunt. * **Taal als sleutel:** Taal is cruciaal voor betekenisgeving, wordt gevormd door taal en construeert onze werkelijkheid. Taal heeft een fundamentele invloed op onze ervaring, is ruim interpreteerbaar en meerduidig. Kwalitatief onderzoek maakt vaak gebruik van een narratieve benadering, zowel inhoudelijk als structureel. * **Onderzoek in naturalistische contexten:** De onderzoeker moet de leefwereld van de participanten leren kennen en de wereld vanuit hun perspectief benaderen. Dit omvat immersie en participerende observatie. * **Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description):** Een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief feiten, ervaringen, emoties en betekenissen. Dit staat tegenover 'thin description' (enkel feiten). * **Belang van de rol van de onderzoeker:** De onderzoeker is een mede-actor en beïnvloedt het onderzoek. Belangrijk zijn zelfbewustzijn van invloed, een open benadering, reflexiviteit, bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen), vertrouwen, sociale en gespreksvaardigheden, en ethisch bewustzijn. #### 8.1.3 Kwalitatief versus kwantitatief onderzoek Hoewel er vaak duidelijke verschillen zijn, is het onderscheid niet altijd absoluut en kunnen methoden elkaar aanvullen. * **Gemeenschappelijke doelen:** Data-reductie, beantwoorden van onderzoeksvragen, relateren van data-analyse aan literatuur, blootleggen/begrijpen van variatie, vermijden van bewuste vertekening, en belang van transparantie. * **Complementariteit:** Meningen zijn verdeeld. Een **principieel standpunt** problematiseert het samengaan door fundamenteel verschillende a priori assumpties. Een **pragmatisch standpunt** ziet complementariteit en benadrukt de praktische bruikbaarheid van verschillende methoden voor specifieke onderzoeksvragen. Een **mixed-method benadering** combineert kwalitatieve en kwantitatieve methoden in één studie. Kwalitatief onderzoek plaatst de rol van socio-culturele en talige context centraal, in tegenstelling tot de dominante, meer cognitieve en machinemetafoor in kwantitatief onderzoek. #### 8.2.1 Twee denkwijzen De sociale wetenschappen kennen twee belangrijke benaderingen: * **Wilhelm Dilthey:** Onderscheidde de **geesteswetenschappen** (doel: begrijpen/verstehen, sociaal-historisch perspectief) van de **natuurwetenschappen** (doel: verklaren/erklären, wetmatige causale verklaringen). * **Jerome Bruner:** Onderscheidde twee modaliteiten om te denken: * **Paradigmatisch/logisch-wetenschappelijk:** Reflecteert de objectieve, deterministische wereld, sluit aan bij de positivistische natuurwetenschappen (logica, wiskunde), met abstracte ‘als-dan-stellingen’. * **Narratief:** Reflecteert de geconstrueerde wereld, sluit aan bij sociale/menswetenschappen, met nadruk op betekenisgeving en verhalen om zin te geven aan gebeurtenissen. Dit kenmerkt kwalitatieve gevoeligheid. Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee, maar de grens is niet absoluut. #### 8.2.2 Wetenschapsfilosofische assumpties en paradigma's Wetenschap is niet neutraal en vertrekt vanuit assumpties over de aard van de werkelijkheid, kennisverwerving en de relatie tussen onderzoeker en studieobject. Deze assumpties bevinden zich op verschillende niveaus: * **Ontologie:** Aannames over de aard van de realiteit. Kwalitatief perspectief: relativisme (mensen construeren actief de realiteit). * **Epistemologie:** Aannames over wat kennis is en hoe deze verworven kan worden. Kwalitatief perspectief: subjectivistisch/transactioneel (kennis is contextueel). * **Methodologie:** Aannames over de te gebruiken onderzoeksmethoden. Kwalitatief perspectief: meer inductief, flexibel. * **Axiologie:** Aannames over de rol van waarden van de onderzoeker. Kwalitatief perspectief: waarde-geladen. * **Retorisch niveau:** De stijl van rapporteren. Verschillende paradigma's (bv. positivisme, post-positivisme, constructivisme-interpretivisme, kritisch-ideologisch) beïnvloeden het onderzoeksproces. Kwalitatief onderzoek leunt vaak sterk op constructivistisch-interpretivistische of kritisch-ideologische standpunten. Het is belangrijk om de kritiek op de vereenzelviging van kwantitatief onderzoek met het positivistisch kader te erkennen, en te beseffen dat zowel naïef realisme als extreem relativisme paradoxen met zich meebrengen. ### 8.3 Het kwalitatieve onderzoeksproces: van interesse tot conclusie Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij fasen elkaar beïnvloeden. De 'onderzoekszandloper' schetst een algemeen proces: van brede interesses naar een verfijnde onderzoeksvraag, via specifieke methoden van dataverzameling, data-analyse, tot conclusies. #### 8.3.1 De plaats van theorie en literatuurstudie Theorie en onderzoek zijn onlosmakelijk verbonden, maar hun relatie kan variëren. * **Types theorie:** * **Meta-theorieën/grand theories:** Ruimer kader, inclusief wetenschapsfilosofische assumpties. * **Midden-range theorieën:** Verklaren beperkte domeinen/fenomenen, concreter en testbaar. * **Publicaties als theorie:** Bestaande literatuur als theoretische context of proxy voor theorie. * **Theorie bouwen versus testen (inductie en deductie):** * **Deductief:** Bestaande theorie → hypothese → toetsen. Typisch voor kwantitatief onderzoek. * **Inductief:** Observaties/data → theorie/concepten. Typisch voor kwalitatief onderzoek, waarbij de data de analyse sturen. * In de praktijk is er vaak een **mix van inductieve en deductieve elementen**, een iteratief proces. Sensitizing concepts, afgeleid uit literatuur, kunnen richting geven aan het onderzoek. * **Rol van literatuurstudie in kwalitatief onderzoek:** * **Klassiek:** Vertrekpunt om kennis, gaten en bijdragen te detecteren. * **Actueel:** Vaak een inleidende literatuurstudie die leidt tot een exploratieve vraag en een inductieve benadering. De bevindingen worden in relatie tot de literatuur gerapporteerd. #### 8.3.2 Een onderzoeksvraag formuleren Een goede onderzoeksvraag is cruciaal. * **Plaats in het proces:** Vloeit meestal voort uit literatuurstudie en de identificatie van kennislacunes. Maakt het doel van de studie duidelijk (beschrijven, exploreren, etc.) en weerspiegelt wetenschapsfilosofische assumpties. * **Aard en opbouw:** * **Eigenschappen:** Relatief open, flexibel (aanpasbaar), helder, bondig, onderzoekbaar. Gebruikt vaak 'hoe' en 'wat'-vragen, in tegenstelling tot 'waarom'-vragen in kwantitatief onderzoek. * **Structuur:** Bestaat uit een vraagwoord, de onderzoekseenheid (over wie/wat wil je uitspraken doen), en informatie over het fenomeen of de kenmerken die bestudeerd worden. * **Openheid en neutraliteit:** De vraag mag geen assumpties insinueren over de aard, condities, relatieve kwaliteiten, richting of hiërarchische ordening van een fenomeen. * **Causaliteit:** Causale taal die lineaire verbanden impliceert ('leiden tot', 'veroorzaken') wordt meestal vermeden. Een **proces-theorie** benadering focust op het 'hoe' van een fenomeen, in tegenstelling tot de **variantie-theorie** die zich richt op het meten van verklarende variabelen. * **Haalbaarheid en ethiek:** De vraag moet praktisch haalbaar zijn (middelen, vaardigheden, toegankelijkheid van participanten) en ethisch verantwoord (geen nadelige effecten op respondenten). #### 8.3.3 De steekproef (sampling) Steekproefselectie in kwalitatief onderzoek is doelgericht en gericht op relevantie voor het conceptueel kader en de onderzoeksvraag. * **Doel en eigenschappen:** * **Relevantie:** Gericht op het conceptueel kader en de onderzoeksvraag. * **Generaliseerbaarheid:** Gericht op analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. * **Data:** Streven naar rijke en diepgaande data. * **Grootte:** Meestal eerder klein, om 'thick description' mogelijk te maken. * **Selectie:** Doelbewust (purposive sampling) – specifieke mensen selecteren die kunnen bijdragen. Random sampling is hier problematisch. * **In functie van kader en onderzoeksvraag:** Selectie van participanten op basis van criteria die de vraag beantwoorden. De analyse-eenheid (individuen, groepen, organisaties) is hierbij bepalend. * **In functie van generaliseerbaarheid:** * **Formele/statistische generalisatie:** Statistisch generaliseren naar populatie (kwantitatief). * **Analytische generalisatie:** Overbruggen van de kloof tussen data en theorie, verfijnen van theorie. * **Transfereerbaarheid:** Mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen/situaties, gebaseerd op 'thick description'. * **Homogeniteit en heterogeniteit:** Een balans is cruciaal. Homogeniteit zorgt voor diepgang, heterogeniteit voor breedte en het begrijpen van verschillen. * **Flexibiliteit:** Steekproeven kunnen sequentieel (stapsgewijs, aanpassing van criteria) of niet-sequentieel zijn. * **Steekproefgrootte:** Klein genoeg voor grondige analyse, groot genoeg voor saturatie (theoretische of data-saturatie: geen nieuwe inzichten meer verkregen). * **Technieken van steekproefselectie:** * **Convenience/opportunistic sampling:** Eenvoudig te bereiken participanten (minder betrouwbaar). * **Purposive sampling:** Doelgerichte selectie met diverse specifieke technieken zoals extreme case, typische case, kritische case, maximale variatie, homogene sampling, doelgerichte random sampling, en gestratificeerde doelgerichte sampling. * **Theoretische sampling:** Gericht op theorie-opbouw, altijd sequentieel. * **Sneeuwbal/chain referral sampling:** Voor moeilijk te bereiken groepen. #### 8.3.4 Dataverzameling De belevings- of ervaringsperspectief staat centraal. Methoden omvatten interviews, participerende observatie en documenten/beelden. * **Interviews:** * **Definitie:** Een informatieverzamelingsvorm waarbij de interviewer respondenten bevraagt om hun ervaringen, belevingen en betekenisverlening te doorgronden. * **Soorten:** Gestructureerd (exacte vragen, vaste volgorde), ongestructureerd (open vragen, participant bepaalt richting), en semi-gestructureerd (interviewleidraad met flexibiliteit). * **Voorbereiding:** Beslissen over sampling, stilstaan bij eigen impact, en het opstellen van een interviewguide (eventueel pilootstudie). * **Afname:** Actief luisteren, neutraal en open vragen stellen, doorvragen (probing), rekening houden met context, registratie (dictafoon, toestemming nodig), en de impact van de onderzoeker (reflexiviteit). * **Focusgroepen:** Meerdere participanten tegelijk, meerwaarde in interactie, maar vereist specifieke vaardigheden. * **Observaties (participerende observatie):** * **Doel:** Inzicht krijgen in de leefwereld en sociale context, beschrijven wat gebeurt in alledaagse omgevingen ('geschreven foto'). * **Rol van de onderzoeker:** Continuüm tussen actief (deelnemen) en passief (afstand bewaren). * **Wat en hoe observeren:** Breed (inzicht leefwereld) en eng (specifieke thema's). Gebruik van veldnota's. * **Ethiek:** Informed consent kan een probleem zijn; doelen duidelijk communiceren, anonimiteit garanderen. * **Impact van de onderzoeker:** Vertrouwen winnen, afstand bewaren, kritische reflectie. * **Documenten en beelden:** Gebruikt wanneer directe bevraging/observatie niet mogelijk is. Levert inzicht in ervaringen in specifieke contexten en tijdsperioden. Kwaliteitscriteria (authentiek, betrouwbaar) en context zijn belangrijk. Visuele informatie (foto's, video's) genereert ook data. * **Transcriptie:** Letterlijk uitschrijven van verzamelde data, essentieel voor systematische analyse. #### 8.3.5 Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Kwalitatieve data-analyse is tijdsintensief en draait om interpretatie, waarbij rijke data gesorteerd en geordend wordt om patronen te ontdekken. * **Kenmerken van benaderingen:** * **Interpretatie is centraal:** De onderzoeker interpreteert de betekenis achter de uitspraken van participanten. Subjectiviteit van de onderzoeker is hierbij belangrijk (reflexiviteit). Onderzoektriangulatie (meerdere onderzoekers) kan diepgang vergroten. * **Iteratief proces:** Dataverzameling, sampling en data-analyse volgen elkaar herhaaldelijk op. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt voortdurend vergeleken met eerdere data om inzichten te vormen, aan te passen of te verwerpen. * **Verschillende benaderingen:** De keuze voor een methode bepaalt welk perspectief op de wereld wordt benadrukt. * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** * **Achtergrond:** Symbolisch interactionisme, hermeneutiek, fenomenologie. * **Focus:** Unieke betekenissen van specifieke groepen die eenzelfde ervaring delen. * **Kenmerken:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing), anti-reductionistisch, eidetische reductie, dubbele hermeneutiek. * **Aanpak:** Open vragen, kleine homogene samples, ideografische methode, diepte-interviews. * **Data-analyse:** Stapsgewijs: 1e case volledig analyseren, daarna de volgende case. Thema's worden uitgewerkt en overstegen de individuele cases. * **Grounded Theory (GT):** * **Achtergrond:** Reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Focus:** Theorievorming of verklarende processen over betekenisgeving door systematische en cyclische analyse. * **Kenmerken:** Bottom-up benadering, data-analyse en -verzameling lopen door elkaar, nadruk op 'fit' en 'looking-glass self'. * **Aanpak:** Data coderen (line-by-line, focused coding), werken met memo's, theoretische sampling. * **Data-analyse:** Coderen vormt de brug tussen dataverzameling en theorieontwikkeling. Theoretische saturatie is een essentieel onderdeel. * **Thematische Analyse (TA):** * **Focus:** Zoeken naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. * **Kenmerken:** Relatief neutrale en flexibele methode. Thema's zijn een gevolg van interpretatie, maar gegrond in de uitspraken van participanten. * **Aanpak:** 6 fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen, en thema's uitschrijven. * **Coderen als sleutelproces:** Samenvattende benamingen bij stukjes tekst die helpen structuur en samenhang te krijgen. Codes kunnen 'in vivo' (citaten van participanten) of 'constructed' (theoretische termen) zijn. Memo's documenteren het denkproces van de onderzoeker. Computerprogramma's zijn hulpmiddelen, maar de interpretatie blijft menselijk werk. #### 8.3.6 Co-creatie Dit concept verwijst naar gestructureerde samenwerkingen gericht op het oplossen van gemeenschappelijke uitdagingen, met een iteratief proces en een nadruk op creativiteit. Het 'double diamond model' wordt genoemd in de context van analyse- en oplossingsfasen. --- Methodologische benaderingen in kwalitatief onderzoek bieden diverse manieren om de complexiteit van menselijke ervaringen en sociale fenomenen te bestuderen, waarbij de nadruk ligt op diepgaand begrip vanuit het perspectief van de participant. ### 8.1 Kenmerken van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek kan worden beschouwd als een veld van onderzoeksmethoden die verschillende eigenschappen delen, maar ook aanzienlijk kunnen variëren. Historisch gezien is de definitie ervan afhankelijk van de periode. #### 8.1.1 Denzin en Lincoln (2005) - Eigenschappen * **Gesitueerde activiteit:** Onderzoek is gericht op kennisverwerving binnen een specifieke context. * **GELOKALISEERDE ONDERZOEKER:** De onderzoeker is deel van de wereld die hij bestudeert en oefent onvermijdelijk invloed uit; er is geen volledige objectieve observator. Subjectieve implicaties krijgen een plaats. * **MEERDERE METHODEN:** Er bestaan diverse kwalitatieve onderzoeksmethoden, gericht op een beter begrip van het fenomeen vanuit het perspectief van de participant (insider perspectief). * **Naturalistische setting:** Vertrekt vanuit de data zelf, die onderzocht wordt met een gamma aan interpretatieve methoden. * **Veel kijkrichtingen:** Elke methode laat andere aspecten van het bestudeerde fenomeen zien. De definitie benadrukt soms een transformerend karakter, maar dit is specifiek voor methoden binnen een kritisch-ideologisch paradigma en niet een algemene eigenschap. Hoewel er gesproken wordt over het gebruik van verschillende "interpretatieve praktijken", komt dit in de praktijk niet altijd voor. #### 8.1.2 Creswell (2013) - Eigenschappen * **Aandacht voor rapporteren en communiceren:** Belang voor het perspectief van participanten en de rol van de onderzoeker. Het transformerende karakter is een mogelijkheid. * **Reflexiviteit:** Benadrukt het belang van de rol van de onderzoeker. * **"Emerging":** Verwijst naar het iteratieve karakter, waarbij fasen opnieuw doorlopen of aangepast kunnen worden. * **Data-gedreven (inductie) met theoretische sturing (deductie):** Er is een wisselwerking tussen vertrekken vanuit de data en kijken naar de data vanuit de theorie. #### 8.1.3 Algemene eigenschappen Niet alle eigenschappen gelden voor elke kwalitatieve studie; de elementen zijn in meer of mindere mate aanwezig. ##### 8.1.3.1 Gegrond in data (inductieve benadering) Kwalitatief onderzoek start vaak inductief, waarbij data de analyse sturen. Kwalitatieve data-analyse (KDA) is dynamisch; nieuwe gegevens kunnen de insteek bijstellen. Echter, niet het hele proces is inductief; er kan ook deductief vanuit theorie naar data gekeken worden. ##### 8.1.3.2 Context is cruciaal Het denken en handelen van mensen wordt beïnvloed door persoonlijke, sociale en maatschappelijke contexten. Kwalitatief onderzoek focust op beleving en ervaring, waarbij context van groot belang is voor het begrijpen van het perspectief van de participant. ##### 8.1.3.3 De mens als intentioneel en betekenisverlenend wezen * **Emic perspectief (insider/bottom-up):** Het perspectief en de woorden van de participant zijn het startpunt. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen om betekenisgeving te begrijpen. * **Etic perspectief (outsider/top-down):** Bestaande theorie of hypothese is het startpunt. Dit gaat meer over algemene principes, los van specifieke context. In de praktijk is er een wisselwerking tussen emic en etic, maar emic blijft het uitgangspunt. ##### 8.1.3.4 Taal als sleutel Taal is cruciaal voor betekenisgeving, vormt ons en construeert onze werkelijkheid. Het is ruim interpreteerbaar, meerduidig en een belangrijke context voor elk onderzoek. In kwalitatief onderzoek wordt vaak een narratieve benadering gebruikt, zowel inhoudelijk als structureel. ##### 8.1.3.5 Onderzoek in naturalistische contexten De onderzoeker moet de leefwereld van participanten leren kennen. Immersion (onderdompeling in de leefwereld) en participerende observatie zijn methoden om dit te bereiken. Het aannemen van een emic perspectief en het benaderen van het onderzoeksthema als een naïeve observator bevordert dieper inzicht. ##### 8.1.3.6 Nadruk op rijke beschrijvingen (thick description) Een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten, inclusief ervaringen, emoties en betekenissen. Dit geeft de lezer inzicht in de concrete situatie en maakt resultaten tastbaar. ##### 8.1.3.7 Belang van de rol van de onderzoeker De onderzoeker is een mede-actor en beïnvloedt het onderzoek. Essentieel zijn bewustzijn van eigen invloed, open benadering van de belevingswereld, reflexiviteit (bewuste analyse van eigen rol en invloed), bracketing (eigen veronderstellingen tussen haakjes plaatsen), en het creëren van een sfeer van vertrouwen en veiligheid. ### 8.2 Kwalitatief en kwantitatief onderzoek: verenigbaar of niet? Hoewel er duidelijke verschillen zijn, is het onderscheid niet altijd absoluut en lopen beide benaderingen soms in elkaar over. #### 8.2.1 Gelijkenissen Gemeenschappelijke doelen zijn onder meer datareductie, het beantwoorden van onderzoeksvragen, het relateren van data-analyse aan literatuur, het blootleggen en begrijpen van variatie, het vermijden van bewuste vertekening en het belang van transparantie. #### 8.2.2 Complementariteit Er zijn twee brede standpunten: * **Principieel standpunt:** Problematiseert het samengaan vanwege fundamenteel verschillende wetenschapsfilosofische uitgangspunten en methoden. * **Pragmatisch standpunt:** Gaat ervan uit dat beide methoden aanvullend kunnen zijn, afhankelijk van de onderzoeksvragen. Dit leidt tot mixed-method benaderingen. ### 8.3 Wetenschapsfilosofische achtergrond van kwalitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek benadrukt de rol van de socioculturele en talige context, in tegenstelling tot een dominante kwantitatieve, cognitieve benadering die de mens als machine metafoor hanteert. #### 8.3.1 Twee denkwijzen * **Wilhelm Dilthey:** Onderscheid tussen geesteswetenschappen (begrijpen, sociaal-historisch) en natuurwetenschappen (verklaren, wetmatig). * **Jerome Bruner:** Onderscheid tussen de **paradigmatische/logisch-wetenschappelijke** modaliteit (objectieve, deterministische wereld) en de **narratieve** modaliteit (geconstrueerde wereld, betekenisverlening). Psychologie bevindt zich in het spanningsveld tussen deze twee, waarbij de grens niet absoluut is. #### 8.3.2 Wetenschapsfilosofische assumpties en paradigma's Wetenschap is niet neutraal en vertrekt vanuit aannames over de aard van de werkelijkheid, kennisverwerving en de relatie tussen onderzoeker en studieobject. Deze aannames opereren op verschillende niveaus: * **Ontologie:** Aannames over de aard van de realiteit. Kwalitatief perspectief is vaak relativistisch (realiteit wordt geconstrueerd). * **Epistemologie:** Aannames over wat kennis is en hoe deze verworven kan worden. Kwalitatief perspectief is subjectivistisch/transactioneel (kennis is contextueel). * **Methodologie:** Aannames over de te gebruiken onderzoeksmethoden. Kwalitatief perspectief is vaak inductief en flexibel. * **Axiologie:** Aannames over de rol van waarden van de onderzoeker. Kwalitatief perspectief erkent waarde-geladenheid. * **Retorisch niveau:** Hoe aannames leiden tot de stijl van rapporteren. #### 8.3.3 Vier grote paradigma's (naar Ponterotto) * Positivisme * Post-positivisme * (Sociaal)constructivisme-interpretivisme * Kritisch-ideologisch perspectief In kwalitatief onderzoek is er vaak een mix van post-positivisme en (sociaal)constructivisme, of expliciet (sociaal)constructivisme. Het dominant kwantitatieve onderzoek in de psychologie wordt niet enkel verklaard door positivisme, maar ook door een "kwantitatieve imperatief" (tendens om kwantitatief te prefereren). Het extreem doortrekken van relativisme leidt tot de paradox dat er niets meer te bestuderen valt door het ontbreken van een gedeelde realiteit. Markus Gabriel pleit voor "nieuw realisme", waarbij er meerdere contexten met realiteitswaarde zijn, in plaats van één enkele wereld. ### 8.4 Het kwalitatieve onderzoeksproces Het kwalitatieve onderzoeksproces is iteratief en cyclisch, waarbij stappen herhaaldelijk doorlopen en aangepast kunnen worden. #### 8.4.1 De plaats van theorie en literatuurstudie Theorie en onderzoek zijn onvermijdelijk verbonden. Verschillende typen theorieën bestaan: * **Meta-theorieën/grand theories:** Vormen het bredere kader, beïnvloeden methoden, zijn niet makkelijk testbaar. * **Midden-range theorieën:** Verklaren beperkte domeinen of fenomenen, zijn concreter en testbaar. * **Publicaties als theorie:** Bestaande literatuur biedt een theoretische context. Theorie bouwen (inductie) en theorie testen (deductie) zijn beide componenten van het onderzoeksproces. Het lineaire model is een vereenvoudiging; in de praktijk is er een warrig geheel van inductieve en deductieve elementen. "Sensitizing concepts" uit de literatuur geven richting aan het onderzoek. #### 8.4.2 Een onderzoeksvraag formuleren Een kwalitatieve onderzoeksvraag is meestal open, flexibel en gericht op inductief onderzoek. Belangrijke eigenschappen zijn: * **Openheid:** Gericht op het maximaliseren van ruimte voor participanten om hun ervaringen te delen, zonder te sturen of verbanden te insinueren. * **Flexibiliteit:** Mogelijkheid tot aanpassing doorheen het proces. * **Heldere focus en bondigheid:** Concreet, maar niet te beperkend. * **Onderzoekbaarheid:** Haalbaar en zinvol. De structuur bevat typisch een vraagwoord, de onderzoekseenheid en het fenomeen dat bestudeerd wordt. Er kunnen één of twee hoofdvragen zijn, eventueel aangevuld met subvragen. Causale taal (bv. "leiden tot", "veroorzaken") wordt in kwalitatieve onderzoeksvragen vermeden, tenzij er sprake is van een "proces-theorie" die de complexe samenhang en het "hoe" van een fenomeen wil begrijpen. Causaliteit wordt vaak als een "contradictio in terminis" beschouwd in kwalitatief onderzoek, dat meer gericht is op betekenisgeving en context. Haalbaarheid (tijd, geld, vaardigheden, beschikbaarheid participanten) en ethische aspecten (mogelijke nadelige effecten) zijn cruciaal bij het formuleren van een onderzoeksvraag. #### 8.4.3 De steekproef (sampling) Kwalitatieve steekproeven zijn gericht op relevantie voor het conceptueel kader en de onderzoeksvraag, analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid. Ze zijn meestal klein en doelgericht (purposive sampling). * **Analytische generaliseerbaarheid:** De overtuigingskracht van de theorieopbouw op basis van data. * **Transfereerbaarheid:** De mate waarin bevindingen vertaald kunnen worden naar andere groepen of situaties, ondersteund door "thick description". Homogeniteit (gemeenschappelijke ervaringen) zorgt voor diepgang, terwijl heterogeniteit (verschillen) inzicht geeft in factoren die variatie verklaren. Een balans tussen beide is essentieel. **Flexibiliteit** is een kenmerk; sequentieel steekproeftrekken past de selectiecriteria aan op basis van verkregen bevindingen. De steekproefgrootte is doorgaans kleiner dan in kwantitatief onderzoek, maar moet groot genoeg zijn voor "saturatie" (geen nieuwe inzichten meer). **Technieken van steekproefselectie:** * **Convenience/opportunistic sampling:** Gemakkelijke toegang, maar beperkte generalisatie. * **Purposive sampling:** Doelgericht, met diverse specifieke technieken zoals: * Extreme of afwijkende case sampling * Typische case sampling * Kritische case sampling * Maximale variatie sampling * Homogene sampling * Doelgerichte random sampling * Gestratificeerde doelgerichte sampling * **Theoretische sampling:** Specifiek gericht op theorie-opbouw, sequentieel, typisch bij Grounded Theory. * **Sneeuwbal of chain referral sampling:** Voor moeilijk bereikbare populaties. #### 8.4.4 Dataverzameling De belevings- of ervaringsperspectieven staan centraal, met methoden zoals interviews, participerende observatie en documenten/beelden. * **Interviews:** Variërend van ongestructureerd tot semi-gestructureerd, met een focus op de percepties, ervaringen en betekenisgevingen van de participant. Een interviewguide ondersteunt, maar mag niet rigide zijn. Actief luisteren, neutrale vragen stellen en doorvragen zijn cruciaal. De impact van de onderzoeker is een belangrijk aspect. * **Participanten observatie:** Onderzoeker dompelt zich onder in de leefwereld van participanten om hun gedrag in alledaagse omgevingen te beschrijven. Dit leidt tot inzicht in sociale contexten en interacties. De rol van de onderzoeker kan actief of passief zijn. "Field notes" zijn essentieel. * **Documenten en beelden:** Gebruikt wanneer directe bevraging of observatie niet mogelijk is. Ze bieden inzicht in ervaringen in specifieke contexten en tijdsperioden. Kwaliteitscriteria zoals authenticiteit en betrouwbaarheid zijn belangrijk. Methodetriangulatie met interviews kan de validiteit verhogen. * **Transcriptie:** Letterlijk uitschrijven van verzamelde data om systematische analyse mogelijk te maken. #### 8.4.5 Kwalitatieve onderzoeksmethoden en data-analyse Kwalitatieve data-analyse (KDA) is een interpretatief proces dat zich afspeelt in wisselwerking met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. ##### 8.4.5.1 Benaderingen voor data-analyse * **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA):** Focust op de unieke betekenissen van een specifieke groep mensen die eenzelfde ervaring delen. Het is een ideografische methode met kleine, vaak homogene samples en diepte-interviews. Kenmerkend is de vierstappenanalyse van de transcripten. * **Grounded Theory (GT):** Een inductieve benadering gericht op theorievorming over complexe processen. Data-analyse en dataverzameling lopen door elkaar. Het coderen (line-by-line, focused coding) en het gebruik van memo's vormen de kern. Theoretische sampling is essentieel voor theorieontwikkeling. * **Thematische Analyse (TA):** Een relatief neutrale en flexibele methode die zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens. Het proces omvat het coderen van data, het groeperen van codes onder thema's, het ordenen en definiëren van thema's, en het uitschrijven van de resultatensectie. ##### 8.4.5.2 Coderen als sleutelproces Coderen is het proces van het toekennen van samenvattende benamingen aan stukjes tekst. Codes kunnen ontstaan uit de woorden van participanten ("in vivo codes") of uit theoretische termen ("constructed codes"). Memo's dienen als tussentijdse bedenkingen en inzichten van de onderzoeker. Computerprogramma's ondersteunen het proces, maar de interpretatie blijft de taak van de onderzoeker. ##### 8.4.5.3 Co-creatie Een samenwerkingsvorm waarbij diverse actoren gezamenlijk een uitdaging aangaan, vaak begeleid door een procesbegeleider en gericht op het vinden van oplossingen. Het "double diamond model" beschrijft de analyse- en oplossingsfasen. --- Hier is een samenvatting van "Methodologische benaderingen in kwalitatief onderzoek", gebaseerd op de verstrekte tekst (pagina's 52-57). Kwalitatief onderzoek omvat diverse benaderingen voor data-analyse, waarbij de interpretatie van rijk, ongestructureerd materiaal centraal staat om complexe fenomenen te begrijpen. ### 8.1 Introductie tot kwalitatieve data-analyse Kwalitatief onderzoek wordt soms ten onrechte beschouwd als tendentieus, niet-valide of gebaseerd op ongegronde opinies. Echter, net als kwantitatief onderzoek, is het een systematische methode gericht op het waarborgen van de kwaliteit van de resultaten. Het biedt een hoog niveau van ecologische validiteit, wat betekent dat de onderzoeksresultaten de alledaagse werkelijkheid beter weerspiegelen dan vaak het geval is bij kwantitatief onderzoek, dat meer neigt naar labosituaties. Kwalitatieve onderzoekers vereisen specifieke vaardigheden: * **Sociale, communicatieve en organisatorische vaardigheden:** Essentieel voor interviews, actief luisteren, het "lezen" van non-verbale communicatie en het efficiënt inplannen van dataverzameling. * **Hoge creativiteit:** Nodig voor het omgaan met het iteratieve proces, onzekerheden en het bespreekbaar maken van gevoelige onderwerpen. * **Uitstekende schrijfvaardigheden en rijke taal:** Om de complexe sociale en psychologische leefwereld accuraat weer te geven en de lezer volledig te laten inleven in de bevindingen. ### 8.2 Data-analyse in kwalitatief onderzoek: benaderingen, kwaliteit en rapporteren Data-analyse in kwalitatief onderzoek is een proces van interpretatie van een grote hoeveelheid ongestructureerde data. Dit proces is tijdsintensief, maar essentieel om tot dieper inzicht te komen en conclusies te trekken die de ruwe data overstijgen. #### 8.2.1 Wisselwerking tussen data-analyse en andere onderzoeksfasen Data-analyse staat in constante wisselwerking met dataverzameling, sampling en de onderzoeksvraag. Deze fasen beïnvloeden elkaar voortdurend. Tijdens de analyse kan bijvoorbeeld duidelijk worden of er meer data verzameld moet worden of dat de onderzoeksvragen moeten worden geherformuleerd, wat een kenmerk is van de flexibiliteit in kwalitatief onderzoek. De interpretatie van menselijke interactie is een directe bron van informatie, waarbij de onderzoeker de betekenisverlening van de participant probeert te begrijpen en te beschrijven. Coderen, een veelgebruikte techniek, kan echter kritiek krijgen vanwege mogelijke fragmentatie en decontextualisering van de data. #### 8.2.2 Kenmerken van benaderingen voor data-analyse Het kernaspect van kwalitatieve data-analyse is interpretatie. De onderzoeker moet de rijkdom van de data benutten zonder deze te reduceren, wat een "aantrekkelijke overlast" kan zijn. Data-analyse helpt bij het sorteren van deze data in zinvolle en verwante categorieën, het ontdekken van belangrijke thema's en patronen, en het beantwoorden van de onderzoeksvragen. * **Iteratief proces:** Dataverzameling en -analyse volgen elkaar herhaaldelijk op, met een continu samenspel tussen beide. * **Constant comparatief analyseren:** Nieuwe data wordt continu vergeleken met data uit eerdere stadia om inzichten te vormen, aan te passen, te bevestigen of te verwerpen. Er wordt gezocht naar verklaringen voor verschillen en gelijkenissen in ervaringen. * **Subjectiviteit van de onderzoeker:** De interpretaties van de onderzoeker zijn cruciaal, wat het belang van reflexiviteit onderstreept. Onderzoektriangulatie, waarbij meerdere onderzoekers de data analyseren, kan bijdragen aan een bredere en diepere interpretatie. #### 8.2.3 Veelgebruikte methoden voor data-analyse Er zijn verschillende methoden voor data-analyse in kwalitatief onderzoek, elk met een eigen perspectief op de werkelijkheid: 1. **Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA)** * **Achtergrond:** Beïnvloed door symbolisch interactionisme en fenomenologie. Stelt dat individuen betekenis verlenen aan hun ervaringen en dat de subjectief beleefde wereld de enige werkelijke wereld is. * **Centrale concepten:** Leefwereld als vertrekpunt, reflexiviteit (bracketing van eigen aannames), anti-reductionistische benadering, en dubbele hermeneutiek (interpretatie van de interpretatie van de participant). * **Werkwijze:** Gericht op complexe fenomenen en unieke betekenissen van specifieke groepen. Gebruikt kleine, vaak homogene samples en diepte-interviews. De analyse omvat het verkennen van onderwerpen in een case, het in verband brengen van thema's, het herhalen van dit proces voor nieuwe cases, en het uitschrijven van de analyse. Een kenmerkende stap is het volledig behandelen van één case alvorens door te gaan naar de volgende. 