Economic Policy

# Einführung in die Finanzwissenschaft und ihre zentralen Fragen Die Finanzwissenschaft ist ein Teilgebiet der Volkswirtschaftslehre, das sich mit der Rolle und den Aktivitäten des Staates in der Wirtschaft befasst. Dieser Bereich betrachtet, wie staatliche Interventionen das Wirtschaftsleben beeinflussen und welche ökonomischen Konsequenzen diese Interventionen nach sich ziehen. Der Kurs „Marktwirtschaft und Staat“ ist in diesem Feld angesiedelt und wird auch als „Public Economics“ bezeichnet [11](#page=11) [13](#page=13) [50](#page=50). ### 1.1 Abgrenzung zu anderen volkswirtschaftlichen Disziplinen Die Finanzwissenschaft wird im Kontext der Volkswirtschaftslehre (VWL) eingeordnet, die sich im Gegensatz zur Betriebswirtschaftslehre (BWL) mit dem Funktionieren der Wirtschaft als Ganzes beschäftigt. Innerhalb der VWL grenzt sie sich wie folgt ab [11](#page=11) [12](#page=12): * **Mikroökonomie:** Untersucht ökonomische Entscheidungen einzelner Haushalte und Unternehmen sowie die Koordinationsmechanismen von Märkten angesichts von Knappheit [12](#page=12). * **Makroökonomie:** Analysiert die gesamtwirtschaftlichen Auswirkungen von Entscheidungen und Phänomene wie Arbeitslosigkeit und Konjunkturzyklen [12](#page=12). * **Finanzwissenschaft (Public Economics):** Konzentriert sich spezifisch auf die Rolle und die finanziellen Aktivitäten des Staates [11](#page=11) [13](#page=13). ### 1.2 Die Rolle des Staates in der Wirtschaft Der Staat übt durch verschiedene Instrumente einen erheblichen Einfluss auf die Wirtschaft aus. Zu den wichtigsten Instrumenten gehören [13](#page=13): * **Besteuerung:** Erhebung von Steuern, die in entwickelten Ländern einen signifikanten Anteil des Bruttoinlandsprodukts (BIP) ausmachen können (30-50%). Beispiele hierfür sind Einkommensteuer, Mehrwertsteuer und Erbschaftsteuer [13](#page=13). * **Staatsausgaben:** Finanzierung von öffentlichen Gütern wie Infrastruktur und Sicherheit sowie des Sozialstaats durch Leistungen wie Renten-, Kranken-, Bildungs- und Familienförderung [13](#page=13). * **Regulierung:** Festlegung von Regeln und Vorschriften, z. B. Mindestlöhne, Bankenregulierung, Emissionsstandards oder Kartellverbote [13](#page=13). * **Makroökonomische Stabilisierung:** Einsatz von Fiskal- und Geldpolitik zur Steuerung von Konjunktur, Inflation und zur Absicherung von Finanzinstituten (z.B. Bailouts) [13](#page=13). ### 1.3 Zentrale Fragen der Finanzwissenschaft Der Kurs und die Finanzwissenschaft im Allgemeinen werden von vier zentralen Fragen geleitet [14](#page=14) [28](#page=28): #### 1.3.1 Wann sollte der Staat in die Wirtschaft eingreifen? Diese Frage beschäftigt sich mit der Begründung staatlicher Interventionen. Grundsätzlich können perfekt funktionierende Märkte zu Pareto-effizienten Allokationen führen, bei denen es nicht möglich ist, eine Person besserzustellen, ohne eine andere schlechter zu stellen. Staatliche Interventionen sind jedoch gerechtfertigt, wenn Märkte versagen oder wenn gesellschaftliche Ziele wie Gerechtigkeit verfolgt werden [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31) [34](#page=34). Die Hauptgründe für staatliche Interventionen sind: * **Marktversagen:** Märkte versagen, wenn sie nicht zu effizienten Mengen führen (der „Kuchen ist ineffizient klein“). Ursachen hierfür sind [31](#page=31): * **Unvollständiger Wettbewerb:** Eine Marktseite hat Preissetzungsmacht [31](#page=31). * **Unvollständige Informationen:** Ungleiche Informationsverteilung zwischen Marktteilnehmern [31](#page=31). * **Externalitäten:** Auswirkungen einer Entscheidung auf Dritte, die nicht am Marktgeschehen beteiligt sind [31](#page=31). > **Beispiel:** Eine Person verzichtet auf eine Krankenversicherung, was das Risiko für andere (z. B. Kommilitonen) erhöht, sich anzustecken und medizinische Kosten zu verursachen. Gesellschaftlich wäre eine Versicherung optimal, individuell aber nicht. Ein staatlicher Eingriff kann eine Versicherungspflicht sein [32](#page=32). * **Individuelles Versagen:** Individuen treffen nicht immer rationale Entscheidungen, was zu ineffizienten Mengen führt. Ein Beispiel ist die unzureichende Vorsorge für den Ruhestand. Die Verhaltensökonomie untersucht dieses Phänomen. Es stellt sich jedoch die Frage, wie der Staat erkennen kann, was für Individuen optimal ist [33](#page=33). * **Umverteilung:** Auch wenn Märkte effizient sind, kann die resultierende Verteilung von Einkommen und Vermögen nicht den gesellschaftlichen Vorstellungen von Fairness entsprechen. Märkte können zu erheblicher Einkommensungleichheit führen. Staatliche Eingriffe (Steuer- und Transfersysteme) zielen darauf ab, Ressourcen umzuverteilen, um den gesellschaftlichen Fairnessvorstellungen gerecht zu werden [34](#page=34). > **Tipp:** Es gibt einen Zielkonflikt zwischen Effizienz (Größe des Kuchens) und Gerechtigkeit (Verteilung des Kuchens). Staatliche Eingriffe zur Umverteilung können Anreize verzerren und die Effizienz beeinträchtigen [36](#page=36). #### 1.3.2 Wie kann der Staat eingreifen? Diese Frage bezieht sich auf die Instrumente, die dem Staat zur Verfügung stehen, um Effizienz zu steigern und Umverteilungsziele zu erreichen, sowie auf die tatsächliche Nutzung dieser Instrumente in einem spezifischen Kontext wie Österreich [37](#page=37). #### 1.3.3 Wie beeinflussen diese Interventionen ökonomische Größen? Da der Staat eine Vielzahl von Interventionsmöglichkeiten hat, ist es entscheidend, die Effekte dieser Interventionen zu kennen, um politische Entscheidungen abwägen zu können. Hierbei unterscheidet man zwischen [50](#page=50): * **Direkte Effekte:** Mechanische Auswirkungen einer Intervention, die eintreten würden, wenn sich das Verhalten der Individuen nicht ändert. Beispiel: Eine Steuererhöhung steigert mechanisch das Steueraufkommen [51](#page=51). * **Indirekte Effekte:** Auswirkungen, die sich ergeben, wenn Individuen ihr Verhalten als Reaktion auf die Intervention ändern. Beispiel: Bei höherer Besteuerung reduzieren Topverdiener ihr Arbeitsangebot, was das Steueraufkommen senken und Effizienzverluste verursachen kann [51](#page=51). > **Tipp:** Die Schätzung indirekter Effekte ist eine Hauptaufgabe der empirischen Finanzwissenschaft und essenziell für die Politikbewertung [51](#page=51). #### 1.3.4 Warum entscheiden sich Regierungen dafür so zu intervenieren wie sie es tun? Diese Frage beleuchtet die Gründe für staatliche Handlungen aus der Perspektive der politischen Ökonomie. Der politische Prozess aggregiert die Präferenzen von Millionen von Menschen, um Entscheidungen zu treffen [52](#page=52). * **Politische Ökonomie:** Untersucht, wie der politische Prozess Entscheidungen hervorbringt, die Individuen und die Wirtschaft beeinflussen. Sie analysiert, wie Politiker:innen Entscheidungen treffen und wie Wahlen sowie Wählerpräferenzen Steuern und Staatsausgaben beeinflussen [53](#page=53). * **Public Choice Theorie:** Ein Teilgebiet der Politischen Ökonomie, das sich mit „Regierungsfehlern“ beschäftigt, d.h., dass Regierungen nicht immer zum Wohle der Gesellschaft handeln, sondern auch von Eigennutz oder dem Einfluss von Interessengruppen geprägt sein können [53](#page=53). ### 1.4 Normative und positive Analyse Die Finanzwissenschaft bedient sich zweier analytischer Ansätze [15](#page=15): * **Normative Analyse:** Beantwortet die Frage „Was sollte sein?“ und basiert oft auf Modellen. Beispiele sind die Frage, wann und wie der Staat eingreifen sollte oder wie hoch Steuern sein sollten [15](#page=15). * **Positive Analyse:** Beantwortet die Frage „Was ist und warum ist es so, wie es ist?“ und ist meist empirischer Natur. Sie untersucht, wie Staatseingriffe wirken oder ob Steuern das Arbeitsangebot beeinflussen. Die Erkenntnisse der positiven Analyse sind die Grundlage für die normative Analyse [15](#page=15). ### 1.5 Relevanz finanzwissenschaftlicher Fragestellungen Die Beschäftigung mit finanzwissenschaftlichen Fragestellungen ist aus mehreren Gründen relevant [16](#page=16): * **Praktische Relevanz:** Staatseingriffe betreffen Millionen von Menschen und sind Gegenstand intensiver öffentlicher Debatten. Der öffentliche Sektor beschäftigt zudem einen erheblichen Teil der Erwerbsbevölkerung [16](#page=16). * **Akademische Relevanz:** Zentrale ökonomische Fragen sind oft finanzwissenschaftlicher Natur und überschneiden sich mit Mikro- und Makroökonomie sowie Arbeitsmarktökonomie [16](#page=16). * **Methodische Relevanz:** Die Finanzwissenschaft nutzt eine Vielfalt von Methoden, darunter angewandte Theorie, Empirie und Machine Learning [16](#page=16). ### 1.6 Lernziele des Kurses Die Lernziele des Kurses zielen darauf ab, dass Studierende [17](#page=17): 1. Verstehen, wie Staatseingriffe die Wirtschaft prägen und welche Auswirkungen wirtschafts- und steuerpolitische Entscheidungen haben. 2. Eine fundierte eigene Meinung zu Steuerpolitik und anderen Staatseingriffen bilden können. 3. Ihr analytisches Denkvermögen verbessern. ### 1.7 Zusammenfassung Die Finanzwissenschaft untersucht die Rolle des Staates in der Wirtschaft. Staatseingriffe sind durch Marktversagen, individuelles Versagen und Umverteilungswünsche begründbar, wobei ein Zielkonflikt zwischen Effizienz und Gerechtigkeit besteht. Der Staat verfügt über verschiedene Interventionsinstrumente, deren optimale Wahl das Verständnis ihrer indirekten Effekte erfordert. Der politische Prozess spielt ebenfalls eine entscheidende Rolle bei der Gestaltung staatlicher Interventionen [54](#page=54). --- # Geschichte der Finanzwissenschaft Die Geschichte der Finanzwissenschaft umfasst die Entwicklung zentraler Denkschulen und Theorien zur Rolle des Staates und seiner Finanzpolitik über mehrere Jahrhunderte [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25). ### 2.1 Kameralisten Im 17. und 18. Jahrhundert lieferten die deutschen Kameralisten finanzpolitische Vorschläge zur Förderung des Wohlstands absolutistischer Landesfürsten. Ihr Hauptziel war die Maximierung der Steuereinnahmen unter der Bedingung ausreichenden Wirtschaftswachstums. Um dies zu erreichen, verfolgten sie Strategien zur Erweiterung der Steuerbasis und setzten Staatsausgaben zur Wirtschaftsförderung, beispielsweise durch den Ausbau der Infrastruktur, ein [19](#page=19). ### 2.2 Klassiker Die britischen Nationalökonomen des 18. und frühen 19. Jahrhunderts, allen voran Adam Smith (1723–1790), vertraten die Leitidee, dass das Gemeinwohl am besten durch das freie Spiel des Marktes gefördert wird. Die Rolle des Staates wurde auf Bereiche wie Landesverteidigung, Rechtsprechung, Infrastruktur und Bildung beschränkt; eine Umverteilung wurde nicht als staatliche Aufgabe angesehen. Andere frühe Vertreter wie David Ricardo (1772–1823) analysierten bereits die Effekte von Steuern und öffentlichen Krediten [20](#page=20). ### 2.3 Neoklassiker In der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts entwickelten die Neoklassiker die Marginalbetrachtung (Grenznutzen) als zentrale methodische Grundlage, die bis heute Bestandteil der Finanzwissenschaft ist. Zu den wichtigsten Vertretern dieser Schule zählen John Stuart Mill (1806–1873), Hermann Heinrich Gossen (1810–1858) und Alfred Marshall (1842–1924) [21](#page=21). ### 2.4 Positive Theorie der Staatstätigkeit Das 20. Jahrhundert war geprägt von der Entwicklung der positiven Theorie der Staatstätigkeit, die sich mit der Frage beschäftigt, wie Entscheidungen über staatliche Aktivitäten getroffen werden (Public Choice Theorie). Diese Theorie postuliert, dass politische Entscheidungen von Individuen im Einklang mit ihren eigenen Interessen getroffen werden. Wichtige Vertreter dieser Richtung sind Knut Wicksell (1851-1926), James M. Buchanan (1919-2013) und Gordon Tullock (1922-2014) [22](#page=22). ### 2.5 Keynesianismus Der Keynesianismus, begründet von John Maynard Keynes (1883–1946), entstand als Reaktion auf die Weltwirtschaftskrise der 1930er Jahre. Das Kernanliegen war, dass Staaten antizyklisch zur Konjunktur agieren sollten, um die Wirtschaft zu stabilisieren. Dies bedeutet konkret, in Rezessionsphasen die Staatsausgaben zur Nachfragesteigerung zu erhöhen und in Boomphasen durch Sparen und Schuldenabbau (Steuererhöhungen) entgegenzuwirken [23](#page=23). ### 2.6 Normative Theorie der Staatstätigkeit Ebenfalls im 20. Jahrhundert entwickelte sich die normative Theorie der Staatstätigkeit, die Marktversagen als Rechtfertigung für staatliche Eingriffe ansieht. Als Beispiele für solche Marktversagen werden öffentliche Güter (Erik Lindahl) und externe Effekte (Arthur Pigou und Ronald Coase) genannt. Richard Musgrave (1910–2007) hat die Gründe für Staatseingriffe systematisch erfasst [24](#page=24). ### 2.7 Die moderne Finanzwissenschaft Die moderne Finanzwissenschaft, die sich im 21. Jahrhundert verstärkt etabliert, zeichnet sich durch eine engere Verknüpfung theoretischer Modelle mit empirischen Ergebnissen aus, um daraus Politikempfehlungen abzuleiten. Aktuelle Forschungsthemen umfassen beispielsweise die optimale Ausgestaltung von Einkommensteuern, die Nutznießer von Steuersenkungen und die Auswirkungen von Erbschaftsteuern auf die Ungleichheit. Zu den prominenten Vertretern zählen Joseph Stiglitz, Raj Chetty, Emmanuel Saez, Thomas Piketty, Clemens Fuest und Henrik Kleven [25](#page=25). > **Tip:** Die moderne Finanzwissenschaft legt großen Wert auf die empirische Überprüfung theoretischer Annahmen und die Ableitung konkreter politischer Handlungsempfehlungen [25](#page=25). Die Forschung im Bereich der modernen Finanzwissenschaft beschäftigt sich mit einer Vielzahl von Themen und fokussiert sich zunehmend auf internationale Vergleiche [26](#page=26) [27](#page=27). --- # Der Umfang und die Struktur staatlicher Interventionen Dieser Abschnitt beleuchtet das Ausmaß staatlicher Wirtschaftseingriffe anhand von Kennzahlen wie der Staats- und Abgabenquote und analysiert die Struktur der Staatsausgaben. ### 3.1 Wege staatlicher Intervention Der Staat kann auf verschiedene Weisen in die Wirtschaft eingreifen, um Marktversagen zu beheben oder Umverteilungsziele zu erreichen. Zu den wichtigsten Instrumenten zählen [38](#page=38): * **Besteuerung und Subventionierung**: * Die Besteuerung von Gütern, die als "überproduziert" gelten (z.B. CO2-Emissionen), oder die Subventionierung von "unterproduzierten" Gütern (z.B. Impfungen) zielt auf eine Effizienzsteigerung ab, indem Preise und gehandelte Mengen beeinflusst werden [38](#page=38). * Progressive Besteuerung dient der Umverteilung von Einkommen und Vermögen, wie beispielsweise durch eine Vermögenssteuer [38](#page=38). * **Regulierung**: * Diese umfasst Beschränkungen für den Verkauf von "überproduzierten Gütern" (z.B. Qualitätsanforderungen an Kraftstoffe) oder Anordnungen zum Kauf von "unterproduzierten Gütern" (z.B. Auto- oder Krankenversicherung) [38](#page=38). * **Staatliche Bereitstellung von Gütern**: * Der Staat kann Güter, die tendenziell unterproduziert werden (z.B. Verteidigung, Krankenversicherung in Kanada), direkt bereitstellen, um Effizienz zu steigern [39](#page=39). * Diese Bereitstellung kann auch Umverteilungswirkungen haben [39](#page=39). * **Staatliche Finanzierung von privat bereitgestellten Gütern**: * Hierbei finanziert der Staat Güter, die zwar als "unterproduziert" gelten, aber vom Privatsektor erbracht werden (z.B. Medikamentenentwicklung), um die Effizienz zu steigern [39](#page=39). ### 3.2 Ausmaß staatlicher Interventionen: Kennzahlen Zur Messung der Bedeutung des öffentlichen Sektors in einer Volkswirtschaft werden verschiedene Kennzahlen herangezogen [40](#page=40): * **Staatsausgabenquote (Staatsquote)**: * Diese Kennzahl setzt die gesamten Staatsausgaben ins Verhältnis zum Bruttoinlandsprodukt (BIP) [40](#page=40). * **Abgabenquote**: * Sie misst die Pflichtabgaben an den Staat im Verhältnis zum BIP [40](#page=40). * **Steuerquote**: Bezieht sich auf das Steueraufkommen im Verhältnis zum BIP [40](#page=40). * **Gesamtabgabenquote**: Umfasst das Steueraufkommen zuzüglich der Sozialversicherungsbeiträge im Verhältnis zum BIP [40](#page=40). #### 3.2.1 Historische Entwicklung der Abgabenquoten Die Abgabenquoten, sowohl die Steuerquote als auch die Gesamtabgabenquote, zeigen in vielen Industrieländern eine deutliche Entwicklung über die Zeit [41](#page=41) [42](#page=42). * **Österreich, Deutschland, UK, USA**: Grafiken veranschaulichen die Entwicklung dieser Quoten von 1960 bis 2020 [41](#page=41) [42](#page=42). * **Langfristiger internationaler Vergleich (1870-2015)**: * Im 19. Jahrhundert und bis zum Ersten Weltkrieg lagen die gesamten Steuereinnahmen in reichen Ländern unter 10% des nationalen Einkommens [43](#page=43). * Ein starker Anstieg erfolgte ab den 1910er/1920er Jahren bis in die 1970er/1980er Jahre [43](#page=43). * Danach stabilisierten sich die Quoten auf unterschiedlichen Niveaus: rund 30% in den USA, 40% in Großbritannien und 45%-55% in Deutschland, Frankreich und Schweden [43](#page=43). * Das Bruttonationaleinkommen (BNE) wird als Bezugsgröße verwendet, welche das BIP abzüglich Abschreibungen plus dem Saldo der Primäreinkommen mit der übrigen Welt darstellt. Es repräsentiert die Summe der Einkommen, die im betrachteten Zeitraum von den Gebietsansässigen eines Landes erzielt wurden [43](#page=43). #### 3.2.2 Staatsausgabenquote im internationalen Vergleich Auch die Staatsausgabenquote zeigt langfristig einen deutlichen Anstieg, insbesondere bis etwa 1980, wonach sie sich in vielen OECD-Ländern relativ konstant einpendelte [44](#page=44) [47](#page=47). ### 3.3 Struktur der Staatsausgaben Die Analyse der Struktur der Staatsausgaben verdeutlicht, wofür die staatlichen Einnahmen verwendet werden [45](#page=45). #### 3.3.1 Entwicklung der Ausgabenstruktur über die Zeit * **Langfristiger Überblick (1870-2015)**: * Vor 1914 absorbierten "regaliane Ausgaben" (Militär, Polizei, Justiz, allgemeine Verwaltung, grundlegende Infrastruktur) nahezu alle fiskalischen Einnahmen [46](#page=46). * Im Jahr 2015 entfielen durchschnittlich 10% des nationalen Einkommens in Westeuropa auf regaliane Ausgaben [46](#page=46). * Der Ausbau des Sozialstaates ist die Hauptursache für das Wachstum des Staatssektors. Wesentliche Bereiche, die ausgebaut wurden, sind [47](#page=47): * Öffentliche Bildung: 6% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Öffentliche Rentenversicherung: 11% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Öffentliche Krankenversicherung: 9% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Transferleistungen (nicht Renten, z.B. Arbeitslosenversicherung): 5% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Sonstige Sozialausgaben (z.B. Wohnen): 6% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). #### 3.3.2 Staatsverschuldung In den meisten entwickelten Ländern übersteigen die Staatsausgaben die Staatseinnahmen. Dies hat zur Anhäufung von Staatsschulden geführt, insbesondere im Zuge der globalen Finanzkrise von 2008-2010 und der COVID-19-Pandemie. Die Schuldenuhr bietet eine tagesaktuelle Darstellung der Staatsschulden [47](#page=47) [48](#page=48). > **Tip:** Achten Sie bei der Analyse von Staatsfinanzen auf die Unterscheidung zwischen Bruttoinlandsprodukt (BIP) und Bruttonationaleinkommen (BNE) als Bezugsgrößen für Quoten, da diese unterschiedliche Perspektiven auf die Wirtschaftsleistung eines Landes bieten. > **Beispiel:** Die Gesamtabgabenquote gibt ein umfassenderes Bild über die finanzielle Belastung durch den Staat als die reine Steuerquote, da sie auch Sozialversicherungsbeiträge einschließt. --- # Organisatorische und prüfungsbezogene Informationen Diese Sektion fasst die zentralen organisatorischen Rahmenbedingungen, Termine, Materialien sowie Prüfungsmodalitäten für den Kurs zusammen. ### 4.1 Vorlesungsstruktur und Termine Die Präsenzvorlesung zum Kurs „Marktwirtschaft und Staat“ findet wöchentlich statt [3](#page=3). * **Zeit:** Mittwochs, 13:45 bis 15:15 Uhr [3](#page=3). * **Raum:** BA 9911 [3](#page=3). * **Vorlesungsende:** 21. Mai 2025 [3](#page=3). Zusätzlich gibt es zwei Sondertermine: * Donnerstag, 06. März 2025, 13:45 Uhr in Raum K 033C [3](#page=3). * Donnerstag, 13. März 2025, 13:45 Uhr in Raum K 033C [3](#page=3). Die insgesamt 12 Vorlesungstermine im Detail sind: * **März:** 05.03.2025, 06.03.2025 (Do.), 12.03.2025, 13.03.2025 (Do.), 19.03.2025, 26.03.2025 [3](#page=3). * **April:** 02.04.2025, 09.04.2025, 30.04.2025 [3](#page=3). * **Mai:** 07.05.2025, 14.05.2025, 21.05.2025 [3](#page=3). #### 4.1.1 MuSSS-Kurs Parallel zum regulären Kurs existiert ein MuSSS-Kurs. Die Inhalte und Unterlagen sind identisch zum regulären Kurs. Studierende des MuSSS-Kurses sind ausdrücklich zur Teilnahme an der Präsenzvorlesung eingeladen [4](#page=4). ### 4.2 Kursunterlagen und Materialien Alle Kursunterlagen für sowohl den regulären Kurs als auch den MuSSS-Kurs werden zentral über Moodle bereitgestellt und wöchentlich aktualisiert. Für den MuSSS-Kurs werden zudem wöchentlich Videos zur Vorlesung angeboten, auf die alle Studierenden, unabhängig von ihrer Kurszugehörigkeit, Zugriff haben [4](#page=4). ### 4.3 Prüfungsmodalitäten Der reguläre Kurs und der MuSSS-Kurs werden gemeinsam geprüft. Die Leistungsbeurteilung erfolgt über eine Hauptklausur und eine Nachklausur, wobei das jeweils bessere Ergebnis zählt [5](#page=5). #### 4.3.1 Prüfungsformat Die Klausur hat eine Dauer von 60 Minuten und wird auf der Plattform Moodle in den Computerräumen der JKU abgehalten. Die Prüfungsfragen umfassen Multiple Choice-, Single Choice- und numerische Fragen [5](#page=5). * **Bestehensgrenze:** 30 von 60 Punkten [5](#page=5). * **Probeklausur:** Es wird eine Probeklausur angeboten, deren Details gesondert angekündigt werden [5](#page=5). Weitere Ankündigungen bezüglich der Prüfung sind zu beachten [5](#page=5). #### 4.3.2 Prüfungstermine * **Hauptklausur:** Mittwoch, 28. Mai 2025, 13:45 - 15:15 Uhr [5](#page=5). * **Nachklausur:** Mittwoch, 04. Juni 2025, 13:45 - 15:15 Uhr [5](#page=5). #### 4.3.3 Voraussetzungen und Anmeldung Eine Prüfungsanmeldung ist zwingend über KUSSS erforderlich. Als Antrittsvoraussetzung für die Klausur muss die StEOP (Studien- und Prüfungsordnung) abgeschlossen sein [6](#page=6). ### 4.4 Fragen zur Vorlesung Es gibt zwei Hauptwege, um Fragen zur Vorlesung zu stellen: 1. Direkt während der Präsenzkursstunden [6](#page=6). 2. Über die eingerichteten Moodle-Foren, insbesondere für den MuSSS-Kurs [6](#page=6). ### 4.5 Prüfungskommission Bei einer kommissionellen Prüfung setzt sich die Prüfungskommission wie folgt zusammen: * **Erstprüfer:** Ulrich Glogowsky [6](#page=6). * **Zweitprüferin:** Johanna Reuter [6](#page=6). * **Vorsitzende:** Susanne Pech [6](#page=6). ### 4.6 Intensivierungskurse Die Intensivierungskurse (IKs) dienen der Vertiefung des Vorlesungsstoffs und beinhalten typischerweise Rechenbeispiele sowie Moodle-Hausübungen. Alle Intensivierungskurse werden gemeinsam geprüft [7](#page=7). #### 4.6.1 Dozent:innen der Intensivierungskurse Die Dozent:innen der Intensivierungskurse sind: * Manfred Küllinger [7](#page=7). * Susanne Pech [7](#page=7). * Johanna Reuter [7](#page=7). ### 4.7 Literatur und Voraussetzungen Die Vorlesung orientiert sich „lose“ an der Primärliteratur [8](#page=8). #### 4.7.1 Primärliteratur * Gruber: Public Finance and Public Policy. Worth Publishers. 2019 [57](#page=57) [8](#page=8). * Aktuelle Forschungsarbeiten [8](#page=8). #### 4.7.2 Sekundärliteratur * Rosen & Gayer: Public Finance. Global Edition. McGraw-Hill Education. 2014 [8](#page=8). * Mankiw & Taylor: Grundzüge der Volkswirtschaftslehre. Schäffer-Poeschel. 2016 [8](#page=8). * Breyer & Buchholz: Ökonomie des Sozialstaats. Springer. 2018 [8](#page=8). * Homburg: Allgemeine Steuerlehre. Vahlen. 2010 [8](#page=8). * Nowotny & Zagler: Der öffentliche Sektor. Springer. 2009 [8](#page=8). #### 4.7.3 Weitere empfohlene Literatur * Tanzi und Schuknecht: Public Spending in the 20th Century. Cambridge University Press. 2000 [57](#page=57). * Kleven: Language Trends in Public Economics. 2018 [57](#page=57). * Kahneman: Thinking, Fast and Slow. Penguin. 2012 [57](#page=57). * EU-Kommission: Statistischer Anhang der Europäischen Wirtschaft. 2017 [57](#page=57). * OECD: OECD-Revenue Statistics 1965 – 2017. 2018 [57](#page=57). * Piketty: Capital and Ideology. Harvard University Press. 2020 [57](#page=57). #### 4.7.4 Akademische Voraussetzungen Die Vorlesung setzt Grundkenntnisse in folgenden Bereichen voraus: * Einführung in die Volkswirtschaftslehre [8](#page=8). * Einführung in die Mikroökonomie [8](#page=8). ### 4.8 Gliederung des Kurses Der Kurs ist in folgende Themenbereiche gegliedert [55](#page=55) [56](#page=56) [9](#page=9): 1. Einordnung und Lernziele des Kurses [9](#page=9). 2. Geschichte der Finanzwissenschaft [9](#page=9). 3. Die zentralen Fragen der Finanzwissenschaft [9](#page=9). 4. Einführung [56](#page=56). 5. Grundlagen der Finanzwissenschaft: Theorie [56](#page=56). 6. Steuern in Theorie und Praxis: Grundlagen [56](#page=56). 7. Steuern in Theorie und Praxis: Die Wirkung von Steuern [56](#page=56). 8. Steuern in Theorie und Praxis: Optimale Besteuerung [56](#page=56). 9. Öffentliche Güter [56](#page=56). 10. Externe Effekte [56](#page=56). 11. Sozialpolitik: Grundlagen der Sozialversicherung [56](#page=56). 12. Sozialpolitik: Arbeitslosenversicherung [56](#page=56). 13. Sozialpolitik: Pensionsversicherung [56](#page=56). 14. Sozialpolitik: Kranken- und Unfallversicherung [56](#page=56). --- ## Häufige fehler vermeiden - Überprüfen Sie alle Themen gründlich vor Prüfungen - Achten Sie auf Formeln und wichtige Definitionen - Üben Sie mit den in jedem Abschnitt bereitgestellten Beispielen - Memorieren Sie nicht ohne die zugrunde liegenden Konzepte zu verstehen

| Term | Definition | |------|------------| | Finanzwissenschaft | Das Fachgebiet der Wirtschaftswissenschaften, das sich mit der Rolle und den Aktivitäten des Staates in der Wirtschaft befasst, einschließlich Besteuerung, Staatsausgaben, Regulierung und makroökonomischer Stabilisierung. | | Marktversagen | Eine Situation, in der die Märkte allein nicht zu einer effizienten Allokation von Ressourcen führen, was staatliche Eingriffe zur Korrektur erforderlich machen kann. Dies kann durch unvollständigen Wettbewerb, unvollständige Informationen oder Externalitäten verursacht werden. | | Individuelles Versagen | Beschreibt Situationen, in denen Individuen aufgrund von kognitiven Einschränkungen oder Verhaltensverzerrungen nicht immer rationale Entscheidungen treffen, was zu ineffizienten Ergebnissen führen kann und potenziell staatliche Interventionen rechtfertigt. | | Umverteilung | Staatliche Maßnahmen, die darauf abzielen, Einkommen und Vermögen von einer Gruppe von Bürgern zu einer anderen zu übertragen, oft durch progressive Besteuerung und Transferzahlungen, um gesellschaftliche Vorstellungen von Fairness zu erfüllen. | | Pareto-Effizienz | Ein Zustand, in dem keine Verbesserung der Situation eines Individuums möglich ist, ohne die Situation eines anderen Individuums zu verschlechtern. Perfekt funktionierende Märkte streben Pareto-Effizienz in der Allokation an. | | Externalität | Eine Auswirkung einer wirtschaftlichen Transaktion auf eine dritte Partei, die nicht direkt an der Transaktion beteiligt ist. Diese können positiv (z.B. Impfungen) oder negativ (z.B. Umweltverschmutzung) sein. | | Positive Analyse | Eine ökonomische Analyse, die darauf abzielt, wirtschaftliche Phänomene objektiv zu beschreiben und zu erklären, indem sie sich auf Fakten und beobachtbare Zusammenhänge konzentriert, ohne Werturteile zu fällen. | | Normative Analyse | Eine ökonomische Analyse, die sich mit Fragen des „Sollens“ befasst und darauf abzielt, Empfehlungen für wirtschaftspolitische Maßnahmen zu geben, basierend auf bestimmten Wertvorstellungen oder Zielen. | | Staatsquote | Ein Maß für die wirtschaftliche Bedeutung des Staates, das die gesamten Staatsausgaben ins Verhältnis zum Bruttoinlandsprodukt (BIP) setzt. | | Abgabenquote | Ein Indikator für die Belastung der Volkswirtschaft durch staatliche Forderungen, der die gesamten Pflichtabgaben (Steuern und Sozialversicherungsbeiträge) ins Verhältnis zum Bruttoinlandsprodukt (BIP) setzt. | | Direkte Effekte | Die unmittelbaren, mechanischen Auswirkungen einer staatlichen Intervention, die sich ergeben würden, wenn die Verhaltensweisen der Individuen unverändert blieben. | | Indirekte Effekte | Die Auswirkungen einer staatlichen Intervention, die sich aus der Verhaltensänderung der Individuen als Reaktion auf die Intervention ergeben. Diese sind entscheidend für die Politikbewertung. | | Politische Ökonomie | Ein Forschungsfeld, das untersucht, wie politische Prozesse (wie Wahlen, Lobbyismus) und individuelle Interessen Entscheidungen über staatliche Interventionen und deren Allokation beeinflussen. | | Public Choice Theorie | Ein Teilgebiet der politischen Ökonomie, das die Anwendung ökonomischer Methoden auf politische Entscheidungsprozesse untersucht und dabei oft die Möglichkeit von „Regierungsfehlern“ aufgrund von Eigennutz oder Partikularinteressen hervorhebt. |

# De rollen van de overheid in de economie Dit onderwerp onderzoekt de drie kernrollen die de overheid vervult in een economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie, en hoe de overheid ingrijpt om marktfalen te corrigeren en het algemeen welzijn te bevorderen. ### 1.1 Belang van de overheid Individuele consumenten streven nutsmaximalisatie na en producenten streven winstmaximalisatie na. Deze individuele keuzes leiden niet altijd tot de situatie die voor de hele maatschappij het beste is. Een verandering die ervoor zorgt dat minstens één iemand een hogere welvaart ervaart, zonder dat de welvaart van andere mensen hiervoor moet afnemen, wordt een **paretoverbetering** genoemd. Hoewel een markt in theorie kan leiden tot maximale welvaartsverbetering, werken markten in de praktijk niet altijd optimaal. Dit kan komen doordat producten niet beschikbaar zijn voor iedereen, of doordat machtsposities zorgen voor oneerlijke handel of hogere prijzen. ### 1.2 Drie kernrollen van de overheid De overheid vervult drie hoofrollen in de economie: 1. **Allocatie:** De overheid zorgt ervoor dat de toewijzing van de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk verloopt, zodat de welvaart voor de hele maatschappij zo hoog mogelijk is. Dit omvat beleidsmaatregelen zoals mededingingsbeleid, het aanbieden van publieke goederen en het corrigeren van externe effecten. 2. **Herverdeling:** De overheid kan beslissen om over te gaan tot een herverdeling van de beschikbare goederen en diensten om ongelijkheid, zoals de kloof tussen arm en rijk, te dichten. Zelfs wanneer de markt efficiënt werkt en de totale welvaartsverbetering maximaal is, kan de verdeling van welvaart onder individuen onevenredig zijn. 3. **Stabilisatie:** De overheid beschikt over instrumenten en middelen om de economie te stabiliseren wanneer nodig, wat primair valt onder macro-economische doelstellingen. #### 1.2.1 Allocatie De overheid speelt een cruciale rol bij het corrigeren van marktfalen om een efficiënte toewijzing van middelen te waarborgen. Belangrijke aspecten van de allocatieve rol zijn: ##### 1.2.1.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid van de overheid heeft tot doel eerlijke concurrentie mogelijk te maken en te bevorderen. Dit gebeurt door te voorkomen dat bepaalde partijen een te grote marktmacht verkrijgen en daar misbruik van maken. Dit beleid is vastgelegd in wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. Twee belangrijke vormen van concurrentievervalsing die het mededingingsbeleid probeert te bestrijden zijn: * **Kartelvorming:** Dit treedt op wanneer concurrerende bedrijven afspraken maken om de voordelen van een monopolie te benutten, wat leidt tot hogere prijzen en minder keuze voor consumenten. * **Marktsegmentatie:** Hierbij verdeelt een producent de markt op in verschillende regio's en beschermt deze segmenten actief om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid. Daarnaast let de overheid op bedrijven met een **dominante positie**. Dit is wanneer een producent een zodanig sterke marktpositie verwerft dat er nauwelijks volwaardige alternatieven bestaan, en deze positie wordt vervolgens gebruikt om consumenten keuzes op te dringen. ##### 1.2.1.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die **niet-rivaal** en **niet-exclusief** zijn. * **Rivaliteit** betekent dat de consumptie van het goed of de dienst door één persoon ervoor zorgt dat niemand anders het nog kan consumeren. De vraag hierbij is: "Als jij het gebruikt, blijft er dan minder over voor anderen?" * **Exclusiviteit** betekent dat niet iedereen vrije toegang heeft tot het goed of de dienst. De vraag hierbij is: "Kan je iemand uitsluiten (bijvoorbeeld als ze niet betalen)?" Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en defensie. ##### 1.2.1.3 Soorten goederen Om het concept van publieke goederen beter te begrijpen, is het nuttig om ze te contrasteren met andere soorten goederen: * **Private goederen:** Deze goederen zijn **rivaal** en **exclusief**. Ze worden typisch door de markt aangeboden omdat betaalbaarheid en eigendom duidelijk af te bakenen zijn. Een broodje kaas is een voorbeeld van een privaat goed. * **Clubgoederen of tolgoederen:** Deze goederen zijn **uitsluitbaar** maar **niet-rivaal** (tenminste tot de capaciteit bereikt is). De toegang kan worden beperkt tot betalende leden, maar het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks. Netflix is een voorbeeld van een clubgoed. * **Publieke goederen:** Zoals eerder genoemd, zijn deze **niet-rivaal** en **niet-exclusief**. Ze lijken vaak gratis, maar de kosten worden gedragen door de overheid via belastinginkomsten. Straatverlichting is een voorbeeld. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Dit zijn **niet-exclusieve** goederen die **wel uitgeput kunnen geraken** (onderhevig aan rivaliteit). Omdat deze goederen opraken (denk aan overbevissing, ontbossing), grijpt de overheid vaak in via regels, quota of beheer om ze te beschermen. Drinkbaar grondwater kan als een gemeenschappelijke bron worden beschouwd. ##### 1.2.1.4 Waarom biedt de overheid publieke goederen aan? De vrije markt levert publieke goederen niet of onvoldoende omdat deze niet-uitsluitbaar en niet-rivaal zijn: * **Niet-uitsluitbaar:** Producenten kunnen niet verhinderen dat niet-betalers toch meegenieten, wat de prikkel om te betalen wegneemt. * **Niet-rivaal:** Extra gebruikers veroorzaken nauwelijks kosten, waardoor een prijs per gebruiker moeilijk te bepalen is. Dit leidt tot het **vrijbuitersprobleem** (free-rider problem), waarbij individuen profiteren van het goed zonder eraan bij te dragen. Hierdoor hebben burgers geen prikkel om te betalen, waardoor bedrijven deze goederen niet winstgevend kunnen aanbieden. Daarom neemt de overheid de rol op zich om deze goederen aan te bieden. ##### 1.2.1.5 Externe effecten De overheid intervenieert ook om externe effecten te corrigeren. Dit zijn kosten of baten die derden ondervinden als gevolg van een economische transactie waar zij geen deel van uitmaken. ### 1.3 Herverdeling Ongelijkheid is een belangrijk aandachtspunt voor de overheid. Ongelijkheid kan voortkomen uit verschillende factoren: * **Verschil in lonen:** Dit kan worden verklaard door opleidingsniveau, ervaring, schaarste op de arbeidsmarkt (knelpuntberoepen), compensatie voor onaangename kenmerken van een job (onregelmatige uren, gevaarlijk of vuil werk), of locatie. Helaas kan discriminatie (bijvoorbeeld op basis van geslacht of afkomst) ook bijdragen aan loonverschillen. * **Inkomen uit kapitaal:** Naast inkomen uit arbeid, zorgt inkomen uit kapitaal voor verdere ongelijkheid. Kapitaalkrachtige mensen kunnen hun kapitaal beleggen en nog meer verdienen, wat de kloof tussen arm en rijk vergroot. ##### 1.3.1 Meten van ongelijkheid Om ongelijkheid in te schatten, worden verschillende instrumenten gebruikt: * **Lorenz-curve:** Dit is een grafiek waarin de inkomens cumulatief worden afgezet tegen de bevolking. * De **diagonale lijn** (de lijn van perfecte gelijkheid) vertegenwoordigt een situatie waarin er geen ongelijkheid is. In dit scenario verdient de armste 20% van de bevolking 20% van de inkomens, de armste 40% verdient 40%, enzovoort. Iedereen verdient dan evenveel. * Een curve die **onder** de diagonale lijn ligt, vertegenwoordigt **wel ongelijkheid** in een land. Bijvoorbeeld, de armste 20% van de bevolking verdient slechts 5% van de inkomens, de armste 40% verdient 15%, en de rijkste 20% verdient 45%. Hoe verder de curve van de diagonale lijn afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. * **Gini-coëfficiënt:** Dit is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid in de Lorenz-curve aangeeft. * Een Gini-coëfficiënt van **0** betekent volkomen gelijke inkomensverdeling (de oppervlakte A tussen de curve en de diagonale lijn is nul). * Een Gini-coëfficiënt van **1** betekent volkomen ongelijke inkomensverdeling (de oppervlakte A is gelijk aan de hele driehoek onder de diagonale lijn). * Hoe **hoger** de Gini-coëfficiënt, hoe hoger de ongelijkheid. Voorbeelden van Gini-coëfficiënten kunnen variëren, bijvoorbeeld 0,2 (relatief lage ongelijkheid), 0,45 (gemiddelde ongelijkheid) tot 0,7 (zeer hoge ongelijkheid). ##### 1.3.2 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben: * **Politieke machtsverhoudingen:** Inkomensongelijkheid kan leiden tot ongelijke politieke machtsverhoudingen, waarbij geld politieke beslissingen kan beïnvloeden via lobbywerk of grote budgetten voor campagnes. * **Rem op ontwikkeling:** Ongelijkheid kan de ontwikkeling van mensen belemmeren. Kinderen uit arme gezinnen krijgen mogelijk niet dezelfde kansen als kinderen uit rijke gezinnen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan mentale problemen veroorzaken, wat kan leiden tot ziekteverzuim en extra kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverend effect:** Aan de andere kant kan ongelijkheid ook een motiverend effect hebben op de ondernemingszin van jongeren, die de uitdaging aangaan om ongelijkheid te overwinnen. ##### 1.3.3 Herverdelingsbeleid van de overheid De overheid voert herverdelingsbeleid via verschillende instrumenten: * **Heffen van inkomensbelasting:** Een progressieve inkomensbelasting (hoe hoger het inkomen, hoe hoger het belastingtarief) zorgt ervoor dat hogere inkomens meer bijdragen. De geïnde belastingen worden deels herverdeeld onder diegenen met een laag inkomen. * **Aanbieden van bijna gratis onderwijs:** Door elk kind verplicht te laten genieten van bijna gratis onderwijs tot 18 jaar, wil de overheid ongelijkheid wegwerken voordat individuen de arbeidsmarkt betreden en loon gaan verdienen, en zo kansen aanreiken. * **Sociale zekerheid:** Iedereen kan genieten van sociale zekerheid (bijvoorbeeld bij ziekte, werkloosheid, pensioen), waardoor deze levensgebeurtenissen voor iedereen een meer gelijkwaardige impact hebben. Bijdragen hiervoor worden verzameld via inkomensbelasting en zijn dus inkomensgerelateerd. * **Aanbieden van publieke goederen:** De beschikbaarheid van publieke goederen zoals recreatiemogelijkheden, goed openbaar vervoer of bibliotheken zorgt ervoor dat ook mensen met een laag inkomen kunnen genieten van basisvoordelen in de samenleving. ### 1.4 Stabilisatie De overheid speelt een cruciale rol bij het stabiliseren van de economie. Dit omvat het beheren van economische cycli, het beheersen van inflatie en het bevorderen van duurzame groei. De instrumenten hiervoor vallen primair onder macro-economisch beleid, zoals monetair beleid (rentetarieven, geldhoeveelheid) en fiscaal beleid (overheidsuitgaven, belastingen). Doel is om schommelingen in de conjunctuur te dempen, werkloosheid te verminderen en economische stabiliteit te waarborgen. --- # Mededingingsbeleid en marktmacht Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt het mededingingsbeleid, de rol van de overheid bij het reguleren van marktmacht en het tegengaan van concurrentievervalsing. ## 2. Mededingingsbeleid en marktmacht Het mededingingsbeleid van de overheid beoogt eerlijke concurrentie te bevorderen door te voorkomen dat bepaalde marktpartijen buitensporige marktmacht verkrijgen en daarvan misbruik maken. Dit beleid omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. ### 2.1 Het doel van mededingingsbeleid Het primaire doel van mededingingsbeleid is het waarborgen van een eerlijk speelveld voor bedrijven en het beschermen van consumenten tegen mogelijke nadelige gevolgen van te grote marktmacht. Dit omvat het tegengaan van: * **Kartelvorming:** Dit vindt plaats wanneer concurrerende bedrijven geheime afspraken maken om de voordelen van een monopoliepositie te genieten, zoals het vastzetten van prijzen of het verdelen van markten. * **Marktsegmentatie:** Hierbij deelt een producent de markt op in verschillende regio's. Deze segmenten worden actief afgeschermd om optimaal te profiteren van verschillen in de bereidheid van consumenten om te betalen. * **Dominante posities:** Een producent verkrijgt een dominante positie wanneer deze een zodanig sterke marktpositie heeft dat er nauwelijks alternatieven bestaan. Deze positie kan vervolgens worden misbruikt om consumenten keuzes op te dringen. > **Tip:** Het mededingingsbeleid is cruciaal voor het voorkomen van monopolies en oligopolies die de prijzen kunnen manipuleren en innovatie kunnen belemmeren. ### 2.2 De rol van de overheid in de economie De overheid speelt drie hoofrollen in de economie om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren: 1. **Allocatie:** De overheid zorgt ervoor dat de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk worden ingezet om de totale maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat het corrigeren van marktfalen, zoals het aanbieden van publieke goederen en het externaliseren van externe effecten. 2. **Herverdeling:** De overheid kan de distributie van goederen en diensten aanpassen om ongelijkheid, met name de kloof tussen arm en rijk, te verkleinen. Zelfs wanneer de markt efficiënt werkt en de totale welvaart maximaal is, kunnen de voordelen onevenredig verdeeld zijn. 3. **Stabilisatie:** De overheid gebruikt instrumenten om de economie te stabiliseren, met name op macro-economisch niveau. ### 2.3 Soorten goederen en marktwerking De aard van goederen bepaalt mede hoe de markt functioneert en waar overheidsinterventie nodig kan zijn. * **Private goederen:** Deze goederen zijn zowel rivaal als exclusief. Ze worden typisch door de markt aangeboden omdat betaalbaarheid en eigendom duidelijk af te bakenen zijn. * **Rivaliteit:** De consumptie van het goed door één persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen. * **Exclusiviteit:** Het is mogelijk om individuen uit te sluiten van consumptie, bijvoorbeeld door een prijs te vragen. * **Clubgoederen of tolgoederen:** Deze goederen zijn exclusief, maar niet-rival, althans tot een bepaalde capaciteitsgrens is bereikt. De toegang kan beperkt worden tot betalende leden, maar het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks. * **Publieke goederen:** Deze goederen zijn niet-rival en niet-exclusief. * **Niet-exclusief:** Het is onmogelijk om niet-betalers van het gebruik uit te sluiten. * **Niet-rival:** Extra gebruikers veroorzaken geen extra kosten. * **Vrijbuitersprobleem:** Omdat producenten niet kunnen verhinderen dat mensen gratis meegenieten en er geen prijs per gebruiker te bepalen is, bieden markten publieke goederen vaak niet aan (of onvoldoende). Voorbeelden zijn wegen, parken en defensie. De overheid financiert deze goederen doorgaans via belastingen. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Deze goederen zijn niet-exclusief, maar wel rivaal, wat betekent dat ze uitgeput kunnen raken. Overbevissing en ontbossing zijn voorbeelden van problemen die hieruit voortkomen. De overheid grijpt vaak in met regels, quota of beheer om deze bronnen te beschermen. ### 2.4 Ongelijkheid en herverdeling De overheid intervenieert ook om ongelijkheid in de samenleving aan te pakken. Ongelijkheid kan voortkomen uit verschillen in lonen (door opleiding, ervaring, schaarste, onaangename arbeidsomstandigheden, locatie) en inkomen uit kapitaal. * **Lorenz-curve:** Dit is een grafische weergave die de cumulatieve inkomensverdeling afzet tegen de cumulatieve bevolking. * De diagonale lijn in de Lorenz-curve vertegenwoordigt een volkomen gelijke inkomensverdeling, waarbij de armste $X\%$ van de bevolking $X\%$ van de inkomens verdient. * Afwijkingen van deze lijn tonen de mate van ongelijkheid aan. * **Gini-coëfficiënt:** Dit is een getal tussen 0 en 1 dat de ongelijkheid in de Lorenz-curve kwantificeert. * Een Gini-coëfficiënt van 0 staat voor volkomen gelijke inkomensverdeling. * Een Gini-coëfficiënt van 1 staat voor volkomen ongelijke inkomensverdeling. * Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de ongelijkheid. > **Tip:** Begrijp de relatie tussen de Lorenz-curve en de Gini-coëfficiënt; ze zijn verschillende manieren om inkomensongelijkheid weer te geven. #### 2.4.1 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse negatieve gevolgen hebben: * **Politieke machtsverhoudingen:** Grote inkomensverschillen kunnen leiden tot ongelijke politieke invloed, waarbij geld de politieke besluitvorming kan beïnvloeden. * **Belemmering van ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen hebben mogelijk minder kansen op ontwikkeling en onderwijs, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan stress en psychische problemen veroorzaken, met gevolgen voor de gezondheid en hogere kosten voor sociale zekerheid. Er kan echter ook een positief motiverend effect uitgaan van ongelijkheid, bijvoorbeeld door ondernemingszin bij jongeren aan te wakkeren die de concurrentie willen aangaan. #### 2.4.2 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid voert herverdelingsbeleid via verschillende instrumenten: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens dragen procentueel meer bij aan belastingen, en de geïnde middelen worden deels herverdeeld onder lagere inkomensgroepen. * **Onderwijs:** Het aanbieden van grotendeels gratis onderwijs tot 18 jaar tracht ongelijkheid bij de start van de arbeidsmarkt te verminderen en gelijke kansen te creëren. * **Sociale zekerheid:** Systemen zoals ziekte-, werkloosheids- en pensioenuitkeringen zorgen voor een gelijkwaardigere opvang van tegenslagen voor iedereen. * **Publieke goederen:** De beschikbaarheid van voorzieningen zoals openbaar vervoer of bibliotheken biedt ook mensen met lagere inkomens toegang tot belangrijke maatschappelijke voordelen. --- # Publieke goederen en het vrijbuitersprobleem Dit onderwerp verklaart het concept van publieke goederen, definieert hun kenmerken en analyseert waarom de vrije markt deze goederen niet of onvoldoende aanbiedt, wat leidt tot het vrijbuitersprobleem en overheidsinterventie noodzakelijk maakt. ### 3.1 De rol van de overheid in de economie De overheid heeft drie kernrollen in de economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie. De rol van allocatie is gericht op het efficiënt toewijzen van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat onder meer mededingingsbeleid en het corrigeren van externe effecten en het aanbieden van publieke goederen. #### 3.1.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid van de overheid beoogt eerlijke concurrentie te waarborgen door te voorkomen dat bedrijven te veel marktmacht vergaren. Dit wordt aangepakt via wetgeving die marktmacht reguleert en beperkt. Voorbeelden van problematische situaties zijn kartelvorming (waarbij concurrenten afspraken maken om de voordelen van een monopolie te benutten), marktsegmentatie (waarbij producenten markten opdelen om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid) en het misbruik van een dominante positie (waarbij een bedrijf zijn sterke marktpositie gebruikt om consumenten keuzes op te dringen). #### 3.1.