Economic Policy

# Einführung in die Finanzwissenschaft und ihre zentralen Fragen Die Finanzwissenschaft ist ein Teilgebiet der Volkswirtschaftslehre, das sich mit der Rolle und den Aktivitäten des Staates in der Wirtschaft befasst. Dieser Bereich betrachtet, wie staatliche Interventionen das Wirtschaftsleben beeinflussen und welche ökonomischen Konsequenzen diese Interventionen nach sich ziehen. Der Kurs „Marktwirtschaft und Staat“ ist in diesem Feld angesiedelt und wird auch als „Public Economics“ bezeichnet [11](#page=11) [13](#page=13) [50](#page=50). ### 1.1 Abgrenzung zu anderen volkswirtschaftlichen Disziplinen Die Finanzwissenschaft wird im Kontext der Volkswirtschaftslehre (VWL) eingeordnet, die sich im Gegensatz zur Betriebswirtschaftslehre (BWL) mit dem Funktionieren der Wirtschaft als Ganzes beschäftigt. Innerhalb der VWL grenzt sie sich wie folgt ab [11](#page=11) [12](#page=12): * **Mikroökonomie:** Untersucht ökonomische Entscheidungen einzelner Haushalte und Unternehmen sowie die Koordinationsmechanismen von Märkten angesichts von Knappheit [12](#page=12). * **Makroökonomie:** Analysiert die gesamtwirtschaftlichen Auswirkungen von Entscheidungen und Phänomene wie Arbeitslosigkeit und Konjunkturzyklen [12](#page=12). * **Finanzwissenschaft (Public Economics):** Konzentriert sich spezifisch auf die Rolle und die finanziellen Aktivitäten des Staates [11](#page=11) [13](#page=13). ### 1.2 Die Rolle des Staates in der Wirtschaft Der Staat übt durch verschiedene Instrumente einen erheblichen Einfluss auf die Wirtschaft aus. Zu den wichtigsten Instrumenten gehören [13](#page=13): * **Besteuerung:** Erhebung von Steuern, die in entwickelten Ländern einen signifikanten Anteil des Bruttoinlandsprodukts (BIP) ausmachen können (30-50%). Beispiele hierfür sind Einkommensteuer, Mehrwertsteuer und Erbschaftsteuer [13](#page=13). * **Staatsausgaben:** Finanzierung von öffentlichen Gütern wie Infrastruktur und Sicherheit sowie des Sozialstaats durch Leistungen wie Renten-, Kranken-, Bildungs- und Familienförderung [13](#page=13). * **Regulierung:** Festlegung von Regeln und Vorschriften, z. B. Mindestlöhne, Bankenregulierung, Emissionsstandards oder Kartellverbote [13](#page=13). * **Makroökonomische Stabilisierung:** Einsatz von Fiskal- und Geldpolitik zur Steuerung von Konjunktur, Inflation und zur Absicherung von Finanzinstituten (z.B. Bailouts) [13](#page=13). ### 1.3 Zentrale Fragen der Finanzwissenschaft Der Kurs und die Finanzwissenschaft im Allgemeinen werden von vier zentralen Fragen geleitet [14](#page=14) [28](#page=28): #### 1.3.1 Wann sollte der Staat in die Wirtschaft eingreifen? Diese Frage beschäftigt sich mit der Begründung staatlicher Interventionen. Grundsätzlich können perfekt funktionierende Märkte zu Pareto-effizienten Allokationen führen, bei denen es nicht möglich ist, eine Person besserzustellen, ohne eine andere schlechter zu stellen. Staatliche Interventionen sind jedoch gerechtfertigt, wenn Märkte versagen oder wenn gesellschaftliche Ziele wie Gerechtigkeit verfolgt werden [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31) [34](#page=34). Die Hauptgründe für staatliche Interventionen sind: * **Marktversagen:** Märkte versagen, wenn sie nicht zu effizienten Mengen führen (der „Kuchen ist ineffizient klein“). Ursachen hierfür sind [31](#page=31): * **Unvollständiger Wettbewerb:** Eine Marktseite hat Preissetzungsmacht [31](#page=31). * **Unvollständige Informationen:** Ungleiche Informationsverteilung zwischen Marktteilnehmern [31](#page=31). * **Externalitäten:** Auswirkungen einer Entscheidung auf Dritte, die nicht am Marktgeschehen beteiligt sind [31](#page=31). > **Beispiel:** Eine Person verzichtet auf eine Krankenversicherung, was das Risiko für andere (z. B. Kommilitonen) erhöht, sich anzustecken und medizinische Kosten zu verursachen. Gesellschaftlich wäre eine Versicherung optimal, individuell aber nicht. Ein staatlicher Eingriff kann eine Versicherungspflicht sein [32](#page=32). * **Individuelles Versagen:** Individuen treffen nicht immer rationale Entscheidungen, was zu ineffizienten Mengen führt. Ein Beispiel ist die unzureichende Vorsorge für den Ruhestand. Die Verhaltensökonomie untersucht dieses Phänomen. Es stellt sich jedoch die Frage, wie der Staat erkennen kann, was für Individuen optimal ist [33](#page=33). * **Umverteilung:** Auch wenn Märkte effizient sind, kann die resultierende Verteilung von Einkommen und Vermögen nicht den gesellschaftlichen Vorstellungen von Fairness entsprechen. Märkte können zu erheblicher Einkommensungleichheit führen. Staatliche Eingriffe (Steuer- und Transfersysteme) zielen darauf ab, Ressourcen umzuverteilen, um den gesellschaftlichen Fairnessvorstellungen gerecht zu werden [34](#page=34). > **Tipp:** Es gibt einen Zielkonflikt zwischen Effizienz (Größe des Kuchens) und Gerechtigkeit (Verteilung des Kuchens). Staatliche Eingriffe zur Umverteilung können Anreize verzerren und die Effizienz beeinträchtigen [36](#page=36). #### 1.3.2 Wie kann der Staat eingreifen? Diese Frage bezieht sich auf die Instrumente, die dem Staat zur Verfügung stehen, um Effizienz zu steigern und Umverteilungsziele zu erreichen, sowie auf die tatsächliche Nutzung dieser Instrumente in einem spezifischen Kontext wie Österreich [37](#page=37). #### 1.3.3 Wie beeinflussen diese Interventionen ökonomische Größen? Da der Staat eine Vielzahl von Interventionsmöglichkeiten hat, ist es entscheidend, die Effekte dieser Interventionen zu kennen, um politische Entscheidungen abwägen zu können. Hierbei unterscheidet man zwischen [50](#page=50): * **Direkte Effekte:** Mechanische Auswirkungen einer Intervention, die eintreten würden, wenn sich das Verhalten der Individuen nicht ändert. Beispiel: Eine Steuererhöhung steigert mechanisch das Steueraufkommen [51](#page=51). * **Indirekte Effekte:** Auswirkungen, die sich ergeben, wenn Individuen ihr Verhalten als Reaktion auf die Intervention ändern. Beispiel: Bei höherer Besteuerung reduzieren Topverdiener ihr Arbeitsangebot, was das Steueraufkommen senken und Effizienzverluste verursachen kann [51](#page=51). > **Tipp:** Die Schätzung indirekter Effekte ist eine Hauptaufgabe der empirischen Finanzwissenschaft und essenziell für die Politikbewertung [51](#page=51). #### 1.3.4 Warum entscheiden sich Regierungen dafür so zu intervenieren wie sie es tun? Diese Frage beleuchtet die Gründe für staatliche Handlungen aus der Perspektive der politischen Ökonomie. Der politische Prozess aggregiert die Präferenzen von Millionen von Menschen, um Entscheidungen zu treffen [52](#page=52). * **Politische Ökonomie:** Untersucht, wie der politische Prozess Entscheidungen hervorbringt, die Individuen und die Wirtschaft beeinflussen. Sie analysiert, wie Politiker:innen Entscheidungen treffen und wie Wahlen sowie Wählerpräferenzen Steuern und Staatsausgaben beeinflussen [53](#page=53). * **Public Choice Theorie:** Ein Teilgebiet der Politischen Ökonomie, das sich mit „Regierungsfehlern“ beschäftigt, d.h., dass Regierungen nicht immer zum Wohle der Gesellschaft handeln, sondern auch von Eigennutz oder dem Einfluss von Interessengruppen geprägt sein können [53](#page=53). ### 1.4 Normative und positive Analyse Die Finanzwissenschaft bedient sich zweier analytischer Ansätze [15](#page=15): * **Normative Analyse:** Beantwortet die Frage „Was sollte sein?“ und basiert oft auf Modellen. Beispiele sind die Frage, wann und wie der Staat eingreifen sollte oder wie hoch Steuern sein sollten [15](#page=15). * **Positive Analyse:** Beantwortet die Frage „Was ist und warum ist es so, wie es ist?“ und ist meist empirischer Natur. Sie untersucht, wie Staatseingriffe wirken oder ob Steuern das Arbeitsangebot beeinflussen. Die Erkenntnisse der positiven Analyse sind die Grundlage für die normative Analyse [15](#page=15). ### 1.5 Relevanz finanzwissenschaftlicher Fragestellungen Die Beschäftigung mit finanzwissenschaftlichen Fragestellungen ist aus mehreren Gründen relevant [16](#page=16): * **Praktische Relevanz:** Staatseingriffe betreffen Millionen von Menschen und sind Gegenstand intensiver öffentlicher Debatten. Der öffentliche Sektor beschäftigt zudem einen erheblichen Teil der Erwerbsbevölkerung [16](#page=16). * **Akademische Relevanz:** Zentrale ökonomische Fragen sind oft finanzwissenschaftlicher Natur und überschneiden sich mit Mikro- und Makroökonomie sowie Arbeitsmarktökonomie [16](#page=16). * **Methodische Relevanz:** Die Finanzwissenschaft nutzt eine Vielfalt von Methoden, darunter angewandte Theorie, Empirie und Machine Learning [16](#page=16). ### 1.6 Lernziele des Kurses Die Lernziele des Kurses zielen darauf ab, dass Studierende [17](#page=17): 1. Verstehen, wie Staatseingriffe die Wirtschaft prägen und welche Auswirkungen wirtschafts- und steuerpolitische Entscheidungen haben. 2. Eine fundierte eigene Meinung zu Steuerpolitik und anderen Staatseingriffen bilden können. 3. Ihr analytisches Denkvermögen verbessern. ### 1.7 Zusammenfassung Die Finanzwissenschaft untersucht die Rolle des Staates in der Wirtschaft. Staatseingriffe sind durch Marktversagen, individuelles Versagen und Umverteilungswünsche begründbar, wobei ein Zielkonflikt zwischen Effizienz und Gerechtigkeit besteht. Der Staat verfügt über verschiedene Interventionsinstrumente, deren optimale Wahl das Verständnis ihrer indirekten Effekte erfordert. Der politische Prozess spielt ebenfalls eine entscheidende Rolle bei der Gestaltung staatlicher Interventionen [54](#page=54). --- # Geschichte der Finanzwissenschaft Die Geschichte der Finanzwissenschaft umfasst die Entwicklung zentraler Denkschulen und Theorien zur Rolle des Staates und seiner Finanzpolitik über mehrere Jahrhunderte [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25). ### 2.1 Kameralisten Im 17. und 18. Jahrhundert lieferten die deutschen Kameralisten finanzpolitische Vorschläge zur Förderung des Wohlstands absolutistischer Landesfürsten. Ihr Hauptziel war die Maximierung der Steuereinnahmen unter der Bedingung ausreichenden Wirtschaftswachstums. Um dies zu erreichen, verfolgten sie Strategien zur Erweiterung der Steuerbasis und setzten Staatsausgaben zur Wirtschaftsförderung, beispielsweise durch den Ausbau der Infrastruktur, ein [19](#page=19). ### 2.2 Klassiker Die britischen Nationalökonomen des 18. und frühen 19. Jahrhunderts, allen voran Adam Smith (1723–1790), vertraten die Leitidee, dass das Gemeinwohl am besten durch das freie Spiel des Marktes gefördert wird. Die Rolle des Staates wurde auf Bereiche wie Landesverteidigung, Rechtsprechung, Infrastruktur und Bildung beschränkt; eine Umverteilung wurde nicht als staatliche Aufgabe angesehen. Andere frühe Vertreter wie David Ricardo (1772–1823) analysierten bereits die Effekte von Steuern und öffentlichen Krediten [20](#page=20). ### 2.3 Neoklassiker In der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts entwickelten die Neoklassiker die Marginalbetrachtung (Grenznutzen) als zentrale methodische Grundlage, die bis heute Bestandteil der Finanzwissenschaft ist. Zu den wichtigsten Vertretern dieser Schule zählen John Stuart Mill (1806–1873), Hermann Heinrich Gossen (1810–1858) und Alfred Marshall (1842–1924) [21](#page=21). ### 2.4 Positive Theorie der Staatstätigkeit Das 20. Jahrhundert war geprägt von der Entwicklung der positiven Theorie der Staatstätigkeit, die sich mit der Frage beschäftigt, wie Entscheidungen über staatliche Aktivitäten getroffen werden (Public Choice Theorie). Diese Theorie postuliert, dass politische Entscheidungen von Individuen im Einklang mit ihren eigenen Interessen getroffen werden. Wichtige Vertreter dieser Richtung sind Knut Wicksell (1851-1926), James M. Buchanan (1919-2013) und Gordon Tullock (1922-2014) [22](#page=22). ### 2.5 Keynesianismus Der Keynesianismus, begründet von John Maynard Keynes (1883–1946), entstand als Reaktion auf die Weltwirtschaftskrise der 1930er Jahre. Das Kernanliegen war, dass Staaten antizyklisch zur Konjunktur agieren sollten, um die Wirtschaft zu stabilisieren. Dies