2. **Grounded Theory (GT)** * **Achtergrond:** Ontstaan als reactie op de kloof tussen theorie en onderzoek, met als doel theorievorming direct uit de data te laten voortkomen. Sterk beïnvloed door symbolisch interactionisme. * **Werkwijze:** Een systematische en cyclische benadering die zich richt op het ontwikkelen van theorieën over complexe processen. Dataverzameling en -analyse lopen continu door elkaar. Er wordt gewerkt met line-by-line coding, focused coding (vorming van categorieën) en het gebruik van memo's om het denkproces vast te leggen. Theoretische sampling, waarbij nieuwe participanten worden gezocht op basis van de gegenereerde inzichten, is een essentieel onderdeel. Het streven is naar "fit" tussen de data en de ontwikkelde theorie, en naar "theoretical saturation". 3. **Thematische Analyse (TA)** * **Achtergrond:** Een relatief neutrale en flexibele benadering die niet strikt gebonden is aan een specifieke theorie, maar wel een interpretatief proces inhoudt. * **Werkwijze:** Zoekt naar gemeenschappelijke thema's in kwalitatieve gegevens door eerst codes toe te kennen aan fragmenten van de data, en deze vervolgens te groeperen onder thema's van hogere orde. Dit proces omvat zes fasen: data leren kennen, data coderen, codes groeperen onder thema's, thema's ordenen en definiëren, thema's verder verfijnen, en de thema's uitschrijven. De analyse is erop gericht een samenhangend verhaal te vertellen dat de onderzoeksvraag beantwoordt en bijdraagt aan bestaande literatuur. #### 8.2.4 Coderen als sleutelproces Coderen is een cruciaal onderdeel van de data-analyse, waarbij stukjes tekst (na transcriptie) worden samengevat met behulp van codes. Deze codes kunnen "in vivo" (direct uit de woorden van de participant) of "constructed" (theoretische termen) zijn. Coderen helpt bij het identificeren van samenhang, structuur en terugkerende thema's, en vergemakkelijkt het maken van vergelijkingen. Computerprogramma's kunnen ondersteuning bieden bij het verwerken van data, maar de interpretatie blijft de verantwoordelijkheid van de onderzoeker. #### 8.2.5 Co-creatie in onderzoek Co-creatie is een samenwerkingsvorm waarbij verschillende actoren actief bijdragen aan het oplossen van een gemeenschappelijke uitdaging. Dit proces is gestructureerd maar open, vaak begeleid door een procesleider, en niet lineair. Het Double Diamond model, met een analyse-fase gevolgd door een oplossings- of creatiefase, kan hierbij van toepassing zijn. --- > **Tip:** Bij het bestuderen van deze methodologische benaderingen is het cruciaal om de wetenschapsfilosofische achtergrond (ontologie, epistemologie, axiologie) die aan elke benadering ten grondslag ligt, te begrijpen. Dit helpt om de onderliggende aannames en de rationale achter de specifieke analysemethoden te doorgronden. > **Tip:** Oefen met het identificeren van de kernkenmerken van IPA, GT en TA. Denk na over hoe de onderzoeksvraag, de steekproef en de dataverzamelingsmethoden de keuze voor een specifieke analysemethode beïnvloeden, en vice versa. > **Tip:** Besteed aandacht aan de rol van reflexiviteit gedurende het hele analyseproces. De onderzoeker is geen neutrale observator, maar een actief interpreet wiens eigen achtergrond en aannames de analyse onvermijdelijk beïnvloeden. Het bewustzijn hiervan is essentieel voor de kwaliteit van het onderzoek. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Emic perspectief | Dit is een insider- of bottom-up perspectief, waarbij het perspectief en de woorden van de participant het startpunt vormen van het onderzoek. De onderzoeker probeert eigen veronderstellingen uit te schakelen en laat ruimte voor de betekenis die mensen aan ervaringen geven om fenomenen te begrijpen. | | Etic perspectief | Dit is een outsider- of top-downperspectief, waarbij een bestaande theorie of hypothese het startpunt is. De onderzoeker gaat na of deze toepasbaar is bij een nieuwe populatie en richt zich meer op algemene principes, los van een specifieke culturele context. | | Gesitueerde activiteit | Kwalitatief onderzoek wordt beschouwd als een gesitueerde activiteit, wat betekent dat het gericht is op kennis die geworteld is binnen een specifieke context. Deze context speelt altijd een belangrijke rol in het onderzoeksproces. | | Inductieve benadering | Bij een inductieve benadering start het onderzoek vanuit de data. De verzamelde gegevens sturen en bepalen de verdere analyse, de te nemen beslissingen en de uiteindelijke conclusies. Dit proces is dynamisch en kan worden bijgesteld door nieuwe gegevens. | | Deductieve benadering | Een deductieve benadering start vanuit een bestaande theorie. Deze theorie wordt gebruikt om hypothesen af te leiden, die vervolgens worden geoperationaliseerd en getoetst aan de hand van empirisch onderzoek. Dit wordt vaak geassocieerd met kwantitatief onderzoek. | | Naturalistische setting | Kwalitatief onderzoek vindt plaats in een naturalistische setting, wat betekent dat onderzoekers vertrekken vanuit de data zelf en deze bestuderen met behulp van diverse interpretatieve methoden. De focus ligt op de natuurlijke omgeving waarin het fenomeen zich voordoet. | | Reflexiviteit | Reflexiviteit verwijst naar het belang van de rol van de onderzoeker en impliceert een bewuste analyse van de eigen rol en invloed gedurende het gehele onderzoeksproces. Het gaat om het erkennen van de subjectieve implicaties die de onderzoeker meebrengt. | | Thick description (Rijke beschrijving) | Een rijke beschrijving is een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten. Het omvat gedetailleerde beschrijvingen van conceptuele structuren, betekenissen, ervaringen, emoties en de contextuele gegevens, waardoor de lezer inzicht krijgt in de concrete situatie van de deelnemers. | | Ontologie | Ontologie zijn de aannames over de aard van de realiteit en wat we daarvan kunnen kennen. In een kwalitatief perspectief wordt de realiteit vaak gezien als iets dat actief door mensen wordt geconstrueerd (relativisme). | | Epistemologie | Epistemologie zijn de aannames over wat geldt als kennis en hoe men die kan verwerven. Het gaat over de aard, oorsprong, voorwaarden en reikwijdte van kennis, en de relatie tussen de onderzoeker en de participant. Kennis wordt hierbij vaak als contextueel beschouwd. | | Axiologie | Axiologie zijn de aannames over de rol en invloed van de waarden van de onderzoeker in het onderzoek. Het erkent dat de onderzoeker waarden inbrengt en dat onderzoek inherent waarde-geladen is. | | Paradigma | Een paradigma is een samenhangend kader van meerdere denkwijzen en aannames die richting geven aan hoe wetenschappers naar de werkelijkheid kijken, hoe ze denken dat kennis verworven kan worden en hoe ze zichzelf daarin situeren. | | Term | Definitie | | Onderzoeksvraag | Een vraag die het doel van een studie duidelijk maakt en de richting aangeeft voor het verzamelen en analyseren van gegevens. In kwalitatief onderzoek is deze vraag doorgaans open, flexibel en gericht op het verkennen van betekenissen en ervaringen. | | Kwalitatief onderzoek | Een onderzoeksbenadering die zich richt op het begrijpen van de diepere betekenissen, ervaringen en perspectieven van individuen binnen hun natuurlijke context. Het maakt gebruik van interpretatieve methoden om complexe fenomenen te bestuderen. | | Iteratief karakter | Het cyclische en herhalende karakter van het kwalitatieve onderzoeksproces, waarbij stappen opnieuw doorlopen of aangepast kunnen worden op basis van nieuwe inzichten die tijdens het onderzoek ontstaan. Dit staat in contrast met een lineair proces. | | Sensitizing concepts | Concepten die voortkomen uit de literatuurstudie en de onderzoeker richting geven bij het focussen op bepaalde aspecten van het onderzoeksonderwerp. Ze bieden een kader, maar zijn niet zo strikt als hypothesen. | | Generaliseerbaarheid | De mate waarin uitspraken die op basis van onderzoek zijn gedaan, kunnen worden toegepast op een grotere groep of een breder fenomeen dan de specifiek onderzochte steekproef. In kwalitatief onderzoek wordt analytische generaliseerbaarheid en transfereerbaarheid nagestreefd. | | Transfereerbaarheid | De mate waarin de bevindingen van een kwalitatief onderzoek kunnen worden toegepast op andere groepen mensen of situaties. Dit wordt bevorderd door een gedetailleerde "thick description" van de onderzochte context. | | Analytische generaliseerbaarheid | De mate waarin men op basis van de data en analyses tot theorieopbouw kan komen, waarbij bijzonderheden worden verbonden aan bredere constructen of theorieën. Dit is vooral relevant bij kwalitatief onderzoek en wordt bereikt door inductieve analyse gecombineerd met bevestigende evidentie. | | Convenience/Opportunistic Sampling | Een methode van steekproefselectie waarbij mensen worden geselecteerd die relatief eenvoudig te bereiken zijn. Hoewel praktisch, is deze methode problematisch voor generalisatie en leidt tot minder betrouwbare conclusies omdat er geen bewuste selectie plaatsvindt. | | Formele of statistische generalisatie | De generalisatie die plaatsvindt op basis van grotere steekproeven waarbij representativiteit cruciaal is. Dit gebeurt via probability sampling (random sampling) uit een geïdentificeerde populatie en is kenmerkend voor de nomothetische/kwantitatieve benadering. | | Homogeniteit (in steekproef) | Het principe waarbij deelnemers in een steekproef een gemeenschappelijke ervaring delen. Dit bevordert de diepgang van het onderzoek en maakt het mogelijk om dieper in te gaan op specifieke thema's, wat met name belangrijk is bij focusgroepen. | | Kwalitatief interview | Een vorm van informatieverzameling waarbij de interviewer respondenten bevraagt op basis van een onderzoeksvraag. De interviewer geeft ruimte aan participanten om uit te weiden in hun eigen woorden over hun ervaren feiten, beleving en betekenisgeving, met als doel de leefwereld van de respondenten te begrijpen. | | Mixed-method benadering | Een onderzoeksbenadering die een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve methoden in één studie toepast, waarbij de twee benaderingen elkaar aanvullen. | | Iteratief proces | Een onderzoeksproces dat niet lineair, maar cyclisch of herhalend is. Verschillende stappen kunnen opnieuw doorlopen of aangepast worden in functie van wat er tijdens het onderzoek naar voren komt, waardoor eerdere stappen beïnvloed kunnen worden. | | Purposive sampling | Een doelgerichte methode van steekproefselectie waarbij specifieke individuen worden geselecteerd die kunnen bijdragen aan het onderzoek, gebaseerd op vooraf bepaalde criteria die relevant zijn voor de onderzoeksvraag. | | Saturatie (datasaturatie/theoretische saturatie) | Het punt in kwalitatief onderzoek waarop de onderzoeker voldoende inzicht heeft in de belangrijkste concepten en hun verbanden, en geen nieuwe inzichten meer kan verwerven uit de verzamelde data. Dit duidt op de omvang van de steekproef. | | Onderzoek | De handeling van het onderzoeken, met als doel door de verzameling van gegevens tot een oplossing voor een bepaald probleem te komen, of gezamenlijke nasporing betreffende een zaak. | | Insider perspectief (Emic perspectief) | Het perspectief en de woorden van de participant zijn het startpunt van het onderzoek; de onderzoeker probeert eigen veronderstellingen of theoretische kennis uit te schakelen en laat ruimte om de betekenis die mensen aan ervaringen geven, aan bod te laten komen. | | Outsider perspectief (Etic perspectief) | Een bestaande theorie of hypothese is het startpunt; de onderzoeker kan dan nagaan of die ook toepasbaar is bij een nieuwe populatie en gaat meer over algemene principes, los van een specifieke culturele context. | | Context | De persoonlijke, sociale en maatschappelijke kenmerken die het denken en handelen van mensen beïnvloeden, en die voor elk individu een unieke combinatie vormen. | | Taal als sleutel | Taal is cruciaal voor de mens om betekenis te verlenen, wordt gevormd door taal en construeert onze werkelijkheid via taal, en heeft een fundamentele invloed op onze ervaring van de werkelijkheid. | | Immersion | Het proces waarbij de onderzoeker als het ware binnenstapt in het alledaagse leven van de participanten om inzicht te verwerven in hoe mensen hun wereld begrijpen en construeren. | | Literatuurstudie | Het proces van het nagaan wat er reeds bekend is over een bepaald onderwerp in de bestaande literatuur, om zo het onderzoeksonderwerp te verfijnen, onderzoeksvragen te formuleren en gaten in de kennis te detecteren. | | Participanten | De individuen die deelnemen aan het onderzoek en wiens perspectieven, ervaringen en betekenisgevingen centraal staan in de analyse. | | Context is cruciaal | De erkenning dat menselijk denken en handelen sterk beïnvloed wordt door persoonlijke, sociale en maatschappelijke kenmerken. Kwalitatief onderzoek focust op de beleving van mensen, waarbij de context van groot belang is voor begrip. | | Rijken beschrijving (Thick description) | Een volledige en diepgaande beschrijving van het onderzoeksproces, de context en de resultaten. Dit omvat conceptuele structuren, betekenissen, ervaringen, emoties en biografische, historische, situationele en relationele gegevens, waardoor de lezer een gedetailleerd inzicht krijgt in de situatie van de deelnemers. |

# Definiëren en meten van variabelen Dit onderwerp behandelt de essentiële stappen in het onderzoeksverificatieproces door variabelen nauwkeurig te definiëren en te meten, met een focus op de concepten van constructen, operationele definities, validiteit, betrouwbaarheid en de verschillende meetschalen [1](#page=1). ### 1.1 Introductie tot metingen Het meten en definiëren van variabelen is cruciaal voor het omzetten van hypothesen in toetsbare experimenten en heeft directe invloed op de onderzoeksresultaten. Variabelen zijn vaak abstracte entiteiten, waardoor de relatie tussen de variabele en de metingen niet altijd lineair is. Er bestaan diverse mogelijkheden om specifieke variabelen te meten [1](#page=1). ### 1.2 Constructen en operationele definities #### 1.2.1 Theorieën en constructen Een theorie in de gedragswetenschappen is een reeks uitspraken die de mechanismen achter specifiek gedrag verklaren, observaties organiseren en voorspellingen genereren. Een **construct** (of hypothetisch construct) is een hypothetisch attribuut of mechanisme dat gedrag verklaart en voorspelt binnen een theorie, zoals motivatie of angst. De relatie is extern stimulus $\rightarrow$ construct $\rightarrow$ extern gedrag. Constructen zijn niet direct meetbaar, maar kunnen indirect worden gemeten via waarneembare gebeurtenissen die als oorzaak of gevolg fungeren [1](#page=1). #### 1.2.2 Operationele definities Een **operationele definitie** is een procedure om een variabele te meten en te definiëren wanneer deze niet direct geobserveerd of gemeten kan worden. Het specificeert de meetprocedure en gebruikt de verkregen metingen als definitie en meting van een hypothetisch construct. Dit omvat ook het definiëren van variabelen die worden gemanipuleerd [1](#page=1). #### 1.2.3 Limieten van operationele definities Een operationele variabele is niet hetzelfde als het construct zelf, wat de kwaliteit van de meting kan beïnvloeden. Belangrijke componenten van een construct kunnen worden weggelaten, en een operationele variabele kan extra elementen bevatten die geen deel uitmaken van het construct. Het gebruik van meerdere, verschillende meetprocedures voor dezelfde variabele kan helpen deze beperkingen te omzeilen [1](#page=1). #### 1.2.4 Gebruik van operationele definities De meetprocedure voor een variabele kan vaak worden afgeleid uit eerder onderzoek. Rapporten beschrijven gedetailleerd hoe variabelen zijn gedefinieerd en gemeten, wat de vergelijking met resultaten van eerdere studies vergemakkelijkt. Het is belangrijk te beseffen dat een operationele definitie een poging is om een variabele te classificeren en dat er mogelijk betere meetprocedures bestaan [1](#page=1). ### 1.3 Validiteit en betrouwbaarheid van metingen De kwaliteit van een meetprocedure wordt geëvalueerd aan de hand van validiteit en betrouwbaarheid [2](#page=2). #### 1.3.1 Consistentie van een relatie De consistentie van een relatie tussen metingen kan worden weergegeven in een spreidingsdiagram, dat een positieve, negatieve of geen consistente relatie toont. Deze consistentie wordt vaak bepaald door de berekening van een correlatie, waarbij een waarde van +1 of -1 duidt op een perfecte lijn en 0 op geen lijn [2](#page=2). #### 1.3.2 Validiteit van metingen Validiteit is de mate waarin een meetprocedure de variabele meet die het beoogt te meten [2](#page=2). * **Face validity (validiteit op het eerste gezicht):** Dit is de oppervlakkige indruk of de meetprocedure lijkt te meten wat het beoogt. Het is de minst wetenschappelijke vorm, gebaseerd op subjectief oordeel, en kan problemen opleveren, zoals sociale wenselijkheid [2](#page=2). * **Concurrent validity (gelijktijdige validiteit):** Dit meet de consistentie tussen scores van een nieuwe meetprocedure en een reeds gevestigde procedure voor dezelfde variabele. Een hoge correlatie wijst op geldigheid [2](#page=2). * **Predictieve validiteit:** Dit bepaalt in hoeverre metingen van een construct gedrag correct voorspellen, wat essentieel is voor theorieën die voorspellen hoe constructen gedrag beïnvloeden [2](#page=2). * **Construct validiteit:** Dit bewijst dat metingen van een variabele zich gedragen zoals de variabele zelf in verschillende situaties. Het omvat het onderzoeken van factoren die de variabele beïnvloeden en hoe verschillende waarden verschillende gedragingen produceren [2](#page=2). * **Convergerende en divergerende validiteit:** Om construct validiteit aan te tonen, wordt een combinatie van deze twee gebruikt. Convergente validiteit toont aan dat twee verschillende methoden om hetzelfde construct te meten sterk gerelateerde scores opleveren. Divergente validiteit toont een nul- of zeer zwakke relatie aan tussen metingen van twee verschillende constructen binnen hetzelfde meetproces, wat aantoont dat een specifiek construct wordt gemeten [3](#page=3). #### 1.3.3 Betrouwbaarheid van metingen Betrouwbaarheid is de stabiliteit of consistentie van een meting. Het verwijst naar gelijke resultaten bij herhaalde metingen van dezelfde persoon onder dezelfde omstandigheden. Een gemeten score bestaat uit de ware score plus een foutcomponent. Bronnen van inconsistentie en fouten kunnen zijn [3](#page=3): 1. **Observatorfout:** Simpele fouten gemaakt door de observator [3](#page=3). 2. **Omgevingsveranderingen:** Kleine veranderingen in de omgeving die grote veranderingen in metingen veroorzaken [3](#page=3). 3. **Participantveranderingen:** Snelle veranderingen in focus en aandacht van de participant [3](#page=3). **Types en metingen van betrouwbaarheid:** * **Test-hertest betrouwbaarheid:** Vergelijking van scores van twee opeenvolgende metingen met dezelfde procedure op verschillende tijdstippen [3](#page=3). * **Afwisselende vormen betrouwbaarheid:** Gebruik van alternatieve versies van het meetinstrument voor twee metingen [3](#page=3). * **Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid:** De mate waarin metingen van twee of meer onafhankelijke observators overeenkomen wanneer zij direct gedrag observeren [3](#page=3). * **Interne consistentie:** * **Split-halve betrouwbaarheid:** Correlatie tussen scores van de ene helft van de items en de andere helft [4](#page=4). * **Cronbach's alpha coefficient:** Berekent het gemiddelde van alle mogelijke split-halves, wat duidt op hoge interne betrouwbaarheid maar niets zegt over validiteit [4](#page=4). * **Kuder-Richardson formule:** Gebruikt wanneer items dichotoom zijn [4](#page=4). #### 1.3.4 De relatie tussen betrouwbaarheid en validiteit Betrouwbaarheid is een voorwaarde voor validiteit; een meting kan niet valide zijn tenzij ze betrouwbaar is, maar een meting kan betrouwbaar zijn zonder valide te zijn. In de gedragswetenschappen ontbreekt vaak een gevestigde standaard zoals in de natuurwetenschappen, wat accuraatheid (mate van overeenkomst met een standaard) moeilijk bepaalbaar maakt [4](#page=4). ### 1.4 Meetschalen Meetschalen definiëren de categorieën die worden gebruikt in het meetproces en bepalen hoe individuen aan deze categorieën worden toegewezen [4](#page=4). #### 1.4.1 Nominale schaal Gebruikt voor kwalitatieve verschillen waarbij categorieën verschillende namen hebben, maar niet systematisch gerelateerd zijn. De vraag is enkel of twee individuen verschillen, zonder richting of grootte. Voorbeelden zijn ras en geslacht [4](#page=4). #### 1.4.2 Ordinale schaal Categorieën hebben verschillende namen en zijn opeenvolgend georganiseerd in rangen. De vraag is of individuen verschillen en wat de richting van het verschil is, maar niet de grootte. Voorbeelden zijn SES en T-shirt maten [4](#page=4). #### 1.4.3 Interval- en ratioschalen Categorieën hebben dezelfde grootte en zijn opeenvolgend georganiseerd met gelijke intervallen [4](#page=4). * **Intervalschaal:** Heeft een willekeurig nulpunt dat geen totale afwezigheid van de variabele aangeeft. Voorbeelden zijn graden Celsius of Fahrenheit [5](#page=5). * **Ratioschaal:** Heeft een absoluut nulpunt dat totale afwezigheid van de variabele aangeeft. Hiermee kunnen absolute hoeveelheden en verhoudingen gemeten worden. Voorbeelden zijn gewicht, lengte en reactietijd [5](#page=5). Met interval- en ratioschalen kan zowel de richting als de grootte van het verschil worden bepaald. Scores van ordinale schalen zijn minder compatibel met basiswiskunde dan die van interval- en ratioschalen. Het onderscheid tussen interval- en ratioschalen is vaak van beperkte praktische significantie, maar verschillende meetschalen zijn niet allemaal compatibel met alle statistische analysetechnieken [5](#page=5). #### 1.4.4 Meetschaal selecteren De keuze van de meetschaal is afhankelijk van de aard van het verschil dat wordt onderzocht: * **Nominaal:** Bestaat er een verschil (kwalitatief) [5](#page=5)? * **Ordinaal:** Wat is de richting van het verschil (meer/minder) [5](#page=5)? * **Interval:** Wat is de grootte van het verschil [5](#page=5)? * **Ratio:** Wat is de ratio van het verschil [5](#page=5)? Dit beïnvloedt hoe relaties tussen variabelen worden beschreven [5](#page=5). ### 1.5 Modaliteiten van metingen Externe expressies van constructen kunnen verschillen, wat de keuze van de operationele definitie beïnvloedt [5](#page=5). 1. **Zelfrapportering:** Deelnemers worden gevraagd om hun ervaringen te beschrijven of te kwantificeren via vragenlijsten of schaalmetingen. Dit is de meest directe manier om toegang te krijgen tot een construct en kan een hogere validiteit bieden dan indirecte metingen [5](#page=5). 2. **Fysiologie:** Metingen van lichamelijke reacties. 3. **Gedrag:** Directe observatie van gedrag. --- # Onderzoeksstrategieën en validiteit Hier is een gedetailleerde samenvatting van "Onderzoeksstrategieën en validiteit" gebaseerd op de verstrekte documentinhoud, gericht op een examengerichte studiehandleiding. ## 2. Onderzoeksstrategieën en validiteit Dit deel van het document onderzoekt de verschillende onderzoeksstrategieën die worden gebruikt om onderzoeksvragen te beantwoorden, met de nadruk op beschrijvend, correlationeel, experimenteel, quasi-experimenteel en niet-experimenteel onderzoek, en beoordeelt de kwaliteit van dit onderzoek door middel van de concepten van interne en externe validiteit [23](#page=23). ### 2.1 Onderzoeksstrategieën Een onderzoeksstrategie is de algemene benadering van onderzoek, bepaald door het soort vragen dat de studie hoopt te beantwoorden en wat de onderzoeker wil bereiken. Deze strategieën omvatten het onderzoeken van individuele variabelen, het meten van relaties tussen variabelen voor elke deelnemer, en het vergelijken van groepen scores [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25). #### 2.1.1 Beschrijvende onderzoeksstrategie Het doel van een beschrijvende onderzoeksstrategie is het beantwoorden van vragen over de actuele toestand van individuele variabelen binnen een specifieke groep individuen of het beschrijven van een fenomeen. Data wordt verkregen door elk individu in de onderzochte groep te meten. Deze strategie focust op individuele variabelen of fenomenen en zoekt geen causaliteit [23](#page=23) [24](#page=24) [58](#page=58). * **Observationeel onderzoeksdesign:** Systematisch observeren en noteren van gedrag om dit te beschrijven. Dit kan onderverdeeld worden in gedragsobservatie, inhoudsanalyse en archiefonderzoek [58](#page=58) [59](#page=59) [60](#page=60). * **Enquête-onderzoeksdesign:** Gebruik van een enquête om beschrijvingen te verkrijgen van individuen over attitudes, meningen, gedragingen etc. [60](#page=60). * **Gevalsstudie design:** Een diepgaande studie van een individu of een kleine groep, vaak gebruikt in klinische psychologie [65](#page=65). #### 2.1.2 Relaties tussen variabelen: Correlationeel onderzoek Correlationeel onderzoek meet twee of meer variabelen voor elk individu om het patroon en de sterkte van de relatie ertussen te identificeren, zonder te proberen de relatie te verklaren of te manipuleren. Veranderingen in de ene variabele gaan hierbij consistent en voorspelbaar samen met veranderingen in de andere variabele [23](#page=23) [55](#page=55). * **Data:** Twee variabelen (twee scores) worden voor elk individu gemeten [24](#page=24). * **Statistische analyse:** * Voor numerieke scores (interval/ratio): Pearson-correlatiecoëfficiënt ($r$) wordt berekend, die de richting en sterkte van een lineaire relatie aangeeft [56](#page=56). * Voor ordinale schalen: Spearman-correlatiecoëfficiënt. * Voor non-numerieke scores: Chi-kwadraattoets of speciale correlaties zoals de point-biserial correlation of phi-coefficient [56](#page=56) [57](#page=57). * **Toepassingen:** Predictie, evaluatie van theorieën, betrouwbaarheid en validiteit [57](#page=57). * **Sterktes:** Nuttig voor voorlopig onderzoek, studie van variabelen die niet gemanipuleerd kunnen worden, hoge externe validiteit [57](#page=57). * **Zwaktes:** Kan geen causaliteit verklaren (lage interne validiteit), derde-variabele probleem, richtingsprobleem [57](#page=57). #### 2.1.3 Vergelijken van twee of meer sets van scores: Experimentele, quasi-experimentele en niet-experimentele onderzoeksstrategieën Deze strategieën vergelijken twee of meer scoresets, waarbij één variabele wordt gebruikt om groepen te onderscheiden. Ze verschillen in hun mate van controle en de mogelijkheid om oorzaak-gevolgrelaties vast te stellen [23](#page=23) [24](#page=24). ##### 2.1.3.1 Experimentele onderzoeksstrategie Experimenteel onderzoek is gericht op het beantwoorden van oorzaak-gevolgvragen door manipulatie van een onafhankelijke variabele en controle van andere variabelen [23](#page=23) [30](#page=30). * **Doel:** Een ondubbelzinnige oorzaak-gevolgrelatie aantonen [23](#page=23) [30](#page=30). * **Elementen:** 1. **Manipulatie:** Gemanipuleerde onafhankelijke variabele om behandelingscondities te creëren [30](#page=30) [31](#page=31). 2. **Meting:** Gemeten afhankelijke variabele in elke conditie [30](#page=30). 3. **Vergelijking:** Scores in verschillende condities vergelijken [30](#page=30). 