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die voldoen aan twee specifieke kenmerken: niet-rivaliteit en niet-uitsluitbaarheid. * **Niet-rivaliteit**: De consumptie van het goed of de dienst door één persoon vermindert de beschikbare hoeveelheid voor anderen niet. Met andere woorden, als jij het gebruikt, blijft er nog steeds genoeg over voor anderen. * **Niet-uitsluitbaarheid**: Het is niet mogelijk om personen die niet betalen van de consumptie van het goed of de dienst uit te sluiten. Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en landsverdediging. Hoewel ze vaak als gratis worden ervaren, worden de kosten ervan gedragen door de overheid via belastinginkomsten. #### 3.1.3 Soorten goederen Naast publieke goederen zijn er andere categorieën goederen: * **Private goederen**: Deze goederen zijn zowel rivaal als exclusief. Ze worden doorgaans door de markt aangeboden omdat eigendom en betaalbaarheid duidelijk af te bakenen zijn (bijvoorbeeld een broodje kaas). * **Clubgoederen of tolgoederen**: Deze goederen zijn uitsluitbaar, maar niet-rivaliserend tot aan een bepaalde capaciteitsgrens. Toegang kan beperkt worden tot betalende gebruikers, maar het gebruik door één persoon hindert anderen nauwelijks (bijvoorbeeld Netflix, tot de servers vol zijn). * **Gemeenschappelijke bronnen (commons)**: Dit zijn niet-uitsluitbare goederen die wel uitgeput kunnen raken, dus er is sprake van rivaliteit. Voorbeelden zijn drinkbaar grondwater, waarbij overconsumptie de beschikbaarheid kan bedreigen. De overheid grijpt hier vaak in met regels of quota om uitputting te voorkomen. #### 3.1.4 Het vrijbuitersprobleem (free-rider problem) De vrije markt faalt bij het aanbieden van publieke goederen omdat ze niet-uitsluitbaar en niet-rivaliserend zijn. Omdat producenten niet kunnen verhinderen dat niet-betalers meegenieten (niet-uitsluitbaar) en omdat extra gebruikers geen extra kosten met zich meebrengen (niet-rivaliserend), is het moeilijk om een prijs per gebruiker te bepalen. Dit leidt tot het **vrijbuitersprobleem**: individuele burgers hebben geen prikkel om te betalen voor een publiek goed, omdat ze er ook van kunnen genieten als anderen betalen. Hierdoor kunnen bedrijven deze goederen niet winstgevend aanbieden. Dit rechtvaardigt de overheidsinterventie om publieke goederen wel aan te bieden. > **Tip:** Denk bij het vrijbuitersprobleem aan een vuurtoren. Elke schipper profiteert van de vuurtoren, maar het is moeilijk om elke schipper een directe bijdrage te laten betalen. ### 3.2 Herverdeling en ongelijkheid De overheid heeft ook een rol in de herverdeling van goederen en diensten om ongelijkheid, zoals de kloof tussen arm en rijk, te dichten. Ongelijkheid kan ontstaan uit verschillen in lonen (o.a. door opleiding, ervaring, schaarste, compensatie voor onaangename jobs, locatie) maar ook uit inkomsten uit kapitaal. #### 3.2.1 Meten van ongelijkheid * **Lorenz-curve**: Dit is een grafische weergave waarin de cumulatieve inkomens worden afgezet tegen de cumulatieve bevolkingsgroepen. * De diagonale lijn (45-gradenlijn) representeert volkomen gelijke inkomensverdeling, waarbij elke bevolkingsgroep een proportioneel deel van het inkomen ontvangt (bv. de armste 20% ontvangt 20% van de inkomens). * Een kromming onder de diagonale lijn duidt op inkomensongelijkheid. Hoe verder de curve van de diagonale lijn af ligt, hoe groter de ongelijkheid. * **Gini-coëfficiënt**: Dit is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid in een Lorenz-curve aangeeft. * Een Gini-coëfficiënt van 0 betekent volkomen gelijke inkomensverdeling (de oppervlakte tussen de lijn van perfecte gelijkheid en de Lorenz-curve is nul). * Een Gini-coëfficiënt van 1 betekent volkomen ongelijke inkomensverdeling (de oppervlakte tussen de lijn van perfecte gelijkheid en de Lorenz-curve is maximaal, gelijk aan de hele driehoek). * Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de ongelijkheid. #### 3.2.2 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben: * **Politieke ongelijkheid**: Geld kan politieke besluitvorming beïnvloeden via lobbywerk of grote campagnebudgetten. * **Rem op menselijke ontwikkeling**: Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale gezondheidsproblemen**: Ongelijkheid kan leiden tot stress, wat weer kan resulteren in ziekteverzuim en extra kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverend effect**: Ongelijkheid kan ook een stimulans zijn voor ondernemingszin, waarbij individuen streven naar verbetering van hun positie. #### 3.2.3 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid gebruikt verschillende instrumenten om inkomensongelijkheid te verminderen: * **Progressieve inkomensbelasting**: Hogere inkomens betalen relatief meer belasting, en deze geïnde middelen worden deels herverdeeld onder lagere inkomensgroepen. * **Gratis onderwijs**: Het aanbieden van bijna gratis onderwijs tot 18 jaar creëert gelijke kansen vóórdat mensen de arbeidsmarkt betreden. * **Sociale zekerheid**: Systemen voor ziekte, werkloosheid en pensioen zorgen voor een gelijkwaardigere impact van tegenslagen voor iedereen, gefinancierd via inkomensbelastingen. * **Aanbieden van publieke goederen**: Goed openbaar vervoer, bibliotheken en recreatiemogelijkheden zorgen ervoor dat ook mensen met een lager inkomen kunnen genieten van basisvoorzieningen. --- # Economische ongelijkheid en herverdeling Economische ongelijkheid en herverdeling Dit onderwerp onderzoekt economische ongelijkheid, de meting ervan met de Lorenz-curve en Gini-coëfficiënt, en de rol van de overheid bij herverdeling door middel van belastingen, onderwijs en sociale zekerheid. ## 4. Economische ongelijkheid en herverdeling De overheid speelt een cruciale rol in de economie, niet alleen bij het efficiënt toewijzen van middelen (allocatie) en het stabiliseren van de economie, maar ook bij het aanpakken van economische ongelijkheid door middel van herverdeling. Hoewel individuele actoren nuts- of winstmaximalisatie nastreven, leidt dit niet altijd tot de optimale uitkomst voor de hele maatschappij. De overheid kan ingrijpen om de toewijzing van productiefactoren te verbeteren, marktfalen te corrigeren, en de welvaartsverdeling te beïnvloeden. ### 4.1 De rol van de overheid De overheid heeft drie hoofdfuncties binnen de economie: 1. **Allocatie:** Het zorgen voor een zo efficiënt mogelijke toewijzing van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat onder andere mededingingsbeleid, het aanbieden van publieke goederen en het corrigeren van externe effecten. 2. **Herverdeling:** Het aanpakken van ongelijkheid in de verdeling van goederen en diensten om de kloof tussen arm en rijk te verkleinen. Dit gebeurt wanneer, zelfs bij een efficiënte marktwerking, de welvaartsverdeling onevenwichtig is. 3. **Stabilisatie:** Het beheren van de economie om stabiliteit te waarborgen, voornamelijk op macro-economisch niveau. ### 4.2 Allocatie: marktfalen en overheidsingrijpen Markten werken niet altijd optimaal, wat leidt tot situaties waarin goederen en diensten niet voor iedereen toegankelijk zijn of waarin marktmacht misbruikt wordt. De overheid intervenieert via verschillende instrumenten: #### 4.2.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid beoogt eerlijke concurrentie te waarborgen door te voorkomen dat bepaalde partijen te veel marktmacht verkrijgen en deze misbruiken. Dit omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. Voorbeelden van marktverstoringen die dit beleid aanpakt zijn: * **Kartelvorming:** Afspraken tussen concurrerende bedrijven om de voordelen van een monopolie te benutten, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten. * **Marktsegmentatie:** Het opdelen van de markt in regio's en deze actief afschermen om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid. * **Dominante positie:** Een situatie waarin een producent een zeer sterke marktpositie heeft waaruit consumenten keuzes worden opgedrongen, omdat er nauwelijks alternatieven zijn. #### 4.2.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die zowel **niet-rivaal** als **niet-exclusief** zijn. * **Niet-rivaal:** De consumptie van het goed door één persoon vermindert niet de beschikbaarheid voor anderen. * **Niet-exclusief:** Het is niet mogelijk om individuen uit te sluiten van consumptie, zelfs als ze niet betalen. Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en defensie. De overheid financiert deze goederen via belastinginkomsten omdat de vrije markt deze niet of onvoldoende zou aanbieden. Het zogenaamde 'vrijbuitersprobleem' ontstaat omdat individuen geen prikkel hebben om te betalen als ze toch kunnen meegenieten, wat de winstgevendheid voor private aanbieders ondermijnt. **Soorten goederen:** * **Private goederen:** Riaal en exclusief (bv. een broodje kaas). De markt biedt deze goederen doorgaans aan. * **Clubgoederen of tolgoederen:** Uitsluitbaar maar niet-rivaal tot de capaciteit bereikt is (bv. Netflix, waar je voor betaalt maar je gebruik anderen nauwelijks hindert). * **Publieke goederen:** Niet-rivaal en niet-exclusief (bv. straatverlichting). * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Niet-exclusief maar wel riaal en uitputbaar (bv. drinkbaar grondwater, visbestanden). De overheid grijpt hier vaak in om uitputting te voorkomen. ### 4.3 Herverdeling: de aard van economische ongelijkheid Economische ongelijkheid is het verschil in welvaart, dat zowel voortkomt uit inkomen uit arbeid als uit kapitaal. #### 4.3.1 Oorzaken van ongelijkheid in inkomen uit arbeid Verschillen in lonen kunnen verklaard worden door factoren als: * Opleidingsniveau en ervaring. * Schaarste op de arbeidsmarkt (knelpuntberoepen). * Compensatie voor onaangename of gevaarlijke arbeidsomstandigheden. * Locatie (bv. verschil tussen stad en platteland). * Discriminatie op basis van geslacht, afkomst of andere kenmerken. #### 4.3.2 Ongelijkheid in inkomen uit kapitaal Kapitaalkrachtige individuen kunnen hun vermogen investeren, wat leidt tot extra inkomsten. Dit kan de kloof tussen arm en rijk verder vergroten. #### 4.3.3 Meten van ongelijkheid: de Lorenz-curve De Lorenz-curve is een grafische weergave van de inkomensverdeling. De cumulatieve inkomens worden afgezet tegen de cumulatieve bevolkingsgroepen (uitgedrukt in percentages). * **Diagonale lijn:** Vertegenwoordigt een perfect gelijke inkomensverdeling, waarbij elke bevolkingsgroep het percentage van het totale inkomen verdient dat overeenkomt met haar aandeel in de bevolking (bv. de armste 20% verdient 20% van de inkomens). * **Gebogen lijn (Lorenz-curve):** Toont de werkelijke inkomensverdeling. Hoe verder de curve van de diagonale lijn af ligt, hoe groter de ongelijkheid. Bijvoorbeeld, als de armste 20% slechts 5% van de inkomens verdient, duidt dit op aanzienlijke ongelijkheid. #### 4.3.4 Meten van ongelijkheid: de Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid kwantificeert, gebaseerd op de Lorenz-curve. * **Gini-coëfficiënt = 0:** Volkomen gelijke inkomensverdeling (de Lorenz-curve valt samen met de diagonale lijn; oppervlakte A = 0). * **Gini-coëfficiënt = 1:** Volkomen ongelijke inkomensverdeling (één persoon bezit al het inkomen; oppervlakte A is gelijk aan de totale driehoek). Een hogere Gini-coëfficiënt indiceert een hogere mate van economische ongelijkheid. #### 4.3.5 Gevolgen van ongelijkheid Economische ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben: * **Politieke machtsverhoudingen:** Ongelijkheid kan leiden tot ongelijke invloed op politieke beslissingen door middel van lobbywerk of campagnefinanciering. * **Kansenongelijkheid:** Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen op onderwijs en ontwikkeling, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan stress en mentale problemen veroorzaken, wat leidt tot verhoogd ziekteverzuim en hogere kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverende factor:** Soms kan ongelijkheid jongeren motiveren om te ondernemen en te streven naar verbetering van hun eigen situatie. ### 4.4 Herverdeling door de overheid De overheid gebruikt verschillende instrumenten om economische ongelijkheid te verminderen: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens worden procentueel zwaarder belast. De geïnde belastingen worden deels herverdeeld onder inkomensgroepen met lagere inkomens. * **Onderwijs:** Het aanbieden van vrijwel gratis onderwijs tot 18 jaar creëert gelijke startkansen voor alle kinderen, nog voordat zij de arbeidsmarkt betreden. * **Sociale zekerheid:** Systemen zoals ziekteverzekering, werkloosheidsuitkeringen en pensioenen zorgen voor een vangnet en een meer gelijkwaardige impact van levensgebeurtenissen voor alle burgers. De financiering hiervan gebeurt via belastingen, vaak gerelateerd aan inkomen. * **Publieke goederen:** Het aanbieden van publieke goederen zoals recreatiemogelijkheden, openbaar vervoer en bibliotheken zorgt ervoor dat ook burgers met lagere inkomens toegang hebben tot basisvoorzieningen en voordelen in de samenleving. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Nutsmaximalisatie | Het economische principe waarbij individuele consumenten ernaar streven hun totale bevrediging of nut te maximaliseren, gegeven hun budgetbeperkingen en de prijzen van goederen en diensten. | | Winstmaximalisatie | Het economische principe waarbij producenten ernaar streven hun winst, het verschil tussen opbrengsten en kosten, te maximaliseren om hun economische resultaten te optimaliseren. | | Paretoverbetering | Een verandering in de economische allocatie van middelen die de welvaart van ten minste één individu verbetert zonder de welvaart van enig ander individu te verminderen. Dit is een cruciaal concept in de welvaartseconomie om efficiëntie te beoordelen. | | Allocatie | Het proces waarbij beschikbare productiefactoren en goederen worden toegewezen aan verschillende economische activiteiten of individuen. De overheid streeft naar een efficiënte allocatie om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. | | Herverdeling | Het proces waarbij de overheid inkomen en rijkdom binnen een samenleving herverdeelt, vaak via belastingen en sociale voorzieningen, om de kloof tussen arm en rijk te verkleinen en meer gelijkheid te bevorderen. | | Stabilisatie | De rol van de overheid om macro-economische stabiliteit te handhaven, zoals het beheersen van inflatie, werkloosheid en economische recessies, met behulp van fiscaal en monetair beleid. | | Mededingingsbeleid | Overheidsbeleid dat gericht is op het bevorderen van eerlijke concurrentie op markten door het reguleren van marktmacht, het verbieden van concurrentievervalsende praktijken en het voorkomen van monopolies. | | Kartelvorming | Een illegale afspraak tussen concurrerende bedrijven om prijzen vast te stellen, markten te verdelen of productie te beperken, met als doel de voordelen van een monopolie te verkrijgen en de concurrentie te verminderen. | | Marktsegmentatie | De praktijk waarbij een producent de markt opdeelt in verschillende regio’s of groepen en deze segmenten afschermt, vaak om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid of lokale marktomstandigheden. | | Dominante positie | Een economische situatie waarin een producent op een markt zo’n sterke positie heeft dat er nauwelijks volledige alternatieven voor consumenten bestaan, en deze positie kan worden gebruikt om consumentenkeuzes te beïnvloeden of te beperken. | | Publieke goederen | Goederen die gekenmerkt worden door niet-rivaliteit in consumptie en niet-uitsluitbaarheid, wat betekent dat de consumptie door de ene persoon de beschikbaarheid voor anderen niet vermindert en het moeilijk is om gebruikers uit te sluiten, zoals nationale defensie of straatverlichting. | | Rivaliteit | In de economie verwijst rivaliteit naar het kenmerk van een goed of dienst waarbij consumptie door de ene persoon de hoeveelheid of beschikbaarheid voor andere personen vermindert. | | Exclusiviteit | In de economie verwijst exclusiviteit naar het kenmerk van een goed of dienst waarbij het mogelijk is om individuen die niet betalen of voldoen aan bepaalde voorwaarden, uit te sluiten van consumptie. | | Private goederen | Goederen die zowel rivaal als exclusief zijn, wat betekent dat consumptie door de ene persoon de beschikbaarheid voor anderen beperkt en het mogelijk is om niet-betalers uit te sluiten. Dit type goed wordt doorgaans efficiënt door de markt aangeboden. | | Clubgoederen (of tolgoederen) | Goederen die uitsluitbaar zijn, maar niet-rivaal (tot een bepaalde capaciteit bereikt is). De toegang kan worden beperkt tot betalende gebruikers, maar het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks, zoals bij een tolweg of een fitnessabonnement. | | Commons (gemeenschappelijke bronnen) | Niet-exclusieve goederen die wel uitgeput kunnen raken, wat betekent dat ze onderhevig zijn aan rivaliteit. Omdat deze bronnen, zoals open water of bossen, overmatig kunnen worden geëxploiteerd, is vaak overheidsinterventie nodig. | | Vrijbuitersprobleem | Een economisch fenomeen waarbij individuen profiteren van een goed of dienst zonder daarvoor te betalen, omdat het niet mogelijk is om niet-betalers uit te sluiten (niet-uitsluitbaarheid). Dit ontmoedigt de private sector om dergelijke goederen aan te bieden. | | Lorenz-curve | Een grafische weergave die de cumulatieve verdeling van inkomen of vermogen binnen een populatie toont ten opzichte van de cumulatieve verdeling van de bevolking. De curve wordt vergeleken met de diagonale lijn van perfecte gelijkheid. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maatstaf, uitgedrukt als een getal tussen 0 en 1, die de mate van inkomens- of vermogensongelijkheid binnen een samenleving kwantificeert. Een hogere coëfficiënt duidt op grotere ongelijkheid. | | Progressieve inkomensbelasting | Een belastingstelsel waarbij de belastingtarieven stijgen naarmate het inkomen toeneemt. Dit betekent dat hogere inkomens een groter percentage van hun inkomen aan belastingen betalen dan lagere inkomens. | | Sociale zekerheid | Een systeem van collectieve verzekeringen en voorzieningen dat burgers beschermt tegen inkomensverlies als gevolg van ziekte, werkloosheid, ouderdom of andere maatschappelijke risico’s, met als doel een basisniveau van welzijn te garanderen. |

# De rol van de overheid in de economie De overheid speelt drie cruciale rollen in de economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie, om zo de algehele maatschappelijke welvaart te maximaliseren. ## 1. Allocatie De overheid zorgt ervoor dat de allocatie (toewijzing) van beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk verloopt, met als doel de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Markten leiden niet altijd tot de meest wenselijke uitkomst voor de gehele maatschappij, wat overheidsingrijpen noodzakelijk maakt. ### 1.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid richt zich op het bevorderen van eerlijke concurrentie door te voorkomen dat bepaalde partijen te veel marktmacht verkrijgen en hier misbruik van maken. Dit omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. #### 1.1.1 Kartelvorming Kartelvorming treedt op wanneer concurrerende bedrijven afspraken maken om de voordelen van een monopolie te benutten, wat leidt tot kunstmatig hoge prijzen en beperkte keuze voor consumenten. #### 1.1.2 Marktsegmentatie Marktsegmentatie is een strategie waarbij een producent de markt opdeelt in verschillende regio's en deze actief afschermt om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid. Dit kan leiden tot prijsdiscriminatie en beperkte concurrentie. #### 1.1.3 Dominante positie Een dominante positie ontstaat wanneer een producent een dusdanig sterke marktpositie verwerft dat er nauwelijks alternatieven zijn. Het misbruik van deze positie kan consumenten keuzes opdringen en concurrentie ondermijnen. ### 1.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die niet-rivaal en niet-uitsluitbaar zijn. * **Niet-rivaal:** Het gebruik van het goed door de ene persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen niet. * **Niet-uitsluitbaar:** Het is moeilijk of onmogelijk om individuen die niet betalen van het gebruik uit te sluiten. Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en defensie. De vrije markt levert publieke goederen vaak niet of onvoldoende aan, omdat het ontbreken van uitsluitbaarheid en rivaliteit het winstgevend produceren bemoeilijkt en leidt tot het zogenaamde vrijbuitersprobleem. De overheid neemt de financiering en aanbieding hiervan op zich, meestal via belastinginkomsten. #### 1.2.1 Soorten goederen Om publieke goederen beter te begrijpen, worden ze vergeleken met andere goederensoorten: * **Private goederen:** Deze zijn rivaal en uitsluitbaar (bv. een broodje kaas). De markt kan deze efficiënt aanbieden. * **Clubgoederen (of tolgoederen):** Deze zijn uitsluitbaar maar niet-rivaal, tenminste tot de capaciteit bereikt is (bv. een tolweg of een streamingdienst zoals Netflix). Toegang kan worden beperkt tot betalende leden. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Deze zijn niet-uitsluitbaar maar wel rivaal (bv. drinkbaar grondwater, visbestanden). Omdat ze uitgeput kunnen raken, grijpt de overheid vaak in met regelgeving en beheer. ### 1.3 Externe effecten corrigeren Externe effecten (of externaliteiten) zijn kosten of baten die niet worden weerspiegeld in de marktprijs van een goed of dienst. De overheid grijpt in om negatieve externe effecten (zoals vervuiling) te internaliseren (bijvoorbeeld via belastingen of regelgeving) en positieve externe effecten (zoals vaccinatie) te stimuleren (bijvoorbeeld via subsidies). ## 2. Herverdeling De overheid kan besluiten tot herverdeling van goederen en diensten om de inkomensongelijkheid te verminderen en een rechtvaardiger samenleving te creëren. ### 2.1 Ongelijkheid Ongelijkheid in de economie kan voortkomen uit verschillen in lonen (door opleiding, ervaring, schaarste op de arbeidsmarkt, maar ook discriminatie), inkomen uit kapitaal en locatie. Kapitaalkrachtige personen kunnen hun vermogen beleggen en zo hun inkomen verder verhogen, wat de kloof tussen arm en rijk kan vergroten. #### 2.1.1 Lorenz-curve De Lorenz-curve is een grafische weergave van de inkomensverdeling. * De diagonale lijn vertegenwoordigt een perfect gelijke inkomensverdeling, waarbij de armste x% van de bevolking x% van het totale inkomen verdient. * Een curve onder de diagonale lijn geeft de mate van inkomensongelijkheid weer. Hoe verder de curve van de diagonale lijn afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. #### 2.1.2 Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de inkomensongelijkheid kwantificeert, afgeleid uit de Lorenz-curve. * Een Gini-coëfficiënt van 0 betekent volkomen gelijke inkomensverdeling (geen oppervlakte tussen de curve en de diagonale lijn). * Een Gini-coëfficiënt van 1 betekent volkomen ongelijke inkomensverdeling (de oppervlakte tussen de curve en de diagonale lijn is gelijk aan de hele driehoek onder de diagonale lijn). Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de ongelijkheid. ### 2.2 Gevolgen van ongelijkheid Inkomensongelijkheid kan leiden tot: * **Ongelijke politieke machtsverhoudingen:** Geld kan politieke beslissingen beïnvloeden. * **Belemmering van menselijke ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale problemen en hogere sociale kosten:** Ongelijkheid kan leiden tot stress, ziekteverzuim en extra kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverend effect:** Ongelijkheid kan ook een stimulans zijn voor ondernemingszin bij jongeren die de strijd willen aangaan. ### 2.3 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid kan herverdeling bewerkstelligen via diverse instrumenten: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens betalen een hoger percentage belasting, wat vervolgens wordt gebruikt voor publieke diensten en sociale voorzieningen. * **Gratis onderwijs:** Het aanbieden van (bijna) gratis onderwijs tot 18 jaar zorgt ervoor dat alle kinderen gelijke kansen krijgen op de arbeidsmarkt. * **Sociale zekerheid:** Systemen voor ziekte-, werkloosheids- en pensioenuitkeringen zorgen voor een vangnet en een gelijkwaardiger impact van tegenslagen. * **Aanbieden van publieke goederen:** Toegang tot recreatiemogelijkheden, openbaar vervoer en bibliotheken vergroot het welzijn van burgers met lagere inkomens. ## 3. Stabilisatie De overheid beschikt over instrumenten en middelen om de economie te stabiliseren en conjunctuurschommelingen (ups en downs in de economie) te dempen. Dit valt onder de macro-economie. > **Tip:** Hoewel de markt efficiënt kan werken, zijn er situaties waarin overheidsinterventie noodzakelijk is om de maatschappelijke welvaart te verhogen, ongelijkheid te verminderen of de economie te stabiliseren. Het is cruciaal om de drie kernrollen van de overheid te onderscheiden en te begrijpen hoe deze elkaar beïnvloeden. --- # Mededingingsbeleid Mededingingsbeleid richt zich op overheidsmaatregelen ter bevordering van eerlijke concurrentie door de marktmacht van bedrijven te reguleren en misbruik ervan te voorkomen. ### 2.1 Doel van mededingingsbeleid Het hoofddoel van mededingingsbeleid is het waarborgen van eerlijke concurrentie op de markt. Dit wordt bereikt door te voorkomen dat individuele bedrijven of groepen bedrijven te veel marktmacht verkrijgen, wat kan leiden tot nadelige gevolgen voor consumenten en de algehele economie. ### 2.2 Concepten binnen mededingingsbeleid Binnen het mededingingsbeleid zijn er diverse concepten die centraal staan bij het reguleren van marktmacht: #### 2.2.1 Kartelvorming Kartelvorming treedt op wanneer concurrerende bedrijven geheime afspraken maken om de voordelen van een monopoliepositie te kunnen benutten. Deze afspraken kunnen variëren van prijsafspraken tot het verdelen van markten. > **Tip:** Kartels zijn schadelijk omdat ze de concurrentie beperken, de prijzen opdrijven en innovatie kunnen ontmoedigen. #### 2.2.2 Marktsegmentatie Marktsegmentatie vindt plaats wanneer een producent de markt opdeelt in verschillende regio's of klantgroepen en deze segmenten actief afschermt. Dit stelt de producent in staat optimaal te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid tussen deze segmenten, vaak resulterend in hogere prijzen voor consumenten in bepaalde gebieden of groepen. #### 2.2.3 Dominante positie Een dominante positie op de markt ontstaat wanneer een producent zo'n sterke positie verwerft dat er nauwelijks volwaardige alternatieven bestaan voor zijn product of dienst. Een bedrijf met een dominante positie kan deze positie vervolgens misbruiken om consumenten keuzes op te dringen of concurrenten te benadelen. > **Voorbeeld:** Een softwarebedrijf dat een dominant besturingssysteem heeft, kan dit gebruiken om zijn eigen toepassingen (apps) te bevoordelen en concurrenten te benadelen. ### 2.3 De bredere rol van de overheid in de economie Het mededingingsbeleid is slechts één van de drie kernrollen die de overheid in de economie vervult: * **Allocatie:** De overheid zorgt ervoor dat de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk worden ingezet om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat ook het corrigeren van marktfalen, zoals het aanbieden van publieke goederen of het aanpakken van externe effecten. * **Herverdeling:** De overheid kan ingrijpen om de inkomens- en vermogensongelijkheid te verminderen. Dit gebeurt bijvoorbeeld via belastingen en sociale voorzieningen, met als doel een meer rechtvaardige verdeling van welvaart te realiseren. * **Stabilisatie:** De overheid gebruikt economisch beleid om de conjuncturele schommelingen te beperken en te zorgen voor macro-economische stabiliteit. Markten werken in de praktijk niet altijd optimaal. Factoren zoals de beschikbaarheid van producten, oneerlijke handelspraktijken door machtsposities en de distributie van welvaart kunnen leiden tot situaties die niet wenselijk zijn vanuit maatschappelijk oogpunt. Het mededingingsbeleid pakt een specifiek aspect van dit marktfalen aan door de concurrentie te bewaken. --- # Publieke goederen en soorten goederen Dit gedeelte behandelt het belang van publieke goederen en verklaart waarom de overheid deze aanbiedt, terwijl het ook andere soorten goederen definieert. ### 3.1 De rol van de overheid in de economie De overheid speelt drie cruciale rollen in de economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie. * **Allocatie:** De overheid zorgt voor een efficiënte toewijzing van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat het mededingingsbeleid, het corrigeren van externe effecten en het aanbieden van publieke goederen. Markten werken niet altijd optimaal; zo kunnen machtsposities leiden tot oneerlijke handel of hogere prijzen, en zijn niet alle producten beschikbaar voor iedereen. * **Herverdeling:** De overheid kan de verdeling van goederen en diensten aanpassen om ongelijkheid (de kloof tussen arm en rijk) te verminderen. Zelfs als de markt efficiënt werkt, kan er aanzienlijke welvaartsverschillen ontstaan tussen individuen. * **Stabilisatie:** De overheid gebruikt instrumenten om de economie te stabiliseren wanneer dat nodig is, wat behoort tot de macro-economie. ### 3.2 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid van de overheid is gericht op het bevorderen van eerlijke concurrentie. Het voorkomt dat partijen een te dominante marktmacht verkrijgen en daar misbruik van maken. Dit beleid omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. Voorbeelden van oneerlijke concurrentie zijn: * **Kartelvorming:** Afspraken tussen concurrerende bedrijven om de voordelen van een monopolie te benutten. * **Marktsegmentatie:** Een producent verdeelt de markt in regio's en schermaf deze af om te profiteren van verschillende betalingsbereidheid. * **Dominante positie:** Een producent verkrijgt een sterke marktpositie waarvoor nauwelijks alternatieven bestaan, en gebruikt deze positie om consumenten keuzes op te dringen. ### 3.3 Publieke goederen en soorten goederen Goederen kunnen worden gecategoriseerd op basis van twee eigenschappen: rivaliteit en uitsluitbaarheid. * **Rivaliteit:** Consumptie van een goed door één persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen. * Vraag: "Als jij het gebruikt, blijft er dan minder over voor anderen?" * **Uitsluitbaarheid:** Het is mogelijk om individuen uit te sluiten van consumptie van een goed, bijvoorbeeld als ze niet betalen. * Vraag: "Kan je iemand uitsluiten (bijvoorbeeld als ze niet betalen)?" Op basis van deze twee eigenschappen onderscheiden we vier soorten goederen: #### 3.3.1 Private goederen * **Definitie:** Goederen die **rivaal** en **uitsluitbaar** zijn. * **Kenmerken:** Typisch aangeboden door de markt omdat betaalbaarheid en eigendom duidelijk afgebakend kunnen worden. * **Voorbeeld:** Een broodje kaas. #### 3.3.2 Clubgoederen (of tolgoederen) * **Definitie:** Goederen die **uitsluitbaar** maar **niet-rivaal** zijn (althans tot de capaciteit is bereikt). * **Kenmerken:** Toegang kan beperkt worden tot betalers of leden. Het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks. * **Voorbeeld:** Netflix. #### 3.3.3 Gemeenschappelijke bronnen (commons) * **Definitie:** Goederen die **niet-uitsluitbaar** maar **wel rivaal** zijn. * **Kenmerken:** Deze goederen kunnen uitgeput raken (bijvoorbeeld door overbevissing of ontbossing). De overheid grijpt hier vaak in met regels, quota of beheer om ze te beschermen. * **Voorbeeld:** Drinkbaar grondwater. #### 3.3.4 Publieke goederen * **Definitie:** Goederen die **niet-rivaal** en **niet-uitsluitbaar** zijn. * **Kenmerken:** Deze goederen lijken vaak gratis, maar de kosten worden gedragen door de overheid via belastinginkomsten. De vrije markt levert deze goederen niet (of onvoldoende) aan om de volgende redenen: * **Niet-uitsluitbaar:** De producent kan niet verhinderen dat niet-betalers meegenieten. * **Niet-rivaal:** Extra gebruikers veroorzaken geen extra kosten, waardoor een prijs per gebruiker moeilijk te bepalen is. * Dit leidt tot het **vrijbuitersprobleem**: burgers hebben geen prikkel om te betalen, waardoor bedrijven deze goederen niet winstgevend kunnen aanbieden. * **Voorbeelden:** Wegen, parken, defensie, straatverlichting. ### 3.4 Waarom de overheid publieke goederen aanbiedt De overheid neemt de rol op zich om publieke goederen aan te bieden omdat de vrije markt hierin tekortschiet door de inherente eigenschappen van niet-uitsluitbaarheid en niet-rivaliteit, wat resulteert in het vrijbuitersprobleem. ### 3.5 Ongelijkheid en herverdeling Ongelijkheid in inkomen en welvaart kan voortkomen uit verschillen in opleiding, ervaring, schaarste op de arbeidsmarkt, compensatie voor onaangename banen, locatie, maar ook door discriminatie. Kapitaalkrachtige individuen kunnen hun kapitaal beleggen, wat de kloof tussen arm en rijk vergroot. #### 3.5.1 Het meten van ongelijkheid * **Lorenz-curve:** Een grafiek die de cumulatieve inkomensafzetting tegen de bevolking weergeeft. * De diagonale lijn (perfecte gelijkheid) geeft aan dat het inkomen evenredig verdeeld is over de bevolking (bv. de armste 20% verdient 20% van de inkomens). * Een curve onder de diagonale lijn toont aan dat er ongelijkheid is (bv. de armste 20% verdient minder dan 20% van de inkomens). Hoe verder de curve van de diagonale lijn afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. * **Gini-coëfficiënt:** Een getal tussen 0 en 1 dat de mate van inkomensongelijkheid in een Lorenz-curve aangeeft. * Een Gini-coëfficiënt van 0 staat voor volkomen gelijke inkomensverdeling. * Een Gini-coëfficiënt van 1 staat voor volkomen ongelijke inkomensverdeling. * Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe hoger de ongelijkheid. #### 3.5.2 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan leiden tot: * **Ongelijkheid in politieke macht:** Geld kan politieke beslissingen beïnvloeden. * **Rem op menselijke ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen krijgen mogelijk minder kansen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale problemen:** Dit kan resulteren in ziekteverzuim en hogere kosten voor sociale zekerheid. * **Motiverend effect:** Ongelijkheid kan ook ondernemingszin stimuleren bij jongeren die deze ongelijkheid willen bestrijden. #### 3.5.3 Herverdeling door de overheid De overheid past herverdeling toe via verschillende instrumenten: * **Inkomensbelasting:** Progressieve inkomensbelasting, waarbij hogere inkomens meer bijdragen, zorgt voor herverdeling naar lagere inkomens. * **Onderwijs:** Het aanbieden van bijna gratis onderwijs tot 18 jaar bevordert gelijke kansen vanaf jonge leeftijd. * **Sociale zekerheid:** Systemen voor ziekte, werkloosheid en pensioen zorgen voor een gelijkwaardigere impact van tegenslagen, gefinancierd via belastingen. * **Publieke goederen:** Toegang tot ontspanningsmogelijkheden, openbaar vervoer en bibliotheken biedt basisvoordelen die ook voor mensen met een laag inkomen toegankelijk zijn. --- # Ongelijkheid en de Lorenzcurve Dit onderwerp onderzoekt hoe ongelijkheid in inkomen en vermogen wordt gemeten en gevisualiseerd, met een focus op de Lorenzcurve en de Gini-coëfficiënt. ### 4.1 De rol van de overheid in relatie tot marktimperfecties De vrije markt streeft naar nutsmaximalisatie voor consumenten en winstmaximalisatie voor producenten. Echter, deze individuele keuzes leiden niet altijd tot de meest wenselijke uitkomst voor de maatschappij als geheel. De overheid speelt daarom drie cruciale rollen om marktimperfecties aan te pakken en de welvaart te maximaliseren: * **1. Allocatie:** De overheid zorgt voor een efficiënte toewijzing van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat: * **Mededingingsbeleid:** Voorkomen dat bepaalde partijen te veel marktmacht krijgen en hier misbruik van maken, door middel van wetgeving die marktmacht reguleert en beperkt. Voorbeelden hiervan zijn het tegengaan van kartelvorming (waarbij concurrenten afspraken maken om monopolyvoordelen te behalen) en marktsegmentatie (waarbij een producent de markt opdeelt in regio's om te profiteren van betalingsbereidheidverschillen). Ook het beperken van dominante posities, waarbij een producent consumenten keuzes opdringt omdat er nauwelijks alternatieven zijn, valt hieronder. * **Publieke goederen:** De overheid financiert en levert publieke goederen, die niet-rivaal en niet-exclusief zijn. Dit zijn goederen of diensten waarvan de consumptie door één persoon het gebruik door een ander niet belemmert (niet-rivaalt) en waarbij het onmogelijk of onwenselijk is om mensen uit te sluiten van gebruik, zelfs als ze niet betalen (niet-exclusief). Voorbeelden zijn wegen, parken en defensie. De markt levert deze goederen niet optimaal omdat er een vrijbuitersprobleem ontstaat: individuen hebben geen prikkel om te betalen als ze toch gratis kunnen meegenieten. * **Externe effecten corrigeren:** Het aanpakken van negatieve externe effecten, zoals milieuvervuiling, die de welvaart van derden negatief beïnvloeden zonder dat dit wordt weerspiegeld in de marktprijs. * **2. Herverdeling:** De overheid kan ingrijpen om de inkomens- en vermogensongelijkheid te verminderen door beschikbare goederen en diensten te herverdelen. Zelfs wanneer de markt efficiënt werkt, kunnen er grote verschillen in welvaart ontstaan tussen individuen. * **3. Stabilisatie:** De overheid gebruikt instrumenten om de economie te stabiliseren, met name op macro-economisch niveau. #### 4.1.1 Soorten goederen Om de rol van de overheid bij allocatie beter te begrijpen, is het nuttig om verschillende soorten goederen te onderscheiden: * **Private goederen:** Deze zijn rivaal en exclusief. Typisch aangeboden door de markt, omdat eigendom en betaling duidelijk af te bakenen zijn (bijvoorbeeld een broodje kaas). * **Clubgoederen of tolgoederen:** Deze zijn exclusief, maar niet-rivaal (tot een bepaalde capaciteit). Toegang kan beperkt worden tot betalende leden, maar gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks (bijvoorbeeld Netflix, waarbij je wel moet betalen maar jouw kijkgedrag anderen niet hindert). * **Publieke goederen:** Deze zijn niet-rivaal en niet-exclusief (bijvoorbeeld straatverlichting). De kosten worden gedragen door de overheid via belastingen. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Deze zijn niet-exclusief, maar wel rivaal en kunnen uitgeput raken (bijvoorbeeld drinkbaar grondwater, visbestanden). Hier grijpt de overheid vaak in met regels of quota om uitputting te voorkomen. ### 4.2 Ongelijkheid en de Lorenzcurve Ongelijkheid kan voortkomen uit verschillen in lonen (door opleidingsniveau, ervaring, schaarste, of helaas ook discriminatie) en uit inkomen uit kapitaal. Kapitaalkrachtige individuen kunnen hun vermogen beleggen, wat leidt tot een grotere kloof tussen arm en rijk. De Lorenzcurve is een grafisch instrument om deze inkomensongelijkheid te visualiseren. #### 4.2.1 De Lorenzcurve uitgelegd De Lorenzcurve is een grafiek waarin het cumulatieve percentage van de bevolking (op de horizontale as) wordt afgezet tegen het cumulatieve percentage van het totale inkomen dat zij ontvangen (op de verticale as). * **De diagonale lijn (lijn van perfecte gelijkheid):** Deze lijn vertegenwoordigt een situatie van volkomen gelijke inkomensverdeling. Hierbij verdient de armste 20% van de bevolking 20% van het totale inkomen, de armste 40% verdient 40% van het inkomen, enzovoort. Iedereen verdient in theorie evenveel. * **De Lorenzcurve zelf:** De werkelijke Lorenzcurve ligt onder de diagonale lijn en laat de mate van ongelijkheid zien. * Als de Lorenzcurve bijvoorbeeld aangeeft dat de armste 20% van de bevolking slechts 5% van het totale inkomen verdient, en de armste 40% 15% van het inkomen, dan is er sprake van inkomensongelijkheid. * Een curve die nog verder van de diagonale lijn af ligt, duidt op grotere ongelijkheid. Bijvoorbeeld, als de armste 40% slechts 5% van het inkomen verdient en de armste 80% slechts 10%, terwijl de rijkste 20% 90% van het inkomen ontvangt, is de ongelijkheid extreem. #### 4.2.2 De Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid, zoals weergegeven in de Lorenzcurve, kwantificeert. * **Gini-coëfficiënt = 0:** Dit staat voor volkomen gelijke inkomensverdeling. De oppervlakte tussen de diagonale lijn en de Lorenzcurve (oppervlakte A) is nul. * **Gini-coëfficiënt = 1:** Dit staat voor volkomen ongelijke inkomensverdeling. De oppervlakte A is gelijk aan de gehele driehoek onder de diagonale lijn. Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de inkomensongelijkheid in een land. Een land met een Gini-coëfficiënt van 0,7 heeft dus een grotere ongelijkheid dan een land met een Gini-coëfficiënt van 0,2 of 0,45. > **Tip:** De Gini-coëfficiënt is een veelgebruikte maatstaf om de inkomensongelijkheid tussen landen te vergelijken. Houd er echter rekening mee dat het slechts één aspect van welzijn meet en geen rekening houdt met andere factoren zoals vermogensongelijkheid of toegang tot basisvoorzieningen. ### 4.3 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben voor de samenleving: * **Politieke invloed:** Inkomensongelijkheid kan leiden tot ongelijke politieke machtsverhoudingen, waarbij geld de politieke besluitvorming kan beïnvloeden via lobbywerk of dure campagnes. * **Rem op menselijke ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen op onderwijs en ontwikkeling dan kinderen uit rijkere gezinnen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan stress en mentale problemen veroorzaken, wat kan leiden tot ziekteverzuim en hogere kosten voor de sociale zekerheid. * **Motivatie:** Aan de andere kant kan ongelijkheid ook een motiverend effect hebben, waarbij individuen gestimuleerd worden om ondernemend te zijn en de strijd tegen ongelijkheid aan te gaan. ### 4.4 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid kan op verschillende manieren tussenkomen om ongelijkheid te verminderen: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens worden relatief zwaarder belast, waardoor de overheid meer middelen verzamelt die vervolgens via belastingen kunnen worden herverdeeld onder lagere inkomensgroepen. * **Gratis of quasi-gratis onderwijs:** Door iedereen gelijke toegang tot onderwijs te bieden tot een bepaalde leeftijd, worden kansen op de arbeidsmarkt gelijk getrokken voordat deze worden bepaald door looninkomsten. * **Sociale zekerheid:** Systemen voor ziekte, werkloosheid en pensioen zorgen voor een vangnet dat de impact van tegenslagen op individuen egaliseert, ongeacht hun inkomen. * **Publieke goederen:** De beschikbaarheid van publieke goederen zoals openbaar vervoer, parken en bibliotheken zorgt ervoor dat ook mensen met een lager inkomen kunnen genieten van essentiële voorzieningen en mogelijkheden tot ontspanning en ontwikkeling. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Nutsmaximalisatie | Het streven van individuele consumenten om hun totale voldoening of welvaart te maximaliseren door hun uitgavenpatroon aan te passen binnen hun budget. | | Winstmaximalisatie | Het economische doel voor producenten om hun winst te maximaliseren, wat het verschil is tussen hun totale opbrengsten en hun totale kosten. | | Paretoverbetering | Een verandering in de allocatie van middelen waarbij ten minste één persoon beter af is en niemand slechter af is. Dit concept wordt gebruikt om de efficiëntie van economische veranderingen te beoordelen. | | Allocatie | De rol van de overheid om de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk te verdelen over verschillende gebruiksdoelen, met als doel de totale maatschappelijke welvaart te maximaliseren. | | Herverdeling | De rol van de overheid om de beschikbare goederen en diensten opnieuw te verdelen, vaak om ongelijkheid in inkomen en vermogen te verminderen en de kloof tussen arm en rijk te dichten. | | Stabilisatie | De rol van de overheid om de economie te stabiliseren door middel van macro-economisch beleid, gericht op het beheersen van inflatie, werkloosheid en economische groei. | | Mededingingsbeleid | Overheidsbeleid gericht op het bevorderen van eerlijke concurrentie door te voorkomen dat bedrijven te veel marktmacht verwerven en deze misbruiken, vaak door middel van wetgeving. | | Kartelvorming | Een illegale afspraak tussen concurrerende bedrijven om de concurrentie te beperken, vaak met als doel de voordelen van een monopolie te behalen, zoals het vaststellen van prijzen. | | Marktsegmentatie | De praktijk waarbij een producent de markt opdeelt in verschillende regio's en deze actief afschermt om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid van consumenten in die regio's. | | Dominante positie | Een marktsituatie waarin een producent zo'n sterke positie heeft dat er nauwelijks alternatieven bestaan, en deze positie gebruikt wordt om consumenten keuzes op te dringen. | | Publieke goederen | Goederen die niet-rivaliserend (het gebruik door de één hindert het gebruik door de ander niet) en niet-uitsluitbaar (niemand kan van het gebruik worden uitgesloten) zijn, zoals landsverdediging. | | Niet-rivaal | Een kenmerk van een goed of dienst waarbij consumptie door de ene persoon de beschikbaarheid voor anderen niet vermindert. | | Niet-exclusief | Een kenmerk van een goed of dienst waarbij het moeilijk of onmogelijk is om individuen uit te sluiten van gebruik, zelfs als ze niet betalen. | | Private goederen | Goederen die zowel rivaliserend als uitsluitbaar zijn, typisch aangeboden door de markt omdat eigendom en betaling duidelijk afgebakend kunnen worden. | | Clubgoederen | Goederen die uitsluitbaar zijn (bijvoorbeeld door lidmaatschap of betaling) maar niet-rivaliserend tot een bepaalde capaciteitsgrens is bereikt. | | Commons | Niet-exclusieve goederen die wel uitgeput kunnen raken, wat betekent dat ze onderhevig zijn aan rivaliteit, zoals natuurlijke hulpbronnen. | | Vrijbuitersprobleem | Een situatie waarbij individuen profiteren van een publiek goed zonder eraan bij te dragen, wat leidt tot onderaanbod of gebrek aan aanbod van dat goed. | | Lorenz-curve | Een grafische weergave die de cumulatieve verdeling van inkomen of vermogen over de bevolking toont, gebruikt om de mate van ongelijkheid te visualiseren. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maat die de mate van inkomens- of vermogensongelijkheid in een populatie weergeeft, met een waarde tussen 0 (volledige gelijkheid) en 1 (volledige ongelijkheid). | | Generatie-armoede | Een situatie waarin armoede van generatie op generatie wordt doorgegeven, vaak door ongelijke kansen en beperkte toegang tot middelen voor kinderen uit arme gezinnen. | | Progressieve inkomensbelasting | Een belastingstelsel waarbij het belastingtarief stijgt naarmate het inkomen hoger is, waardoor personen met hogere inkomens een groter percentage van hun inkomen aan belastingen betalen. | | Sociale zekerheid | Een stelsel van voorzieningen bedoeld om burgers te beschermen tegen inkomensverlies als gevolg van ziekte, werkloosheid, ouderdom of andere oorzaken, vaak gefinancierd door collectieve middelen. |

# De rol van de overheid in de economie Dit onderwerp verkent de essentiële functies die de overheid vervult binnen een economie, van het faciliteren van marktwerking tot actieve interventies. ## 1. Introductie: de economische rol van de overheid Economie wordt gedefinieerd als de sociale wetenschap die zich bezighoudt met de organisatie van systemen van productie en consumptie, met als doel de maximale welvaart voor de samenleving te bereiken. Hoewel de vrije marktwerking, met perfecte concurrentie (PC) als ideaal, streeft naar een efficiënte allocatie van middelen, is er toch een legitieme rol voor de overheid. Deze rol kan worden onderverdeeld in traditionele functies die de basis leggen voor marktwerking, en mogelijke interventies die ingrijpen op de marktwerking zelf. ### 1.1 Traditionele functies van de overheid De traditionele, minimale functies van de overheid zijn essentieel voor het bestaan en functioneren van een economie gebaseerd op marktwerking. Deze functies creëren de noodzakelijke voorwaarden voor markten om te opereren. * **Eigendomsrechten en rechtshandhaving:** De overheid bepaalt wie eigenaar is van productiefactoren en goederen en diensten, en wie gerechtigd is op de opbrengsten van het gebruik ervan. Daarnaast is de overheid verantwoordelijk voor het handhaven van de wet en het optreden tegen strafbare feiten, wat zorgt voor juridische zekerheid en vertrouwen in economische transacties. * **Contractwetgeving:** De overheid stelt regels op voor hoe economische actoren afspraken met elkaar kunnen maken en hoe deze kunnen worden nageleefd. Dit faciliteert handel en investeringen door contractuele zekerheid te bieden. * **Marktwerking mogelijk maken:** Dit omvat het creëren van een juridisch kader en infrastructuur die markttransacties mogelijk maken. ### 1.2 Mogelijke ingrepen in de marktwerking Naast de traditionele functies kan de overheid ingrijpen in de marktwerking om specifieke economische of maatschappelijke doelen te bereiken. Deze interventies richten zich op drie kerngebieden: allocatie, distributie en stabilisatie. * **Allocatie:** Overheidsingrijpen kan gericht zijn op het corrigeren van marktfaalheden die leiden tot een suboptimale allocatie van middelen. Dit kan bijvoorbeeld betrekking hebben op het aanpakken van externe effecten of het verschaffen van publieke goederen. * **Distributie:** Wanneer de vrije markt niet leidt tot een maatschappelijk aanvaarde verdeling van inkomen en welvaart, kan de overheid ingrijpen om herverdeling te bewerkstelligen. * **Stabilisatie:** De overheid tracht economische turbulentie tegen te gaan en te streven naar stabiele economische groei door middel van stabilisatiebeleid, bijvoorbeeld door het aanpassen van rentevoeten of het voeren van fiscaal beleid. ### 1.3 Overheidsingrijpen in de praktijk De concrete invulling van deze functies en interventies uit zich in diverse beleidsinstrumenten en overheidsacties, zoals: * Mededingingsbeleid * Publieke goederen voorzien * Sociale huisvesting aanbieden * Uitkeren van leeflonen * Renteaanpassingen * Instellen van minimum- en maximumprijzen * Fiscale maatregelen (belastingen en subsidies) * Overheidsinvesteringen ## 2. Mededingingsbeleid: de overheid als bewaker van competitie Het mededingingsbeleid is een cruciaal onderdeel van het overheidsingrijpen in de economie, gericht op het bevorderen en vrijwaren van competitie op markten en het tegengaan van misbruik van marktmacht. Het hoofddoel is het verhogen van de welvaart en efficiëntie, met een sterke nadruk op de bescherming van de consument. ### 2.1 Doelstellingen en instrumenten van mededingingsbeleid * **Doel:** Verhogen van welvaart en economische efficiëntie, met een focus op consumentenbescherming door het beperken van marktmacht. * **Mededingingsautoriteiten:** Op Europees niveau is dit de Europese Commissie, en nationaal in België is dit de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA). Deze instanties hebben de taak om concurrentieverstorende praktijken te onderzoeken en te bestraffen. * **Wettelijk kader:** Artikel 101 van het EU-Verdrag verbiedt praktijken die de concurrentie verminderen of verstoren, artikel 102 verbiedt misbruik van een dominante positie, en artikel 107 regelt steunmaatregelen die de concurrentie kunnen verstoren. ### 2.2 Meten van concurrentie De mate van concurrentie op een markt kan worden gemeten aan de hand van verschillende indicatoren: * **Marktaandelen:** De verdeling van de totale omzet of afzet over de verschillende aanbieders. Perfecte concurrentie kenmerkt zich door vele aanbieders met zeer kleine marktaandelen, terwijl een monopolie één aanbieder met 100% marktaandeel heeft. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Deze index is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere indexwaarde duidt op een hogere marktconcentratie en dus minder concurrentie. $$HHI = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$ Waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs (P) en de marginale kosten (MK). Bij perfecte concurrentie is $P - MK = 0$, wat producenten niet stimuleert om meer te verkopen. Bij imperfecte concurrentie is $P - MK > 0$, wat wel een stimulans biedt. Het bepalen van de mark-up is echter lastig voor de overheid vanwege de benodigde gedetailleerde cijfergegevens. ### 2.3 Concurrentie en efficiëntie Concurrentie heeft directe gevolgen voor de economische efficiëntie: * **Allocatieve efficiëntie:** Perfecte concurrentie leidt tot allocatieve efficiëntie, waarbij de welvaart (consumentensurplus CS + producentensurplus PS) maximaal is. Monopolies leiden tot een 'deadweight loss' (DWL), een welvaartsverlies voor de samenleving. * **Technische efficiëntie:** Op de lange termijn leidt perfecte concurrentie tot productie tegen minimale gemiddelde totale kosten (GTK$_{min}$). Andere marktvormen kunnen produceren bij hogere gemiddelde totale kosten, wat leidt tot 'managerial slack'. Dit is een verlies aan efficiëntie als gevolg van gebrek aan competitie, waarbij bedrijven minder geprikkeld zijn om kosten te minimaliseren (bv. te veel personeel, te dure productiefactoren). Dit hogere kostenplaatje wordt vaak afgewenteld op de consument door hogere prijzen. * Meer concurrentie leidt tot hogere efficiëntie en minder welvaartsverlies. * Minder concurrentie leidt tot lagere efficiëntie en meer welvaartsverlies. ### 2.4 Concurrentieverstorende praktijken en hun impact Producenten kunnen ertoe worden verleid om de concurrentie te verstoren om hun winst te maximaliseren. Veelvoorkomende praktijken zijn: * **Kartelvorming:** Onderlinge afspraken tussen bedrijven, vaak directe concurrenten, over prijsstelling (P) of productiehoeveelheden (Q). Dit kan leiden tot hogere prijzen, lagere consumentensurplus en een deadweight loss. Een voorbeeld hiervan zijn prijsafspraken. * **Beleid:** Kartelvorming is verboden door Europa. Sanctionering gebeurt via geldboetes, die kunnen oplopen tot 10% van de wereldwijde omzet. Een clementieregeling biedt vrijstelling van boetes voor bedrijven die medewerking verlenen aan het onderzoek. * **Marktsegmentatie (markten verdelen):** Afspraken waarbij bedrijven elkaars markten niet betreden. * **Misbruik van dominante positie:** Een bedrijf met een sterke marktaandeel kan deze positie misbruiken door bijvoorbeeld excessief hoge prijzen te vragen, concurrenten uit de markt te prijzen met extreem lage prijzen, of producten enkel als pakket te verkopen. Voorbeelden zijn bedrijven als Google en Apple. * **Acties van de overheid:** Boetes opleggen, verboden en verplichtingen opleggen, en in extreme gevallen zelfs de opsplitsing van het bedrijf. * **Fusies en overnames:** Fusies en overnames kunnen leiden tot een dominante positie en het reduceren van concurrentie. * **Beleid:** Grotere fusies en overnames moeten vooraf worden gemeld aan mededingingsautoriteiten. Deze beoordelen of de fusie leidt tot een te grote marktmacht. Indien dit het geval is, kan de fusie worden toegestaan onder voorwaarden, of verboden. De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) onderzoekt bijvoorbeeld de overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van meerdere grote festivals. Dit onderzoek richt zich op de potentiële impact op de concurrentie, prijsvorming en het aanbod voor artiesten en muziekliefhebbers. #### 2.4.1 Kartelvorming in detail Kartelvorming kan zich manifesteren in verschillende vormen: * **Productie beperken:** Bijvoorbeeld de OPEC die olieproductie beperkt. * **Prijsafspraken:** Bedrijven spreken een gezamenlijke prijs af, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten en een welvaartsverlies (DWL). * **Markten of consumenten verdelen:** Bedrijven verdelen de markt onderling, waardoor concurrentie wordt uitgeschakeld. Mededingingsautoriteiten tolereren afspraken enkel onder strikte voorwaarden, zoals wanneer de positieve gevolgen groter zijn dan de negatieve, de afspraken niet tussen directe concurrenten zijn, de betrokken ondernemingen klein zijn, of wanneer de afspraak noodzakelijk is voor productontwikkeling. #### 2.4.2 Fusies en overnames: korte- en lange termijn effecten * **Korte termijn:** Een fusie kan leiden tot schaalvoordelen (lagere GTK en MK). Het fusiebedrijf kan marktmacht verwerven, wat resulteert in hogere prijzen, een lager consumentensurplus en economische winst voor het fusiebedrijf. * **Lange termijn (indien toetredingsbarrières laag zijn):** Economische winsten trekken nieuwe toetreders aan, waardoor de markt terug evolueert richting perfecte concurrentie. De productie wordt efficiënter (lagere GTK$_{min}$), de prijs daalt ten opzichte van de korte termijn, het consumentensurplus stijgt, en de economische winst verdwijnt. Producentensurplus kan groter zijn dan voorheen, maar dit is onzeker. Mededingingsautoriteiten beoordelen fusies op hun impact op marktmacht en marktaandelen. Indien marktaandelen of omzetten te groot worden, kan dit leiden tot het verbieden van de fusie of het opleggen van voorwaarden, zoals geografische beperkingen of een gedeeltelijke overname. --- # Mededingingsbeleid en de bewaking van competitie Dit deel behandelt het mededingingsbeleid, dat tot doel heeft de welvaart en economische efficiëntie te verhogen door middel van concurrentie en de bescherming van consumenten. ## 2. Mededingingsbeleid en de bewaking van competitie Het mededingingsbeleid richt zich op het waarborgen en bevorderen van concurrentie op markten en het tegengaan van misbruik van marktmacht. Het overkoepelende doel is het verhogen van de algemene welvaart en economische efficiëntie, wat tevens leidt tot een betere bescherming van de consument. Mededingingsautoriteiten spelen hierbij een cruciale rol door concurrentieverstorende praktijken te verbieden en te beboeten. ### 2.1 Doelstellingen van mededingingsbeleid Het hoofddoel van mededingingsbeleid is het verhogen van de welvaart en economische efficiëntie. Dit wordt nagestreefd door: * **Bevorderen van concurrentie:** Een competitieve markt zorgt voor lagere prijzen, hogere kwaliteit en meer innovatie. * **Bescherming van de consument:** Door concurrentie te waarborgen, worden consumenten beschermd tegen uitbuiting door bedrijven met te veel marktmacht. * **Voorkomen van inefficiëntie:** Markten met beperkte concurrentie leiden vaak tot hogere productiekosten en verspilling van schaarse middelen. ### 2.2 Rol van mededingingsautoriteiten Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie op Europees niveau en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) op nationaal niveau, zijn belast met het handhaven van de mededingingsregels. Hun taken omvatten: * **Onderzoek naar concurrentieverstorende praktijken:** Dit kan variëren van prijsafspraken en marktverdelingen tot misbruik van dominante posities en ongeoorloofde fusies. * **Verbieden van illegale praktijken:** Autoriteiten kunnen praktijken die de concurrentie schaden, bevelen te stoppen. * **Opleggen van boetes:** Bedrijven die de mededingingsregels overtreden, kunnen aanzienlijke geldboetes krijgen, vaak gebaseerd op een percentage van hun wereldwijde omzet. * **Toepassen van clementieregelingen:** Deze regelingen bieden de mogelijkheid tot strafvermindering of volledige vrijstelling van boetes voor bedrijven die meewerken aan onderzoeken en informatie verschaffen over illegale praktijken. ### 2.3 Het meten van competitie Het bepalen van de mate van concurrentie op een markt is essentieel voor effectief mededingingsbeleid. Hiervoor worden verschillende methoden gebruikt: #### 2.3.1 Marktaandelen Marktaandelen geven aan welk deel van de totale omzet of afzet een individueel bedrijf heeft. * **Perfecte concurrentie:** Gekenmerkt door vele aanbieders met elk een zeer klein marktaandeel. * **Monopolie:** Eén aanbieder met 100% marktaandeel. * Een lager marktaandeel per bedrijf duidt over het algemeen op meer concurrentie. #### 2.3.2 Concentratie-indices Concentratie-indices kwantificeren de mate van marktconcentratie. * **Herfindahl-index:** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere Herfindahl-index indiceert een hogere marktconcentratie en dus minder concurrentie. * Een monopolie heeft een index van 1,00 (of 10.000 indien marktaandelen in procenten worden uitgedrukt). * Voorbeeld: `$$HHI = \sum_{i=1}^{N} s_i^2$$`, waarbij $s_i$ het marktaandeel is van bedrijf $i$ en $N$ het aantal bedrijven. #### 2.3.3 De mark-up ($P-MK$) De mark-up, het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$), kan ook een indicator zijn voor concurrentie: * **Perfecte concurrentie:** $P - MK = 0$. Producenten hebben geen prikkel om meer te verkopen dan strikt noodzakelijk omdat ze geen extra winst kunnen maken. * **Imperfecte concurrentie:** $P - MK > 0$. Producenten met marktmacht kunnen hogere prijzen hanteren dan hun marginale kosten, wat een prikkel vormt om meer te produceren en verkopen. Dit is echter moeilijk te meten voor overheden omdat het specifieke kosteninformatie vereist. ### 2.4 Competitie en efficiëntie Concurrentie heeft directe gevolgen voor de economische efficiëntie en de welvaartsverdeling. #### 2.4.1 Allocatieve efficiëntie * **Perfecte concurrentie (PC)** leidt tot allocatieve efficiëntie. Dit betekent dat schaarse middelen optimaal worden ingezet, en de totale welvaart (consumentensurplus plus producentensurplus) maximaal is. * **Onvolmaakte concurrentie** leidt tot een *deadweight loss* (DWL), een welvaartsverlies dat niet toekomt aan de consument of de producent. #### 2.4.2 Technische efficiëntie * **Perfecte concurrentie** stimuleert op lange termijn productie tegen de minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). Dit betekent dat bedrijven efficiënt produceren op de meest economische schaal. Hogere gemiddelde totale kosten leiden ertoe dat bedrijven de markt verlaten, wat efficiëntie bevordert. * **Andere marktvormen** (met onvolmaakte concurrentie) kunnen weliswaar produceren met maximale resultaten, maar niet noodzakelijkerwijs tegen de minimale gemiddelde totale kosten. Dit gebrek aan competitie kan leiden tot: * **Managerial slack:** Verlies aan efficiëntie door gebrek aan voldoende concurrentiedruk, resulterend in te veel personeel, dure bedrijfsmiddelen of gebrek aan klantgerichtheid. * Producenten met marktmacht kunnen hogere kosten (veroorzaakt door *managerial slack*) doorrekenen aan de consument, wat leidt tot hogere prijzen en een afname van het consumentensurplus. De *deadweight loss* neemt toe. > **Tip:** Begrijp dat een hogere mate van concurrentie leidt tot hogere efficiëntie en minder welvaartsverlies. Daarentegen leidt minder concurrentie tot lagere efficiëntie en meer welvaartsverlies, waarbij consumenten een dalend surplus ervaren. ### 2.5 Concurrentieverstorende praktijken en hun impact Ondernemingen kunnen verleid worden om de concurrentie te verstoren om hun winsten te maximaliseren. Dit kan gebeuren via verschillende praktijken: #### 2.5.1 Kartelvorming Kartels ontstaan wanneer directe concurrenten geheime afspraken maken over prijs, productiehoeveelheid of marktsegmentatie. Dit gedrag simuleert een monopolistische situatie. * **Afspraken over prijs of hoeveelheid:** Producenten gedragen zich als een monopolist en bepalen een hogere prijs en lagere productie dan in een concurrerende markt. * **Markt- of consumentenverdeling:** Bedrijven verdelen de markt onderling, waarbij ze elkaars markten niet betreden. **Impact van kartelvorming:** * **Consument:** Betaalt hogere prijzen voor minder goederen, wat leidt tot een significante daling van het consumentensurplus. * **Producenten (kartelleden):** Winnen producentensurplus en creëren economische winst door de hogere marktprijs ($P > MK$). * **Economie:** Leidt tot een *deadweight loss*, een netto welvaartsverlies voor de samenleving. Kartelvorming is bij wet verboden in Europa. Beleid hiertegen omvat het opleggen van geldboetes en het toepassen van clementieregelingen om kartels op te sporen. > **Voorbeeld:** De beveiligingssector is een voorbeeld waar de BMA onderzoeken heeft ingesteld naar mogelijke prijsafspraken, prijsverhogingen en marktverdelingen tussen grote spelers zoals G4S, Securitas en Seris. Boetes kunnen oplopen tot 10 procent van de wereldwijde omzet. **Wettige afspraken:** Afspraken tussen ondernemingen kunnen onder specifieke voorwaarden wettig zijn: * Als de positieve gevolgen groter zijn dan de negatieve. * Indien de afspraken niet tussen directe concurrenten worden gemaakt. * Als de betrokken ondernemingen een klein marktaandeel hebben. * Wanneer ze noodzakelijk zijn voor productontwikkeling of -verbetering. #### 2.5.2 Misbruik van dominante positie Een dominante positie op de markt op zich is niet verboden; het kan het gevolg zijn van superieure producten of efficiëntie. Echter, het misbruiken van die dominante positie wel. **Misbruikvoorbeelden:** * **Zeer hoge prijzen hanteren:** Vooral wanneer klanten weinig alternatieven hebben of de concurrentie zwak is. * **Zeer lage prijzen hanteren (roofprijzen):** Om concurrenten uit de markt te duwen of toetreding te voorkomen, waarna monopoliewinsten gerealiseerd kunnen worden. * **Producten als een pakket verkopen (bundeling):** Waarbij klanten verplicht worden meerdere producten af te nemen om een gewenst product te verkrijgen. Voorbeelden van bedrijven die mogelijk dominante posities misbruiken zijn AB InBev, Microsoft, Google en Apple. **Acties van autoriteiten:** * Opleggen van boetes. * Verbod op bepaalde praktijken en verplichtingen opleggen. * In extreme gevallen kan een splitsing van het bedrijf worden geëist. #### 2.5.3 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een verhoogde marktconcentratie en potentiële marktmacht. **Korte termijn effecten:** * **Schaalvoordelen:** Fusies kunnen leiden tot dalingen in gemiddelde totale kosten ($GTK$) en marginale kosten ($MK$), wat op korte termijn de winstgevendheid van het fusiebedrijf kan verhogen. * **Marktmacht:** Het fusiebedrijf kan marktmacht verwerven, de prijs verhogen en de productie beperken, wat leidt tot een daling van het consumentensurplus en een stijging van het producentensurplus (economische winst). * De economische impact is op korte termijn moeilijk voorspelbaar en kan producenten aantrekken. **Lange termijn effecten (indien er geen toetredingsbarrières zijn):** * **Toetreding van nieuwe concurrenten:** Economische winsten trekken nieuwe bedrijven aan, wat de markt weer competitiever maakt. * **Terugkeer naar perfecte concurrentie:** Op lange termijn kan de markt evolueren richting een situatie die dichter bij perfecte concurrentie ligt. * **Verbeterde efficiëntie:** Producenten worden gestimuleerd om efficiënter te produceren tegen lagere gemiddelde totale kosten. * **Lagere prijzen:** De concurrentie leidt tot lagere prijzen voor consumenten en een stijging van het consumentensurplus. * **Nulwinst op lange termijn:** Economische winsten keren terug naar nul, zoals in een situatie van perfecte concurrentie. > **Tip:** Mededingingsautoriteiten staan niet per definitie afkerig tegenover fusies en overnames. Als toetreding tot de markt mogelijk blijft, kunnen deze transacties voordelig zijn voor de markt en de consument. **Beleid bij fusies en overnames:** * **Verplichte melding:** Grote fusies en overnames waarbij het marktaandeel of de omzet van de betrokken bedrijven boven bepaalde drempels komt, moeten vooraf worden gemeld aan de mededingingsautoriteiten (bv. Europese Commissie, BMA). * **Onderzoek en beslissing:** Na melding voeren de autoriteiten een onderzoek uit en nemen een beslissing: * **Toelaten:** Zonder voorwaarden. * **Toelaten onder voorwaarden:** Bijvoorbeeld het afstoten van bepaalde activa of het naleven van specifieke gedragsregels. * **Verbieden:** Indien de fusie de concurrentie significant zou beperken, met name wanneer er aanzienlijke marktmacht ontstaat en er hoge toetredingsbarrières zijn. > **Voorbeeld:** Het onderzoek naar de overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van Rock Werchter, Graspop en Dour, illustreert dit. De vraag is of Live Nation hiermee een te dominante positie op de Belgische festivalmarkt verkrijgt, wat de concertprijzen en de keuze voor artiesten zou kunnen beïnvloeden. De BMA onderzoekt of deze concentratie gemeld had moeten worden. --- # Concurrentieverstorende praktijken en hun impact Dit onderwerp behandelt verschillende manieren waarop bedrijven de concurrentie kunnen verstoren, wat leidt tot inefficiëntie en nadelige gevolgen voor consumenten en de bredere economie. ### 3.1 Mededingingsbeleid: de rol van de overheid Het mededingingsbeleid is gericht op het bevorderen van concurrentie en het tegengaan van misbruik van marktmacht om de algehele welvaart en economische efficiëntie te verhogen. Dit omvat het beschermen van consumentenbelangen en het handhaven van eerlijke marktpraktijken. Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), zijn verantwoordelijk voor het toezicht hierop en het sanctioneren van overtredingen. #### 3.1.1 Meten van concurrentie Concurrentie kan op verschillende manieren worden gemeten: * **Marktaandelen:** Het percentage van de totale markt dat een individueel bedrijf controleert. Een markt met veel aanbieders met kleine marktaandelen kenmerkt zich door hoge concurrentie, terwijl een enkele aanbieder met een zeer groot marktaandeel duidt op een monopolie. * **Concentratie-indexen:** De Herfindahl-index is een voorbeeld, berekend door de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt op te tellen. Een hogere indexwaarde duidt op hogere marktconcentratie en lagere concurrentie. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$). In perfecte concurrentie is dit verschil nul ($P - MK = 0$), wat de producent niet stimuleert om de productie te verhogen. Bij imperfecte concurrentie is dit verschil positief ($P - MK > 0$), wat wel een prikkel vormt. Dit is echter lastig te bepalen voor de overheid. #### 3.1.2 Efficiëntie en concurrentie Concurrentie leidt tot verschillende vormen van efficiëntie: * **Allocatieve efficiëntie:** In een markt met perfecte concurrentie worden schaarse middelen optimaal ingezet, wat resulteert in maximale welvaart voor consumenten en producenten (totale surplus is maximaal). Monopolies leiden tot een deadweight loss, een welvaartsverlies voor de maatschappij. * **Technische efficiëntie:** Op lange termijn leidt perfecte concurrentie tot productie tegen minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{\min}$). Dit stimuleert bedrijven om efficiënt te produceren. Bedrijven in andere marktvormen produceren mogelijk wel met maximale winst, maar niet noodzakelijk tegen de laagste kosten. Gebrek aan concurrentie kan leiden tot "managerial slack", waarbij bedrijven minder efficiënt opereren (bijvoorbeeld door te veel personeel of gebrek aan klantgerichtheid), en deze hogere kosten doorberekenen aan de consument. ### 3.2 Concurrentieverstorende praktijken Bedrijven kunnen op verschillende manieren de concurrentie verstoren: #### 3.2.1 Kartelvorming Kartelvorming houdt in dat concurrenten onderlinge afspraken maken om de concurrentie te beperken. Dit kan verschillende vormen aannemen: * **Prijsafspraken:** Concurrenten spreken samen prijzen af, waardoor ze zich gedragen als een monopolist en hogere prijzen kunnen hanteren. * **Productiebeperking:** Afspraken om de productie te limiteren, wat leidt tot hogere prijzen en een verminderd aanbod. * **Markt- of consumentenverdeling:** Bedrijven verdelen de markt onderling, waarbij ze elkaars markten mijden of specifieke groepen consumenten aanwijzen. **Impact van kartelvorming:** * **Hogere prijzen voor consumenten:** Consumenten betalen meer voor minder goederen. * **Verlies van consumentensurplus (CS):** De welvaart van consumenten neemt af. * **Winst voor producenten:** Producenten in het kartel verhogen hun producentensurplus (PS) en creëren economische winsten. * **Deadweight loss:** Er ontstaat een netto welvaartsverlies voor de economie als geheel. **Beleid bij kartelvorming:** Kartelvorming is verboden. De BMA kan zware geldboetes opleggen, die kunnen oplopen tot tien procent van de wereldwijde omzet van de betrokken bedrijven. Een clementieregeling biedt de mogelijkheid tot volledige vrijstelling van boetes voor bedrijven die meewerken aan het onderzoek en informatie verschaffen over de illegale praktijken. > **Tip:** De clementieregeling is een krachtig instrument voor mededingingsautoriteiten om kartels op te sporen en te ontmantelen, omdat het een prikkel biedt voor een van de kartelleden om te "klappen". > **Voorbeeld:** Het onderzoek naar misbruiken in de beveiligingssector door G4S, Securitas en Seris, waarbij prijsafspraken en marktverdeling vermoed werden, illustreert hoe kartelvorming in de praktijk kan werken en welke hoge boetes daarbij horen. **Wettige afspraken:** Onder bepaalde voorwaarden kunnen afspraken tussen bedrijven toch wettig zijn, met name wanneer: * De positieve gevolgen van de afspraak groter zijn dan de negatieve. * De afspraak niet tussen directe concurrenten is. * De betrokken bedrijven een klein marktaandeel hebben. * De afspraak noodzakelijk is voor productontwikkeling of -verbetering. #### 3.2.2 Misbruik van dominante positie Een dominante positie op de markt is niet per definitie illegaal; het kan voortkomen uit superieure producten of efficiëntie. Echter, bedrijven met een dominante positie worden verleid om deze positie te misbruiken. **Voorbeelden van misbruik:** * **Zeer hoge prijzen hanteren:** Dit kan wanneer consumenten een sterke voorkeur hebben of er weinig concurrentie is. * **Zeer lage prijzen hanteren (predatieprijzen):** Dit wordt gedaan om concurrenten uit de markt te drukken of toetreding te voorkomen, met het oog op toekomstige monopoliewinsten. * **Producten als pakket verkopen:** Consumenten dwingen om meerdere producten te kopen, zelfs als ze er maar één wensen. **Voorbeelden van bedrijven met potentieel dominante positie:** ABInBev, Google, Apple, Microsoft. **Beleid bij misbruik van dominante positie:** Dit kan leiden tot boetes, het opleggen van verboden en verplichtingen, of zelfs tot gedwongen splitsing van het bedrijf. #### 3.2.3 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een verhoogde concentratie op een markt, wat potentieel tot marktmacht kan leiden. **Effecten op korte termijn:** * **Schaalvoordelen:** Fusies kunnen leiden tot lagere gemiddelde totale kosten en marginale kosten. * **Verhoogde marktmacht:** Het fusiebedrijf kan zich gedragen als een monopolist, wat resulteert in hogere prijzen, lager consumentensurplus en hogere producentensurplus. * **Economische winst:** Het fusiebedrijf kan op korte termijn economische winsten genereren. **Effecten op lange termijn (indien toetreding mogelijk is):** * **Toetreding van nieuwe bedrijven:** Economische winsten trekken nieuwe concurrenten aan, waardoor de markt zich weer richting perfecte concurrentie beweegt. * **Efficiëntere productie:** De productie vindt plaats tegen lagere gemiddelde totale kosten. * **Lagere prijzen:** De prijzen dalen ten opzichte van de situatie direct na de fusie. * **Verhoogd consumentensurplus:** Consumenten profiteren van lagere prijzen en hogere productie. * **Nulwinst op lange termijn:** De economische winst keert terug naar nul, zoals in een markt met perfecte concurrentie. > **Voorbeeld:** De overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van andere grote Belgische festivals. Dit roept vragen op over mogelijke marktverstoring, hogere prijzen voor bezoekers en minder onderhandelingsmacht voor artiesten. **Beleid bij fusies en overnames:** Fusies en overnames met een significant marktaandeel of omzet moeten vooraf worden gemeld aan mededingingsautoriteiten. Deze autoriteiten onderzoeken de impact op de concurrentie en kunnen besluiten een fusie toe te staan, toe te staan onder voorwaarden (bijvoorbeeld geografische beperkingen of een gedeeltelijke overname), of te verbieden indien de marktmacht te groot wordt en er toetredingsbarrières zijn. Een melding is bijvoorbeeld verplicht als de omzet boven een bepaalde drempel komt. #### 3.2.4 Gebruik van (lokale) staatssteun Staatssteun kan, indien niet correct toegepast, de concurrentie binnen Europa verstoren. Dit gebeurt wanneer overheden financiële voordelen verlenen aan specifieke bedrijven of sectoren, waardoor deze een oneerlijk concurrentievoordeel krijgen ten opzichte van andere bedrijven binnen de Europese Unie. Het mededingingsbeleid van de EU reguleert staatssteun om een gelijk speelveld te garanderen. --- # Fusies en overnames in de mededingingscontext Dit gedeelte analyseert de economische impact van fusies en overnames, zowel op korte als lange termijn, en de rol van mededingingsautoriteiten bij het beoordelen en eventueel verbieden van dergelijke transacties. ### 4.1 De rol van mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid is het overheidsingrijpen in de markt met als doel de concurrentie te bevorderen, te vrijwaren en misbruik van marktmacht tegen te gaan. Het uiteindelijke doel is het verhogen van de welvaart en efficiëntie, met een sterkere bescherming voor de consument. Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), hebben de bevoegdheid om concurrentieverstorende praktijken te verbieden en te beboeten. #### 4.1.1 Competitie meten De mate van competitie kan op verschillende manieren worden gemeten: * **Marktaandelen:** Dit geeft de verhouding van de omzet of afzet van een bedrijf ten opzichte van de totale markt aan. Een enkele aanbieder met een marktaandeel van 100% duidt op een monopolie, terwijl veel aanbieders met zeer kleine marktaandelen wijzen op perfecte concurrentie. * **Concentratie-index (Herfindahlindex):** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere waarde van de index duidt op een hogere concentratie en dus op minder concurrentie. Een monopolie heeft een Herfindahlindex van 1,00. De formule is: $H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$, waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Markup ($P - MK$):** In een markt met perfecte concurrentie is de prijs ($P$) gelijk aan de marginale kosten ($MK$), dus $P - MK = 0$. Dit stimuleert producenten niet om meer te verkopen. Bij imperfecte concurrentie is $P - MK > 0$, wat producenten wel stimuleert. Dit is echter moeilijk voor de overheid te bepalen zonder gedetailleerde cijfergegevens. #### 4.1.2 Competitie en efficiëntie Competitie heeft een directe impact op economische efficiëntie: * **Allocatieve efficiëntie:** Perfecte concurrentie leidt tot de optimale inzet van schaarse middelen, waardoor de totale welvaart (consumenten- en producentensurplus) maximaal is. Monopolies leiden tot een 'deadweight loss', een welvaartsverlies voor de maatschappij. * **Technische efficiëntie:** Op lange termijn leidt perfecte concurrentie tot productie tegen minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{\text{min}}$). Producenten worden geprikkeld om efficiënt te produceren. Bij imperfecte concurrentie produceren bedrijven mogelijk niet tegen hun minimale $GTK$, wat leidt tot 'managerial slack' (inefficiëntie door bijvoorbeeld te veel personeel of gebrek aan klantgerichtheid). Deze hogere kosten worden vaak afgewenteld op de consument, wat resulteert in een hogere prijs en een kleiner consumentensurplus. > **Tip:** Managerial slack is het verlies aan efficiëntie dat ontstaat door een gebrek aan concurrentie. Meer concurrentie leidt tot hogere efficiëntie en minder welvaartverlies. ### 4.2 Concurrentieverstorende praktijken Producenten kunnen ertoe aangezet worden om de concurrentie te verstoren om hun winsten te maximaliseren. Dit kan gebeuren via verschillende praktijken: * **Kartelvorming:** Onderlinge afspraken tussen bedrijven over prijzen ($P$) of hoeveelheden ($Q$) om de concurrentie te beperken. Dit gedrag bootst een monopolist na, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten, een lager consumentensurplus, en hogere winsten voor de kartelleden, wat een 'deadweight loss' veroorzaakt. Kartelvorming is verboden en wordt bestraft met boetes, vaak tot 10 procent van de wereldwijde omzet. * **Onwettige afspraken kunnen omvatten:** * Productie beperken (bv. OPEC). * Prijsafspraken (bv. beveiligingsfirma's, vrachtwagenbouwers). * Markten of consumenten verdelen (bv. beveiligingsfirma's). * **Clementieregeling:** Bedrijven die meewerken aan onderzoeken naar kartels en informatie verstrekken, kunnen vrijgesteld worden van boetes. * **Marktsegmentatie:** Het verdelen van de markt en het afspreken om elkaars markten niet te betreden. * **Misbruik van dominante positie:** Bedrijven met een dominante marktpositie (vaak als gevolg van superieure producten) kunnen deze positie misbruiken. Voorbeelden van misbruik zijn: * Zeer hoge prijzen hanteren bij sterke consumentenvoorkeur of zwakke concurrentie. * Zeer lage prijzen hanteren om concurrenten uit de markt te duwen of toetreding te voorkomen. * Producten enkel als pakket verkopen. De sancties hierop kunnen boetes, verboden, verplichtingen of zelfs een splitsing van het bedrijf omvatten. * **Fusies en overnames die leiden tot een dominante positie:** Transacties die de marktconcentratie significant verhogen, kunnen leiden tot marktmacht. #### 4.2.1 Fusies en overnames: economische impact Fusies en overnames kunnen zowel positieve als negatieve economische gevolgen hebben. **Effecten op korte termijn:** Na een fusie of overname kan het fusiebedrijf een dominante positie verkrijgen. Dit kan leiden tot: * **Voor de consument:** Hogere prijzen en een lager consumentensurplus (CS). * **Voor het fusiebedrijf:** Hogere winsten (producentensurplus, PS) en marktmacht ($P > MK$). * **Voor de globale economie:** De impact is moeilijk voorspelbaar, maar het kan producenten aantrekken. > **Voorbeeld:** De overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van Rock Werchter, Graspop en Dour, deed vragen rijzen over de concentratie in de festivalmarkt en de mogelijke gevolgen voor artiesten en muziekliefhebbers (hogere prijzen). **Effecten op lange termijn:** Als er geen significante toetredingsbarrières zijn, zullen de economische winsten na een fusie/overname nieuwe bedrijven aantrekken, waardoor de markt terug evolueert naar een situatie die meer lijkt op perfecte concurrentie. * **Voor de consument:** Een lagere prijs dan voor de fusie en een stijgend consumentensurplus. * **Voor de producent:** Hogere efficiëntie (productie tegen lagere $GTK_{\text{FUS.min}}$), een toename van de productie, en economische winsten die terugkeren naar nul op lange termijn. Het producentensurplus kan mogelijk iets groter zijn, hoewel dit onzeker is. > **Tip:** Mededingingsautoriteiten zijn niet per definitie tegen fusies en overnames. Als toetreding tot de markt mogelijk blijft, kunnen dergelijke transacties voordelig zijn. #### 4.2.2 Beleid bij fusies en overnames Wanneer de marktaandelen of de omzet van bedrijven door een fusie of overname te groot worden voor de markt, is een voorafgaande melding aan de mededingingsautoriteiten verplicht. De autoriteiten onderzoeken de transactie en kunnen besluiten tot: * **Toelaten:** De fusie/overname wordt goedgekeurd. * **Toelaten onder voorwaarden:** De fusie/overname mag doorgaan, maar er worden voorwaarden gesteld, zoals geografische beperkingen (bv. als Delhaize en Ahold Delhaize moesten winkels afstoten) of een gedeeltelijke overname. * **Verbieden:** De fusie/overname wordt geweigerd als de marktmacht te groot wordt en de markt wordt beperkt door toetredingsbarrières. De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) onderzoekt dergelijke concentraties, zoals de overname van Pukkelpop door Live Nation, indien deze niet correct zijn aangemeld. Dit kan leiden tot sancties indien de wetgeving rond meldingen niet wordt nageleefd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale wetenschap | Een wetenschappelijke discipline die zich bezighoudt met de studie van de menselijke samenleving en de relaties tussen individuen binnen die samenleving. Economie wordt beschouwd als een sociale wetenschap omdat het de menselijke keuzes en hun gevolgen bestudeert. | | Micro-Economie | Een tak van de economie die zich richt op het gedrag van individuele economische agenten, zoals huishoudens en bedrijven, en hoe zij beslissingen nemen over de allocatie van schaarse middelen. | | Macro-Economie | Een tak van de economie die zich richt op het gedrag van de economie als geheel, inclusief aggregaat variabelen zoals inflatie, werkloosheid en economische groei op nationaal of internationaal niveau. | | Markten | Een mechanisme of plaats waar kopers en verkopers samenkomen om goederen en diensten uit te wisselen, gebaseerd op vraag en aanbod, met als doel de prijs en de hoeveelheid te bepalen. | | Consumenten | Individuen of huishoudens die goederen en diensten kopen en gebruiken om hun behoeften en verlangens te bevredigen, en die een belangrijke rol spelen in de vraagzijde van de economie. | | Producenten | Bedrijven of organisaties die goederen en diensten creëren en verkopen om winst te maken, en die een belangrijke rol spelen in de aanbodzijde van de economie. | | Productie | Het proces waarbij productiefactoren (zoals arbeid, kapitaal en natuurlijke hulpbronnen) worden gecombineerd om goederen en diensten te creëren die voldoen aan menselijke behoeften. | | Consumptie | Het gebruik van goederen en diensten door consumenten om hun behoeften en verlangens te bevredigen; het is het eindpunt van de economische activiteit. | | Welvaart | De mate waarin de behoeften en verlangens van individuen en de samenleving als geheel worden bevredigd door de beschikbaarheid van goederen en diensten. | | Vrije marktwerking | Een economisch systeem waarin prijzen en de productie van goederen en diensten worden bepaald door het vrije spel van vraag en aanbod, met minimale overheidsbemoeienis. | | Contractwetgeving | Een juridisch kader dat de regels en beginselen vaststelt voor het aangaan, uitvoeren en afdwingen van overeenkomsten tussen partijen. | | Eigendomsrechten | De juridische rechten die een persoon heeft met betrekking tot het bezit, gebruik en overdracht van economische middelen of goederen. | | Rechtshandhaving | Het proces waarbij wetten en regelgevingen worden toegepast en afgedwongen door overheidsinstanties om orde te handhaven en naleving te verzekeren. | | Allocatie | Het proces waarbij schaarse economische middelen worden verdeeld over verschillende concurrerende gebruiksdoelen of agenten in de economie. | | Distributie | Het proces waarbij de welvaart of het inkomen dat in een economie wordt gegenereerd, wordt verdeeld onder de leden van de samenleving, vaak door middel van lonen, winsten en belastingen. | | Stabilisatie | Overheidsinterventie in de economie met als doel economische schommelingen, zoals recessies of inflatie, te verminderen en een stabiele economische groei te bevorderen. | | Paretoverbetering | Een verandering in de economische situatie die de welvaart van ten minste één individu verbetert zonder de welvaart van enig ander individu te verslechteren. | | Mededingingsbeleid | Het geheel van regels en maatregelen die de overheid hanteert om concurrentie tussen bedrijven te bevorderen, te beschermen en misbruik van marktmacht tegen te gaan. | | Marktmacht | Het vermogen van een bedrijf om de prijs van een product of dienst te beïnvloeden zonder marktaandeel te verliezen; dit komt voor in markten met imperfecte concurrentie. | | Consumentensurplus | Het verschil tussen de maximale prijs die een consument bereid is te betalen voor een goed of dienst en de werkelijke prijs die hij ervoor betaalt. | | Deadweight loss (welvaartsverlies) | Een inefficiëntie in de markt die optreedt wanneer de optimale hoeveelheid goederen of diensten niet wordt geproduceerd of geconsumeerd, wat leidt tot een verlies aan totale welvaart. | | Imperfecte concurrentie | Een marktvorm waarbij de concurrentie niet perfect is, bijvoorbeeld door productdifferentiatie, toetredingsbarrières of marktmacht van individuele bedrijven. | | Perfecte concurrentie | Een marktvorm met veel kopers en verkopers, homogene producten, perfecte informatie en vrije toe- en uittreding, waarbij geen enkele marktpartij invloed heeft op de prijs. | | Marktaandeel | Het percentage van de totale omzet of verkopen in een specifieke markt dat door een bepaald bedrijf wordt gerealiseerd. | | Concentratie-index (Herfindahlindex) | Een maatstaf voor de mate van marktconcentratie, berekend als de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een sector. Een hogere index duidt op meer concentratie en minder concurrentie. | | Markup (prijsopslag) | Het verschil tussen de prijs die een producent vraagt voor een product en de marginale kosten van de productie daarvan ($P - MK$). | | Allocatieve efficiëntie | De mate waarin middelen worden toegewezen aan de productie van goederen en diensten die het meest gewaardeerd worden door de samenleving; treedt op wanneer de prijs gelijk is aan de marginale kosten ($P = MK$). | | Technische efficiëntie | De mate waarin een bedrijf produceert tegen de laagst mogelijke gemiddelde totale kosten op lange termijn (GTKmin); dit wordt bereikt wanneer bedrijven efficiënt opereren en geen verspilling vertonen. | | GTKmin (Gemiddelde Totale Kosten minimum) | Het laagste punt op de curve van de gemiddelde totale kosten op lange termijn, wat de meest efficiënte productieomvang voor een bedrijf aangeeft. | | Managerial slack (managementverslapping) | Een verlies aan efficiëntie binnen een bedrijf dat ontstaat door een gebrek aan voldoende concurrentiedruk, wat kan leiden tot overmatig personeel, inefficiënt gebruik van middelen en een gebrek aan klantgerichtheid. | | Kartel | Een illegale afspraak tussen onafhankelijke bedrijven om de concurrentie te beperken, vaak door middel van prijsafspraken, productiebeperkingen of marktverdeling, om hogere winsten te behalen. | | Marktsegmentatie | Het opsplitsen van een markt in verschillende segmenten en het afspreken dat bedrijven zich richten op hun eigen segment, om concurrentie te vermijden. | | Dominante positie | Een economische positie die een onderneming in staat stelt concurrentie op de relevante markt aanzienlijk te belemmeren, doordat zij een economische machtspositie inneemt die haar toestaat concurrentiegedrag te bepalen. | | Fusie | De juridische samensmelting van twee of meer bedrijven tot één nieuwe juridische entiteit, vaak met als doel schaalvoordelen te behalen en marktaandeel te vergroten. | | Overname | De situatie waarin één bedrijf de controle verkrijgt over een ander bedrijf, vaak door het verwerven van een meerderheid van de aandelen. | | Clementieregeling | Een beleidsmaatregel die onderzoeken van mededingingsautoriteiten ondersteunt door bedrijven die meewerken aan het blootleggen van kartels of andere concurrentieverstorende praktijken, vrijstelling van boetes te bieden. | | Onwettige afspraken | Overeenkomsten tussen bedrijven die in strijd zijn met de mededingingswetgeving, zoals prijsafspraken, productiebeperkingen of marktverdeling. | | Wettige afspraken | Overeenkomsten tussen bedrijven die zijn toegestaan onder de mededingingswetgeving, mits ze meer positieve dan negatieve gevolgen hebben en niet direct tussen concurrenten plaatsvinden. | | Prijsafspraken | Overeenkomsten tussen concurrenten om de prijzen van hun producten of diensten op een bepaald niveau te houden of te verhogen, wat de concurrentie schaadt. | | Concentratie | Een economisch concept dat verwijst naar de mate waarin een markt wordt gedomineerd door een klein aantal grote bedrijven. | | Toetredingsbarrières | Obstakels die nieuwe bedrijven ervan weerhouden om een markt te betreden, zoals hoge startkosten, merkreputatie, patenten of wettelijke beperkingen. |

# De rol van de overheid in de economie De rol van de overheid in de economie omvat traditionele functies zoals het mogelijk maken van vrije marktwerking en mogelijk ingrijpen in allocatie, distributie en stabilisatie. ## 1. De rol van de overheid in de economie De economie wordt geconfronteerd met de vereenvoudigde modellen van consumenten en producenten, productie en consumptie. Een centraal punt in de economie is de mens. Hoewel het economische ideaal vaak wordt gezien als vrije marktwerking, erkent men de noodzaak van overheidsinterventie. De overheid speelt een rol in het mogelijk maken van deze vrije marktwerking door middel van wetgeving, zoals contractwetgeving, het waarborgen van eigendomsrechten en rechtshandhaving. Daarnaast kan de overheid ingrijpen in de marktwerking op het gebied van allocatie, distributie en stabilisatie. ### 1.1 Traditionele functies van de overheid De traditionele functies van de overheid in de economie kunnen worden onderverdeeld in drie hoofdcategorieën: #### 1.1.1 Marktwerking mogelijk maken Dit omvat de rol van de overheid als bewaker van de rechtsorde en de spelregels binnen de economie. Essentiële elementen hiervan zijn: * **Contractwetgeving:** Dit zorgt ervoor dat economische agenten afspraken kunnen maken en dat deze afspraken bindend zijn en nageleefd kunnen worden. * **Eigendomsrechten:** De overheid bepaalt wie eigenaar is van productiefactoren en goederen en diensten, en wie gerechtigd is op de opbrengsten van het gebruik ervan. Dit creëert zekerheid en stimuleert investeringen. * **Rechtshandhaving:** Dit houdt in dat de overheid toeziet op de naleving van de wet en optreedt tegen strafbare feiten, wat essentieel is voor een stabiele economische omgeving. #### 1.1.2 Ingrijpen in de marktwerking Wanneer de vrije markt niet optimaal functioneert, kan de overheid ingrijpen. Dit gebeurt met name op de volgende gebieden: * **Allocatie:** De overheid kan ingrijpen om te zorgen voor een efficiënte toewijzing van schaarse middelen. Dit is met name relevant bij publieke goederen, waar de markt zelf tekortschiet. * **Distributie:** De overheid kan streven naar een eerlijkere verdeling van inkomen en welvaart door middel van herverdelingsbeleid, zoals progressieve belastingen en sociale voorzieningen. * **Stabilisatie:** De overheid probeert economische turbulentie, zoals recessies en inflatie, te beperken door middel van economisch beleid. ### 1.2 Mededingingsbeleid Een cruciaal aspect van overheidsingrijpen is het mededingingsbeleid. Het primaire doel hiervan is het verhogen van de welvaart door het stimuleren en beschermen van concurrentie. #### 1.2.1 Het belang van concurrentie Het economische ideaalbeeld is perfecte concurrentie, waarbij producenten en consumenten handelen zonder marktmacht. In een situatie van perfecte concurrentie geldt dat de prijs gelijk is aan de marginale kosten ($P = MK$) en op lange termijn is de economische winst nul. Dit leidt tot maximale welvaart (consumentensurplus plus producentensurplus) en efficiënte productie op de laagste gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). #### 1.2.2 Gevolgen van imperfecte concurrentie Wanneer er sprake is van imperfecte concurrentie, zoals bij monopolies of oligopolies, kunnen de volgende problemen optreden: * **Marktmacht:** Producenten kunnen prijzen boven de marginale kosten stellen ($P > MK$), wat leidt tot economische winst. * **Inefficiëntie:** Producenten produceren mogelijk niet tegen de laagst mogelijke gemiddelde totale kosten ($GTK > GTK_{min}$). Dit kan komen door zogenaamde 'managerial slack', waarbij gebrek aan concurrentiedruk leidt tot minder efficiënte bedrijfsvoering (te veel personeel, te dure productiefactoren, gebrek aan klantgerichtheid). Deze hogere kosten worden afgewenteld op de consument. * **Verlies aan welvaart:** De totale welvaart in de economie is lager dan in een situatie van perfecte concurrentie, wat resulteert in een 'deadweight loss' (DWL). #### 1.2.3 De rol van mededingingsautoriteiten Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), treden op tegen concurrentieverstorende praktijken. Dit omvat: * **Verbod op kartels (Art. 101 EU-Verdrag):** Kartels zijn illegale afspraken tussen concurrenten die de concurrentie beperken, bijvoorbeeld over prijsstelling of marktverdeling. * **Verbod op misbruik van dominante positie (Art. 102 EU-Verdrag):** Een dominante positie op zichzelf is niet illegaal, maar het misbruiken ervan wel. Voorbeelden zijn excessieve prijzen, roofprijzen om concurrenten uit te schakelen, of koppeling van producten. * **Controle op staatssteun (Art. 107 EU-Verdrag):** Overheidssteun aan bedrijven kan de concurrentie binnen Europa verstoren en is daarom aan regels gebonden. * **Fusiecontrole:** Grote fusies en overnames moeten vooraf worden gemeld aan de mededingingsautoriteiten om te voorkomen dat er te veel marktmacht ontstaat. #### 1.2.4 Meten van concurrentie Om concurrentie te meten en te beoordelen of ingrijpen nodig is, kunnen verschillende indicatoren worden gebruikt: * **Marktaandelen:** De verdeling van marktaandelen geeft inzicht in de concentratie in een markt. Een hoge concentratie, met name bij een paar grote spelers, kan duiden op verminderde concurrentie. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Dit is een meer geavanceerde maatstaf die de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt berekent. Een hogere indexwaarde duidt op een hogere markconcentratie en dus potentieel minder concurrentie. De formule is: $$H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$, waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs en de marginale kosten ($P - MK$) geeft aan in hoeverre producenten hun kosten kunnen doorberekenen bovenop de productiekosten. Een hoge mark-up duidt op marktmacht. #### 1.2.5 Gevolgen van fusies en overnames Fusies en overnames kunnen op korte termijn leiden tot efficiëntiewinsten en het creëren van marktmacht, wat zich vertaalt in hogere prijzen en lagere consumentensurplussen. Op lange termijn, indien er geen toetredingsbarrières zijn, kunnen economische winsten echter nieuwe concurrenten aantrekken, waardoor de markt weer terugkeert naar een meer concurrerende situatie met een lagere prijs en een nul-economische winst. Mededingingsautoriteiten beoordelen fusies op hun potentiële impact op marktmacht en concurrentie. > **Tip:** Begrijp dat de overheid niet alleen optreedt om markt falen te corrigeren, maar ook proactief om een concurrerende omgeving te waarborgen die uiteindelijk ten goede komt aan consumenten en de algehele economische efficiëntie. > **Voorbeeld:** De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) startte een onderzoek naar mogelijke illegale marktpraktijken door beveiligingsfirma's. Dit illustreert hoe de overheid ingrijpt bij verdenking van kartelvorming en prijsafspraken, met potentieel hoge boetes voor de betrokken bedrijven, zoals 10 procent van hun wereldwijde omzet. Een clementieregeling kan bedrijven die meewerken aan het onderzoek, vrijstelling van boetes bieden. --- # Mededingingsbeleid en concurrentieverstorende praktijken Dit onderdeel behandelt de rol van de overheid in het waarborgen en stimuleren van concurrentie op markten door middel van mededingingsbeleid en het verbieden van concurrentieverstorende praktijken. ### 2.1 De overheid als bewaker van competitie Het basisuitgangspunt is dat producenten streven naar een maximaal resultaat. Mededingingsbeleid omvat het overheidsingrijpen in de markt om concurrentie te stimuleren. Dit beleid is erop gericht de welvaart te verhogen, consumenten te beschermen en de efficiëntie van productie te bevorderen. Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), spelen hierin een cruciale rol door het onderzoeken en beboeten van concurrentieverstorende praktijken. #### 2.1.1 De ideale markt: perfecte concurrentie versus imperfecte concurrentie Het economische ideaal is de vrije marktwerking, die het beste wordt benaderd door perfecte concurrentie. In een perfecte concurrentiemarkt geldt dat de prijs gelijk is aan de marginale kosten ($P = MK$), wat leidt tot maximale welvaart (som van consumenten- en producentensurplus) en efficiënte productie op lange termijn tegen minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). In imperfecte concurrentiemarkten, zoals oligopolie of monopolie, is er sprake van marktmacht. Producenten kunnen prijzen boven hun marginale kosten stellen ($P > MK$), wat leidt tot minder welvaart, inefficiënte productie ($GTK > GTK_{min}$) en de mogelijkheid tot economische winst. Dit kan leiden tot "managerial slack", waarbij producenten door gebrek aan concurrentiedruk minder efficiënt werken en hogere kosten afwentelen op de consument. #### 2.1.2 Het meten van concurrentie De mate van concurrentie op een markt kan worden gemeten aan de hand van verschillende indicatoren: * **Marktaandelen:** Deze geven de relatieve omvang van ondernemingen op een markt weer, uitgedrukt tussen 0% en 100%. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van de bedrijven op een markt. Een hogere waarde duidt op meer concentratie en potentieel minder concurrentie. De formule is: $$ H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2 $$ waarbij $s_i$ het marktaandeel van onderneming $i$ is. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs en de marginale kosten ($P - MK$). In perfecte concurrentie is dit gelijk aan nul, terwijl het bij imperfecte concurrentie positief is. Hoewel dit een indicator is, is het voor de overheid lastig te bepalen zonder gedetailleerde cijfergegevens. ### 2.2 Concurrentieverstorende praktijken Ondernemingen kunnen concurrentie op verschillende manieren verstoren, wat leidt tot negatieve economische en maatschappelijke gevolgen. De belangrijkste praktijken die onder mededingingsrecht vallen, zijn: #### 2.2.1 Kartelvorming Kartelvorming houdt in dat concurrenten afspraken maken die de concurrentie beperken. Dit kan gebeuren door: * **Prijsafspraken:** Vaststellen van prijzen of prijsverhogingen. * **Marktsegmentatie of -verdeling:** Het opsplitsen van de markt, waarbij concurrenten elkaars marktaandeel niet betreden. * **Quota-afspraken:** Beperken van de productie om de prijs hoog te houden. Kartels gedragen zich als een monopolist, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten, een lagere consumentensurplus, en mogelijk een dode-gewichtverlies (DWL) voor de economie. Kartelvorming is verboden volgens artikel 101 van het EU-Verdrag. > **Tip:** De BMA heeft vergaande onderzoeksmogelijkheden om kartels te ontdekken. Een belangrijke instrument is de clementieregeling, waarbij een onderneming die meewerkt aan het onderzoek en informatie verstrekt, vrijgesteld kan worden van boetes. Wettige afspraken tussen ondernemingen zijn mogelijk indien deze meer positieve dan negatieve gevolgen hebben, niet plaatsvinden tussen directe concurrenten, de betrokken ondernemingen een klein marktaandeel hebben, en de afspraken noodzakelijk zijn voor productontwikkeling of -verbetering. #### 2.2.2 Misbruik van dominante positie Een onderneming met een dominante positie op de markt mag deze positie niet misbruiken om de concurrentie verder te beperken. Een dominante positie op zich is niet verboden, maar wel het misbruik ervan, zoals vastgelegd in artikel 102 van het EU-Verdrag. Voorbeelden van misbruik zijn: * **Excessieve prijzen hanteren:** Zeer hoge prijzen vragen wanneer klanten sterk afhankelijk zijn van het product of de concurrentie zwak is. * **Ruinous pricing (roofprijzen):** Zeer lage prijzen hanteren om concurrenten uit de markt te drukken of toetreding te voorkomen, om nadien monopoliewinsten te realiseren. * **Koppelverkoop:** Producten enkel als een pakket verkopen. * **Discriminatie:** Verschillende prijzen of voorwaarden hanteren voor vergelijkbare transacties met andere handelspartners. Een bekend voorbeeld van machtsmisbruik betreft AB InBev, dat probeerde de parallelle import van haar producten vanuit Nederland naar België te belemmeren door bier enkel met Nederlandse etikettering te verkopen, terwijl Belgische wetgeving tweeledige etikettering vereist. De EU beschouwde dit als misbruik van een dominante positie en legde een boete op. #### 2.2.3 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een concentratie van marktmacht. Mededingingsautoriteiten onderzoeken fusies en overnames om te beoordelen of deze de concurrentie significant beperken. * **Korte termijn:** Een fusie kan leiden tot een grotere marktmacht voor het gefuseerde bedrijf, hogere prijzen en een lagere consumentensurplus. Economische winst kan toenemen. * **Lange termijn:** Indien er geen toetredingsbarrières zijn, kan economische winst leiden tot nieuwe toetredingen, waardoor de markt terug evolueert naar een meer competitieve situatie, waarbij de productie weer tegen de minimale gemiddelde totale kosten plaatsvindt. Als het marktaandeel of de omzet van een fusie "te groot" wordt voor de markt, is een voorafgaande melding aan de mededingingsautoriteit verplicht. De autoriteiten kunnen de fusie: * **Toelaten:** Indien er geen significante beperking van de concurrentie is. * **Toelaten onder voorwaarden:** Bijvoorbeeld geografische voorwaarden of een gedeeltelijke overname. * **Verbieden:** Indien de fusie leidt tot te grote marktmacht en de markt beperkt wordt door barrières. > **Tip:** Mededingingsautoriteiten zijn niet per definitie tegen fusies en overnames. Mits toetreding mogelijk is, kunnen deze voordelig zijn voor de markt. #### 2.2.4 Staatssteun Lokale of nationale staatssteun aan ondernemingen kan de concurrentie binnen Europa verstoren (artikel 107 van het EU-Verdrag). Overheden moeten erover waken dat dergelijke steun niet leidt tot concurrentievervalsing tussen lidstaten. > **Voorbeeld:** De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) onderzoekt misbruiken in de beveiligingssector door G4S, Securitas en Seris. Deze bedrijven worden verdacht van prijsafspraken, het verdelen van de markt en het aanrekenen van te hoge prijzen. Bij bewezen inbreuken riskeren de bedrijven boetes tot 10 procent van hun wereldwijde omzet. --- # Efficiëntie en marktvormen Dit onderwerp onderzoekt de impact van verschillende marktvormen op economische efficiëntie, welvaart en de rol van marktmacht. ### 3.1 De overheid als bewaker van competitie Het basisuitgangspunt in de economie is dat producenten streven naar een maximaal resultaat. Mededingingsbeleid is het overheidsingrijpen in de markt om concurrentie te stimuleren en te beschermen. Dit beleid is gericht op het verbeteren van de economische welvaart en het voorkomen van negatieve effecten door marktmacht. De Europese Unie heeft hierbij belangrijke regels opgesteld, zoals artikel 101 (verbod op praktijken die competitie verminderen), artikel 102 (verbod op misbruik van dominante positie) en artikel 107 (regels rond staatssteun). In België is de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) verantwoordelijk voor de handhaving van deze regels. > **Tip:** Mededingingsbeleid tracht de economische efficiëntie te maximaliseren door concurrentie te waarborgen. #### 3.1.1 Meten van concurrentie Het meten van de mate van concurrentie is cruciaal voor de overheid om in te grijpen waar nodig. Dit kan op verschillende manieren: * **Marktaandelen:** Marktaandelen, uitgedrukt als percentage van de omzet of afzet, geven een indicatie van de concentratie in een markt. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Deze index berekent de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere waarde duidt op meer concentratie en dus minder concurrentie. In een perfect competitieve markt is de Herfindahl-index laag, terwijl een monopolist een index van 1 (of 100%) heeft. $$H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$ waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Mark-up:** De mark-up meet het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$). In een perfect competitieve markt is $P - MK = 0$, wat betekent dat producenten gedwongen worden om tegen hun marginale kosten te verkopen en de consumentenprijs gelijk is aan de marginale kosten. Bij imperfecte concurrentie is $P - MK > 0$, wat duidt op marktmacht en een hogere prijs dan de marginale kosten. Het bepalen van de mark-up is echter complex vanwege de benodigde gedetailleerde cijfergegevens. > **Voorbeeld:** Een markt met twee bedrijven die elk 50% marktaandeel hebben, heeft een Herfindahl-index van $0.50^2 + 0.50^2 = 0.25 + 0.25 = 0.50$. Een markt met tien bedrijven die elk 10% marktaandeel hebben, heeft een Herfindahl-index van $10 \times (0.10^2) = 10 \times 0.01 = 0.10$. De eerste markt is dus geconcentreerder. ### 3.2 Verschillende marktvormen en efficiëntie De marktvorm heeft een directe impact op de economische efficiëntie en de welvaart van consumenten en producenten. #### 3.2.1 Perfecte concurrentie Perfecte concurrentie (PC) wordt beschouwd als het economisch ideaal, omdat het leidt tot maximale economische efficiëntie en welvaart. * **Welvaart/surplus:** In een situatie van perfecte concurrentie wordt de totale welvaart (consumentensurplus + producentensurplus) gemaximaliseerd. De prijs is gelijk aan de marginale kosten ($P=MK$). * **Productie:** Op lange termijn produceren bedrijven in een perfect competitieve markt tegen de laagste gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). Dit betekent dat schaarse middelen efficiënt worden ingezet. * **Marktmacht:** Er is geen marktmacht; individuele bedrijven zijn prijsnemers. * **Economische winst:** Op lange termijn is de economische winst nul. Bedrijven verdienen enkel een normale vergoeding op hun kapitaal en arbeid. #### 3.2.2 Imperfecte concurrentie Imperfecte concurrentie omvat marktvormen zoals monopolistische concurrentie, oligopolie en monopolie. Deze marktvormen worden gekenmerkt door marktmacht, wat leidt tot inefficiëntie en een lagere totale welvaart. * **Welvaart/surplus:** De totale welvaart is niet maximaal. Een deel van het consumentensurplus kan verschoven zijn naar het producentensurplus, en er is een dode-gewicht verlies (DWL) door inefficiënte productie en prijzen die hoger liggen dan de marginale kosten. * **Productie:** Bedrijven produceren inefficiënt, vaak bij hogere gemiddelde totale kosten dan $GTK_{min}$ omdat er minder prikkels zijn om de efficiëntie te maximaliseren. Dit fenomeen wordt ook wel "managerial slack" genoemd, waarbij bedrijven meer personeel inhuren, duurdere productiefactoren gebruiken, of minder klantgericht zijn, wat de kosten opdrijft. Deze hogere kosten worden vervolgens afgewenteld op de consument. * **Marktmacht:** Producenten hebben marktmacht, wat betekent dat ze de prijs kunnen beïnvloeden. De prijs is hoger dan de marginale kosten ($P > MK$). * **Economische winst:** Economische winst is mogelijk, vooral op lange termijn, omdat er geen directe concurrentie is die deze winsten wegconcurreert. > **Tip:** "Managerial slack" verwijst naar het verlies aan efficiëntie dat ontstaat door een gebrek aan concurrentiedruk, waardoor bedrijven minder gemotiveerd zijn om kosten te minimaliseren. ### 3.3 Concurrentieverstorende praktijken Verschillende praktijken kunnen de concurrentie in een markt verstoren, wat leidt tot de nadelige gevolgen van imperfecte concurrentie. #### 3.3.1 Kartelvorming Kartelvorming treedt op wanneer concurrerende bedrijven geheime afspraken maken om de concurrentie te beperken, bijvoorbeeld door prijzen af te spreken, de productie te beperken of markten te verdelen. * **Impact:** Kartelvorming resulteert in hogere prijzen voor consumenten, verminderd consumentensurplus en mogelijk hogere winsten voor de kartelleden. Dit leidt tot een dode-gewicht verlies voor de economie. * **Regelgeving:** Kartelvorming is verboden volgens de Europese regelgeving. Er bestaat echter een clementieregeling waarbij bedrijven die hun medewerking verlenen aan het onderzoek naar het kartel, vrijstelling van boetes kunnen krijgen. * **Uitzonderingen:** Wettige afspraken zijn mogelijk indien ze meer positieve dan negatieve gevolgen hebben, niet tussen directe concurrenten plaatsvinden, de betrokken ondernemingen een klein marktaandeel hebben, of noodzakelijk zijn voor productontwikkeling of -verbetering. > **Voorbeeld:** Beveiligingsfirma's die prijsafspraken maakten en de markt verdeelden, zijn een recent voorbeeld van illegale kartelvorming die door de BMA wordt onderzocht. #### 3.3.2 Misbruik van dominante positie Wanneer een bedrijf een dominante positie in een markt inneemt (niet noodzakelijk door illegale praktijken, maar door productsuperioriteit), kan het deze positie misbruiken om de concurrentie verder te beperken. * **Misbruikvoorbeelden:** * Het hanteren van excessief hoge prijzen wanneer de concurrentie zwak is of consumenten sterke voorkeur hebben. * Het hanteren van extreem lage prijzen om concurrenten uit de markt te drukken of toetreding te voorkomen. * Het koppelen van de verkoop van een product aan de aankoop van een ander product (bundeling). * **Sancties:** Bedrijven die zich schuldig maken aan misbruik van een dominante positie kunnen boetes krijgen, verboden opgelegd krijgen, of zelfs gedwongen worden tot opsplitsing van hun bedrijf. > **Voorbeeld:** Een bedrijf kan bijvoorbeeld zijn dominante positie misbruiken door producten in een bepaald land goedkoper aan te bieden dan in een ander land waar het minder dominant is, enkel om de lokale markt te beschermen of concurrenten uit te schakelen. Het koppelen van productetikettering aan lokale talen kan ook een vorm van misbruik zijn om parallelhandel te ontmoedigen. ### 3.4 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een verandering in de marktvorm en de concurrentieverhoudingen. #### 3.4.1 Kortetermijneffecten Bij een fusie of overname kan het fusiebedrijf op korte termijn meer marktmacht verwerven. Dit kan leiden tot hogere prijzen en een vermindering van het consumentensurplus. Echter, als de fusie leidt tot efficiëntiewinsten, kunnen deze op korte termijn ook deels ten goede komen aan de producent in de vorm van hogere winsten. #### 3.4.2 Langetermijneffecten Op lange termijn, en in afwezigheid van hoge toetredingsbarrières, zullen economische winsten die voortkomen uit fusies en overnames investeerders aantrekken. Dit leidt tot nieuwe toetredingen tot de markt, waardoor de concurrentie toeneemt en de prijzen weer dalen, idealiter terug naar het niveau van perfecte concurrentie. De productie zal efficiënter worden en de economische winst zal teruglopen tot nul. #### 3.4.3 Beleid bij fusies en overnames Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de BMA, onderzoeken fusies en overnames die potentieel de marktmacht aanzienlijk kunnen vergroten. Melding van fusies met een bepaalde omvang is verplicht. De autoriteiten kunnen beslissen om een fusie toe te laten, toe te laten onder voorwaarden, of te verbieden. Een fusie kan bijvoorbeeld verboden worden of aan voorwaarden worden onderworpen als deze de marktmacht te veel vergroot, de markt significant beperkt en er hoge toetredingsbarrières zijn. Voorwaarden kunnen bijvoorbeeld geografische beperkingen of een gedeeltelijke overname inhouden. > **Voorbeeld:** Als een fusie leidt tot een te grote marktdominantie, kan de mededingingsautoriteit eisen dat het bedrijf een deel van zijn activiteiten verkoopt om de concurrentie te herstellen. > **Definitie:** **Allocatieve efficiëntie** verwijst naar de optimale inzet van schaarse middelen, waarbij de productie van goederen en diensten overeenkomt met de maatschappelijke voorkeuren. Dit wordt bereikt wanneer de prijs van een goed gelijk is aan de marginale kosten van de productie ervan. > > **Definitie:** **Technische efficiëntie** (ook wel productieve efficiëntie genoemd) verwijst naar het produceren van een bepaald outputniveau tegen de laagst mogelijke kosten. In de context van markten betekent dit produceren bij de minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). --- # Fusies en overnames Dit deel onderzoekt de economische impact van fusies en overnames op korte en lange termijn, de rol van mededingingsautoriteiten bij de beoordeling ervan, en mogelijke beleidsmaatregelen. ### 4.1 Economische impact van fusies en overnames Fusies en overnames (M&O) kunnen aanzienlijke economische gevolgen hebben, zowel op de korte als op de lange termijn. #### 4.1.1 Korte-termijneffecten Bij een fusie of overname voegen bedrijven zich samen, wat kan leiden tot een verhoogde marktmacht voor het resulterende bedrijf. Dit kan zich vertalen in hogere prijzen voor consumenten, een afname van het consumentensurplus (CS) en een toename van de economische winst voor het fusiebedrijf. De algehele economie kan hierdoor negatief worden beïnvloed. * **Effecten op consument:** * Prijs: Stijgt. * Consumentensurplus (CS): Neemt af. * **Effecten op fusiebedrijf:** * Marktmacht: Ontstaat of neemt toe ($P > MK$). * Winst: Neemt toe. * **Effecten op de globale economie:** Negatieve impact op het totale welvaart/surplus. **Voorbeeld:** Stel dat twee grote producenten van een bepaald product fuseren. Kort na de fusie kunnen zij de prijs van hun product verhogen omdat er minder concurrentie is. Hierdoor daalt het consumentensurplus, terwijl de winst van het fusiebedrijf stijgt. #### 4.1.2 Lange-termijneffecten Op de lange termijn hangen de effecten van fusies en overnames af van de aanwezigheid van toetredingsbarrières. * **Indien er geen toetredingsbarrières zijn:** De gecreëerde economische winst op korte termijn trekt nieuwe concurrenten aan. Dit leidt tot een toename van de productie en een daling van de prijzen, waardoor de markt evolueert richting een situatie van perfecte concurrentie. * **Effecten op consument:** * Prijs: Daalt. * Consumentensurplus (CS): Neemt toe. * **Effecten op producent:** * Efficiëntie: Verhoogt, productie gaat naar een lager gemiddelde totale kosten ($GTK$) niveau. * Economische winst: Neemt af, evolueert naar nul op lange termijn. * Producentensurplus (PS): Kan afnemen ten opzichte van de korte termijn, maar is wederom afhankelijk van de efficiëntieverbeteringen. * **Marktuitkomst:** Op lange termijn evolueert de situatie terug naar perfecte concurrentie, met productie tegen minimale $GTK$ en nul economische winst. * **Indien er wel toetredingsbarrières zijn:** De marktmacht en economische winst van het fusiebedrijf kunnen behouden blijven, wat leidt tot inefficiënte productie op lange termijn ($GTK > GTK_{min}$) en een blijvend negatief effect op de totale welvaart. **Voorbeeld:** Na een fusie die kortetermijnwinsten oplevert, kunnen nieuwe bedrijven de markt betreden als er geen grote barrières zijn. Deze nieuwe aanbieders vergroten de concurrentie, wat leidt tot lagere prijzen en een groter consumentensurplus op lange termijn. ### 4.2 Rol van mededingingsautoriteiten Mededingingsautoriteiten spelen een cruciale rol in het beoordelen en reguleren van fusies en overnames om concurrentievervalsing te voorkomen. #### 4.2.1 Melding en onderzoek Als het marktaandeel of de omzet van een fusie of overname "te groot" wordt voor de markt, is een voorafgaande melding aan de mededingingsautoriteit verplicht. Dit geldt zowel voor de Europese Commissie als voor nationale autoriteiten zoals de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA). Na een onderzoek beslist de autoriteit over de toelating, toelating onder voorwaarden, of verbod van de transactie. #### 4.2.2 Mogelijke beleidsmaatregelen en beslissingen * **Toelaten:** Fusies en overnames worden toegelaten als ze de concurrentie niet significant beperken, of indien de voordelen (zoals efficiëntieverbeteringen) opwegen tegen de nadelen. Dit is met name het geval wanneer toetreding tot de markt mogelijk blijft. * **Toelaten onder voorwaarden:** De autoriteit kan voorwaarden opleggen om de concurrentie te waarborgen. Dit kunnen bijvoorbeeld geografische beperkingen zijn (bv. een bedrijf mag een bepaald gebied niet overnemen) of de verplichting tot een gedeeltelijke overname. * **Verbieden:** Een fusie of overname wordt verboden indien deze leidt tot excessieve marktmacht, de markt significant beperkt, en er aanzienlijke toetredingsbarrières zijn. * **Boetes:** Bij bewezen illegale marktpraktijken die verband houden met fusies of overnames (bv. het creëren van een dominante positie die vervolgens misbruikt wordt), kunnen zware boetes worden opgelegd. Deze kunnen oplopen tot 10 procent van de wereldwijde omzet van de betrokken bedrijven. **Voorbeeld:** De voorgenomen fusie tussen Delhaize en Ahold werd door de mededingingsautoriteit onderworpen aan voorwaarden, waaronder de verkoop van een aantal winkels, om te voorkomen dat het fusiebedrijf een te dominante positie zou krijgen op de Belgische markt. #### 4.2.3 Clementieregeling Mededingingsautoriteiten hanteren een clementieregeling. Hierbij kan een onderneming die meewerkt aan het onderzoek door het opbiechten van illegale praktijken en het geven van cruciale informatie, volledige vrijstelling van geldboetes krijgen. Dit instrument is effectief om kartelvorming en andere concurrentieverstorende praktijken te ontrafelen. ### 4.3 Competitie meten Om de impact van fusies en overnames op de concurrentie te beoordelen, gebruiken mededingingsautoriteiten verschillende methoden: #### 4.3.1 Marktaandelen Marktaandelen worden uitgedrukt tussen 0,00 (0%) en 1,00 (100%), meestal gebaseerd op omzet of afzet. #### 4.3.2 Concentratie-indexen * **Herfindahl-index:** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere Herfindahl-index duidt op een hogere concentratie en dus minder concurrentie. Monopolies hebben de hoogste indexwaarde. $$HHI = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$ Waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. #### 4.3.3 Markup De markup is het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$). $$Markup = P - MK$$ * Bij perfecte concurrentie is de markup nul ($P = MK$), wat stimuleert tot meer verkoop. * Bij imperfecte concurrentie is de markup groter dan nul ($P > MK$), wat ook stimuleert tot meer verkoop, maar de marktmacht van het bedrijf aangeeft. Het bepalen van de markup door de overheid is echter moeilijk wegens de noodzaak aan gedetailleerde cijfergegevens. Mededingingsautoriteiten zijn niet principieel tegen fusies en overnames, maar beoordelen zorgvuldig of deze transacties leiden tot een significante beperking van de concurrentie en nadelige gevolgen voor de consument en de economie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Economie | De sociale wetenschap die zich bezighoudt met de organisatie van productiesystemen, consumptie en de rol van consumenten en producenten binnen een maatschappij. | | Mededingingsbeleid | Beleid gericht op het stimuleren van concurrentie op markten, dat overheidsingrijpen omvat om concurrentieverstorende praktijken te verbieden en te bestraffen. | | Consumenten | Individuen of huishoudens die goederen en diensten verwerven en gebruiken om hun behoeften en wensen te bevredigen. | | Producenten | Organisaties of individuen die goederen en diensten creëren door productiefactoren te combineren met als doel winst te maken. | | Marktwerking | Het proces waarbij prijzen en aanbod van goederen en diensten worden bepaald door vraag en aanbod, zonder significante overheidsinterventie. | | Contractwetgeving | Juridische regels die de totstandkoming, interpretatie en naleving van overeenkomsten tussen partijen regelen, essentieel voor marktwerking. | | Eigendomsrechten | Juridisch afgebakende rechten die een persoon of entiteit toekennen aan het bezit, gebruik en de beschikking over middelen of goederen. | | Rechtshandhaving | De toepassing en handhaving van wetten en regelgeving door overheidsinstanties om de openbare orde en veiligheid te garanderen en strafbare feiten te bestrijden. | | Allocatie | Het proces waarbij schaarse economische middelen worden verdeeld over verschillende bestedingsmogelijkheden, zoals productie van goederen en diensten. | | Distributie | De verdeling van inkomens, goederen en diensten binnen een economie, vaak beïnvloed door marktwerking, beleid en eigendomsstructuren. | | Stabilisatie | Overheidsbeleid gericht op het dempen van conjunctuurschommelingen en het handhaven van economische stabiliteit, zoals lage inflatie en werkloosheid. | | Publieke goederen | Goederen die niet-rivaliserend en niet-uitsluitbaar zijn, wat betekent dat de consumptie ervan door de ene persoon de consumptie door een ander niet belemmert en dat niemand van consumptie kan worden uitgesloten. | | Fiscaliteit | Het stelsel van belastingen en heffingen dat door de overheid wordt geheven om overheidsuitgaven te financieren en economische en sociale doelen te bereiken. | | Mededingingsautoriteiten | Onafhankelijke overheidsinstanties die toezien op de naleving van mededingingswetgeving, concurrentieverstorende praktijken onderzoeken en bestraffen. | | Marktmacht | Het vermogen van een onderneming om prijzen van haar producten te beïnvloeden boven het niveau dat onder volkomen concurrentie zou gelden. | | Economische winst | Het verschil tussen de totale opbrengsten van een bedrijf en de totale kosten, inclusief opportuniteitskosten van de productiefactoren. | | Perfecte concurrentie | Een marktvorm waarbij veel kleine aanbieders en vragers opereren, homogene producten worden verhandeld, en er vrije toe- en uittreding is. | | Imperfecte concurrentie | Een marktvorm die afwijkt van perfecte concurrentie, waaronder monopolistische concurrentie, oligopolie en monopolie, gekenmerkt door productdifferentiatie of beperkt aantal aanbieders. | | Welvaart/surplus | Het totale voordeel dat consumenten en producenten halen uit de deelname aan een markt, gemeten als consumentensurplus en producentensurplus. | | Kartel | Een illegale overeenkomst tussen concurrerende ondernemingen om prijzen af te spreken, productie te beperken of markten te verdelen om concurrentie te verminderen. | | Misbruik van dominante positie | Het onrechtmatig gebruik van een economische machtspositie door een onderneming om concurrentie te beperken of concurrenten uit te schakelen. | | Fusies en overnames | Juridische transacties waarbij twee of meer bedrijven samengaan (fusie) of waarbij één bedrijf een ander bedrijf verwerft (overname), vaak met als doel marktmacht te vergroten. | | Clementieregeling | Een regeling die kwijtschelding of vermindering van boetes biedt aan een deelnemer aan een kartel die als eerste informatie verstrekt aan de mededingingsautoriteit. | | Marktaandelen | Het percentage van de totale verkoop (omzet of afzet) binnen een bepaalde markt dat door een specifieke onderneming wordt gerealiseerd. | | Herfindahlindex | Een maatstaf voor de concentratie in een markt, berekend als de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle ondernemingen in de markt. | | Mark-up | Het verschil tussen de verkoopprijs van een product en de marginale kosten van de productie ervan ($P - MK$). | | Allocatieve efficiëntie | Een economische toestand waarin de middelen zodanig worden ingezet dat de maatschappelijke welvaart wordt gemaximaliseerd, wat betekent dat de marginale kosten gelijk zijn aan de marginale baten. | | Technische efficiëntie | Het produceren van goederen en diensten tegen de laagst mogelijke gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$) op de lange termijn. | | Managerial slack | Een inefficiëntie binnen een onderneming die voortkomt uit een gebrek aan concurrentiedruk, leidend tot hogere kosten dan strikt noodzakelijk. | | DWL (Deadweight Loss) | Welvaartsverlies dat ontstaat door marktinefficiëntie, zoals bij monopolies of kartels, waarbij de maatschappij minder waarde genereert dan mogelijk zou zijn in een perfect concurrerende markt. | | Consumentensurplus (CS) | Het verschil tussen de maximale prijs die een consument bereid is te betalen voor een goed en de werkelijke prijs die hij ervoor betaalt. | | Producentensurplus (PS) | Het verschil tussen de prijs die een producent ontvangt voor een goed en de minimale prijs waartegen hij bereid is het te verkopen (de marginale kosten). |

# Verschillende economische modellen in Europa Dit onderwerp verkent de diverse economische modellen die in Europa waargenomen worden, met focus op hun kenmerken, implicaties en de factoren die welvaart op Europees niveau beïnvloeden. ### 1.1 Overzicht van economische modellen in Europa Europa kent tegenwoordig vier hoofdtypen economische modellen, die variëren in de rol van de overheid, de sociale voorzieningen, en de mate van marktwerking. * **Angelsaksisch model:** Gekenmerkt door een kleine overheid, lage belastingen, sterke marktwerking, en focus op concurrentie en ondernemerschap. Dit model stimuleert economische vrijheid, wat kan leiden tot hogere inkomensongelijkheid. * **Rijnlands model:** Dit model kenmerkt zich door een sterkere sociale zekerheid dan het Angelsaksische model, maar met een minder actieve overheid dan het Scandinavische model. Er is sprake van hoge belastingen, met name op arbeid, en sterke arbeidsbescherming. Kenmerkend zijn de hoge loonkosten en een consensusmodel voor besluitvorming. * **Scandinavisch model (Nordic model):** Dit model wordt gekenmerkt door een grote, actieve overheid met uitgebreide sociale voorzieningen (gezondheidszorg, onderwijs, kinderopvang). Er zijn hoge belastingen, vaak met progressieve tarieven. De arbeidsmarkt is flexibel, gecombineerd met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid (flexicurity). Innovatie, duurzaamheid en export zijn belangrijke pijlers. * **Mediterrane model:** Dit model kent een grote overheid die niet alleen collectieve uitgaven verzorgt, maar ook de arbeidsmarkt beschermt en uitgebreide regelgeving hanteert. Dit kan leiden tot minder concurrentie en daarmee minder innovatie en welvaart. Bureaucratie en regionale verschillen kunnen de efficiëntie belemmeren. ### 1.2 Kenmerken van de specifieke modellen #### 1.2.1 Het Scandinavische model (Zweden als voorbeeld) Het Scandinavische model, geïllustreerd door Zweden, onderscheidt zich door een prominente rol voor de overheid in het waarborgen van collectieve voorzieningen. * **Overheidsrol:** Grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen. * **Belastingen:** Hoge belastingen (inkomstenbelasting, btw) met progressieve tarieven om de verzorgingsstaat te financieren. * **Arbeidsmarkt:** Flexicurity – een combinatie van flexibele arbeidscontracten en een robuuste sociale zekerheid, aangevuld met actief arbeidsmarktbeleid. * **Economie:** Sterke focus op innovatie, duurzaamheid en export. Grote rol voor vakbonden en institutionele overleggen tussen publieke en private sectoren. #### 1.2.2 Het Rijnlandse model (Duitsland en België als voorbeelden) Het Rijnlandse model, zoals te zien in landen als Duitsland en België, balanceert economische groei met een sterke sociale zekerheid. * **Overheidsrol:** Sterke sociale zekerheid, maar de efficiëntie kan variëren door complexe overheidsstructuren. * **Belastingen:** Hoge belastingen, met name op arbeid, wat resulteert in hoge loonkosten. * **Arbeidsmarkt:** Sterke arbeidsbescherming, maar minder flexibel dan in het Angelsaksische of Scandinavische model. Hoge werkloosheidsuitkeringen. * **Economie:** Gemengde economie met een sterke dienstensector en industrie. Belangrijke rol voor vakbonden en sterke relaties tussen banken, bedrijven en politici. Een consensusmodel is kenmerkend. Er kan sprake zijn van beperkte investeringen in infrastructuur en digitalisatie. * **Duitse specifieke kenmerken:** Grootste economie in Europa, grote investeerder in R&D, veel hoofdkantoren, sterke exportfocus (met afhankelijkheid van markten als China), en gezamenlijke besluitvorming tussen vakbonden en management. #### 1.2.3 Het Mediterrane model (Spanje als voorbeeld) Het Mediterrane model wordt gekenmerkt door een grote overheid die echter minder efficiënt kan opereren door bureaucratie en regionale verschillen. * **Overheidsrol:** Grote overheid die marktwerking afschermt en de markt weinig vrije loop laat, met minder eigen investeringen. * **Belastingen:** Gemiddeld tot hoge belastingen, maar met een minder effectieve belastinginning door een aanzienlijke informele economie. * **Arbeidsmarkt:** Sterke bescherming voor vaste contracten, maar ook veel tijdelijke contracten en een hoge jeugdwerkloosheid. * **Economie:** Sterk afhankelijk van sectoren zoals toerisme, bouw en landbouw. Minder innovatief in vergelijking met Noord-Europese landen. #### 1.2.4 Het Angelsaksische model Het Angelsaksische model wordt gedefinieerd door een minimale overheidsinterventie en maximale marktwerking. * **Overheidsrol:** Zeer kleine overheid met lage overheidsuitgaven en investeringen. * **Belastingen:** Lage belastingen om de economie te stimuleren. * **Marktwerking:** Grote nadruk op concurrentie, ondernemerschap en vrije handel, met maatregelen tegen monopolies en kartels. * **Economie:** Hoge export en arbeidsparticipatie. Kenmerkend is een hoge inkomensongelijkheid. ### 1.3 Vergelijking en transitie van modellen De klassieke indeling van economische modellen is niet meer altijd accuraat. Er zijn verschuivingen zichtbaar, waarbij sommige landen liberaler worden en andere juist minder. Nederland vertoont bijvoorbeeld steeds meer kenmerken van het Angelsaksische model, terwijl België minder liberaal wordt. > **Tip:** De mate van overheidsbetrokkenheid (1-3 op een schaal), het sociale systeem (4-6) en het bedrijfssysteem (7-9) bieden een meer genuanceerd beeld dan de traditionele modelnamen. De concentratie van economische activiteit is historisch hoog in Noordwest-Europa en lager in het zuiden en oosten van het continent. ### 1.4 Welvaart versus welzijn en economische ideologieën Traditionele economische modellen staren zich vaak blind op economische factoren zoals BBP (Bruto Binnenlands Product), productiviteit en R&D-uitgaven. Er is een groeiende discussie over het belang van welzijn naast welvaart. * **Alternatieve indicatoren:** * **Bruto Nationaal Geluk (BNG):** Een indicator die in Bhutan wordt gebruikt om breder welzijn te meten. * **Genuine Progress Indicator (GPI):** Meet ook sociale en milieu-indicatoren, waaronder natuurlijk kapitaal. * **CBS brede welvaartsindicatoren:** In Nederland worden indicatoren ontwikkeld die onder andere vrije tijd van werknemers meenemen. Er ontstaan diverse economische ideologieën rond het einde van economische groei en overconsumptie: * **Minder is meer:** Pleit voor minder productie en consumptie. * **Overheid die stuurt:** De overheid investeert in R&D en groene technologieën, wat leidt tot groei door innovatie in plaats van enkel door productievolume. * **Bedrijven lossen het op:** De vrije markt wordt benut om te focussen op duurzame producten. ### 1.5 Invloed van economische modellen op bedrijfstransformatie De economische inrichting van een land heeft directe gevolgen voor de concurrentiepositie en strategie van bedrijven. * **Rijnlands model en concurrentie:** Hoge lonen en sterke arbeidsbescherming kunnen productiekosten verhogen, wat de concurrentiepositie kan beïnvloeden, zeker in sectoren met veel werknemers zoals de auto-industrie. De flexibiliteit om zich aan te passen aan marktveranderingen kan beperkt zijn. * **Ondersteuning voor R&D:** Overheden die investeringen in R&D stimuleren (zoals in het Rijnlandse model) kunnen bedrijven helpen innoveren. * **Internationale strategieën:** Bedrijven moeten rekening houden met de specifieke beleidsmaatregelen en economische structuren van hun doelmarkten bij het ontwikkelen van hun internationale strategie. Bijvoorbeeld, handel met Spanje vereist een andere benadering dan handel met Duitsland. ### 1.6 Economische relaties in Europa Europese landen handelen voornamelijk met elkaar, waarbij Oost-Europa traditioneel minder geïntegreerd is in de handelsstromen. De Verenigde Staten spelen wel een rol in de Europese economie. Oost-Europa trekt over het algemeen minder buitenlandse directe investeringen (FDI's) aan. Er zijn diverse strategieën voor Europa om economisch sterker te worden: * **Export stimuleren:** Zowel naar bestaande als nieuwe markten. * **FDI aantrekken:** Meer buitenlandse investeringen aantrekken. * **Interne markt voor scale-ups en start-ups:** Een robuuste interne markt creëren voor groeiende bedrijven. ### 1.7 De rol van overheidsbeleid in economische transities Overheden spelen een cruciale rol in het sturen van economische transities, zoals de vergroening van de economie. * **Beleid in het Rijnlandse model:** Vergroening kan worden gestuurd door beleid dat zich richt op werknemers in groene banen, maar dit kan leiden tot hoge loonkosten en een verslechterde exportpositie als de bescherming van werknemers in traditionele sectoren behouden blijft. * **Effecten van beleid:** Overheidsbeleid kan leiden tot hogere kosten voor bedrijven (bv. door strengere milieuregels) maar ook tot nieuwe marktkansen en innovatie. De inkomsten uit belastingen kunnen worden ingezet voor publieke investeringen, maar de effectiviteit hiervan hangt af van het overheidsmodel. > **Voorbeeld:** Een Belgisch bedrijf dat naar Spanje exporteert, moet rekening houden met de Spaanse regelgeving, de mate van bureaucratie en de specifieke arbeidsmarktstructuur, die verschillen van de Belgische situatie. De bescherming van werknemers in Spanje kan leiden tot hogere productiekosten, wat de prijsstelling en de concurrentiepositie beïnvloedt. ### 1.8 Reflectie en kritiek op economische metingen Er is kritiek op de huidige methoden van economische meting, die zich te veel focussen op economische cijfers en te weinig op brede welvaart en welzijn. De integratie van sociale en milieu-indicatoren in economische modellen is een lopende ontwikkeling. De keuze tussen het vergroten van de economische koek (meer groei), het beter verdelen van de koek (meer welzijn), of het kleiner maken van de koek en meer in welzijn stoppen, is een fundamentele afweging. #### 1.8.1 Discussievragen * Wat zijn de kenmerken van een Rijnlands model? * Welke effecten heeft een Mediterrane model op de exportstrategie van een Belgisch bedrijf naar Spanje? * Wat is de kritiek op het huidige meten van de economie? * Wat zijn de verschillende economische ideologieën? * Wat is het effect van marktverandering en concurrentie op economische modellen? --- # Kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over de kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen. ## 2. Kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen Dit onderwerp onderzoekt de specifieke kenmerken van diverse economische modellen, zoals het Rijnlandse en Angelsaksische model, en analyseert hun impact op bedrijfstransformatie, internationale strategieën en concurrentieposities. ### 2.1 Diverse economische modellen in Europa Europa kent verschillende economische modellen die zich onderscheiden door de rol van de overheid, het sociale systeem en het ondernemingssysteem. Deze modellen hebben directe consequenties voor de manier waarop bedrijven opereren en internationale strategieën ontwikkelen. #### 2.1.1 Het Angelsaksische model Het Angelsaksische model kenmerkt zich door een minimale overheidsbemoeienis, lage overheidsuitgaven en investeringen, en lage collectieve uitgaven. De focus ligt op marktwerking, concurrentie, en ondernemerschap, wat resulteert in lage belastingen ter stimulering van de economie. Er is vaak sprake van hoge inkomensongelijkheid. * **Overheidsrol:** Zeer beperkt, treedt op als marktmeester, stimuleert concurrentie en vrije handel. * **Belastingen:** Laag, gericht op het stimuleren van de economie. * **Arbeidsmarkt:** Flexibel, met nadruk op flexicurity (flexibele contracten gecombineerd met sociale zekerheid). * **Economie:** Grote nadruk op marktwerking, ondernemerschap, en hoge arbeidsparticipatie. * **Voorbeeld:** Verenigd Koninkrijk, Verenigde Staten. > **Tip:** Het Angelsaksische model streeft naar een zo groot mogelijke economische vrijheid, waarbij de markt de meeste allocatiebeslissingen neemt. #### 2.1.2 Het Rijnlandse model Het Rijnlandse model, ook wel bekend als het Sociaal Marktsysteem, wordt gekenmerkt door een actieve overheid die niet alleen basisvoorzieningen verzorgt, maar ook de markt stuurt en reguleert. Er is sprake van sterke sociale zekerheid en een belangrijke rol voor vakbonden en overleg tussen publieke en private partijen. * **Overheidsrol:** Actieve overheid die zorgt voor basisvoorzieningen, de markt stuurt en reguleert, en monopolies en kartels bestrijdt. Naast marktmeester is er ook de rol van verzorger van basisvoorzieningen. * **Belastingen:** Hoog, met progressieve tarieven, om de verzorgingsstaat te financieren. * **Arbeidsmarkt:** Sterke arbeidsbescherming, wat kan leiden tot minder flexibiliteit. Grote rol voor vakbonden en institutioneel overleg. * **Economie:** Gemengde economie met sterke sectoren zoals industrie en dienstverlening. Er is een focus op innovatie, duurzaamheid en export. Welvaartsgroei kan belemmerd worden door complexe structuren en regelgeving. Er is een consensusmodel gericht op het vermijden van disputen. * **Voorbeeld:** Duitsland, België, Frankrijk, Finland. > **Tip:** Het Rijnlandse model probeert een balans te vinden tussen economische efficiëntie en sociale rechtvaardigheid. #### 2.1.3 Het Scandinavische (Nordic) model Het Scandinavische model wordt gekenmerkt door een grote, actieve overheid met uitgebreide sociale voorzieningen zoals gezondheidszorg, onderwijs en kinderopvang. Dit model kent hoge belastingen, maar met progressieve tarieven. De arbeidsmarkt is flexibel ("flexicurity") met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid. * **Overheidsrol:** Grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen. * **Belastingen:** Hoge belastingen (inkomstenbelasting en BTW), progressieve tarieven. * **Arbeidsmarkt:** Flexicurity: flexibele arbeidscontracten gecombineerd met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid. * **Economie:** Sterke focus op innovatie, duurzaamheid en export. Hoge mate van gelijkheid. * **Voorbeeld:** Zweden, Denemarken, Noorwegen. #### 2.1.4 Het Mediterrane model Het Mediterrane model kenmerkt zich door een grote overheid die niet alleen collectieve uitgaven verzorgt, maar ook andere partijen beschermt, zoals de arbeidsmarkt, en veel regelgeving uitwerkt. Dit model kan leiden tot minder welvaart door verminderde concurrentie en innovatie. * **Overheidsrol:** Grote rol, maar minder efficiënt door bureaucratie en regionale verschillen. Overheid beschermt specifieke groepen en stuurt de markt met strenge regelgeving. * **Belastingen:** Gemiddeld tot hoog, maar belastinginning is minder effectief door een grote informele economie. * **Arbeidsmarkt:** Sterke bescherming voor vaste contracten, maar veel tijdelijke contracten en jeugdwerkloosheid. * **Economie:** Afhankelijk van sectoren zoals toerisme, bouw en landbouw. Minder innovatief. * **Voorbeeld:** Spanje, Italië, Griekenland. > **Tip:** De klassieke indeling van deze modellen is niet altijd meer accuraat; landen kunnen verschuiven tussen de modellen. Nederland vertoont bijvoorbeeld meer Angelsaksische kenmerken dan voorheen, terwijl België dichter bij het Rijnlandse model blijft. ### 2.2 Implicaties voor bedrijfstransformatie en internationale strategie De economische inrichting van een land heeft significante