bedeutet konkret, in Rezessionsphasen die Staatsausgaben zur Nachfragesteigerung zu erhöhen und in Boomphasen durch Sparen und Schuldenabbau (Steuererhöhungen) entgegenzuwirken [23](#page=23). ### 2.6 Normative Theorie der Staatstätigkeit Ebenfalls im 20. Jahrhundert entwickelte sich die normative Theorie der Staatstätigkeit, die Marktversagen als Rechtfertigung für staatliche Eingriffe ansieht. Als Beispiele für solche Marktversagen werden öffentliche Güter (Erik Lindahl) und externe Effekte (Arthur Pigou und Ronald Coase) genannt. Richard Musgrave (1910–2007) hat die Gründe für Staatseingriffe systematisch erfasst [24](#page=24). ### 2.7 Die moderne Finanzwissenschaft Die moderne Finanzwissenschaft, die sich im 21. Jahrhundert verstärkt etabliert, zeichnet sich durch eine engere Verknüpfung theoretischer Modelle mit empirischen Ergebnissen aus, um daraus Politikempfehlungen abzuleiten. Aktuelle Forschungsthemen umfassen beispielsweise die optimale Ausgestaltung von Einkommensteuern, die Nutznießer von Steuersenkungen und die Auswirkungen von Erbschaftsteuern auf die Ungleichheit. Zu den prominenten Vertretern zählen Joseph Stiglitz, Raj Chetty, Emmanuel Saez, Thomas Piketty, Clemens Fuest und Henrik Kleven [25](#page=25). > **Tip:** Die moderne Finanzwissenschaft legt großen Wert auf die empirische Überprüfung theoretischer Annahmen und die Ableitung konkreter politischer Handlungsempfehlungen [25](#page=25). Die Forschung im Bereich der modernen Finanzwissenschaft beschäftigt sich mit einer Vielzahl von Themen und fokussiert sich zunehmend auf internationale Vergleiche [26](#page=26) [27](#page=27). --- # Der Umfang und die Struktur staatlicher Interventionen Dieser Abschnitt beleuchtet das Ausmaß staatlicher Wirtschaftseingriffe anhand von Kennzahlen wie der Staats- und Abgabenquote und analysiert die Struktur der Staatsausgaben. ### 3.1 Wege staatlicher Intervention Der Staat kann auf verschiedene Weisen in die Wirtschaft eingreifen, um Marktversagen zu beheben oder Umverteilungsziele zu erreichen. Zu den wichtigsten Instrumenten zählen [38](#page=38): * **Besteuerung und Subventionierung**: * Die Besteuerung von Gütern, die als "überproduziert" gelten (z.B. CO2-Emissionen), oder die Subventionierung von "unterproduzierten" Gütern (z.B. Impfungen) zielt auf eine Effizienzsteigerung ab, indem Preise und gehandelte Mengen beeinflusst werden [38](#page=38). * Progressive Besteuerung dient der Umverteilung von Einkommen und Vermögen, wie beispielsweise durch eine Vermögenssteuer [38](#page=38). * **Regulierung**: * Diese umfasst Beschränkungen für den Verkauf von "überproduzierten Gütern" (z.B. Qualitätsanforderungen an Kraftstoffe) oder Anordnungen zum Kauf von "unterproduzierten Gütern" (z.B. Auto- oder Krankenversicherung) [38](#page=38). * **Staatliche Bereitstellung von Gütern**: * Der Staat kann Güter, die tendenziell unterproduziert werden (z.B. Verteidigung, Krankenversicherung in Kanada), direkt bereitstellen, um Effizienz zu steigern [39](#page=39). * Diese Bereitstellung kann auch Umverteilungswirkungen haben [39](#page=39). * **Staatliche Finanzierung von privat bereitgestellten Gütern**: * Hierbei finanziert der Staat Güter, die zwar als "unterproduziert" gelten, aber vom Privatsektor erbracht werden (z.B. Medikamentenentwicklung), um die Effizienz zu steigern [39](#page=39). ### 3.2 Ausmaß staatlicher Interventionen: Kennzahlen Zur Messung der Bedeutung des öffentlichen Sektors in einer Volkswirtschaft werden verschiedene Kennzahlen herangezogen [40](#page=40): * **Staatsausgabenquote (Staatsquote)**: * Diese Kennzahl setzt die gesamten Staatsausgaben ins Verhältnis zum Bruttoinlandsprodukt (BIP) [40](#page=40). * **Abgabenquote**: * Sie misst die Pflichtabgaben an den Staat im Verhältnis zum BIP [40](#page=40). * **Steuerquote**: Bezieht sich auf das Steueraufkommen im Verhältnis zum BIP [40](#page=40). * **Gesamtabgabenquote**: Umfasst das Steueraufkommen zuzüglich der Sozialversicherungsbeiträge im Verhältnis zum BIP [40](#page=40). #### 3.2.1 Historische Entwicklung der Abgabenquoten Die Abgabenquoten, sowohl die Steuerquote als auch die Gesamtabgabenquote, zeigen in vielen Industrieländern eine deutliche Entwicklung über die Zeit [41](#page=41) [42](#page=42). * **Österreich, Deutschland, UK, USA**: Grafiken veranschaulichen die Entwicklung dieser Quoten von 1960 bis 2020 [41](#page=41) [42](#page=42). * **Langfristiger internationaler Vergleich (1870-2015)**: * Im 19. Jahrhundert und bis zum Ersten Weltkrieg lagen die gesamten Steuereinnahmen in reichen Ländern unter 10% des nationalen Einkommens [43](#page=43). * Ein starker Anstieg erfolgte ab den 1910er/1920er Jahren bis in die 1970er/1980er Jahre [43](#page=43). * Danach stabilisierten sich die Quoten auf unterschiedlichen Niveaus: rund 30% in den USA, 40% in Großbritannien und 45%-55% in Deutschland, Frankreich und Schweden [43](#page=43). * Das Bruttonationaleinkommen (BNE) wird als Bezugsgröße verwendet, welche das BIP abzüglich Abschreibungen plus dem Saldo der Primäreinkommen mit der übrigen Welt darstellt. Es repräsentiert die Summe der Einkommen, die im betrachteten Zeitraum von den Gebietsansässigen eines Landes erzielt wurden [43](#page=43). #### 3.2.2 Staatsausgabenquote im internationalen Vergleich Auch die Staatsausgabenquote zeigt langfristig einen deutlichen Anstieg, insbesondere bis etwa 1980, wonach sie sich in vielen OECD-Ländern relativ konstant einpendelte [44](#page=44) [47](#page=47). ### 3.3 Struktur der Staatsausgaben Die Analyse der Struktur der Staatsausgaben verdeutlicht, wofür die staatlichen Einnahmen verwendet werden [45](#page=45). #### 3.3.1 Entwicklung der Ausgabenstruktur über die Zeit * **Langfristiger Überblick (1870-2015)**: * Vor 1914 absorbierten "regaliane Ausgaben" (Militär, Polizei, Justiz, allgemeine Verwaltung, grundlegende Infrastruktur) nahezu alle fiskalischen Einnahmen [46](#page=46). * Im Jahr 2015 entfielen durchschnittlich 10% des nationalen Einkommens in Westeuropa auf regaliane Ausgaben [46](#page=46). * Der Ausbau des Sozialstaates ist die Hauptursache für das Wachstum des Staatssektors. Wesentliche Bereiche, die ausgebaut wurden, sind [47](#page=47): * Öffentliche Bildung: 6% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Öffentliche Rentenversicherung: 11% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Öffentliche Krankenversicherung: 9% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Transferleistungen (nicht Renten, z.B. Arbeitslosenversicherung): 5% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). * Sonstige Sozialausgaben (z.B. Wohnen): 6% des nationalen Einkommens im Jahr 2015 [46](#page=46). #### 3.3.2 Staatsverschuldung In den meisten entwickelten Ländern übersteigen die Staatsausgaben die Staatseinnahmen. Dies hat zur Anhäufung von Staatsschulden geführt, insbesondere im Zuge der globalen Finanzkrise von 2008-2010 und der COVID-19-Pandemie. Die Schuldenuhr bietet eine tagesaktuelle Darstellung der Staatsschulden [47](#page=47) [48](#page=48). > **Tip:** Achten Sie bei der Analyse von Staatsfinanzen auf die Unterscheidung zwischen Bruttoinlandsprodukt (BIP) und Bruttonationaleinkommen (BNE) als Bezugsgrößen für Quoten, da diese unterschiedliche Perspektiven auf die Wirtschaftsleistung eines Landes bieten. > **Beispiel:** Die Gesamtabgabenquote gibt ein umfassenderes Bild über die finanzielle Belastung durch den Staat als die reine Steuerquote, da sie auch Sozialversicherungsbeiträge einschließt. --- # Organisatorische und prüfungsbezogene Informationen Diese Sektion fasst die zentralen organisatorischen Rahmenbedingungen, Termine, Materialien sowie Prüfungsmodalitäten für den Kurs zusammen. ### 4.1 Vorlesungsstruktur und Termine Die Präsenzvorlesung zum Kurs „Marktwirtschaft und Staat“ findet wöchentlich statt [3](#page=3). * **Zeit:** Mittwochs, 13:45 bis 15:15 Uhr [3](#page=3). * **Raum:** BA 9911 [3](#page=3). * **Vorlesungsende:** 21. Mai 2025 [3](#page=3). Zusätzlich gibt es zwei Sondertermine: * Donnerstag, 06. März 2025, 13:45 Uhr in Raum K 033C [3](#page=3). * Donnerstag, 13. März 2025, 13:45 Uhr in Raum K 033C [3](#page=3). Die insgesamt 12 Vorlesungstermine im Detail sind: * **März:** 05.03.2025, 06.03.2025 (Do.), 12.03.2025, 13.03.2025 (Do.), 19.03.2025, 26.03.2025 [3](#page=3). * **April:** 02.04.2025, 09.04.2025, 30.04.2025 [3](#page=3). * **Mai:** 07.05.2025, 14.05.2025, 21.05.2025 [3](#page=3). #### 4.1.1 MuSSS-Kurs Parallel zum regulären Kurs existiert ein MuSSS-Kurs. Die Inhalte und Unterlagen sind identisch zum regulären Kurs. Studierende des MuSSS-Kurses sind ausdrücklich zur Teilnahme an der Präsenzvorlesung eingeladen [4](#page=4). ### 4.2 Kursunterlagen und Materialien Alle Kursunterlagen für sowohl den regulären Kurs als auch den MuSSS-Kurs werden zentral über Moodle bereitgestellt und wöchentlich aktualisiert. Für den MuSSS-Kurs werden zudem wöchentlich Videos zur Vorlesung angeboten, auf die alle Studierenden, unabhängig von ihrer Kurszugehörigkeit, Zugriff haben [4](#page=4). ### 4.3 Prüfungsmodalitäten Der reguläre Kurs und der MuSSS-Kurs werden gemeinsam geprüft. Die Leistungsbeurteilung erfolgt über eine Hauptklausur und eine Nachklausur, wobei das jeweils bessere Ergebnis zählt [5](#page=5). #### 4.3.1 Prüfungsformat Die Klausur hat eine Dauer von 60 Minuten und wird auf der Plattform Moodle in den Computerräumen der JKU abgehalten. Die Prüfungsfragen umfassen Multiple Choice-, Single Choice- und numerische Fragen [5](#page=5). * **Bestehensgrenze:** 30 von 60 Punkten [5](#page=5). * **Probeklausur:** Es wird eine Probeklausur angeboten, deren Details gesondert angekündigt werden [5](#page=5). Weitere Ankündigungen bezüglich der Prüfung sind zu beachten [5](#page=5). #### 4.3.2 Prüfungstermine * **Hauptklausur:** Mittwoch, 28. Mai 2025, 13:45 - 15:15 Uhr [5](#page=5). * **Nachklausur:** Mittwoch, 04. Juni 2025, 13:45 - 15:15 Uhr [5](#page=5). #### 4.3.3 Voraussetzungen und Anmeldung Eine Prüfungsanmeldung ist zwingend über KUSSS erforderlich. Als Antrittsvoraussetzung für die Klausur muss die StEOP (Studien- und Prüfungsordnung) abgeschlossen sein [6](#page=6). ### 4.4 Fragen zur Vorlesung Es gibt zwei Hauptwege, um Fragen zur Vorlesung zu stellen: 1. Direkt während der Präsenzkursstunden [6](#page=6). 2. Über die eingerichteten Moodle-Foren, insbesondere für den MuSSS-Kurs [6](#page=6). ### 4.5 Prüfungskommission Bei einer kommissionellen Prüfung setzt sich die Prüfungskommission wie folgt zusammen: * **Erstprüfer:** Ulrich Glogowsky [6](#page=6). * **Zweitprüferin:** Johanna Reuter [6](#page=6). * **Vorsitzende:** Susanne Pech [6](#page=6). ### 4.6 Intensivierungskurse Die Intensivierungskurse (IKs) dienen der Vertiefung des Vorlesungsstoffs und beinhalten typischerweise Rechenbeispiele sowie Moodle-Hausübungen. Alle Intensivierungskurse werden gemeinsam geprüft [7](#page=7). #### 4.6.1 Dozent:innen der Intensivierungskurse Die Dozent:innen der Intensivierungskurse sind: * Manfred Küllinger [7](#page=7). * Susanne Pech [7](#page=7). * Johanna Reuter [7](#page=7). ### 4.7 Literatur und Voraussetzungen Die Vorlesung orientiert sich „lose“ an der Primärliteratur [8](#page=8). #### 4.7.1 Primärliteratur * Gruber: Public Finance and Public Policy. Worth Publishers. 2019 [57](#page=57) [8](#page=8). * Aktuelle Forschungsarbeiten [8](#page=8). #### 4.7.2 Sekundärliteratur * Rosen & Gayer: Public Finance. Global Edition. McGraw-Hill Education. 2014 [8](#page=8). * Mankiw & Taylor: Grundzüge der Volkswirtschaftslehre. Schäffer-Poeschel. 2016 [8](#page=8). * Breyer & Buchholz: Ökonomie des Sozialstaats. Springer. 2018 [8](#page=8). * Homburg: Allgemeine Steuerlehre. Vahlen. 2010 [8](#page=8). * Nowotny & Zagler: Der öffentliche Sektor. Springer. 2009 [8](#page=8). #### 4.7.3 Weitere empfohlene Literatur * Tanzi und Schuknecht: Public Spending in the 20th Century. Cambridge University Press. 2000 [57](#page=57). * Kleven: Language Trends in Public Economics. 2018 [57](#page=57). * Kahneman: Thinking, Fast and Slow. Penguin. 