4. **Controle:** Alle andere variabelen worden gecontroleerd om een alternatieve verklaring te elimineren [30](#page=30) [31](#page=31). * **Terminologie:** Onafhankelijke variabele (gemipuleerd), afhankelijke variabele (gemeten), behandelingsconditie [30](#page=30). * **Oplossing voor problemen:** Manipulatie lost het richtingsprobleem en het derde-variabele probleem op [31](#page=31). * **Controlemethoden:** * **Constant houden/Matching:** Variabelen constant houden of waarden matchen over condities. Kan externe validiteit beperken [32](#page=32). * **Randomisatie:** Gebruik van een willekeurig proces om participanten toe te wijzen aan condities. Effectiever met grote steekproeven [32](#page=32). * **Controlegroepen:** * **Geen-behandeling controlegroep:** Biedt een baseline [33](#page=33). * **Placebo controlegroep:** Om het placebo-effect te scheiden van het werkelijke behandelingseffect [33](#page=33). * **Manipulatie checks:** Extra metingen om te beoordelen hoe participanten de manipulatie hebben waargenomen en geïnterpreteerd [33](#page=33). * **Verhogen externe validiteit:** Simulatie (nabootsen van natuurlijke omgeving) en veldstudies (onderzoek in natuurlijke omgeving) [34](#page=34). ##### 2.1.3.2 Quasi-experimentele onderzoeksstrategie Probeert oorzaak-gevolgvragen te beantwoorden, maar kan nooit een ondubbelzinnige verklaring produceren vanwege beperkte controle. Vaak gebruikt met bestaande groepen of niet-gemipuleerde variabelen [24](#page=24) [46](#page=46). * **Kenmerken:** Vergelijkt scoresets, maar mist een van de vereisten van een experiment (manipulatie of controle) [46](#page=46). * **Designs:** * **Non-equivalente groepsdesigns:** Vergelijkt bestaande groepen die niet door randomisatie zijn gevormd, wat leidt tot toewijzingsbias als bedreiging voor interne validiteit [46](#page=46). * **Pretest-posttest non-equivalente controle groepsdesign:** Vergelijkt twee non-equivalente groepen, waarbij de ene groep een pre- en postmeting krijgt en de andere groep alleen metingen. Helpt bij het controleren van toewijzingsbias en tijdsgebonden effecten [47](#page=47). * **Pre-postdesigns (Within-subjects):** Reeks observaties over tijd voor een groep, met een interventie of gebeurtenis ertussen. Geen controlegroep [47](#page=47). ##### 2.1.3.3 Niet-experimentele onderzoeksstrategie Toont een relatie tussen variabelen aan, maar is niet bedoeld om een verklaring te geven. Gebruikt niet de strengheid van experimentele studies [24](#page=24). * **Verschil met correlationeel onderzoek:** Vergelijkt scoresets in plaats van individuele scores [24](#page=24). * **Doel:** Beschrijven van de relatie tussen variabelen, zonder verklaring [24](#page=24). #### 2.1.4 Onderzoeksstrategie samenvatting | Categorie | Doel | Data | | :----------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ | | **Beschrijvend** | Beschrijving geven van individuele variabelen binnen een specifieke groep. | Lijst met scores verkregen door elk individu te meten. | | **Correlationeel** | Beschrijving geven van de relatie tussen twee variabelen, zonder verklaring. | Meten van twee variabelen voor elk individu. | | **Experimenteel** | Oorzaak-gevolg verklaring geven voor de relatie tussen twee variabelen. | Creëren van twee condities door een variabele te manipuleren en een tweede variabele te meten. | | **Quasi-experimenteel** | Poging tot oorzaak-gevolg verklaring, maar met beperkingen. | Meten van voor/na scores voor een groep met en zonder behandeling. | | **Niet-experimenteel** | Beschrijving geven van de relatie tussen twee variabelen, zonder verklaring. | Scores meten voor twee verschillende groepen of voor een groep op twee verschillende tijdstippen. | ### 2.2 Interne en externe validiteit Validiteit beoordeelt hoe goed een onderzoeksvraag wordt beantwoord en de kwaliteit en nauwkeurigheid van de resultaten [26](#page=26). #### 2.2.1 Externe validiteit Verwijst naar de mate waarin resultaten van een studie gegeneraliseerd kunnen worden naar andere mensen, settings, tijden, metingen en karakteristieken dan diegene gebruikt in de studie [26](#page=26). * **Bedreigingen voor externe validiteit:** * **Generaliseren over participanten/subjecten:** Selectiebias, vrijwilligersbias, participantkenmerken, generalisatie over soorten [27](#page=27). * **Generaliseren over kenmerken van een studie:** Nieuwheidseffect, interfereren van meerdere behandelingen, onderzoeks-karakteristieken [27](#page=27). * **Generaliseren over kenmerken van metingen:** Sensibilisatie, generalisatie over responsmetingen, tijdstip van meting [28](#page=28). #### 2.2.2 Interne validiteit Verwijst naar het vermogen van een studie om een enkele, ondubbelzinnige verklaring te produceren voor de relatie tussen twee variabelen [26](#page=26). * **Bedreigingen voor interne validiteit:** * **Vreemde variabelen:** Variabelen in de studie die niet onderzocht worden, maar wel invloed kunnen hebben [28](#page=28). * **Verstorende variabelen:** Vreemde variabelen die systematisch mee veranderen met de onderzochte variabelen, wat een alternatieve verklaring biedt. Dit kan komen door omgevingsvariabelen, individuele verschillen (toewijzingsbias), of tijdgerelateerde factoren (bv. vermoeidheid, oefening) [28](#page=28). * **Differential attrition:** Verschillen in uitvalpercentages tussen groepen [51](#page=51). * **Communicatie tussen groepen:** Diffusie, gecompenseerde egalisatie, gecompenseerde rivaliteit, haatdragende demoralisatie [51](#page=51). #### 2.2.3 Validiteit en de kwaliteit van een onderzoeksstudie De kwaliteit van een studie wordt bepaald door de mate waarin deze voldoet aan de criteria van interne en externe validiteit. Het is een balans tussen deze twee, waarbij het doel van het onderzoek bepaalt welke validiteit het meest zwaar weegt. Artefacten zoals experimentele bias en vraagkarakteristieken bedreigen beide validiteiten [26](#page=26) [29](#page=29). ### 2.3 Experimentele designs #### 2.3.1 Between-subjects designs Vergelijkt verschillende groepen van individuen, waarbij elke groep een andere behandelingsconditie ondergaat [49](#page=49). * **Voordelen:** Elke score is onafhankelijk van andere scores, participanten worden niet beïnvloed door andere condities [49](#page=49). * **Nadelen:** Vereist een relatief groot aantal participanten, individuele verschillen kunnen als verstorende variabelen optreden [49](#page=49) [50](#page=50). * **Controle van individuele verschillen:** Randomisatie, matching van groepen, variabelen constant houden of beperken [50](#page=50). #### 2.3.2 Within-subjects designs Dezelfde groep participanten ondergaat alle verschillende niveaus van de onafhankelijke variabele [53](#page=53). * **Voordelen:** Vereist minder participanten, elimineert problemen gerelateerd aan individuele verschillen, elk individu dient als eigen controle. Statistisch krachtiger dan between-subjects designs [56](#page=56) [57](#page=57). * **Nadelen:** Tijdsgerelateerde bias (geschiedenis, maturatie, instrumentatie, regressie) en volgorde-effecten kunnen de interne validiteit bedreigen [53](#page=53) [54](#page=54). * **Omgang met bedreigingen:** Counterbalanceren is een techniek om volgorde-effecten te verspreiden over condities [54](#page=54). #### 2.3.3 Factoriële designs Studies die meer dan één onafhankelijke variabele (factor) bevatten om complexere, realistische situaties te onderzoeken [51](#page=51). * **Hoofdeffecten:** Gemiddelde verschillen tussen de levels van een factor [51](#page=51). * **Interacties:** Wanneer de effecten van een factor afhankelijk zijn van de verschillende levels van een andere factor [52](#page=52). * **Types:** Combinaties van experimentele en non-experimentele strategieën, en between- en within-subjects designs (mixed designs) [52](#page=52) [53](#page=53). ### 2.4 Non-experimentele en quasi-experimentele strategieën Deze strategieën worden gebruikt wanneer de strikte eisen van experimenteel onderzoek (manipulatie en controle) niet haalbaar of wenselijk zijn. Ze vergelijken vaak scoresets uit verschillende groepen of condities, maar gebruiken niet-gemanipuleerde variabelen om deze te definiëren [46](#page=46). * **Between-subjects non-experimentele/quasi-experimentele designs (Non-equivalente groepsdesigns):** Gebruiken bestaande groepen zonder randomisatie, wat bedreigingen voor interne validiteit met zich meebrengt, met name toewijzingsbias [46](#page=46). * **Differentiële onderzoeksdesign:** Vergelijkt reeds bestaande groepen op basis van participantkenmerken [46](#page=46). * **Posttest-only non-equivalente control groepsdesign:** Vergelijkt een behandelingsgroep met een controlegroep na de behandeling [47](#page=47). * **Within-subjects non-experimentele/quasi-experimentele designs (Pre-postdesigns):** Reeks observaties over tijd voor een enkele groep [47](#page=47). * **Pretest-posttest design:** Evalueert de invloed van een interventie door metingen voor en na de interventie [48](#page=48). * **Tijdgerelateerde designs:** Gebruikt een reeks observaties voor en na een gebeurtenis of interventie, vaak met archiefdata [48](#page=48). * **Ontwikkelingsonderzoeksdesigns:** * **Cross-sectioneel design:** Vergelijkt verschillende leeftijdsgroepen op één moment. Nadelen zijn cohort-effecten en het onvermogen om individuele ontwikkeling te volgen [48](#page=48) [49](#page=49). * **Longitudinaal design:** Volgt dezelfde groep individuen over tijd. Nadelen zijn hoge kosten, tijdsduur, en participant-uitval [49](#page=49) [50](#page=50). ### 2.5 Samenvatting en relatie tussen strategieën en validiteit De keuze van een onderzoeksstrategie is afhankelijk van de onderzoeksvraag en de haalbaarheid van manipulatie en controle. Experimentele strategieën bieden de hoogste interne validiteit door controle, terwijl beschrijvende en correlationele strategieën vaak een hogere externe validiteit hebben door hun natuurlijke setting. Quasi-experimentele en niet-experimentele strategieën bevinden zich ergens daartussenin, met variërende mate van interne en externe validiteit. Het balanceren van interne en externe validiteit is cruciaal voor de kwaliteit van onderzoek [23](#page=23) [29](#page=29). --- # Ethiek in onderzoek Ethiek in onderzoek omvat de verantwoordelijkheid van onderzoekers om eerlijk en respectvol te zijn ten opzichte van alle individuen die worden beïnvloed door onderzoeken of onderzoeksresultaten, waarbij principes centraal staan voor de integriteit van het onderzoeksproces en het welzijn van participanten en subjecten [9](#page=9). ### 3.1 Ethische bezorgdheden in het onderzoeksproces Het onderzoeksproces omvat verschillende fasen waarbij ethische overwegingen essentieel zijn, met name wanneer het onderzoek betrekking heeft op andere individuen dan de onderzoeker zelf. Dit betreft participanten en subjecten wier gedrag en antwoorden worden geobserveerd en gemeten, evenals de lezers van de onderzoeksrapporten. Onderzoekers zijn gebonden aan ethische richtlijnen die helpen bij het nemen van correcte beslissingen en het uitvoeren van juiste acties. Deze principes beïnvloeden de keuze van meettechnieken, de selectie van individuen, de onderzoeksstrategieën, het onderzoeksdesign, de uitvoering van onderzoeken, de data-analyse en de rapportage van onderzoeksresultaten [9](#page=9). #### 3.1.1 Basiscategorieën van ethische verantwoordelijkheid De ethische verantwoordelijkheid van een onderzoeker kan worden onderverdeeld in twee hoofdcategorieën [9](#page=9): 1. **Welvaart en waardigheid van individuen:** Dit geldt zowel voor menselijke participanten als niet-menselijke subjecten die deelnemen aan het onderzoek [9](#page=9). 2. **Discipline of wetenschap:** Dit houdt in dat de onderzoeker accuraat en eerlijk rapporteert over de bevindingen [9](#page=9). Hoewel de wetenschapper een gezagspositie inneemt, is er geen recht om deze macht te misbruiken of participanten schadelijk te beïnvloeden. De macht dient juist gebruikt te worden om de veiligheid en waardigheid van participanten te waarborgen. Ethische commissies zoals de Institutional Review Board (IRB) voor menselijke deelnemers en de Institutional Animal Care and Use Committee (IACUC) voor niet-menselijke subjecten spelen een cruciale rol bij het beoordelen van onderzoeksvoorstellen [9](#page=9). #### 3.1.2 Historische hoogtepunten van behandeling van menselijke participanten Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog waren er minder strikte ethische standaarden en voorzorgsmaatregelen. De ontdekking van gruwelijke experimenten in concentratiekampen leidde tot de ontwikkeling van de Neurenberg Code, een reeks van 10 richtlijnen voor de ethische behandeling van menselijke participanten, die de basis vormt voor hedendaagse ethische standaarden in psychologisch en medisch onderzoek. Ondanks deze richtlijnen zijn er toch schendingen geweest, zoals de injectie van levercellen bij patiënten zonder hun medeweten en de Tuskegee-studie waarbij syfilispatiënten onbehandeld bleven [9](#page=9). De Verklaring van Helsinki bevatte aanvullende ethische richtlijnen voor medisch onderzoek. Desalniettemin bleven schendingen voorkomen, met name in biomedisch en gedragsonderzoek, zoals het Milgram-experiment. Deze incidenten leidden tot de ontwikkeling van meer rigoureuze ethische richtlijnen [10](#page=10). De National Research Act schreef voorschriften voor de bescherming van menselijke deelnemers en leidde tot de oprichting van een Nationale Commissie voor de bescherming van proefpersonen in biomedisch en gedragsonderzoek. Dit resulteerde in het Belmont Report dat drie basisprincipes samenvat die nog steeds dienen als basis voor federale regelgeving [10](#page=10) : 1. **Respect voor personen:** Individuen moeten instemmen met deelname aan een studie. Als toestemming niet kan worden verkregen (bv. bij kinderen of gevangenen), moeten zij beschermd worden [10](#page=10). 2. **Weldadigheid:** Onderzoekers mogen participanten niet schaden, maar moeten risico's minimaliseren en voordelen maximaliseren [10](#page=10). 3. **Rechtvaardigheid:** Er dient sprake te zijn van eerlijkheid in de selectieprocedures van participanten [10](#page=10). De Neurenberg Code zelf stelt tien principes vast: vrijwillige toestemming is essentieel; experimenten moeten vruchtbare resultaten opleveren voor de samenleving; het design moet gebaseerd zijn op dierproeven en bestaande kennis; onnodig lijden moet worden voorkomen; er mag geen experiment worden uitgevoerd als er een risico op invaliditeit is; het risico mag niet groter zijn dan het humanitaire belang; goede voorbereiding en voorzieningen zijn nodig om letsel te voorkomen; het experiment mag alleen door gekwalificeerde personen worden uitgevoerd; participanten moeten vrij zijn om te stoppen; en verantwoordelijke wetenschappers moeten bereid zijn het experiment te allen tijde te beëindigen [10](#page=10). #### 3.1.3 American Psychological Association (APA) richtlijnen De American Psychological Association (APA) heeft sinds 1952 ethische richtlijnen voor het gebruik en de behandeling van menselijke participanten in onderzoek. De bespreking van deze richtlijnen intensiveerde rond 1965, mede door het Milgram-experiment, en de richtlijnen zijn sindsdien herhaaldelijk geüpdatet. De APA Ethics Code bevat 10 ethische standaarden [10](#page=10). ##### 3.1.3.1 Grote ethische kwesties bij menselijke participanten * **Geen schade:** Dit omvat zowel fysieke als psychologische schade. De gehele onderzoekservaring wordt geëvalueerd om risico's te identificeren, minimaliseren of verwijderen. Elke kans op schade moet gerechtvaardigd worden door wetenschappelijke voordelen die opwegen tegen tijdelijke schade, of door het voorkomen van grotere schade. Participanten moeten worden geïnformeerd over mogelijke risico's. In de gedragswetenschappen is psychologische schade vaak een punt van aandacht. Onderzoekers moeten het welzijn van participanten opvolgen en de studie stoppen bij tekenen van problemen. Debriefing is hierbij cruciaal [11](#page=11). * **Clinical equipoise (klinisch evenwicht):** Dit principe geldt wanneer er binnen de medische gemeenschap onzekerheid bestaat over de effectiviteit van een behandeling, waardoor artsen de verantwoordelijkheid hebben om de best mogelijke behandeling te bieden. Studies mogen alleen behandelingen vergelijken wanneer er onzekerheid bestaat over welke beter is of wanneer er professionele onenigheid is onder experts over de beste behandeling. Dit principe sluit echter veel studies uit en wordt niet altijd mainstream toegepast [11](#page=11). * **Privacy en vertrouwelijkheid:** Informatie of metingen die van een individu worden verkregen, moeten geheim en privé worden gehouden. Relevante limieten worden besproken met de betrokken personen. Informatie mag openbaar worden gemaakt met toestemming, tenzij wettelijk verboden. Essentieel voor gedragsonderzoek is het verzamelen van gegevens over houdingen, meningen, prestatiemetingen en demografische kenmerken [11](#page=11). * Twee technieken om privacy te waarborgen zijn: namen of andere identificaties niet in dataverslagen opnemen, en gebruikmaken van een coderingssysteem om datasets te koppelen aan namen. Dit is nodig wanneer gegevens op verschillende momenten of onder andere omstandigheden worden verzameld. Anonimiteit van gegevens komt zowel onderzoeker als participant ten goede, door eerlijkere participatie en bescherming tegen vernedering en stress. Onderzoeksrapporten presenteren vaak gemiddelde waarden [11](#page=11). * **Institutionele goedkeuring:** Onderzoekers moeten correcte informatie over hun voorstellen indienen bij de betreffende instelling. Onderzoek mag pas plaatsvinden na goedkeuring door een goedgekeurde onderzoeksprotocol. Dit gebeurt *voor* het onderzoek van start gaat [11](#page=11). * **Competenties:** Onderzoek mag alleen plaatsvinden binnen het eigen vakgebied van de onderzoeker. Indien dit niet het geval is, is opleiding, training of een gesuperviseerde stage vereist. Onderzoeksassistenten zijn alleen verantwoordelijk voor taken binnen hun competenties [12](#page=12). * **Record (data) bijhouden:** Correct bijhouden van gegevens is belangrijk voor replicatie van onderzoeksopzet en analyse, en om te voldoen aan institutionele eisen. Vertrouwelijkheid moet hierbij gegarandeerd worden [12](#page=12). * **Informed consent in onderzoek:** Dit vereist dat de onderzoeker alle beschikbare informatie over de studie verstrekt, zodat een individu een rationele, geïnformeerde beslissing kan nemen om deel te nemen. De informatie moet volledig zijn over het onderzoek en de rollen van de participanten [12](#page=12). * **Informatie:** Soms is het moeilijk om volledige informatie te geven, met name wanneer participanten "blind" moeten blijven voor het doel van de studie, zoals bij deceptie, verhulde observatie of meting. Participanten moeten echter wel geïnformeerd worden over mogelijke risico's [12](#page=12). * **Begrijpen:** Het informeren van participanten over het onderzoek is niet hetzelfde als het ervoor zorgen dat zij het begrijpen. Dit is met name een uitdaging bij jonge kinderen, psychiatrische patiënten of personen met een ontwikkelingshandicap. In deze gevallen moet informatie ook aan een ouder of voogd worden verstrekt, die ook toestemming moet geven. Uitleg moet in begrijpbare taal worden gegeven, en er moet een kans zijn om vragen te stellen [12](#page=12). * **Vrijwillige participatie:** Het doel van geïnformeerde toestemming is een vrijwillige beslissing tot participatie. Soms kan er een gevoel van dwang zijn of een beperkte keuze, vooral bij geinstitutionaliseerde populaties. De onderzoeker moet benadrukken dat de beslissing volledig vrij is en dat de participant altijd mag stoppen [12](#page=12). * Een **toestemmingsformulier (consent form)** is een document dat alle elementen van geïnformeerde toestemming vastlegt en dient ondertekend te worden door de participant en/of voogd. Deze formulieren variëren, maar bevatten vaak algemeenheden zoals een overzicht, beschrijving van procedures, risico's en ongemakken, voordelen, kosten, vertrouwelijkheid, alternatieve behandelingen, vrijwillige participatie, en informatie over vragen en verdere informatie. Bij weinig risico kan mondelinge toestemming soms volstaan [12](#page=12). * **Afzien van informed consent:** Informed consent is niet altijd vereist wanneer er geen ongemak of schade wordt verwacht. Dit geldt voor studies in het onderwijs, anonieme vragenlijsten, naturalistische observaties, archiefonderzoek, en studies naar job- of organisatie-effectiviteit. Het kan ook toegestaan zijn door wet- of regelgeving [12](#page=12). * **Stimulansen aanbieden voor deelname onderzoek:** Het aanbieden van geld of andere stimulansen om deelname te ontmoedigen, moet vermeden worden [13](#page=13). * **Deceptie:** Dit treedt op wanneer de onderzoeker bewust informatie achterhoudt of participanten misleidt over de studie, vaak om gedrag onder "normale" omstandigheden te onderzoeken [13](#page=13). * **Passieve deceptie (omissie):** Het achterhouden of weglaten van informatie [13](#page=13). * **Actieve deceptie (commissie):** Het presenteren van foutieve informatie, zoals een leugen over de studie, stimuli, valse feedback over prestaties, of een valse omgeving. Dit komt vaak voor in de sociale psychologie [13](#page=13). * **Bondgenoten (confederates):** Personen die zich voordoen als participanten, maar samenwerken met de onderzoeker [13](#page=13). Wanneer deceptie wordt gebruikt, is de onderzoeker extra verantwoordelijk om participanten te beschermen volgens de APA-richtlijnen [13](#page=13): 1. Het significante voordeel van het onderzoek moet opwegen tegen de risico's voor de participanten, en alle alternatieven moeten overwogen zijn. De beoordeling hiervan ligt bij de IRB [13](#page=13). 2. Er mag geen informatie worden verborgen als het onderzoek fysieke pijn of ernstige emotionele angst veroorzaakt [13](#page=13). 3. Er moet een **debriefing** plaatsvinden na de participatie, met een volledige verklaring van de studie, de aard en rechtvaardiging van de deceptie, en de mogelijkheid om vragen te beantwoorden [13](#page=13). * **Debriefing:** Dit is een post-experimentele verklaring van het doel van de studie, met name na gebruik van deceptie. Het biedt de onderzoeker de gelegenheid om informatie te geven over de aard, resultaten en conclusies van het onderzoek en eventuele misvattingen recht te zetten. De effectiviteit van debriefing kan variëren afhankelijk van factoren zoals vermoedens van de participant, de aard van de deceptie (minder effectief bij actieve deceptie), de oprechtheid van de experimentator, en het tijdsinterval tussen studie en debriefing (hoe eerder, hoe beter). Soms kan het mogelijk zijn om deelnemers vooraf te informeren over mogelijke misleiding en hun akkoord te vragen, wat negatieve effecten kan minimaliseren, maar ook kan leiden tot achterdocht en ondermijning van onderzoeksdoelen. Debriefing kan ook leiden tot algemene scepsis over onderzoek en een verminderde bereidheid tot toekomstige deelname [13](#page=13). #### 3.1.4 Institutional Review Board (IRB) Een Institutional Review Board (IRB) is een bestuur dat voorgesteld onderzoek beoordeelt met betrekking tot de behandeling van menselijke participanten. IRB-goedkeuring is vereist voordat onderzoek met menselijke participanten mag worden uitgevoerd. De "Common Rule" gebaseerd op de principes van het Belmont Report, biedt federale regels voor de bescherming van menselijke deelnemers. Elk instituut of agentschap moet een IRB oprichten, bestaande uit wetenschappers en niet-wetenschappers [14](#page=14) . De IRB onderzoekt of het voorgestelde onderzoek voldoet aan de volgende zeven criteria [14](#page=14): 1. **Minimalisatie van risico's voor participanten:** Onderzoeker moet alle risico's rechtvaardigen; de IRB kan alternatieve procedures voorstellen of eisen [14](#page=14). 2. **Gematigde risico's in relatie tot voordelen:** Evaluatie van mogelijke risico's en voordelen, zowel direct voor participanten als algemeen [14](#page=14). 3. **Onpartijdige selectie:** Geen discriminatie of uitbuiting van kwetsbaren; gelijke kansen op sampling [14](#page=14). 4. **Informed consent:** Volledige informatie over alle aspecten van het onderzoek, gepresenteerd in een begrijpelijke vorm, met een duidelijke verklaring dat deelname vrijwillig is en op elk moment kan worden gestopt [14](#page=14). 5. **Documentatie van informed consent:** Vereist een ondertekend toestemmingsformulier door onderzoeker en participant [14](#page=14). 6. **Datamonitoring:** Om te bepalen of er onverwachte risico's of schadelijke gevallen zijn [14](#page=14). 7. **Privacy en vertrouwelijkheid:** Bescherming tegen het vrijgeven van informatie aan externe individuen [14](#page=14). Onderzoeksvoorstellen worden geclassificeerd in drie categorieën voor beoordeling [14](#page=14): * **Exempt Review (Vrijgestelde Review):** Geen mogelijk risico voor volwassen participanten, geen informed consent vereist. Beoordeeld door de IRB Chair. Voorbeelden: anonieme online enquêtes, anonieme observatie van publiek gedrag [14](#page=14). * **Expedited Review (Versnelde Review):** Minimaal risico voor participanten, mondelinge toestemming volstaat. Beoordeeld door verschillende IRB-leden. Voorbeelden: onderzoek naar individueel of groepsgedrag van normale volwassenen zonder psychologische interventie of deceptie [14](#page=14). * **Full Review (Volledige Review):** Vereist informed consent, en betreft dubieuze elementen zoals speciale populaties, ongebruikelijke apparatuur, procedures, deceptie, interventie of invasieve metingen. Een meeting met alle IRB-leden is vereist, waarbij de onderzoeker aanwezig moet zijn en suggesties kan doen [14](#page=14). ### 3.2 Ethische kwesties en niet-menselijke subjecten in onderzoek Niet-menselijke subjecten worden al meer dan 100 jaar gebruikt in onderzoek om dieren zelf beter te begrijpen, menselijke processen te generaliseren, en onderzoek uit te voeren dat niet mogelijk is met menselijke participanten [15](#page=15). #### 3.2.1 Historische hoogtepunten van behandeling van niet-menselijke subjecten Vroeger werden richtlijnen opgesteld door organisaties zoals de SPCA. In 1962 werden federale richtlijnen geïntroduceerd, gevolgd door de Animal Welfare Act in 1966 die algemene standaarden voor dierenverzorging vastlegde. In 1986 werden de U.S. Government Principles for the Utilization and Care of Vertebrate Animals Used in Testing, Research and Training vastgesteld [15](#page=15). Momenteel reguleert de federale overheid het onderzoek met niet-menselijke subjecten, waarbij onderzoekers lokale IACUC-richtlijnen, richtlijnen van het U.S. Department of Agriculture, staatsagentschappen en academische disciplines moeten volgen [15](#page=15). #### 3.2.2 American Psychological Association richtlijnen voor niet-menselijke subjecten De APA heeft ethische richtlijnen voor het gebruik en de behandeling van niet-menselijke subjecten in onderzoek, die parallel lopen aan die voor menselijke participanten. APA's Committee on Animal Research and Ethics (CARE) heeft de volgende principes opgesteld [15](#page=15) : 1. Psychologen behandelen alle dieren volgens federale, staats- en lokale wetten en professionele normen [15](#page=15). 2. Psychologen die getraind zijn in onderzoeksmethoden en ervaring hebben met proefdieren, houden toezicht op alle procedures en zijn verantwoordelijk voor het welzijn van de dieren [15](#page=15). 3. Alle personen die onder toezicht staan van psychologen en dieren gebruiken, moeten geïnstrueerd zijn in onderzoeksmethoden, verzorging, onderhoud en omgang met de betreffende diersoort [15](#page=15). 4. Psychologen doen redelijke inspanningen om ongemak, infectie, ziekte en pijn van subjecten te minimaliseren [15](#page=15). 5. Dieren mogen alleen worden blootgesteld aan pijn, stress of ontbering als er geen alternatieve procedure beschikbaar is en het doel gerechtvaardigd wordt door wetenschappelijke, educatieve of toegepaste waarde [15](#page=15). 6. Chirurgische procedures moeten onder geschikte anesthesie worden uitgevoerd, met technieken om infectie en pijn te minimaliseren [15](#page=15). 7. Wanneer het leven van een dier moet worden beëindigd, moet dit snel en met zo min mogelijk pijn gebeuren, conform geaccepteerde procedures [15](#page=15). #### 3.2.3 Grote ethische kwesties bij niet-menselijke subjecten Alleen gekwalificeerde personen mogen onderzoek uitvoeren, het onderzoek moet gerechtvaardigd worden en de onderzoeker moet ongemak en schade minimaliseren. Omdat dieren ook voor en na de studie in het laboratorium worden gehouden, omvat de gedragscode ook de algemene zorg en het onderhoud van dieren, zoals voeding, sanitair, huisvesting en medische verzorging [15](#page=15). #### 3.2.4 The Institutional Animal Care and Use Committee (IACUC) The Institutional Animal Care and Use Committee (IACUC) is een bestuur dat voorgesteld onderzoek met niet-menselijke subjecten beoordeelt. IACUC-goedkeuring is vereist voordat onderzoek met niet-menselijke participanten mag worden uitgevoerd. Dit comité is vergelijkbaar met een IRB en beschermt dierlijke subjecten door te verzekeren dat het onderzoek voldoet aan de ethische code. Een IACUC moet bestaan uit een dierenarts, een wetenschapper met ervaring in dierenonderzoek, en een lid van het publiek zonder banden met de instelling waar het onderzoek plaatsvindt [16](#page=16). ### 3.3 Ethische kwesties en wetenschappelijke integriteit Wanneer een onderzoeker een rapport maakt, zijn vragen over wat is gedaan, wat is gevonden en hoe dit is geïnterpreteerd van belang [16](#page=16). #### 3.3.1 Fraude in wetenschap Er is een onderscheid tussen fouten en fraude. Een **fout** is een eerlijke vergissing die kan voorkomen in het onderzoeksproces, zoals bij dataverzameling, scoring, invoer van data of typografie. Dubbel controleren minimaliseert de kans hierop. **Fraude** is een expliciete poging van de onderzoeker om data te falsifiëren of verkeerd voor te stellen, bijvoorbeeld door data te verzinnen of aan te passen om een hypothese te ondersteunen [16](#page=16). Onderzoekers plegen soms fraude ondanks de zware schade aan reputatie en carrière, vaak gedreven door de competitieve aard van academische carrières ("publish or perish"), de druk om significante bevindingen te publiceren of subsidies te verkrijgen, en de behoefte aan succes en bewondering [16](#page=16). Beschermingen tegen fraude omvatten: * **Replicaties:** Andere onderzoekers herhalen onderzoeken om de originele resultaten te bevestigen of te weerleggen. Een niet-herhaalbaar resultaat kan leiden tot verdenking van fraude [16](#page=16). * **Peer review:** Tijdschriftredacteuren en experts beoordelen onderzoeksvoorstellen en rapporten gedetailleerd om de kwaliteit en bijdrage aan de wetenschap te evalueren, en om verdachte zaken te detecteren [16](#page=16). Gevonden fraude kan leiden tot schorsing, ontslag, intrekking van graden, annulering van financiering en gedwongen teruggave van geld [16](#page=16). #### 3.3.2 Plagiaat Plagiaat is het onethisch presenteren van andermans ideeën of woorden als de eigen ideeën of woorden. Verwijzende citaten zijn verplicht bij gebruik van andermans ideeën, directe citaten en parafraseren. Plagiaat kan variëren van woord-voor-woord kopiëren tot subtielere vormen zonder directe intentie [17](#page=17). Internet-gebaseerde plagiaat-preventie services, zoals Turnitin, helpen bij het identificeren van plagiaat [17](#page=17). Richtlijnen om plagiaat te vermijden zijn onder andere [17](#page=17): 1. Maak volledige notities inclusief broncitatie [17](#page=17). 