gevolgen voor de concurrentiepositie, de operationele strategie en de transformatiepotentie van bedrijven. #### 2.2.1 Concurrentiepositie en Kostenstructuur * **Arbeidskosten:** Landen met een sterk Rijnlands model, zoals Duitsland, kennen hoge lonen door de grote rol van vakbonden en sterke arbeidsbescherming. Dit kan leiden tot duurdere producten en een minder concurrerende positie, met name in sectoren met veel werknemers zoals de automotive industrie. * **Innovatie en Investeringen:** Overheden in Rijnlandse modellen stimuleren vaak investeringen in R&D, wat leidt tot subsidies voor innovatie. Dit kan echter de marktverstoringen vergroten wanneer verschillende bedrijven ongelijke steun ontvangen. * **Flexibiliteit:** Het Rijnlandse model is vaak minder flexibel. Wanneer de markt verandert, kunnen bedrijven zich moeilijker aanpassen, bijvoorbeeld door minder snel werknemers te ontslaan. Dit is een nadeel in snel veranderende industrieën zoals de automotive sector. * **Exportoriëntatie:** Sterk exportgerichte economieën, zoals die van Duitsland, zijn sterk afhankelijk van internationale handel, wat ze kwetsbaar maakt voor externe schokken, zoals handelsconflicten (bv. met China). #### 2.2.2 Internationale Strategieën Verschillende economische modellen vereisen aangepaste internationale strategieën: * **Export:** Meer export naar bestaande en nieuwe partners kan handelsinkomsten voor een land verhogen. Handelspartners kunnen profiteren van lagere prijzen, hoewel dit in landen met hoge lonen een uitdaging kan zijn. * **Directe buitenlandse investeringen (FDI):** Het aantrekken van FDI kan gunstig zijn als de investering rendabel is, wat leidt tot terugkerende winsten en dividend. FDI creëert ook werkgelegenheid in het gastland. * **Scale-ups:** Wanneer een scale-up actief wordt in een ander land, kan het hoofdkantoor in het thuisland profiteren van extra werkgelegenheid, de aanstelling van hogelonerende leidinggevenden en belastinginkomsten. > **Tip:** Bij het ontwikkelen van een internationale strategie is het cruciaal om rekening te houden met de specifieke economische inrichting en regelgeving van het doelland. #### 2.2.3 Bedrijfstransformatie Economische modellen beïnvloeden de snelheid en richting van bedrijfstransformatie: * **Regelgeving en Subsidies:** Overheden kunnen via beleid transformaties stimuleren, bijvoorbeeld door subsidies voor vergroening. Echter, in een Rijnlands model wordt dit mogelijk alleen doorgevoerd als het niet ten koste gaat van beschermde banen, wat de transitie kan vertragen. * **Marktveranderingen:** De mate waarin een economisch model flexibel is, bepaalt hoe snel bedrijven kunnen inspelen op marktveranderingen. Een inflexibel model kan leiden tot trage aanpassingen en een verlies aan concurrentievermogen. * **Gezamenlijke besluitvorming:** In modellen met sterke vakbonden en managementadviesgroepen, zoals het Rijnlandse model, kan besluitvorming over transformaties meer tijd kosten door consensusvorming. ### 2.3 Welvaart versus Welzijn en Kritiek op Economische Indicatoren De traditionele focus op economische groei, gemeten via het Bruto Binnenlands Product (BBP), wordt steeds meer ter discussie gesteld. Er is een groeiende roep om bredere indicatoren die ook welzijn en duurzaamheid meenemen. #### 2.3.1 Beperkingen van Traditionele Indicatoren * **BBP:** Het BBP meet de economische output, maar houdt geen rekening met sociale aspecten, milieu-impact of de verdeling van welvaart. Economieën die sterk op BBP focussen, kunnen welvaartsverlies negeren. * **Productiviteit, R&D, Concurrentiegraad, Prijs/Waarde:** Dit zijn economische factoren die weliswaar belangrijk zijn, maar geen volledig beeld geven van de algehele welvaart. #### 2.3.2 Alternatieve Welzijnsindicatoren * **Bruto Nationaal Geluk (BNG):** Ontwikkeld in Bhutan, focust op indicatoren die verder gaan dan economische groei en welzijn en duurzaamheid omvatten. * **Genuine Progress Indicator (GPI):** Deze indicator meet ook sociale en milieu-indicatoren, naast economische factoren, om een meer compleet beeld van vooruitgang te geven. * **Brede Welvaartsindicatoren (bv. CBS):** Nederlandse statistieken richten zich steeds meer op brede welvaartsindicatoren die aspecten als vrije tijd, milieu en sociale cohesie meenemen. > **Tip:** Het is essentieel om kritisch te kijken naar de gebruikte economische indicatoren en te overwegen hoe deze welzijn en duurzaamheid in de meting integreren. #### 2.3.3 Economische Ideologieën Er bestaan verschillende economische ideologieën met betrekking tot groei en consumptie: * **Minder is meer:** Pleit voor economische krimp, lagere productie en consumptie. * **Overheid stuurt:** Benadrukt de rol van de overheid bij investeringen in bijvoorbeeld groene technologieën om duurzame groei te realiseren. * **Bedrijven lossen het op:** Gaat ervan uit dat de vrije markt, met een focus op duurzame producten, de oplossing biedt voor deze uitdagingen. ### 2.4 De Europese Economie en Handelspatronen Europese landen handelen voornamelijk met elkaar, waarbij Oost-Europa vaak ondervertegenwoordigd is in handelsstromen en directe buitenlandse investeringen (FDI). De sterkste economieën bevinden zich in Noord-Europa en handelen voornamelijk met hun buurlanden. * **Handelsstromen:** Concentreren zich sterk binnen Noord- en West-Europa, met een "witte vlek" in Oost-Europa. * **FDI:** Oost-Europa trekt minder FDI aan, wat de economische ontwikkeling daar kan belemmeren. #### 2.4.1 Strategieën voor Europese Economische Versterking Om de Europese economie te versterken, kunnen de volgende strategieën worden overwogen: * **Exportverhoging:** Stimuleren van export naar bestaande en nieuwe handelspartners. * **Aantrekken van FDI:** Meer directe buitenlandse investeringen aantrekken naar alle Europese landen. * **Interne Markt voor Scale-ups en Start-ups:** Creëren van een interne markt die innovatie en groei van jonge bedrijven bevordert. > **Tip:** Een multipolaire wereld vereist dat landen diversifiëren in hun handelspartners om economische weerbaarheid te vergroten. ### 2.5 Reflexie op de Economische Modellen Het begrijpen van de kenmerken van verschillende economische modellen is cruciaal voor het ontwikkelen van effectieve bedrijfsstrategieën en het analyseren van de economische dynamiek op nationaal en internationaal niveau. De kritiek op traditionele economische indicatoren onderstreept de noodzaak van een bredere kijk op welvaart en duurzaamheid. #### 2.5.1 Reflectievragen * Wat zijn de kernkenmerken van een Rijnlands model? * Welke effecten heeft een Mediterraan model op de exportstrategie van een Belgisch bedrijf dat naar Spanje exporteert? * Wat is de kritiek op de huidige manier van economische meting? * Wat zijn de verschillende economische ideologieën met betrekking tot groei? * Wat is het effect van marktveranderingen en concurrentie op economische modellen? #### 2.5.2 Examen Oefenvraag * Op welke manier kan de Belgische overheid haar economie vergroenen door middel van beleid, en wat zijn de effecten van zo'n beleid? Dit omvat een uitgebreide samenvatting van de kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen, gebaseerd op de verstrekte documentatie. --- # Welvaart versus welzijn en economische ideologieën Dit onderwerp verkent de kritiek op traditionele economische indicatoren zoals het Bruto Binnenlands Product (BBP) en introduceert alternatieve benaderingen zoals Bruto Nationaal Geluk (BNG), naast diverse economische ideologieën die zich richten op groei en consumptie. ### 3.1 Kritiek op traditionele economische indicatoren en alternatieven Traditionele economische modellen en indicatoren concentreren zich vaak uitsluitend op economische factoren om welvaart te meten. Het BBP, als primaire maatstaf, meet de totale waarde van goederen en diensten die in een land worden geproduceerd, maar negeert andere belangrijke aspecten van menselijk en maatschappelijk welzijn. * **Focus op economische factoren:** Economische modellen kijken sterk naar factoren zoals productiviteit, R&D-uitgaven, concurrentiegraad en prijs/waarde. * **Bruto Nationaal Geluk (BNG):** Bhutan hanteert de BNG-indicator als een alternatief om welzijn te meten. Dit suggereert een mogelijke verschuiving van een puur winstgedreven economie naar een focus op breder welzijn. * **Genuine Progress Indicator (GPI):** Deze indicator meet niet alleen economische, maar ook sociale en milieu-indicatoren. * **Natuurlijk kapitaal:** De GPI benadert welvaart vanuit het perspectief van natuurlijke hulpbronnen. * **Niet geïntegreerd met economische modellen:** Een uitdaging is de integratie van de GPI met bestaande economische modellen. * **CBS brede welvaart indicatoren:** Nederland heeft ook brede welvaartsindicatoren ontwikkeld, waarbij rekening wordt gehouden met aspecten als vrije tijd van werknemers. > **Tip:** Het is cruciaal om te beseffen dat een hoge BBP-score niet automatisch gelijkstaat aan een hoge mate van welzijn voor de gehele bevolking. Factoren zoals ongelijkheid en milieu-impact worden vaak niet meegenomen in BBP-berekeningen. ### 3.2 Economische ideologieën: einde van economische groei en overconsumptie? De discussie over economische groei en consumptie leidt tot verschillende economische ideologieën: * **"Minder is meer":** Deze ideologie pleit voor een afname van economische groei, waarbij bedrijven minder produceren en consumenten minder consumeren. * **Overheid stuurt:** De overheid investeert in R&D en groene technologieën. Groei wordt dan gedreven door technologische innovatie in plaats van door louter productie-uitbreiding. * **Bedrijven lossen het op (angelsaksisch model):** Gevolgtrekking is dat bedrijven, zelfs binnen een vrije markteconomie, zich richten op duurzame producten. De voorkeur gaat hierbij uit naar het angelsaksische, vrije marktmodel. #### 3.2.1 Verschillende economische modellen in Europa De Europese economie kent diverse modellen, die variëren in de mate van overheidsbetrokkenheid, de focus op sociale zekerheid en de mate van marktwerking. * **Angelsaksisch model:** * Kenmerken: Lage overheidsuitgaven, lage overheidsinvesteringen, lage collectieve uitgaven, hoge export en arbeidsparticipatie. Lage belastingdruk om de economie vrij spel te laten. * Voorbeeld: Ierland toont hoge welvaart (BBP per hoofd), maar met aanzienlijke ongelijkheid. * **Nordic model (Scandinavisch):** * Kenmerken: Grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen (gezondheidszorg, onderwijs, kinderopvang). Hoge belastingen (inkomstenbelasting en BTW) met progressieve tarieven om de verzorgingsstaat te financieren. Flexicurity op de arbeidsmarkt (flexibele contracten gecombineerd met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid). Sterke focus op innovatie, duurzaamheid en export. Hoge mate van gelijkheid. * Voorbeeld: Zweden. * **Rijnlands model (Sociaal Markteconomie):** * Kenmerken: Sterke sociale zekerheid, maar minder efficiënt door complexe federale structuren. Hoge belastingen, met name op arbeid (hoge loonkosten). Sterke arbeidsbescherming, maar minder flexibel dan in het Nordic of Angelsaksisch model. Gemengde economie met sterke dienstensector en industrie. Sterke rol voor vakbonden en institutioneel overleg. * Voorbeeld: Duitsland, België. * **Mediterrane model (Zuid-Europees):** * Kenmerken: Grote overheid, maar minder efficiënt door bureaucratie en regionale verschillen. Gemiddeld tot hoge belastingen, maar ineffectieve belastinginning door een grote informele economie. Sterke bescherming voor vaste contracten, maar veel tijdelijke contracten en jeugdwerkloosheid. Economie afhankelijk van sectoren als toerisme, bouw en landbouw, met minder innovatie. De overheid beschermt marktpartijen en werkt met veel regelgeving, wat concurrentie kan afremmen en innovatie kan beperken. * Voorbeeld: Spanje, Griekenland. #### 3.2.2 Specifieke modellen en hun implicaties * **Nederland versus Duitsland:** Recente analyses suggereren dat het Nederlandse economische model meer op het Verenigd Koninkrijk (Angelsaksisch) lijkt dan op het Duitse (Rijnlands) model. Nederland wordt liberaler, terwijl België, Frankrijk en Finland minder liberaal zijn. * **Duitsland als grootste economie:** Duitsland, als grootste economie van Europa, is gebaseerd op het Rijnlandse model. Kenmerken zijn onder andere grote investeringen in R&D, veel hoofdkantoren, sterke relaties tussen banken, bedrijven en politici, en een sterke focus op export. De besluitvorming is vaak gezamenlijk (vakbonden en management). * **België:** België deelt veel economische kenmerken met Duitsland (Rijnlands model), waaronder sterke sociale zekerheid, investeringen in R&D en hoge belastingen. Netwerken spelen een cruciale rol. Er is echter sprake van beperkte investeringen in infrastructuur en digitalisatie. > **Voorbeeld:** De concurrentiepositie van Volkswagen (VW) kan beïnvloed worden door het Rijnlandse model. Hoge lonen door sterke vakbonden en arbeidsbescherming maken producten duurder. Hoewel de overheid R&D stimuleert, kan het model minder flexibel zijn bij marktveranderingen, wat nadelig kan zijn in de snel veranderende automotive industrie. ### 3.3 Internationale handel en regionale focus Europese landen handelen voornamelijk met elkaar, waarbij Oost-Europa vaak wordt vergeten ondanks de groeiende economische belangrijkheid van landen als Polen. Dit creëert een multipolaire wereld waarin het cruciaal is om met diverse handelspartners te handelen om een sterker blok te vormen tegenover economische grootmachten zoals China. Oost-Europese landen trekken daardoor minder buitenlandse directe investeringen (FDI's) aan. #### 3.3.1 Strategieën voor Europese economische versterking Er zijn drie verschillende strategieën om Europa economisch te versterken: 1. **Verhogen van de export:** Handel met bestaande en nieuwe partners kan de export en handelsinkomsten verhogen. Dit kan leiden tot lagere prijzen voor handelspartners, hoewel hoge lonen in landen als België dit effect kunnen temperen. 2. **Aantrekken van FDI's:** Als investeringen rendabel zijn, vloeit kapitaal terug naar het thuisland in de vorm van dividenden, wat banen creëert en belastingen genereert. 3. **Interne markt voor scale-ups en start-ups:** Het creëren van een interne markt voor snelgroeiende bedrijven kan innovatie stimuleren en economische groei bevorderen. Als een scale-up actief wordt in een ander land, kan het hoofdkantoor in het thuisland profiteren van toeleveranciers, leidinggevende salarissen en belastingen. > **Tip:** Bij internationale fusies is het de uitkomst van onderhandelingen die bepaalt welk land de meeste voordelen geniet. De strategische keuzes van een Belgisch bedrijf dat exporteert naar Spanje zullen rekening moeten houden met de verschillen in economisch beleid en marktregulering tussen België (Rijnlands model) en Spanje (Mediterrane model). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Economische inrichting | De manier waarop een economie is georganiseerd, inclusief de rol van de overheid, de marktdynamiek en de verdeling van middelen. | | Angelsaksisch model | Een economisch model gekenmerkt door een kleine overheid, veel marktwerking, focus op concurrentie en ondernemerschap, en lage belastingen om de economie te stimuleren. | | Rijnlands model | Een economisch model met een sterkere sociale zekerheid dan het Angelsaksische model, een iets minder sturende overheid dan het Scandinavische model, en hoge belastingen, met een focus op overleg tussen overheid, bedrijven en vakbonden. | | Scandinavisch (Nordic) model | Een economisch model gekenmerkt door een grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen, hoge belastingen en een focus op gelijkheid, flexicurity op de arbeidsmarkt en innovatie. | | Mediterrane model | Een economisch model met een grote overheid die niet alleen collectieve uitgaven verzorgt, maar ook de arbeidsmarkt ondersteunt en regelgeving uitwerkt, wat kan leiden tot minder concurrentie en lagere welvaartsgroei. | | Flexicurity | Een arbeidsmarktmodel dat flexibele arbeidscontracten combineert met sterke sociale zekerheid en een actief arbeidsmarktbeleid om werkloosheid te bestrijden en werknemers te ondersteunen bij transitie. | | Bruto Nationaal Geluk (BNG) | Een indicator die welzijn meet door economische, sociale en milieuaspecten mee te nemen, als alternatief voor puur economische indicatoren zoals het BBP. | | BBP (Bruto Binnenlands Product) | De totale monetaire waarde van alle finale goederen en diensten die in een land in een bepaalde periode worden geproduceerd. | | FDI (Foreign Direct Investment) | Buitenlandse directe investeringen, waarbij een buitenlands bedrijf een significante invloed verkrijgt in een onderneming in een ander land. | | Welvaart | De mate waarin behoeften van de bevolking worden bevredigd, vaak gemeten aan de hand van economische indicatoren zoals het inkomen per hoofd van de bevolking. | | Welzijn | Een bredere opvatting van de levenskwaliteit die economische, sociale, psychologische en omgevingsfactoren omvat. | | Concurrentiepositie | De mate waarin een bedrijf of land kan concurreren met andere bedrijven of landen op de internationale markt, rekening houdend met factoren zoals prijs, kwaliteit en innovatie. | | Export-oriented | Een economische strategie die gericht is op het maximaliseren van de export van goederen en diensten naar buitenlandse markten. | | Interne markt | Een markt binnen een economisch blok of land waarin goederen, diensten, kapitaal en arbeid vrij kunnen bewegen zonder handelsbelemmeringen. |

# De rol van de overheid in de economie Dit onderwerp behandelt de manieren waarop de overheid, zowel budgettair als monetair, probeert in te spelen op economische activiteit om stabiliteit te bevorderen en economische schommelingen te beheersen. ### 1.1 Conjunctuurbeleid Conjunctuurbeleid omvat interventies van de overheid op relatief korte termijn om de economische activiteit te beïnvloeden. Dit beleid wordt gevoerd door zowel de budgettaire overheid (nationale regering) als de monetaire overheid (centrale bank), waarbij beide instanties streven naar een zo stabiel mogelijke economische cyclus. * **Doel:** Het stabiliseren van de economie door in te spelen op economische ups en downs. * Bij economische oververhitting (sterke groei) wordt getracht dit af te remmen om grote prijsstijgingen en onevenwichtigheden te voorkomen. * Bij economische neergang (krimpende werkgelegenheid) wordt getracht de economie te stimuleren om de activiteit te laten aantrekken. ### 1.2 Geld en de functies ervan Geld is essentieel voor de efficiënte werking van een economie. De belangrijkste functies van geld zijn: * **Ruilmiddel:** Geld faciliteert transacties, met name met onbekenden, door de "dubbele confrontatie" van behoeften uit te schakelen die bij ruilhandel wel aanwezig is. * **Spaar- en kredietmiddel:** Geld maakt het mogelijk transacties over tijd te spreiden en kredieten te verlenen. **Ideale kenmerken van geld:** * Transporteerbaar * (Oneindig) deelbaar * Waardevast * Duurzaam **Geld vandaag:** * Geld wordt vandaag gedefinieerd als de som van activa in een economie die mensen regelmatig gebruiken om goederen of diensten te kopen. * Dit omvat naast fysieke biljetten en munten ook een grotendeels immaterieel recht op een toekomstige aankoop, bijgehouden op rekeningen bij banken. * **Liquiditeit** is de mate waarin een actief snel kan worden omgezet in het ruilmiddel van een economie. Geld (liquide middelen zoals cash of geld op zichtrekening) is zeer liquide, terwijl activa zoals een huis minder liquide zijn. * **Vermogen** daarentegen is de totale waarde van bezittingen minus schulden en vertegenwoordigt opgeslagen rijkdom, niet direct bruikbaar geld voor transacties. #### 1.2.1 Historische evolutie van geld * **Goederengeld/Commodity geld:** Vroege vormen van geld waren goederen met een intrinsieke waarde, zoals goud en zilver. De waarde van munten was direct gekoppeld aan de hoeveelheid edelmetaal. * **Afspraak/Vertrouwensgeld:** In de loop der tijd nam de intrinsieke waarde van geld af en werd de waarde meer gebaseerd op een onderlinge afspraak en vertrouwen in de uitgever. ### 1.3 Het ontstaan van de monetaire overheid en geldschepping Het ontstaan van moderne banken, oorspronkelijk goudsmeden, leidde tot de ontwikkeling van fiduciair geld (geld gebaseerd op vertrouwen). * **Fractioneel reservebankieren:** Goudsmeden begonnen meer papieren bewijzen voor gouddeposito's uit te geven dan er fysiek goud aanwezig was, en leenden dit uit tegen rente. Hierdoor ontstond een systeem waarbij bankbiljetten niet langer volledig gedekt waren door goud, maar ook door de vorderingen op kredietnemers. * **Bank runs en de noodzaak van een centrale bank:** Het systeem van fractioneel reservebankieren is kwetsbaar voor een verlies van vertrouwen. Als te veel houders van bankbiljetten tegelijk hun goud komen ophalen, kan een bank failliet gaan. Dit leidde tot de oprichting van een **centrale bank** met een monopolie op de uitgifte van geld, om zo het vertrouwen in het geldsysteem te waarborgen. #### 1.3.1 De centrale bank en het geldaanbod De centrale bank (CB) speelt een cruciale rol in het bepalen van de geldhoeveelheid in een economie. * **Geldbasis:** De basis van het geldcreatieproces is de geldbasis, die bestaat uit: * **Chartaal geld (CH):** Bankbiljetten en munten in handen van het publiek. * **Bankreserves (BR):** Deposito's die commerciële banken aanhouden bij de centrale bank. Deze bestaan uit: * BR1: Bankbiljetten in de kassen van banken (nog niet in omloop). * BR2: Digitale reserves bij de centrale bank. * **Dekking van de geldbasis:** De geldbasis wordt gedekt door activa op de balans van de centrale bank: * **Interne component:** Binnenlandse kredietverlening (vorderingen op banken en soms de overheid). * **Externe component:** Goudvoorraad en deviezenvoorraad (vreemde valuta). * **Manieren waarop de centrale bank de geldbasis creëert:** 1. **Opkopen van deviezen:** Wanneer een centrale bank vreemde valuta opkoopt, stijgt haar deviezenvoorraad en wordt er basisgeld gecreëerd in de binnenlandse economie. 2. **Opkopen van overheidseffecten (secundaire markt):** Hoewel directe financiering van overheidsschulden door centrale banken in de EU verboden is, kan de ECB obligaties op de secundaire markt opkopen (bijvoorbeeld via programma's zoals PEPP). Dit verhoogt de bankreserves en daarmee de geldbasis. 3. **Kredietverlening aan financiële instellingen:** Wanneer commerciële banken geld lenen bij de centrale bank, stijgen hun bankreserves, wat de geldbasis vergroot. #### 1.3.2 Van basisgeld naar geldhoeveelheid (geldaanbod) De totale geldhoeveelheid in een economie (geldaanbod, $M_s$) is meer dan alleen de geldbasis. * **Giraal geld (D):** Dit is het geld dat op bankrekeningen staat en direct bruikbaar is voor transacties (bv. zichtrekeningen). Giraal geld wordt gecreëerd door commerciële banken via het proces van **meervoudige depositocreatie**. * **Meervoudige depositocreatie:** Commerciële banken hoeven slechts een fractie van de deposito's als reserve aan te houden (de **reservecoëfficiënt**, $\rho$), omdat niet alle rekeninghouders hun geld tegelijk opvragen. De overige reserves kunnen worden uitgeleend, wat leidt tot de creatie van nieuw giraal geld. * De totale toename van giraal geld is afhankelijk van de initiële toename van bankreserves en de reservecoëfficiënt. Wiskundig kan dit worden uitgedrukt als: $$ \Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho} $$ waarbij $\Delta D$ de toename van giraal geld is en $\Delta BR$ de initiële toename van bankreserves. Dit is een geometrische reeks: $$ \Delta D = BR_{initieel} + BR_{initieel}(1-\rho) + BR_{initieel}(1-\rho)^2 + \dots $$ De som van deze reeks benadert: $$ \Delta D = \frac{BR_{initieel}}{1 - (1-\rho)} = \frac{BR_{initieel}}{\rho} $$ * **Totaal geldaanbod ($M_s$):** De totale geldhoeveelheid is de som van chartaal geld en giraal geld: $$ M_s = CH + D $$ **Tip:** Houd er rekening mee dat de centrale bank de geldbasis controleert, maar het proces van depositocreatie door commerciële banken de uiteindelijke geldhoeveelheid sterk beïnvloedt. ### 1.4 Inflatie en de waarde van geld De waarde van geld wordt bepaald door de hoeveelheid goederen en diensten die ermee aangekocht kunnen worden. * **Waarde van geld:** De waarde van geld is omgekeerd evenredig met het algemene prijspeil ($P$). Dus: $$ \text{Waarde} = \frac{1}{P} $$ Een hoge waarde van geld betekent dat 1 euro meer goederen kan kopen, terwijl een lage waarde betekent dat 1 euro minder goederen kan kopen. * **Geldvraag en geldaanbod:** De waarde van geld wordt bepaald door de vraag naar liquide middelen (geldvraag) en het aanbod van geld (geldaanbod, gecontroleerd door de centrale bank). #### 1.4.1 De klassieke kwantiteitswet en de vergelijking van Fisher Op lange termijn wordt aangenomen dat veranderingen in de geldhoeveelheid ($M$) de reële economie niet beïnvloeden (neutraliteit van geld), maar enkel de prijsniveaus ($P$). * **Omloopsnelheid ($V$):** Dit is het gemiddelde aantal keren dat een euro wordt gebruikt voor een transactie in een bepaalde periode. * **Vergelijking van Fisher (kwantiteitsvergelijking):** $$ M \times V = P \times Y $$ waarbij: * $M$ = geldhoeveelheid * $V$ = omloopsnelheid * $P$ = algemeen prijspeil * $Y$ = hoeveelheid output (reëel BBP) * **Interpretatie:** Op lange termijn wordt de omloopsnelheid ($V$) als relatief stabiel beschouwd. Als de geldhoeveelheid ($M$) toeneemt en $V$ constant blijft, zal het nominale product ($P \times Y$) proportioneel stijgen. Omdat geld op lange termijn neutraal is, leidt een stijging van $M$ tot een proportionele stijging van $P$ (inflatie), zonder dat de reële output ($Y$) verandert. **Tip:** De klassieke kwantiteitswet is een model dat de relatie tussen geldhoeveelheid en prijsniveau op lange termijn verklaart. Op korte termijn kunnen andere factoren, zoals veranderingen in de omloopsnelheid of de reële output, een rol spelen. ### 1.5 Economische fluctuaties op korte termijn Economische activiteit fluctueert over tijd. Om deze fluctuaties te beoordelen, wordt de feitelijke economische prestatie vergeleken met het **potentiële niveau**. * **Potentieel reëel product:** Dit is het niveau van productie waarbij productiefactoren (arbeid, kapitaal, inputs) normaal en volledig worden ingezet, zonder overbezetting of onderbezetting. Het wordt bepaald door factoren zoals de omvang en kwaliteit van de beroepsbevolking, de kapitaalvoorraad en de stand van de technologie. * **Beoordeling van economische prestaties:** * **Laagconjunctuur:** Wanneer het reëel product lager is dan het potentieel product. Dit gaat gepaard met werkloosheid doordat bedrijven productie niet kunnen verkopen. * **Hoogconjunctuur:** Wanneer het reëel product hoger is dan het potentieel product. Dit kan leiden tot overuren en opwaartse druk op lonen. * **Outputkloof (Outputgap):** Dit is de procentuele afwijking van het reëel BBP ten opzichte van het potentieel niveau. Hoge positieve outputkloven duiden op hoogconjunctuur, terwijl negatieve outputkloven wijzen op laagconjunctuur. De Nationale Bank berekent deze indicatoren om de economische toestand te monitoren. --- # Functies en evolutie van geld Geld speelt een cruciale rol in een economie door te fungeren als ruilmiddel, spaarmiddel en kredietmiddel, en de evolutie ervan illustreert de ontwikkeling van economische systemen. ### 2.1 De basisfuncties van geld Geld dient als een efficiënt smeermiddel voor economische transacties, met name met onbekenden. Het elimineert de noodzaak van de "dubbele confrontatie van behoeften" die inherent is aan ruilhandel, waarbij beide partijen tegelijkertijd iets moeten hebben wat de ander wil en wil geven. #### 2.1.1 Ruilmiddel Als ruilmiddel vergemakkelijkt geld transacties door de noodzaak van directe wederzijdse behoeften weg te nemen. #### 2.1.2 Spaarmiddel Geld maakt het mogelijk om transacties over tijd te spreiden. Het stelt individuen in staat om koopkracht te bewaren voor toekomstig gebruik, wat essentieel is voor sparen. #### 2.1.3 Kredietmiddel Geld fungeert als kredietmiddel doordat het de basis vormt voor leningen en schulden. Het maakt het mogelijk om vandaag goederen of diensten te ontvangen in ruil voor een belofte van betaling in de toekomst. #### 2.1.4 Ideale kenmerken van geld Om effectief te functioneren, dient geld idealiter aan de volgende kenmerken te voldoen: * **Transporteerbaar:** Gemakkelijk te verplaatsen en te vervoeren. * **Deelbaar:** Zonder verlies van waarde te kunnen worden opgesplitst in kleinere eenheden voor verschillende transacties. * **Waardevast:** De koopkracht moet relatief stabiel blijven over tijd, om de spaarfunctie te waarborgen. ### 2.2 De evolutie van geld De geschiedenis van geld toont een overgang van goederengeld naar fiduciair geld. #### 2.2.1 Goederengeld (Commodity money) Vroege vormen van geld waren goederen die een intrinsieke waarde hadden, zoals goud en zilver. De waarde van munten was vaak direct gekoppeld aan de hoeveelheid edelmetaal die ze bevatten. #### 2.2.2 Fiduciair geld Na verloop van tijd verminderde de intrinsieke waarde van geld, en werd de waarde meer gebaseerd op vertrouwen in de uitgever. Biljetten en munten vertegenwoordigen tegenwoordig een recht op een toekomstige aankoop en hun waarde is gebaseerd op een afspraak binnen de economie. #### 2.2.3 De rol van goudsmeden en banken De ontwikkeling van moderne banken kan worden herleid tot goudsmeden. Mensen deponeerden hun goud bij goudsmeden en ontvingen in ruil papieren bewijzen. Deze bewijzen werden steeds meer gebruikt als betaalmiddel. Goudsmeden begonnen het gedeponeerde goud uit te lenen, waarbij ze nieuwe papieren bewijzen creëerden die ook als betaling werden geaccepteerd. Dit leidde tot het concept van fractioneel reservebankieren, waarbij niet alle uitstaande papieren bewijzen volledig gedekt waren door fysiek goud. #### 2.2.4 Het ontstaan van de monetaire overheid (Centrale Bank) Het belang van vertrouwen in bankiers en de potentiële instabiliteit die voortkwam uit roekeloos kredietverlenen, leidde tot de oprichting van centrale banken. Centrale banken kregen het monopolie op het uitgeven van geld, wat zorgde voor een stabieler en meer gereguleerd geldsysteem. ### 2.3 De centrale bank en het geldaanbod De centrale bank speelt een sleutelrol in het bepalen van de geldhoeveelheid in een economie. #### 2.3.1 De geldbasis De geldbasis, ook wel basisgeld genoemd, wordt gecontroleerd door de centrale bank en bestaat uit: * **Chartaal geld (CH):** Bankbiljetten en munten in omloop bij het publiek. * **Bankreserves (BR):** De deposito's die financiële instellingen aanhouden bij de centrale bank. Deze bestaan uit enerzijds fysieke reserves in de banken (BR\(_1\)) en anderzijds digitale reserves bij de centrale bank (BR\(_2\)). De totale bankreserves zijn $BR = BR_1 + BR_2$. De geldbasis kan worden beïnvloed door: * **Interne component:** Binnenlandse kredietverlening door de centrale bank aan financiële instellingen. * **Externe component:** Goud- en deviezenreserves (vreemde valuta). De aankoop van vreemde valuta door de centrale bank kan leiden tot een toename van de geldbasis. #### 2.3.2 De geldhoeveelheid en meervoudige depositocreatie Vanuit de geldbasis kan de geldhoeveelheid in de economie verder toenemen door middel van giraal geld, dat op bankrekeningen staat. Dit gebeurt via het mechanisme van meervoudige depositocreatie, gebaseerd op het fractioneel bankstelsel: 1. **Fractionele reserves:** Banken hoeven slechts een fractie van hun deposito's als reserve aan te houden. Deze fractie wordt bepaald door de reservecoëfficiënt ($\rho$). 2. **Kredietverlening:** De reserves die niet nodig zijn voor de reservecoëfficiënt, kunnen door banken worden uitgeleend. 3. **Depositocreatie:** Wanneer een bank een lening verstrekt, creëert dit nieuw giraal geld. Dit geleende geld wordt vaak gestort op een rekening bij een andere bank, wat leidt tot een nieuwe ronde van kredietverlening en depositocreatie. Het totale geldaanbod ($M_s$) is de som van chartaal geld (CH) en giraal geld (D): $$M_s = CH + D$$ De toename van giraal geld ($D$) als gevolg van een initiële toename van bankreserves ($\Delta BR$) kan worden berekend met de formule: $$D = \frac{\Delta BR}{\rho}$$ waarbij $\rho$ de reservecoëfficiënt is. > **Tip:** Het mechanisme van meervoudige depositocreatie zorgt ervoor dat een initiële injectie van basisgeld leidt tot een veel grotere toename van de totale geldhoeveelheid in de economie. #### 2.3.3 Giraal geld versus bankreserves * **Giraal geld:** Geld dat op bankrekeningen staat en direct voor transacties kan worden gebruikt (bv. saldo op zichtrekening). Dit wordt gecreëerd door commerciële banken wanneer ze leningen verstrekken. * **Bankreserves:** Geld dat commerciële banken aanhouden bij de centrale bank. Dit dient als reserve en om aan centrale bankverplichtingen te voldoen; het wordt niet direct door het publiek gebruikt voor betalingen. ### 2.4 Inflatie en de waarde van geld De waarde van geld wordt bepaald door de hoeveelheid goederen en diensten die ermee gekocht kunnen worden. #### 2.4.1 De waarde van geld en het prijspeil De waarde van geld staat in een omgekeerd verband met het algemene prijspeil ($P$). Als het prijspeil stijgt (inflatie), daalt de koopkracht van geld, en dus de waarde ervan. De waarde van geld kan worden uitgedrukt als $\frac{1}{P}$. #### 2.4.2 De kwantiteitswet van Fisher De kwantiteitswet van Fisher relateert de geldhoeveelheid ($M$) aan het algemene prijspeil ($P$), de hoeveelheid output ($Y$) en de omloopsnelheid van geld ($V$): $$M \times V = P \times Y$$ > **Tip:** De omloopsnelheid ($V$) geeft aan hoe vaak een eenheid geld gemiddeld wordt gebruikt voor transacties binnen een bepaalde periode. Op lange termijn wordt deze als relatief stabiel beschouwd. #### 2.4.3 Geldneutraliteit op lange termijn Volgens de klassieke economische theorie heeft een verandering in de geldhoeveelheid op lange termijn geen invloed op reële economische variabelen zoals de productie ($Y$). Wijzigingen in de geldhoeveelheid beïnvloeden primair nominale variabelen, zoals het prijspeil ($P$). Een toename van de geldhoeveelheid leidt op lange termijn dus vooral tot een evenredige stijging van het prijspeil. ### 2.5 Economische fluctuaties op korte termijn Economieën kennen periodes van hoogconjunctuur en laagconjunctuur. #### 2.5.1 Potentieel productieniveau Het potentiële productieniveau is het niveau van economische activiteit waarbij productiefactoren (arbeid, kapitaal, input) normaal en volledig worden ingezet, zonder overbezetting of onderbezetting. Dit niveau wordt bepaald door factoren zoals de beroepsbevolking, kapitaalvoorraad, kwaliteit van inputs en technologische vooruitgang. #### 2.5.2 Hoog- en laagconjunctuur * **Hoogconjunctuur:** Het reële product ligt boven het potentiële productieniveau, wat kan leiden tot overuren en opwaartse druk op lonen. * **Laagconjunctuur:** Het reële product ligt onder het potentiële productieniveau, wat resulteert in werkloosheid en neerwaartse druk op lonen. #### 2.5.3 De outputkloof De outputkloof meet de procentuele afwijking van het reële product ten opzichte van het potentiële productieniveau. Deze kloof geeft een indicatie van de mate waarin de economie oververhit is of onder zijn potentieel presteert. --- # Geldcreatie door de centrale bank en commerciële banken Dit onderwerp verklaart hoe de centrale bank de geldbasis beheert en hoe commerciële banken de geldhoeveelheid vergroten via meervoudige depositocreatie, met de nadruk op fractioneel reservebankieren. ## 3 Geldcreatie door de centrale bank en commerciële banken ### 3.1 De rol van geld in de economie Geld dient als een efficiënt ruilmiddel dat transacties, vooral met onbekenden, vergemakkelijkt door de noodzaak van dubbele confrontatie uit te schakelen. Het maakt ook het spreiden van transacties in de tijd mogelijk, waardoor het ook als spaar- en kredietmiddel fungeert. Ideale geldeigenschappen omvatten transporteerbaarheid, deelbaarheid en waardevastheid. Geld wordt vandaag de dag gedefinieerd als de som van activa die mensen regelmatig gebruiken om goederen of diensten te kopen. Dit omvat naast fysieke biljetten en munten ook een grotendeels immaterieel recht op toekomstige aankopen, bijgehouden op bankrekeningen. Geld, in de zin van liquide middelen, verschilt van vermogen. Liquiditeit is het gemak waarmee een actief kan worden omgezet in het ruilmiddel van een economie. Vermogen is de totale waarde van bezittingen minus schulden, oftewel opgeslagen rijkdom. Historisch gezien begon geld als goederengeld, zoals goud en zilver, met een intrinsieke waarde. Na verloop van tijd werd de intrinsieke waarde van geld steeds kleiner en nam het karakter van een 'afspraak' toe, waarbij de acceptatie ervan berust op vertrouwen. ### 3.2 Het ontstaan van fractioneel reservebankieren en de centrale bank Het moderne banksysteem vindt zijn oorsprong in de praktijk van goudsmeden die goud in bewaring namen en papieren bewijzen uitgaven. Deze bewijzen werden gebruikt voor betalingen. Goudsmeden merkten dat ze niet al het gedeponeerde goud tegelijk hoefden aan te houden en begonnen daarom een deel van het goud uit te lenen in de vorm van nieuwe papieren bewijzen, die ook als betaalmiddel werden geaccepteerd. Dit leidde tot het ontstaan van **fractioneel reservebankieren**, waarbij papieren bewijzen niet langer volledig gedekt werden door fysiek goud, maar ook door vorderingen op leners. Dit systeem creëerde echter een potentieel probleem van vertrouwen. Banken hielden langlopende vorderingen aan (uitstaande leningen) tegenover kortlopende verplichtingen (het recht van deposito-houders om hun goud op te vragen). Indien het vertrouwen in de bank werd verbroken, kon dit leiden tot een "bank run" en faillissement. Om deze instabiliteit tegen te gaan, ontstond het idee van een **monetaire overheid** met een monopolie op de uitgifte van bankbiljetten: de centrale bank. Dit garandeert een centraal gecontroleerd en stabiel geldaanbod. ### 3.3 De geldbasis beheerd door de centrale bank De centrale bank (CB) controleert de **geldbasis**, ook wel basisgeld genoemd. De geldbasis bestaat uit twee hoofdcomponenten: 1. **Chartaal geld (CH)**: Munten en bankbiljetten in handen van het publiek. 2. **Bankreserves (BR)**: De deposito's die financiële instellingen aanhouden bij de centrale bank. Deze reserves kunnen verder worden onderverdeeld in: * Bankbiljetten in kas bij banken (BR$_1$). * Deposito's bij de centrale bank (BR$_2$). De totale geldbasis is dus: $ \text{Geldbasis} = \text{CH} + \text{BR} $. De 'dekking' voor het uitgegeven basisgeld op de balans van de centrale bank bestond vroeger voornamelijk uit goudreserves. Tegenwoordig is de dekking diverser en omvat deze: * **Interne component**: Binnenlandse kredietverlening door de centrale bank aan financiële instellingen. Dit zijn vorderingen die anderen beloofd hebben terug te betalen aan de centrale bank. * **Externe component**: Goudvoorraad en deviezenvoorraad (vreemde valuta). De centrale bank kan de geldbasis vergroten door: * **Binnenlandse kredietverlening aan financiële instellingen**: Banken kunnen lenen bij de centrale bank, wat leidt tot een toename van hun bankreserves. * **Aankoop van buitenlandse valuta (deviezen)**: Wanneer een exporteur vreemde valuta ontvangt en deze verkoopt aan een commerciële bank, kan die commerciële bank de vreemde valuta vervolgens verkopen aan de centrale bank. Dit leidt tot een toename van de deviezenreserves van de centrale bank en daarmee tot een toename van de geldbasis. * **Aankoop van overheidseffecten op de secundaire markt**: Hoewel rechtstreekse financiering van overheidsschulden door de centrale bank in de eurozone verboden is, kan de ECB obligaties op de secundaire markt opkopen (bijvoorbeeld in het kader van monetaire beleidsprogramma's). De ECB betaalt deze aankopen met nieuw gecreëerde bankreserves, wat de geldbasis verhoogt. ### 3.4 Meervoudige depositocreatie door commerciële banken Commerciële banken spelen een cruciale rol in de creatie van geld via **meervoudige depositocreatie**. Dit mechanisme is gebaseerd op het principe van **fractioneel reservebankieren**, waarbij banken slechts een fractie van de deposito's van hun klanten als reserve aanhouden. Het proces werkt als volgt: 1. **Oorspronkelijke injectie**: Een initiële toename van basisgeld (bijvoorbeeld door een lening van de centrale bank aan een commerciële bank, of een directe depositoverhoging) wordt beschikbaar als bankreserves. 2. **Kredietverlening en nieuwe deposito's**: De commerciële banken gebruiken hun zogenaamde 'overreserves' (reserves boven de wettelijke reserveverplichting) om nieuwe leningen te verstrekken aan particulieren en bedrijven. Wanneer deze leningen worden opgenomen, komen ze vaak terecht op zichtrekeningen, waardoor er nieuwe deposito's ontstaan. 