2012 [57](#page=57). * EU-Kommission: Statistischer Anhang der Europäischen Wirtschaft. 2017 [57](#page=57). * OECD: OECD-Revenue Statistics 1965 – 2017. 2018 [57](#page=57). * Piketty: Capital and Ideology. Harvard University Press. 2020 [57](#page=57). #### 4.7.4 Akademische Voraussetzungen Die Vorlesung setzt Grundkenntnisse in folgenden Bereichen voraus: * Einführung in die Volkswirtschaftslehre [8](#page=8). * Einführung in die Mikroökonomie [8](#page=8). ### 4.8 Gliederung des Kurses Der Kurs ist in folgende Themenbereiche gegliedert [55](#page=55) [56](#page=56) [9](#page=9): 1. Einordnung und Lernziele des Kurses [9](#page=9). 2. Geschichte der Finanzwissenschaft [9](#page=9). 3. Die zentralen Fragen der Finanzwissenschaft [9](#page=9). 4. Einführung [56](#page=56). 5. Grundlagen der Finanzwissenschaft: Theorie [56](#page=56). 6. Steuern in Theorie und Praxis: Grundlagen [56](#page=56). 7. Steuern in Theorie und Praxis: Die Wirkung von Steuern [56](#page=56). 8. Steuern in Theorie und Praxis: Optimale Besteuerung [56](#page=56). 9. Öffentliche Güter [56](#page=56). 10. Externe Effekte [56](#page=56). 11. Sozialpolitik: Grundlagen der Sozialversicherung [56](#page=56). 12. Sozialpolitik: Arbeitslosenversicherung [56](#page=56). 13. Sozialpolitik: Pensionsversicherung [56](#page=56). 14. Sozialpolitik: Kranken- und Unfallversicherung [56](#page=56). --- ## Häufige fehler vermeiden - Überprüfen Sie alle Themen gründlich vor Prüfungen - Achten Sie auf Formeln und wichtige Definitionen - Üben Sie mit den in jedem Abschnitt bereitgestellten Beispielen - Memorieren Sie nicht ohne die zugrunde liegenden Konzepte zu verstehen

| Term | Definition | |------|------------| | Finanzwissenschaft | Das Fachgebiet der Wirtschaftswissenschaften, das sich mit der Rolle und den Aktivitäten des Staates in der Wirtschaft befasst, einschließlich Besteuerung, Staatsausgaben, Regulierung und makroökonomischer Stabilisierung. | | Marktversagen | Eine Situation, in der die Märkte allein nicht zu einer effizienten Allokation von Ressourcen führen, was staatliche Eingriffe zur Korrektur erforderlich machen kann. Dies kann durch unvollständigen Wettbewerb, unvollständige Informationen oder Externalitäten verursacht werden. | | Individuelles Versagen | Beschreibt Situationen, in denen Individuen aufgrund von kognitiven Einschränkungen oder Verhaltensverzerrungen nicht immer rationale Entscheidungen treffen, was zu ineffizienten Ergebnissen führen kann und potenziell staatliche Interventionen rechtfertigt. | | Umverteilung | Staatliche Maßnahmen, die darauf abzielen, Einkommen und Vermögen von einer Gruppe von Bürgern zu einer anderen zu übertragen, oft durch progressive Besteuerung und Transferzahlungen, um gesellschaftliche Vorstellungen von Fairness zu erfüllen. | | Pareto-Effizienz | Ein Zustand, in dem keine Verbesserung der Situation eines Individuums möglich ist, ohne die Situation eines anderen Individuums zu verschlechtern. Perfekt funktionierende Märkte streben Pareto-Effizienz in der Allokation an. | | Externalität | Eine Auswirkung einer wirtschaftlichen Transaktion auf eine dritte Partei, die nicht direkt an der Transaktion beteiligt ist. Diese können positiv (z.B. Impfungen) oder negativ (z.B. Umweltverschmutzung) sein. | | Positive Analyse | Eine ökonomische Analyse, die darauf abzielt, wirtschaftliche Phänomene objektiv zu beschreiben und zu erklären, indem sie sich auf Fakten und beobachtbare Zusammenhänge konzentriert, ohne Werturteile zu fällen. | | Normative Analyse | Eine ökonomische Analyse, die sich mit Fragen des „Sollens“ befasst und darauf abzielt, Empfehlungen für wirtschaftspolitische Maßnahmen zu geben, basierend auf bestimmten Wertvorstellungen oder Zielen. | | Staatsquote | Ein Maß für die wirtschaftliche Bedeutung des Staates, das die gesamten Staatsausgaben ins Verhältnis zum Bruttoinlandsprodukt (BIP) setzt. | | Abgabenquote | Ein Indikator für die Belastung der Volkswirtschaft durch staatliche Forderungen, der die gesamten Pflichtabgaben (Steuern und Sozialversicherungsbeiträge) ins Verhältnis zum Bruttoinlandsprodukt (BIP) setzt. | | Direkte Effekte | Die unmittelbaren, mechanischen Auswirkungen einer staatlichen Intervention, die sich ergeben würden, wenn die Verhaltensweisen der Individuen unverändert blieben. | | Indirekte Effekte | Die Auswirkungen einer staatlichen Intervention, die sich aus der Verhaltensänderung der Individuen als Reaktion auf die Intervention ergeben. Diese sind entscheidend für die Politikbewertung. | | Politische Ökonomie | Ein Forschungsfeld, das untersucht, wie politische Prozesse (wie Wahlen, Lobbyismus) und individuelle Interessen Entscheidungen über staatliche Interventionen und deren Allokation beeinflussen. | | Public Choice Theorie | Ein Teilgebiet der politischen Ökonomie, das die Anwendung ökonomischer Methoden auf politische Entscheidungsprozesse untersucht und dabei oft die Möglichkeit von „Regierungsfehlern“ aufgrund von Eigennutz oder Partikularinteressen hervorhebt. |

# De rollen van de overheid in de economie Dit onderwerp onderzoekt de drie kernrollen die de overheid vervult in een economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie, en hoe de overheid ingrijpt om marktfalen te corrigeren en het algemeen welzijn te bevorderen. ### 1.1 Belang van de overheid Individuele consumenten streven nutsmaximalisatie na en producenten streven winstmaximalisatie na. Deze individuele keuzes leiden niet altijd tot de situatie die voor de hele maatschappij het beste is. Een verandering die ervoor zorgt dat minstens één iemand een hogere welvaart ervaart, zonder dat de welvaart van andere mensen hiervoor moet afnemen, wordt een **paretoverbetering** genoemd. Hoewel een markt in theorie kan leiden tot maximale welvaartsverbetering, werken markten in de praktijk niet altijd optimaal. Dit kan komen doordat producten niet beschikbaar zijn voor iedereen, of doordat machtsposities zorgen voor oneerlijke handel of hogere prijzen. ### 1.2 Drie kernrollen van de overheid De overheid vervult drie hoofrollen in de economie: 1. **Allocatie:** De overheid zorgt ervoor dat de toewijzing van de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk verloopt, zodat de welvaart voor de hele maatschappij zo hoog mogelijk is. Dit omvat beleidsmaatregelen zoals mededingingsbeleid, het aanbieden van publieke goederen en het corrigeren van externe effecten. 2. **Herverdeling:** De overheid kan beslissen om over te gaan tot een herverdeling van de beschikbare goederen en diensten om ongelijkheid, zoals de kloof tussen arm en rijk, te dichten. Zelfs wanneer de markt efficiënt werkt en de totale welvaartsverbetering maximaal is, kan de verdeling van welvaart onder individuen onevenredig zijn. 3. **Stabilisatie:** De overheid beschikt over instrumenten en middelen om de economie te stabiliseren wanneer nodig, wat primair valt onder macro-economische doelstellingen. #### 1.2.1 Allocatie De overheid speelt een cruciale rol bij het corrigeren van marktfalen om een efficiënte toewijzing van middelen te waarborgen. Belangrijke aspecten van de allocatieve rol zijn: ##### 1.2.1.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid van de overheid heeft tot doel eerlijke concurrentie mogelijk te maken en te bevorderen. Dit gebeurt door te voorkomen dat bepaalde partijen een te grote marktmacht verkrijgen en daar misbruik van maken. Dit beleid is vastgelegd in wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. Twee belangrijke vormen van concurrentievervalsing die het mededingingsbeleid probeert te bestrijden zijn: * **Kartelvorming:** Dit treedt op wanneer concurrerende bedrijven afspraken maken om de voordelen van een monopolie te benutten, wat leidt tot hogere prijzen en minder keuze voor consumenten. * **Marktsegmentatie:** Hierbij verdeelt een producent de markt op in verschillende regio's en beschermt deze segmenten actief om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid. Daarnaast let de overheid op bedrijven met een **dominante positie**. Dit is wanneer een producent een zodanig sterke marktpositie verwerft dat er nauwelijks volwaardige alternatieven bestaan, en deze positie wordt vervolgens gebruikt om consumenten keuzes op te dringen. ##### 1.2.1.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die **niet-rivaal** en **niet-exclusief** zijn. * **Rivaliteit** betekent dat de consumptie van het goed of de dienst door één persoon ervoor zorgt dat niemand anders het nog kan consumeren. De vraag hierbij is: "Als jij het gebruikt, blijft er dan minder over voor anderen?" * **Exclusiviteit** betekent dat niet iedereen vrije toegang heeft tot het goed of de dienst. De vraag hierbij is: "Kan je iemand uitsluiten (bijvoorbeeld als ze niet betalen)?" Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en defensie. ##### 1.2.1.3 Soorten goederen Om het concept van publieke goederen beter te begrijpen, is het nuttig om ze te contrasteren met andere soorten goederen: * **Private goederen:** Deze goederen zijn **rivaal** en **exclusief**. Ze worden typisch door de markt aangeboden omdat betaalbaarheid en eigendom duidelijk af te bakenen zijn. Een broodje kaas is een voorbeeld van een privaat goed. * **Clubgoederen of tolgoederen:** Deze goederen zijn **uitsluitbaar** maar **niet-rivaal** (tenminste tot de capaciteit bereikt is). De toegang kan worden beperkt tot betalende leden, maar het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks. Netflix is een voorbeeld van een clubgoed. * **Publieke goederen:** Zoals eerder genoemd, zijn deze **niet-rivaal** en **niet-exclusief**. Ze lijken vaak gratis, maar de kosten worden gedragen door de overheid via belastinginkomsten. Straatverlichting is een voorbeeld. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Dit zijn **niet-exclusieve** goederen die **wel uitgeput kunnen geraken** (onderhevig aan rivaliteit). Omdat deze goederen opraken (denk aan overbevissing, ontbossing), grijpt de overheid vaak in via regels, quota of beheer om ze te beschermen. Drinkbaar grondwater kan als een gemeenschappelijke bron worden beschouwd. ##### 1.2.1.4 Waarom biedt de overheid publieke goederen aan? De vrije markt levert publieke goederen niet of onvoldoende omdat deze niet-uitsluitbaar en niet-rivaal zijn: * **Niet-uitsluitbaar:** Producenten kunnen niet verhinderen dat niet-betalers toch meegenieten, wat de prikkel om te betalen wegneemt. * **Niet-rivaal:** Extra gebruikers veroorzaken nauwelijks kosten, waardoor een prijs per gebruiker moeilijk te bepalen is. Dit leidt tot het **vrijbuitersprobleem** (free-rider problem), waarbij individuen profiteren van het goed zonder eraan bij te dragen. Hierdoor hebben burgers geen prikkel om te betalen, waardoor bedrijven deze goederen niet winstgevend kunnen aanbieden. Daarom neemt de overheid de rol op zich om deze goederen aan te bieden. ##### 1.2.1.5 Externe effecten De overheid intervenieert ook om externe effecten te corrigeren. Dit zijn kosten of baten die derden ondervinden als gevolg van een economische transactie waar zij geen deel van uitmaken. ### 1.3 Herverdeling Ongelijkheid is een belangrijk aandachtspunt voor de overheid. Ongelijkheid kan voortkomen uit verschillende factoren: * **Verschil in lonen:** Dit kan worden verklaard door opleidingsniveau, ervaring, schaarste op de arbeidsmarkt (knelpuntberoepen), compensatie voor onaangename kenmerken van een job (onregelmatige uren, gevaarlijk of vuil werk), of locatie. Helaas kan discriminatie (bijvoorbeeld op basis van geslacht of afkomst) ook bijdragen aan loonverschillen. * **Inkomen uit kapitaal:** Naast inkomen uit arbeid, zorgt inkomen uit kapitaal voor verdere ongelijkheid. Kapitaalkrachtige mensen kunnen hun kapitaal beleggen en nog meer verdienen, wat de kloof tussen arm en rijk vergroot. ##### 1.3.1 Meten van ongelijkheid Om ongelijkheid in te schatten, worden verschillende instrumenten gebruikt: * **Lorenz-curve:** Dit is een grafiek waarin de inkomens cumulatief worden afgezet tegen de