2. Identificeer in het paper de bron van elk idee, woord of informatie die niet van uzelf is [17](#page=17). 3. Gebruik aanhalingstekens voor directe quotes en geef de bron aan [17](#page=17). 4. Parafraseer zorgvuldig in eigen woorden of gebruik directe quotes [17](#page=17). 5. Geef een volledige literatuurlijst aan het einde van het paper [17](#page=17). 6. Citeer de bron bij twijfel [17](#page=17). Parafraseren betekent het herformuleren van de betekenis of inhoud van andermans werk, niet simpelweg herhalen. Voorbeelden van parafraseren zijn te vinden op pagina 126 [17](#page=17). --- # Experimentele designs Hier is een gedetailleerde studiehandleiding over experimentele designs, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 4. Experimentele designs Dit deel van de studiehandleiding bespreekt de fundamenten van experimentele designs, met een focus op het onderzoeken van oorzaak-gevolgrelaties door het manipuleren van onafhankelijke variabelen en het controleren van externe invloeden. We zullen de types van experimentele designs, hun voor- en nadelen, en de methoden om interne validiteit te waarborgen, in detail bekijken. ### 4.1 Between-subjects designs Between-subjects designs, ook wel onafhankelijke-metingen experimentele designs genoemd, vergelijken scores van verschillende groepen individuen. Elke groep participeert in slechts één behandelingsconditie, wat betekent dat elke participant slechts aan één niveau van de onafhankelijke variabele wordt blootgesteld [36](#page=36). #### 4.1.1 Kenmerken van between-subjects designs * **Vergelijking van groepen:** Het primaire doel is om te bepalen of er verschillen bestaan tussen twee of meer behandelingscondities [36](#page=36). * **Onafhankelijke scores:** Scores van verschillende participanten zijn onafhankelijk van elkaar, aangezien ze niet worden beïnvloed door andere behandelingscondities [36](#page=36). * **Breed toepasbaar:** Vaak gebruikt in niet-experimentele en quasi-experimentele designs, en kan een breed scala aan onderzoeksvragen adresseren [36](#page=36). #### 4.1.2 Voordelen en nadelen van between-subjects designs **Voordelen:** * Onafhankelijkheid van scores, waardoor participanten niet worden beïnvloed door andere condities (bv. oefening, vermoeidheid, contrast-effecten) [36](#page=36). * Flexibel inzetbaar voor diverse onderzoeksvragen [36](#page=36). **Nadelen:** * Vereisen een relatief groot aantal participanten, wat problematisch kan zijn bij specifieke populaties [36](#page=36). * Individuele verschillen tussen participanten kunnen leiden tot variatie in scores en verstorende variabelen vormen [36](#page=36). #### 4.1.3 Individuele verschillen als verstorende variabelen Individuele verschillen zijn karakteristieken die tussen participanten variëren en die de scores op de afhankelijke variabele kunnen beïnvloeden. Deze kunnen een bedreiging vormen voor de interne validiteit door toewijzingsbias, waarbij groepen niet equivalent zijn bij aanvang van de studie. Om dit te beperken, zijn er verschillende strategieën [36](#page=36) [37](#page=37): * **Randomisatie:** Het toewijzen van participanten aan condities op basis van puur toeval. Hoewel effectief, is pure kans bij kleine groepen niet altijd betrouwbaar voor gebalanceerde groepen. Restricted random assignment legt beperkingen op om gegarandeerd gelijke aantallen te hebben [37](#page=37). * **Matching van groepen:** Participanten worden aan groepen toegewezen zodanig dat specifieke variabelen gebalanceerd zijn over de groepen heen. Dit proces omvat het identificeren, meten en vervolgens toewijzen van participanten om equivalente groepen te creëren met betrekking tot die variabele [37](#page=37). * **Variabelen constant houden of beperken van reikwijdte:** Door een variabele constant te houden, wordt de natuurlijke variatie ervan beperkt, wat de interne validiteit verhoogt ten koste van de externe validiteit (generalisatie) [37](#page=37). #### 4.1.4 Andere bedreigingen voor interne validiteit Naast toewijzingsbias en verstorende omgevingsvariabelen, zijn er andere factoren die de interne validiteit kunnen bedreigen: * **Differentieel attrition (uitval):** Verschillen in uitvalpercentages tussen groepen kunnen leiden tot niet-equivalente groepen en onjuiste conclusies [39](#page=39). * **Communicatie tussen groepen:** * **Diffusie:** Verspreiding van kennis over behandelingen tussen groepen [39](#page=39). * **Gecompenseerde egalisatie:** De controlegroep eist een gelijksoortige behandeling op [39](#page=39). * **Gecompenseerde rivaliteit:** De controlegroep werkt harder om de experimentele groep te evenaren [39](#page=39). * **Haatdragende demoralisatie:** De controlegroep raakt gedemotiveerd door het nadeel dat ze ervaren [39](#page=39). #### 4.1.5 Statistieke analyses voor between-subjects designs * **Two-group average difference:** Vergelijking van twee groepen met een onafhankelijke variabele met twee niveaus. Vaak geanalyseerd met een t-test. Biedt eenvoud maar weinig informatie over de volledige relatie [39](#page=39) [40](#page=40). * **Vergelijken van gemiddelden voor meer dan twee groepen (Single-factor multiple-group design):** Vergelijking van meerdere groepen waarbij de onafhankelijke variabele meerdere niveaus heeft. Dit helpt bij het evalueren van functionele relaties en oorzaak-gevolgrelaties. Vaak geanalyseerd met ANOVA (F-test) [40](#page=40). * **Vergelijken van proporties voor twee of meer groepen:** Wanneer de afhankelijke variabele nominaal of ordinaal is, worden proporties vergeleken met behulp van de chikwadraattest (chi-square test) [40](#page=40). > **Tip:** Wanneer een hoge variabiliteit in scores wordt verwacht, vooral door individuele verschillen, kan het lastig zijn om behandelingseffecten te detecteren. Methoden om variantie te minimaliseren, zoals het standaardiseren van procedures, het constant houden van variabelen, randomisatie en matching, zijn cruciaal [38](#page=38). ### 4.2 Within-subjects designs Within-subjects designs, ook wel repeated-measures experimental designs of cross-over designs genoemd, meten dezelfde groep participanten onder alle verschillende condities van de onafhankelijke variabele. Elke participant dient als zijn eigen controle, wat helpt bij het elimineren van individuele verschillen als verstorende variabelen [41](#page=41) [43](#page=43). #### 4.2.1 Kenmerken en voordelen van within-subjects designs * **Optimaal equivalente groep:** Omdat elke participant alle condities doorloopt, is de groep per definitie equivalent [41](#page=41). * **Eliminatie van individuele verschillen:** Dit is het grootste voordeel, omdat het variantie veroorzaakt door individuele verschillen verwijdert, wat de statistische power van de studie verhoogt [43](#page=43). * **Minder participanten nodig:** Door het elimineren van individuele verschillen, zijn er doorgaans minder participanten nodig in vergelijking met between-subjects designs [43](#page=43). * **Individu als eigen controle:** Elke participant dient als zijn eigen baseline, wat een directe vergelijking mogelijk maakt [43](#page=43). #### 4.2.2 Bedreigingen voor interne validiteit in within-subjects designs De belangrijkste bedreigingen in within-subjects designs zijn tijdsgerelateerde variabelen en volgorde-effecten [41](#page=41). * **Tijdsgerelateerde variabelen:** * **Geschiedenis:** Externe gebeurtenissen die scores beïnvloeden [41](#page=41). * **Maturatie:** Fysiologische of psychologische veranderingen bij de participant [41](#page=41). * **Instrumentatie (instrumental bias/decay):** Veranderingen in het meetinstrument of de procedures [41](#page=41). * **Statistische regressie (regressie naar het gemiddelde):** Extreme scores hebben de neiging minder extreem te worden bij herhaalde metingen [41](#page=41). * **Volgorde-effecten:** Ervaringen in eerdere condities beïnvloeden scores in latere condities. Dit omvat [41](#page=41): * **Overhevelingseffecten:** Aanhoudende nawerkingen van een behandeling [41](#page=41). * **Contrast-effecten:** Subjectieve perceptie van een conditie beïnvloed door de vorige [41](#page=41). * **Progressieve fouten:** Veranderingen in gedrag door algemene ervaring (bv. oefening, vermoeidheid) [41](#page=41). #### 4.2.3 Omgaan met tijdsgerelateerde bedreigingen en volgorde-effecten * **Controle van tijd:** Het verkorten van de studieduur kan tijdsgerelateerde bias verminderen, maar kan volgorde-effecten vergroten [42](#page=42). * **Counterbalanceren:** Dit is een sleuteltechniek waarbij de volgorde van behandelingscondities systematisch wordt veranderd om de effecten van tijd en volgorde te verspreiden over de condities [42](#page=42). * **Compleet counterbalanceren:** Alle mogelijke volgordes worden gebruikt [43](#page=43). * **Partieel counterbalanceren:** Een selectie van volgordes wordt gebruikt, vaak via een Latijns vierkant, om ervoor te zorgen dat elke conditie even vaak als eerste, tweede, etc. voorkomt [43](#page=43). * **Limieten van counterbalanceren:** Kan de variantie vergroten als volgorde-effecten niet symmetrisch zijn, en wordt complex met meer dan twee condities [43](#page=43). #### 4.2.4 Statistieke analyses voor within-subjects designs * **Twee behandelingscondities:** Geanalyseerd met een t-test (voor interval/ratio data) of Wilcoxon test (voor ordinale data) [45](#page=45). * **Meerdere behandelingscondities:** Geanalyseerd met ANOVA (Analysis of Variance) [45](#page=45). > **Tip:** Binnen-subjects designs zijn statistisch krachtiger (hogere power) dan between-subjects designs, vooral wanneer individuele verschillen groot zijn of wanneer de te meten effecten klein zijn, omdat ze de variantie geassocieerd met individuele verschillen elimineren [44](#page=44). ### 4.3 Matched-subjects designs Matched-subjects designs combineren elementen van zowel within- en between-subjects designs. Elke participant in een groep wordt gematcht met een participant in elke andere groep, waarbij elke groep aan een aparte behandelingsconditie is toegewezen (between-subjects aspect). De gematchte individuen zijn equivalent met betrekking tot relevante variabelen (within-subjects aspect). Het doel is om de voordelen van beide designs te benutten zonder de nadelen [44](#page=44). ### 4.4 Factoriële designs Factoriële designs worden gebruikt om de effecten van twee of meer onafhankelijke variabelen (factoren) en hun interacties te onderzoeken in één studie. Ze maken het mogelijk om complexere, real-life situaties te modelleren [51](#page=51). #### 4.4.1 Kenmerken van factoriële designs * **Factoren en niveaus:** Een factor is een onafhankelijke variabele. Elk factor heeft twee of meer niveaus (de specifieke condities binnen de factor) [51](#page=51). * **Notatiesysteem:** Een 2x3 design betekent twee factoren, waarbij de eerste factor 2 niveaus heeft en de tweede 3 niveaus. Dit resulteert in $2 \times 3 = 6$ condities. Een 2x3x2 design heeft drie factoren met respectievelijk 2, 3 en 2 niveaus, wat leidt tot $2 \times 3 \times 2 = 12$ condities [51](#page=51). * **Matrixstructuur:** Tweefactoren-designs worden vaak gevisualiseerd als een matrix, waarbij de niveaus van de ene factor de rijen en de niveaus van de andere factor de kolommen bepalen. Elke cel in de matrix representeert een behandelingsconditie [51](#page=51). #### 4.4.2 Hoofdeffecten en interacties * **Hoofdeffecten:** Het gemiddelde effect van één factor, gemeten over alle niveaus van de andere factor(en). Een tweefactorenstudie heeft twee hoofdeffecten: één voor elke factor [51](#page=51). * **Interacties:** Treedt op wanneer het effect van één factor afhankelijk is van de niveaus van een andere factor. Grafisch worden interacties vaak weergegeven door niet-parallelle lijnen [52](#page=52). > **Tip:** Bij het interpreteren van resultaten van factoriële designs, is het cruciaal om eerst naar significante interactie-effecten te kijken voordat conclusies over hoofdeffecten worden getrokken [52](#page=52). #### 4.4.3 Types van factoriële designs Factoriële designs kunnen elementen combineren van: * **Between-subjects en within-subjects designs (Mixed designs):** Eén factor wordt behandeld als between-subjects (verschillende groepen per niveau) en de andere als within-subjects (dezelfde groep doorloopt alle niveaus). Dit is nuttig wanneer een factor beter geschikt is voor between-subjects (bv. veel participanten beschikbaar) en de andere voor within-subjects (bv. grote individuele verschillen) [52](#page=52). * **Experimentele en non-experimentele (quasi-experimentele) strategieën:** Een factor kan een gemanipuleerde onafhankelijke variabele zijn (experimenteel), terwijl een andere factor een reeds bestaande participantkarakteristiek is (quasi-experimenteel). Dit zijn zogenaamde "Person-by-environment" of "Person-by-situation" designs [53](#page=53). * **Pretest-posttest controle groepsdesigns:** Dit is een tweefactoren mixed design, waarbij de factor "behandeling/controle" een between-subjects factor is en de factor "pretest/posttest" een within-subjects factor [53](#page=53). #### 4.4.4 Hogere-orde factoriële designs Designs met drie of meer factoren worden hogere-orde factoriële designs genoemd. Interacties in deze designs worden complexer (bv. A x B x C interactie), wat de interpretatie bemoeilijkt en de praktische waarde kan beperken [53](#page=53). #### 4.4.5 Toepassingen van factoriële designs * **Uitbreiding en replicatie:** Factoriële designs maken het mogelijk om eerdere studies te repliceren (door dezelfde factoren te gebruiken) en uit te breiden (door nieuwe factoren toe te voegen om generaliseerbaarheid te onderzoeken) [53](#page=53). * **Reduceren van variantie in between-subjects designs:** Een participantkarakteristiek die naar verwachting veel variantie veroorzaakt, kan als een tweede factor worden opgenomen om deze variantie te controleren, in plaats van deze constant te houden (wat de externe validiteit kan beperken) [53](#page=53). * **Evalueren van volgorde-effecten in within-subjects designs:** De volgorde van behandelingen kan als een factor worden opgenomen in een tweefactoren mixed design om de aard van volgorde-effecten (symmetrisch of niet-symmetrisch) te onderzoeken [54](#page=54). Dit overzicht van experimentele designs biedt een solide basis voor het begrijpen van hoe oorzaak-gevolgrelaties worden onderzocht en hoe verschillende designs het interne en externe validiteit van onderzoek beïnvloeden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Construct | Een hypothetisch attribuut of mechanisme dat wordt gebruikt om gedrag te verklaren en te voorspellen binnen een theoretisch kader. Het is niet direct meetbaar, maar kan worden afgeleid via indirecte metingen. | | Operationele definitie | Een procedure die wordt gespecificeerd om een variabele indirect te meten wanneer deze niet direct geobserveerd of gemeten kan worden. Het definieert de variabele door de meetprocedure te beschrijven en specificeert de reeks operaties die nodig zijn om de variabele te meten. | | Validiteit van metingen | De mate waarin een meetprocedure de variabele meet die het daadwerkelijk beoogt te meten. Dit omvat verschillende vormen zoals face validity, concurrent validity, predictieve validiteit, construct validiteit, convergerende en divergerende validiteit. | | Betrouwbaarheid van metingen | De stabiliteit of consistentie van de meting die door een specifieke meetprocedure wordt geproduceerd. Een betrouwbare meting levert gelijke resultaten op bij herhaalde metingen onder dezelfde omstandigheden, wat suggereert dat de gemeten variabele stabiel is. | | Nominale schaal | Een meetschaal die kwalitatieve verschillen tussen gemeten variabelen weergeeft. De categorieën hebben verschillende namen maar zijn niet systematisch gerelateerd aan elkaar, en worden gebruikt om te bepalen of twee individuen verschillend zijn zonder richting of grootte van verschil te bepalen. | | Ordinale schaal | Een meetschaal waarbij categorieën verschillende namen hebben en opeenvolgend georganiseerd zijn, resulterend in rangen. Deze schaal maakt het mogelijk om de richting van een verschil te bepalen, maar niet de grootte ervan. | | Interval- en ratioschalen | Meetschalen waarbij categorieën dezelfde grootte hebben en opeenvolgend georganiseerd zijn. Een intervalschaal heeft een willekeurig nulpunt, terwijl een ratioschaal een absoluut nulpunt heeft, wat de bepaling van richting en grootte van verschillen mogelijk maakt. | | Experimentele bias | Wanneer de verkregen metingen in een studie beïnvloed worden door de verwachtingen of persoonlijke overtuigingen van de onderzoeker over de uitkomst van de studie, wat kan leiden tot niet-valide metingen en een lage betrouwbaarheid. | | Participantenreactiviteit | Wanneer participanten hun natuurlijk gedrag aanpassen als reactie op het feit dat ze deelnemen aan onderzoek, omdat ze weten dat ze gemeten of geobserveerd worden, wat de resultaten kan vertekenen. | | Externe validiteit | De mate waarin de resultaten van een studie kunnen worden gegeneraliseerd naar andere mensen, settings, tijden, metingen en karakteristieken dan diegene die in de studie werden gebruikt. Bedreigingen kunnen ontstaan door selectiebias, vrijwilligersbias of kenmerken van de proefpersonen. | | Interne validiteit | De mate waarin een studie een enkele, ondubbelzinnige verklaring produceert voor de relatie tussen twee variabelen. Een bedreiging voor de interne validiteit is een factor die een alternatieve verklaring toelaat, zoals vreemde of verstorende variabelen. | | Onafhankelijke variabele | De gemanipuleerde variabele in een experiment, die door de onderzoeker wordt aangepast om de effecten ervan op de afhankelijke variabele te bestuderen. Verschillende waarden van deze variabele creëren de behandelingscondities. | | Afhankelijke variabele | De gemeten variabele in een experiment, die wordt gebruikt om de veranderingen of effecten van de manipulatie van de onafhankelijke variabele vast te stellen. De scores op deze variabele worden vergeleken tussen de verschillende behandelingscondities. | | Counterbalanceren | Een techniek gebruikt in within-subjects designs om volgorde-effecten te beheren, waarbij de volgorde waarin behandelingscondities aan participanten worden toegewezen, wordt gevarieerd om systematische relaties tussen tijd en behandeling te voorkomen. | | Factorieel design | Een onderzoeksdesign dat twee of meer onafhankelijke variabelen (factoren) tegelijkertijd onderzoekt om hun effecten op de afhankelijke variabele te bepalen, inclusief mogelijke interacties tussen de factoren. | | Interactie | Wanneer de effecten van een onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele afhankelijk zijn van de niveaus van een andere onafhankelijke variabele in het onderzoek, wat suggereert dat de twee variabelen samenwerken om het resultaat te beïnvloeden. | | Correlationeel onderzoek | Een onderzoeksstrategie waarbij twee of meer variabelen worden gemeten om de relatiepatronen en de sterkte van de relatie daartussen te identificeren, zonder manipulatie of controle van variabelen, met als doel de relatie te beschrijven maar niet uit te leggen. | | Beschrijvend onderzoek | Een onderzoeksstrategie die gericht is op het meten van een variabele of een set variabelen zoals ze natuurlijk voorkomen, met als doel het fenomeen te beschrijven zonder causaliteit te onderzoeken. | | Non-experimentele designs | Onderzoeksdesigns die scores van verschillende groepen of condities vergelijken, maar waarbij minimaal één vereiste van een experiment (zoals manipulatie van de onafhankelijke variabele of controle van vreemde variabelen) ontbreekt, wat een bedreiging vormt voor de interne validiteit. | | Quasi-experimentele designs | Onderzoeksdesigns die proberen oorzaak-gevolgvragen te beantwoorden door twee of meer groepen te vergelijken, maar waarbij de toewijzing van individuen aan groepen niet willekeurig is, of waarbij de onafhankelijke variabele niet volledig gemanipuleerd kan worden, wat de interne validiteit kan bedreigen. | | Within-subjects design | Een experimenteel design waarbij dezelfde groep participanten wordt blootgesteld aan alle verschillende niveaus van de onafhankelijke variabele. Dit design vereist dat elke participant alle behandelingscondities doorloopt. | | Between-subjects design | Een experimenteel design waarbij verschillende groepen individuen aan verschillende behandelingscondities worden toegewezen. Elke groep ontvangt slechts één niveau van de onafhankelijke variabele. | | Case study (Gevalsstudie) | Een diepgaande studie en gedetailleerde beschrijving van een individu, een kleine groep of een specifieke gebeurtenis, vaak gebruikt in klinische psychologie of om zeldzame fenomenen te onderzoeken. |

# Le rôle et le contexte de l'aidant proche Cette section explore la définition, l'historique, la réalité socio-économique et les conséquences de la charge que représente le rôle d'aidant proche, ainsi que le cadre légal et statistique le concernant. ### 1.1 Contexte, enjeu sociétal et réalité socio-économique Le rôle croissant de l'aidant proche s'inscrit dans un contexte marqué par le progrès médical, le vieillissement de la population et l'augmentation de l'espérance de vie avec un handicap ou une pathologie lourde. Parallèlement, on observe une tendance au retour au domicile des soins, autrefois plus hospitaliers, ainsi qu'une évolution des structures familiales, notamment l'essor des familles monoparentales et la recherche d'égalité hommes-femmes, le recul de l'âge de la retraite et une réflexion sur le rôle des pensions. Ces facteurs contribuent à une augmentation des besoins des personnes aidées et, par conséquent, à une charge accrue pour les aidants proches. De plus, les aidants jonglent avec des difficultés à concilier leur rôle d'aidant avec leur travail, leur vie professionnelle et leur vie privée [1](#page=1). ### 1.2 L'aidant proche – historique Le concept d'aidant proche, bien qu'existant de tout temps, a émergé en tant que thématique au début des années 2000, notamment dans le cadre des chantiers de l'égalité homme-femme au sein de l'Union Européenne. En Belgique, une réflexion structurée a débuté en 2005 avec des tables rondes organisées par la Fondation Roi Baudoin, impliquant associations, mutualités et aidants proches eux-mêmes. Cette dynamique a mené à la création de l'ASBL Aidants Proches en 2006, accompagnée de nombreuses études, travaux et un lobbying politique actif. Ces efforts ont abouti à une première loi en juin 2014, suivie par un arrêté d'exécution en septembre 2020 qui a reconnu le statut de l'aidant proche et lui a octroyé des droits sociaux [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.3 L'aidant proche – définition Un aidant proche est défini comme une personne majeure ou mineure émancipée qui apporte une aide et un soutien continus et réguliers à la personne aidée. Cette relation repose sur la confiance et une proximité affective ou géographique. L'aide et le soutien sont apportés à titre non professionnel, gratuitement, et avec le concours d'au moins un intervenant professionnel [2](#page=2). ### 1.4 L'aidant proche – loi La législation belge a évolué pour mieux encadrer la figure de l'aidant proche. Une première loi, votée en 2014, a posé les bases en définissant le statut lié à la grande dépendance de l'aidé, nécessitant une reconnaissance annuelle auprès de la mutuelle sur base d'une déclaration sur l'honneur, et avec l'accord de la personne aidée ou de son représentant. Cependant, cette loi n'octroyait pas de droits sociaux ni d'aides financières [2](#page=2) [4](#page=4). En septembre 2020, un arrêté d'exécution a marqué une avancée significative. Il a supprimé le critère de la grande dépendance et a octroyé des droits sociaux aux aidants proches sous certaines conditions: au moins 50 heures d'aide par mois ou 600 heures par an. Cet arrêté a également introduit le congé aidant-proche pour les salariés, initialement d'un mois, puis étendu à trois mois depuis septembre 2021, cumulable avec d'autres congés et permettant une assimilation avec la pension. Des conditions spécifiques s'appliquent aux indépendants. En outre, chaque mutuelle propose des aides spécifiques [2](#page=2). ### 1.5 L'aidant proche – qui ? Selon une enquête de santé de Sciensano réalisée en 2018, près d'un million d'aidants proches ont été recensés en Belgique, représentant 12,2% de la population âgée de 15 ans et plus prodiguant de l'aide à un proche en perte d'autonomie au moins une fois par semaine. La tranche d'âge 55-64 ans est particulièrement représentée. L'instruction de l'aidant a également une influence [2](#page=2). Concernant la relation aidant-aidé, les parents constituent la majorité des aidants (57%), suivis par les conjoints (17%), les fratries (10%) et les enfants (9%). Les femmes représentent une large majorité, plus de 70%, souvent parce qu'elles sacrifient plus facilement leur vie professionnelle, ont un revenu plus faible au sein du couple ou sont dans des familles monoparentales [2](#page=2) [3](#page=3). Il est important de noter qu'il existe une forme de liberté dans cette relation, tant pour la personne aidée qui choisit son aidant, que pour l'aidant qui choisit de le devenir. Dans les situations d'enfants malades ou de handicap, la mère endosse souvent le rôle d'aidant proche. Les fratries jouent également un rôle considérable, donnant naissance aux « Jeunes Aidants Proches ». Cependant, la proximité peut engendrer un danger de ne pas se reconnaître en tant qu'aidant, de considérer cette aide comme « normale », et de nier l'impact et les besoins [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.6 L'aidant proche – quoi En moyenne, un aidant proche consacre 20 heures par semaine au soutien de la personne aidée. Cette charge horaire augmente considérablement lorsque l'aidant vit avec la personne aidée et en situation de grande dépendance, atteignant en moyenne 40,6 heures par semaine. Les parents aidants peuvent consacrer jusqu'à 47,6 heures par semaine, et plus de 50 heures si la personne aidée est seule. Les frères et sœurs consacrent en moyenne 15,2 heures par semaine [3](#page=3). Le soutien apporté par un aidant proche génère une économie substantielle pour la société, estimée entre 267 et 1197 euros par mois [3](#page=3). Il est crucial de souligner que les parents ont le droit de refuser d'effectuer certains actes ou d'assumer un rôle de soignant trop important, même s'ils acceptent d'aider [3](#page=3). ### 1.7 L'aidant proche – impacts Les conséquences du rôle d'aidant proche sont multiples et se manifestent sur plusieurs plans : #### 1.7.1 Impacts psycho-médicosociaux Les répercussions sur la vie sociale et sentimentale sont significatives. La proximité peut mener à une difficulté à se reconnaître en tant qu'aidant, à considérer la situation comme « normale » et à nier l'impact et les besoins réels. L'équilibre familial peut être fragilisé. On observe également un risque de décrochage scolaire ou professionnel ainsi qu'un sentiment de solitude et d'isolement [3](#page=3) [4](#page=4). L'épuisement physique et mental est une conséquence majeure, souvent qualifiée de « Burn-out de l'aidant ». Cela peut s'accompagner d'un sentiment de culpabilité tandis que la vie conjugale et sociale est mise de côté. La reconnaissance, qu'elle soit externe ou auto-reconnue, est souvent faible ou inexistante. Des problèmes de santé, incluant des maladies et des assuétudes, peuvent apparaître. L'impact sur la cellule familiale dans son ensemble est indéniable. Dans des situations extrêmes, un aidant initialement « secondaire » peut devenir un « double » aidant, notamment chez les jeunes aidants proches, lorsque le parent n'est plus en mesure d'assurer son rôle primaire [4](#page=4). #### 1.7.2 Impacts socio-économiques et juridiques Sur le plan juridique, la loi de 2014, publiée au Moniteur belge le 6 juin 2014, a reconnu le statut de l'aidant proche. Cette reconnaissance auprès de la mutuelle est annuelle et requiert une nouvelle demande chaque année, sur base d'une déclaration sur l'honneur et avec l'accord de la personne aidée ou de son représentant. Cependant, cette loi n'a pas apporté de droits sociaux spécifiques ni d'aides financières [4](#page=4). Les conséquences économiques sont importantes lorsque l'aidant arrête de travailler ou met sa carrière de côté. Cela peut entraîner une précarité professionnelle, une perte de revenu et une perte d'accès à la pension. Bien que des dispositifs comme le congé social d'assistance médicale ou la pause carrière existent, leur issue peut mener au chômage ou à la maladie [4](#page=4). ### 1.8 Impacts positifs Il est essentiel de reconnaître que le rôle d'aidant proche peut également avoir des impacts positifs. L'idée que « faire du bien fait du bien » souligne une certaine source d'accomplissement et de satisfaction personnelle. Cela peut renforcer le sentiment d'auto-reconnaissance, apprendre à relativiser les situations et consolider les liens entre l'aidant et l'aidé, ainsi qu'avec l'entourage [4](#page=4). ### 1.9 Besoins Les aidants proches expriment trois besoins prioritaires [4](#page=4): 1. Un soutien ponctuel pour les remplacer, notamment les week-ends et pendant les congés [4](#page=4). 2. Des informations sur les services associatifs et bénévoles disponibles [4](#page=4). 