3. **Vermenigvuldiging**: Deze nieuwe deposito's worden op hun beurt weer gedeeltelijk uitgeleend door de ontvangende banken, wat leidt tot verdere depositovorming. Dit proces herhaalt zich in meerdere cycli. De totale toename van giraal geld (geld op bankrekeningen) kan veel groter zijn dan de oorspronkelijke toename van bankreserves. De omvang van deze vermenigvuldiging wordt bepaald door de **reservecoëfficiënt** ($\rho$), het percentage van de deposito's dat banken als reserve moeten aanhouden. De formule voor de totale toename van deposito's ($\Delta D$) op basis van een initiële toename van bankreserves ($\Delta BR$) is: $$ \Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho} $$ Hierbij is $\rho$ de reservecoëfficiënt. ### 3.5 Geldaanbod Het totale geldaanbod ($M_s$) in een economie is de som van chartaal geld (CH) en giraal geld (D): $$ M_s = \text{CH} + D $$ * **Chartaal geld** zijn de fysieke munten en bankbiljetten. * **Giraal geld** is het geld dat op bankrekeningen staat en direct bruikbaar is voor transacties via elektronische middelen. Dit geld wordt gecreëerd door commerciële banken wanneer zij leningen verstrekken. De centrale bank controleert de geldbasis, die de basis vormt voor de creatie van giraal geld. De verhouding tussen bankreserves en deposito's (de reservecoëfficiënt) bepaalt de omvang van de geldvermenigvuldiging. De centrale bank kan de geldbasis beïnvloeden door middel van openmarktoperaties, het vaststellen van de rente op reserves en andere monetaire instrumenten. ### 3.6 De waarde van geld en de klassieke kwantiteitswet De waarde van geld is omgekeerd evenredig met het algemene prijspeil ($P$). De waarde van geld kan worden uitgedrukt als $1/P$. Een hogere waarde van geld betekent dat men meer goederen kan kopen met een bepaalde hoeveelheid geld. Het **geldaanbod** ($M$), gecontroleerd door de centrale bank, en de **geldvraag** (de vraag naar liquide middelen voor transacties) bepalen samen het evenwicht tussen de waarde van geld en het prijspeil. De **klassieke kwantiteitswet van geld** stelt dat op de lange termijn de geldhoeveelheid in de economie de waarde van geld bepaalt. De belangrijkste oorzaak van inflatie is een toename van de geldhoeveelheid. De vergelijking van Fisher formaliseert dit verband: $$ M \times V = P \times Y $$ Hierbij staat: * $M$ voor de geldhoeveelheid. * $V$ voor de omloopsnelheid van geld (hoe vaak een geldeenheid gemiddeld wordt gebruikt voor transacties in een bepaalde periode). * $P$ voor het algemene prijspeil. * $Y$ voor de hoeveelheid geproduceerde goederen en diensten (reëel inkomen of output). Op de lange termijn wordt aangenomen dat de omloopsnelheid ($V$) en de reële output ($Y$) relatief stabiel zijn. In dat geval zal een toename van de geldhoeveelheid ($M$) proportioneel leiden tot een stijging van het prijspeil ($P$), wat resulteert in inflatie. Volgens de klassieke theorie is geld op de lange termijn neutraal: wijzigingen in de geldhoeveelheid beïnvloeden alleen nominale variabelen (zoals prijzen), niet reële variabelen (zoals output of werkgelegenheid). ### 3.7 Economische fluctuaties op korte termijn en de outputkloof Hoewel geld op de lange termijn neutraal wordt geacht, kan het op de korte termijn wel degelijk invloed hebben op economische fluctuaties. Om de economische toestand te beoordelen, vergelijkt men het **reële product** (de werkelijke productie) met het **potentiële reële product**. Het potentiële reële product vertegenwoordigt het niveau waarbij productiefactoren (arbeid, kapitaal) normaal en volledig worden ingezet, zonder overbezetting of onderbezetting. De **outputkloof** (of 'output gap') is de procentuele afwijking van het reële BBP ten opzichte van het potentiële BBP: $$ \text{Outputkloof} = \frac{(\text{Reëel BBP} - \text{Potentieel BBP})}{\text{Potentieel BBP}} \times 100\% $$ * Een **negatieve outputkloof** (reëel BBP < potentieel BBP) duidt op een **laagconjunctuur**, met onderbenutting van productiefactoren en werkloosheid. * Een **positieve outputkloof** (reëel BBP > potentieel BBP) duidt op een **hoogconjunctuur**, met overbenutting van productiefactoren en potentiële oververhitting van de economie. --- # De waarde van geld en inflatie op lange termijn Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over de waarde van geld en inflatie op lange termijn, opgesteld voor examendoeleinden. ## 4. De waarde van geld en inflatie op lange termijn Dit onderwerp onderzoekt de waardebepaling van geld, het verband tussen geldhoeveelheid en prijspeil, en de klassieke kwantiteitswet die de neutrale rol van geld op lange termijn beschrijft. ### 4.1 Het concept geld en de waarde ervan Geld fungeert primair als een efficiënt ruilmiddel, waardoor transacties met onbekenden worden vergemakkelijkt en de noodzaak van een dubbele confrontatie van behoeften (zoals in ruilhandel) wordt weggenomen. Naast zijn rol als ruilmiddel, faciliteert geld ook het spreiden van transacties over de tijd, waardoor het tevens dient als spaarmiddel en kredietmiddel. #### 4.1.1 Ideale eigenschappen van geld Idealiter bezit geld de volgende eigenschappen: * **Transporteerbaarheid:** Gemakkelijk te verplaatsen. * **Deelbaarheid:** Kan in kleine eenheden worden opgesplitst voor verschillende transactiewaardes. * **Waardevastheid:** Behoudt zijn koopkracht over tijd. #### 4.1.2 Geld in de moderne economie In de hedendaagse economie is geld meer dan fysieke biljetten en munten; het omvat ook een immaterieel recht op een toekomstige aankoop, voornamelijk bijgehouden op digitale rekeningen bij banken. Geld wordt gedefinieerd als de som van activa in een economie die mensen regelmatig gebruiken om goederen of diensten te kopen. #### 4.1.3 Geld versus vermogen Het is cruciaal om een onderscheid te maken tussen geld (liquide middelen) en vermogen. Liquiditeit verwijst naar het gemak waarmee een actief kan worden omgezet in het ruilmiddel van een economie. * **Geld (liquide middelen):** Cash, saldo's op zichtrekeningen. * **Vermogen:** De totale waarde van bezittingen minus schulden (opgeslagen rijkdom), zoals vastgoed, aandelen, obligaties, enzovoort. #### 4.1.4 Historische evolutie van geld Geld kent een rijke geschiedenis, beginnend met goederengeld (commodity money), zoals goud en zilver, dat een intrinsieke waarde bezat. Gaandeweg evolueerde geld naar een systeem waarbij de intrinsieke waarde afnam en het meer gebaseerd werd op vertrouwen en een afspraak tussen partijen. #### 4.1.5 Het ontstaan van bankbiljetten en de centrale bank Het moderne geldsysteem vindt zijn oorsprong bij goudsmeden die goud opsloegen en papieren bewijzen van deposito's uitgaven. Deze bewijzen werden gebruikt als betaalmiddel. Goudsmeden begonnen vervolgens met het uitlenen van een deel van het opgeslagen goud, gedekt door nieuwe papieren bewijzen, wat leidde tot fractioneel reservebankieren. Het belang van vertrouwen in het systeem leidde uiteindelijk tot de oprichting van centrale banken, die het monopolie op de uitgifte van geld kregen. ### 4.2 De geldhoeveelheid en het geldaanbod De centrale bank speelt een cruciale rol in het beheersen van de geldhoeveelheid in een economie. #### 4.2.1 De geldbasis De geldbasis, die door de centrale bank wordt gecontroleerd, bestaat uit: * **Chartaal geld (CH):** Uitgegeven bankbiljetten en munten in handen van het publiek. * **Bankreserves (BR):** Deposito's aangehouden door financiële instellingen bij de centrale bank. Deze reserves kunnen verder worden onderverdeeld in BR1 (bankbiljetten in banken die nog niet in omloop zijn) en BR2 (digitale bankreserves). De geldbasis is dus $M_B = CH + BR$. #### 4.2.2 Dekking van de geldbasis Historisch gezien werd de geldbasis gedekt door goudreserves. Tegenwoordig bestaat de dekking uit: * **Interne component:** Binnenlandse kredietverlening (vorderingen op banken en de overheid). * **Externe component:** Deviezenreserves (vreemde valuta) en goudvoorraad. #### 4.2.3 Kredietverlening door de centrale bank en het geldaanbod De centrale bank kan de geldbasis vergroten door: * **Binnenlandse kredietverlening aan financiële instellingen:** Banken kunnen lenen bij de centrale bank, wat hun bankreserves verhoogt. * **Opkopen van overheidseffecten op de secundaire markt:** Hoewel directe financiering van overheidsschulden verboden is in de EU, koopt de ECB nog steeds obligaties op de secundaire markt als onderdeel van haar monetair beleid (bijvoorbeeld via programma's zoals PEPP). * **Beïnvloeden van deviezenreserves:** Door vreemde valuta aan te kopen of te verkopen, kan de centrale bank de geldbasis beïnvloeden. #### 4.2.4 Meervoudige depositocreatie en giraal geld De totale geldhoeveelheid (geldaanbod) omvat chartaal geld en giraal geld. Giraal geld wordt gecreëerd via een proces van meervoudige depositocreatie, gebaseerd op het fractioneel bankstelsel. Banken hoeven slechts een fractie van de deposito's als reserve aan te houden. De overige reserves kunnen worden uitgeleend, wat leidt tot de creatie van nieuw giraal geld. * **Reservecoëfficiënt ($\rho$):** Het percentage van deposito's dat banken als reserve moeten aanhouden. * Het proces van meervoudige depositocreatie kan wiskundig worden weergegeven als de initiële toename van bankreserves ($ \Delta BR $) gedeeld door de reservecoëfficiënt: $$ \Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho} $$ waarbij $ \Delta D $ de uiteindelijke toename van giraal geld (deposito's) vertegenwoordigt. #### 4.2.5 Het totale geldaanbod Het totale geldaanbod in de economie ($ M_s $) is de som van chartaal geld en giraal geld: $$ M_s = CH + D $$ waarbij $D$ het totale volume aan giraal geld is. De centrale bank bepaalt indirect de omvang van de geldbasis, die vervolgens via meervoudige depositocreatie leidt tot het totale geldaanbod. ### 4.3 Inflatie en de waarde van geld op lange termijn Inflatie verwijst naar een stijging van het algemeen prijspeil, wat impliceert dat geld aan koopkracht verliest. #### 4.3.1 De waarde van geld De waarde van geld, bijvoorbeeld één euro, wordt bepaald door de hoeveelheid goederen en diensten die ermee kunnen worden aangekocht. Dit kan worden uitgedrukt als de inverse van het algemeen prijspeil ($P$): $$ \text{Waarde van geld} = \frac{1}{P} $$ Een hogere waarde van geld betekent dat er minder geld nodig is om een bepaalde hoeveelheid goederen te financieren, en vice versa. De waarde van geld wordt beïnvloed door vraag en aanbod van geld. #### 4.3.2 Geldvraag en geldaanbod * **Geldvraag:** De vraag naar liquide middelen om transacties te financieren. Een lagere waarde van geld (hoger prijspeil) impliceert een hogere geldvraag om hetzelfde transactievolume te realiseren. * **Geldaanbod:** Wordt gecontroleerd door de centrale bank. #### 4.3.3 De klassieke kwantiteitswet De klassieke kwantiteitswet stelt dat de geldhoeveelheid in een economie de waarde van geld bepaalt en daarmee het algemeen prijspeil. De belangrijkste oorzaak van inflatie is een toename van de geldhoeveelheid. Deze wet gaat uit van een klassieke tweedeling tussen reële en nominale variabelen, waarbij veranderingen in de geldhoeveelheid op lange termijn enkel invloed hebben op nominale variabelen, niet op reële variabelen. Geld wordt op lange termijn als neutraal beschouwd. #### 4.3.4 De vergelijking van Fisher De vergelijking van Fisher relateert de geldhoeveelheid ($M$), de omloopsnelheid van geld ($V$), het algemeen prijspeil ($P$) en de hoeveelheid output ($Y$) aan elkaar: $$ M \times V = P \times Y $$ Hierbij vertegenwoordigt $V$ het gemiddeld aantal keren dat een eenheid geld wordt gebruikt voor transacties in een bepaalde periode. #### 4.3.5 Omloopsnelheid en de impact op het prijspeil De omloopsnelheid ($V$) wordt doorgaans als relatief stabiel beschouwd op lange termijn. Daarom zullen proportionele wijzigingen in de geldhoeveelheid ($M$) leiden tot proportionele wijzigingen in de nominale waarde van de output ($P \times Y$). Aangezien geld op lange termijn neutraal is en de reële output ($Y$) niet beïnvloedt, zal een toename van de geldhoeveelheid leiden tot een toename van het prijspeil ($P$). > **Tip:** Op lange termijn is er een directe proportionele relatie tussen de groei van de geldhoeveelheid en de inflatie. Een verdubbeling van de geldhoeveelheid zal, bij constante omloopsnelheid en reële output, leiden tot een verdubbeling van het prijspeil. ### 4.4 Economische fluctuaties op korte termijn (contextueel relevant) Hoewel de focus ligt op de lange termijn, is het nuttig om te begrijpen dat de economie op korte termijn kan fluctueren rond haar potentieel niveau. Het potentieel reëel product wordt bepaald door productiefactoren zoals arbeid, kapitaal, inputs, en technologische kennis. * **Laagconjunctuur:** Het reëel product ligt onder het potentieel niveau, wat leidt tot werkloosheid. * **Hoogconjunctuur:** Het reëel product ligt boven het potentieel niveau, wat kan leiden tot overuren en opwaartse druk op lonen. De outputkloof (outputgap) is de procentuele afwijking van het reëel BBP ten opzichte van het potentieel niveau en geeft een indicatie van de economische conjunctuur. --- # Economische fluctuaties en conjunctuurcycli Dit gedeelte analyseert economische schommelingen op korte termijn, zoals laag- en hoogconjunctuur, door het reële product te vergelijken met het potentiële product en de outputkloof te bestuderen. ## 5.1 Economische schommelingen en conjunctuurbeleid Economische activiteit fluctueert over tijd. Deze fluctuaties worden gekenmerkt door perioden van hoogconjunctuur (economische bloei) en laagconjunctuur (economische neergang). Overheden voeren conjunctuurbeleid om deze schommelingen te beheersen en de economie te stabiliseren op de korte termijn. Conjunctuurbeleid omvat interventies van zowel de budgettaire overheid (via uitgaven en belastingen) als de monetaire overheid (via de centrale bank, die rentevoeten en geldhoeveelheid stuurt). ### 5.1.1 Het nut van geld Geld fungeert als een efficiënt ruilmiddel dat transacties vergemakkelijkt, met name tussen onbekenden. Het lost de "dubbele confrontatie" op die inherent is aan ruilhandel, waarbij men de juiste goederen moet vinden die zowel gewenst zijn door de tegenpartij als dat de tegenpartij de eigen goederen wenst. Geld stelt ook in staat om transacties over tijd te spreiden, waardoor het ook als spaarmiddel en kredietmiddel kan dienen. Ideaal geld is transporteerbaar, deelbaar en waardevast. Tegenwoordig bestaat geld voornamelijk uit digitale tegoeden, wat een recht op toekomstige aankopen vertegenwoordigt. Geld wordt onderscheiden van vermogen; geld verwijst naar liquide middelen die direct voor transacties gebruikt kunnen worden (zoals chartaal geld en zichtdeposito's), terwijl vermogen de totale waarde van bezittingen minus schulden vertegenwoordigt, zoals vastgoed of aandelen. ### 5.1.2 De oorsprong en evolutie van geld Historisch gezien begon geld als goederengeld, waarbij goederen met intrinsieke waarde zoals goud en zilver als betaalmiddel dienden. Na verloop van tijd verminderde de intrinsieke waarde van munten en groeide de rol van "afspraak" en vertrouwen in de waarde van geld. De ontwikkeling van moderne banken, te beginnen met goudsmeden, speelde een cruciale rol. Mensen deponeerden goud bij goudsmeden en ontvingen papieren bewijzen. Deze bewijzen werden als betaalmiddel gebruikt, en goudsmeden begonnen dit goud uit te lenen tegen rente, in de vorm van nieuwe papieren bewijzen. Dit leidde tot fractioneel reservebankieren, waarbij papieren bewijzen niet langer volledig gedekt waren door goud, maar ook door vorderingen op ontleners. Het belang van vertrouwen in het bankwezen leidde uiteindelijk tot de oprichting van centrale banken, die een monopolie op gelduitgifte kregen om instabiliteit te voorkomen. ### 5.1.3 De rol van de centrale bank en geldaanbod De centrale bank (CB) controleert de **geldbasis**, die bestaat uit: * **Chartaal geld (CH)**: uitgegeven bankbiljetten en munten in handen van het publiek. * **Bankreserves (BR)**: financiële instellingen houden deposito's aan bij de CB. Dit omvat zowel fysieke reserves bij de banken zelf (BR1) als digitale reserves bij de CB (BR2). De geldbasis ($M_b$) kan als volgt worden uitgedrukt: $$M_b = CH + BR$$ De 'dekking' voor het uitgegeven basisgeld komt voort uit: * **Interne component**: binnenlandse kredietverlening door de CB aan financiële instellingen. * **Externe component**: goudvoorraad en deviezenvoorraad (vreemde valuta). De centrale bank kan het geldaanbod beïnvloeden door: 1. **Inkoop van deviezen**: Wanneer een centrale bank vreemde valuta opkoopt, stijgt de deviezenvoorraad, wat leidt tot een toename van de geldbasis. 2. **Inkoop van overheidsobligaties (secundaire markt)**: De ECB koopt obligaties op de secundaire markt, waardoor bankreserves toenemen en de geldbasis stijgt. Dit gebeurde vroeger ook rechtstreeks, maar is nu in de EU verboden om directe overheidsfinanciering te vermijden. 3. **Kredietverlening aan financiële instellingen**: Wanneer banken lenen bij de CB, stijgen hun bankreserves, wat de geldbasis vergroot. Vanuit de geldbasis wordt het totale geldaanbod ($M_s$) gevormd. Dit omvat zowel chartaal geld (CH) als giraal geld (D). $$M_s = CH + D$$ ### 5.1.4 Geldcreatie en de geldhoeveelheid Giraal geld wordt gecreëerd door commerciële banken via het mechanisme van **meervoudige depositocreatie**. Dit systeem steunt op het feit dat banken slechts een fractie van de deposito's als reserve hoeven aan te houden, omdat niet alle deposito's tegelijk worden opgenomen. Stel de reservecoëfficiënt is $\rho$. Als een bank een extra deposito van $1000$ euro ontvangt en de reservecoëfficiënt is $10\%$, dan houdt de bank $100$ euro in reserve en kan $900$ euro uitlenen. Dit uitgeleende bedrag wordt op een zichtrekening geplaatst bij een andere bank, die op haar beurt weer een deel kan uitlenen. Dit proces herhaalt zich, waardoor de initiële injectie van basisgeld leidt tot een veel grotere toename van giraal geld. De totale toename van deposito's ($D$) kan worden berekend met de volgende formule: $$\Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho}$$ waarbij $\Delta BR$ de initiële toename van de bankreserves is en $\rho$ de reservecoëfficiënt. Het totale geldaanbod is dan de som van chartaal geld en giraal geld: $$M_s = CH + \frac{\Delta BR}{\rho}$$ ### 5.1.5 De waarde van geld en inflatie De waarde van geld is omgekeerd evenredig met het algemene prijspeil ($P$). Dit betekent dat als de prijs van goederen en diensten stijgt (inflatie), de waarde van geld daalt, en omgekeerd. $$ \text{Waarde geld} = \frac{1}{P} $$ De waarde van geld wordt bepaald door de vraag en het aanbod van geld. Het **geldaanbod** wordt gecontroleerd door de centrale bank, terwijl de **geldvraag** de vraag naar liquide middelen voor transacties weerspiegelt. Op de lange termijn wordt de relatie tussen geldhoeveelheid, prijspeil en economische activiteit beschreven door de **kwantiteitswet van geld**. De **vergelijking van Fisher** luidt: $$M \times V = P \times Y$$ waarbij: * $M$ de geldhoeveelheid is. * $V$ de omloopsnelheid van geld (hoe vaak een euro per periode wordt gebruikt voor transacties) is. * $P$ het algemene prijspeil is. * $Y$ de hoeveelheid output (reëel product) is. Volgens de klassieke theorie is geld op de lange termijn **neutraal**, wat betekent dat veranderingen in de geldhoeveelheid alleen nominale variabelen (zoals het prijspeil) beïnvloeden, maar niet de reële variabelen (zoals de output $Y$ of de omloopsnelheid $V$, die als relatief stabiel worden beschouwd). Een toename van de geldhoeveelheid zal dus op de lange termijn leiden tot een proportionele stijging van het prijspeil. ## 5.2 Economische fluctuaties op korte termijn Economische fluctuaties verwijzen naar de beweging van het **reële product** rond het **potentiële reële product**. ### 5.2.1 Potentieel reëel product Het potentiële reële product is het maximale outputniveau dat een economie duurzaam kan produceren zonder dat er inflatoire druk ontstaat. Dit niveau wordt bereikt wanneer productiefactoren (arbeid, kapitaal, input) normaal en volledig worden ingezet. Er is geen sprake van overbezetting (overuren) of onderbezetting (werkloosheid). Het potentiële reële product wordt bepaald door: * Aantal werknemers en hun opleidingsniveau. * Kapitaalvoorraad. * Hoeveelheid en kwaliteit van inputs. * Kennis en technologische stand. ### 5.2.2 Conjunctuurfasen Economische activiteit wordt beoordeeld door het reële product te vergelijken met het potentiële reële product: * **Laagconjunctuur**: Het reële product ligt onder het potentiële reële product. Dit kenmerkt zich door werkloosheid, omdat de productie niet verkocht kan worden, wat neerwaartse druk op lonen kan veroorzaken. * **Hoogconjunctuur**: Het reële product ligt boven het potentiële reële product. Dit gaat gepaard met overuren en kan leiden tot inflatoire druk en oververhitting van de economie. ### 5.2.3 De outputkloof De **outputkloof** (of "outputgap") is een maatstaf voor de economische schommelingen op korte termijn. Het is de procentuele afwijking van het reële BBP ten opzichte van het potentiële BBP. $$ \text{Outputkloof} = \frac{\text{Reëel BBP} - \text{Potentieel BBP}}{\text{Potentieel BBP}} \times 100\% $$ Een positieve outputkloof duidt op hoogconjunctuur, terwijl een negatieve outputkloof wijst op laagconjunctuur. De nationale bank berekent deze waarden om de economische toestand te monitoren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Budgettaire overheid | De verkozen regering die de economie kan beïnvloeden door middel van uitgaven en ontvangsten, zoals beschreven in hoofdstuk 4 van het document. | | Monetaire overheid | De nationale bank die zich bezighoudt met geld en monetair beleid, zoals het sturen van de rentevoet en de geldhoeveelheid. | | Conjunctuurbeleid | Interventies van de overheid, zowel budgettair als monetair, die gericht zijn op het beïnvloeden van de economie op relatief korte termijn om economische activiteit te stabiliseren. | | Ruilmiddel | Een efficiënt middel dat gebruikt wordt om transacties tussen partijen te vergemakkelijken, waardoor de noodzaak voor directe ruilhandel wordt geëlimineerd. | | Spaarmiddel | Een functie van geld waarbij het kan worden gebruikt om transacties over tijd te spreiden, waardoor het dient als een manier om waarde te bewaren voor toekomstig gebruik. | | Kredietmiddel | Een functie van geld die de mogelijkheid biedt om leningen aan te gaan en terug te betalen, wat essentieel is voor investeringen en economische groei. | | Liquide middelen | Activa die gemakkelijk en snel kunnen worden omgezet in het gangbare ruilmiddel van een economie zonder significant waarde te verliezen, zoals cash geld of geld op een zichtrekening. | | Vermogen | De totale waarde van activa die iemand bezit, verminderd met eventuele schulden; het vertegenwoordigt opgeslagen rijkdom in verschillende vormen zoals vastgoed, spaargeld of aandelen. | | Goederengeld of commodity geld | Een vorm van geld die zijn waarde ontleent aan het materiaal waarvan het is gemaakt, en dat een intrinsieke waarde heeft, zoals goud of zilver. | | Fiduciair geld | Geld dat zijn waarde niet ontleent aan de intrinsieke waarde van het materiaal, maar aan het vertrouwen dat mensen hebben in de uitgever en de acceptatie ervan als betaalmiddel. | | Fractioneel reservebankieren | Een banksysteem waarbij banken slechts een fractie van hun deposito's als reserve aanhouden en de rest kunnen uitlenen, wat leidt tot geldcreatie. | | Geldbasis | De som van door het publiek aangehouden bankbiljetten en munten (chartaal geld) en de bankreserves die financiële instellingen aanhouden bij de centrale bank. | | Bankreserves | Het geld dat commerciële banken aanhouden bij de centrale bank, zowel in fysieke vorm als elektronisch, dat dient als reserve en om aan verplichtingen te voldoen. | | Chartaal geld | Fysiek geld in de vorm van bankbiljetten en munten dat in omloop is bij het publiek. | | Giraal geld | Geld dat op bankrekeningen staat en elektronisch kan worden gebruikt voor transacties, gecreëerd door commerciële banken wanneer ze leningen verstrekken. | | Meervoudige depositocreatie | Het proces waarbij commerciële banken, door het uitlenen van een deel van hun deposito's, de totale geldhoeveelheid in de economie vermenigvuldigen, gebaseerd op het fractionele reservebankieren. | | Reservecoëfficiënt | Het percentage van deposito's dat financiële instellingen verplicht zijn aan te houden als reserve, waardoor de potentiële omvang van de geldcreatie wordt beperkt. | | Geldaanbod | De totale hoeveelheid geld die beschikbaar is in een economie, bestaande uit chartaal geld en giraal geld ($M_s = CH + D$). | | Geldvraag | De vraag naar liquide middelen door huishoudens en bedrijven om transacties te financieren en aan onverwachte uitgaven te voldoen. | | Prijspeil (P) | Een maatstaf voor het gemiddelde prijsniveau van goederen en diensten in een economie gedurende een bepaalde periode. | | Waarde van geld (1/P) | De koopkracht van geld, uitgedrukt als de inverse van het algemene prijspeil; een hoger prijspeil betekent een lagere waarde van geld. | | Klassieke kwantiteitswet | Een economische theorie die stelt dat de geldhoeveelheid in een economie direct de nominale waarde van de output bepaalt en dat veranderingen in de geldhoeveelheid op lange termijn alleen effect hebben op prijsniveaus en niet op reële variabelen. | | Omloopsnelheid (V) | Het gemiddelde aantal keren dat een geldeenheid wordt gebruikt om transacties te verrichten binnen een bepaalde periode in een economie ($V = (P \times Y)/M$). | | Vergelijking van Fisher | Een fundamentele vergelijking in de monetaire economie die de relatie beschrijft tussen de geldhoeveelheid (M), de omloopsnelheid (V), het prijspeil (P) en de output (Y) ($M \times V = P \times Y$). | | Reële variabelen | Economische variabelen die zijn gecorrigeerd voor inflatie en dus de feitelijke hoeveelheid goederen en diensten weerspiegelen, zoals de productie (Y) of de werkgelegenheid. | | Nominale variabelen | Economische variabelen die uitgedrukt zijn in de huidige geldwaarde en die zowel de hoeveelheid als het prijspeil weerspiegelen, zoals het nominale BBP ($P \times Y$). | | Potentieel niveau | Het maximale productieniveau dat een economie kan bereiken zonder inflatoire druk te veroorzaken, waarbij productiefactoren normaal en volledig worden ingezet. | | Laagconjunctuur | Een economische periode waarin de economische activiteit lager is dan het potentiële niveau, gekenmerkt door werkloosheid en verminderde vraag. | | Hoogconjunctuur | Een economische periode waarin de economische activiteit hoger is dan het potentiële niveau, gekenmerkt door volledige werkgelegenheid, overwerk en mogelijke inflatoire druk. | | Outputkloof (Outputgap) | De procentuele afwijking van het reële BBP ten opzichte van het potentiële BBP, die aangeeft of de economie zich in een laag- of hoogconjunctuur bevindt. |

# Geaggregeerde vraag en aanbod in macro-economisch perspectief Het model van geaggregeerde vraag en aanbod biedt een raamwerk om economische activiteit op zowel korte als lange termijn te analyseren en te verklaren, inclusief de factoren die deze economische variabelen beïnvloeden. ## 1. Geaggregeerde vraag en aanbod: een macro-economisch model Het model van geaggregeerde vraag (AV) en geaggregeerd aanbod (AA) analyseert de totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie wordt geproduceerd (reëel BBP) in relatie tot het algemene prijspeil. Dit model is essentieel voor het begrijpen van economische fluctuaties op de korte termijn rondom de lange termijn trend. ### 1.1 Het assenstelsel: prijs en economische activiteit Het model maakt gebruik van een grafische weergave met het algemeen prijspeil op de verticale as en de hoeveelheid economische activiteit (reëel BBP of reële output) op de horizontale as. ### 1.2 Geaggregeerde vraag (AV) De geaggregeerde vraag vertegenwoordigt de totale hoeveelheid goederen en diensten die huishoudens, bedrijven, de overheid en het buitenland bij elk gegeven prijspeil willen kopen. De AV is opgebouwd uit de bestedingscomponenten van het BBP: * **Consumptie (C):** Bestedingen door huishoudens. * **Investeringen (I):** Bestedingen door bedrijven. * **Overheidsbestedingen (G):** Bestedingen door de overheid. * **Netto Export (NX):** Export minus import. De geaggregeerde vraagcurve is een dalende functie van het algemene prijspeil. Dit komt door de volgende mechanismen: * **Vermogenseffect (bij consumptie):** Een daling van het algemene prijspeil vergroot de reële waarde van het vermogen van huishoudens, wat leidt tot een toename van de consumptie en dus de gevraagde hoeveelheid. * **Concurrentiepositie (bij netto export):** Een daling van het algemene prijspeil maakt binnenlandse goederen goedkoper ten opzichte van buitenlandse goederen, wat de export stimuleert en de import ontmoedigt, resulterend in een toename van de netto export. * **Rentevoet-effect (bij investeringen):** Een lagere inflatie (of een daling van het prijspeil) vermindert de behoefte aan cash. Dit leidt tot meer sparen en een groter aanbod van leningen, waardoor de prijs van leningen (de rentevoet) daalt. Lagere rentes stimuleren investeringen en daarmee de gevraagde hoeveelheid. **Tip:** Overheidsbestedingen (G) worden doorgaans als exogeen beschouwd en zijn niet direct afhankelijk van het algemene prijspeil, maar worden bepaald door overheidsbeleid. **Factoren die de AV-curve verschuiven:** Elke factor die de consumptie, investeringen, netto export of overheidsbestedingen beïnvloedt, anders dan het algemene prijspeil zelf, zorgt voor een verschuiving van de AV-curve. Denk hierbij aan veranderingen in consumentenvertrouwen, overheidsbeleid (fiscaal en monetair), wisselkoersen, en mondiale economische omstandigheden. ### 1.3 Geaggregeerd aanbod (AA) Het geaggregeerd aanbod vertegenwoordigt de totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven bereid zijn te produceren en verkopen bij elk gegeven prijspeil. #### 1.3.1 Lange termijn geaggregeerd aanbod (AA LT) Op de lange termijn is geld neutraal. Dit betekent dat veranderingen in het algemene prijspeil geen invloed hebben op de hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven produceren. De lange termijn aanbodcurve is daarom een verticale lijn op het niveau van het potentiële product. Het potentiële product wordt bepaald door factoren zoals de hoeveelheid beschikbare arbeid, de kwaliteit van arbeid (opleiding), de kapitaalvoorraad, natuurlijke hulpbronnen, en technologische vooruitgang. **Tip:** Beleidsmaatregelen gericht op het verbeteren van instituties, onderwijs, en het stimuleren van technologische ontwikkeling kunnen het potentiële product (en dus de AA LT-curve) verschuiven naar rechts, wat leidt tot economische groei. #### 1.3.2 Korte termijn geaggregeerd aanbod (AA KT) Op de korte termijn is geld echter niet noodzakelijk neutraal. Dit leidt tot een **stijgende korte termijn aanbodcurve**. De redenen hiervoor zijn: * **Rigide lonen ('sticky wages'):** Nominale lonen passen zich op de korte termijn langzaam aan veranderingen in het algemene prijspeil aan, vaak vanwege langetermijncontracten. Wanneer het algemene prijspeil onverwacht stijgt, dalen de reële lonen voor bedrijven. Dit maakt tewerkstelling winstgevender, waardoor bedrijven geneigd zijn meer goederen en diensten aan te bieden. * **Misvattingen bij bedrijven:** Bedrijven kunnen een stijging van het algemene prijspeil ten onrechte interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun eigen product. Dit stimuleert hen om meer te produceren. **Belangrijk:** Het algemene prijspeil heeft op macro-niveau geen signaalfunctie voor de schaarste van specifieke goederen, in tegenstelling tot relatieve prijzen. **Tip:** De vlakheid of steilheid van de korte termijn AA-curve is onderwerp van debat tussen verschillende economische scholen (Keynesianen vs. Klassieken). Een vlakke curve suggereert een grotere reactie van het aanbod op prijsveranderingen, terwijl een steile curve wijst op een kleinere reactie. ### 1.4 Het evenwicht in het model * **Lange termijn evenwicht:** Het lange termijn evenwicht treedt op wanneer de geaggregeerde vraag en het lange termijn geaggregeerd aanbod elkaar snijden. In dit punt bevindt de economie zich op het potentiële productieniveau, met een output gap van nul. * **Korte termijn evenwicht:** Het korte termijn evenwicht wordt bepaald door het snijpunt van de geaggregeerde vraagcurve en de korte termijn geaggregeerde aanbodcurve. * Als het korte termijn evenwicht onder het potentiële product ligt, spreekt men van een **laagconjunctuur**. * Als het korte termijn evenwicht boven het potentiële product ligt, spreekt men van een **hoogconjunctuur**. #### 1.4.1 Conjunctuurbeleid Het doel van conjunctuurbeleid is om de economie zo dicht mogelijk bij het lange termijn potentiële productieniveau te houden, om zo grote schommelingen (laag- en hoogconjunctuur) te vermijden. > **Tip:** In periodes van laagconjunctuur kan overheidsbeleid de economie stimuleren zonder al te veel opwaartse druk op de prijzen te veroorzaken. In hoogconjunctuur kan extra stimulering vooral leiden tot inflatie en minder tot extra economische activiteit, omdat de economie al aan haar limieten zit. ## 2. De rol van monetair beleid Monetair beleid, uitgevoerd door de centrale bank (in de eurozone de Europese Centrale Bank - ECB), speelt een cruciale rol in het beïnvloeden van de geaggregeerde vraag. ### 2.1 Doelstellingen van de ECB De primaire doelstelling van de ECB is prijsstabiliteit, gedefinieerd als een inflatie van niet meer dan 2% op jaarbasis. Een secundaire doelstelling is het ondersteunen van de economische groei en welvaart. ### 2.2 Instrumenten van monetair beleid De ECB beïnvloedt de economie voornamelijk via rentetarieven. Door de geldhoeveelheid te manipuleren, stuurt de ECB de korte termijn rente. * **Verlagen van de rente (expansief monetair beleid):** De ECB verhoogt de aanbod van bankreserves, wat leidt tot een lagere rente op de geldmarkt. Dit stimuleert investeringen en consumptie, waardoor de geaggregeerde vraagcurve naar rechts verschuift. * **Verhogen van de rente (restrictief monetair beleid):** De ECB verlaagt de aanbod van bankreserves, wat leidt tot een hogere rente. Dit ontmoedigt investeringen en consumptie, waardoor de geaggregeerde vraagcurve naar links verschuift. **Tip:** Op de korte termijn is geld niet neutraal. Monetair beleid kan via de rente effect hebben op de reële economie (output en werkgelegenheid). Op de lange termijn is geld echter wel neutraal, en kan excessieve geldgroei leiden tot inflatie. > **Example:** Een rentedaling, gestimuleerd door de ECB, kan bedrijven aanmoedigen om te investeren in nieuwe machines. Deze extra investeringen verhogen de productiecapaciteit en de vraag naar arbeid, wat de economische activiteit op korte termijn stimuleert. ### 2.3 Monetair beleid op lange termijn Op lange termijn is het cruciaal dat de groei van de geldhoeveelheid gelijke tred houdt met de economische groei. Dit voorkomt deflatie (een algemene daling van prijzen), die schadelijk kan zijn doordat consumenten aankopen uitstellen en de economie stagneert. De ECB streeft naar een stabiele, lage inflatie van rond de 2% om dit te vermijden. ## 3. De rol van budgettair beleid Budgettair beleid, uitgevoerd door de overheid (regering), beïnvloedt de economie zowel direct als indirect. ### 3.1 Directe invloed: overheidsbestedingen Een toename van de overheidsbestedingen (bijvoorbeeld infrastructuurprojecten) verhoogt direct de geaggregeerde vraag. Dit kan leiden tot een multiplicatoreffect: elke euro die de overheid uitgeeft, genereert meerdere euro's aan economische activiteit doordat het inkomen wordt en vervolgens opnieuw wordt uitgegeven. ### 3.2 Indirecte invloed: belastingen Een verlaging van belastingen verhoogt het besteedbaar inkomen van huishoudens en bedrijven, wat kan leiden tot hogere consumptie en investeringen, en daarmee de geaggregeerde vraag stimuleert. ### 3.3 Het multiplicatoreffect Het multiplicatoreffect houdt in dat een initiële verandering in bestedingen (bijvoorbeeld door overheidsuitgaven) leidt tot een grotere uiteindelijke verandering in het totale inkomen en de productie. Dit komt door de kringloop van bestedingen en inkomens. > **Example:** Als de overheid 100 miljoen euro uitgeeft aan een nieuw wegenproject, wordt dit inkomen voor de aannemer en werknemers. Zij geven een deel hiervan weer uit aan consumptie, wat weer inkomen wordt voor anderen, enzovoort. Het totale effect op de economie is dus groter dan de oorspronkelijke 100 miljoen euro. ### 3.4 Crowding-out effect Een potentieel nadeel van budgettair beleid is het **crowding-out effect**. Wanneer de overheid de economie stimuleert, kan dit leiden tot een hogere vraag naar liquide middelen en een stijging van de rente (vooral als de centrale bank niet ingrijpt). Deze hogere rente kan private investeringen ontmoedigen, waardoor de positieve impact van het overheidsbeleid deels wordt tenietgedaan. ### 3.5 Keynesianen versus Klassieken * **Keynesianen:** Geloven in actief stabilisatiebeleid door de overheid, vooral in tijden van recessie. Ze zien een rol voor de overheid om de economie naar het potentiële productieniveau te leiden, mede door een relatief vlakke korte termijn aanbodcurve aan te nemen die sterk reageert op veranderingen in de vraag. * **Klassieken:** Pleiten voor terughoudendheid van de overheid. Ze gaan uit van rationele agenten, snel werkende markten en een steilere korte termijn aanbodcurve. Monetair en budgettair beleid zouden tijd nodig hebben om effect te sorteren en kunnen onbedoelde gevolgen hebben (zoals inflatie). > **Tip:** Het effect van overheidsbeleid kan sterk verschillen afhankelijk van de economische visie (Keynesiaans vs. Klassiek) op de gevoeligheid van markten en de reactie van agenten op prijsveranderingen. Eenzelfde beleidsstimulans kan leiden tot significante veranderingen in output of voornamelijk tot prijsstijgingen. ## 4. De invloed van uitstaande overheidsschuld Een hoge uitstaande overheidsschuld kan de ruimte voor stabilisatiebeleid beperken. Het kan leiden tot hogere financieringskosten voor de overheid, meer crowding-out, en mogelijk een verminderde effectiviteit van kortetermijnbeleid doordat private agenten verwachten in de toekomst hogere belastingen te moeten betalen. --- # Monetair beleid en de rol van de centrale bank Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over monetair beleid en de rol van de centrale bank. ## 2. Monetair beleid en de rol van de centrale bank Dit onderwerp onderzoekt de rol van monetaire autoriteiten, zoals de ECB, in het sturen van de economie via rentetarieven en geldhoeveelheid, met een focus op prijsstabiliteit en economische groei. ### 2.1 Economische activiteit in macro-perspectief: Vraag en Aanbod * **Model ter verklaring van economische activiteit:** Dit model richt zich op de relatie tussen de omvang van economische activiteit, gemeten als het reële BBP (reële output of productie), en het algemene prijspeil. * **Geaggregeerde vraag (AV):** De totale hoeveelheid goederen en diensten die huishoudens, bedrijven, de overheid en het buitenland kopen bij elk gegeven prijspeil. De AV is een dalende functie van het algemene prijspeil. * **Mechanismen achter de AV-curve:** * **Vermogenseffect (Consumptie):** Een daling van het algemene prijspeil verhoogt de reële waarde van vermogens (zoals spaargeld). Huishoudens voelen zich rijker en consumeren meer. * **Concurrentiepositie (Netto Export):** Een daling van het algemene prijspeil maakt binnenlandse goederen relatief goedkoper ten opzichte van buitenlandse goederen. Dit stimuleert de netto-export (export minus import). * **Rente-effect (Investeringen):** Een daling van het algemene prijspeil leidt ertoe dat huishoudens minder chartaal geld aanhouden en meer sparen. Dit vergroot het aanbod van leenmiddelen, waardoor de rente daalt. Een lagere rente stimuleert bedrijven om meer te investeren. * **Verschuivingen van de AV-curve:** Factoren anders dan het algemene prijspeil die de consumptie, investeringen, netto-export of overheidsbestedingen beïnvloeden, veroorzaken een verschuiving van de AV-curve. * **Geaggregeerd aanbod (AA):** De totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven willen produceren en verkopen bij elk gegeven prijspeil. * **Lange termijn (AA LT):** Op lange termijn is het geaggregeerd aanbod onafhankelijk van het algemene prijspeil. De AA LT-curve is een verticale lijn op het niveau van het potentiële product. * Het potentiële product wordt bepaald door productiefactoren zoals arbeid (aantal werknemers en hun opleiding), kapitaalvoorraad, natuurlijke hulpbronnen en technologische vooruitgang. * Op lange termijn is geld neutraal; veranderingen in het prijspeil hebben geen invloed op de aangeboden hoeveelheid. * Technologische vooruitgang en verbeteringen in productiefactoren verschuiven de AA LT-curve naar rechts, wat leidt tot een hoger potentieel product. * **Korte termijn (AA KT):** Op korte termijn is de AA KT-curve een stijgende lijn. Dit betekent dat een toename van het algemene prijspeil leidt tot een toename van de aangeboden hoeveelheid goederen en diensten. * **Redenen voor een stijgende AA KT-curve:** * **Rigide lonen ('sticky wages'):** Nominale lonen passen zich op korte termijn niet snel aan veranderingen in het algemene prijspeil aan, bijvoorbeeld door langetermijncontracten. Als de prijzen sneller stijgen dan de lonen, dalen de reële lonen voor bedrijven, wat hun winstgevendheid verhoogt en hen aanzet tot meer productie. * **Misvattingen bij bedrijven:** Bedrijven kunnen een stijging van het algemene prijspeil ten onrechte interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun specifieke goed of dienst. Dit kan hen aanzetten tot meer productie. * Een verandering in het algemene prijspeil vertroebelt het zicht op relatieve prijzen, wat kan leiden tot suboptimale allocatie van middelen. * **Marktevenwicht:** Het snijpunt van de AV- en AA-curve bepaalt het evenwichtsniveau van output en het algemene prijspeil. * **Lange termijn evenwicht:** De economie opereert op haar potentiële productieniveau. * **Korte termijn fluctuaties:** * **Laagconjunctuur:** Kortetermijn output (Qe) ligt onder het langetermijn potentieel (Q*). * **Hoogconjunctuur:** Kortetermijn output (Qe) ligt boven het langetermijn potentieel (Q*). ### 2.2 De rol van de centrale bank en monetair beleid De centrale bank, zoals de Europese Centrale Bank (ECB) voor de eurozone, speelt een cruciale rol in het monetaire beleid. * **Doelstellingen van de ECB:** * **Primaire doelstelling:** Prijsstabiliteit (een inflatie van dicht bij 2% op jaarbasis). * **Secundaire doelstelling:** Economische groei en welvaart. * **Waarom prijsstabiliteit?** * **Voorkomen van hyperinflatie:** Excessieve en onvoorspelbare inflatie is schadelijk. * **Informatiefunctie van prijzen:** Inflatie vertroebelt het zicht op relatieve prijzen, die essentieel zijn voor optimale allocatie van middelen. Bedrijven kunnen niet meer goed inschatten of een prijsstijging van hun product te wijten is aan algemene inflatie of aan een toename van de specifieke vraag of schaarste. * **Kosten van inflatie:** * Shoeleather costs: Tijd en moeite die mensen besteden om minder geld aan te houden. * Menukosten: Kosten voor bedrijven om prijzen aan te passen. * Ongemak: Verstoorde maatstaf van waarde. * Herverdeling van vermogen: Van schuldeisers naar schuldenaren bij onverwachte inflatie. * **Deflatie:** Hoewel de ECB streeft naar 2% inflatie en niet naar 0%, wordt deflatie (dalende prijzen) als erg gevaarlijk beschouwd, omdat het kan leiden tot uitstel van consumptie en investeringen, wat economische stagnatie kan veroorzaken. * **Monetair beleid op lange termijn:** * Technologische vooruitgang zorgt voor een verschuiving van de AA LT-curve naar rechts. * Een neutrale groei van de geldhoeveelheid, gematcht met de groei van het potentiële product, voorkomt deflatoire druk. Zonder deze aanpassing kan de economie achterblijven bij haar potentieel. * De ECB wil dat de geldhoeveelheid meegroeit met de economische activiteit om transacties te faciliteren en deflatie te vermijden, met als doel stabiele inflatie van rond 2%. * **Monetair beleid op korte termijn:** * Op korte termijn is geld niet neutraal. Door het monetaire beleid kan de centrale bank de rente beïnvloeden, wat via investeringen en consumptie de geaggregeerde vraag (AV) kan beïnvloeden. * **Instrumenten van de ECB:** * **Geldhoeveelheid sturen:** De ECB kan de hoeveelheid bankreserves beïnvloeden door kredietverlening aan financiële instellingen. * **Rentesturing:** Via het aanbieden van kredieten aan banken (zoals via basisherfinancieringstransacties) stuurt de ECB de korte termijn rente. Een hogere rente remt de economie af (restrictief beleid), een lagere rente stimuleert de economie (expansief beleid). * **Veilingen:** Conventioneel monetair beleid verloopt normaal via wekelijkse competitieve veilingen waarbij de ECB de doelrente bepaalt en banken bieden op leningen. * **Effecten van monetair beleid op korte termijn:** * Een expansief monetair beleid (lagere rente, meer geldhoeveelheid) verschuift de AV-curve naar rechts, wat leidt tot een hogere output en enigszins hogere prijzen (inflatie). * Een restrictief monetair beleid (hogere rente, minder geldhoeveelheid) verschuift de AV-curve naar links, wat leidt tot lagere output en prijsdalingen. * **Voorzichtigheid is geboden:** Te veel stimulans op korte termijn kan op lange termijn leiden tot inflatie en economische instabiliteit. De ECB zoekt een evenwicht tussen prijsstabiliteit en economische stimulans. * **Klassieken versus Keynesianen:** * **Klassieken:** Gaan uit van rationele agenten, snel werkende markten en een steilere AA KT-curve. Zij pleiten voor terughoudend overheidsbeleid omdat monetair en budgettair beleid tijd nodig heeft om effect te sorteren en kan leiden tot inflatie. * **Keynesianen:** Gaan uit van prijs- en loonrigiditeit, stroef werkende markten en een vlakkere AA KT-curve. Zij zien een belangrijke rol voor de overheid om de economie op het potentiële niveau te houden en zien kansen voor monetair en budgettair beleid om de vraag te sturen zonder al te veel inflatiedruk op korte termijn. > **Tip:** Begrijp het verschil tussen korte- en langetermijngevolgen van monetair beleid. Geld is op lange termijn neutraal, maar op korte termijn kan de centrale bank via renteaanpassingen de economie significant beïnvloeden. > **Tip:** De doelstelling van de ECB van 2% inflatie is niet willekeurig. Het is een evenwicht dat de nadelen van zowel hoge inflatie als deflatie probeert te vermijden. > **Voorbeeld:** Als de ECB de rente verlaagt, wordt het voor bedrijven goedkoper om geld te lenen voor investeringen. Dit vergroot de geaggregeerde vraag, wat op korte termijn leidt tot hogere productie en mogelijk hogere prijzen. Echter, als de geldhoeveelheid te snel groeit, kan dit op lange termijn leiden tot hogere inflatie. --- # Budgettair beleid en overheidsingrijpen Hier is een studiehandleiding voor het onderwerp "Budgettair beleid en overheidsingrijpen". ## 3. Budgettair beleid en overheidsingrijpen Dit onderwerp analyseert hoe de overheid, via budgettair beleid (uitgaven en belastingen) en het multiplicatoreffect, de economische activiteit op korte termijn kan beïnvloeden, en bespreekt de klassieke en Keynesiaanse visies hierop. ### 3.1 Het macro-economische vraag- en aanbodmodel Het macro-economische vraag- en aanbodmodel helpt de omvang van de economische activiteit te verklaren door het verband te leggen tussen de hoeveelheid economische activiteit (reëel Bruto Binnenlands Product - BBP) en het algemeen prijspeil. Dit model wordt gebruikt voor de analyse van kortetermijnfluctuaties rond een langetermijntrend. #### 3.1.1 Geaggregeerde vraag (AV) De geaggregeerde vraag (AV) is de totale hoeveelheid goederen en diensten die gezinnen, bedrijven, de overheid en het buitenland kopen bij elk gegeven prijspeil. De AV is een dalende functie van het algemeen prijspeil, wat verklaard wordt door verschillende mechanismen: * **Vermogenseffect (consumptie - C):** Een daling van het algemeen prijspeil verhoogt de reële waarde van het vermogen van huishoudens, wat leidt tot een toename van de consumptie. * **Concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland (netto-export - NX):** Een daling van het algemeen prijspeil maakt de binnenlandse producten competitiever ten opzichte van buitenlandse producten, wat de netto-export stimuleert. * **Rente-effect (investeringen - I):** Een daling van het algemeen prijspeil leidt tot een lagere vraag naar geld, waardoor banken meer middelen kunnen uitlenen, de rente daalt en bedrijven geneigd zijn meer te investeren. Factoren die de geaggregeerde vraagcurve verschuiven, zijn onder meer veranderingen in consumptie, investeringen, netto-export en overheidsbestedingen die niet worden veroorzaakt door veranderingen in het algemeen prijspeil. #### 3.1.2 Geaggregeerd aanbod (AA) Het geaggregeerd aanbod (AA) vertegenwoordigt de totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven bij elk gegeven prijspeil willen produceren en verkopen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het langetermijn- en het kortetermijnaanbod. ##### 3.1.2.1 Langetermijn aanbod (AA LT) Op lange termijn is geld neutraal. Dit betekent dat een verandering van het algemeen prijspeil geen invloed heeft op de aangeboden hoeveelheid goederen en diensten. De langetermijnaanbodcurve is daarom een verticale rechte lijn op het niveau van het potentiële product. Het potentiële product wordt bepaald door productiefactoren zoals arbeid, kapitaal, natuurlijke hulpbronnen, kennis en technologie. Veranderingen in deze factoren zorgen voor een verschuiving van de AA LT-curve. ##### 3.1.2.2 Kortetermijn aanbod (AA KT) Op korte termijn is geld niet noodzakelijk neutraal, wat resulteert in een stijgende kortetermijn aanbodcurve. Dit wordt verklaard door twee hoofdredenen: 1. **Rigide lonen:** Nominale lonen passen zich op korte termijn langzaam aan prijsveranderingen aan. Wanneer het algemeen prijspeil stijgt, stijgen de prijzen van goederen en diensten sneller dan de lonen. Dit verlaagt de reële lonen voor bedrijven, waardoor tewerkstelling en productie winstgevender worden en bedrijven meer aanbieden. 2. **Misvattingen:** Bedrijven kunnen een algemene stijging van het prijspeil verkeerdelijk interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun eigen specifieke product of dienst. Dit prikkelt hen om meer te produceren. Factoren die de kortetermijn aanbodcurve verschuiven, zijn onder meer veranderingen in de beschikbaarheid van productiefactoren en technologie. #### 3.1.3 Economisch evenwicht * **Langetermijn evenwicht:** De AV-curve en de AA LT-curve snijden elkaar. De economie produceert op haar potentiële niveau en er is geen output gap. * **Kortetermijn evenwicht:** De AV-curve snijdt de AA KT-curve. Dit evenwicht kan afwijken van het langetermijn potentieel. * **Laagconjunctuur:** Het kortetermijn evenwicht ligt onder het langetermijn potentieel (output gap is negatief). * **Hoogconjunctuur:** Het kortetermijn evenwicht ligt boven het langetermijn potentieel (output gap is positief). ### 3.2 Macro-economisch conjunctuurbeleid Conjunctuurbeleid heeft tot doel de economie zo dicht mogelijk bij het langetermijn potentieel te houden. Dit kan worden bereikt door het monetaire en budgettaire beleid. #### 3.2.1 Monetair beleid Monetair beleid wordt gevoerd door de centrale bank (in de eurozone de Europese Centrale Bank - ECB). Het hoofddoel is prijsstabiliteit, met een secundair doel van economische groei. De ECB kan de geaggregeerde vraag beïnvloeden door de rente te sturen via de geldhoeveelheid. * **Expansief monetair beleid:** Een toename van de geldhoeveelheid leidt tot een daling van de rente, wat investeringen en consumptie stimuleert en de AV-curve naar rechts verschuift. Op korte termijn kan dit de reële economie (output) beïnvloeden. * **Restrictief monetair beleid:** Een afname van de geldhoeveelheid leidt tot een stijging van de rente, wat investeringen en consumptie remt en de AV-curve naar links verschuift. **Tip:** Hoewel geld op lange termijn neutraal is, is monetair beleid op korte termijn wel degelijk effectief, mits voorzichtigheid geboden is om inflatie te voorkomen. De ECB streeft naar een inflatiedoel van twee procent. #### 3.2.2 Budgettair beleid Budgettair beleid wordt gevoerd door de budgettaire overheid (de regering) en betreft overheidsuitgaven en belastingen. * **Directe beïnvloeding:** Een toename van overheidsbestedingen (G) verhoogt direct de geaggregeerde vraag. * **Indirecte beïnvloeding:** Een verlaging van belastingen (T) verhoogt het beschikbaar inkomen van gezinnen en bedrijven, wat leidt tot hogere consumptie (C) en/of investeringen (I), en daarmee de geaggregeerde vraag verhoogt. ##### 3.2.2.1 Het multiplicatoreffect Het multiplicatoreffect houdt in dat een initiële euro aan overheidsuitgaven leidt tot een grotere totale toename van de economische activiteit. Dit komt doordat elke euro die wordt uitgegeven, iemands inkomen wordt, waarvan een deel opnieuw wordt uitgegeven, wat een kettingreactie veroorzaakt. * Formule voor de multiplier (vereenvoudigd): De omvang van de multiplier hangt af van de marginale consumptiequote (het deel van een extra inkomen dat wordt geconsumeerd) en de marginale spaarquote (het deel dat wordt gespaard). * **Belang in recessies:** Het multiplicatoreffect is doorgaans groter in periodes van recessie, wat een argument vormt voor overheidsinterventie. ##### 3.2.2.2 Crowding-out effect Een potentieel negatief neveneffect van budgettair beleid is het crowding-out effect. Een toename van overheidsuitgaven kan de vraag naar liquide middelen vergroten, wat leidt tot hogere rentes. Hogere rentes ontmoedigen private investeringen, waardoor de beoogde stimulans van het overheidsbeleid wordt tenietgedaan. > **Tip:** Het crowding-out effect is sterker wanneer er een hoge uitstaande overheidsschuld is, omdat herfinanciering duurder wordt en private agenten de toekomstige belastingfactuur verwachten. ### 3.3 Klassieke versus Keynesiaanse visies op overheidsingrijpen Er bestaan fundamenteel verschillende opvattingen over de rol van de overheid in de economie, met name tussen de klassieke en de Keynesiaanse scholen. #### 3.3.1 Klassieke visie * **Aannames:** Rationele agenten, snel werkende markten, weinig rigiditeiten of misvattingen. * **AA KT-curve:** Zeer steil, omdat aanbod weinig reageert op veranderingen in het algemeen prijspeil. * **Monetair en budgettair beleid:** Hebben tijd nodig om effect te sorteren en kunnen de economie destabiliseren. Ze pleiten voor terughoudendheid en een begroting in evenwicht. * **Rol overheid:** Beperkt tot het waarborgen van eigendomsrechten, een stabiele munt en rechtspraak. #### 3.3.2 Keynesiaanse visie * **Aannames:** Prijs- en loonrigiditeit, stroef werkende markten, belang van vertrouwen van consumenten en producenten. * **AA KT-curve:** Vlak, omdat aanbod sterk reageert op veranderingen in het algemeen prijspeil door rigiditeiten en misvattingen. * **Monetair en budgettair beleid:** Hebben een belangrijke rol om de economie op het potentiële outputniveau te houden, met name tijdens recessies. * **Rol overheid:** Actief stabilisatiebeleid om de economie te sturen en kortetermijnfluctuaties te dempen. Een begroting mag in evenwicht zijn over de conjunctuurcyclus, wat betekent dat er in recessies tekorten en in hoogconjunctuur overschotten kunnen zijn. **Voorbeeld:** Hetzelfde expansieve beleid (bijvoorbeeld een verschuiving van de AV-curve naar rechts) heeft een significant groter effect op de reële economische activiteit (Q) in de Keynesiaanse visie (met een vlakke AA KT-curve) dan in de klassieke visie (met een steile AA KT-curve), waar het beleid zich voornamelijk vertaalt in prijsstijgingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Laagconjunctuur | Een economische periode gekenmerkt door verminderde economische activiteit, lagere werkgelegenheid en mogelijk dalende prijzen, wat een dalende trend in het Bruto Binnenlands Product (BBP) weergeeft. | | Hoogconjunctuur | Een economische fase waarin de economie boven haar potentiële niveau presteert, met hoge werkgelegenheid, sterke groei en een verhoogde kans op inflatie door oververhitting van de economie. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | De totale monetaire waarde van alle finale goederen en diensten die in een land gedurende een specifieke periode worden geproduceerd; een belangrijke indicator van de economische omvang en gezondheid. | | Prijsindex | Een statistische maatstaf die de gemiddelde verandering in de prijzen van een mandje goederen en diensten over een bepaalde periode weergeeft, gebruikt om inflatie of deflatie te meten. | | Reëel BBP | Het Bruto Binnenlands Product aangepast voor inflatie, wat een nauwkeuriger beeld geeft van de werkelijke productievolume en economische groei. | | Geaggregeerde Vraag (AV) | De totale vraag naar alle goederen en diensten in een economie bij elk gegeven prijspeil, samengesteld uit consumptie, investeringen, overheidsbestedingen en netto-export. | | Geaggregeerd Aanbod (AA) | De totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven bereid zijn te produceren en verkopen bij elk gegeven prijspeil. | | Lange Termijn (LT) | Een periode waarin alle productiefactoren flexibel zijn, en de economie haar potentiële outputniveau bereikt, onafhankelijk van het prijspeil. | | Korte Termijn (KT) | Een periode waarin ten minste één productiefactor, zoals lonen of prijzen, rigide of "sticky" is, waardoor de economie kan afwijken van haar potentiële outputniveau. | | Potentieel Reëel Product | De maximale duurzame output die een economie kan produceren zonder dat er inflatoire druk ontstaat, bepaald door de beschikbare productiefactoren en technologie. | | Geldneutraliteit | Het concept dat veranderingen in de geldhoeveelheid op de lange termijn alleen de nominale variabelen (zoals prijspeil) beïnvloeden en niet de reële variabelen (zoals output en werkgelegenheid). | | Vermogenseffect | Het effect waarbij een verandering in het algemene prijspeil de reële waarde van het vermogen van huishoudens beïnvloedt, wat leidt tot een verandering in hun consumptie en daarmee de geaggregeerde vraag. | | Rentevoet-effect (via investeringen) | De relatie tussen het algemene prijspeil en de rentevoet; een lager prijspeil kan leiden tot lagere rentes, wat investeringen stimuleert en de geaggregeerde vraag verhoogt. | | Netto Export (NX) | Het verschil tussen de waarde van export en import; een dalend algemeen prijspeil kan de concurrentiepositie van een land verbeteren, wat leidt tot hogere netto-export. | | Rigide Lonen (Sticky Wages) | Lonen die zich niet snel aanpassen aan veranderingen in het algemene prijspeil vanwege contractuele afspraken, minimumlonen of sociale normen, wat invloed heeft op de korte-termijn geaggregeerde aanbodcurve. | | Misvattingen (bedrijven) | Situaties waarin bedrijven een stijging van het algemene prijspeil ten onrechte interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun eigen product, wat hen ertoe aanzet meer te produceren. | | Output Gap | Het verschil tussen de feitelijke output van een economie en haar potentiële output. Een negatieve output gap duidt op een recessie, terwijl een positieve output gap duidt op oververhitting. | | Monetair Beleid | Acties ondernomen door een centrale bank om de geldhoeveelheid en kredietomstandigheden te beheersen, primair om prijsstabiliteit te handhaven en economische groei te bevorderen. | | Budgettair Beleid | Het gebruik van overheidsuitgaven en belastingen om de economie te beïnvloeden, met als doel de economische stabiliteit en groei te bevorderen. | | Multiplicatoreffect | Het fenomeen waarbij een initiële verandering in overheidsuitgaven of investeringen leidt tot een grotere uiteindelijke verandering in de totale economische activiteit, via herhaalde cycli van uitgaven en inkomenscreatie. | | Crowding Out | Het effect waarbij een toename van overheidsbestedingen leidt tot een stijging van de rentevoet, waardoor private investeringen worden ontmoedigd en de totale economische stimulans wordt verminderd. | | Keynesianen | Economen die geloven in actief overheidsingrijpen via monetair en budgettair beleid om de economie te stabiliseren, met name door de geaggregeerde vraag te beïnvloeden, en die geloven in prijs- en loonrigiditeiten. | | Klassieken | Economen die pleiten voor minimale overheidsinterventie, geloven in rationele agenten en snel werkende markten, en ervan uitgaan dat economieën zichzelf snel corrigeren naar een evenwicht. | | Deflatie | Een algemene daling van het prijspeil in de economie, vaak geassocieerd met een krimpende geldhoeveelheid of een daling van de geaggregeerde vraag. | | Inflatie | Een algemene stijging van het prijspeil in de economie over een bepaalde periode, wat resulteert in een vermindering van de koopkracht van geld. |

# De evolutie en structuur van de Belgische sociale zekerheid De Belgische sociale zekerheid evolueerde van een systeem van sociale bijstand naar een uitgebreid vangnet dat werknemers, zelfstandigen en ambtenaren beschermt tegen diverse sociale risico's. ### 1. Inleiding tot sociale zekerheid Sociale zekerheid omvat een breed scala aan verzekeringen die een vangnet bieden in geval van nood. Het onderscheidt zich van sociale bijstand, dat gericht is op het garanderen van een bestaansminimum en maatschappelijke integratie voor personen die niet (kunnen) werken. De klassieke sociale zekerheid kent zeven takken: rust- en overlevingspensioenen, arbeidsongevallen, beroepsziekten, gezinsbijslag, ziekte- en invaliditeitsuitkeringen, jaarlijkse vakantie en werkloosheid. Deze worden verworven door arbeid en geven aanspraak op uitkeringen. Sociale bijstand, zoals het leefloon, wordt verkregen na sociaal onderzoek door het OCMW en is een overgangsmaatregel voor personen die bereid zijn te werken maar hiertoe momenteel niet in staat zijn. Het belang van sociale zekerheid ligt in solidariteit tussen bevolkingsgroepen, gewaarborgd door een democratisch systeem. Het biedt vervangingsinkomen bij loonverlies (werkloosheid, pensioen, arbeidsongeschiktheid) en ondersteuning bij sociale lasten (kinderen, medische kosten) of inkomensverlies door onvrijwillige werkloosheid of arbeidsongeschiktheid. ### 2. Geschiedenis van de sociale zekerheid De geschiedenis van de Belgische sociale zekerheid is nauw verbonden met de impact van de Industriële Revolutie. De toenemende armoede en sociale risico's leidden tot de oprichting van "Godshuizen" en "Burelen van Weldadigheid" (voorlopers van de OCMW's). Fabrieksarbeiders organiseerden zich in "Maatschappijen van Onderlinge Bijstand" (voorlopers van mutualiteiten) om zich te beschermen. De opkomst van de arbeidersbeweging en de druk van nationale stakingen in 1886 leidden tot de subsidiëring van mutualiteiten door de overheid en in 1903 tot de wettelijk verplichte arbeidsongevallenverzekering. Tussen 1918 en 1940 werd de verplichte aansluiting uitgebreid naar pensioenen, beroepsziekten en gezinsbijslag. Het "sociaal pact" van 1944 markeerde het ontstaan van de hedendaagse sociale zekerheid, met de verplichting van alle sociale verzekeringen, stijgende uitkeringen en de oprichting van het Rijksinstituut voor de Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen (RSZ) als centraal orgaan voor inning en verdeling. Het paritair beheer, waarbij vakbonden en werkgevers samen besturen, werd geïntroduceerd. Vanaf 1967 kregen zelfstandigen een sociaal statuut, dat in 2008 werd uitgebreid naar meer risico's, hoewel er tot op heden een discrepantie bestaat met de werknemers. Een grote crisis in 1975 leidde tot hoge werkloosheid en een onevenwicht in de inkomsten en uitgaven van de sociale zekerheid, wat hervormingen noodzakelijk maakte. Deze omvatten alternatieve financieringsbronnen, verlaging van uitkeringen, verlaging van werkgeversbijdragen en een verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd. De 6e staatshervorming (eind 2011) overhevelde bevoegdheden op het gebied van gezondheidszorg, gezinsbijslag, ouderenzorg (naar de Gemeenschappen) en arbeidsmarkt en tewerkstelling (naar de Gewesten). De financieringswet werd hervormd, met financiering voor Gemeenschappen volgens noden en voor Gewesten volgens prestaties (doelstellingen tewerkstelling). ### 3. De structuur van de Belgische sociale zekerheid De Belgische sociale zekerheid is georganiseerd rond drie stelsels (categorieën) en zeven takken: * **Stelsels:** * Werknemers * Zelfstandigen * Ambtenaren * **Takkenspecifieke organisaties (uitbetalingsinstellingen):** * FAMIFED (Federaal agentschap voor kinderbijslag) * RVA (Rijksdienst voor arbeidsvoorziening) * RVP (Rijksdienst voor pensioenen) * RIZIV (Rijksdienst voor ziekte- en invaliditeitsverzekering) * FEDRIS (Federaal agentschap voor Beroepsrisico's) * RJV (Rijksdienst voor jaarlijkse vakantie) #### 3.1 Werknemers Werknemers dragen bij via hun loon. De RSZ int de bijdragen van zowel werknemers (13,07% van het brutoloon) als werkgevers (circa 25% van het brutoloon, sectorafhankelijk). Deze bijdragen financieren de sociale zekerheid. Bedrijfsvoorheffing is een voorschot op de personenbelasting en gaat niet naar de RSZ. #### 3.2 Zelfstandigen Zelfstandigen betalen bijdragen aan een sociaal verzekeringsfonds (zoals Acerta, Securex). De Rijksdienst voor Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen (RSVZ) beheert de middelen. Zelfstandigen hebben recht op geneeskundige verzorging, ziekte en invaliditeit, gezinsbijslag en pensioen. Jaarlijkse vakantie, werkloosheid en arbeidsongevallen zijn niet gedekt binnen dit stelsel. Sinds 2015 worden de bijdragen driemaandelijks betaald en aangepast aan de economische situatie, met voorlopige kwartaalbijdragen berekend op het inkomen van drie jaar terug en definitieve bijdragen na afrekening. #### 3.3 Ambtenaren Voor ambtenaren is de Dienst voor de Bijzondere Sociale Zekerheidsstelsels (DIBISS) het overkoepelende orgaan. De tewerkstellende overheid is zelf verantwoordelijk voor de sociale zekerheid, die grotendeels vergelijkbaar is met die van werknemers, maar niet van het loon wordt afgehouden. #### 3.4 Financiering van de sociale zekerheid De sociale zekerheid wordt gefinancierd door: * **Werknemersbijdragen:** 13,07% van het brutoloon. * **Werkgeversbijdragen:** 24,92% van het brutoloon (sectorafhankelijk). * **Zelfstandigenbijdragen:** Via sociaal verzekeringsfondsen, aangepast aan de economische situatie. * **Ambtenaren:** Grotendeels gefinancierd door de overheid. * **Federale staat:** Jaarlijks vast bedrag aan RSZ (circa 6,5 miljard euro). * **Alternatieve financiering:** Percentage van BTW-ontvangsten (circa 1,8 miljard euro), accijnzen en roerende voorheffing (circa 3,3 miljard euro). #### 3.5 Toepassingsgebied * **Werknemers:** Personen tewerkgesteld in België bij een werkgever met een zetel in België, die onder arbeidsovereenkomst prestaties leveren in ruil voor loon en onder gezag. Dit is van openbare orde en kan niet worden overruled. Studenten kunnen onderworpen zijn aan een solidariteitsbijdrage (5,42% WG, 2,71% WN) tot maximaal 650 uur. * **Zelfstandigen:** Zelfstandigen in hoofdberoep, meewerkende echtgenoten/echtgenotes, starters, zelfstandigen in bijberoep, gepensioneerden en student-zelfstandigen. Een arbeidsovereenkomst kan mondeling zijn. ### 4. De 7 takken van de sociale zekerheid #### 4.1 Gezinsbijslag Sinds de 6e staatshervorming is gezinsbijslag een bevoegdheid van de Gemeenschappen, met federale wetgeving die uniformiteit garandeert. Het recht op kinderbijslag is gekoppeld aan het kind. De Vlaamse "groeipakket" omvat een startbedrag (geboorte- of adoptiepremie), een basisbedrag (maandelijks kindergeld) en een schoolbonus. Er zijn extra toeslagen voor gezinnen met specifieke noden. * **Rechthebbenden:** De persoon die door arbeid toegang heeft verkregen tot de sociale zekerheid (vader > moeder > stiefvader). * **Bijslagtrekkende:** De persoon die de gezinsbijslag daadwerkelijk ontvangt (meestal de moeder, de persoon die opvoedt, of het rechtgevend kind zelf). * **Rechtgevend kind:** De voorwaarde voor kinderbijslag; er is geen sprake van kinderbijslag zonder een rechtgevend kind. * **Voorwaarden:** Verwantschap (eigen kinderen, adoptiekinderen, broers/zussen, etc.), leeftijd (tot 18 jaar, verlengbaar bij handicap of studies tot 25 jaar) en opvoeding in België. **Verschil tussen kinderen geboren vóór en na 2019:** * **Voor 2019:** Gewone kinderbijslag met een basisbedrag bepaald door de rang van het kind (1, 2, 3), verhoogd met een leeftijdsbijslag en sociale toeslagen. * **Na 2019:** Gewone kinderbijslag met een vast basisbedrag per kind, een jaarlijkse schoolbonus en sociale toeslagen. Kinderen geboren vóór 2019 ontvangen de "gewone kinderbijslag" met basisbedragen die variëren naargelang de rang van het kind. Kinderen geboren na 2019 ontvangen een basisbedrag dat vastligt per kind, ongeacht de rang, plus een schoolbonus. #### 4.2 Werkloosheid Werkloosheidsuitkeringen zijn uitsluitend bestemd voor werknemers in loondienst. * **Voorwaarden voor recht op uitkeringen (toelating):** Specifiek aantal gewerkte arbeidsdagen binnen een referteperiode, afhankelijk van de leeftijd. * **Voorwaarden voor toekenning:** In België wonen en verblijven, geen loon ontvangen, werkloos zijn buiten eigen wil, geen materieel voordeel halen uit activiteiten, arbeidsgeschikt zijn, geen pensioenleeftijd hebben, niet in vrijheidsbeneming verkeren, en beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt (ingeschreven bij VDAB, actief werk zoeken, passend werk aanvaarden). * **Bedrag van uitkeringen afhankelijk van:** * **Gezinstoestand:** Werknemer met gezinslast, alleenwonende, samenwonende. * **Werkloosheidsduur (vergoedingsperiode):** * **Eerste vergoedingsperiode (1 jaar):** 65% (3 maanden), 60% (volgende 3 maanden), 60% (volgende 6 maanden) van het laatste loon, afhankelijk van loongrenzen. * **Tweede vergoedingsperiode (vanaf 13e maand tot max. 2 jaar 2 maanden):** Afhankelijk van gezinstoestand (60% voor gezinslast, 55% voor alleenwonenden, 40% voor samenwonenden), met mogelijke verlenging per arbeidsjaar. * **Derde vergoedingsperiode (vanaf 48 maanden of na resterende arbeidsjaren):** Forfaitaire dagvergoedingen (€68,23/dag voor gezinslast, €55,29 voor alleenwonenden, €28,69 voor samenwonenden). * **Uitsluitingen en sancties:** Vrijwillige werkloosheid, werkverlating zonder reden, ontslag door foutief gedrag, weigeren van werk of opleiding, onbeschikbaarheid, voorwaarden stellen bij wedertewerkstelling. Sancties kunnen uitsluiting voor een periode of terugvordering van uitkeringen omvatten. Beslissingen worden gemotiveerd met beroepsmogelijkheden. * **Bruggespensioneerden (SWT):** Werklozen met bedrijfstoeslag die een lang beroepsverleden hebben, ontvangen een werkloosheidsuitkering plus een bedrijfstoeslag tot aan hun pensioen. Er is een verplichting van aangepaste beschikbaarheid. * **Schoolverlaters:** Na een wachttijd (beroepsinschakelingstijd) en inschrijving bij VDAB, ontvangen zij een forfaitaire uitkering die afhankelijk is van gezinstoestand en leeftijd, maximaal 3 jaar. * **Tewerkstellingsmaatregelen:** Bevoegdheid van het Gewest, gericht op het verminderen van werkloosheid door loonkostverlaggingen en gedeeltelijke betaling van het loon door de RVA (bv. Dienstenbanen, wijk-werken). --- # Financiering van de sociale zekerheid De financiering van de sociale zekerheid in België berust op een combinatie van sociale bijdragen van werknemers en werkgevers, aangevuld met alternatieve inkomstenbronnen zoals de btw en accijnzen. ### 2.1 Inkomsten uit sociale bijdragen De kern van de financiering van de sociale zekerheid komt voort uit de sociale bijdragen die werknemers en werkgevers betalen. #### 2.1.1 Bijdragen van werknemers Werknemers dragen bij aan de sociale zekerheid via een percentage van hun brutoloon. Dit percentage bedraagt 13,07%. * **Voorbeeld:** Bij een brutoloon van 1.000,00 euro bedraagt de werknemersbijdrage 130,70 euro. #### 2.1.2 Bijdragen van werkgevers Werkgevers dragen een aanzienlijk groter deel bij aan de sociale zekerheid. De standaard werkgeversbijdrage bedraagt 24,92% van het brutoloon, hoewel dit percentage sectorafhankelijk kan variëren. Werkgevers betalen dus bovenop het brutoloon van de werknemer nog eens een aanzienlijk bedrag aan sociale bijdragen. * **Voorbeeld:** Bij een brutoloon van 1.000,00 euro betaalt de werkgever ongeveer 250,00 euro aan sociale bijdragen. #### 2.1.3 Bijdragen van zelfstandigen Zelfstandigen dragen hun bijdragen doorgaans af via een sociaal verzekeringsfonds. Sinds 2015 worden de bijdragen aangepast aan de economische situatie en worden ze driemaandelijks berekend op het nettoberoepsinkomen van drie jaar terug. Een definitieve bijdrage wordt berekend op basis van het inkomen van het betreffende jaar, met een afrekening die pas twee jaar later volgt. > **Tip:** Beginnende zelfstandigen betalen een voorlopige bijdrage op basis van een barema. #### 2.1.4 Bijdragen van ambtenaren Ambtenaren zijn grotendeels vergelijkbaar met werknemers wat betreft de bijdragen, maar het verschil is dat deze niet direct van het loon worden afgehouden. De overheid financiert de sociale zekerheid voor ambtenaren zelf. ### 2.2 Alternatieve financieringsbronnen Naast de directe sociale bijdragen zijn er diverse alternatieve financieringsbronnen die bijdragen aan de middelen van de sociale zekerheid. #### 2.2.1 Overheidsbijdragen De federale staat stort jaarlijks een vast bedrag aan de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ). In 2018 bedroeg dit bedrag ongeveer 6,5 miljard euro. #### 2.2.2 Belasting op de toegevoegde waarde (btw) Een percentage van de btw-inkomsten wordt ook doorgesluisd naar de sociale zekerheid. Dit leverde in 2018 ongeveer 1,8 miljard euro op. #### 2.2.3 Accijnzen en roerende voorheffing Accijnzen, evenals de roerende voorheffing, vormen eveneens een bron van inkomsten voor de sociale zekerheid. Deze leverden in 2018 ongeveer 3,3 miljard euro op. ### 2.3 Het belang van de financiering De totale jaarlijkse behoefte van de Belgische sociale zekerheid is aanzienlijk, met in 2018 een bedrag van ongeveer 100 miljard euro. De inkomsten uit sociale bijdragen vormen de grootste component van deze financiering, maar de alternatieve bronnen zijn essentieel om het systeem sluitend te maken en de staatstoelage te beperken. ### 2.4 Historische context en hervormingen De sociale zekerheid is in de loop der jaren geëvolueerd, mede als reactie op economische crises. In 1975 leidde een crisis met hoge werkloosheid tot een onevenwicht tussen inkomsten en uitgaven. Dit resulteerde in hervormingen zoals de aanpassing van de werkloosheidsregelingen (daling van uitkeringen), verlaging van werkgeversbijdragen en een verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd. De zesde staatshervorming eind 2011 leidde tot de overheveling van bevoegdheden naar de Gemeenschappen en Gewesten, met nieuwe financieringswetten die onder andere uitgaan van de noden (Gemeenschappen) en prestatiedoelstellingen (Gewesten). > **Tip:** Begrijpen hoe de financiering van de sociale zekerheid is geëvolueerd, helpt bij het plaatsen van de huidige structuren en uitdagingen. ### 2.5 Toepassingsgebied en uitzonderingen De sociale zekerheid is primair van toepassing op werknemers die in België tewerkgesteld zijn bij een werkgever met een vestiging in België, en die prestaties leveren onder een arbeidsovereenkomst in ruil voor loon en onder gezag. Er zijn echter ook specifieke regelingen voor niet-onderworpen personen, zoals studenten (via een solidariteitsbijdrage voor maximaal 650 uur per jaar), zelfstandigen (in hoofdberoep, bijberoep, meewerkende echtgenoten, starters, met pensioen of studenten), en ambtenaren. De arbeidsovereenkomst kan mondeling zijn. --- # De zeven takken van de sociale zekerheid: focus op gezinsbijslag en werkloosheid Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt twee belangrijke takken van de sociale zekerheid: gezinsbijslag en werkloosheid, met een focus op hun werking en specifieke regelingen in België. ## 3. De zeven takken van de sociale zekerheid: focus op gezinsbijslag en werkloosheid De Belgische sociale zekerheid is opgebouwd rond zeven klassieke takken die een vangnet bieden tegen diverse sociale risico's. Deze takken zijn verworven door arbeid en bieden werknemers, zelfstandigen en ambtenaren een vorm van bescherming. De zeven takken zijn: 1. Rust- en overlevingspensioenen 2. Arbeidsongevallen 3. Beroepsziekten 4. Gezinsbijslag 5. Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen 6. Jaarlijkse vakantie 7. Werkloosheid Sociale zekerheid dient onderscheiden te worden van sociale bijstand. Sociale bijstand, zoals het leefloon, is gericht op het garanderen van een bestaansminimum en maatschappelijke integratie voor zij die niet kunnen werken, en wordt vaak verleend na sociaal onderzoek door het OCMW. Sociale zekerheid daarentegen is een recht dat voortvloeit uit arbeid en is bedoeld als aanvulling op inkomensverlies of ondersteuning bij sociale lasten. ### 3.1 Gezinsbijslag De bevoegdheid voor gezinsbijslag is sinds de zesde staatshervorming overgeheveld naar de gemeenschappen, maar federale wetgeving zorgt voor uniformiteit en gelijke rechten. Dit betekent dat er voor alle Belgen, ongeacht hun statuut (werknemer, zelfstandige, ambtenaar), dezelfde basisprincipes gelden wat betreft het recht op kinderbijslag. #### 3.1.1 Het Groeipakket (nieuwer stelsel) In Vlaanderen werd het traditionele kindergeld vervangen door het Groeipakket, dat sinds 1 januari 2019 van kracht is. Dit stelsel is van toepassing op kinderen geboren na die datum en beoogt een meer op maat gemaakte ondersteuning voor gezinnen. * **Basis:** Het Groeipakket is opgebouwd uit verschillende componenten: * **Startbedrag:** Dit vervangt de geboortepremie of adoptiepremie en wordt eenmalig toegekend bij de geboorte of adoptie. * **Basisbedrag:** Dit is een maandelijks vast bedrag per kind. De vroegere rangschikking van kinderen (jongste krijgt het meest, oudste het minst) is afgeschaft. * **Schoolbonus:** Dit is een jaarlijkse premie die wordt toegekend om schoolgaande kinderen te ondersteunen. * **Extra toeslagen:** Naast het basisbedrag en de schoolbonus, voorziet het Groeipakket in extra toeslagen voor gezinnen met specifieke noden: * **Sociale toeslagen:** Gericht op bijvoorbeeld éénoudergezinnen of gezinnen met een laag inkomen. * **Zorgtoeslag:** Deze toeslag is bedoeld voor kinderen met specifieke ondersteuningsbehoeften en wordt berekend aan de hand van een puntensysteem in drie pijlers. De hoogte varieert tussen negentig en vijfhonderdvijftig euro per maand. #### 3.1.2 Oudere stelsels (kinderbijslag vóór 2019) Voor kinderen geboren vóór 1 januari 2019, blijven de oude regels voor kinderbijslag van toepassing. Hoewel het Groeipakket in Vlaanderen de norm is geworden, is het belangrijk om de verschillen te kennen, aangezien veel kinderen nog onder het oude stelsel vallen. * **De gewone kinderbijslag:** * **Basisbedrag:** Het bedrag is afhankelijk van de rang van het kind in het gezin. Het tweede kind krijgt bijvoorbeeld een hoger bedrag dan het eerste, en het derde kind meer dan het tweede. Wanneer een kind wegvalt (bv. door meerderjarigheid of uit huis gaan), kunnen de jongere kinderen opschuiven in rang en een hoger basisbedrag ontvangen. * **Leeftijdsbijslag:** Bovenop het basisbedrag kan er een maandelijkse leeftijdsbijslag worden toegekend. * **Sociale toeslagen:** Ook in het oude stelsel konden sociale toeslagen worden toegekend, bijvoorbeeld voor éénoudergezinnen of gezinnen met lage inkomens. * **Zorgtoeslag:** Specifieke ondersteuning voor kinderen met bijzondere noden werd ook toegekend via een zorgtoeslag, berekend op basis van een puntensysteem. #### 3.1.3 Voorwaarden voor gezinsbijslag Om recht te hebben op gezinsbijslag, zijn er verschillende voorwaarden: * **Rechthebbende:** De persoon die arbeid verricht als werknemer, zelfstandige of ambtenaar en zo de toegang tot de sociale zekerheid heeft verzekerd. Dit kan ook een werkloze, gepensioneerde of invalide zijn. In geval van meerdere rechthebbenden (bv. beide ouders werken), geldt een bepaalde rangorde, waarbij de persoon die door arbeid de toegang heeft geopend meestal voorgaat. * **Bijslagtrekkende:** De persoon die de gezinsbijslag daadwerkelijk ontvangt. Dit kan de moeder zijn, degene die daadwerkelijk opvoedt, of zelfs het rechtgevend kind zelf (bv. een ontvoogde minderjarige). * **Rechtgevend kind:** Er moet een juridische band zijn tussen de rechthebbende en het kind (eigen kinderen, adoptiekinderen, pleegkinderen, etc.). * **Leeftijd van het kind:** * Tot 31 augustus van het jaar waarin het kind 18 wordt. * Voor gehandicapte kinderen tot 21 jaar. * Voor studerende kinderen tot maximaal 25 jaar. * Tijdens een wachttijd voor schoolverlaters tot maximaal 25 jaar. * **Opvoeding:** Het kind moet in België worden opgevoed (met mogelijke afzwakking van deze regel). #### 3.1.4 Uitbetaling van gezinsbijslag De uitbetaling van de gezinsbijslag gebeurt via verschillende instellingen: * **Werknemers:** De werkgever moet zich aansluiten bij een kinderbijslagfonds, of de betaling gebeurt automatisch via FAMIFED (Federaal agentschap voor kinderbijslag). * **Zelfstandigen:** Sluiten zich aan bij een sociaal verzekeringsfonds (zoals Acerta of Securex). * **Ambtenaren:** Ontvangen de vergoeding van FAMIFED. ### 3.2 Werkloosheid Werkloosheidsuitkeringen zijn een cruciale tak van de sociale zekerheid, maar zijn **enkel van toepassing voor werknemers in loondienst**. Zelfstandigen en ambtenaren vallen hier niet onder. Ook occasionele arbeid, zoals studentenarbeid of huishoudelijk personeel, valt hier meestal buiten. #### 3.2.1 Voorwaarden voor het recht op uitkeringen (toelating) Om in aanmerking te komen voor een werkloosheidsuitkering, moet men voldoen aan specifieke voorwaarden met betrekking tot arbeidsprestaties binnen een referteperiode, die varieert op basis van leeftijd. Enkel onderworpen zijn aan de sociale zekerheid door arbeid is niet voldoende. #### 3.2.2 Voorwaarden voor de toekenning van uitkeringen Naast de toelating, zijn er voorwaarden voor de effectieve toekenning van de uitkering: * **Verblijf:** Men moet in België wonen en verblijven (met een beperkte afwezigheid van maximaal vier weken per jaar). * **Geen loon:** Men mag geen loon ontvangen uit arbeid. * **Werkloos buiten wil:** Men moet werkloos zijn buiten eigen wil. * **Geen winstgevende activiteiten:** Men mag geen materieel voordeel halen uit arbeid of winstgevende activiteiten (met strikte uitzonderingen voor bijberoepen onder voorwaarden). * **Arbeidsgeschikt:** Men moet arbeidsgeschikt zijn; anders kan men aanspraak maken op ziekte- of invaliditeitsuitkeringen. * **Geen pensioenleeftijd:** Men mag de pensioengerechtigde leeftijd nog niet bereikt hebben. * **Geen vrijheidsbeneming:** Men mag niet opgesloten zijn of een straf uitzitten. * **Beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt:** * Ingeschreven zijn bij de referentiedienst (bv. VDAB in Vlaanderen) en dit is sinds 2015 verplicht. * Actief werk zoeken. * Passend werk aanvaarden. * De bevoegdheid voor tewerkstellingsmaatregelen en de nieuwe financieringswet (met tewerkstellingsdoelstellingen) ligt bij de Gewesten. * Het weigeren van sollicitaties of werk kan leiden tot schorsing van de uitkering. #### 3.2.3 Berekening van de uitkeringen Het bedrag van de werkloosheidsuitkering is afhankelijk van: * **Gezinstoestand:** Dit wordt onderverdeeld in drie categorieën: * **Werknemer met gezinslast:** De persoon is de enige kostwinner in het gezin. * **Alleenwonende:** De persoon woont alleen en heeft geen personen ten laste. * **Samenwonende:** De persoon woont samen met een partner die een beroepsinkomen heeft. * **Werkloosheidsduur (vergoedingsperiode):** Het systeem is degressief, wat betekent dat de uitkering lager wordt naarmate men langer werkloos is. De uitkering is ook begrensd door loongrenzen. Er zijn drie hoofdperiodes voor de uitkeringen: * **Eerste vergoedingsperiode (1 jaar):** * 3 maanden: 65% van het laatste loon (hoogste loongrens). * Volgende 3 maanden: 60% van het laatste loon (hoogste loongrens). * Volgende 6 maanden: 60% van het laatste loon (middelste loongrens). * **Tweede vergoedingsperiode (vanaf 13e maand tot max. 2 jaar en 2 maanden):** * De uitkering hangt af van de gezinstoestand: * Werknemer met gezinslast: 60% van het laatste loon (laagste loongrens). * Alleenwonende: 55% van het laatste loon (specifieke loongrens). * Samenwonende: 40% van het laatste loon (middelste loongrens). * Deze periode kan verlengd worden met 2 maanden per gewerkt arbeidsjaar, tot een maximum van 10 maanden extra (wat neerkomt op 5 arbeidsjaren). * **Derde vergoedingsperiode (vanaf 48 maanden, afhankelijk van resterende arbeidsjaren):** * Men ontvangt een forfaitaire dagvergoeding, die afhangt van de gezinstoestand: * Werknemer met gezinslast: €68,23 per dag. * Alleenwonende: €55,29 per dag. * Samenwonende: €28,69 per dag. > **Tip:** De exacte bedragen van de loongrenzen en forfaitaire dagvergoedingen zijn niet essentieel om te kennen voor het examen, maar het is belangrijk om het principe van de degressiviteit, de invloed van de gezinstoestand en de verschillende vergoedingsperiodes te begrijpen. #### 3.2.4 Uitsluitingen en sancties Er zijn specifieke situaties waarin men geen recht heeft op werkloosheidsuitkeringen of gesanctioneerd kan worden: * **Vrijwillige werkloosheid:** Ontslagname zonder geldige reden of werkverlating. * **Ontslag als gevolg van foutieve houding.** * **Niet-solliciteren of passende betrekking weigeren.** * **Niet opdagen bij de referentiedienst (VDAB) of voor beroepsopleiding.** * **Weigeren van een inschakelingsprogramma.** * **Onbeschikbaarheid voor de arbeidsmarkt.** * **Voorwaarden stellen bij wedertewerkstelling.** * **Te weinig inzet tonen bij de zoektocht naar werk.** * **Geen, laattijdige of foute verklaringen afleggen aan de uitbetalingsinstelling.** Sancties kunnen variëren van het uitsluiten voor een bepaalde periode tot de terugvordering van reeds ontvangen uitkeringen. Werklozen worden opgeroepen voor een hoorzitting waar ze hun standpunt kunnen uiteenzetten, eventueel bijgestaan door een vakbondsafgevaardigde of advocaat. #### 3.2.5 Bruggepensioneerden en schoolverlaters * **Bruggepensioneerden (Stelsel Werkloosheid met Bedrijfstoeslag - SWT):** Dit stelsel, ontstaan na de oliecrisis om jongeren aan werk te helpen, is bedoeld voor oudere werklozen met een lang beroepsverleden. Zij ontvangen een werkloosheidsuitkering aangevuld met een bedrijfstoeslag tot aan hun pensioen. Tegenwoordig is er wel een verplichting tot aangepaste beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt. Het gaat hier om werklozen, niet om gepensioneerden. * **Schoolverlaters:** Na het beëindigen van de studies, volgen schoolverlaters een "beroepsinschakelingstijd". Zij moeten zich inschrijven bij de referentiedienst en beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Na een wachttijd (310 dagen) kunnen zij een forfaitaire uitkering ontvangen, afhankelijk van hun gezinstoestand en leeftijd, gedurende een maximum van 3 jaar. --- # Tewerkstellingsmaatregelen en speciale stelsels Dit onderdeel behandelt maatregelen om werkloosheid te verminderen en aanwerving te stimuleren, met specifieke aandacht voor groepen zoals bruggepensioneerden en schoolverlaters. ### 4.1 Inleiding tot tewerkstellingsmaatregelen Tewerkstellingsmaatregelen zijn beleidsinstrumenten gericht op het bevorderen van werkgelegenheid, het bestrijden van werkloosheid en het stimuleren van de aanwerving van specifieke groepen op de arbeidsmarkt. Deze maatregelen hebben als doel de economische activiteit te verhogen en sociale cohesie te versterken door mensen aan het werk te krijgen en te houden. Ze worden vaak gefinancierd door overheidsmiddelen en/of sociale zekerheidsbijdragen en kunnen variëren van directe subsidies aan werkgevers tot ondersteuningsprogramma's voor werkzoekenden. ### 4.2 Speciale stelsels voor specifieke groepen Naast algemene tewerkstellingsmaatregelen bestaan er speciale stelsels die gericht zijn op groepen die om diverse redenen een verhoogd risico op werkloosheid lopen of specifieke behoeften hebben op de arbeidsmarkt. #### 4.2.1 Bruggepensioneerden Het stelsel werkloosheid met bedrijfstoeslag (SWT), voorheen bekend als bruggepensioen, is een maatregel die na de oliecrisis in de jaren '70 is ontstaan met als doel om oudere werknemers die nog niet de wettelijke pensioenleeftijd hebben bereikt, maar wel aan bepaalde voorwaarden voldoen, een overgang naar het pensioen te bieden. Dit diende ook om vacatures vrij te maken voor jongere werknemers. * **Doelgroep:** Werklozen (niet gepensioneerden) met een lang beroepsverleden, vaak gekoppeld aan een collectieve arbeidsovereenkomst (CAO). * **Vergoeding:** Ontvangen een werkloosheidsuitkering aangevuld met een bedrijfstoeslag, betaald tot aan de wettelijke pensioenleeftijd. * **Bedrag:** Ongeveer 60% van het begrensd loon, dat momenteel rond de 2.300 euro ligt, ongeacht de gezinstoestand. * **Voorwaarden:** Vereist een collectieve arbeidsovereenkomst en een lang beroepsverleden. Sinds recente hervormingen is er vaak een verplichting tot aangepaste beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt, wat een verschil maakt met het vroegere, minder strikte systeem. #### 4.2.2 Schoolverlaters Schoolverlaters, die na hun opleiding voor het eerst de arbeidsmarkt betreden, hebben vaak moeite om direct een passende baan te vinden. Het systeem voorziet in een overgangsperiode om hen te ondersteunen bij hun zoektocht naar werk. * **Beroepsinschakelingstijd (wachttijd):** Na het stopzetten van studies moeten schoolverlaters zich inschrijven bij de bevoegde dienst (bv. VDAB) en beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. * **Uitkering:** Een uitkering kan worden verkregen na een bepaalde periode van wachttijd, doorgaans na 310 dagen van beroepsinschakeling. * **Bedrag:** De uitkering is een forfaitair bedrag, dat afhankelijk is van de gezinstoestand en leeftijd van de schoolverlater. * **Duur:** Deze uitkering kan maximaal gedurende 3 jaar worden ontvangen. ### 4.3 Algemene tewerkstellingsmaatregelen Tewerkstellingsmaatregelen zijn primair de bevoegdheid van de Gewesten in België, met als hoofddoel het verlagen van de werkloosheid en het stimuleren van werkgevers om werklozen aan te werven. * **Doel:** * Werkloosheid doen dalen door meer mensen aan het werk te krijgen. * Werkgevers stimuleren om werklozen in dienst te nemen. * **Methoden:** * **Verlaging van de loonkost:** Dit kan gebeuren door een verlaging van de sociale zekerheidsbijdragen die de werkgever moet betalen. * **Directe subsidies:** Soms wordt een deel van het loon van de nieuw aangeworven werknemer deels betaald door de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) of een gelijkaardige overheidsinstantie. * **Voorbeelden van maatregelen:** * **Dienstenbanen:** Banen in de dienstensector die vaak gesubsidieerd worden om werkgelegenheid te creëren. * **PWA (Plaatselijk Werkgelegenheidsagentschap) / Wijk-werken:** Lokale initiatieven die gericht zijn op het integreren van werkzoekenden in de lokale gemeenschap door hen werk te bieden in bepaalde sectoren, vaak met een sociale component. > **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid te kennen tussen de algemene tewerkstellingsmaatregelen (bevoegdheid van de Gewesten) en de verschillende takken van de sociale zekerheid (federale bevoegdheid). Beide hebben impact op werkgevers en werknemers, maar opereren op verschillende beleidsniveaus en met verschillende instrumenten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale zekerheid | Een sociaal vangnet dat voorziet in uitkeringen en ondersteuning bij specifieke risico's zoals ziekte, invaliditeit, werkloosheid, en voor gezinnen en ouderen. Het is gebaseerd op het principe van solidariteit tussen de bevolkingsgroepen. | | Sociale bijstand | Een vorm van ondersteuning die gericht is op het garanderen van een bestaansminimum, zoals het leefloon, en op maatschappelijke integratie. Deze vorm van bijstand wordt verleend na een sociaal onderzoek, vaak door het OCMW, en is niet gebonden aan werkverleden. | | Leefloon | Een uitkering die bedoeld is als overgangsmaatregel voor personen die momenteel niet kunnen werken maar wel bereid zijn te werken. Het is geen uitkering voor zieken of invaliden die definitief niet kunnen werken. | | RSZ (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid) | Het centrale orgaan dat instaat voor de inning van sociale zekerheidsbijdragen van werknemers en werkgevers, en voor de verdeling ervan over de verschillende takken van de sociale zekerheid. | | Paritair beheer | Een bestuursmodel waarbij organen worden bestuurd door vertegenwoordigers van zowel werknemersorganisaties (vakbonden) als werkgeversorganisaties. Dit zorgt voor een evenwichtige besluitvorming in sociaal-economische aangelegenheden. | | RSZ-bijdragen | Financiële bijdragen die werknemers en werkgevers verplicht moeten betalen aan de sociale zekerheid. Deze bijdragen vormen de primaire financieringsbron voor de uitkeringen en diensten van de sociale zekerheid. | | Sociaal statuut voor zelfstandigen | Een regelgeving die zelfstandigen bescherming biedt tegen bepaalde sociale risico's, vergelijkbaar met die voor werknemers. Dit statuut is door de jaren heen uitgebreid om ook kleinere risico's te dekken. | | Zesde staatshervorming | Een belangrijke overheveling van bevoegdheden van de federale overheid naar de gemeenschappen en gewesten in België. Hierdoor zijn sectoren zoals gezondheidszorg, gezinsbijslag en arbeidsmarkt meer regionaal bepaald. | | FAMIFED (Federaal agentschap voor kinderbijslag) | Het agentschap dat verantwoordelijk is voor de regeling en uitbetaling van kinderbijslag, met als doel een zekere uniformiteit te waarborgen, zeker na de overheveling van bevoegdheden naar de gemeenschappen. | | RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening) | De overheidsdienst die verantwoordelijk is voor het beheer van de werkloosheidsverzekering, de toelating tot werkloosheidsuitkeringen en de bevordering van tewerkstelling. | | RVP (Rijksdienst voor Pensioenen) | De instantie die instaat voor het beheer en de uitbetaling van rust- en overlevingspensioenen voor werknemers. | | RIZIV (Rijksdienst voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) | De dienst die de uitkeringen en terugbetalingen regelt in geval van ziekte en invaliditeit voor de meeste rechthebbenden. | | FEDRIS (Federaal agentschap voor Beroepsrisico's) | Het agentschap dat instaat voor de vergoedingen bij arbeidsongevallen en beroepsziekten, ter vervanging van het vroegere FAO. | | RJV (Rijksdienst voor Jaarlijkse Vakantie) | De dienst die de uitbetaling van de vakantiegelden voor werknemers regelt. | | SOCIAAL VERZEKERINGSFONDS (SVF) | Instellingen waar zelfstandigen hun sociale bijdragen betalen. Deze fondsen beheren de middelen en zorgen ervoor dat zelfstandigen recht hebben op diverse sociale voordelen. | | Groeipakket | Het Vlaamse systeem voor gezinsbijslag dat sinds 2019 van kracht is. Het vervangt de vroegere kinderbijslag en omvat een startbedrag, basisbedrag, schoolbonus en diverse toeslagen. | | Werkloosheidsuitkering | Een financiële uitkering die wordt verleend aan werknemers die hun job verliezen en voldoen aan specifieke voorwaarden, zoals een minimale tewerkstellingsperiode en beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt. | | Degressief systeem (werkloosheid) | Een mechanisme waarbij de hoogte van de werkloosheidsuitkering geleidelijk afneemt naarmate de periode van werkloosheid langer wordt. Dit moedigt aan tot snelle re-integratie op de arbeidsmarkt. | | Brugpensioen (Stelsel Werkloosheid met Bedrijfstoeslag - SWT) | Een maatregel voor oudere werknemers die, onder bepaalde voorwaarden (lang beroepsverleden, CAO), vervroegd kunnen stoppen met werken en een werkloosheidsuitkering ontvangen, aangevuld met een bedrijfstoeslag tot aan hun pensioen. | | Schoolverlater | Een persoon die de studies heeft beëindigd en op zoek is naar een eerste job. Schoolverlaters hebben recht op een uitkering na een specifieke beroepsinschakelingstijd. | | Tewerkstellingsmaatregelen | Acties en beleidsinstrumenten gericht op het stimuleren van de werkgelegenheid en het verlagen van de werkloosheid. Deze maatregelen vallen deels onder de bevoegdheid van de Gewesten. |

# Geneeskundige verzorging, apotheekkosten en ziekenhuiskosten Hieronder volgt een gedetailleerd studieoverzicht over geneeskundige verzorging, apotheekkosten en ziekenhuiskosten binnen het Belgische systeem. ## 1. Geneeskundige verzorging, apotheekkosten en ziekenhuiskosten Dit onderwerp behandelt de terugbetalingen voor medische prestaties, medicijnen en ziekenhuisopnames binnen het Belgische systeem, inclusief de rol van de nomenclatuur, het remgeld en de derdebetalersregeling. ### 1.1 De nomenclatuur in de gezondheidszorg De nomenclatuur is een officiële lijst met codes die overeenkomen met medische prestaties of verstrekkingen, beheerd door het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV). #### 1.1.1 Wat de nomenclatuur inhoudt * **Officiële lijst van medische prestaties:** Omvat onder andere doktersbezoeken, tandheelkundige zorg, revalidatie, ziekenhuisopnames, medische onderzoeken en ingrepen, en gedeeltelijke vergoeding van geneesmiddelen. * **Unieke RIZIV-codes:** Elke medische handeling krijgt een specifieke code. * **Vaste tarieven:** Aan elke code is een prijs gekoppeld, afgesproken tussen het RIZIV en artsen. Deze prijs bepaalt hoeveel de ziekteverzekering vergoedt en welk deel de patiënt (remgeld) betaalt. * **Doel:** Zorgen voor transparantie en uniformiteit in de kosten van gezondheidszorg. #### 1.1.2 De rol van de nomenclatuur in de terugbetaling * **Basis voor terugbetaling:** Vormt de grondslag van het Belgische terugbetalingssysteem in de gezondheidszorg. * **Facturatie en regeling:** Artsen en zorgverleners gebruiken de codes om hun prestaties aan te rekenen en de terugbetaling te regelen. * **Voorbeeld:** Een consultatie met een RIZIV-code heeft een totaalbedrag. Het ziekenfonds vergoedt een deel, en de patiënt betaalt het remgeld. > **Tip:** Als een verzekeraar vermeldt dat ze vergoeden "volgens de voorwaarden van het RIZIV", betekent dit dat ze de officiële nomenclatuur en tarieven volgen. ### 1.2 Voor wie en wanneer is geneeskundige verzorging van toepassing? Deze regeling geldt voor: * **Ongeval of ziekte:** Zowel bij ziekte als bij privé-ongevallen. * **Werk en privé:** Voor zelfstandigen en werknemers in zowel het beroepsleven als het privéleven. * **Opmerking:** Werknemers die een ongeval hebben tijdens het werk vallen onder de arbeidsongevallenverzekering. #### 1.2.1 Voorwaarden voor tussenkomst * **Aansluiting:** Aansluiten bij een verzekeringsinstelling (mutualiteit of Hulpkas). * **Bijdragen:** Betalen van de vereiste bijdragen. * **Wachttijd:** Meestal is er een wachttijd, maar er zijn uitzonderingen. #### 1.2.2 Onderverdeling van de tussenkomst De tussenkomst is onderverdeeld in: * Geneeskundige verzorging (bv. raadplegingen) * Apotheekkosten * Ziekenhuiskosten ### 1.3 Terugbetalingstarieven geneeskundige verzorging #### 1.3.1 Het derdebetalerssysteem * **Vroeger:** Patiënt betaalde de volledige kost en kreeg nadien terugbetaald via het ziekenfonds. * **Nu (meestal):** Het derdebetalerssysteem. De patiënt betaalt alleen het remgeld (het eigen aandeel). De arts rekent het resterende bedrag rechtstreeks af met het RIZIV. #### 1.3.2 Het remgeld * **Definitie:** Het persoonlijke aandeel van de patiënt in de kosten. * **Standaard:** Ongeveer 25% van het honorarium. * **Verhoogde tegemoetkoming (sociaal tarief/voorkeursregeling):** Verlaagd remgeld tussen 10% en 20%. #### 1.3.3 Geconventioneerde en niet-geconventioneerde zorgverleners * **Geconventioneerde zorgverlener:** Houdt zich aan de RIZIV-tarieven. De patiënt betaalt enkel het remgeld en geen extra kosten. * **Niet-geconventioneerde zorgverlener:** Houdt zich niet aan de RIZIV-afspraken en mag ereloonsupplementen aanrekenen bovenop het remgeld. Dit resulteert in hogere kosten voor de patiënt. * **Gedeeltelijk geconventioneerd:** De arts volgt de RIZIV-tarieven niet altijd consequent (bv. wel in het ziekenhuis, niet in de privépraktijk). > **Tip:** Bij het derdebetalerssysteem betaalt u enkel uw eigen aandeel (remgeld). Geconventioneerde artsen volgen de officiële tarieven. Niet-geconventioneerde artsen kunnen extra kosten aanrekenen. Mensen met een sociaal tarief betalen minder remgeld. ### 1.4 Terugbetalingstarieven apotheekkosten * **Voorschrift:** Een voorschrift van de arts activeert de derdebetalersregeling. * **Voorkeurregeling:** Zorgt voor hogere terugbetalingstarieven. * **Categorieën geneesmiddelen:** Geneesmiddelen worden ingedeeld in zeven categorieën op basis van hun therapeutisch nut. * **Categorie A:** Levensnoodzakelijke medicijnen, geen remgeld. * **Categorie C:** Bepaalde medicijnen (bv. tegen migraine) zonder maximum. * **Eigen aandeel:** Hoe levensnoodzakelijk een medicijn is, bepaalt de hoogte van het eigen aandeel dat de patiënt moet betalen. * **Afhandeling:** De patiënt betaalt enkel het remgeld aan de apotheek; het RIZIV betaalt de apotheker uit. ### 1.5 Terugbetalingstarieven ziekenhuiskosten Wanneer u in het ziekenhuis wordt opgenomen, wordt de factuur verdeeld tussen het ziekenfonds (groot deel via derdebetalersregeling) en de patiënt (eigen aandeel). #### 1.5.1 Factoren die het eigen aandeel bepalen * **Uw statuut:** Personen met een verhoogde tegemoetkoming (sociaal statuut) betalen minder. * **Kamerkeuze:** * **Tweepersoonskamer:** Standaardtarieven, minder of geen supplementen. * **Eénpersoonskamer:** Hoge ereloonsupplementen bovenop het eigen aandeel. * **Duur van de opname:** Een langer verblijf resulteert in hogere totale kosten. #### 1.5.2 Componenten van de ziekenhuisfactuur * **Verpleegdagprijs:** Een basisbedrag per dag voor het verblijf, waarin de meeste kosten verwerkt zijn. * **Niet inbegrepen in verpleegdagprijs (en komen vaak als supplement):** * Geneesmiddelen. * Honoraria van artsen (verstrekkingen). * Eventuele supplementen (bv. ereloonsupplementen voor kamerkeuze of niet-geconventioneerde artsen). > **Example:** Een verblijf in een tweepersoonskamer betekent dat u uw remgeld betaalt. Een verblijf in een eenpersoonskamer betekent dat u remgeld plus supplementen betaalt. Een langer verblijf leidt tot hogere totale kosten. De exacte bedragen verschillen per situatie en staan vermeld op de ziekenhuisfactuur. #### 1.5.3 Maximumfactuur (MaF) Het eigen aandeel van de patiënt kan beperkt worden door de sociale zekerheid via de maximumfactuur (MaF). * **Sociale MaF:** Voor rechthebbenden met een verhoogde terugbetaling. * **MaF inkomens:** Gebaseerd op schijven afhankelijk van het netto belastbaar inkomen van het gezin. * **MaF kinderen < 19 jaar:** Een specifieke regeling voor kinderen. #### 1.5.4 Ereloonsupplementen Artsen mogen tot 400% boven de vastegelegde RIZIV-honoraria gaan. Dit ereloonsupplement is de extra kost die een arts aanrekent bovenop het RIZIV-tarief. ### 1.6 Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen zijn financiële tegemoetkomingen die een inkomensverlies door ziekte of ongeval opvangen. Ze bieden een vervangingsinkomen aan personen die tijdelijk niet kunnen werken. #### 1.6.1 Voor wie en wanneer? * **Werknemers en zelfstandigen:** Bij ziekte of privé-ongevallen. * **Zelfstandigen:** Ook bij beroepsongevallen of beroepsziekten. * **Werknemers:** Arbeidsongevallen en beroepsziekten vallen onder een aparte verzekering. #### 1.6.2 Voorwaarden voor werknemers * **Bijdragen:** Bijdragen aan de sociale zekerheid via het loon. * **Arbeidsdagen:** Voldoende arbeidsdagen gewerkt hebben. * **Melding:** Arbeidsongeschiktheid melden bij het ziekenfonds met een medisch attest. * **Beoordeling:** Een adviserend geneesheer beoordeelt de graad van ongeschiktheid. #### 1.6.3 Fasen van arbeidsongeschiktheid voor werknemers * **Primaire arbeidsongeschiktheid (maximaal 1 jaar):** * **Eerste 30 dagen:** Volledig doorbetaald door de werkgever (gewaarborgd loon = 100%). * **Vanaf dag 31:** De ziekteverzekering betaalt 60% van het bruto dagloon, 6 dagen per week (feestdagen tellen niet mee). Er geldt een grensbedrag per dag. De uitkering is geplafonneerd. * **Herval:** Een herval binnen 14 dagen wordt als éénzelfde periode van arbeidsongeschiktheid beschouwd. * **Invaliditeit (na 1 jaar):** * Het RIZIV bepaalt op basis van een geneeskundig verslag of invaliditeit wordt toegekend. * De uitkering hangt af van de gezinstoestand: 65% (alleenstaanden met kinderen/ten laste), 55% (alleenstaanden zonder ten laste), 40% (samenwonenden met twee inkomens). * **Herval:** Een herval binnen 3 maanden telt als voortzetting van dezelfde invaliditeit. > **Tip:** Bij korte ziekteperiodes (minder dan 30 dagen) komt de ziekteverzekering niet tussen. Vanaf dag 31 neemt het ziekenfonds een deel van de inkomensvervanging over. Er geldt een maximumbedrag voor de uitkering, zelfs bij hogere lonen. #### 1.6.4 Situatie voor zelfstandigen * **Niet-vergoedbare periode:** Eerste maand is er geen gewaarborgd loon. * **Primaire AO:** Duurt 11 maanden. * **Invaliditeit:** Periode na de primaire AO. * **Vergoeding:** Forfaitair bedrag afhankelijk van de gezinssituatie. Zelfstandigen hebben geen werkgever en dus geen gewaarborgd loon. De eerste maand moeten ze dus zelf overbruggen. #### 1.6.5 Situatie voor ambtenaren * **Ziektekrediet:** Ambtenaren bouwen een ziektekrediet op. * **Ziektedagen:** 21 per arbeidsjaar met 100% wedde. * **Invaliditeit:** Na het opgebruikte ziektekrediet ontvangt men 60% van de wedde, tenzij er sprake is van een ernstige ziekte, dan 100%. * **Definitief AO:** Leidt tot een vervroegd pensioen. #### 1.6.6 Moederschapsuitkeringen Moederschapsuitkeringen zijn **niet gelijkgesteld** met arbeidsongeschiktheid. * **Werknemers:** 15 weken, waarvan 1 week verplicht vóór de vermoedelijke bevalling. Eerste 30 dagen: 82% loon, daarna 75%. * **Zelfstandigen:** 13 weken, waarvan 3 verplicht. Forfaitaire vergoeding: circa 855 euro/week, na 4 weken circa 782 euro/week. * **Ambtenaren:** 15 weken aan 100% wedde. #### 1.6.7 Vaderschapsverlof (geboorteverlof) * **Duur:** 20 dagen (sinds 1 januari 2023). * **Toepassing:** Voor werknemers en zelfstandigen. * **Opname:** Binnen de 4 maanden na de geboorte, hoeft niet aansluitend te zijn, start ten vroegste bij de geboorte. * **Werknemer:** Eerste 3 dagen betaald door werkgever (100%), daarna uitkering aanvragen bij ziekenfonds. * **Zelfstandige:** Dagvergoeding van circa 103,53 euro, aan te vragen bij het sociaal verzekeringsfonds. ### 1.7 Arbeidsongevallenverzekering Deze verzekering is van toepassing bij ongevallen van werknemers in het **beroepsleven**. Ze geldt **nooit** voor ziekte, privé-ongevallen of zelfstandigen. #### 1.7.1 Bijzonderheden * **Doel:** Extra bescherming van werknemers. * **Geprivatiseerde tak:** Hoewel een tak van de sociale zekerheid, is deze geprivatiseerd en wordt beheerd door privéverzekeraars. * **Verplichting werkgever:** De werkgever is verplicht deze verzekering af te sluiten zodra er werknemers in dienst zijn. * **Toezicht:** Fedris (Federaal Agentschap voor Beroepsrisico's) controleert de werkgevers en verzekeraars. Boetes kunnen worden opgelegd bij het niet naleven. * **Aangifte:** Verplicht binnen 8 dagen door de werkgever. De werknemer kan ook zelf aangifte doen. #### 1.7.2 Wat is een arbeidsongeval? * **Plotse gebeurtenis:** Een onverwachte gebeurtenis. * **Uitwendige oorzaak:** De oorzaak is extern. * **Letsel:** Veroorzaakt lichamelijke schade. * **Tijdens en wegens de uitvoering van de arbeidsovereenkomst:** Het ongeval gebeurt tijdens het werk of op de weg van en naar het werk (arbeidsweg). #### 1.7.3 Vergoede schade * **Medische en aanverwante kosten:** De arbeidsongevallenverzekering betaalt de volledige medische kosten. Het slachtoffer betaalt geen eigen aandeel. * **Praktische regeling:** Via het ziekenfonds (dat de kosten terugvordert) of rechtstreeks met de verzekeraar. * **Niet vergoed:** Erloonsupplementen van artsen of het ziekenhuis blijven ten laste van het slachtoffer. * **Vergoeding bij inkomensverlies:** * **Tijdelijke ongeschiktheid (TO):** Uitkering van 90% van het gemiddeld dagloon (van de laatste 12 maanden). De berekening is: `(basisloon / 365) * 90% * 7 dagen/week`. Zondagen en feestdagen worden meegerekend. TO duurt tot genezing of consolidatie van het letsel. * **Blijvende ongeschiktheid (BO):** Na consolidatie wordt de economische en/of fysiologische ongeschiktheid vastgesteld. Er wordt een jaarlijkse vergoeding toegekend op basis van de graad van arbeidsongeschiktheid en het basisloon. * **Herzieningstermijn:** Mogelijk binnen 3 jaar na consolidatie om de evolutie van het letsel te beoordelen. > **Tip:** Economische ongeschiktheid (hoeveel iemand nog kan werken in zijn beroep) kan hoger zijn dan fysiologische schade (medische beperkingen). #### 1.7.4 Bijkomende vergoedingen * **Verplaatsingskosten:** Soms worden reiskosten van het slachtoffer of gezinsleden vergoed. * **Dodelijk arbeidsongeval:** Vergoedingen voor begrafeniskosten, overbrenging van de overledene, een lijfrente voor de partner (30% basisloon) en/of kinderen (20% of 15%). #### 1.7.5 Burgerlijke aansprakelijkheid Uitkeringen zijn gebaseerd op het basisloon. Een werknemer kan geen schadeclaim indienen tegen de werkgever, tenzij een derde aansprakelijk is voor het ongeval. In dat geval kan het slachtoffer een vordering instellen voor de resterende, niet-vergoede schade. #### 1.7.6 Ambtenaren en zelfstandigen * **Ambtenaren:** Volgen grotendeels dezelfde regeling als in de privésector. * **Zelfstandigen:** Arbeidsongevallen zijn niet van toepassing; zij vallen terug op de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ### 1.8 Beroepsziektenverzekering Deze verzekering dekt ziekten die zijn ontstaan door blootstelling aan risico's tijdens het werk. #### 1.8.1 Voor wie en wanneer? * **Toepassing:** Geldt voor werknemers, ambtenaren en, in mindere mate, voor omgevingsslachtoffers (bv. bij het asbestfonds). Zelfstandigen vallen hier niet onder en zijn aangewezen op ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. * **Beheer:** Fedris beheert deze tak, zowel curatief (uitbetaling vergoedingen) als preventief (maatregelen bespreken). #### 1.8.2 Kenmerken van beroepsziekten * **Geen plotse gebeurtenis:** Het verband tussen blootstelling en ziekte is niet altijd direct duidelijk. * **Erkende beroepsziekten:** Voor ziektes op een officiële lijst moet het slachtoffer geen oorzakelijk verband aantonen. * **Niet-erkende beroepsziekten:** Het slachtoffer moet de blootstelling en het oorzakelijk verband met de ziekte zelf bewijzen. Een commissie van Fedris beslist over erkenning. * **Vergoede risico's:** De uitkeringen en evaluatie zijn gelijklopend met die bij arbeidsongevallen. * **Verschillen met arbeidsongevallen:** * De evolutie van een beroepsziekte kan anders zijn dan die van een ongeval en kan blijvend van aard zijn, soms zelfs vanaf het begin. * Er is geen herzieningstermijn omdat ziektes ook na lange tijd kunnen evolueren. * **Specifieke FBZ-nomenclatuur:** Fedris vergoedt enkel remgeld voor prestaties opgenomen in deze specifieke lijst. #### 1.8.3 Asbestfonds Regeling beheerd door Fedris (sinds 2007) voor voornamelijk longaandoeningen door asbest. Iedereen kan hier aanspraak op maken, inclusief omgevingsslachtoffers. #### 1.8.4 Berekening van uitkeringen De vergoedingen worden berekend zoals bij arbeidsongevallen, maar termen als "tijdelijke" en "blijvende" ongeschiktheid zijn minder van toepassing, en consolidatie zoals bij ongevallen is niet relevant. De focus ligt op de erkenning van de ziekte en de gevolgen daarvan. --- # Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen en moederschapsverlof ## 2. Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen zijn financiële tegemoetkomingen die een deel van het inkomensverlies opvangen wanneer iemand door ziekte of een ongeval tijdelijk niet kan werken. ### 2.1 Voor wie en wanneer? Deze uitkeringen zijn bedoeld voor werknemers en zelfstandigen bij ziekte of privé-ongevallen. Zelfstandigen ontvangen deze uitkeringen ook bij beroepsongevallen of beroepsziekten. Voor werknemers vallen arbeidsongevallen en beroepsziekten onder een aparte verzekering. ### 2.2 Voorwaarden voor werknemers Om recht te hebben op een ziekte- en invaliditeitsuitkering, moet een werknemer aan de volgende voorwaarden voldoen: * Bijdragen betalen via het loon aan de sociale zekerheid. * Voldoende arbeidsdagen hebben gewerkt. * De arbeidsongeschiktheid melden bij de ziekenfonds (mutualiteit) met een medisch attest. * De graad van ongeschiktheid wordt beoordeeld door een adviserend geneesheer. ### 2.3 Fasen van arbeidsongeschiktheid Er worden twee hoofdfasen van arbeidsongeschiktheid onderscheiden: #### 2.3.1 Primaire arbeidsongeschiktheid (maximaal 1 jaar) * **Eerste 30 dagen:** De werkgever betaalt het volledige loon door (gewaarborgd loon, $100\%$). * **Vanaf dag 31:** De ziekteverzekering neemt het over en betaalt: * $60\%$ van het bruto dagloon, berekend over 6 dagen per week (zaterdag telt mee, feestdagen niet). * Er geldt een maximum dagbedrag van $107,73$ euro. * De uitkering is geplafonneerd, wat betekent dat ook bij hogere lonen een maximumbedrag geldt. * Een herval binnen 14 dagen na een vorige periode van arbeidsongeschiktheid wordt als éénzelfde periode beschouwd. * Bij korte ziekteperiodes (minder dan 30 dagen) komt de ziekteverzekering niet tussen. #### 2.3.2 Invaliditeit (na 1 jaar) * Na een jaar van primaire arbeidsongeschiktheid beoordeelt het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV) op basis van een medisch verslag of de persoon in invaliditeit gaat. * De uitkering hangt af van de gezinssituatie: * $65\%$ voor alleenstaanden met kinderen of personen ten laste. * $55\%$ voor alleenstaanden zonder personen ten laste. * $40\%$ voor samenwonenden met twee inkomens. * Een herval binnen 3 maanden wordt beschouwd als een voortzetting van dezelfde invaliditeit. * De mutualiteit volgt de situatie op en controleert de blijvende arbeidsongeschiktheid. > **Tip:** Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen zijn cruciaal om een financiële buffer te hebben bij onverwachte ziekte, wat de financiële stabiliteit waarborgt. #### 2.3.3 Inhoudingen op uitkeringen Op de ontvangen uitkeringen worden diverse inhoudingen gedaan: * Bedrijfsvoorheffing: $11,11\%$. * Sector pensioenen: $3,5\%$. * De uitkeringen moeten worden aangegeven in de personenbelasting. #### 2.3.4 Berekening van de vergoeding voor loonverlies (voorbeeld werknemer) Stel, iemand heeft een brutodagloon van $120$ euro en is 5 maanden arbeidsongeschikt, startend op 25 mei 2023. * **25 mei tot 24 juni (30 dagen):** De werkgever betaalt $100\%$ gewaarborgd loon. * **25 juni tot 30 juni:** Dit zijn 5 uitkeringsdagen (waarbij 25 juni een zondag is en niet telt als uitkeringsdag). De uitkering is $5 \times (60\% \times 120 \text{ euro}) = 5 \times 72 \text{ euro} = 360 \text{ euro}$. * **1 juli tot 31 juli:** Dit zijn 24 uitkeringsdagen (na aftrek van zon- en feestdagen). De uitkering is $24 \times 72 \text{ euro} = 1728 \text{ euro}$. * De berekening wordt voortgezet voor de resterende maanden van arbeidsongeschiktheid. ### 2.4 Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen voor zelfstandigen Voor zelfstandigen gelden specifieke regels: * **Niet-vergoedbare periode:** De eerste maand is er geen gewaarborgd loon omdat zelfstandigen geen werkgever hebben om dit te betalen. Deze periode moet de zelfstandige zelf overbruggen. * **Primaire AO:** Duurt 11 maanden. * **Invaliditeit:** Periode na de primaire AO. * **Vergoeding:** Dit is een forfaitair bedrag, afhankelijk van de gezinssituatie. * **Lagere uitkering:** Zelfstandigen ontvangen doorgaans een lagere vergoeding dan werknemers. #### 2.4.1 Berekening van de vergoeding voor loonverlies (voorbeeld zelfstandige) Met hetzelfde brutodagloon van $120$ euro en 5 maanden arbeidsongeschiktheid, startend op 25 mei 2023: * **25 mei tot 24 juni:** Geen vergoeding. * **25 juni tot 30 juni:** Dit zijn 5 uitkeringsdagen. De uitkering is gebaseerd op een forfaitair bedrag, bijvoorbeeld $45$ euro per dag. Totaal: $5 \times 45 \text{ euro} = 225 \text{ euro}$. * **1 juli tot 31 juli:** Dit zijn 24 uitkeringsdagen. De uitkering is $24 \times 45 \text{ euro} = 1080 \text{ euro}$. * De berekening wordt voortgezet tot het einde van de arbeidsongeschiktheid. > **Tip:** Begrijp de verschillen tussen de regelingen voor werknemers en zelfstandigen, met name de afwezigheid van gewaarborgd loon voor zelfstandigen. ### 2.5 Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen voor ambtenaren Ambtenaren bouwen een ziektekrediet op: * **Ziektedagen:** Zij beschikken over 21 dagen per arbeidsjaar die worden betaald aan $100\%$ van de wedde. * **Invaliditeit:** Na het opgebruiken van de ziektedagen wordt de uitkering $60\%$ van de wedde. In geval van ernstige ziekte kan dit $100\%$ blijven. * **Definitief AO:** Dit kan leiden tot een vervroegd pensioen. ### 2.6 Moederschapsuitkeringen Moederschapsuitkeringen zijn niet gelijkgesteld met arbeidsongeschiktheid. #### 2.6.1 Voor werknemers * **Duur:** 15 weken, waarvan minimaal 1 week verplicht vóór de vermoedelijke bevalling. * **Vergoeding:** * Eerste 30 dagen: $82\%$ van het loon. * Daarna: $75\%$ van het loon. * Andere percentages gelden bij arbeidsongeschiktheid en/of werkloosheid. #### 2.6.2 Voor zelfstandigen * **Duur:** 13 weken, waarvan minimaal 3 weken verplicht. * **Vergoeding:** Forfaitair bedrag: * Eerste 4 weken: $855$ euro per week. * Daarna: $782$ euro per week. #### 2.6.3 Voor ambtenaren * **Duur:** 15 weken. * **Vergoeding:** $100\%$ van de wedde. * Deze uitkeringen kunnen niet berekend worden volgens de arbeidsongeschiktheidscriteria. ### 2.7 Vaderschapsverlof (geboorteverlof) Sinds 1 januari 2023 hebben zowel werknemers als zelfstandigen recht op 20 dagen vaderschapsverlof. * **Opnametermijn:** Moet opgenomen worden binnen de 4 maanden na de geboorte en hoeft niet aansluitend te zijn. Het kan ten vroegste starten bij de geboorte. * **Voor werknemers:** * De eerste 3 dagen worden door de werkgever betaald ($100\%$). * Daarna moet een uitkering worden aangevraagd bij het ziekenfonds. * **Voor zelfstandigen:** * Er geldt een dagvergoeding van $103,53$ euro. * Deze moet worden aangevraagd bij het sociaal verzekeringsfonds. ## 3. Arbeidsongevallenverzekering van de sociale zekerheid De arbeidsongevallenverzekering dekt ongevallen die werknemers overkomen in hun beroepsleven. Deze regeling is exclusief voor werknemers en ambtenaren, en is een geprivatiseerde tak van de sociale zekerheid die beheerd wordt door private verzekeraars onder toezicht van Fedris (Federaal Agentschap voor Beroepsrisico's). ### 3.1 Voor wie en wanneer? * **Toepassingsgebied:** Enkel voor werknemers en ambtenaren. Niet voor privé-ongevallen of zelfstandigen. * **Verplichting werkgever:** Werkgevers zijn verplicht een arbeidsongevallenverzekering af te sluiten zodra ze personeel in dienst nemen. * **Controle:** Fedris controleert de naleving en kan boetes opleggen bij niet-naleving. * **Aangifte:** Ongevallen moeten binnen de 8 dagen door de werkgever worden aangegeven. Indien de werkgever dit nalaat, kan de werknemer dit zelf doen. ### 3.2 Wat is een arbeidsongeval? Een arbeidsongeval is een plotselinge gebeurtenis met een uitwendige oorzaak die leidt tot een letsel, en die plaatsvindt: * Tijdens en wegens de uitvoering van de arbeidsovereenkomst (arbeidsrisico). * Tijdens de verplaatsing van en naar het werk (arbeidsweg). Het letsel moet voortkomen uit een uitwendige oorzaak, niet uit een inwendige oorzaak (wat eerder op ziekte zou wijzen). ### 3.3 Vergoede schade #### 3.3.1 Medische en aanverwante kosten * Alle medische kosten worden volledig gedekt door de arbeidsongevallenverzekeraar. Het slachtoffer betaalt geen eigen aandeel. * **Praktische regeling:** De kosten worden initieel via het ziekenfonds volgens de RIZIV-nomenclatuur geregeld, waarna het ziekenfonds de kosten terugvordert bij de AO-verzekeraar. Een directe regeling met de verzekeraar is ook mogelijk. * **Niet vergoed:** Er zijneloonsupplementen van artsen of ziekenhuizen blijven voor rekening van het slachtoffer. #### 3.3.2 Vergoeding bij inkomensverlies Dit geldt bij tijdelijke ongeschiktheid (TO) en blijvende ongeschiktheid (BO). Er geldt een loonplafond van $54.743,48$ euro per jaar (geïndexeerd). ##### 3.3.2.1 Tijdelijke ongeschiktheid (TO) * **Uitkering:** $90\%$ van het gemiddeld dagloon, berekend over de laatste 12 maanden. $$ \text{Uitkering TO} = \left( \frac{\text{Basisloon}}{365} \right) \times 90\% \times 7 \text{ dagen/week} $$ * TO duurt tot het slachtoffer genezen is of het letsel consolideert, waarna het overgaat in BO. * Zondagen en feestdagen worden meegerekend in de uitkering. ##### 3.3.2.2 Blijvende ongeschiktheid (BO) * Na consolidatie van het letsel wordt een graad van economische ongeschiktheid vastgesteld. * **Economische ongeschiktheid:** Geeft aan in hoeverre het slachtoffer nog kan werken in zijn beroep. * **Fysiologische ongeschiktheid:** Beschrijft de medische beperkingen. De economische ongeschiktheid kan hoger zijn dan de fysiologische schade (bv. een schilder met beperkte handfunctie). * **Uitkering:** Een jaarlijkse vergoeding gebaseerd op de graad van arbeidsongeschiktheid en het basisloon. * **Herzieningstermijn:** Een herziening is mogelijk binnen 3 jaar na consolidatie om eventuele evolutie van het letsel te beoordelen. > **Tip:** Het onderscheid tussen economische en fysiologische ongeschiktheid is cruciaal bij de beoordeling van de blijvende schade. #### 3.3.3 Overige vergoedingen * **Verplaatsingskosten:** Soms worden reiskosten van het slachtoffer of gezinsleden vergoed. * **Dodelijk arbeidsongeval:** * Begrafeniskosten. * Kosten voor overbrenging van de overledene. * Een lijfrente voor de partner ($30\%$ van het basisloon). * Een (tijdelijke) lijfrente voor kinderen ($20\%$ of $15\%$). ### 3.4 Burgerlijke aansprakelijkheid * De uitkeringen zijn gebaseerd op het basisloon, dat door het slachtoffer wordt aanvaard. * Een werknemer kan geen schadeclaim indienen tegen de werkgever, tenzij een derde partij aansprakelijk is voor het ongeval (bv. bij een auto-ongeval). In dat geval kan het slachtoffer een vordering instellen voor de resterende, niet-vergoede schade. ### 3.5 Ambtenaren en zelfstandigen * **Ambtenaren:** Volgen grotendeels dezelfde regeling als werknemers in de privé-sector. * **Zelfstandigen:** Arbeidsongevallen zijn niet van toepassing. Zij vallen terug op de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ## 4. De verzekering beroepsziekten van de sociale zekerheid De verzekering beroepsziekten dekt ziekten die ontstaan door blootstelling aan risico's in het beroepsleven. Deze regeling wordt centraal beheerd door Fedris. ### 4.1 Voor wie en wanneer? * **Beheer:** Fedris is verantwoordelijk voor zowel curatieve (vergoedingen) als preventieve aspecten. * **Aangifte:** De aangifte kan gebeuren door het slachtoffer (SL) of een gezinslid. ### 4.2 Wat is een beroepsziekte? * In tegenstelling tot een arbeidsongeval is een beroepsziekte geen plotse gebeurtenis. Het verband tussen blootstelling aan risico's en de ziekte is vaak niet direct duidelijk. * **Erkende beroepsziekten:** Voor ziekten die op de officiële lijst van erkende beroepsziekten staan, hoeft het slachtoffer geen oorzakelijk verband aan te tonen. * **Niet-erkende beroepsziekten:** Hierbij moet het slachtoffer zelf de blootstelling en het oorzakelijk verband met de ziekte bewijzen. Een commissie van Fedris beslist over de erkenning. ### 4.3 Vergoede risico's * De vergoedingen en evaluatie lopen grotendeels gelijk met die van arbeidsongevallen. * **Verschilpunten:** * De evolutie van een letsel bij een beroepsziekte kan anders zijn dan bij een ongeval en is vaak blijvend van aard. * Er is geen herzieningstermijn omdat beroepsziekten ook na lange tijd nog kunnen evolueren. * Fedris vergoedt enkel de remgelden van prestaties die opgenomen zijn in een specifieke FBZ-nomenclatuur. * De berekening van vergoedingen verloopt vergelijkbaar met arbeidsongevallen, maar er wordt niet gesproken van tijdelijke of blijvende ongeschiktheid omdat de aard van ziekte anders is dan een ongeval. ### 4.4 Ambtenaren en zelfstandigen * **Ambtenaren:** Volgen een gelijkaardige regeling als werknemers in de privé-sector. * **Zelfstandigen:** Beroepsziektes zijn niet van toepassing. Zij vallen terug op de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ## 5. Het asbestfonds Het asbestfonds, opgericht in 2007 en beheerd door Fedris, richt zich voornamelijk op longaandoeningen veroorzaakt door asbest. Iedereen, inclusief omgevingsslachtoffers, kan aanspraak maken op een vergoeding. De uitkeringen zijn gebaseerd op het basisjaarloon. --- # Arbeidsongevallenverzekering Deze sectie van de studiehandleiding behandelt de arbeidsongevallenverzekering, een essentieel onderdeel van de Belgische sociale zekerheid dat werknemers en ambtenaren beschermt tegen de gevolgen van ongevallen die zich voordoen tijdens of als gevolg van hun werk. ### 3.1 Algemene principes en dekking De arbeidsongevallenverzekering is specifiek bedoeld voor werknemers en ambtenaren en dekt ongevallen die zich voordoen tijdens de uitoefening van hun beroep of op de weg van en naar het werk. Het onderscheidt zich van andere verzekeringen doordat het enkel van toepassing is op werknemers en ambtenaren, niet op zelfstandigen. Deze tak van de sociale zekerheid is geprivatiseerd, wat betekent dat de dekking wordt verleend door privéverzekeraars. De werkgever is wettelijk verplicht een dergelijke verzekering af te sluiten zodra er werknemers in dienst zijn. De naleving wordt gecontroleerd door Fedris, het Federaal Agentschap voor Beroepsrisico's. Een arbeidsongeval wordt gedefinieerd door de volgende criteria: * **Plotse gebeurtenis:** Het ongeval moet een acute gebeurtenis betreffen. * **Uitwendige oorzaak:** De oorzaak van het letsel moet van buitenaf komen. * **Letsel:** Er moet een fysiek letsel zijn opgelopen. * **Tijdens en wegens de uitvoering van de arbeidsovereenkomst:** Het ongeval moet plaatsvinden tijdens het werk of als direct gevolg daarvan. Dit omvat zowel ongevallen die zich voordoen tijdens de uitvoering van het werk als ongevallen op de weg van en naar het werk (de arbeidsweg). #### 3.1.1 Aangifte en regeling De werkgever is verplicht een arbeidsongeval binnen de acht dagen aan te geven. Indien de werkgever dit nalaat, kan ook de werknemer zelf aangifte doen. Het aangifteformulier voor arbeidsongevallen is hiervoor het relevante document. Het is een geprivatiseerde tak van de sociale zekerheid, waarbij de intentie is om werknemers extra te beschermen. De verzekeraars regelen de uitkeringen, maar Fedris fungeert als toezichthouder. #### 3.1.2 Vergoede schade De arbeidsongevallenverzekering dekt twee hoofdtypen schade: medische kosten en inkomensverlies. ##### 3.1.2.1 Medische en aanverwante kosten Alle medische en aanverwante kosten worden volledig gedekt door de arbeidsongevallenverzekeraar. Het slachtoffer hoeft geen eigen aandeel te betalen. De praktische regeling verloopt vaak via het ziekenfonds, dat de kosten volgens de RIZIV-nomenclatuur vergoedt en vervolgens de kosten terugvordert bij de arbeidsongevallenverzekeraar. Een directe regeling met de verzekeraar is ook mogelijk. Echter, ereloon­supplementen van artsen of ziekenhuizen die bovenop de officiële tarieven worden aangerekend, blijven ten laste van het slachtoffer. ##### 3.1.2.2 Vergoeding bij inkomensverlies Bij inkomensverlies door een arbeidsongeval worden de volgende situaties onderscheiden: * **Tijdelijke ongeschiktheid (TO):** De uitkering bedraagt $90\%$ van het gemiddeld dagloon over de laatste twaalf maanden. De berekening hiervan gebeurt volgens de formule: $$ \text{Uitkering} = \frac{\text{Basisloon}}{365} \times 0.90 \times 7 \text{ dagen/week} $$ Zondagen en feestdagen worden meegerekend in de uitkering. De tijdelijke ongeschiktheid duurt tot het slachtoffer is genezen of het letsel consolideert, waarna het overgaat in blijvende ongeschiktheid. * **Blijvende ongeschiktheid (BO):** Na consolidatie van het letsel wordt de mate van economische ongeschiktheid vastgesteld. Dit percentage geeft aan hoeveel het slachtoffer nog kan werken in zijn of haar specifieke beroep. Dit kan hoger zijn dan de fysiologische ongeschiktheid (medische beperkingen). De uitkering is een jaarlijkse vergoeding, berekend op basis van de graad van arbeidsongeschiktheid en het basisloon. Er geldt een herzieningstermijn van drie jaar na consolidatie om eventuele evolutie van het letsel te beoordelen. Het loonplafond voor de berekening van deze uitkeringen is momenteel €54.743,48 per jaar (geïndexeerd). ##### 3.1.2.3 Verplaatsingskosten Sommige reiskosten van het slachtoffer of diens gezinsleden kunnen eveneens gedekt worden. ##### 3.1.2.4 Dodelijk arbeidsongeval Bij een dodelijk arbeidsongeval voorziet de verzekering in de dekking van begrafeniskosten en de overbrenging van de overledene. Daarnaast kan een partner aanspraak maken op een lijfrente (vergoeding) die $30\%$ van het basisloon bedraagt. Kinderen kunnen een tijdelijke lijfrente ontvangen, variërend tussen $20\%$ en $15\%$ van het basisloon. Deze uitkeringen worden later in detail besproken. #### 3.1.3 Burgerlijke aansprakelijkheid De uitkeringen zijn gebaseerd op een basisloon dat door het slachtoffer wordt aanvaard. Een werknemer kan geen schadeclaim indienen tegen zijn werkgever, tenzij een derde partij aansprakelijk is voor het ongeval (bijvoorbeeld bij een auto-ongeval). In dat geval kan het slachtoffer wel een vordering instellen voor de resterende, niet-vergoede schade. #### 3.1.4 Ambtenaren Ambtenaren volgen grotendeels dezelfde regeling als werknemers in de privésector met betrekking tot arbeidsongevallen. #### 3.1.5 Zelfstandigen Arbeidsongevallenverzekeringen zijn niet van toepassing op zelfstandigen. Zij vallen terug op de regelingen voor ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ### 3.2 De verzekering beroepsziekten De verzekering beroepsziekten is een aparte tak van de sociale zekerheid die specifiek gericht is op ziekten die ontstaan door blootstelling aan schadelijke factoren in het beroepsleven. #### 3.2.1 Principes en dekking In tegenstelling tot arbeidsongevallen, die een plotse gebeurtenis betreffen, zijn beroepsziekten het gevolg van een langdurige blootstelling aan risicofactoren. Fedris beheert deze verzekering, en er is geen sprake van privéverzekeraars zoals bij arbeidsongevallen. De regeling voor het slachtoffer gebeurt rechtstreeks door Fedris. #### 3.2.2 Aangifte en erkenning Zowel het slachtoffer als een gezinslid kan een beroepsziekte aangeven. Fedris speelt een dubbele rol: enerzijds curatief (uitbetalen van vergoedingen) en anderzijds preventief (bespreken van preventieve maatregelen). Om een beroepsziekte te laten erkennen, zijn er twee scenario's: * **Lijst erkende beroepsziekten:** Indien de ziekte voorkomt op de officiële lijst van erkende beroepsziekten, hoeft het slachtoffer geen oorzakelijk verband aan te tonen. * **Niet-erkende beroepsziekte:** In dit geval moet het slachtoffer zelf de blootstelling aan een risicofactor én het oorzakelijk verband met de ziekte bewijzen. Een commissie binnen Fedris beslist over de erkenning. #### 3.2.3 Vergoede risico's De vergoedingen en evaluatie van beroepsziekten zijn grotendeels gelijklopend met die van arbeidsongevallen. Er zijn echter belangrijke verschillen: * De evolutie van een beroepsziekte kan over een langere periode plaatsvinden en is vaak blijvend, soms reeds bij aanvang. * Er is geen herzieningstermijn zoals bij arbeidsongevallen, aangezien ziekten ook na lange tijd nog kunnen evolueren. * Fedris vergoedt enkel de remgelden van medische prestaties die opgenomen zijn in een specifieke FBZ-nomenclatuur (Federale Ziektekostenverzekering). #### 3.2.4 Ambtenaren en zelfstandigen Ambtenaren volgen een gelijkaardige regeling als werknemers in de privésector. Beroepsziekten zijn niet van toepassing op zelfstandigen; zij vallen terug op de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ### 3.3 Het asbestfonds Het asbestfonds, opgericht in 2007 en beheerd door Fedris, regelt de vergoedingen voor personen die getroffen zijn door longaandoeningen veroorzaakt door asbestblootstelling. Deze regeling staat open voor iedereen, inclusief omgevingsslachtoffers. #### 3.3.1 Berekening van uitkeringen De berekening van uitkeringen is gebaseerd op een basisjaarloon. Indien een maandelijks loon wordt ontvangen, dient dit vermenigvuldigd te worden met twaalf om het jaarloon te verkrijgen. ### 3.4 Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen Deze uitkeringen zijn cruciaal voor het opvangen van inkomensverlies door ziekte of privéongevallen. Ze zijn van toepassing op werknemers en zelfstandigen. #### 3.4.1 Voor werknemers Werknemers moeten bijdragen aan de sociale zekerheid, voldoende arbeidsdagen hebben gewerkt en hun arbeidsongeschiktheid melden met een medisch attest. Een adviserend geneesheer beoordeelt de mate van ongeschiktheid. * **Primaire arbeidsongeschiktheid (maximaal 1 jaar):** * De eerste 30 dagen worden volledig door de werkgever betaald (gewaarborgd loon: $100\%$). * Vanaf dag 31 betaalt de ziekteverzekering $60\%$ van het bruto dagloon, met een maximumbedrag per dag van €107,73. Zaterdagen tellen mee, feestdagen niet. Herval binnen 14 dagen geldt als éénzelfde periode. * **Invaliditeit (na 1 jaar):** * Het RIZIV beoordeelt de invaliditeit op basis van een medisch verslag. * De uitkering hangt af van de gezinssituatie: $65\%$ voor alleenstaanden met kinderen, $55\%$ voor alleenstaanden zonder personen ten laste, en $40\%$ voor samenwonenden met twee inkomens. Herval binnen 3 maanden telt als voortzetting van dezelfde invaliditeit. #### 3.4.2 Voor zelfstandigen Voor zelfstandigen geldt een niet-vergoedbare periode van één maand, waarna een primaire arbeidsongeschiktheid van 11 maanden volgt en daarna een periode van invaliditeit. De vergoeding is een forfaitair bedrag, afhankelijk van de gezinssituatie. Zelfstandigen hebben geen gewaarborgd loon omdat ze geen werkgever hebben. #### 3.4.3 Voor ambtenaren Ambtenaren bouwen een ziektekrediet op. Ze beschikken over 21 ziektedagen per arbeidsjaar aan $100\%$ van de wedde. Na uitputting van deze dagen wordt overgegaan naar invaliditeit aan $60\%$ van de wedde, tenzij bij ernstige ziekte, waar $100\%$ wedde behoud blijft. Definitieve arbeidsongeschiktheid kan leiden tot een vervroegd pensioen. ### 3.5 Moederschapsuitkeringen Moederschapsuitkeringen zijn niet gelijkgesteld met arbeidsongeschiktheid. * **Voor werknemers:** 15 weken, waarvan 1 week verplicht vóór de vermoedelijke bevalling. De eerste 30 dagen worden aan $82\%$ van het loon betaald, daarna $75\%$. * **Voor zelfstandigen:** 13 weken, waarvan 3 verplicht. De forfaitaire vergoeding bedraagt €855 per week, en na 4 weken €782 per week. * **Voor ambtenaren:** 15 weken aan $100\%$ van de wedde. ### 3.6 Vaderschapsverlof (geboorteverlof) Sinds 1 januari 2023 bedraagt het vaderschapsverlof 20 dagen, zowel voor werknemers als zelfstandigen. Het verlof kan opgenomen worden binnen de 4 maanden na de geboorte en start ten vroegste bij de geboorte. * **Werknemer:** De eerste 3 dagen worden aan $100\%$ door de werkgever betaald. Daarna kan een uitkering aangevraagd worden bij het ziekenfonds. * **Zelfstandige:** Een dagvergoeding van €103,53 is aan te vragen bij het sociaal verzekeringsfonds. > **Tip:** Het is belangrijk om de specifieke voorwaarden en percentages voor elke categorie (werknemer, zelfstandige, ambtenaar) en voor elk type uitkering (ziekte, invaliditeit, moederschap, vaderschap) uit het hoofd te leren, aangezien deze vaak aan bod komen op examens. Let ook goed op de verschillende periodes van arbeidsongeschiktheid en de daarbij horende percentages. --- # Beroepsziekten en het asbestfonds Dit gedeelte behandelt de erkenning en vergoeding van ziekten die ontstaan door blootstelling aan gevaarlijke stoffen of omstandigheden op het werk, evenals het specifieke asbestfonds voor longaandoeningen. ### 4.1 Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen zijn financiële compensaties die bedoeld zijn om inkomensverlies door ziekte of ongeval te dekken, en zorgen voor een vervangingsinkomen voor personen die tijdelijk niet kunnen werken. Deze uitkeringen zijn beschikbaar voor werknemers en zelfstandigen bij ziekte of privé-ongevallen. Voor zelfstandigen dekken ze ook beroepsongevallen of beroepsziekten, terwijl werknemers hiervoor een aparte verzekering hebben. #### 4.1.1 Voorwaarden en fasen voor werknemers Om in aanmerking te komen, moeten werknemers bijdragen aan de sociale zekerheid via hun loon, voldoende arbeidsdagen hebben gewerkt en hun arbeidsongeschiktheid melden bij hun ziekenfonds met een medisch attest. Een adviserend geneesheer beoordeelt vervolgens de mate van ongeschiktheid. Er worden twee fasen van arbeidsongeschiktheid onderscheiden: * **Primaire arbeidsongeschiktheid (maximaal 1 jaar):** * De eerste 30 dagen worden volledig doorbetaald door de werkgever als gewaarborgd loon (100%). * Vanaf dag 31 neemt de ziekteverzekering de betaling over: 60% van het bruto dagloon, voor zes dagen per week (feestdagen uitgesloten). Er geldt een maximumbedrag per dag van €107,73. * Een herval binnen 14 dagen wordt beschouwd als éénzelfde periode van arbeidsongeschiktheid. * **Invaliditeit (na 1 jaar):** * Na een jaar beoordeelt het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV) op basis van een medisch verslag of de persoon in invaliditeit gaat. * De uitkering hangt af van de gezinssituatie: 65% voor alleenstaanden met kinderen of personen ten laste, 55% voor alleenstaanden zonder personen ten laste, en 40% voor samenwonenden met twee inkomens. * Een herval binnen 3 maanden wordt gezien als een voortzetting van dezelfde invaliditeit. > **Tip:** Bij korte ziekteperiodes (minder dan 30 dagen) komt de ziekteverzekering niet tussen. Zorg ervoor dat je de arbeidsongeschiktheid tijdig meldt bij je ziekenfonds met een medisch attest. #### 4.1.2 Uitkeringen voor zelfstandigen Zelfstandigen hebben geen gewaarborgd loon omdat zij geen werkgever hebben. De eerste maand van arbeidsongeschiktheid wordt niet vergoed en moet door de zelfstandige zelf overbrugd worden. Hierna volgt een periode van primaire arbeidsongeschiktheid van maximaal 11 maanden, gevolgd door een periode van invaliditeit. De vergoeding voor zelfstandigen is een forfaitair bedrag dat afhankelijk is van de gezinssituatie en significant lager ligt dan voor werknemers. #### 4.1.3 Uitkeringen voor ambtenaren Ambtenaren bouwen een ziektekrediet op. Ze hebben recht op 21 ziektedagen per arbeidsjaar met behoud van 100% van hun wedde. Na het opgebruiken van deze dagen, ontvangen ze een uitkering van 60% van hun wedde, tenzij de ziekte ernstig is, in welk geval 100% van de wedde behouden blijft. Definitieve arbeidsongeschiktheid kan leiden tot een vervroegd pensioen. #### 4.1.4 Moederschapsuitkeringen Moederschapsuitkeringen zijn niet gelijkgesteld met arbeidsongeschiktheid. * **Voor werknemers:** De duur bedraagt 15 weken, waarvan 1 week verplicht voorafgaand aan de vermoedelijke bevalling. De eerste 30 dagen worden met 82% van het loon vergoed, daarna met 75%. * **Voor zelfstandigen:** De duur is 13 weken, met 3 verplichte weken. De forfaitaire vergoeding bedraagt €855 per week, na 4 weken €782 per week. * **Voor ambtenaren:** De duur bedraagt 15 weken aan 100% van de wedde. #### 4.1.5 Vaderschapsverlof (geboorteverlof) Sinds 1 januari 2023 hebben zowel werknemers als zelfstandigen recht op 20 dagen vaderschapsverlof. Dit verlof kan opgenomen worden binnen de 4 maanden na de geboorte en vangt ten vroegste aan op de dag van de geboorte. * **Werknemers:** De eerste 3 dagen worden door de werkgever betaald aan 100%, waarna een uitkering bij het ziekenfonds aangevraagd kan worden. * **Zelfstandigen:** Zij ontvangen een dagvergoeding van €103,53, aan te vragen bij hun sociaal verzekeringsfonds. ### 4.2 De arbeidsongevallenverzekering van de sociale zekerheid Deze verzekering beschermt werknemers tegen ongevallen die plaatsvinden in het beroepsleven. Ziekte, privé-ongevallen en ongevallen van zelfstandigen vallen hier niet onder. Het is een tak van de sociale zekerheid die geprivatiseerd is, waarbij werkgevers verplicht zijn een aparte arbeidsongevallenverzekering af te sluiten. Fedris, het Federaal Agentschap voor Beroepsrisico's, treedt op als toezichthouder. #### 4.2.1 Verzekerde gebeurtenissen en vergoede schade De arbeidsongevallenverzekering dekt: * **Ongevallen werknemers in het beroepsleven:** Dit betreft een plotse gebeurtenis met een uitwendige oorzaak die letsel veroorzaakt, tijdens en wegens de uitvoering van de arbeidsovereenkomst. Dit omvat ongevallen tijdens het werk (arbeidsrisico) en ongevallen op de weg van en naar het werk (arbeidsweg), mits deze een uitwendige oorzaak hebben. * **Vergoede schade:** * **Medische en aanverwante kosten:** Deze worden volledig gedekt door de arbeidsongevallenverzekeraar. Het slachtoffer betaalt geen eigen aandeel. De praktische regeling verloopt via het ziekenfonds dat de kosten terugvordert bij de verzekeraar, of rechtstreeks met de verzekeraar. Ereloonsupplementen van artsen of ziekenhuizen zijn echter niet gedekt en blijven voor rekening van het slachtoffer. * **Inkomensverlies:** Dit geldt bij tijdelijke ongeschiktheid (TO) en blijvende ongeschiktheid (BO). Er is een loonplafond van €54.743,48 per jaar. * **Tijdelijke ongeschiktheid (TO):** Een uitkering van 90% van het gemiddeld dagloon (gemiddelde van de laatste 12 maanden) wordt verleend. Zondagen en feestdagen worden meegerekend. De TO duurt tot genezing of consolidatie van het letsel, waarna de situatie overgaat naar BO. * **Blijvende ongeschiktheid (BO):** Na consolidatie wordt een graad van economische ongeschiktheid (wat het slachtoffer nog kan werken in zijn beroep) en fysiologische ongeschiktheid (medische beperkingen) vastgesteld. De uitkering is een jaarlijkse vergoeding gebaseerd op de graad van arbeidsongeschiktheid en het basisloon. Er is een herzieningstermijn van 3 jaar na consolidatie om de evolutie van het letsel te beoordelen. > **Voorbeeld:** Een schilder loopt een handletsel op, wat resulteert in 30% fysiologische ongeschiktheid. Echter, voor zijn beroep als schilder kan dit leiden tot een economische ongeschiktheid van 100%, met een dienovereenkomstige uitkering. #### 4.2.2 Bijzondere gevallen * **Verplaatsingskosten:** Sommige reiskosten van het slachtoffer of diens gezinsleden kunnen vergoed worden. * **Dodelijk arbeidsongeval:** Bij een dodelijk arbeidsongeval worden begrafeniskosten en kosten voor de overbrenging van de overledene vergoed. Daarnaast ontvangt de partner een lijfrente (30% van het basisloon) en kinderen een (tijdelijke) lijfrente (20% of 15%). * **Burgerlijke aansprakelijkheid:** Werknemers kunnen geen schade-eis indienen tegen de werkgever, tenzij een derde aansprakelijk is voor het ongeval. In dat geval kan het slachtoffer vordering stellen voor de resterende, niet-vergoede schade. #### 4.2.3 Ambtenaren en zelfstandigen Ambtenaren volgen grotendeels dezelfde regeling als werknemers in de privé-sector. Voor zelfstandigen is de arbeidsongevallenverzekering van de sociale zekerheid niet van toepassing; zij vallen terug op de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ### 4.3 De verzekering beroepsziekten van de sociale zekerheid Beroepsziekten zijn ziekten die veroorzaakt worden door blootstelling aan gevaarlijke stoffen of omstandigheden op het werk. In tegenstelling tot arbeidsongevallen, betreft het hier geen plotse gebeurtenis, waardoor het verband tussen blootstelling en ziekte soms minder duidelijk is. De regeling wordt door Fedris zelf beheerd, niet via privé-verzekeraars, en zowel curatieve (uitkeringen) als preventieve maatregelen behoren tot de taken van Fedris. #### 4.3.1 Erkenning en bewijslast * **Erkende beroepsziekten:** Voor ziekten die op de officiële lijst van erkende beroepsziekten staan, hoeft het slachtoffer geen oorzakelijk verband aan te tonen; het is voldoende om aan te tonen dat men aan het risico is blootgesteld geweest. * **Niet-erkende beroepsziekten:** In dit geval ligt de bewijslast bij het slachtoffer, die zowel de blootstelling als het oorzakelijk verband met de ziekte moet aantonen. Een commissie binnen Fedris beslist over de erkenning. #### 4.3.2 Vergoede risico's en uitkeringen De vergoedingen voor beroepsziekten lopen grotendeels gelijk met die voor arbeidsongevallen, zowel qua uitkeringen als evaluatie. Er zijn echter verschillen: * De evolutie van een letsel door een ziekte kan anders zijn dan bij een ongeval; beroepsziekten kunnen ook na lange tijd nog evolueren. * Er is geen herzieningstermijn zoals bij blijvende ongeschiktheid na consolidatie van een ongeval. * Fedris vergoedt enkel de remgelden van medische prestaties die opgenomen zijn in de specifieke FBZ-nomenclatuur. #### 4.3.3 Ambtenaren en zelfstandigen Net als bij arbeidsongevallen, volgen ambtenaren de regeling van de privé-sector. Zelfstandigen kunnen geen aanspraak maken op de verzekering beroepsziekten en vallen terug op de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. ### 4.4 Het asbestfonds Het asbestfonds, opgericht in 2007 en beheerd door Fedris, richt zich voornamelijk op longaandoeningen veroorzaakt door blootstelling aan asbest. Iedereen kan hier aanspraak op maken, inclusief omgevingsslachtoffers die niet direct aan asbest blootgesteld waren op de werkplek, maar er wel aan zijn blootgesteld in hun leefomgeving. > **Tip:** De berekening van de vergoedingen door het asbestfonds is gebaseerd op het basisjaarloon. Bij een maandloon wordt dit vermenigvuldigd met twaalf. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Nomenclatuur | Een officiële lijst met codes die overeenkomen met medische prestaties of verstrekkingen, beheerd door het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV), die de basis vormt voor de terugbetaling van gezondheidszorgen. | | Remgeld | Het persoonlijk aandeel dat een patiënt zelf moet betalen voor medische verstrekkingen of medicijnen, na aftrek van het deel dat wordt terugbetaald door het ziekenfonds of de verzekeraar. | | Derdebetalerssysteem | Een regeling waarbij de patiënt slechts zijn eigen aandeel (remgeld) betaalt, terwijl de zorgverlener de rest van het bedrag rechtstreeks ontvangt van de ziekteverzekering of de verzekeringsinstelling. | | Geconventioneerde zorgverlener | Een arts of zorgverlener die zich houdt aan de officiële tarieven die zijn afgesproken met het RIZIV, waardoor patiënten enkel het remgeld hoeven te betalen. | | Niet-geconventioneerde zorgverlener | Een arts of zorgverlener die zich niet houdt aan de afspraken van het RIZIV en ereloonsupplementen mag aanrekenen bovenop het remgeld, wat resulteert in hogere kosten voor de patiënt. | | Gedeeltelijk geconventioneerd | Een zorgverlener die zich niet consequent aan de RIZIV-tarieven houdt; soms volgen ze de officiële afspraken, soms niet, wat kan leiden tot variërende kosten voor de patiënt. | | Arbeidsongeschiktheid | De situatie waarin iemand tijdelijk niet in staat is om te werken vanwege ziekte of een ongeval, wat recht kan geven op een uitkering ter vervanging van het verloren inkomen. | | Primaire arbeidsongeschiktheid | De initiële periode van arbeidsongeschiktheid, doorgaans de eerste twaalf maanden, waarin een deel van het loon wordt doorbetaald door de werkgever en daarna door de ziekteverzekering. | | Invaliditeit | De fase die volgt op primaire arbeidsongeschiktheid (na meer dan één jaar), waarbij de arbeidsongeschiktheid permanent wordt geacht en de uitkeringen worden vastgesteld op basis van de medische toestand en de gezinssituatie. | | Gewaarborgd loon | Het loon dat een werknemer gedurende de eerste periode van ziekte ontvangt van zijn werkgever, volgens wettelijke bepalingen. | | Arbeidsongeval | Een ongeval dat gebeurt tijdens het werk of op de weg van en naar het werk, dat een werknemer of ambtenaar oploopt en dat recht geeft op specifieke vergoedingen via de arbeidsongevallenverzekering. | | Tijdelijke ongeschiktheid (TO) | De periode waarin een slachtoffer van een arbeidsongeval tijdelijk niet kan werken en recht heeft op een uitkering ter vervanging van het verloren inkomen, berekend op basis van het gemiddeld dagloon. | | Blijvende ongeschiktheid (BO) | De situatie na consolidatie van het letsel door een arbeidsongeval, waarbij een graad van economische en/of fysiologische ongeschiktheid wordt vastgesteld, die leidt tot een jaarlijkse vergoeding. | | Economische ongeschiktheid | De mate waarin iemand nog in staat is om te werken in zijn eigen beroep na een ongeval of ziekte, die wordt meegenomen bij de berekening van een vergoeding voor blijvende ongeschiktheid. | | Beroepsziekte | Een ziekte die veroorzaakt is door de uitoefening van een beroep, waarbij de blootstelling aan schadelijke factoren op het werk de oorzaak is van de aandoening. | | Fedris | Het Federaal Agentschap voor Beroepsrisico's, een overheidsinstelling die toezicht houdt op arbeidsongevallen en beroepsziekten in België en ook instaat voor de regeling van vergoedingen in bepaalde gevallen. | | Lijfrente | Een periodieke uitkering die wordt verstrekt aan nabestaanden (zoals een partner) in geval van een dodelijk arbeidsongeval, om hen financieel te ondersteunen. |