bevolking. * De **diagonale lijn** (de lijn van perfecte gelijkheid) vertegenwoordigt een situatie waarin er geen ongelijkheid is. In dit scenario verdient de armste 20% van de bevolking 20% van de inkomens, de armste 40% verdient 40%, enzovoort. Iedereen verdient dan evenveel. * Een curve die **onder** de diagonale lijn ligt, vertegenwoordigt **wel ongelijkheid** in een land. Bijvoorbeeld, de armste 20% van de bevolking verdient slechts 5% van de inkomens, de armste 40% verdient 15%, en de rijkste 20% verdient 45%. Hoe verder de curve van de diagonale lijn afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. * **Gini-coëfficiënt:** Dit is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid in de Lorenz-curve aangeeft. * Een Gini-coëfficiënt van **0** betekent volkomen gelijke inkomensverdeling (de oppervlakte A tussen de curve en de diagonale lijn is nul). * Een Gini-coëfficiënt van **1** betekent volkomen ongelijke inkomensverdeling (de oppervlakte A is gelijk aan de hele driehoek onder de diagonale lijn). * Hoe **hoger** de Gini-coëfficiënt, hoe hoger de ongelijkheid. Voorbeelden van Gini-coëfficiënten kunnen variëren, bijvoorbeeld 0,2 (relatief lage ongelijkheid), 0,45 (gemiddelde ongelijkheid) tot 0,7 (zeer hoge ongelijkheid). ##### 1.3.2 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben: * **Politieke machtsverhoudingen:** Inkomensongelijkheid kan leiden tot ongelijke politieke machtsverhoudingen, waarbij geld politieke beslissingen kan beïnvloeden via lobbywerk of grote budgetten voor campagnes. * **Rem op ontwikkeling:** Ongelijkheid kan de ontwikkeling van mensen belemmeren. Kinderen uit arme gezinnen krijgen mogelijk niet dezelfde kansen als kinderen uit rijke gezinnen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan mentale problemen veroorzaken, wat kan leiden tot ziekteverzuim en extra kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverend effect:** Aan de andere kant kan ongelijkheid ook een motiverend effect hebben op de ondernemingszin van jongeren, die de uitdaging aangaan om ongelijkheid te overwinnen. ##### 1.3.3 Herverdelingsbeleid van de overheid De overheid voert herverdelingsbeleid via verschillende instrumenten: * **Heffen van inkomensbelasting:** Een progressieve inkomensbelasting (hoe hoger het inkomen, hoe hoger het belastingtarief) zorgt ervoor dat hogere inkomens meer bijdragen. De geïnde belastingen worden deels herverdeeld onder diegenen met een laag inkomen. * **Aanbieden van bijna gratis onderwijs:** Door elk kind verplicht te laten genieten van bijna gratis onderwijs tot 18 jaar, wil de overheid ongelijkheid wegwerken voordat individuen de arbeidsmarkt betreden en loon gaan verdienen, en zo kansen aanreiken. * **Sociale zekerheid:** Iedereen kan genieten van sociale zekerheid (bijvoorbeeld bij ziekte, werkloosheid, pensioen), waardoor deze levensgebeurtenissen voor iedereen een meer gelijkwaardige impact hebben. Bijdragen hiervoor worden verzameld via inkomensbelasting en zijn dus inkomensgerelateerd. * **Aanbieden van publieke goederen:** De beschikbaarheid van publieke goederen zoals recreatiemogelijkheden, goed openbaar vervoer of bibliotheken zorgt ervoor dat ook mensen met een laag inkomen kunnen genieten van basisvoordelen in de samenleving. ### 1.4 Stabilisatie De overheid speelt een cruciale rol bij het stabiliseren van de economie. Dit omvat het beheren van economische cycli, het beheersen van inflatie en het bevorderen van duurzame groei. De instrumenten hiervoor vallen primair onder macro-economisch beleid, zoals monetair beleid (rentetarieven, geldhoeveelheid) en fiscaal beleid (overheidsuitgaven, belastingen). Doel is om schommelingen in de conjunctuur te dempen, werkloosheid te verminderen en economische stabiliteit te waarborgen. --- # Mededingingsbeleid en marktmacht Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt het mededingingsbeleid, de rol van de overheid bij het reguleren van marktmacht en het tegengaan van concurrentievervalsing. ## 2. Mededingingsbeleid en marktmacht Het mededingingsbeleid van de overheid beoogt eerlijke concurrentie te bevorderen door te voorkomen dat bepaalde marktpartijen buitensporige marktmacht verkrijgen en daarvan misbruik maken. Dit beleid omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. ### 2.1 Het doel van mededingingsbeleid Het primaire doel van mededingingsbeleid is het waarborgen van een eerlijk speelveld voor bedrijven en het beschermen van consumenten tegen mogelijke nadelige gevolgen van te grote marktmacht. Dit omvat het tegengaan van: * **Kartelvorming:** Dit vindt plaats wanneer concurrerende bedrijven geheime afspraken maken om de voordelen van een monopoliepositie te genieten, zoals het vastzetten van prijzen of het verdelen van markten. * **Marktsegmentatie:** Hierbij deelt een producent de markt op in verschillende regio's. Deze segmenten worden actief afgeschermd om optimaal te profiteren van verschillen in de bereidheid van consumenten om te betalen. * **Dominante posities:** Een producent verkrijgt een dominante positie wanneer deze een zodanig sterke marktpositie heeft dat er nauwelijks alternatieven bestaan. Deze positie kan vervolgens worden misbruikt om consumenten keuzes op te dringen. > **Tip:** Het mededingingsbeleid is cruciaal voor het voorkomen van monopolies en oligopolies die de prijzen kunnen manipuleren en innovatie kunnen belemmeren. ### 2.2 De rol van de overheid in de economie De overheid speelt drie hoofrollen in de economie om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren: 1. **Allocatie:** De overheid zorgt ervoor dat de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk worden ingezet om de totale maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat het corrigeren van marktfalen, zoals het aanbieden van publieke goederen en het externaliseren van externe effecten. 2. **Herverdeling:** De overheid kan de distributie van goederen en diensten aanpassen om ongelijkheid, met name de kloof tussen arm en rijk, te verkleinen. Zelfs wanneer de markt efficiënt werkt en de totale welvaart maximaal is, kunnen de voordelen onevenredig verdeeld zijn. 3. **Stabilisatie:** De overheid gebruikt instrumenten om de economie te stabiliseren, met name op macro-economisch niveau. ### 2.3 Soorten goederen en marktwerking De aard van goederen bepaalt mede hoe de markt functioneert en waar overheidsinterventie nodig kan zijn. * **Private goederen:** Deze goederen zijn zowel rivaal als exclusief. Ze worden typisch door de markt aangeboden omdat betaalbaarheid en eigendom duidelijk af te bakenen zijn. * **Rivaliteit:** De consumptie van het goed door één persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen. * **Exclusiviteit:** Het is mogelijk om individuen uit te sluiten van consumptie, bijvoorbeeld door een prijs te vragen. * **Clubgoederen of tolgoederen:** Deze goederen zijn exclusief, maar niet-rival, althans tot een bepaalde capaciteitsgrens is bereikt. De toegang kan beperkt worden tot betalende leden, maar het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks. * **Publieke goederen:** Deze goederen zijn niet-rival en niet-exclusief. * **Niet-exclusief:** Het is onmogelijk om niet-betalers van het gebruik uit te sluiten. * **Niet-rival:** Extra gebruikers veroorzaken geen extra kosten. * **Vrijbuitersprobleem:** Omdat producenten niet kunnen verhinderen dat mensen gratis meegenieten en er geen prijs per gebruiker te bepalen is, bieden markten publieke goederen vaak niet aan (of onvoldoende). Voorbeelden zijn wegen, parken en defensie. De overheid financiert deze goederen doorgaans via belastingen. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Deze goederen zijn niet-exclusief, maar wel rivaal, wat betekent dat ze uitgeput kunnen raken. Overbevissing en ontbossing zijn voorbeelden van problemen die hieruit voortkomen. De overheid grijpt vaak in met regels, quota of beheer om deze bronnen te beschermen. ### 2.4 Ongelijkheid en herverdeling De overheid intervenieert ook om ongelijkheid in de samenleving aan te pakken. Ongelijkheid kan voortkomen uit verschillen in lonen (door opleiding, ervaring, schaarste, onaangename arbeidsomstandigheden, locatie) en inkomen uit kapitaal. * **Lorenz-curve:** Dit is een grafische weergave die de cumulatieve inkomensverdeling afzet tegen de cumulatieve bevolking. * De diagonale lijn in de Lorenz-curve vertegenwoordigt een volkomen gelijke inkomensverdeling, waarbij de armste $X\%$ van de bevolking $X\%$ van de inkomens verdient. * Afwijkingen van deze lijn tonen de mate van ongelijkheid aan. * **Gini-coëfficiënt:** Dit is een getal tussen 0 en 1 dat de ongelijkheid in de Lorenz-curve kwantificeert. * Een Gini-coëfficiënt van 0 staat voor volkomen gelijke inkomensverdeling. * Een Gini-coëfficiënt van 1 staat voor volkomen ongelijke inkomensverdeling. * Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de ongelijkheid. > **Tip:** Begrijp de relatie tussen de Lorenz-curve en de Gini-coëfficiënt; ze zijn verschillende manieren om inkomensongelijkheid weer te geven. #### 2.4.1 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse negatieve gevolgen hebben: * **Politieke machtsverhoudingen:** Grote inkomensverschillen kunnen leiden tot ongelijke politieke invloed, waarbij geld de politieke besluitvorming kan beïnvloeden. * **Belemmering van ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen hebben mogelijk minder kansen op ontwikkeling en onderwijs, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan stress en psychische problemen veroorzaken, met gevolgen voor de gezondheid en hogere kosten voor sociale zekerheid. Er kan echter ook een positief motiverend effect uitgaan van ongelijkheid, bijvoorbeeld door ondernemingszin bij jongeren aan te wakkeren die de concurrentie willen aangaan. #### 2.4.2 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid voert herverdelingsbeleid via verschillende instrumenten: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens dragen procentueel meer bij aan belastingen, en de geïnde middelen worden deels herverdeeld onder lagere inkomensgroepen. * **Onderwijs:** Het aanbieden van grotendeels gratis onderwijs tot 18 jaar tracht ongelijkheid bij de start van de arbeidsmarkt te verminderen en gelijke kansen te creëren. * **Sociale zekerheid:** Systemen zoals ziekte-, werkloosheids- en pensioenuitkeringen zorgen voor een gelijkwaardigere opvang van tegenslagen voor iedereen. * **Publieke goederen:** De beschikbaarheid van voorzieningen zoals openbaar vervoer of bibliotheken biedt ook mensen met lagere inkomens toegang tot belangrijke maatschappelijke voordelen. --- # Publieke goederen en het vrijbuitersprobleem Dit onderwerp verklaart het concept van publieke goederen, definieert hun kenmerken en analyseert waarom de vrije markt deze goederen niet of onvoldoende aanbiedt, wat leidt tot het vrijbuitersprobleem en overheidsinterventie noodzakelijk maakt. ### 3.1 De rol van de overheid in de economie De overheid heeft drie kernrollen in de economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie. De rol van allocatie is gericht op het efficiënt toewijzen van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat onder meer mededingingsbeleid en het corrigeren van externe effecten en het aanbieden van publieke goederen. #### 3.1.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid van de overheid beoogt eerlijke concurrentie te waarborgen door te voorkomen dat bedrijven te veel marktmacht vergaren. Dit wordt aangepakt via wetgeving die marktmacht reguleert en beperkt. Voorbeelden van problematische situaties zijn kartelvorming (waarbij concurrenten afspraken maken om de voordelen van een monopolie te benutten), marktsegmentatie (waarbij producenten markten opdelen om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid) en het misbruik van een dominante positie (waarbij een bedrijf zijn sterke marktpositie gebruikt om consumenten keuzes op te dringen). #### 3.1.