3. Des informations concernant les services professionnels accessibles [4](#page=4). D'autres besoins sont également formulés, tels qu'un lieu d'accueil temporaire adapté pour l'aidé, une aide à une meilleure communication avec l'aidé, et l'accès à des formations et conférences sur des thèmes spécifiques [4](#page=4). > **Tip:** La distinction entre l'aide non professionnelle et l'intervention professionnelle est cruciale dans la définition de l'aidant proche. Les aidants apportent un soutien complémentaire aux services professionnels, et non un substitut. > > **Tip:** Il est important de sensibiliser la population et les aidants eux-mêmes à la reconnaissance de ce rôle, afin de prévenir l'épuisement et de garantir le bien-être de tous les acteurs impliqués. > > **Example:** Un jeune aidant proche peut se retrouver à accompagner son frère ou sa sœur à des rendez-vous médicaux si ses parents ne peuvent plus le faire, assumant ainsi un rôle d'aidant « secondaire » qui devient « double ». Ce jeune doit pouvoir bénéficier d'un soutien adapté à sa situation. --- # Les besoins et les impacts pour les aidants proches Ce sujet explore les conséquences psychologiques, médicales, sociales et économiques vécues par les aidants proches, ainsi que les bénéfices potentiels de leur rôle et leurs demandes de soutien. ### 2.1 Définition et caractéristiques des aidants proches Les aidants proches représentent une part significative des personnes apportant un soutien à un proche en situation de dépendance. Les statistiques montrent une prédominance des femmes, représentant plus de 70 % des aidants. Ces femmes ont tendance à sacrifier plus facilement leur vie professionnelle, souvent parce qu'elles ont un revenu moins élevé au sein du couple ou dans le cadre de familles monoparentales. Il est important de noter que dans de nombreuses situations, c'est la mère qui endosse le rôle d'aidant proche. Les fratries, souvent désignées comme les "Jeunes Aidants Proches", jouent également un rôle considérable. La proximité avec l'aidé peut parfois mener à une sous-estimation de son propre rôle, conduisant à considérer la situation comme "normale" et à nier l'impact et les besoins de l'aidant [3](#page=3). En moyenne, un aidant proche consacre environ 20 heures par semaine au soutien de l'aidé. Cette durée augmente considérablement si l'aidant vit avec la personne aidée et que celle-ci est en situation de grande dépendance, atteignant en moyenne 40,6 heures par semaine. Pour les parents, ce chiffre peut s'élever à 47,6 heures, voire dépasser 50 heures par semaine si la personne est seule. Les frères et sœurs consacrent quant à eux en moyenne 15,2 heures par semaine. Le soutien apporté par un aidant proche permet une économie substantielle pour la société, estimée entre 267 et 1197 euros par mois. Il est essentiel de reconnaître que les parents ont le droit de refuser d'assumer certains actes de soin trop lourds, comme réaliser une injection ou changer une sonde gastrique à leur enfant, et de ne pas se sentir obligés d'endosser un rôle de soignant trop important [3](#page=3). > **Tip:** La reconnaissance de la situation comme étant celle d'un "aidant" est cruciale pour que la personne puisse identifier et exprimer ses besoins [3](#page=3). ### 2.2 Impacts sur les aidants proches Les impacts sur les aidants proches peuvent être divisés en plusieurs catégories : #### 2.2.1 Impacts psycho-médicaux et psychosociaux * **Répercussions sur la vie sociale et sentimentale:** La charge que représente l'aide peut entraîner une mise de côté de la vie conjugale et sociale [4](#page=4). * **Fragilité de l'équilibre familial:** La dynamique familiale peut être mise à rude épreuve par les exigences du rôle d'aidant [3](#page=3) [4](#page=4). * **Décrochage scolaire ou professionnel:** Les contraintes liées à l'aide peuvent mener à un arrêt ou une réduction de l'activité professionnelle ou scolaire [3](#page=3) [4](#page=4). * **Solitude et isolement:** Le rôle d'aidant peut engendrer un sentiment de solitude et d'isolement social [3](#page=3). * **Épuisement physique et mental:** Les aidants sont exposés au risque d'épuisement, souvent décrit comme un "burn-out de l'aidant" [4](#page=4). * **Sentiment de culpabilité:** Il est fréquent que les aidants ressentent de la culpabilité, que ce soit par rapport à la situation de leur proche ou à leurs propres limites [4](#page=4). * **Peu ou pas de (auto-)reconnaissance:** Le manque de reconnaissance, tant de la part de l'entourage que de la part de l'aidant lui-même, peut être une source de détresse [4](#page=4). * **Maladie et assuétudes:** Le stress chronique et l'épuisement peuvent favoriser l'apparition de problèmes de santé ou d'assuétudes [4](#page=4). * **Impact sur la cellule familiale:** L'ensemble de la famille est affecté par la situation de l'aidant et de l'aidé [4](#page=4). * **Cas extrême de l'aidant "secondaire" devenant "double" aidant:** Lorsque le parent principal n'est plus en capacité d'assumer son rôle, un frère ou une sœur peut prendre le relais, devenant ainsi un aidant "double", par exemple en accompagnant aux rendez-vous médicaux [4](#page=4). #### 2.2.2 Impacts socio-économiques et juridiques * **Statut juridique:** Une loi a été votée en 2014 reconnaissant le statut de l'aidant proche. La reconnaissance auprès de la mutuelle est annuelle et nécessite une nouvelle demande chaque année, sur déclaration sur l'honneur et avec l'accord de la personne aidée ou de son représentant [4](#page=4). * **Absence de droits sociaux spécifiques et d'aides financières:** Malgré cette reconnaissance, il n'existe pas de droits sociaux spécifiques ni d'aides financières directes associées à ce statut [4](#page=4). * **Conséquences sur la carrière professionnelle:** Les aidants proches qui arrêtent de travailler ou mettent leur carrière de côté s'exposent à une précarité professionnelle, une perte de revenu, et une perte d'accès à la pension. Les dispositifs comme le congé social d'assistance médicale ou la pause carrière peuvent mener ensuite au chômage ou à la maladie [4](#page=4). ### 2.3 Impacts positifs potentiels Malgré les difficultés, le rôle d'aidant proche peut également avoir des impacts positifs. Le sentiment de "faire du bien" procure un accomplissement personnel, une satisfaction et une auto-reconnaissance. L'aidant peut apprendre à relativiser les situations, ce qui renforce les liens avec la personne aidée et son entourage [4](#page=4). > **Example:** Un aidant peut découvrir de nouvelles compétences en matière de soin ou de communication, ce qui peut être une source de fierté et de confiance en soi. ### 2.4 Besoins des aidants proches Les besoins des aidants proches sont variés et peuvent être hiérarchisés en plusieurs catégories [4](#page=4) [5](#page=5). #### 2.4.1 Besoins prioritaires Trois besoins sont identifiés comme prioritaires : 1. Un remplacement occasionnel, particulièrement le week-end et pendant les congés [4](#page=4). 2. Des informations sur les services associatifs et bénévoles disponibles [4](#page=4). 3. Des informations sur les services professionnels disponibles [4](#page=4). #### 2.4.2 Autres besoins D'autres besoins importants incluent : * Un lieu d'accueil temporaire adapté pour la personne aidée [5](#page=5). * Une aide pour améliorer la communication avec l'aidé [5](#page=5). * Des formations et/ou conférences sur des thèmes spécifiques, tels que la manutention d'une personne à mobilité réduite, la communication ou la manipulation [5](#page=5). * Une aide au niveau des transports et de la mobilité [5](#page=5). * Un espace pour échanger et rencontrer des personnes vivant des situations similaires, afin de déculpabiliser [5](#page=5). * La reconnaissance des compétences acquises par les aidants par les professionnels [5](#page=5). * Un soutien administratif [5](#page=5). * Une écoute professionnelle et individuelle [5](#page=5). * Une aide financière [5](#page=5). #### 2.4.3 Grille des besoins Une grille de besoins peut être dressée comme suit : 1. Besoin d'aide, de soutien, d'assistance [5](#page=5). 2. Besoin d'informations [5](#page=5). 3. Besoins de solutions de répit [5](#page=5). 4. Besoins financiers, notamment pour des activités de loisirs ou des besoins médicaux et paramédicaux [5](#page=5). 5. Besoin de reconnaissance [5](#page=5). 6. Autre: Besoin d'apporter du soutien (besoin intrinsèque de l'aidant) [5](#page=5). ### 2.5 Le répit comme réponse aux besoins des aidants proches #### 2.5.1 Définition du répit Le terme "répit" dérive du latin "respectus" signifiant refuge. Il désigne un arrêt momentané, une suspension d'une situation pénible, d'une souffrance, ou d'une occupation absorbante et contraignante. Il s'agit d'un moment de repos et d'interruption dans une tâche exigeante [5](#page=5). #### 2.5.2 Finalités du répit La notion de répit est née d'études sur les besoins prioritaires des aidants proches. Selon la littérature scientifique, le répit vise quatre finalités qui font l'unanimité [5](#page=5): 1. Fournir une "pause" à l'aidant [5](#page=5). 2. Permettre le renouvellement des forces de l'aidant proche [5](#page=5). 3. Prévenir les risques liés au stress de la relation de dépendance [5](#page=5). 4. Offrir un moment de détente à la personne handicapée [5](#page=5). --- # Le répit : définition, objectifs et offre Ce chapitre explore la notion de répit, ses finalités, les bénéficiaires et l'offre de services associés, en mettant particulièrement l'accent sur le répit pédiatrique. ### 3.1 Définition et finalités du répit Le terme "répit" trouve son origine dans le latin "respectus", signifiant refuge. Il se définit comme un arrêt momentané ou une suspension de quelque chose de pénible ou de douloureux. Il peut également s'agir d'un repos ou d'une interruption dans une occupation exigeante [5](#page=5). Selon les services publics, le concept de répit est issu d'études sur les besoins prioritaires des aidants proches et est généralement aligné sur quatre finalités principales : 1. Fournir une "pause" à l'aidant [5](#page=5). 2. Permettre le renouvellement des forces de l'aidant proche [5](#page=5) [6](#page=6). 3. Prévenir les risques liés au stress de la relation de dépendance [5](#page=5). 4. Offrir un moment de détente à la personne qui reçoit des soins ou qui est en situation de handicap [5](#page=5). Le Comité Répit précise que le répit s'adresse à l'ensemble des familles et doit être régulier et planifié pour être efficace, tout en prévenant les dérapages ou les crises. Il joue un rôle préventif et représente une économie en santé publique, exprimant l'essoufflement des familles et leurs craintes pour l'avenir. Le besoin de répit est un phénomène social, variable selon les familles en termes de durée, fréquence et modalités (à domicile, en court séjour, etc.). La qualité du service est essentielle pour que les familles se sentent autorisées à déléguer [6](#page=6). ### 3.2 Les bénéficiaires du répit Le répit s'adresse à plusieurs niveaux : * L'enfant, la personne malade ou handicapée [6](#page=6). * Les aidants proches [6](#page=6). * La cellule familiale dans son ensemble [6](#page=6). ### 3.3 Les objectifs du répit Les objectifs du répit visent à : * Préserver la qualité de la relation entre l'aidant et la personne aidée [6](#page=6). * Permettre à l'aidant de prendre du temps pour soi, pour le couple ou pour la fratrie [6](#page=6). * Renouveler les forces de l'aidant proche afin de prévenir l'épuisement et les situations de crise [6](#page=6) [8](#page=8). * Offrir un soutien pour "survivre" dans des situations difficiles [6](#page=6). ### 3.4 L'offre de services de répit L'offre de répit présente des spécificités régionales tout en partageant des lignes directrices communes. Elle comprend diverses formes d'accueil et d'accompagnement [6](#page=6): #### 3.4.1 Types de structures et d'initiatives * **Accueils temporaires en centre de jour et d'hébergement:** L'augmentation des places dédiées au répit est une réalité, mais elle est parfois limitée par des contraintes logistiques et humaines, notamment la formation du personnel et son impact sur la vie des résidents permanents [6](#page=6). * **Services d'accompagnement:** Ils incluent des activités de loisirs et de l'« extra-sitting » pour offrir du répit à domicile [6](#page=6). * **Structures de répit dédiées :** * **Lieux de courts séjours (maisons de répit pédiatriques):** Ces lieux permettent des séjours de courte durée [6](#page=6). * **Accueil de crise:** Des structures comme Interaide Bruxelles proposent un accueil en cas de besoin urgent [6](#page=6). * **Accueil de jour pédiatrique:** Des exemples comme Villa Indigo et Le relais des couleurs offrent des structures d'accueil diurne [6](#page=6). * D'autres initiatives impliquent des parents, des professionnels, des bénévoles et des associations [7](#page=7). La disponibilité et les modalités de ces services dépendent de contraintes telles que la capacité d'accueil, les types de pathologies prises en charge, le nombre de jours par an et l'âge des personnes [7](#page=7). #### 3.4.2 Le répit pédiatrique Le répit pédiatrique trouve ses origines dans le développement des soins palliatifs pédiatriques. En 2004, un accord fédéral a permis la création de 30 lits de répit avec une prise en charge médicale continue, disponibles jusqu'à 18 ans accomplis, pour une durée maximale de 32 jours par an [7](#page=7). * **Répartition des lits :** * 10 lits à Bruxelles (Villa Indigo) [7](#page=7). * 10 lits en Flandre: 5 à La Panne (Villa Rozerood) et 5 à Zandhoven (Limmerik) [7](#page=7). * Un manque de 10 lits est constaté en Wallonie, bien qu'une maison à Liège soit en étude [7](#page=7). * Villa du Phare est en construction pour accueillir les familles et les enfants seuls [7](#page=7). Une étude de la Fondation Roi Baudouin en 2021 a analysé les solutions de répit pour les parents d'enfants en situation de handicap en Wallonie et à Bruxelles [7](#page=7). ##### 3.4.2.1 Les freins au répit pédiatrique Le cheminement vers le répit peut être ardu, marqué par la prise de conscience du besoin de répit menant parfois au burnout. Les freins identifiés sont nombreux [7](#page=7): * Épuisement versus culpabilité [7](#page=7). * La peur du jugement des autres et de soi-même [7](#page=7). * Le manque de confiance pour déléguer la prise en charge [7](#page=7). * La distance, les délais et l'inadéquation du service aux besoins spécifiques de la famille [7](#page=7). * Le sentiment d'isolement et de déconnexion de la réalité sociale, comme si l'on vivait "dans un autre monde" [7](#page=7). #### 3.4.3 Exemple concret : Casa Clara ASBL Casa Clara ASBL est une maison de répit et de ressourcement destinée aux aidants proches d'enfants atteints de handicap ou de pathologies lourdes, incluant les parents et les frères et sœurs ("jeunes aidants proches") [8](#page=8). ##### 3.4.3.1 Mission de Casa Clara ASBL La mission de Casa Clara est de : * Offrir un accompagnement et des formules de répit accessibles, adaptées et ciblées aux aidants proches d'enfants porteurs de handicap ou de pathologie lourde. Depuis 2018, l'accès est élargi à d'autres aidants proches (enfants, conjoints, amis) lors d'activités spécifiques [8](#page=8). * Prendre en charge les aidants proches tout au long du parcours du handicap ou de la maladie, se positionnant comme un service unique en Belgique [8](#page=8). * Sensibiliser les professionnels et le grand public à la nécessité du répit pour les proches aidants [8](#page=8). * Prévenir l'épuisement des familles fragilisées et les situations de crise [8](#page=8). ##### 3.4.3.2 Approche de Casa Clara ASBL L'approche de Casa Clara repose sur : * Un accueil et une écoute bienveillants [8](#page=8). * Une approche psycho-corporelle incluant détente physique et mentale, massages, yoga et relaxation guidée [8](#page=8). * Une approche ludique et créative pour les fratries (jeux, cuisine, lecture, bricolage, dessin, peinture, musique, danse) [8](#page=8). * La création d'un espace sécurisé pour s'exprimer sans jugement, où l'on peut parler, pleurer ou rire [8](#page=8). * L'accompagnement dans le cheminement vers le répit, avec un suivi en amont et en aval [8](#page=8). * L'offre d'un espace de rencontre et d'échange entre pairs, favorisant la création d'un réseau de parents et de frères/sœurs [8](#page=8). * L'organisation de moments de répit et de ressourcement pour permettre de "déconnecter" de la maladie ou du handicap dans un cadre apaisant [8](#page=8). * Une écoute bienveillante et informelle, offrant de l'espace et reconnaissant les émotions de chacun [8](#page=8). * La fourniture d'informations et l'orientation vers d'autres services [8](#page=8). ##### 3.4.3.3 Équipe et activités de Casa Clara ASBL L'équipe est composée d'une coordinatrice, de bénévoles, de massothérapeutes, d'esthéticiennes et d'animatrices spécialisées, complétée par des intervenants ponctuels tels que des musicothérapeutes, des professeurs de yoga et des art-thérapeutes [9](#page=9). Les activités, débutées en 2013 selon un agenda et sur inscription, comprennent : * **Journées de répit et de ressourcement:** Proposées en petits groupes (environ 6 personnes) pour les parents, fratries et familles, incluant soins, sauna, jacuzzi, relaxation et échanges entre pairs [9](#page=9). * **Bulles de répit individuelles:** Un accompagnement de 2 heures sur place pour un aidant, incluant écoute, soin et relaxation, adaptable à un couple ou un binôme parent/fratrie [9](#page=9). * **Répit aidant-aidé:** Le répit de l'aidé est assuré par une accompagnante spécialisée, combiné au répit de l'aidant géré par une autre accompagnante [9](#page=9). * **Permanences:** Destinées aux professionnels et aux proches aidants [9](#page=9). * **Événements:** Organisation de sorties collectives (cirque, parcs, animations) pour rassembler un plus grand nombre de familles hors des locaux de Casa Clara [9](#page=9). #### 3.4.4 Partenariats et approche pratique Casa Clara développe un réseau de partenaires pour sensibiliser les familles au répit et les accompagner dans leur démarche, en proposant des services complémentaires et sur mesure. Ces partenaires incluent des centres de jour/hébergement, des écoles, des hôpitaux, des services d'accompagnement, des associations de patients/aidants, des thérapeutes, des services de santé mentale, des mutuelles, des CPAS, des communes et des professionnels de confiance (psychologues, assistants sociaux, coordinateurs de soins, médecins, thérapeutes). La "pair-aidance" entre parents est également valorisée [10](#page=10). Pour encourager les parents à contacter les services, il est crucial de considérer leurs freins et d'envisager des solutions. Parler du répit dès l'annonce du diagnostic, répéter l'information via différents référents et ne pas exclure de destinataires sont des stratégies importantes. Il est essentiel de reconnaître le droit de l'aidant proche à l'information et de lui laisser la liberté de faire ses propres choix [10](#page=10). #### 3.4.5 Approche par la massothérapie La massothérapie en milieu hospitalier et en maison de répit constitue une autre approche du répit. Elle vise à offrir un accompagnement par le toucher, un soin proposé et non imposé, tant à l'enfant qu'au parent en milieu hospitalier. Sa fréquence régulière, en concertation avec l'équipe soignante, permet de créer une parenthèse dans les soins, d'apporter détente et sérénité, de réduire le stress, les tensions et les douleurs. Elle contribue à rassurer l'enfant par un ressenti corporel positif, à rassurer le parent dans un contexte hospitalier, à offrir une pause à l'aidant présent et à prendre le relais des soignants [10](#page=10) [11](#page=11). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Aidant proche | Personne majeure ou mineure émancipée apportant une aide et un soutien continu et régulier à une personne aidée, à titre non professionnel, de manière gratuite et avec le concours d'au moins un intervenant professionnel. | | Répit | Un arrêt momentané ou une suspension d'une situation pénible, d'une souffrance ou d'une occupation absorbante et contraignante, visant à permettre le renouvellement des forces, la détente et la prévention des risques liés au stress de la dépendance. | | Ambulatoire | Modalité de soins de santé où les patients ne sont pas hospitalisés et rentrent chez eux le même jour ou après une courte période, nécessitant souvent un soutien accru à domicile. | | ASBL | Association Sans But Lucratif, une forme juridique d'organisation à but non lucratif qui vise des objectifs d'intérêt général plutôt que le profit. | | Mutuelle | Organisme d'assurance maladie qui propose des prestations de santé et des indemnités aux assurés, et qui peut reconnaître le statut d'aidant proche sous certaines conditions. | | Indépendants | Travailleurs autonomes ou professions libérales qui exercent une activité professionnelle sans être salariés, et qui peuvent bénéficier de dispositifs spécifiques concernant les aidants proches. | | Sciensano | L'institut scientifique de santé publique en Belgique, qui mène des enquêtes et des études sur la santé de la population, y compris sur les aidants proches. | | Fratrie | Ensemble des frères et sœurs d'une personne. Dans le contexte de l'aide, les fratries peuvent devenir des "jeunes aidants proches". | | Précarité professionnelle | Situation d'instabilité ou d'insécurité dans le domaine professionnel, souvent due à des interruptions de carrière, une perte de revenus ou des difficultés de réinsertion. | | Burn-out de l'aidant | État d'épuisement physique, émotionnel et mental sévère résultant d'une exposition prolongée au stress lié à la prise en charge d'une personne dépendante. | | Pair-aidance | Soutien mutuel et partage d'expériences entre personnes vivant des situations similaires, comme les parents d'enfants malades ou handicapés, favorisant un sentiment de compréhension et d'appartenance. | | Soins palliatifs pédiatriques | Approche médicale et de soutien visant à améliorer la qualité de vie des enfants atteints de maladies graves et incurables, ainsi que de leur famille, en soulageant la douleur et les autres symptômes. | | Psycho-corporelle | Approche thérapeutique qui intègre les dimensions psychologique et physique du bien-être, utilisant des techniques comme le massage, la relaxation ou le mouvement. | | Court séjour | Période d'hébergement temporaire dans une structure spécialisée, offrant un répit aux aidants et un séjour adapté à la personne aidée, généralement pour quelques jours ou semaines. |

# Labelingperspectief en de constructie van deviantie Dit onderwerp verkent hoe sociale groepen deviantie creëren door regels te formuleren en toe te passen, en hoe het labelen van individuen kan leiden tot de vorming van een deviante identiteit en het aanhouden van deviante gedragingen. ### 1.1 De kern van het labelingperspectief Het labelingperspectief stelt dat deviantie niet een inherente eigenschap is van bepaald gedrag, maar eerder een gevolg is van het proces waarbij sociale groepen regels creëren en deze regels vervolgens toepassen op specifieke individuen. Deze individuen worden dan gelabeld als buitenstaanders of 'deviant'. Het gedrag zelf wordt pas als deviant beschouwd wanneer het door anderen zo wordt bestempeld. * **Kernidee:** Sociale groepen creëren deviantie door: 1. Regels op te stellen waarvan de overtreding als deviant wordt beschouwd. 2. Deze regels toe te passen op specifieke personen. 3. Deze personen te labelen als buitenstaanders. * **Gevolg van labeling:** Een individu wordt als deviant beschouwd wanneer het label succesvol is toegepast en het gedrag als zodanig wordt bestempeld. ### 1.2 Primaire en secundaire deviantie Grounded in this perspective, Edwin Lemert onderscheidt twee vormen van deviantie: * **Primaire deviantie:** Dit zijn de initiële gedragingen die leiden tot het labelen. Het individu identificeert zich nog niet met het label en de primaire deviantie is vaak incidenteel en niet systematisch. * **Secundaire deviantie:** Dit ontstaat als gevolg van de reacties op primaire deviantie en het toegekende label. Het individu internaliseert het label en ontwikkelt een deviante identiteit. Dit kan leiden tot verdere deviant gedrag dat consistent is met het nieuwe zelfbeeld. ### 1.3 De impact van het label Het label heeft een significante impact op zowel de gemaakte keuzes van het individu als de reacties van de maatschappij: * **Invloed op de reactie:** Het label bepaalt wie er reageert op het gedrag en hoe die reactie eruitziet. * **Verandering in verantwoordelijkheid:** Het label kan leiden tot het toeschrijven van verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld door te stellen dat iemand een 'onweerstaanbare drang' heeft of 'ontoerekeningsvatbaar' is. * **Macht van de labeler:** Het proces van labeling is vaak gebonden aan machtsverhoudingen. Degenen die de macht hebben om regels te creëren en toe te passen, bepalen ook wie als deviant wordt bestempeld. * **Gewin door labeling:** Zowel de labeler als de gelabelde kunnen hieruit 'winst' halen. Dit kan ook self-labeling omvatten, waarbij het individu zichzelf identificeert met het toegeschreven label. ### 1.4 Kritiek op het labelingperspectief Hoewel invloedrijk, kent het labelingperspectief ook kritiekpunten: * **Relativiteit van criminaliteit:** Het perspectief benadrukt de sociale constructie van criminaliteit, wat kan leiden tot de vraag of er nog wel een objectieve realiteit van criminaliteit bestaat. * **Verwaarlozing van oorzaken:** Het focust sterk op het proces vanaf het moment van labeling en negeert mogelijk de initiële oorzaken die tot het problematische gedrag of de situatie hebben geleid. * **Creativiteit van reactie:** De manier waarop mensen reageren op labeling is complex en creatief, wat niet altijd volledig wordt verklaard door het model. ### 1.5 Sociaal constructivisme en de constructie van sociale problemen Het labelingperspectief is nauw verwant aan het sociaal constructivisme, dat stelt dat veel van wat wij als 'werkelijkheid' beschouwen, sociaal geconstrueerd is door gedeelde definities en interacties. * **Fasen van institutionalisatie (Berger & Luckmann):** * **Externalisatie:** Mensen creëren sociale producten (ideeën, instellingen). * **Objectivatie:** Deze producten krijgen een objectieve werkelijkheid en worden onafhankelijk van hun makers geacht. * **Internalisatie:** Mensen nemen deze geobjectiveerde realiteit over en deze vormt hun wereldbeeld. * **Rol van subjectieve definities:** Binnen het constructivisme wordt de werkelijkheid begrepen via subjectieve definities die door interactie worden gedeeld en versterkt, waardoor ze objectieve beoordelingen lijken. * **Probleemdefinitie en de publieke arena:** Sociale problemen worden op de agenda gezet via publieke discours en actie. De 'natural history' van een sociaal probleem omvat de definitie ervan als een probleem, de pogingen om er iets aan te doen, en de reacties van de maatschappij. * **Competitie in arena's:** Het 'Public Arena Model' benadrukt de competitie binnen verschillende publieke arena's (media, politiek) om aandacht en middelen. Experten en activisten spelen een rol in het framen van problemen. #### 1.5.1 Kritiek op het constructivisme Een belangrijke kritiek op het sociaal constructivisme is het risico op postmodernisme, waarbij alles als relatief wordt beschouwd en teruggebracht tot belangen of percepties. Dit kan ertoe leiden dat sociologie zelf wordt genegeerd als een discipline die sociale problemen kan oplossen. --- # Sociaal constructivisme en de rol van betekenis De kern van sociaal constructivisme is dat de realiteit begrepen wordt via subjectieve definities die door interactie worden gedeeld en versterkt, waardoor ze objectief lijken. ### 2.1 Kernbegrippen van sociaal constructivisme Sociaal constructivisme stelt dat de realiteit niet vaststaat, maar geconstrueerd wordt door menselijke interactie en gedeelde interpretaties. Dit betekent dat wat wij als 'echt' of 'problematisch' beschouwen, het resultaat is van sociale processen en niet van inherente eigenschappen van de wereld. #### 2.1.1 Ontologie en epistemologie * **Ontologie:** Gaat over de aard van de werkelijkheid. Sociaal constructivisme neigt naar **nominalisme**, waarbij de essentie van de werkelijkheid niet objectief bestaat, maar afhankelijk is van onze definities en concepten. * **Epistemologie:** Gaat over de aard van kennis en hoe we die kunnen verkrijgen. Sociaal constructivisme positioneert zich tegenover positivisme en objectivisme, en omarmt het idee dat kennis subjectief en sociaal geconstrueerd is (**anti-positivisme** of **subjectivisme**). #### 2.1.2 Betekeniscreatie en symbolisch interactionisme Het **symbolisch interactionisme** is een belangrijke theoretische stroming binnen het sociaal constructivisme. De kern hiervan is dat mensen handelen op basis van de betekenissen die zij toekennen aan objecten, situaties en andere personen. * **Betekenis ontstaat via interactie:** Betekenissen zijn niet individueel bepaald, maar ontstaan en worden onderhandeld in sociale interacties. * **Contextafhankelijkheid van betekenis:** Betekenissen zijn flexibel en kunnen variëren afhankelijk van de specifieke context. * **Thomas theorema:** Dit principe stelt: "Als we situaties als werkelijk definiëren, worden ze werkelijk in hun gevolgen." Dit benadrukt hoe subjectieve interpretaties concrete effecten kunnen hebben op de realiteit. De nadruk ligt hierbij op de subjectieve interpretatie boven de objectieve condities. #### 2.1.3 De rol van labeling Het labelingperspectief, voortkomend uit het sociaal constructivisme, focust op hoe definities en labels sociale problemen en deviant gedrag creëren. * **Definitie van deviantie:** Sociale groepen creëren deviantie door regels te maken en door bepaalde personen als 'outsiders' te bestempelen. Een deviante is iemand aan wie dit label succesvol is toegekend, en deviant gedrag is gedrag dat zo gelabeld wordt. * **Primair en secundair deviantie:** Dit onderscheid, geïntroduceerd door Lemert, beschrijft hoe initiële afwijkende handelingen (primaire deviantie) kunnen leiden tot het aannemen van een deviante identiteit na labeling (secundaire deviantie). * **Stigma en criminele carrière:** Het labelen kan leiden tot stigma, wat op zijn beurt weer een criminele carrière kan bevorderen. * **Retrospectief labellen:** Soms worden gedragingen achteraf gelabeld als deviant, wat invloed heeft op de interpretatie van het verleden. * **De macht van de labeler:** Degenen met macht en een 'plakkerig' label hebben invloed op het proces. Labeling kan voordelen opleveren voor de labeler, maar ook leiden tot self-labeling bij de gelabelde. > **Tip:** Het labelingperspectief verklaart *hoe* iets als problematisch wordt gedefinieerd, maar negeert vaak de oorspronkelijke oorzaken die leiden tot het gedrag dat vervolgens gelabeld wordt. ### 2.2 Kritiek op sociaal constructivisme en labeling Hoewel sociaal constructivisme en labelingperspectieven waardevolle inzichten bieden, zijn er ook kritiekpunten: * **Relativiteit van criminaliteit:** De nadruk op subjectieve definities kan leiden tot de vraag of er überhaupt nog sprake kan zijn van objectieve criminaliteit. * **Negeert oorzaken:** Sociaal constructivisme en labeling leggen de nadruk op het proces van definities en labels, maar besteden minder aandacht aan de dieperliggende oorzaken die leiden tot de situaties of gedragingen die als problematisch worden aangemerkt. * **De val van het postmodernisme:** Een te ver doorgevoerde relativiteit kan ertoe leiden dat alles als relatief wordt beschouwd en enkel teruggebracht kan worden tot belangen of percepties. Dit kan zelfs de sociologie zelf ondermijnen in haar rol als oplosser van sociale problemen. ### 2.3 Hoe sociale problemen op de agenda komen: het public arena model Verschillende benaderingen proberen te verklaren hoe sociale problemen op de publieke agenda komen. Het **public arena model** focust op de competitie in publieke domeinen. * **Competitie in arena's:** Sociale problemen concurreren om aandacht en middelen in de publieke arena. Dit geldt zowel binnen specifieke arena's (bijvoorbeeld de media) als voor het publiek in bredere zin. * **Rol van experten en activisten:** Zij spelen een cruciale rol bij het 'framen' van problemen, oftewel het presenteren ervan op een manier die bepaalde interpretaties en oplossingen bevordert. * **Principes van selectie:** Kenmerken zoals drama, nieuwtjes en culturele/politieke context bepalen welke problemen aandacht krijgen. * **Interactie tussen arena's:** Verschillende publieke arena's kunnen elkaar versterken of verzwakken in de problematisering van een kwestie. > **Voorbeeld:** Een milieuprobleem kan pas op de politieke agenda komen nadat activisten het probleem framen als een directe bedreiging voor de volksgezondheid (personaliseren), waarbij ze de veroorzakende industrie als de 'vijand' neerzetten (bouwen van vijanden), en dit alles breed uitgemeten wordt door de media (bouwen van een veelvoorkomende conditie). ### 2.4 Fasen van institutionalisatie (Berger & Luckmann) Berger en Luckmann beschrijven een proces van institutionalisatie, waarin sociale constructies vaste vormen aannemen: 1. **Externalisatie:** Mensen creëren sociale verschijnselen door hun acties. 2. **Objectivatie:** Deze constructies krijgen een objectieve realiteit en lijken los te staan van de oorspronkelijke makers. 3. **Legitimatie:** De geobjectiveerde realiteit wordt verklaard en gerechtvaardigd, waardoor het acceptabel wordt. 4. **Internalisatie:** Mensen internaliseren deze geobjectiveerde en gelegitimeerde realiteit, waardoor deze als vanzelfsprekend wordt ervaren. Dit proces verklaart hoe sociaal geconstrueerde ideeën en structuren verankerd raken in de samenleving en niet meer als menselijke maaksel worden gezien. --- # Het public arena model voor sociale problemen Dit model verkent hoe sociale problemen op de publieke agenda komen door middel van concurrentie in publieke discussies en actie, waarbij de rol van framing door experts en activisten en de principes die de selectie van problemen bepalen, worden benadrukt. ### 3.1 De kern van het model: publiciteit en competitie Het public arena model stelt dat een sociale conditie een sociaal probleem wordt wanneer het wordt gelabeld als een probleem binnen de arena's van publiek debat en actie. De nadruk ligt hierbij niet op een vastomlijnd stadium van institutionalisering, maar op de competitie die plaatsvindt om aandacht en middelen. > **Tip:** Dit model benadrukt dat de 'realiteit' van een sociaal probleem niet alleen voortkomt uit objectieve omstandigheden, maar ook uit de subjectieve interpretaties en de daaruit voortvloeiende definities die gedeeld en versterkt worden in publieke interacties. ### 3.2 De arena's van publiek debat en actie Deze arena's zijn de omgevingen waar sociale problemen worden besproken, geformuleerd en waarover actie wordt ondernomen. Dit kan variëren van traditionele media zoals kranten tot online platformen zoals de blogosphere. #### 3.2.1 Competitie om aandacht en middelen Er is een schaarste aan aandacht en middelen, wat leidt tot competitie tussen verschillende claims en actoren. * **Rol van experts en activisten:** Zij spelen een cruciale rol in het 'framen' van problemen, wat betekent dat zij de manier waarop een probleem wordt begrepen en geïnterpreteerd, vormgeven. Dit frame beïnvloedt hoe het publiek en beleidsmakers het probleem waarnemen. #### 3.2.2 Principes van selectie Niet alle problemen die als zodanig worden gepresenteerd, komen op de publieke agenda. Selectie vindt plaats op basis van diverse principes: * **Nieuwtjes en verzadiging:** Problemen die als nieuw worden gepresenteerd, trekken meer aandacht dan problemen die reeds breed bekend zijn en waarover het publiek mogelijk 'verzadigd' is. * **Drama:** Problemen die dramatische elementen bevatten, vaak met duidelijke slachtoffers en daders, genereren meer publieke belangstelling. * **Cultuur en politiek:** De culturele waarden en politieke prioriteiten van een samenleving beïnvloeden sterk welke problemen als belangrijk worden beschouwd en welke actie wordt ondernomen. > **Example:** Een milieuprobleem dat gepresenteerd wordt met beelden van bedreigde diersoorten (drama, culturele waarden) en dat recentelijk in de media is belicht (nieuwsgierigheid), heeft meer kans om op de agenda te komen dan een structureel, maar minder dramatisch milieuprobleem dat al langer bekend is. ### 3.3 Het bouwen van een sociaal probleem Volgens het public arena model is het construeren van een 'populair' sociaal probleem vergelijkbaar met het samenstellen van een bouwpakket: * **Bouw een populair kader:** Formuleer het probleem op een manier die aanspreekt en herkenbaar is. * **Bouw een veelvoorkomende conditie:** Benadruk dat het probleem wijdverbreid is. * **Bouw afschrikwekkende gevolgen:** Schets de negatieve implicaties van het probleem. * **Personaliseer de conditie en de mensen:** Koppel het probleem aan concrete personen of groepen om emotionele betrokkenheid te creëren. * **Bouw eenvoud in:** Presenteer het probleem en mogelijke oplossingen op een begrijpelijke manier. * **Bouw vijanden:** Definieer duidelijk wie verantwoordelijk is voor het probleem of wie er baat bij heeft. > **Tip:** Het effectief 'framen' van een probleem is cruciaal voor succesvolle agendasetting. Dit omvat het kiezen van de juiste woorden, beelden en narratieven. ### 3.4 Interactie tussen arena's Arena's beïnvloeden elkaar. Problemen die in de ene arena aandacht krijgen, kunnen overwaaien naar andere arena's, wat kan leiden tot versterking of verzwakking van de claim. ### 3.5 Kritiek en implicaties Een belangrijk punt van kritiek op een puur constructivistische benadering is het risico op postmodernisme, waarbij alles als relatief wordt beschouwd en kan worden gereduceerd tot belangen en percepties. Dit kan leiden tot de negering van sociologie als een discipline die oplossingen kan bieden voor sociale problemen. > **Example:** Als alle sociale problemen louter als subjectieve constructies worden gezien, kan dit leiden tot passiviteit en het ontbreken van concrete beleidsmaatregelen, omdat de 'objectieve' basis voor ingrijpen ontbreekt. Dit model helpt te begrijpen hoe bepaalde condities de status van sociaal probleem verwerven en op de publieke agenda belanden, vaak door effectieve communicatie en strategische positionering binnen de publieke arena's. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociaal constructivisme | Een theoretisch perspectief binnen de sociologie en andere sociale wetenschappen dat stelt dat de werkelijkheid, inclusief sociale fenomenen en betekenissen, wordt geconstrueerd door sociale interactie en gedeelde definities, in plaats van dat deze objectief en onafhankelijk van menselijke waarneming bestaat. | | Ontologie | De tak van de filosofie die zich bezighoudt met de aard van het zijn, het bestaan en de realiteit. Het onderzoekt fundamentele vragen over wat bestaat en hoe het bestaat. | | Epistemologie | De tak van de filosofie die zich bezighoudt met de aard, oorsprong en beperkingen van kennis. Het onderzoekt hoe we kennis verkrijgen en wat de geldigheid ervan is. | | Nominalisme | Een filosofische opvatting die stelt dat universele begrippen of abstracte eigenschappen slechts namen of labels zijn (nomina) zonder zelfstandige realiteit; alleen individuele dingen bestaan werkelijk. | | Realisme | Een filosofische opvatting die stelt dat universele begrippen of abstracte eigenschappen een werkelijke, onafhankelijke existentie hebben, los van de individuele dingen waarin ze voorkomen of de menselijke geest die ze waarneemt. | | Symbolisch interactionisme | Een sociologische theorie die de nadruk legt op de betekenis die mensen hechten aan symbolen en hoe deze betekenissen tot stand komen door sociale interactie. Mensen handelen op basis van de betekenissen die objecten en gebeurtenissen voor hen hebben. | | Thomas theorema | Een principe in de sociologie dat stelt dat als mensen situaties als echt definiëren, deze situaties ook echt worden in hun gevolgen, ongeacht of de initiële definitie objectief correct was. | | Deviantie | Gedrag dat afwijkt van de sociale normen, waarden of verwachtingen van een groep of samenleving, en dat door die groep als onacceptabel wordt beschouwd. | | Labeling benadering | Een sociologische benadering binnen de studie van deviantie die zich richt op het proces waarbij individuen door anderen als deviant worden bestempeld (gelabeld) en de gevolgen van dit labelen voor hun identiteit en gedrag. | | Primaire deviantie | Initiële afwijkende gedragingen die plaatsvinden voordat het individu door de samenleving als deviant wordt bestempeld. Deze worden vaak genegeerd of als onbeduidend beschouwd. | | Secundaire deviantie | Afwijkend gedrag dat voortvloeit uit de reactie van de samenleving op primaire deviantie, waarbij het individu de opgelegde deviante rol adopteert na succesvolle toepassing van een label. | | Institutionalisatie | Het proces waarbij bepaalde sociale handelingen, structuren of betekenissen een gevestigde en geaccepteerde plaats krijgen binnen een samenleving, vaak door middel van legitimatie en internalisatie. | | Objectivatie | Het proces waarbij sociale constructies of abstracte ideeën als objectieve, concrete realiteiten worden waargenomen of behandeld, vaak door middel van taal, symbolen of rituelen. | | Legitimatie | Het proces waarbij de legitimiteit van sociale instituties, regels of ideeën wordt gerechtvaardigd en geaccepteerd binnen een samenleving, vaak door middel van ideologieën of overtuigende argumenten. | | Internaliseren | Het proces waarbij individuen sociale normen, waarden en overtuigingen van hun samenleving eigen maken en integreren in hun eigen persoonlijkheid en gedrag, zodat deze als vanzelfsprekend worden beschouwd. | | Public arena model | Een theoretisch raamwerk dat beschrijft hoe sociale problemen in het publieke domein aandacht krijgen en op de agenda worden geplaatst, door middel van concurrentie, framing en de interactie tussen verschillende publieke arena's. | | Framing | Het proces waarbij informatie wordt gepresenteerd op een manier die de interpretatie en perceptie ervan door het publiek beïnvloedt, vaak door specifieke aspecten te benadrukken of weg te laten om een bepaalde boodschap over te brengen. |

# Mensenrechten als referentiekader voor sociaal werk Sociaal werk neemt mensenrechten als fundamenteel referentiekader aan, wat resulteert in een paradigmaverschuiving van een 'gunst'-benadering naar een 'recht'-gebaseerde praktijk. ## 1. Mensenrechten als referentiekader voor sociaal werk ### 1.1 De rol van mensenrechten in sociaal werk Sociaal werk is geen neutrale praktijk, maar een normatieve discipline die streeft naar een menswaardig bestaan, gebaseerd op principes van sociale rechtvaardigheid en mensenrechten. Deze principes vormen de ideologische basis voor de verzorgingsstaat en garanderen minimumvoorwaarden voor welvaart en welzijn. Artikel 23 van de Belgische Grondwet, met zijn erkenning van onder andere het recht op arbeid, sociale zekerheid, huisvesting, een gezond leefmilieu, en culturele ontplooiing, illustreert de verankering van deze rechten. ### 1.2 Historische erkenning van mensenrechten De internationale erkenning van mensenrechten begon met de Amerikaanse en Franse Revoluties. De Amerikaanse Revolutie legde de nadruk op bezit en eigendom, terwijl de Franse Revolutie een nieuwe samenlevingsordening nastreefde met een sterke focus op burgerlijke en politieke rechten. Deze rechten, zoals vrijheid van meningsuiting, gelijke behandeling voor de wet en vrijheid van vereniging, beschermden het individu tegen ongeoorloofde overheidsinvloed. Na de Tweede Wereldoorlog werd de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) aangenomen, die een cruciaal moreel kompas is geworden en de basis vormt voor diverse mensenrechtenverdragen. De UVRM omvat zowel burgerlijke en politieke rechten als economische, sociale en culturele rechten, vaak aangeduid als 'generaties mensenrechten'. #### 1.2.1 Generaties mensenrechten * **Eerste generatie:** Burgerlijke en politieke rechten, gericht op individuele vrijheidsrechten die de burger beschermen tegen inmenging van de staat en deelname aan het politieke proces mogelijk maken. * **Tweede generatie:** Economische, sociale en culturele rechten, gericht op gelijkheid en het bieden van kansen voor alle burgers om zich volwaardig te ontwikkelen. Deze vloeien voort uit de sociale kwestie en de arbeidersbeweging. * **Derde generatie:** Collectieve solidariteitsrechten die slechts in collectiviteit gerealiseerd kunnen worden, met focus op ongelijkheid tussen landen en zaken als het recht op een gezonde leefomgeving, vrede en bescherming van culturele identiteit. Mensenrechten zijn onlosmakelijk verbonden met sociale strijd, zoals de verlichtingsrevoluties, de vrouwenbeweging en de strijd voor globale rechtvaardigheid. Sociaal werk speelt een cruciale rol in het streven naar erkenning van mensenrechten en de realisatie ervan. ### 1.3 De paradigmashift van ‘gunst’ naar ‘recht’ in het sociaal werk De verschuiving van een 'gunst'-paradigma naar een 'recht'-paradigma heeft de architectuur en de grammatica van het sociaal werk fundamenteel veranderd. Deze transformatie is zichtbaar in verschillende aspecten: #### 1.3.1 Van tekortkomingen naar mogelijkheden * **Vóór WOII:** Het sociaal werk hanteerde vaak een medisch model, een deficit-benadering die uitging van 'sociale tekortkomingen' van individuen of groepen ten opzichte van burgerlijke waarden. Het 'beschavingsoffensief' had als doel om deze groepen, zoals de 'classe dangereuse', bij te brengen. Wetten op kinderarbeid, kinderbescherming en leerplicht uit deze periode vallen hieronder. * **Na WOII:** Er is een verschuiving naar een ondersteunende benadering die start vanuit de mogelijkheden van mensen, zoals eigen kracht, herstelgericht werken en het inzetten van ervaringsdeskundigen. Er is ook aandacht voor structurele aanpassingen om participatie van mensen met een beperking mogelijk te maken. De vraag blijft echter of de aandacht voor tekortkomingen volledig verdwenen is. #### 1.3.2 Van sociale controle naar emancipatie * **Vóór WOII:** Sociaal werk richtte zich op sociale controle, met methoden als heropvoedingsmaatregelen en programma's voor sociale hygiëne. Dit diende de sociale cohesie en reintegratie, maar kon leiden tot instrumentalisering van sociaal werk voor externe doelen. * **Na WOII:** De jaren zestig brachten een maatschappelijke contestatiebeweging teweeg. Er is een verschuiving naar horizontale ondersteuningsrelaties en een focus op onderhandeling. Het doel van sociaal werk wordt emancipatie: het kritisch analyseren en ombuigen van machtsrelaties die het recht van mensen belemmeren, met als doel een groter respect voor menselijke waardigheid. * **Spanningsveld:** Sociaal werk begeeft zich in een spanningsveld tussen sociale controle en emancipatie. Dit dubbele karakter is zichtbaar in bijvoorbeeld sociale huisvesting, waar het recht op wonen (emancipatie) contrasteert met de verantwoordelijkheid om taal te leren voor integratie (sociale controle). #### 1.3.3 Van (overheids)paternalisme naar gebruikersparticipatie * **Vóór WOII:** De sociaal werker trad op als expert en vertegenwoordiger van een superieure moraal. Cliënten werden gezien als 'objecten' van zorg, en de logica was aanbodgericht: de cliënt moest zich aanpassen aan de structuren van het sociaal werk. * **Na WOII:** Het recht op zelfbeschikking en de democratische welzijnsbenadering staan centraal. Cliënten worden mede-actoren in een dialogische relatie. Dit leidde tot een participatieve opvatting en vraaggerichte praktijken. Echter, de vraag blijft of vraaggericht werken altijd respectvol is en of de afwezigheid van een zorgvraag niet wijst op een onvervulde zorgbehoefte, wat kan leiden tot nieuwe vormen van paternalisme zoals 'bemoeizorg' of 'aanklampende zorg'. #### 1.3.4 Van privaat naar publiek * **Vóór WOII:** Sociaal werk ontstond vanuit private initiatieven zoals caritas en filantropie, wat een gunstkarakter met zich meebracht. * **Na WOII:** De ontwikkeling van de verzorgingsstaat maakte de overheid verantwoordelijk voor sociale arrangementen. Kenmerken hiervan zijn sociale gelijkheid en rechtvaardigheid, zoals vastgelegd in wetgeving. Ondanks deze publieke verankering, is er een stijgend aantal mensen dat afhankelijk is van bijvoorbeeld voedselbanken, wat de vraag oproept of het gunstkarakter volledig verdwenen is. #### 1.3.5 Van selectiviteit naar universaliteit * **Vóór WOII:** Sociaal werk richtte zich vaak op specifieke groepen, zoals de stedelijke arbeidersklasse, kinderen en jongeren, of mensen in armoede. Dit leidde tot selectieve, categoriale maatregelen. * **Na WOII:** Vanuit mensenrechten wordt sociale ondersteuning gezien als een recht voor iedereen. Dit evolueerde van materiële bijstand naar psychosociale dienstverlening en sociaal-culturele ontplooiing, en van een residueel naar een structureel welzijnsbeleid. Sociaal werk werd een basisvoorziening, naast onderwijs, arbeid en sociale zekerheid. * **Actuele discussie:** De discussie tussen selectiviteit en universaliteit blijft actueel. Universele maatregelen kunnen leiden tot het Mattheus-effect, terwijl selectieve maatregelen stigmatiserend en kwalitatief minderwaardig kunnen zijn ("services for the poor are poor services"). Een antwoord hierop is **proportioneel of progressief universalisme**, waarbij universele diensten worden aangeboden met bijzondere aandacht voor zwakkere groepen, ook wel 'targeting within universalism' genoemd. Een voorbeeld hiervan is een universeel kinderbijslagsysteem met een aanvullende tegemoetkoming voor kinderen uit gezinnen met een lagere sociaaleconomische status. De verschuiving van 'gunst' naar 'recht' heeft het sociaal werk een nieuwe configuratie gegeven. Het DNA van het sociaal werk is gewijzigd, maar niet radicaal. De introductie van sociale rechtvaardigheid heeft het gunstparadigma niet volledig uitgebannen. Er ontstaat een **hybride vorm van sociaal werk**, een kruising van het gunstdenken en het rechtendenken, wat leidt tot voortdurende spanningsvelden binnen de discipline. --- # De erkenning van mensenrechten doorheen de geschiedenis De erkenning van mensenrechten doorheen de geschiedenis markeert een fundamentele verschuiving van een concept van 'gunst' naar een paradigma van 'recht', met een blijvende impact op de ontwikkeling en de normatieve grondslag van sociaal werk. ### 2.1 De historische ontwikkeling van mensenrechten De internationale erkenning van mensenrechten kreeg een belangrijke impuls met de Amerikaanse Revolutie in 1776 en de Franse Revolutie in 1789. #### 2.1.1 De Amerikaanse en Franse revoluties * **Amerikaanse Revolutie (1776):** De nadruk lag sterk op het recht op bezit en eigendom. Dit had echter ook zijn beperkingen, zoals zichtbaar was in het voortbestaan van slavernij. * **Franse Revolutie (1789):** Deze revolutie beoogde een fundamenteel andere samenlevingsordening en richtte zich op het inperken van de macht van de vorst. Er was een sterke focus op burgerlijke en politieke rechten, die bedoeld waren om het individu te beschermen tegen onrechtmatig overheidsoptreden. Voorbeelden hiervan zijn het recht op vrije mening, het recht op gelijke behandeling voor de wet, het recht op vrijheid van godsdienst, het recht op vrijheid van vereniging en het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer. #### 2.1.2 De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) De context van de periode na de Tweede Wereldoorlog was cruciaal voor de verdere ontwikkeling van mensenrechten. Op 10 december 1948 werd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) aangenomen, die sindsdien fungeert als een belangrijk moreel kompas. De UVRM vormde de basis voor talloze andere mensenrechtenverdragen die nadien volgden, zoals het Kinderrechtenverdrag, het Vrouwenrechtenverdrag en het Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. De UVRM omvat zowel burgerlijke en politieke rechten als economische, sociale en culturele rechten, wat leidde tot de conceptualisering van de 'generaties mensenrechten'. ### 2.2 De generaties mensenrechten Het concept van mensenrechten wordt vaak ingedeeld in drie generaties, die elk een specifieke focus hebben op verschillende aspecten van menselijke waardigheid en rechtvaardigheid. #### 2.2.1 Eerste generatie: Burgerlijke en politieke rechten Deze rechten worden ook wel individuele vrijheidsrechten genoemd en kwamen sterk naar voren bij de Amerikaanse en Franse revoluties. Ze hebben twee hoofdfuncties: 1. **Bescherming tegen buitensporige inmengingen:** Ze beschermen het privéleven van individuen tegen ongewenste inmenging van de staat of andere actoren. 2. **Deelname aan het politieke proces:** Ze waarborgen de mogelijkheid voor burgers om deel te nemen aan het politieke leven en de besluitvorming. Voorbeelden zijn het recht op vrijheid van meningsuiting, het recht op privacy en het recht op een eerlijk proces. #### 2.2.2 Tweede generatie: Economische, sociale en culturele rechten Deze rechten, ook wel gelijkheidsrechten genoemd, kwamen sterker op de voorgrond met de sociale kwestie en de arbeidersbeweging aan het begin van de 20e eeuw. Het doel is om alle burgers de kans te bieden zich volwaardig te ontwikkelen door middel van basisvoorwaarden voor welzijn. Voorbeelden zijn het recht op arbeid, het recht op sociale zekerheid, het recht op onderwijs en het recht op gezondheidszorg. #### 2.2.3 Derde generatie: Collectieve solidariteitsrechten Deze rechten, ook wel solidairiteitsrechten genoemd, kunnen enkel in collectiviteit en solidariteit worden gerealiseerd en richten zich op ongelijkheden op wereldschaal. Ze benadrukken de onderlinge afhankelijkheid van mensen en de noodzaak van internationale samenwerking. Voorbeelden zijn het recht op een gezonde leefomgeving, het recht op vrede en het recht op bescherming van de culturele identiteit. ### 2.3 De verbondenheid met sociale strijd en sociaal werk Mensenrechten zijn nauw verweven met diverse sociale strijdvaardigheden en bewegingen doorheen de geschiedenis, zoals de verlichtingsrevoluties, de aanpak van de sociale kwestie, de vrouwenbeweging, de strijd voor globale rechtvaardigheid en de klimaatbeweging. Sociaal werk speelt een dubbele rol in dit proces: * **Streven naar erkenning:** Sociaal werkers dragen bij aan het streven naar de erkenning van mensenrechten. * **Realiseren van rechten:** Sociaal werk fungeert als een instrument voor de realisatie van erkende mensenrechten, wat een fundamentele paradigmawissel na WOII markeert: de verschuiving van 'gunst' naar 'recht'. ### 2.4 De paradigmashift van ‘gunst’ naar ‘recht’ in het sociaal werk Na de Tweede Wereldoorlog heeft er een significante verschuiving plaatsgevonden in de benadering binnen het sociaal werk, weg van een model van 'gunst' en naar een model gebaseerd op 'recht'. Deze verschuiving is zichtbaar in verschillende aspecten: #### 2.4.1 Van tekortkomingen naar mogelijkheden * **Vóór WOII (18e-19e eeuw):** De focus lag op een deficit-benadering, waarbij sociaal werk zich richtte op de 'sociale tekortkomingen' van individuen of groepen die niet voldeden aan de burgerlijke waarden en normen. Dit werd soms gekenmerkt door een 'beschavingsoffensief' of de aanpak van de 'classe dangereuse'. Wetgeving zoals de Wet op het Verbod op Kinderarbeid (1889), de Wet op de Kinderbescherming (1912) en de Wet op de Leerplicht (1914) illustreren deze benadering. * **Na WOII:** De benadering werd ondersteunender, met de mogelijkheden van mensen als startpunt. Concepten als eigen kracht, herstelgericht werken, ervaringsdeskundigen en zelforganisaties bij armoedebestrijding kwamen op. Er is ook aandacht voor het aanpassen van maatschappelijke structuren om deelname van personen met een beperking te faciliteren. > **Tip:** De vraag of de aandacht voor tekortkomingen volledig verdwenen is, blijft een punt van debat, met concepten als 'probleemjongeren' die de discussie levendig houden. #### 2.4.2 Van sociale controle naar emancipatie * **Vóór WOII (18e-19e eeuw):** Het doel van sociaal werk was vaak gericht op sociale controle. Dit kon gebeuren via heropvoedingsmaatregelen, programma's voor sociale hygiëne of arbeidsmarktbegeleiding, met als doel sociale cohesie of re-integratie in de samenleving. Dit werd gezien als een 'sociale controle-logica' waarbij sociaal werk geïnstrumentaliseerd werd voor doelen buiten haar eigen praktijk. * **Na WOII (jaren '60):** Met de maatschappelijke contestatiebeweging verschoof de focus naar emancipatie. Er ontstond een beweging van verticale naar horizontale ondersteuningsrelaties, met nadruk op onderhandeling. Het doel van sociaal werk werd het kritisch analyseren van machtsrelaties die mensen belemmeren om tot hun recht te komen, en deze relaties om te buigen ten gunste van menselijke waardigheid. > **Voorbeeld:** In de sociale huisvesting kan enerzijds het recht op wonen (emancipatie) centraal staan, terwijl anderzijds de verantwoordelijkheid om de Nederlandse taal te leren als middel tot sociale integratie (sociale controle) een rol speelt. Dit illustreert het dubbelkarakter van sociaal werk. #### 2.4.3 Van (overheids)paternalisme naar gebruikersparticipatie * **Vóór WOII (18e-19e eeuw):** De sociaal werker werd gezien als de expert en vertegenwoordiger van een superieure moraal. Cliënten werden als 'objecten' van zorg beschouwd, en er heerste een aanbodgerichte logica waarbij de cliënt zich aanpaste aan de structuren van het sociaal werk. * **Na WOII:** Het recht op zelfbeschikking werd centraal gesteld. De democratische welzijnsbenadering kenmerkt zich door mede-acteurschap van cliënten, een dialogische relatie tussen sociaal werker en cliënt, en een participatieve opvatting. Dit leidde tot vraaggerichte praktijken in het sociaal werk. > **Tip:** De vraag of vraaggericht werken altijd respectvoller is, blijft open. De afwezigheid van een zorgvraag betekent niet de afwezigheid van een zorgbehoefte, en concepten als 'bemoeizorg' en 'aanklampende zorg' kunnen nieuwe vormen van paternalisme introduceren. #### 2.4.4 Van privaat naar publiek * **Vóór WOII (18e-19e eeuw):** Sociaal werk ontstond vanuit private initiatieven zoals caritas en filantropie, met een gunstkarakter. * **Na WOII:** Met de ontwikkeling van de verzorgingsstaat werd de overheid verantwoordelijk voor de uitbouw van sociale arrangementen, met als kenmerken sociale gelijkheid en rechtvaardigheid. Artikel 23 van de Belgische Grondwet (dat het recht op een menswaardig leven garandeert) en artikel 1 van de OCMW-wet (dat recht op maatschappelijke dienstverlening bepaalt) zijn hier voorbeelden van. > **Voorbeeld:** Artikel 23 van de Belgische Grondwet garandeert onder andere het recht op arbeid, sociale zekerheid, gezondheidszorg, een behoorlijke huisvesting en een gezond leefmilieu. Artikel 1 van de OCMW-Wet stelt dat elke persoon recht heeft op maatschappelijke dienstverlening gericht op een leven dat beantwoordt aan menselijke waardigheid. > **Tip:** De vraag of het gunstkarakter volledig verdwenen is, blijft actueel, gezien het stijgend aantal mensen dat afhankelijk is van bijvoorbeeld voedselbanken. #### 2.4.5 Van selectiviteit naar universaliteit * **Vóór WOII (18e-19e eeuw):** Sociaal werk richtte zich voornamelijk op specifieke groepen, zoals de stedelijke arbeidersklasse, kinderen en jongeren, en mensen in armoede. Dit gebeurde via selectieve, categoriale maatregelen. * **Na WOII:** Vanuit mensenrechtenperspectief wordt sociale ondersteuning gezien als een recht voor eenieder. Dit evolueerde van materiële bijstand naar psychosociale dienstverlening en sociaal-culturele ontplooiing. Er is sprake van een verschuiving van een residueel naar een structureel welzijnsbeleid, waarbij sociaal werk een basisvoorziening wordt naast onderwijs, arbeid en sociale zekerheid. > **Tip:** De discussie over selectiviteit versus universaliteit blijft relevant. Universele maatregelen kunnen soms leiden tot het Mattheus-effect (de rijken krijgen meer), terwijl selectieve maatregelen stigmatiserend en van lagere kwaliteit kunnen zijn ('services for the poor are poor services'). Een antwoord hierop is **proportioneel of progressief universalisme**, waarbij universele diensten worden aangeboden met extra aandacht voor zwakkere groepen. > **Voorbeeld:** Een universeel systeem voor kinderbijslag, waarbij elk kind recht heeft op een basisbedrag, aangevuld met een extra tegemoetkoming voor kinderen uit gezinnen met een lagere sociaaleconomische status, is een voorbeeld van proportioneel universalisme. #### 2.4.6 Hybride vorm van sociaal werk Ondanks de verschuiving van 'gunst' naar 'recht', is het gunstparadigma niet volledig verdwenen. De introductie van sociale rechtvaardigheid heeft geleid tot een verstrengeling van 'oude' en 'nieuwe' opvattingen, resulterend in een hybride vorm van sociaal werk. Dit weerspiegelt de kruising van het gunstdenken en het rechtendenken, wat leidt tot spanningen binnen de praktijk van het sociaal werk. --- # De paradigmashift van 'gunst' naar 'recht' in sociaal werk Hier is een gedetailleerde samenvatting over de paradigmaverschuiving van 'gunst' naar 'recht' in sociaal werk, gebaseerd op de verstrekte documentinhoud. ## 3. De paradigmashift van ‘gunst’ naar ‘recht’ in sociaal werk Dit onderwerp analyseert de fundamentele verschuiving in het sociaal werk, van een benadering gebaseerd op tekortkomingen, sociale controle en paternalisme, naar een model van mogelijkheden, emancipatie en participatie, en de transitie van privaat naar publiek en van selectiviteit naar universaliteit. ### 3.1 Een korte terugblik naar de vorige lessen Sociaal werk wordt gedefinieerd als een praktijkgebaseerd beroep en een academische discipline die sociale verandering, ontwikkeling, cohesie, empowerment en bevrijding bevordert. Centraal hierbij staan principes van sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteit. Sociaal werk is geen neutrale praktijk, maar een normatieve praktijk die streeft naar wat goed sociaal werk is, met name datgene wat de principes van mensenrechten als uitgangspunt neemt. Mensenrechten definiëren wat een menswaardig bestaan inhoudt. De verzorgingsstaat kent vier basistechnieken: sociale zekerheid, sociale bijstand, sociale voorzieningen en sociale rechten, die minimumvoorwaarden voor welvaart en welzijn garanderen en een door de overheid gegarandeerde inspanningsverbintenis inhouden om grotere gelijkheid en menselijke waardigheid te realiseren. Artikel 23 van de Belgische Grondwet onderstreept het recht op een menswaardig leven, met inbegrip van het recht op arbeid, sociale zekerheid, bijstand, huisvesting, een gezond leefmilieu en culturele ontplooiing. ### 3.2 De erkenning van mensenrechten De internationale erkenning van mensenrechten nam een vlucht met de Amerikaanse en Franse revoluties. De Amerikaanse Revolutie (1776) focuste op bezit en eigendom, terwijl de Franse Revolutie (1789) streefde naar een andere samenlevingsordening met een inperking van de macht van de vorst. Beide revoluties legden een sterke nadruk op burgerlijke en politieke rechten, gericht op de bescherming van het individu tegen onrechtmatig