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die voldoen aan twee specifieke kenmerken: niet-rivaliteit en niet-uitsluitbaarheid. * **Niet-rivaliteit**: De consumptie van het goed of de dienst door één persoon vermindert de beschikbare hoeveelheid voor anderen niet. Met andere woorden, als jij het gebruikt, blijft er nog steeds genoeg over voor anderen. * **Niet-uitsluitbaarheid**: Het is niet mogelijk om personen die niet betalen van de consumptie van het goed of de dienst uit te sluiten. Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en landsverdediging. Hoewel ze vaak als gratis worden ervaren, worden de kosten ervan gedragen door de overheid via belastinginkomsten. #### 3.1.3 Soorten goederen Naast publieke goederen zijn er andere categorieën goederen: * **Private goederen**: Deze goederen zijn zowel rivaal als exclusief. Ze worden doorgaans door de markt aangeboden omdat eigendom en betaalbaarheid duidelijk af te bakenen zijn (bijvoorbeeld een broodje kaas). * **Clubgoederen of tolgoederen**: Deze goederen zijn uitsluitbaar, maar niet-rivaliserend tot aan een bepaalde capaciteitsgrens. Toegang kan beperkt worden tot betalende gebruikers, maar het gebruik door één persoon hindert anderen nauwelijks (bijvoorbeeld Netflix, tot de servers vol zijn). * **Gemeenschappelijke bronnen (commons)**: Dit zijn niet-uitsluitbare goederen die wel uitgeput kunnen raken, dus er is sprake van rivaliteit. Voorbeelden zijn drinkbaar grondwater, waarbij overconsumptie de beschikbaarheid kan bedreigen. De overheid grijpt hier vaak in met regels of quota om uitputting te voorkomen. #### 3.1.4 Het vrijbuitersprobleem (free-rider problem) De vrije markt faalt bij het aanbieden van publieke goederen omdat ze niet-uitsluitbaar en niet-rivaliserend zijn. Omdat producenten niet kunnen verhinderen dat niet-betalers meegenieten (niet-uitsluitbaar) en omdat extra gebruikers geen extra kosten met zich meebrengen (niet-rivaliserend), is het moeilijk om een prijs per gebruiker te bepalen. Dit leidt tot het **vrijbuitersprobleem**: individuele burgers hebben geen prikkel om te betalen voor een publiek goed, omdat ze er ook van kunnen genieten als anderen betalen. Hierdoor kunnen bedrijven deze goederen niet winstgevend aanbieden. Dit rechtvaardigt de overheidsinterventie om publieke goederen wel aan te bieden. > **Tip:** Denk bij het vrijbuitersprobleem aan een vuurtoren. Elke schipper profiteert van de vuurtoren, maar het is moeilijk om elke schipper een directe bijdrage te laten betalen. ### 3.2 Herverdeling en ongelijkheid De overheid heeft ook een rol in de herverdeling van goederen en diensten om ongelijkheid, zoals de kloof tussen arm en rijk, te dichten. Ongelijkheid kan ontstaan uit verschillen in lonen (o.a. door opleiding, ervaring, schaarste, compensatie voor onaangename jobs, locatie) maar ook uit inkomsten uit kapitaal. #### 3.2.1 Meten van ongelijkheid * **Lorenz-curve**: Dit is een grafische weergave waarin de cumulatieve inkomens worden afgezet tegen de cumulatieve bevolkingsgroepen. * De diagonale lijn (45-gradenlijn) representeert volkomen gelijke inkomensverdeling, waarbij elke bevolkingsgroep een proportioneel deel van het inkomen ontvangt (bv. de armste 20% ontvangt 20% van de inkomens). * Een kromming onder de diagonale lijn duidt op inkomensongelijkheid. Hoe verder de curve van de diagonale lijn af ligt, hoe groter de ongelijkheid. * **Gini-coëfficiënt**: Dit is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid in een Lorenz-curve aangeeft. * Een Gini-coëfficiënt van 0 betekent volkomen gelijke inkomensverdeling (de oppervlakte tussen de lijn van perfecte gelijkheid en de Lorenz-curve is nul). * Een Gini-coëfficiënt van 1 betekent volkomen ongelijke inkomensverdeling (de oppervlakte tussen de lijn van perfecte gelijkheid en de Lorenz-curve is maximaal, gelijk aan de hele driehoek). * Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de ongelijkheid. #### 3.2.2 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben: * **Politieke ongelijkheid**: Geld kan politieke besluitvorming beïnvloeden via lobbywerk of grote campagnebudgetten. * **Rem op menselijke ontwikkeling**: Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale gezondheidsproblemen**: Ongelijkheid kan leiden tot stress, wat weer kan resulteren in ziekteverzuim en extra kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverend effect**: Ongelijkheid kan ook een stimulans zijn voor ondernemingszin, waarbij individuen streven naar verbetering van hun positie. #### 3.2.3 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid gebruikt verschillende instrumenten om inkomensongelijkheid te verminderen: * **Progressieve inkomensbelasting**: Hogere inkomens betalen relatief meer belasting, en deze geïnde middelen worden deels herverdeeld onder lagere inkomensgroepen. * **Gratis onderwijs**: Het aanbieden van bijna gratis onderwijs tot 18 jaar creëert gelijke kansen vóórdat mensen de arbeidsmarkt betreden. * **Sociale zekerheid**: Systemen voor ziekte, werkloosheid en pensioen zorgen voor een gelijkwaardigere impact van tegenslagen voor iedereen, gefinancierd via inkomensbelastingen. * **Aanbieden van publieke goederen**: Goed openbaar vervoer, bibliotheken en recreatiemogelijkheden zorgen ervoor dat ook mensen met een lager inkomen kunnen genieten van basisvoorzieningen. --- # Economische ongelijkheid en herverdeling Economische ongelijkheid en herverdeling Dit onderwerp onderzoekt economische ongelijkheid, de meting ervan met de Lorenz-curve en Gini-coëfficiënt, en de rol van de overheid bij herverdeling door middel van belastingen, onderwijs en sociale zekerheid. ## 4. Economische ongelijkheid en herverdeling De overheid speelt een cruciale rol in de economie, niet alleen bij het efficiënt toewijzen van middelen (allocatie) en het stabiliseren van de economie, maar ook bij het aanpakken van economische ongelijkheid door middel van herverdeling. Hoewel individuele actoren nuts- of winstmaximalisatie nastreven, leidt dit niet altijd tot de optimale uitkomst voor de hele maatschappij. De overheid kan ingrijpen om de toewijzing van productiefactoren te verbeteren, marktfalen te corrigeren, en de welvaartsverdeling te beïnvloeden. ### 4.1 De rol van de overheid De overheid heeft drie hoofdfuncties binnen de economie: 1. **Allocatie:** Het zorgen voor een zo efficiënt mogelijke toewijzing van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat onder andere mededingingsbeleid, het aanbieden van publieke goederen en het corrigeren van externe effecten. 2. **Herverdeling:** Het aanpakken van ongelijkheid in de verdeling van goederen en diensten om de kloof tussen arm en rijk te verkleinen. Dit gebeurt wanneer, zelfs bij een efficiënte marktwerking, de welvaartsverdeling onevenwichtig is. 3. **Stabilisatie:** Het beheren van de economie om stabiliteit te waarborgen, voornamelijk op macro-economisch niveau. ### 4.2 Allocatie: marktfalen en overheidsingrijpen Markten werken niet altijd optimaal, wat leidt tot situaties waarin goederen en diensten niet voor iedereen toegankelijk zijn of waarin marktmacht misbruikt wordt. De overheid intervenieert via verschillende instrumenten: #### 4.2.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid beoogt eerlijke concurrentie te waarborgen door te voorkomen dat bepaalde partijen te veel marktmacht verkrijgen en deze misbruiken. Dit omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. Voorbeelden van marktverstoringen die dit beleid aanpakt zijn: * **Kartelvorming:** Afspraken tussen concurrerende bedrijven om de voordelen van een monopolie te benutten, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten. * **Marktsegmentatie:** Het opdelen van de markt in regio's en deze actief afschermen om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid. * **Dominante positie:** Een situatie waarin een producent een zeer sterke marktpositie heeft waaruit consumenten keuzes worden opgedrongen, omdat er nauwelijks alternatieven zijn. #### 4.2.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die zowel **niet-rivaal** als **niet-exclusief** zijn. * **Niet-rivaal:** De consumptie van het goed door één persoon vermindert niet de beschikbaarheid voor anderen. * **Niet-exclusief:** Het is niet mogelijk om individuen uit te sluiten van consumptie, zelfs als ze niet betalen. Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en defensie. De overheid financiert deze goederen via belastinginkomsten omdat de vrije markt deze niet of onvoldoende zou aanbieden. Het zogenaamde 'vrijbuitersprobleem' ontstaat omdat individuen geen prikkel hebben om te betalen als ze toch kunnen meegenieten, wat de winstgevendheid voor private aanbieders ondermijnt. **Soorten goederen:** * **Private goederen:** Riaal en exclusief (bv. een broodje kaas). De markt biedt deze goederen doorgaans aan. * **Clubgoederen of tolgoederen:** Uitsluitbaar maar niet-rivaal tot de capaciteit bereikt is (bv. Netflix, waar je voor betaalt maar je gebruik anderen nauwelijks hindert). * **Publieke goederen:** Niet-rivaal en niet-exclusief (bv. straatverlichting). * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Niet-exclusief maar wel riaal en uitputbaar (bv. drinkbaar grondwater, visbestanden). De overheid grijpt hier vaak in om uitputting te voorkomen. ### 4.3 Herverdeling: de aard van economische ongelijkheid Economische ongelijkheid is het verschil in welvaart, dat zowel voortkomt uit inkomen uit arbeid als uit kapitaal. #### 4.3.1 Oorzaken van ongelijkheid in inkomen uit arbeid Verschillen in lonen kunnen verklaard worden door factoren als: * Opleidingsniveau en ervaring. * Schaarste op de arbeidsmarkt (knelpuntberoepen). * Compensatie voor onaangename of gevaarlijke arbeidsomstandigheden. * Locatie (bv. verschil tussen stad en platteland). * Discriminatie op basis van geslacht, afkomst of andere kenmerken. #### 4.3.2 Ongelijkheid in inkomen uit kapitaal Kapitaalkrachtige individuen kunnen hun vermogen investeren, wat leidt tot extra inkomsten. Dit kan de kloof tussen arm en rijk verder vergroten. #### 4.3.3 Meten van ongelijkheid: de Lorenz-curve De Lorenz-curve is een grafische weergave van de inkomensverdeling. De cumulatieve inkomens worden afgezet tegen de cumulatieve bevolkingsgroepen (uitgedrukt in percentages). * **Diagonale lijn:** Vertegenwoordigt een perfect gelijke inkomensverdeling, waarbij elke bevolkingsgroep het percentage van het totale inkomen verdient dat overeenkomt met haar aandeel in de bevolking (bv. de armste 20% verdient 20% van de inkomens). * **Gebogen lijn (Lorenz-curve):** Toont de werkelijke inkomensverdeling. Hoe verder de curve van de diagonale lijn af ligt, hoe groter de ongelijkheid. Bijvoorbeeld, als de armste 20% slechts 5% van de inkomens verdient, duidt dit op aanzienlijke ongelijkheid. #### 4.3.4 Meten van ongelijkheid: de Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid kwantificeert, gebaseerd op de Lorenz-curve. * **Gini-coëfficiënt = 0:** Volkomen gelijke inkomensverdeling (de Lorenz-curve valt samen met de diagonale lijn; oppervlakte A = 0). * **Gini-coëfficiënt = 1:** Volkomen ongelijke inkomensverdeling (één persoon bezit al het inkomen; oppervlakte A is gelijk aan de totale driehoek). Een hogere Gini-coëfficiënt indiceert een hogere mate van economische ongelijkheid. #### 4.3.5 Gevolgen van ongelijkheid Economische ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben: * **Politieke machtsverhoudingen:** Ongelijkheid kan leiden tot ongelijke invloed op politieke beslissingen door middel van lobbywerk of campagnefinanciering. * **Kansenongelijkheid:** Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen op onderwijs en ontwikkeling, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan stress en mentale problemen veroorzaken, wat leidt tot verhoogd ziekteverzuim en hogere kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverende factor:** Soms kan ongelijkheid jongeren motiveren om te ondernemen en te streven naar verbetering van hun eigen situatie. ### 4.4 Herverdeling door de overheid De overheid gebruikt verschillende instrumenten om economische ongelijkheid te verminderen: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens worden procentueel zwaarder belast. De geïnde belastingen worden deels herverdeeld onder inkomensgroepen met lagere inkomens. * **Onderwijs:** Het aanbieden van vrijwel gratis onderwijs tot 18 jaar creëert gelijke startkansen voor alle kinderen, nog voordat zij de arbeidsmarkt betreden. * **Sociale zekerheid:** Systemen zoals ziekteverzekering, werkloosheidsuitkeringen en pensioenen zorgen voor een vangnet en een meer gelijkwaardige impact van levensgebeurtenissen voor alle burgers. De financiering hiervan gebeurt via belastingen, vaak gerelateerd aan inkomen. * **Publieke goederen:** Het aanbieden van publieke goederen zoals recreatiemogelijkheden, openbaar vervoer en bibliotheken zorgt ervoor dat ook burgers met lagere inkomens toegang hebben tot basisvoorzieningen en voordelen in de samenleving. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Nutsmaximalisatie | Het economische principe waarbij individuele consumenten ernaar streven hun totale bevrediging of nut te maximaliseren, gegeven hun budgetbeperkingen en de prijzen van goederen en diensten. | | Winstmaximalisatie | Het economische principe waarbij producenten ernaar streven hun winst, het verschil tussen opbrengsten en kosten, te maximaliseren om hun economische resultaten te optimaliseren. | | Paretoverbetering | Een verandering in de economische allocatie van middelen die de welvaart van ten minste één individu verbetert zonder de welvaart van enig ander individu te verminderen. Dit is een cruciaal concept in de welvaartseconomie om efficiëntie te beoordelen. | | Allocatie | Het proces waarbij beschikbare productiefactoren en goederen worden toegewezen aan verschillende economische activiteiten of individuen. De overheid streeft naar een efficiënte allocatie om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. | | Herverdeling | Het proces waarbij de overheid inkomen en rijkdom binnen een samenleving herverdeelt, vaak via belastingen en sociale voorzieningen, om de kloof tussen arm en rijk te verkleinen en meer gelijkheid te bevorderen. | | Stabilisatie | De rol van de overheid om macro-economische stabiliteit te handhaven, zoals het beheersen van inflatie, werkloosheid en economische recessies, met behulp van fiscaal en monetair beleid. | | Mededingingsbeleid | Overheidsbeleid dat gericht is op het bevorderen van eerlijke concurrentie op markten door het reguleren van marktmacht, het verbieden van concurrentievervalsende praktijken en het voorkomen van monopolies. | | Kartelvorming | Een illegale afspraak tussen concurrerende bedrijven om prijzen vast te stellen, markten te verdelen of productie te beperken, met als doel de voordelen van een monopolie te verkrijgen en de concurrentie te verminderen. | | Marktsegmentatie | De praktijk waarbij een producent de markt opdeelt in verschillende regio’s of groepen en deze segmenten afschermt, vaak om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid of lokale marktomstandigheden. | | Dominante positie | Een economische situatie waarin een producent op een markt zo’n sterke positie heeft dat er nauwelijks volledige alternatieven voor consumenten bestaan, en deze positie kan worden gebruikt om consumentenkeuzes te beïnvloeden of te beperken. | | Publieke goederen | Goederen die gekenmerkt worden door niet-rivaliteit in consumptie en niet-uitsluitbaarheid, wat betekent dat de consumptie door de ene persoon de beschikbaarheid voor anderen niet vermindert en het moeilijk is om gebruikers uit te sluiten, zoals nationale defensie of straatverlichting. | | Rivaliteit | In de economie verwijst rivaliteit naar het kenmerk van een goed of dienst waarbij consumptie door de ene persoon de hoeveelheid of beschikbaarheid voor andere personen vermindert. | | Exclusiviteit | In de economie verwijst exclusiviteit naar het kenmerk van een goed of dienst waarbij het mogelijk is om individuen die niet betalen of voldoen aan bepaalde voorwaarden, uit te sluiten van consumptie. | | Private goederen | Goederen die zowel rivaal als exclusief zijn, wat betekent dat consumptie door de ene persoon de beschikbaarheid voor anderen beperkt en het mogelijk is om niet-betalers uit te sluiten. Dit type goed wordt doorgaans efficiënt door de markt aangeboden. | | Clubgoederen (of tolgoederen) | Goederen die uitsluitbaar zijn, maar niet-rivaal (tot een bepaalde capaciteit bereikt is). De toegang kan worden beperkt tot betalende gebruikers, maar het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks, zoals bij een tolweg of een fitnessabonnement. | | Commons (gemeenschappelijke bronnen) | Niet-exclusieve goederen die wel uitgeput kunnen raken, wat betekent dat ze onderhevig zijn aan rivaliteit. Omdat deze bronnen, zoals open water of bossen, overmatig kunnen worden geëxploiteerd, is vaak overheidsinterventie nodig. | | Vrijbuitersprobleem | Een economisch fenomeen waarbij individuen profiteren van een goed of dienst zonder daarvoor te betalen, omdat het niet mogelijk is om niet-betalers uit te sluiten (niet-uitsluitbaarheid). Dit ontmoedigt de private sector om dergelijke goederen aan te bieden. | | Lorenz-curve | Een grafische weergave die de cumulatieve verdeling van inkomen of vermogen binnen een populatie toont ten opzichte van de cumulatieve verdeling van de bevolking. De curve wordt vergeleken met de diagonale lijn van perfecte gelijkheid. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maatstaf, uitgedrukt als een getal tussen 0 en 1, die de mate van inkomens- of vermogensongelijkheid binnen een samenleving kwantificeert. Een hogere coëfficiënt duidt op grotere ongelijkheid. | | Progressieve inkomensbelasting | Een belastingstelsel waarbij de belastingtarieven stijgen naarmate het inkomen toeneemt. Dit betekent dat hogere inkomens een groter percentage van hun inkomen aan belastingen betalen dan lagere inkomens. | | Sociale zekerheid | Een systeem van collectieve verzekeringen en voorzieningen dat burgers beschermt tegen inkomensverlies als gevolg van ziekte, werkloosheid, ouderdom of andere maatschappelijke risico’s, met als doel een basisniveau van welzijn te garanderen. |

# De rol van de overheid in de economie De overheid speelt drie cruciale rollen in de economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie, om zo de algehele maatschappelijke welvaart te maximaliseren. ## 1. Allocatie De overheid zorgt ervoor dat de allocatie (toewijzing) van beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk verloopt, met als doel de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Markten leiden niet altijd tot de meest wenselijke uitkomst voor de gehele maatschappij, wat overheidsingrijpen noodzakelijk maakt. ### 1.1 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid richt zich op het bevorderen van eerlijke concurrentie door te voorkomen dat bepaalde partijen te veel marktmacht verkrijgen en hier misbruik van maken. Dit omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. #### 1.1.1 Kartelvorming Kartelvorming treedt op wanneer concurrerende bedrijven afspraken maken om de voordelen van een monopolie te benutten, wat leidt tot kunstmatig hoge prijzen en beperkte keuze voor consumenten. #### 1.1.2 Marktsegmentatie Marktsegmentatie is een strategie waarbij een producent de markt opdeelt in verschillende regio's en deze actief afschermt om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid. Dit kan leiden tot prijsdiscriminatie en beperkte concurrentie. #### 1.1.3 Dominante positie Een dominante positie ontstaat wanneer een producent een dusdanig sterke marktpositie verwerft dat er nauwelijks alternatieven zijn. Het misbruik van deze positie kan consumenten keuzes opdringen en concurrentie ondermijnen. ### 1.2 Publieke goederen Publieke goederen zijn goederen die niet-rivaal en niet-uitsluitbaar zijn. * **Niet-rivaal:** Het gebruik van het goed door de ene persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen niet. * **Niet-uitsluitbaar:** Het is moeilijk of onmogelijk om individuen die niet betalen van het gebruik uit te sluiten. Voorbeelden van publieke goederen zijn wegen, parken en defensie. De vrije markt levert publieke goederen vaak niet of onvoldoende aan, omdat het ontbreken van uitsluitbaarheid en rivaliteit het winstgevend produceren bemoeilijkt en leidt tot het zogenaamde vrijbuitersprobleem. De overheid neemt de financiering en aanbieding hiervan op zich, meestal via belastinginkomsten. #### 1.2.1 Soorten goederen Om publieke goederen beter te begrijpen, worden ze vergeleken met andere goederensoorten: * **Private goederen:** Deze zijn rivaal en uitsluitbaar (bv. een broodje kaas). De markt kan deze efficiënt aanbieden. * **Clubgoederen (of tolgoederen):** Deze zijn uitsluitbaar maar niet-rivaal, tenminste tot de capaciteit bereikt is (bv. een tolweg of een streamingdienst zoals Netflix). Toegang kan worden beperkt tot betalende leden. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Deze zijn niet-uitsluitbaar maar wel rivaal (bv. drinkbaar grondwater, visbestanden). Omdat ze uitgeput kunnen raken, grijpt de overheid vaak in met regelgeving en beheer. ### 1.3 Externe effecten corrigeren Externe effecten (of externaliteiten) zijn kosten of baten die niet worden weerspiegeld in de marktprijs van een goed of dienst. De overheid grijpt in om negatieve externe effecten (zoals vervuiling) te internaliseren (bijvoorbeeld via belastingen of regelgeving) en positieve externe effecten (zoals vaccinatie) te stimuleren (bijvoorbeeld via subsidies). ## 2. Herverdeling De overheid kan besluiten tot herverdeling van goederen en diensten om de inkomensongelijkheid te verminderen en een rechtvaardiger samenleving te creëren. ### 2.1 Ongelijkheid Ongelijkheid in de economie kan voortkomen uit verschillen in lonen (door opleiding, ervaring, schaarste op de arbeidsmarkt, maar ook discriminatie), inkomen uit kapitaal en locatie. Kapitaalkrachtige personen kunnen hun vermogen beleggen en zo hun inkomen verder verhogen, wat de kloof tussen arm en rijk kan vergroten. #### 2.1.1 Lorenz-curve De Lorenz-curve is een grafische weergave van de inkomensverdeling. * De diagonale lijn vertegenwoordigt een perfect gelijke inkomensverdeling, waarbij de armste x% van de bevolking x% van het totale inkomen verdient. * Een curve onder de diagonale lijn geeft de mate van inkomensongelijkheid weer. Hoe verder de curve van de diagonale lijn afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. #### 2.1.2 Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de inkomensongelijkheid kwantificeert, afgeleid uit de Lorenz-curve. * Een Gini-coëfficiënt van 0 betekent volkomen gelijke inkomensverdeling (geen oppervlakte tussen de curve en de diagonale lijn). * Een Gini-coëfficiënt van 1 betekent volkomen ongelijke inkomensverdeling (de oppervlakte tussen de curve en de diagonale lijn is gelijk aan de hele driehoek onder de diagonale lijn). Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de ongelijkheid. ### 2.2 Gevolgen van ongelijkheid Inkomensongelijkheid kan leiden tot: * **Ongelijke politieke machtsverhoudingen:** Geld kan politieke beslissingen beïnvloeden. * **Belemmering van menselijke ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale problemen en hogere sociale kosten:** Ongelijkheid kan leiden tot stress, ziekteverzuim en extra kosten voor de sociale zekerheid. * **Motiverend effect:** Ongelijkheid kan ook een stimulans zijn voor ondernemingszin bij jongeren die de strijd willen aangaan. ### 2.3 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid kan herverdeling bewerkstelligen via diverse instrumenten: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens betalen een hoger percentage belasting, wat vervolgens wordt gebruikt voor publieke diensten en sociale voorzieningen. * **Gratis onderwijs:** Het aanbieden van (bijna) gratis onderwijs tot 18 jaar zorgt ervoor dat alle kinderen gelijke kansen krijgen op de arbeidsmarkt. * **Sociale zekerheid:** Systemen voor ziekte-, werkloosheids- en pensioenuitkeringen zorgen voor een vangnet en een gelijkwaardiger impact van tegenslagen. * **Aanbieden van publieke goederen:** Toegang tot recreatiemogelijkheden, openbaar vervoer en bibliotheken vergroot het welzijn van burgers met lagere inkomens. ## 3. Stabilisatie De overheid beschikt over instrumenten en middelen om de economie te stabiliseren en conjunctuurschommelingen (ups en downs in de economie) te dempen. Dit valt onder de macro-economie. > **Tip:** Hoewel de markt efficiënt kan werken, zijn er situaties waarin overheidsinterventie noodzakelijk is om de maatschappelijke welvaart te verhogen, ongelijkheid te verminderen of de economie te stabiliseren. Het is cruciaal om de drie kernrollen van de overheid te onderscheiden en te begrijpen hoe deze elkaar beïnvloeden. --- # Mededingingsbeleid Mededingingsbeleid richt zich op overheidsmaatregelen ter bevordering van eerlijke concurrentie door de marktmacht van bedrijven te reguleren en misbruik ervan te voorkomen. ### 2.1 Doel van mededingingsbeleid Het hoofddoel van mededingingsbeleid is het waarborgen van eerlijke concurrentie op de markt. Dit wordt bereikt door te voorkomen dat individuele bedrijven of groepen bedrijven te veel marktmacht verkrijgen, wat kan leiden tot nadelige gevolgen voor consumenten en de algehele economie. ### 2.2 Concepten binnen mededingingsbeleid Binnen het mededingingsbeleid zijn er diverse concepten die centraal staan bij het reguleren van marktmacht: #### 2.2.1 Kartelvorming Kartelvorming treedt op wanneer concurrerende bedrijven geheime afspraken maken om de voordelen van een monopoliepositie te kunnen benutten. Deze afspraken kunnen variëren van prijsafspraken tot het verdelen van markten. > **Tip:** Kartels zijn schadelijk omdat ze de concurrentie beperken, de prijzen opdrijven en innovatie kunnen ontmoedigen. #### 2.2.2 Marktsegmentatie Marktsegmentatie vindt plaats wanneer een producent de markt opdeelt in verschillende regio's of klantgroepen en deze segmenten actief afschermt. Dit stelt de producent in staat optimaal te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid tussen deze segmenten, vaak resulterend in hogere prijzen voor consumenten in bepaalde gebieden of groepen. #### 2.2.3 Dominante positie Een dominante positie op de markt ontstaat wanneer een producent zo'n sterke positie verwerft dat er nauwelijks volwaardige alternatieven bestaan voor zijn product of dienst. Een bedrijf met een dominante positie kan deze positie vervolgens misbruiken om consumenten keuzes op te dringen of concurrenten te benadelen. > **Voorbeeld:** Een softwarebedrijf dat een dominant besturingssysteem heeft, kan dit gebruiken om zijn eigen toepassingen (apps) te bevoordelen en concurrenten te benadelen. ### 2.3 De bredere rol van de overheid in de economie Het mededingingsbeleid is slechts één van de drie kernrollen die de overheid in de economie vervult: * **Allocatie:** De overheid zorgt ervoor dat de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk worden ingezet om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat ook het corrigeren van marktfalen, zoals het aanbieden van publieke goederen of het aanpakken van externe effecten. * **Herverdeling:** De overheid kan ingrijpen om de inkomens- en vermogensongelijkheid te verminderen. Dit gebeurt bijvoorbeeld via belastingen en sociale voorzieningen, met als doel een meer rechtvaardige verdeling van welvaart te realiseren. * **Stabilisatie:** De overheid gebruikt economisch beleid om de conjuncturele schommelingen te beperken en te zorgen voor macro-economische stabiliteit. Markten werken in de praktijk niet altijd optimaal. Factoren zoals de beschikbaarheid van producten, oneerlijke handelspraktijken door machtsposities en de distributie van welvaart kunnen leiden tot situaties die niet wenselijk zijn vanuit maatschappelijk oogpunt. Het mededingingsbeleid pakt een specifiek aspect van dit marktfalen aan door de concurrentie te bewaken. --- # Publieke goederen en soorten goederen Dit gedeelte behandelt het belang van publieke goederen en verklaart waarom de overheid deze aanbiedt, terwijl het ook andere soorten goederen definieert. ### 3.1 De rol van de overheid in de economie De overheid speelt drie cruciale rollen in de economie: allocatie, herverdeling en stabilisatie. * **Allocatie:** De overheid zorgt voor een efficiënte toewijzing van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat het mededingingsbeleid, het corrigeren van externe effecten en het aanbieden van publieke goederen. Markten werken niet altijd optimaal; zo kunnen machtsposities leiden tot oneerlijke handel of hogere prijzen, en zijn niet alle producten beschikbaar voor iedereen. * **Herverdeling:** De overheid kan de verdeling van goederen en diensten aanpassen om ongelijkheid (de kloof tussen arm en rijk) te verminderen. Zelfs als de markt efficiënt werkt, kan er aanzienlijke welvaartsverschillen ontstaan tussen individuen. * **Stabilisatie:** De overheid gebruikt instrumenten om de economie te stabiliseren wanneer dat nodig is, wat behoort tot de macro-economie. ### 3.2 Mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid van de overheid is gericht op het bevorderen van eerlijke concurrentie. Het voorkomt dat partijen een te dominante marktmacht verkrijgen en daar misbruik van maken. Dit beleid omvat wetgeving die de marktmacht van bedrijven reguleert en beperkt. Voorbeelden van oneerlijke concurrentie zijn: * **Kartelvorming:** Afspraken tussen concurrerende bedrijven om de voordelen van een monopolie te benutten. * **Marktsegmentatie:** Een producent verdeelt de markt in regio's en schermaf deze af om te profiteren van verschillende betalingsbereidheid. * **Dominante positie:** Een producent verkrijgt een sterke marktpositie waarvoor nauwelijks alternatieven bestaan, en gebruikt deze positie om consumenten keuzes op te dringen. ### 3.3 Publieke goederen en soorten goederen Goederen kunnen worden gecategoriseerd op basis van twee eigenschappen: rivaliteit en uitsluitbaarheid. * **Rivaliteit:** Consumptie van een goed door één persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen. * Vraag: "Als jij het gebruikt, blijft er dan minder over voor anderen?" * **Uitsluitbaarheid:** Het is mogelijk om individuen uit te sluiten van consumptie van een goed, bijvoorbeeld als ze niet betalen. * Vraag: "Kan je iemand uitsluiten (bijvoorbeeld als ze niet betalen)?" Op basis van deze twee eigenschappen onderscheiden we vier soorten goederen: #### 3.3.1 Private goederen * **Definitie:** Goederen die **rivaal** en **uitsluitbaar** zijn. * **Kenmerken:** Typisch aangeboden door de markt omdat betaalbaarheid en eigendom duidelijk afgebakend kunnen worden. * **Voorbeeld:** Een broodje kaas. #### 3.3.2 Clubgoederen (of tolgoederen) * **Definitie:** Goederen die **uitsluitbaar** maar **niet-rivaal** zijn (althans tot de capaciteit is bereikt). * **Kenmerken:** Toegang kan beperkt worden tot betalers of leden. Het gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks. * **Voorbeeld:** Netflix. #### 3.3.3 Gemeenschappelijke bronnen (commons) * **Definitie:** Goederen die **niet-uitsluitbaar** maar **wel rivaal** zijn. * **Kenmerken:** Deze goederen kunnen uitgeput raken (bijvoorbeeld door overbevissing of ontbossing). De overheid grijpt hier vaak in met regels, quota of beheer om ze te beschermen. * **Voorbeeld:** Drinkbaar grondwater. #### 3.3.4 Publieke goederen * **Definitie:** Goederen die **niet-rivaal** en **niet-uitsluitbaar** zijn. * **Kenmerken:** Deze goederen lijken vaak gratis, maar de kosten worden gedragen door de overheid via belastinginkomsten. De vrije markt levert deze goederen niet (of onvoldoende) aan om de volgende redenen: * **Niet-uitsluitbaar:** De producent kan niet verhinderen dat niet-betalers meegenieten. * **Niet-rivaal:** Extra gebruikers veroorzaken geen extra kosten, waardoor een prijs per gebruiker moeilijk te bepalen is. * Dit leidt tot het **vrijbuitersprobleem**: burgers hebben geen prikkel om te betalen, waardoor bedrijven deze goederen niet winstgevend kunnen aanbieden. * **Voorbeelden:** Wegen, parken, defensie, straatverlichting. ### 3.4 Waarom de overheid publieke goederen aanbiedt De overheid neemt de rol op zich om publieke goederen aan te bieden omdat de vrije markt hierin tekortschiet door de inherente eigenschappen van niet-uitsluitbaarheid en niet-rivaliteit, wat resulteert in het vrijbuitersprobleem. ### 3.5 Ongelijkheid en herverdeling Ongelijkheid in inkomen en welvaart kan voortkomen uit verschillen in opleiding, ervaring, schaarste op de arbeidsmarkt, compensatie voor onaangename banen, locatie, maar ook door discriminatie. Kapitaalkrachtige individuen kunnen hun kapitaal beleggen, wat de kloof tussen arm en rijk vergroot. #### 3.5.1 Het meten van ongelijkheid * **Lorenz-curve:** Een grafiek die de cumulatieve inkomensafzetting tegen de bevolking weergeeft. * De diagonale lijn (perfecte gelijkheid) geeft aan dat het inkomen evenredig verdeeld is over de bevolking (bv. de armste 20% verdient 20% van de inkomens). * Een curve onder de diagonale lijn toont aan dat er ongelijkheid is (bv. de armste 20% verdient minder dan 20% van de inkomens). Hoe verder de curve van de diagonale lijn afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. * **Gini-coëfficiënt:** Een getal tussen 0 en 1 dat de mate van inkomensongelijkheid in een Lorenz-curve aangeeft. * Een Gini-coëfficiënt van 0 staat voor volkomen gelijke inkomensverdeling. * Een Gini-coëfficiënt van 1 staat voor volkomen ongelijke inkomensverdeling. * Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe hoger de ongelijkheid. #### 3.5.2 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan leiden tot: * **Ongelijkheid in politieke macht:** Geld kan politieke beslissingen beïnvloeden. * **Rem op menselijke ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen krijgen mogelijk minder kansen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale problemen:** Dit kan resulteren in ziekteverzuim en hogere kosten voor sociale zekerheid. * **Motiverend effect:** Ongelijkheid kan ook ondernemingszin stimuleren bij jongeren die deze ongelijkheid willen bestrijden. #### 3.5.3 Herverdeling door de overheid De overheid past herverdeling toe via verschillende instrumenten: * **Inkomensbelasting:** Progressieve inkomensbelasting, waarbij hogere inkomens meer bijdragen, zorgt voor herverdeling naar lagere inkomens. * **Onderwijs:** Het aanbieden van bijna gratis onderwijs tot 18 jaar bevordert gelijke kansen vanaf jonge leeftijd. * **Sociale zekerheid:** Systemen voor ziekte, werkloosheid en pensioen zorgen voor een gelijkwaardigere impact van tegenslagen, gefinancierd via belastingen. * **Publieke goederen:** Toegang tot ontspanningsmogelijkheden, openbaar vervoer en bibliotheken biedt basisvoordelen die ook voor mensen met een laag inkomen toegankelijk zijn. --- # Ongelijkheid en de Lorenzcurve Dit onderwerp onderzoekt hoe ongelijkheid in inkomen en vermogen wordt gemeten en gevisualiseerd, met een focus op de Lorenzcurve en de Gini-coëfficiënt. ### 4.1 De rol van de overheid in relatie tot marktimperfecties De vrije markt streeft naar nutsmaximalisatie voor consumenten en winstmaximalisatie voor producenten. Echter, deze individuele keuzes leiden niet altijd tot de meest wenselijke uitkomst voor de maatschappij als geheel. De overheid speelt daarom drie cruciale rollen om marktimperfecties aan te pakken en de welvaart te maximaliseren: * **1. Allocatie:** De overheid zorgt voor een efficiënte toewijzing van productiefactoren om de maatschappelijke welvaart te maximaliseren. Dit omvat: * **Mededingingsbeleid:** Voorkomen dat bepaalde partijen te veel marktmacht krijgen en hier misbruik van maken, door middel van wetgeving die marktmacht reguleert en beperkt. Voorbeelden hiervan zijn het tegengaan van kartelvorming (waarbij concurrenten afspraken maken om monopolyvoordelen te behalen) en marktsegmentatie (waarbij een producent de markt opdeelt in