overheidsoptreden, zoals het recht op vrije mening, gelijke behandeling voor de wet, en vrijheid van godsdienst en vereniging. Na de Tweede Wereldoorlog, op 10 december 1948, werd de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) aangenomen, die tot op heden een belangrijk moreel kompas vormt en de basis legde voor vele latere mensenrechtenverdragen. De UVRM omvat zowel burgerlijke en politieke rechten als economische, sociale en culturele rechten, ook wel aangeduid als 'generaties mensenrechten'. * **Eerste generatie:** Burgerlijke en politieke rechten (individuele vrijheidsrechten) die bescherming bieden tegen overheidsinmenging en participatie aan het politieke proces mogelijk maken. * **Tweede generatie:** Economische, sociale en culturele rechten (gelijkheidsrechten) die burgers de kansen bieden zich volwaardig te ontwikkelen. Dit sluit aan bij de sociale kwestie en de opkomst van de arbeidersbeweging aan het begin van de 20e eeuw. * **Derde generatie:** Collectieve solidariteitsrechten die enkel in collectiviteit en solidariteit gerealiseerd kunnen worden en zich richten op ongelijkheid tussen landen, zoals het recht op een gezonde leefomgeving of het recht op vrede. Er is een sterke verbondenheid tussen mensenrechten en sociale strijd, zichtbaar in verlichtingsrevoluties, de sociale kwestie, de vrouwenbeweging, en streven naar globale rechtvaardigheid en klimaatactie. Sociaal werk speelt een cruciale rol in het streven naar erkenning van mensenrechten en, vice versa, in de uitvoering van erkende mensenrechten, waardoor sociaal werk een instrument wordt voor de realisatie van rechtvaardigheid. Dit vormt een fundamentele paradigmawissel na WOII: de verschuiving van 'gunst' naar 'recht'. ### 3.3 De paradigmashift van ‘gunst’ naar ‘recht’ in het sociaal werk Deze verschuiving kenmerkt zich door meerdere transformaties: #### 3.3.1 Van tekortkomingen naar mogelijkheden * **Voor WOII (18e-19e eeuw):** Sociaal werk was gebaseerd op een medisch of deficit-model, gericht op de 'sociale tekortkomingen' van individuen of groepen die niet voldeden aan burgerlijke waarden en normen. Dit leidde tot een 'beschavingsoffensief' gericht op de 'classe dangereuse', waarbij sociaal werk de taak had beschaving bij te brengen, zoals blijkt uit de eerste kinderwetten (kinderarbeid, kinderbescherming, leerplicht). * **Na WOII:** Er ontstond een ondersteunende benadering met de mogelijkheden van mensen als startpunt. Dit uit zich in concepten als 'eigen kracht', 'herstelgericht werken', 'ervaringsdeskundigen' en 'zelforganisaties'. Er is ook een structurele focus op het aanpassen van maatschappelijke structuren om deelname van mensen met een beperking te faciliteren. > **Tip:** Hoewel de focus op tekortkomingen is afgenomen, is het belangrijk om te beseffen dat dit niet volledig verdwenen is. Concepten als 'probleemjongeren' kunnen nog steeds wijzen op een onderliggende deficit-benadering. #### 3.3.2 Van sociale controle naar emancipatie * **Voor WOII (18e-19e eeuw):** Het doel van sociaal werk was sociale controle. Maatregelen zoals heropvoedingsprogramma's in de jeugdzorg, sociale hygiëne of arbeidsmarktbegeleiding dienden de sociale cohesie en re-integratie. Dit werd ook wel de 'sociale controle-logica' genoemd, waarbij sociaal werk werd geïnstrumentaliseerd voor doelen buiten haar eigen praktijk. * **Na WOII (vanaf de jaren '60):** De maatschappelijke contestatiebeweging leidde tot een verschuiving naar horizontale ondersteuningsrelaties met een focus op onderhandeling. Het doel van sociaal werk werd emancipatie: een kritische analyse van machtsrelaties die de ontplooiing van mensen belemmeren, met als doel deze machtsrelaties om te buigen ten gunste van menselijke waardigheid. > **Tip:** Sociaal werk begeeft zich historisch gezien op het spanningsveld tussen sociale controle en emancipatie. Dit 'dubbelkarakter' betekent dat sociaal werk zowel controlerend als emanciperend kan zijn. Een voorbeeld is het recht op wonen (emancipatie) versus de verantwoordelijkheid om een taal te leren voor integratie (sociale controle). #### 3.3.3 Van (overheids)paternalisme naar gebruikersparticipatie * **Voor WOII (18e-19e eeuw):** De sociaal werker werd gezien als expert en vertegenwoordiger van een hogere moraal. Cliënten werden behandeld als 'objecten' van zorg. De praktijk was aanbodgericht: de cliënt moest zich aanpassen aan de structuren van het sociaal werk. * **Na WOII:** Het recht op zelfbeschikking werd belangrijker. De democratische welzijnsbenadering benadrukt mede-acteurschap van cliënten en een dialogische relatie tussen sociaal werker en cliënt. Er is een ontwikkeling naar vraaggerichte praktijken, waarbij de cliënt centraal staat. > **Tip:** Vraaggericht werken is niet altijd per definitie respectvoller. De afwezigheid van een zorgvraag betekent niet de afwezigheid van een zorgbehoefte. Praktijken als 'bemoeizorg' of 'aanklampende zorg' kunnen wijzen op nieuwe vormen van paternalisme. #### 3.3.4 Van privaat naar publiek * **Voor WOII (18e-19e eeuw):** Sociaal werk ontstond vanuit private initiatieven zoals caritas en filantropie. Dit had een sterk gunstkarakter. * **Na WOII:** Met de ontwikkeling van de verzorgingsstaat nam de overheid de verantwoordelijkheid voor sociale arrangementen op zich. Kenmerkend hiervoor zijn de principes van sociale gelijkheid en rechtvaardigheid, verankerd in wetgeving zoals artikel 1 van de OCMW-wet en artikel 23 van de Grondwet. > **Tip:** Hoewel de verzorgingsstaat de rol van de overheid heeft vergroot, is het gunstkarakter niet volledig verdwenen. Het stijgende aantal mensen dat afhankelijk is van bijvoorbeeld voedselbanken, kan hier een indicator van zijn. #### 3.3.5 Van selectiviteit naar universaliteit * **Voor WOII (18e-19e eeuw):** Sociaal werk richtte zich voornamelijk op de stedelijke arbeidersklasse en specifieke groepen zoals kinderen, jongeren en mensen in armoede. Dit gebeurde via selectieve, categoriale maatregelen gericht op bijvoorbeeld 'onaangepaste' individuen. * **Na WOII:** Vanuit het perspectief van mensenrechten werd sociale ondersteuning een recht voor iedereen (artikel 1 OCMW-wet). De focus verschoof van materiële bijstand naar psychosociale dienstverlening en sociaal-culturele ontplooiing. Dit impliceerde een transitie van een residueel naar een structureel welzijnsbeleid, waarbij sociaal werk een basisvoorziening werd naast onderwijs, arbeid en sociale zekerheid. > **Tip:** De discussie tussen selectiviteit en universaliteit blijft actueel. Universele maatregelen kunnen leiden tot het Mattheus-effect, terwijl selectieve maatregelen stigmatiserend kunnen werken ('services for the poor are poor services'). Een antwoord hierop wordt gevonden in proportioneel of progressief universalisme. > **Example:** Proportioneel of progressief universalisme houdt in dat er een universele dienstverlening wordt aangeboden aan alle burgers, maar met bijzondere aandacht voor de ondersteuningsnoden van zwakkere groepen binnen deze universele dienstverlening. Dit wordt ook wel 'targeting within universalism' genoemd. Een voorbeeld is een universeel systeem van kinderbijslag waarbij kinderen uit gezinnen met een lagere sociaal-economische status recht hebben op een extra, aanvullende tegemoetkoming. De verschuiving van 'gunst' naar 'recht' heeft geleid tot een nieuwe architectuur voor sociaal werk. Hoewel het DNA van het sociaal werk is gewijzigd, is het gunstparadigma niet volledig verdwenen met de introductie van sociale rechtvaardigheid. Er is sprake van een verstrengeling van oude en nieuwe opvattingen, wat resulteert in een hybride vorm van sociaal werk waarin het gunstdenken en het rechtdenken elkaar kruisen. Dit thema wordt verder uitgediept in de context van spanningsvelden in het sociaal werk. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociaal werk | Een praktijkgebaseerde beroep en academische discipline die sociale verandering, ontwikkeling, cohesie, empowerment en bevrijding van mensen bevordert, met principes als sociale rechtvaardigheid, mensenrechten en respect voor diversiteiten centraal. | | Mensenrechten | Fundamentele principes die aangeven wat een menswaardig bestaan inhoudt en waarop elk individu aanspraak kan maken, ongeacht afkomst of status. | | UVRM | De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, aangenomen op 10 december 1948, die een belangrijk moreel kompas vormt voor mensenrechten en de basis legt voor vele latere verdragen. | | Sociale rechtvaardigheid | Een concept dat streeft naar een eerlijke en rechtvaardige verdeling van middelen, kansen en privileges binnen een samenleving, waarbij iedereen de mogelijkheid heeft om zich volledig te ontplooien. | | Burgerlijke en politieke rechten | Deze rechten, ook wel eerste generatie mensenrechten genoemd, omvatten individuele vrijheidsrechten zoals vrijheid van meningsuiting en het recht op gelijke behandeling voor de wet, en beschermen burgers tegen onrechtmatig overheidsoptreden. | | Economische, sociale en culturele rechten | Deze rechten, de tweede generatie mensenrechten, zijn gelijkheidsrechten die burgers de kansen bieden zich volwaardig te ontwikkelen, zoals het recht op arbeid en sociale bescherming. | | Collectieve solidariteitsrechten | De derde generatie mensenrechten, die rechten omvatten die enkel in collectiviteit en solidariteit gerealiseerd kunnen worden, gericht op ongelijkheid tussen landen en het welzijn van de planeet, zoals het recht op een gezonde leefomgeving. | | Paradigmashift | Een fundamentele verandering in de manier van denken en de basisassumpties binnen een discipline of praktijk, zoals de verschuiving in sociaal werk van een 'gunst'-benadering naar een 'recht'-benadering. | | Verzorgingsstaat | Een staatsinrichting waarin de overheid een actieve rol speelt in het waarborgen van het welzijn van haar burgers door middel van sociale zekerheid, bijstand en voorzieningen. | | Beschavingsoffensief | Een historische benadering, vaak in de 19e eeuw, waarbij sociaal werk werd ingezet om de zogenaamde 'klasse der gevaarlijken' (stedelijke arbeidersklasse) te beschaven en te integreren in de heersende burgerlijke waarden en normen. | | Emancipatie | Het proces waarbij mensen bevrijd worden van onderdrukking en beperkingen, en de mogelijkheid krijgen om hun eigen rechten en waardigheid volledig te realiseren; in sociaal werk staat dit centraal na de jaren '60. | | Gebruikersparticipatie | Een benadering in sociaal werk waarbij cliënten actief betrokken worden bij de besluitvorming en uitvoering van hun eigen hulp- en dienstverlening, vanuit het principe van zelfbeschikking. | | Universaliteit (in sociaal werk) | Het principe dat sociale ondersteuning en voorzieningen een recht zijn voor iedereen, ongeacht sociale achtergrond of specifieke problemen, wat een contrast vormt met eerdere selectieve benaderingen. | | Proportioneel of progressief universalisme | Een strategie die universele diensten aanbiedt aan alle burgers, maar tegelijkertijd extra aandacht besteedt aan de specifieke ondersteuningsbehoeften van kwetsbare groepen binnen die universele dienstverlening. |

# Het netwerkperspectief en zijn assumpties Het netwerkperspectief beschouwt beleid als het resultaat van interacties tussen actoren die onderling afhankelijk zijn. Dit perspectief benadrukt de complexiteit van beleidsprocessen, waardeconflicten tussen actoren, en het cruciale belang van vertrouwen en actief netwerkmanagement. ### 1.1 Het netwerkperspectief nader bekeken Beleid wordt binnen dit perspectief niet gezien als een lineair proces gestuurd door een centrale autoriteit, maar als een emergent fenomeen voortkomend uit de interacties tussen verschillende actoren. Deze actoren zijn vaak wederzijds afhankelijk van elkaars middelen, hebben uiteenlopende percepties en hanteren verschillende strategieën. Deze afhankelijkheid noodzaakt interacties, wat resulteert in patronen van sociale relaties, oftewel netwerken. Deze netwerken kenmerken zich door specifieke patronen van interactie, vertrouwen en gedeelde of conflicterende percepties. Wanneer netwerken langer bestaan, kunnen ze institutionaliseren, wat betekent dat er vaste regels en gewoonten ontstaan. Besluitvorming binnen dergelijke netwerken is inherent complex, voornamelijk door de diversiteit aan percepties en strategieën van de betrokken actoren. Het bereiken van bevredigende resultaten wordt hierdoor aanzienlijk bemoeilijkt, en vaak zelfs onmogelijk geacht zonder actief netwerkmanagement. > **Tip:** Begrijp dat het netwerkperspectief de nadruk legt op de dynamische en interactieve aard van beleidsvorming, in tegenstelling tot een top-down benadering. ### 1.2 De belangrijkste assumpties van het netwerkperspectief Het netwerkperspectief rust op een aantal kernassumpties die de aard van beleidsvorming en de rol van actoren definiëren: * **Complexiteit van processen en interacties:** Beleidsprocessen zijn zelden eenvoudig en rechtlijnig. Ze worden gekenmerkt door een veelheid aan actoren, belangen en interacties. * **Resultaten zijn niet eenvoudig te bereiken:** Door de inherente complexiteit vereisen beleidsdoelstellingen aanzienlijke inspanning en afstemming om te worden gerealiseerd. * **Waardeconflicten tussen actoren:** Verschillende actoren binnen een netwerk hebben vaak conflicterende waarden, doelen en belangen, wat onderhandeling en compromis vereist. * **Aanpassingen/afstemming nodig van actoren's strategieën:** De wederzijdse afhankelijkheid dwingt actoren om hun strategieën aan te passen en af te stemmen op die van anderen om hun doelen te kunnen bereiken. * **Vertrouwen is belangrijk:** Vertrouwen vormt de lijm die netwerken bijeenhoudt. Het faciliteert samenwerking, kennisuitwisseling en vermindert opportunistisch gedrag. * **Netwerkmanagement is cruciaal:** Actief en doelbewust management van netwerken is essentieel om de interacties te sturen, conflicten te beheersen en gewenste uitkomsten te bereiken. * **Betrokkenheid van stakeholders is belangrijk:** Het betrekken van relevante stakeholders is noodzakelijk voor de legitimiteit en effectiviteit van beleidsvorming en -uitvoering binnen netwerken. > **Tip:** Onthoud deze assumpties goed, want ze vormen de basis voor het begrijpen van de uitdagingen en kansen binnen netwerkgestuurde beleidsvorming. ### 1.3 Empirisch onderzoek naar netwerken Empirisch onderzoek naar netwerken heeft zich vanaf de jaren negentig voornamelijk gericht op case studies om de complexiteit en de rol van netwerkmanagement te exploreren. Vanaf het jaar 2000 is er ook meer surveyonderzoek verricht om algemene patronen en relaties te identificeren. #### 1.3.1 Onderzoeksvragen binnen netwerkonderzoek Veel onderzoek richt zich op de volgende kernvragen: 1. Heeft netwerkmanagement een positieve invloed op de uitkomsten en performance van netwerken? 2. Heeft de mate van vertrouwen binnen netwerken een positieve invloed op de uitkomsten en performance van netwerken? 3. Heeft de betrokkenheid van stakeholders (en politieke instituties) invloed op de uitkomsten en performance van netwerken? 4. Heeft negatieve media-aandacht invloed op de performance van netwerken? #### 1.3.2 Belang van netwerkmanagement Onderzoek, zowel case studies als grootschalige surveyonderzoeken, bevestigt consequent het grote belang van netwerkmanagement (NWM) voor het bereiken van gewenste netwerkuitkomsten. Meta-analyses tonen aan dat NWM een significante impact heeft op diverse andere variabelen, waaronder vertrouwen, media-aandacht en stakeholderbetrokkenheid. Verschillende NWM-strategieën, zoals het begeleiden van interacties, het exploreren van inhoud, het vaststellen van tijdelijke procesregels en het organiseren van samenwerking, dragen bij aan de effectiviteit van netwerken. #### 1.3.3 De rol van vertrouwen Vertrouwen wordt in vrijwel al het netwerkonderzoek beschouwd als een sleutelfactor. Significante relaties tussen vertrouwen en netwerkuitkomsten worden consistent gevonden in diverse onderzoeken, in verschillende landen en sectoren, waaronder publiek-private samenwerkingen. Vertrouwen is schaars en netwerken worden vaak gecreëerd om dit te bouwen. Het faciliteert investeringen in samenwerking, kennisuitwisseling en innovatie, mitigeert opportunistisch gedrag en bespaart transactiekosten. Er is een sterke relatie tussen netwerkmanagement en de ontwikkeling van vertrouwen. > **Example:** Een netwerk van zorginstellingen die samenwerken om de patiëntenzorg te verbeteren, zal baat hebben bij een hoog niveau van vertrouwen tussen de instellingen. Dit vertrouwen maakt het gemakkelijker om informatie te delen over succesvolle behandelprotocollen en om gezamenlijk te investeren in nieuwe technologieën. #### 1.3.4 Stakeholderbetrokkenheid Stakeholderbetrokkenheid is positief gerelateerd aan netwerkuitkomsten en vertoont een positieve relatie met netwerkmanagement. Er lijkt geen sprake te zijn van een trade-off tussen democratie en management in deze context. De betrokkenheid van politieke instituties, zoals gemeenteraden, lijkt echter niet direct gerelateerd aan de uitkomsten in netwerken. ### 1.4 Media en network governance Media spelen een significante rol in governance processen door hun eigen institutie en logica. Deze "media logica" wordt gevormd door professionele, commerciële en formatregels, waarbij commerciële belangen steeds belangrijker worden. Dit leidt tot een tendens naar personalisatie, dramatisering, meer soft nieuws, en meer conflict en negatief nieuws. #### 1.4.1 Backstage versus frontstage Er is een duidelijk onderscheid tussen de "backstage" (netwerken) en de "frontstage" (media). Beide hebben verschillende handelingslogica's: * **Netwerk governance logica (backstage):** * **Inhoud:** Verkennen en begrijpen van complexe problemen. * **Proces:** Opbouwen van vertrouwen en conflictbeheersing. * **Leiderschap:** Prudent en verbindend netwerkmanagement. * **Tijd:** Langdurige toewijding. * **Media handelingslogica (frontstage):** * **Inhoud:** Vereist eenvoudige statements en herhaling. * **Proces:** Conflict en negatief nieuws krijgen meer aandacht en zijn lonend. * **Leiderschap:** Vaak top-down leiderschap. * **Tijd:** Gericht op de korte termijn. > **Tip:** Realiseer je dat de manier waarop informatie wordt gepresenteerd in de media (frontstage) fundamenteel kan verschillen van de werkelijke dynamiek en complexiteit binnen beleidsnetwerken (backstage). Deze spanning tussen backstage en frontstage is cruciaal voor het begrijpen van de impact van media-aandacht op beleidsnetwerken. ### 1.5 Praktische relevantie Het netwerkperspectief heeft aanzienlijke praktische implicaties voor beleidsmakers: * **Erkenning van complexiteit:** Er zijn geen simpele oplossingen voor complexe governance processen. Actief netwerkmanagement is essentieel. * **Waarde van vertrouwen:** Het belang van vertrouwen moet erkend worden. Politici moeten terughoudend zijn met controle en bestraffing, en focussen op het bouwen van vertrouwen via langdurige toewijding en intensief netwerkmanagement. * **Omgaan met media:** Media kunnen niet genegeerd worden. Beleidsmakers moeten proactief omgaan met media-aandacht, boodschappen framen en zich bewust zijn van de impact van media op beleidsvorming. Defensieve of reactieve strategieën werken zelden. * **Democratie en management:** De tegenstelling tussen management en democratie is vaak een schijntegenstelling. Interactieve governance en burgerbetrokkenheid vereisen juist organisatie en duidelijke procesregels. * **Zorgvuldige participatie:** Participatie moet serieus genomen worden, met de nodige capaciteit en verankering in het politieke proces, om teleurstelling te voorkomen. > **Example:** Bij een project voor de herontwikkeling van een wijk, waar verschillende belangen van bewoners, ontwikkelaars en de gemeente spelen, zal succes afhangen van het actief managen van deze interacties, het opbouwen van vertrouwen tussen de partijen en het zorgvuldig betrekken van alle stakeholders. ### 1.6 Conclusie De meeste assumpties van het netwerkperspectief worden bevestigd door empirisch onderzoek. Netwerken draaien om het creëren van een minimale hoeveelheid vertrouwen en vereisen intensief management. Er zijn geen simpele oplossingen. Nationale culturen en sectorverschillen spelen een rol, maar ondanks deze nuances is er aanzienlijke vooruitgang geboekt in het begrijpen van netwerk governance. Netwerkmanagement kan worden onderverdeeld in het sturen van interacties binnen bestaande netwerken ("management in networks") en het ontwerpen van de structuur en regels van netwerken ("management of networks"). Niet alle strategieën van actoren binnen netwerken zijn netwerkmanagement; netwerkmanagement is een specifieke vorm van strategische interactie. Termen als procesmanagement en meta-governance overlappen met netwerkmanagement, maar netwerkmanagement is de meest gangbare term. --- # Empirisch onderzoek naar netwerkuitkomsten Dit deel van het college samenvatting presenteert de bevindingen van empirisch onderzoek naar de invloed van netwerkmanagement, vertrouwen en stakeholderbetrokkenheid op de uitkomsten van netwerken. ### 2.1 Overzicht van empirisch onderzoek Empirisch onderzoek naar netwerken heeft zich sinds de jaren negentig voornamelijk gericht op case studies, aangevuld met surveyonderzoek vanaf het jaar 2000. Meer recentelijk zijn ook meta-analyses uitgevoerd, die de significantie van diverse factoren voor netwerkuitkomsten aantonen. De centrale onderzoeksvragen betreffen de invloed van netwerkmanagement, vertrouwen, en stakeholderbetrokkenheid op de prestaties en uitkomsten van netwerken. Later is hieraan ook de invloed van media-aandacht toegevoegd. ### 2.2 De rol van netwerkmanagement Netwerkmanagement wordt consistent geïdentificeerd als een cruciale factor voor het succes van netwerken. * **Case studies** toonden de complexiteit van netwerkprocessen aan en benadrukten de belangrijke, maar vaak generalisatie-beperkende rol van netwerkmanagement. * **Surveyonderzoek** heeft een verrassend sterke positieve relatie aangetoond tussen netwerkmanagement (NWM) en netwerkuitkomsten. Dit wordt ondersteund door eigen onderzoek en internationaal onderzoek. * **Meta-analyses** van meerdere studies bevestigen dat netwerkmanagement een significante invloed heeft op diverse andere variabelen, waaronder vertrouwen, media-aandacht en stakeholderbetrokkenheid. Netwerkmanagement kan worden gedefinieerd als bewuste pogingen om interacties binnen netwerken te sturen. Dit omvat strategieën zoals het verbinden (sturen van interacties), het verkennen van inhoud, het vaststellen van tijdelijke procesregels en het arrangeren van activiteiten. Het omvat ook het institutioneel ontwerp, oftewel het veranderen van de vorm van het netwerk (regels en structurele patronen). Niet alle strategieën van actoren binnen netwerken zijn echter netwerkmanagement. Andere termen zoals procesmanagement, meta-governance en collaborative governance worden ook gebruikt, maar 'network management' is de meest gangbare. ### 2.3 Het belang van vertrouwen Vertrouwen wordt in vrijwel al het netwerkonderzoek als essentieel beschouwd en wordt vaak het "magische woord" genoemd. * Onderzoek toont consistente significante relaties aan tussen vertrouwen en netwerkuitkomsten in diverse onderzoeken in Nederland, Taiwan, Spanje, en in publiek-private partnerschappen. * Internationale studies uit de VS en België bevestigen eveneens de positieve impact van vertrouwen. * De meta-analyse benadrukt dat vertrouwen zelfs nog belangrijker kan zijn dan netwerkmanagement voor de uitkomsten van netwerken. De interpretatie van de resultaten rondom vertrouwen omvat diverse aspecten: 1. Vertrouwen is vaak schaars en netwerken worden mede gecreëerd om vertrouwen op te bouwen. 2. Vertrouwen faciliteert investeringen in samenwerking, kennisuitwisseling en innovatie, mitigeert opportunistisch gedrag en bespaart transactiekosten. 3. Er is een sterke relatie tussen netwerkmanagement en het opbouwen van vertrouwen. ### 2.4 Stakeholderbetrokkenheid Stakeholderbetrokkenheid heeft een positieve invloed op netwerkuitkomsten. * Onderzoek laat zien dat een grotere betrokkenheid van stakeholders leidt tot betere resultaten in netwerken. * Er is een positieve relatie tussen stakeholderbetrokkenheid en netwerkmanagement, wat aangeeft dat democratische principes en management niet noodzakelijkerwijs een trade-off vormen. * Stakeholderbetrokkenheid is echter niet gecorreleerd met een hoog niveau van vertrouwen binnen netwerken. * De betrokkenheid van politieke instituties, zoals gemeenteraden, toont geen directe relatie met de uitkomsten in netwerken. ### 2.5 Media en netwerkgovernance De media spelen een significante rol in netwerkgovernance en hebben invloed op de prestaties van netwerken. * **Media als institutie en media logica:** Media volgen professionele, commerciële en formatregels. Commerciële belangen leiden steeds vaker tot personalisering, dramatisering, focus op soft news, conflict en negatief nieuws. * **Media en politiek:** Analyse van de aardbevingsproblematiek in Groningen toont aan dat media-aandacht (met name emotionele thema's) correleert met politieke discussies en acties. Machine learning technieken kunnen helpen bij het analyseren van deze verbanden. * **Backstage (netwerken) versus front stage (media):** Er bestaan verschillende handelingslogica's. * **Netwerkgovernance logica:** Gericht op het verkennen van complexe problemen, het opbouwen van vertrouwen en conflictbeheersing. Leiderschap is prudent en verbindend (netwerkmanagement). Tijdsperspectief is langdurig. * **Media handelingslogica:** Vereist eenvoudige statements en herhaling, genereert meer aandacht voor conflict en negatief nieuws. Leiderschap aan de frontstage is vaak top-down. Tijdsperspectief is kortetermijn. * **Spanningen tussen frontstage en backstage:** Het managen van commerciële media-aandacht kan zowel positieve als negatieve effecten hebben op de prestaties van netwerken. > **Tip:** Het is cruciaal om de handelingslogica van de media te begrijpen en hier proactief mee om te gaan, in plaats van reactief. ### 2.6 Praktische relevantie De bevindingen uit het empirisch onderzoek bieden belangrijke praktische inzichten: 1. **Complexiteit van governance:** Er zijn geen simpele organisatorische oplossingen voor complexe bestuurlijke processen. Effectief netwerkmanagement is noodzakelijk. 2. **Waarde van vertrouwen:** Vertrouwen is waardevol, maar roept ook vragen op over de neiging van politici om alles te controleren en bestraffen. Het opbouwen van vertrouwen en intensief netwerkmanagement vereisen langdurige toewijding. 3. **Omgaan met media:** Media kunnen niet genegeerd worden. Politici volgen de media, wat invloed heeft op de framing van problemen en inhoudelijke discussies. Netwerkmanagers moeten media-aandacht actief managen en hun boodschap framen. 4. **Democratie en management:** De vermeende tegenstelling tussen democratie en management is vaak een schijntegenstelling. Interactieve governance en burgerbetrokkenheid moeten georganiseerd worden met duidelijke spelregels en capaciteit. ### 2.7 Conclusie van het onderzoek De meeste aannames uit het netwerkperspectief worden bevestigd door empirisch onderzoek. Netwerken draaien om het creëren van een minimale hoeveelheid vertrouwen en intensief management. Er zijn geen simpele oplossingen. Nationale culturen en sectoren kunnen verschillen beïnvloeden, maar het onderzoek heeft reeds aanzienlijke vooruitgang geboekt in het begrijpen van netwerkuitkomsten. --- # Media en netwerk governance: frontstage vs. backstage Dit gedeelte analyseert de complexe interactie tussen media en netwerk governance, waarbij de nadruk ligt op de contrasterende logica's van de 'backstage' van netwerken en de 'frontstage' van de media. ### 3.1 De backstage logica van netwerken Netwerk governance beschouwt beleid als het resultaat van interacties tussen afhankelijke actoren met verschillende percepties en strategieën. Wanneer deze netwerken langer bestaan, kunnen ze institutionaliseren, wat leidt tot patronen van interactie, vertrouwen en percepties. De besluitvorming binnen netwerken is inherent complex vanwege de uiteenlopende perspectieven van de actoren. Het bereiken van bevredigende resultaten vereist actief netwerkmanagement. #### 3.1.1 Aannames van het netwerkperspectief De kernassumpties van het netwerkperspectief zijn: * **Complexiteit van processen en interacties:** De processen zijn zelden lineair of eenvoudig. * **Moeilijk bereikbare resultaten:** Resultaten zijn niet vanzelfsprekend en vereisen inspanning. * **Waardeconflicten:** Actoren binnen netwerken kunnen conflicterende belangen hebben. * **Noodzaak tot afstemming:** Actoren moeten hun strategieën aanpassen aan de onderlinge afhankelijkheid. * **Belang van vertrouwen:** Vertrouwen is een cruciale factor voor succesvolle samenwerking. * **Crucialiteit van netwerkmanagement:** Actief management is essentieel voor het sturen van netwerkprocessen. * **Belang van stakeholderbetrokkenheid:** Het betrekken van relevante stakeholders verhoogt de kans op succes. #### 3.1.2 Onderzoek naar netwerk governance Empirisch onderzoek heeft zich gericht op de volgende vragen: 1. Heeft netwerkmanagement een positieve invloed op de uitkomsten van netwerken? 2. Heeft de mate van vertrouwen in netwerken een positieve invloed op de uitkomsten? 3. Heeft de betrokkenheid van stakeholders invloed op de netwerkuitkomsten? 4. Heeft negatieve media-aandacht invloed op de prestaties van netwerken? Onderzoek, waaronder case studies en grootschalige survey onderzoeken, heeft consequent aangetoond dat **netwerkmanagement een belangrijke positieve invloed heeft op de resultaten van netwerken**. Een meta-analyse van 24 internationale studies bevestigt dit verband en wijst tevens op een sterke relatie tussen netwerkmanagement en andere variabelen zoals vertrouwen, media-aandacht en stakeholderbetrokkenheid. #### 3.1.3 De rol van vertrouwen Vertrouwen wordt consequent benadrukt als een cruciaal element in netwerkonderzoek. Het is vaak schaars en wordt binnen netwerken gecreëerd. Vertrouwen faciliteert investeringen in samenwerking, kennisuitwisseling en innovatie, mitigeert opportunistisch gedrag en bespaart transactiekosten. De meta-analyse suggereert zelfs dat vertrouwen belangrijker kan zijn dan netwerkmanagement voor netwerkuitkomsten. Er bestaat een sterke relatie tussen effectief netwerkmanagement en de opbouw van vertrouwen. #### 3.1.4 Stakeholderbetrokkenheid Stakeholderbetrokkenheid is positief gerelateerd aan netwerkuitkomsten en wordt ook positief beïnvloed door netwerkmanagement. Het staat niet in contrast met democratische principes; juist het organiseren van interactieve governance en burgerparticipatie vereist effectief management. Betrokkenheid van politieke instituties, zoals gemeenteraden, heeft echter niet altijd een directe relatie met de uitkomsten in netwerken. ### 3.2 De frontstage logica van media Media functioneren als een institutie met hun eigen 'media logica'. Deze logica wordt gevormd door professionele regels, commerciële belangen en formatvereisten. Commercialisering leidt vaak tot een personalisering en dramatisering van het nieuws, met meer nadruk op 'soft news', conflict en negatieve berichtgeving. #### 3.2.1 Handelingslogica: backstage versus frontstage Er bestaan fundamentele verschillen in de handelingslogica tussen de 'backstage' van netwerken en de 'frontstage' van de media: | Kenmerk | Backstage (Netwerken) | Frontstage (Media) | | -------------- | ------------------------------------------------------ | -------------------------------------------------------------- | | **Inhoud** | Verkennen en begrijpen van complexe problemen | Vereist eenvoudige, herhaalde statements | | **Proces** | Opbouwen van vertrouwen, conflictbeheersing | Conflict en negatief nieuws krijgen meer aandacht; conflict is lonend | | **Leiderschap** | Prudent en verbindend (netwerkmanagement) | Sterk, vaak top-down leiderschap | | **Tijd** | Langdurige toewijding | Gericht op de korte termijn | #### 3.2.2 Spanningen tussen frontstage en backstage De verschillende logica's leiden tot spanningen. Media-aandacht kan, zowel positief als negatief, de prestaties van netwerken beïnvloeden. Het managen van commerciële media-aandacht is een uitdaging voor complexe governance netwerken. > **Tip:** Begrijpen van deze contrasterende logica's is cruciaal voor effectieve communicatiestrategieën in netwerk governance. ### 3.3 Praktische relevantie De inzichten uit dit onderzoek hebben belangrijke praktische implicaties voor netwerk managers en beleidsmakers: 1. **Erkenning van complexiteit:** Governanceprocessen zijn complex en kennen geen simpele oplossingen. Netwerkmanagement is essentieel om deze complexiteit te navigeren. 2. **Waarde van vertrouwen:** Vertrouwen is een kostbaar goed dat actief opgebouwd en onderhouden moet worden. Politici moeten terughoudend zijn met controle en bestraffing die vertrouwen ondermijnen. 3. **Langdurige toewijding:** Het opbouwen van vertrouwen en effectief netwerkmanagement vereisen langdurige inzet. 4. **Media als niet te negeren factor:** Media beïnvloeden de publieke opinie en politieke agenda's. Netwerk managers moeten proactief omgaan met media, hun boodschap framen en een communicatiestrategie ontwikkelen. Een defensieve of reactieve houding werkt zelden. 5. **Democratie en management geen tegenstelling:** Interactieve governance en burgerbetrokkenheid vereisen organisatie en management. Duidelijkheid over de reikwijdte van participatie en heldere procesregels zijn essentieel. Het serieus nemen van participatie vereist capaciteit en verankering in het politieke proces. ### 3.4 Conclusie Het onderzoek bevestigt de belangrijkste assumpties: netwerken draaien om het creëren van een minimale hoeveelheid vertrouwen en vereisen intensief management. Er zijn geen simpele oplossingen. Nationale culturen en sectorverschillen spelen een rol, maar de basisprincipes van netwerk governance, met name het belang van vertrouwen en management, zijn breed toepasbaar. > **Example:** De aardbevingen in Groningen illustreren de complexiteit van netwerk governance. De analyse van media-aandacht, kamerverslagen en toezichtsrapporten toont aan hoe de framing van de problematiek – van veiligheidskwesties tot meer emotionele thema's – de publieke en politieke agenda beïnvloedt. Het succesvol adresseren van dergelijke complexe problemen vereist een diepgaand begrip van zowel de 'backstage' netwerkdynamiek als de 'frontstage' mediadruk. --- # Praktische relevantie en conclusie Dit gedeelte bespreekt de praktische implicaties van het netwerkperspectief voor beleidsmakers en netwerkmanagers, de complexiteit van governanceprocessen, het belang van media, en de relatie tussen management en democratie, om af te sluiten met een samenvattende conclusie die de meeste assumpties bevestigt en het belang van vertrouwen en intensief management onderstreept. ### 4.1 Praktische relevantie van het netwerkperspectief Het netwerkperspectief heeft aanzienlijke praktische implicaties voor de manier waarop beleidsmakers en netwerkmanagers opereren en beslissingen nemen. #### 4.1.1 De complexiteit van governanceprocessen * **Constante herinnering aan complexiteit:** Het netwerkperspectief benadrukt dat governanceprocessen inherent complex zijn. Er bestaan geen simpele oplossingen voor complexe problemen, ondanks de neiging tot het zoeken naar dergelijke oplossingen (wat vaak door populisten wordt uitgebuit). * **Noodzaak van netwerkmanagement:** Complexe processen vereisen actief en intensief netwerkmanagement om tot resultaten te komen. Dit is geen kwestie van simpele organisatorische aanpassingen. * **Belang van langdurige toewijding:** Het opbouwen van vertrouwen en het effectief managen van netwerken vergt langdurige toewijding van alle betrokkenen. #### 4.1.2 Het belang van media * **Media-invloed is onvermijdelijk:** Media hebben een significante invloed op governance en politiek. Het is cruciaal om hier als netwerkmanager altijd rekening mee te houden. * **Media-framing:** Media spelen een rol bij het framen van problemen, wat belangrijk is voor de inhoudelijke discussie. De aanname dat nieuws enkel verpakt wordt voor de volgende dag is onjuist. * **Defensief/reactief mediabeleid werkt meestal niet:** Een proactieve benadering, inclusief het framen van de boodschap, is noodzakelijk. #### 4.1.3 De relatie tussen management en democratie * **Schijnbare tegenstelling:** De tegenstelling tussen management en democratie wordt vaak als een echte tegenstelling gezien, maar dit is onterecht. * **Organiseren van participatie:** Interactieve governance en burgerbetrokkenheid vereisen actieve organisatie. Duidelijkheid moet worden gecreëerd over de reikwijdte van participatie. * **Procesregels:** Het vaststellen van duidelijke procesregels is essentieel om participatieprocessen in goede banen te leiden. * **Verankering in politiek proces:** Participatie moet serieus worden genomen, met de nodige capaciteit en verankering in het politieke proces, anders leidt dit tot teleurstelling. #### 4.1.4 Vertrouwen en de neiging tot controle * **Waarde van vertrouwen:** Vertrouwen heeft grote waarde. Dit roept vragen op over de neiging van politici om alles te willen controleren en te bestraffen, zoals ook bleek uit onderzoek naar publiek-private samenwerking. > **Tip:** Netwerkmanagement is niet alleen het sturen van interacties (management in networks), maar ook het ontwerpen van de structuur van het netwerk zelf (management of networks). Verschillende termen zoals 'process management', 'meta governance' en 'collaborative governance' bestaan, maar 'network management' is de meest gebruikte term. ### 4.2 Conclusie De conclusie van het onderzoek bevestigt de meeste van de aanwezige assumpties over netwerken en netwerkmanagement. * **Bevestiging van assumpties:** Het onderzoek onderstreept dat netwerken fundamenteel draaien om het creëren van een minimale hoeveelheid vertrouwen en het vereisen van intensief management. * **Geen simpele oplossingen:** Er zijn geen simpele oplossingen voor de complexiteit van netwerken. * **Invloed van context:** Landen en sectoren verschillen, wat betekent dat nationale culturen en sectorale kenmerken een rol spelen in de effectiviteit van netwerkstrategieën. De data uit het publiek-private samenwerking onderzoek bevestigen dit. * **Vooruitgang:** Ondanks de complexiteit en contextuele verschillen, is er aanzienlijke vooruitgang geboekt in het begrijpen van netwerken en netwerkmanagement. > **Tip:** Het is cruciaal om te onthouden dat effectief netwerkmanagement strategisch is, maar niet alle strategieën binnen een netwerk kunnen worden geclassificeerd als netwerkmanagement; actorstrategieën binnen netwerken zijn hierin onderscheidend. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Netwerkperspectief | Een theoretisch raamwerk dat beleid en besluitvorming beschouwt als het resultaat van interacties tussen onderling afhankelijke actoren die deel uitmaken van een netwerk van sociale relaties. | | Actor | Een individu, organisatie of entiteit die deelneemt aan beleids- of netwerkprocessen, vaak met eigen percepties, strategieën en belangen. | | Institutionalisering | Het proces waarbij gedragingen, regels en normen binnen een netwerk zich stabiliseren en verankeren, waardoor ze een structureel kenmerk van het netwerk worden. | | Netwerkmanagement (NWM) | Bewuste pogingen om interacties binnen netwerken te sturen, wat kan bestaan uit het verbinden van actoren, het verkennen van inhoud, het vaststellen van tijdelijke procesregels en het organiseren van structurele elementen van het netwerk. | | Vertrouwen | Een fundamenteel element in netwerken dat de bereidheid om te investeren in samenwerking, kennisuitwisseling en het mitigeren van opportunistisch gedrag faciliteert, wat leidt tot lagere transactiekosten. | | Stakeholderbetrokkenheid | De mate waarin relevante partijen, zoals burgers, belangengroepen en politieke instituties, actief participeren in en invloed uitoefenen op netwerkprocessen en -uitkomsten. | | Media logica | De professionele, commerciële en formatgerelateerde regels die de manier waarop media nieuws produceren en presenteren, beïnvloeden, vaak leidend tot personalisering, dramatisering en negatief nieuws. | | Front stage (podium) | De publieke arena waar actoren interageren met de media en het publiek, gekenmerkt door een handelingslogica gericht op eenvoud, conflict en korte termijnresultaten. | | Backstage (achter de schermen) | De interne arena van netwerken waar actoren zich bezighouden met het verkennen van complexe problemen, het opbouwen van vertrouwen en conflictbeheersing, met een langdurige toewijding. | | Complexiteit | De inherente eigenschap van beleids- en governanceprocessen die voortkomt uit het grote aantal onderling afhankelijke actoren, uiteenlopende percepties en strategieën, wat leidt tot uitdagende besluitvorming. | | Meta-analyse | Een statistische methode die de resultaten van meerdere onafhankelijke onderzoeken naar hetzelfde fenomeen combineert om een algemene schatting te verkrijgen van het effect en de algemene trends te identificeren. | | Handelingslogica | De specifieke manier van denken en doen die kenmerkend is voor een bepaalde context of arena, zoals de media of netwerk governance, en die bepaalt hoe actoren zich gedragen en communiceren. | | Democratische legitimiteit | Het principe dat beleidsvorming en governanceprocessen breed gedragen en geaccepteerd moeten worden door de burgers, vaak door middel van participatie en vertegenwoordiging. |

# Het sociaal werk en zijn spanningsvelden Dit onderwerp verkent de inherente spanningsvelden binnen het sociaal werk, voortkomend uit conflicterende doelen, de noodzaak voor sociaal werkers om posities in te nemen, en de dubbele aard van sociale interventies. ## 1\. Introductie tot spanningsvelden in sociaal werk Spanningsvelden in het sociaal werk ontstaan doordat het vakgebied meerdere, soms tegenstrijdige doelen nastreeft, zoals het bevorderen van welzijn, integratie en veiligheid. De sociaal werker wordt hierdoor gedwongen om in specifieke situaties een duidelijke positie in te nemen en keuzes te maken over welke doelen prioriteit krijgen en hoe deze bereikt moeten worden. Deze keuzes zijn onlosmakelijk verbonden met de manier waarop sociale problemen worden gedefinieerd en geanalyseerd. ### 1.1 Kernbegrippen van de spanningsvelden * **Spanningsveld:** De inherente dynamiek binnen het sociaal werk die voortkomt uit het balanceren van verschillende en soms conflicterende doelen en belangen. * **Spanningsveld tussen individu en samenleving:** De constante afweging tussen het ondersteunen van individuele autonomie en welzijn, en het rekening houden met maatschappelijke structuren en normen. * **Spanningsveld tussen disciplinering en emancipatie:** De dualiteit tussen het sturen of reguleren van gedrag (disciplinering) en het versterken van de zelfbeschikking en empowerment van cliënten (emancipatie). * **Dubbelkarakter van sociale interventie:** Sociale interventies hebben zowel een doelgerichte actie als een betekenisvolle impact op de manier waarop problemen worden gezien en begrepen. * **Spanningsveld tussen privaat en publiek:** De spanning tussen het individuele, private domein van cliënten en de publieke verantwoordelijkheid en interventies van de samenleving. * **Spanningsveld tussen technische en normatieve professionalisering:** De balans tussen het ontwikkelen van efficiënte en effectieve methoden ('de dingen goed doen') en het handelen vanuit ethische principes en waarden ('de goede dingen doen'). Dit omvat de uitdaging om 'de goede dingen goed te doen'. ### 1.2 Theorieën over de rol en definitie van sociaal werk Verschillende theoretische benaderingen trachten sociaal werk te definiëren en te duiden: * **Definiëring vanuit de globale definitie:** Gebaseerd op algemeen aanvaarde principes en doelen van sociaal werk. * **Definiëring vanuit de geschiedenis:** Begrip van sociaal werk door de historische evolutie van de discipline, haar praktijken en haar maatschappelijke rol. * **Definiëring vanuit een normatief kader:** Kijkt naar de ethische principes, waarden en idealen die sociaal werk sturen. * **Definiëring vanuit actuele maatschappelijke ontwikkelingen:** Sociaal werk wordt gedefinieerd in relatie tot hedendaagse sociale problemen en maatschappelijke veranderingen. Deze verschillende invalshoeken benadrukken dat spanningsvelden een integraal en onvermijdelijk onderdeel zijn van het sociaal werk. ## 2\. Sociale interventie en probleemdefiniëring De kern van het sociaal werk wordt gevormd door **sociale interventie**, het actief engageren om welzijn te bevorderen. Cruciaal hierbij is dat sociale interventies nooit neutraal zijn; ze worden altijd gestuurd door een specifieke **socialeprobleemdefiniëring**. Dit proces omvat: 1. Het inschatten van de oorzaken van een probleem. 2. Het ontwikkelen van een visie op hoe het probleem aangepakt moet worden. 3. Het bepalen wie bij de aanpak betrokken wordt of de verantwoordelijkheid draagt. ### 2.1 Het proces van sociale-probleemdefiniëring Elke sociale interventie gaat vooraf aan een proces van sociale-probleemdefiniëring. De manier waarop een probleem wordt gedefinieerd, bepaalt direct welke aanpak of interventie wordt gekozen. Er is geen objectieve, universele kijk op sociale problemen; elke definiëring is ingebed in een specifieke historische en maatschappelijke context, en wordt beïnvloed door verschillende referentiekaders. #### 2.1.1 Van probleem naar sociaal probleem Niet elk probleem is een sociaal probleem. Een probleem wordt een sociaal probleem wanneer het voldoet aan de volgende kenmerken: * **Sociale oorsprong:** Het probleem moet een duidelijke sociale oorsprong hebben; een natuurramp is bijvoorbeeld geen sociaal probleem. * **Bewustzijn en onwenselijkheid:** Voldoende mensen in de samenleving moeten zich bewust zijn van de probleemsituatie en deze als onwenselijk beschouwen. * **Aanpakbaarheid:** Er moet in de samenleving de overtuiging bestaan dat het probleem kan worden aangepakt. #### 2.1.2 Van sociaal probleem tot sociale interventie Het proces om van een sociaal probleem tot een interventie te komen, kent doorgaans de volgende stappen: 1. Een probleem wordt zichtbaar. 2. Er ontstaat morele verontwaardiging. 3. Mobilisatie komt op gang. 4. Een concreet plan wordt uitgewerkt. 5. De interventie wordt uitgevoerd en geëvalueerd. De interventies die worden uitgevoerd, beïnvloeden op hun beurt opnieuw de sociale-probleemdefiniëring. Dit proces is ook zichtbaar in de verschuiving van de taal waarmee sociale problemen worden benoemd, wat de veranderende opvattingen over problemen en reacties daarop weerspiegelt (bijvoorbeeld van 'landloper' naar 'thuisloze', of van 'gastarbeider' naar 'culturele minderheid'). ### 2.2 Keuzes bij sociale interventies Als sociaal werker worden er bij het uitvoeren van een sociale interventie voortdurend keuzes gemaakt. Deze keuzes worden ingegeven door diverse aspecten, waaronder: * Dominante wetenschappelijke theorieën * Persoonlijke waarden en ervaringen * Professionele kennis * Maatschappelijke normen en waarden > **Tip:** Begrijp dat de 'lezing' of interpretatie van een sociaal probleem, die voortkomt uit deze verschillende invloeden, de basis vormt voor de gekozen interventie. #### 2.2.1 Voorbeelden van interventies en probleemdefiniëringen * **Interventie:** Hangjongeren verbieden om ergens te staan. * **Impliciete probleemdefiniëring:** Het gedrag van de jongeren wordt gezien als hinderlijk en problematisch; de oplossing ligt in restrictie en controle. * **Interventie:** Structureel voorzieningen uitbouwen voor jongeren in de wijk, zoals een jeugdhuis. * **Impliciete probleemdefiniëring:** Het gebrek aan passende vrijetijdsbesteding en sociale structuren voor jongeren wordt gezien als de oorzaak; de oplossing ligt in het bieden van positieve alternatieven en ondersteuning. ## 3\. Het analyseschema van Vranken: de lezing van sociale problemen Het analyseschema van Vranken biedt een kader om de oorzaken van sociale problemen op verschillende niveaus te analyseren en te duiden, met specifieke toepassingen voor bijvoorbeeld armoedebeleid. Het onderscheidt drie niveaus van oorzaak: microniveau, mesoniveau en macroniveau. ### 3.1 De niveaus van oorzaak * **Microniveau:** Richt zich op het individu en het gezin als oorzaak van sociale problemen. * **Interne oorzaak (Individueel schuldmodel):** Het probleem wordt toegeschreven aan het eigen, afwijkende gedrag of de gebreken van het individu. Bijvoorbeeld, werkloosheid wordt verklaard door te weinig zoeken naar werk of gebrek aan doorzettingsvermogen. De aanpak focust op gedragsverandering, heropvoeding, controle of sancties. * **Externe oorzaak (Individueel ongevalmodel):** Het probleem wordt gezien als het gevolg van individuele tegenslagen of maatschappelijke onmacht, zoals onvoldoende geschoold zijn voor de arbeidsmarkt, echtscheiding, ziekte of beperkingen. De aanpak is gericht op bijzondere opvang en ondersteuning. * **Mesoniveau:** Richt zich op groepen, organisaties, instituties en gemeenschappen (het maatschappelijk middenveld) als oorzaak. * **Interne oorzaak (Institutioneel schuldmodel):** Problemen worden verklaard door de inrichting of het functioneren van instituties of gemeenschappen, zoals afwijkende waarden, ontoegankelijke organisaties of drempels voor deelname. De aanpak is gericht op het onderzoeken en wegnemen van deze drempels. * **Externe oorzaak (Institutioneel ongevalmodel):** Problemen ontstaan door externe factoren zoals stereotypering, stigmatisering, of onvoldoende beleidsaandacht voor minderheden, wat leidt tot institutionele uitsluitingsprocessen. De aanpak omvat beleidshervorming, het doorbreken van stigma's en het bevorderen van inclusie. * **Macroniveau:** Richt zich op de samenleving en het globale maatschappelijke systeem als oorzaak. * **Interne oorzaak (Maatschappelijk schuldmodel):** Sociale problemen zijn een gevolg van de structurele organisatie van de samenleving en economie, zoals sociale ongelijkheid en marginalisering. De aanpak richt zich op hervorming van structuren, beleid, wetgeving en het bevorderen van sociale rechtvaardigheid en gelijke kansen. * **Externe oorzaak (Maatschappelijk ongevalmodel):** Problemen ontstaan door tijdelijke of plotselinge maatschappelijke ontwikkelingen, zoals economische crises, demografische veranderingen of technologische verschuivingen. De aanpak is gericht op het corrigeren van achterstellingsfactoren via sociale zekerheid, onderwijs en voorzieningen, en kenmerkt zich door verdeelde verantwoordelijkheid tussen individu en overheid, een kernprincipe van de verzorgingsstaat. ### 3.2 Toepassing van het Vranken-schema Het schema van Vranken helpt om te analyseren hoe sociale problemen worden begrepen en welke interventies daarbij passen. De keuze voor een bepaald niveau en type oorzaak (intern/extern) bepaalt de uiteindelijke aanpak van het probleem. > **Voorbeeld:** Het spijbelen van jongeren en de bijbehorende boetes kunnen worden geanalyseerd binnen dit schema. Wordt het gezien als een individueel gedragsprobleem (microniveau, intern), als gevolg van een gebrek aan passende schoolomgevingen (mesoniveau, intern) of als een symptoom van bredere maatschappelijke ongelijkheid en kansenongelijkheid (macroniveau, intern)? De gekozen lezing bepaalt de voorgestelde oplossing. #### 3.2.1 Oefening: Toepassing op stellingen * **Stelling:** "Als gevolg van de vergrijzing is er een tekort aan opvangplaatsen voor bejaarden." * **Analyse:** Dit wijst op een structurele oorzaak (vergrijzing) op macroniveau, mogelijk een 'maatschappelijk ongeval' of een gevolg van langetermijnbeleid. * **Stelling:** "De gezinnen van de amokmakers moeten gezinsondersteuning krijgen." * **Analyse:** Dit richt zich op het individuele gezin, dus microniveau. De focus op ondersteuning suggereert een 'individueel ongevalmodel' of een interventie die de oorzaak buiten het directe gedrag zoekt. * **Stelling:** "Organisatie X is actief in een buurt met veel kansarmen maar bereikt deze doelgroep niet." * **Analyse:** Dit probleem ligt bij de organisatie en haar relatie met de gemeenschap, dus mesoniveau. De focus op het niet bereiken van de doelgroep kan wijzen op het 'institutioneel schuldmodel' (drempels, ontoegankelijkheid) of het 'institutioneel ongevalmodel' (stigmatisering van de organisatie of buurt). ### Het analyseschema van Vranken Het analyseschema van Vranken biedt een kader voor het lezen van de oorzaken van sociale problemen, oorspronkelijk uitgewerkt voor het armoedebeleid. Het onderscheidt oorzaken op verschillende niveaus en van verschillende aard: #### 3.2.1 Niveaus van oorzaken * **Microniveau:** Richt zich op het individu en het gezin. * **Mesoniveau:** Betreft groepen, organisaties, etnische en lokale gemeenschappen, en het maatschappelijke middenveld (meer geïnstitutionaliseerde vormen van samenleven zoals bedrijven, scholen, vakbonden, etc.). * **Macroniveau:** Omvat het globale maatschappelijke systeem, zoals de verzorgingsstaat. #### 3.2.2 Aard van oorzaken Binnen elk niveau wordt onderscheid gemaakt tussen: * **Interne oorzaken:** Ligt de oorzaak bij het individu, de groep of de samenleving zelf (eigen schuld). * **Externe oorzaken:** Ligt de oorzaak buiten de directe controle van het individu, de groep of de samenleving (geen eigen schuld, pech). #### 3.2.3 Verklaringen op microniveau * **Individueel schuldmodel (Interne oorzaak):** Sociale problemen worden verklaard door afwijkend of onaangepast gedrag van individuen of gezinnen ten opzichte van maatschappelijke verwachtingen of normen. Denk hierbij aan werkloosheid door te weinig zoeken, gebrek aan doorzettingsvermogen, of armoede door schulden of een 'verkeerd' opvoedingspatroon. * **Aanpak:** Verandering van het individu via begeleiding, heropvoeding, controle, negatieve sanctionering, disciplinering of criminalisering. * **Individueel ongevalmodel (Externe oorzaak):** Sociale problemen ontstaan door maatschappelijke tegenslagen of het onvermogen om zich aan te passen aan snelle maatschappelijke veranderingen. Dit omvat geringere flexibiliteit, onbekendheid met administratie of ICT, of individuele tegenslagen zoals echtscheiding, werkloosheid, ziekte of een beperking. * **Aanpak:** Bijzondere opvang, zoals publieke bijstand, voedselpakketten of arbeidstrajectbegeleiding. #### 3.2.4 Verklaringen op mesoniveau * **Institutioneel schuldmodel (Interne oorzaak):** De oorzaak van sociale problemen wordt gezocht in de inrichting en het functioneren van instituties, organisaties en gemeenschappen. Dit kan voortkomen uit afwijkende waarden en normen van een gemeenschap ten opzichte van de samenleving (bv. een 'armoedecultuur') of uit de ontoegankelijkheid van organisaties en verenigingen (bv. te veel administratie). * **Aanpak:** Onderzoeken en wegnemen van drempels die deelname aan diensten bemoeilijken. * **Institutioneel ongevalmodel (Externe oorzaak):** Sociale problemen ontstaan door fenomenen als stereotypering, stigmatisering of onvoldoende beleidsaandacht voor minderheden, leidend tot institutionele uitsluitingsprocessen. Een negatief imago van een dienst kan bijvoorbeeld cliënten weerhouden om er gebruik van te maken. * **Aanpak:** Beleidshervorming, het doorbreken van stigma's, en het bevorderen van inclusie en bewustwording. #### 3.2.5 Verklaringen op macroniveau * **Maatschappelijk schuldmodel (Interne oorzaak):** De oorzaken van sociale problemen liggen in de structurele organisatie van de samenleving en de economie, zoals de reproductie van sociale ongelijkheid door het kapitalistische model. Dit model benadrukt maatschappelijke marginalisering en 'differentiële participatie', waarbij niet elke vorm van participatie wordt gewaardeerd. * **Aanpak:** Hervormen van structuren door beleid en wetgeving te herzien, ongelijkheid tegen te gaan, sociale rechtvaardigheid te bevorderen, te investeren in gelijke kansen en middelen, en bewustwording en betrokkenheid van de bredere samenleving te stimuleren. Dit is het meest verregaande model. * **Maatschappelijk ongevalmodel (Externe oorzaak):** Sociale problemen worden veroorzaakt door tijdelijke of plotselinge maatschappelijke ontwikkelingen zoals economische of financiële crises, demografische veranderingen, oorlog, natuurrampen of snelle technologische verschuivingen. * **Aanpak:** Ingrijpen op achterstellingsfactoren door een goed uitgebouwd systeem van sociale zekerheid, onderwijs en sociale voorzieningen. Een verdeelde verantwoordelijkheid tussen individu en overheid is hierbij kenmerkend, wat de correctie van marktafhankelijkheid beoogt. > **Voorbeeld:** Het probleem van spijbelen met bijhorende boetes kan geanalyseerd worden aan de hand van Vrankens schema. Als de focus ligt op de motivatie van de leerling om niet naar school te gaan, dan kan dit binnen het individueel schuldmodel geplaatst worden. Als de boete als een te grote financiële last voor de ouders wordt gezien, kan dit een extern element zijn dat de problematiek complexer maakt. Een bredere analyse zou kunnen kijken naar de schoolomgeving (meso) of het onderwijsbeleid (macro). #### 3.2.6 Oefeningen en toepassingen Het schema van Vranken kan worden gebruikt om verschillende situaties te analyseren: * **Probleem:** Spijbelen en de betaling van boetes. * **Analyse:** De oorzaak van het spijbelen kan enerzijds liggen bij de individuele leerling (microniveau, individueel schuldmodel). Anderzijds kan de financiële impact van de boetes op het gezin (microniveau, extern) een rol spelen. * **Stellingen binnen het kwadrantenschema:** * "Als gevolg van de vergrijzing is er een tekort aan opvangplaatsen voor bejaarden." - Dit wijst op een macroniveau probleem (demografische verandering) dat leidt tot een tekort aan voorzieningen, waarschijnlijk te plaatsen onder het maatschappelijk ongevalmodel, met mogelijke gevolgen op meso- en microniveau. * "De gezinnen van de amokmakers moeten gezinsondersteuning krijgen." - Dit is een interventie op microniveau, impliceert dat de oorzaak (deels) in het gezin ligt (individueel schuldmodel of een externe tegenslag in het gezin). * "Organisatie X is actief in een buurt met veel kansarmen maar bereikt deze doelgroep niet." - Dit is een probleem op mesoniveau, waarbij de effectiviteit of toegankelijkheid van de organisatie wordt bevraagd, wat kan wijzen op het institutioneel schuldmodel (bv. ontoegankelijke drempels) of institutioneel ongevalmodel (bv. negatief imago van de organisatie). * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Spanningsveld | Een situatie waarin tegengestelde krachten, belangen of waarden tegelijkertijd aanwezig zijn, wat leidt tot conflicten of complexe dilemma's binnen een systeem of praktijk. | | Sociale interventie | De actieve handeling of het proces waarbij een sociaal werker ingrijpt om een sociaal probleem aan te pakken, welzijn te bevorderen of maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen, gebaseerd op een specifieke probleemdefiniëring. | | Socialeprobleemdefiniëring | Het proces van het identificeren, analyseren en interpreteren van een situatie als een sociaal probleem, inclusief het inschatten van oorzaken, het ontwikkelen van een aanpak en het bepalen van betrokkenen en verantwoordelijkheden. | | Kwadrantenschema van Vranken | Een analytisch raamwerk dat helpt bij het begrijpen van sociale problemen door de oorzaken ervan te categoriseren op basis van verschillende niveaus (micro, meso, macro) en aard (intern/schuld, extern/ongeval). | | Microniveau | Het meest fundamentele niveau van analyse binnen sociologie en sociaal werk, gericht op individuen, gezinnen en directe persoonlijke interacties als oorzaken of manifestaties van sociale problemen. | | Mesoniveau | Het tussenliggende organisatorische of gemeenschapsniveau van analyse, dat zich bezighoudt met instituties, organisaties, etnische gemeenschappen en het maatschappelijk middenveld als bronnen of oplossingen voor sociale problemen. | | Macroniveau | Het breedste niveau van analyse, dat de gehele samenleving, maatschappelijke structuren, economische systemen en mondiale trends omvat als oorzaken of contexten voor sociale problemen. | | Individueel schuldmodel | Een verklaring voor sociale problemen waarbij de oorzaak wordt gelegd bij het onaangepaste gedrag, de tekortkomingen of de gebreken van individuen of gezinnen, die verantwoordelijk worden gehouden voor hun situatie. | | Individueel ongevalmodel | Een benadering die sociale problemen verklaart als gevolg van externe factoren of ongelukkige omstandigheden die individuen overkomen, zoals tegenslagen, ziekte of maatschappelijke achterstand, zonder directe schuld van het individu. | | Institutioneel schuldmodel | Een perspectief dat sociale problemen toeschrijft aan de tekortkomingen, afwijkende normen of het disfunctioneren van specifieke instituties, organisaties of gemeenschappen binnen het maatschappelijk middenveld. | | Institutioneel ongevalmodel | Een analyse waarbij sociale problemen worden gezien als een gevolg van institutionele processen zoals stereotypering, stigmatisering of beleidsmatige uitsluiting die bepaalde groepen benadelen, onafhankelijk van de intentie van de instelling. | | Maatschappelijk schuldmodel | Een visie die sociale problemen verklaart door structurele tekortkomingen binnen de samenleving, zoals economische ongelijkheid, marginalisering of het kapitalistische model, die bepaalde groepen systematisch benadelen. | | Maatschappelijk ongevalmodel | Een benadering die sociale problemen ziet als gevolg van tijdelijke, plotselinge of externe maatschappelijke ontwikkelingen zoals economische crises, demografische veranderingen of oorlog, die het maatschappelijk functioneren ontwrichten. |