regio's om te profiteren van betalingsbereidheidverschillen). Ook het beperken van dominante posities, waarbij een producent consumenten keuzes opdringt omdat er nauwelijks alternatieven zijn, valt hieronder. * **Publieke goederen:** De overheid financiert en levert publieke goederen, die niet-rivaal en niet-exclusief zijn. Dit zijn goederen of diensten waarvan de consumptie door één persoon het gebruik door een ander niet belemmert (niet-rivaalt) en waarbij het onmogelijk of onwenselijk is om mensen uit te sluiten van gebruik, zelfs als ze niet betalen (niet-exclusief). Voorbeelden zijn wegen, parken en defensie. De markt levert deze goederen niet optimaal omdat er een vrijbuitersprobleem ontstaat: individuen hebben geen prikkel om te betalen als ze toch gratis kunnen meegenieten. * **Externe effecten corrigeren:** Het aanpakken van negatieve externe effecten, zoals milieuvervuiling, die de welvaart van derden negatief beïnvloeden zonder dat dit wordt weerspiegeld in de marktprijs. * **2. Herverdeling:** De overheid kan ingrijpen om de inkomens- en vermogensongelijkheid te verminderen door beschikbare goederen en diensten te herverdelen. Zelfs wanneer de markt efficiënt werkt, kunnen er grote verschillen in welvaart ontstaan tussen individuen. * **3. Stabilisatie:** De overheid gebruikt instrumenten om de economie te stabiliseren, met name op macro-economisch niveau. #### 4.1.1 Soorten goederen Om de rol van de overheid bij allocatie beter te begrijpen, is het nuttig om verschillende soorten goederen te onderscheiden: * **Private goederen:** Deze zijn rivaal en exclusief. Typisch aangeboden door de markt, omdat eigendom en betaling duidelijk af te bakenen zijn (bijvoorbeeld een broodje kaas). * **Clubgoederen of tolgoederen:** Deze zijn exclusief, maar niet-rivaal (tot een bepaalde capaciteit). Toegang kan beperkt worden tot betalende leden, maar gebruik door één persoon belemmert anderen nauwelijks (bijvoorbeeld Netflix, waarbij je wel moet betalen maar jouw kijkgedrag anderen niet hindert). * **Publieke goederen:** Deze zijn niet-rivaal en niet-exclusief (bijvoorbeeld straatverlichting). De kosten worden gedragen door de overheid via belastingen. * **Gemeenschappelijke bronnen (commons):** Deze zijn niet-exclusief, maar wel rivaal en kunnen uitgeput raken (bijvoorbeeld drinkbaar grondwater, visbestanden). Hier grijpt de overheid vaak in met regels of quota om uitputting te voorkomen. ### 4.2 Ongelijkheid en de Lorenzcurve Ongelijkheid kan voortkomen uit verschillen in lonen (door opleidingsniveau, ervaring, schaarste, of helaas ook discriminatie) en uit inkomen uit kapitaal. Kapitaalkrachtige individuen kunnen hun vermogen beleggen, wat leidt tot een grotere kloof tussen arm en rijk. De Lorenzcurve is een grafisch instrument om deze inkomensongelijkheid te visualiseren. #### 4.2.1 De Lorenzcurve uitgelegd De Lorenzcurve is een grafiek waarin het cumulatieve percentage van de bevolking (op de horizontale as) wordt afgezet tegen het cumulatieve percentage van het totale inkomen dat zij ontvangen (op de verticale as). * **De diagonale lijn (lijn van perfecte gelijkheid):** Deze lijn vertegenwoordigt een situatie van volkomen gelijke inkomensverdeling. Hierbij verdient de armste 20% van de bevolking 20% van het totale inkomen, de armste 40% verdient 40% van het inkomen, enzovoort. Iedereen verdient in theorie evenveel. * **De Lorenzcurve zelf:** De werkelijke Lorenzcurve ligt onder de diagonale lijn en laat de mate van ongelijkheid zien. * Als de Lorenzcurve bijvoorbeeld aangeeft dat de armste 20% van de bevolking slechts 5% van het totale inkomen verdient, en de armste 40% 15% van het inkomen, dan is er sprake van inkomensongelijkheid. * Een curve die nog verder van de diagonale lijn af ligt, duidt op grotere ongelijkheid. Bijvoorbeeld, als de armste 40% slechts 5% van het inkomen verdient en de armste 80% slechts 10%, terwijl de rijkste 20% 90% van het inkomen ontvangt, is de ongelijkheid extreem. #### 4.2.2 De Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van ongelijkheid, zoals weergegeven in de Lorenzcurve, kwantificeert. * **Gini-coëfficiënt = 0:** Dit staat voor volkomen gelijke inkomensverdeling. De oppervlakte tussen de diagonale lijn en de Lorenzcurve (oppervlakte A) is nul. * **Gini-coëfficiënt = 1:** Dit staat voor volkomen ongelijke inkomensverdeling. De oppervlakte A is gelijk aan de gehele driehoek onder de diagonale lijn. Hoe hoger de Gini-coëfficiënt, hoe groter de inkomensongelijkheid in een land. Een land met een Gini-coëfficiënt van 0,7 heeft dus een grotere ongelijkheid dan een land met een Gini-coëfficiënt van 0,2 of 0,45. > **Tip:** De Gini-coëfficiënt is een veelgebruikte maatstaf om de inkomensongelijkheid tussen landen te vergelijken. Houd er echter rekening mee dat het slechts één aspect van welzijn meet en geen rekening houdt met andere factoren zoals vermogensongelijkheid of toegang tot basisvoorzieningen. ### 4.3 Gevolgen van ongelijkheid Ongelijkheid kan diverse gevolgen hebben voor de samenleving: * **Politieke invloed:** Inkomensongelijkheid kan leiden tot ongelijke politieke machtsverhoudingen, waarbij geld de politieke besluitvorming kan beïnvloeden via lobbywerk of dure campagnes. * **Rem op menselijke ontwikkeling:** Kinderen uit arme gezinnen hebben vaak minder kansen op onderwijs en ontwikkeling dan kinderen uit rijkere gezinnen, wat kan leiden tot generatie-armoede. * **Mentale en fysieke gezondheid:** Ongelijkheid kan stress en mentale problemen veroorzaken, wat kan leiden tot ziekteverzuim en hogere kosten voor de sociale zekerheid. * **Motivatie:** Aan de andere kant kan ongelijkheid ook een motiverend effect hebben, waarbij individuen gestimuleerd worden om ondernemend te zijn en de strijd tegen ongelijkheid aan te gaan. ### 4.4 Overheidstussenkomst bij herverdeling De overheid kan op verschillende manieren tussenkomen om ongelijkheid te verminderen: * **Progressieve inkomensbelasting:** Hogere inkomens worden relatief zwaarder belast, waardoor de overheid meer middelen verzamelt die vervolgens via belastingen kunnen worden herverdeeld onder lagere inkomensgroepen. * **Gratis of quasi-gratis onderwijs:** Door iedereen gelijke toegang tot onderwijs te bieden tot een bepaalde leeftijd, worden kansen op de arbeidsmarkt gelijk getrokken voordat deze worden bepaald door looninkomsten. * **Sociale zekerheid:** Systemen voor ziekte, werkloosheid en pensioen zorgen voor een vangnet dat de impact van tegenslagen op individuen egaliseert, ongeacht hun inkomen. * **Publieke goederen:** De beschikbaarheid van publieke goederen zoals openbaar vervoer, parken en bibliotheken zorgt ervoor dat ook mensen met een lager inkomen kunnen genieten van essentiële voorzieningen en mogelijkheden tot ontspanning en ontwikkeling. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Nutsmaximalisatie | Het streven van individuele consumenten om hun totale voldoening of welvaart te maximaliseren door hun uitgavenpatroon aan te passen binnen hun budget. | | Winstmaximalisatie | Het economische doel voor producenten om hun winst te maximaliseren, wat het verschil is tussen hun totale opbrengsten en hun totale kosten. | | Paretoverbetering | Een verandering in de allocatie van middelen waarbij ten minste één persoon beter af is en niemand slechter af is. Dit concept wordt gebruikt om de efficiëntie van economische veranderingen te beoordelen. | | Allocatie | De rol van de overheid om de beschikbare productiefactoren zo efficiënt mogelijk te verdelen over verschillende gebruiksdoelen, met als doel de totale maatschappelijke welvaart te maximaliseren. | | Herverdeling | De rol van de overheid om de beschikbare goederen en diensten opnieuw te verdelen, vaak om ongelijkheid in inkomen en vermogen te verminderen en de kloof tussen arm en rijk te dichten. | | Stabilisatie | De rol van de overheid om de economie te stabiliseren door middel van macro-economisch beleid, gericht op het beheersen van inflatie, werkloosheid en economische groei. | | Mededingingsbeleid | Overheidsbeleid gericht op het bevorderen van eerlijke concurrentie door te voorkomen dat bedrijven te veel marktmacht verwerven en deze misbruiken, vaak door middel van wetgeving. | | Kartelvorming | Een illegale afspraak tussen concurrerende bedrijven om de concurrentie te beperken, vaak met als doel de voordelen van een monopolie te behalen, zoals het vaststellen van prijzen. | | Marktsegmentatie | De praktijk waarbij een producent de markt opdeelt in verschillende regio's en deze actief afschermt om te profiteren van verschillen in betalingsbereidheid van consumenten in die regio's. | | Dominante positie | Een marktsituatie waarin een producent zo'n sterke positie heeft dat er nauwelijks alternatieven bestaan, en deze positie gebruikt wordt om consumenten keuzes op te dringen. | | Publieke goederen | Goederen die niet-rivaliserend (het gebruik door de één hindert het gebruik door de ander niet) en niet-uitsluitbaar (niemand kan van het gebruik worden uitgesloten) zijn, zoals landsverdediging. | | Niet-rivaal | Een kenmerk van een goed of dienst waarbij consumptie door de ene persoon de beschikbaarheid voor anderen niet vermindert. | | Niet-exclusief | Een kenmerk van een goed of dienst waarbij het moeilijk of onmogelijk is om individuen uit te sluiten van gebruik, zelfs als ze niet betalen. | | Private goederen | Goederen die zowel rivaliserend als uitsluitbaar zijn, typisch aangeboden door de markt omdat eigendom en betaling duidelijk afgebakend kunnen worden. | | Clubgoederen | Goederen die uitsluitbaar zijn (bijvoorbeeld door lidmaatschap of betaling) maar niet-rivaliserend tot een bepaalde capaciteitsgrens is bereikt. | | Commons | Niet-exclusieve goederen die wel uitgeput kunnen raken, wat betekent dat ze onderhevig zijn aan rivaliteit, zoals natuurlijke hulpbronnen. | | Vrijbuitersprobleem | Een situatie waarbij individuen profiteren van een publiek goed zonder eraan bij te dragen, wat leidt tot onderaanbod of gebrek aan aanbod van dat goed. | | Lorenz-curve | Een grafische weergave die de cumulatieve verdeling van inkomen of vermogen over de bevolking toont, gebruikt om de mate van ongelijkheid te visualiseren. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maat die de mate van inkomens- of vermogensongelijkheid in een populatie weergeeft, met een waarde tussen 0 (volledige gelijkheid) en 1 (volledige ongelijkheid). | | Generatie-armoede | Een situatie waarin armoede van generatie op generatie wordt doorgegeven, vaak door ongelijke kansen en beperkte toegang tot middelen voor kinderen uit arme gezinnen. | | Progressieve inkomensbelasting | Een belastingstelsel waarbij het belastingtarief stijgt naarmate het inkomen hoger is, waardoor personen met hogere inkomens een groter percentage van hun inkomen aan belastingen betalen. | | Sociale zekerheid | Een stelsel van voorzieningen bedoeld om burgers te beschermen tegen inkomensverlies als gevolg van ziekte, werkloosheid, ouderdom of andere oorzaken, vaak gefinancierd door collectieve middelen. |

# De rol van de overheid in de economie Dit onderwerp verkent de essentiële functies die de overheid vervult binnen een economie, van het faciliteren van marktwerking tot actieve interventies. ## 1. Introductie: de economische rol van de overheid Economie wordt gedefinieerd als de sociale wetenschap die zich bezighoudt met de organisatie van systemen van productie en consumptie, met als doel de maximale welvaart voor de samenleving te bereiken. Hoewel de vrije marktwerking, met perfecte concurrentie (PC) als ideaal, streeft naar een efficiënte allocatie van middelen, is er toch een legitieme rol voor de overheid. Deze rol kan worden onderverdeeld in traditionele functies die de basis leggen voor marktwerking, en mogelijke interventies die ingrijpen op de marktwerking zelf. ### 1.1 Traditionele functies van de overheid De traditionele, minimale functies van de overheid zijn essentieel voor het bestaan en functioneren van een economie gebaseerd op marktwerking. Deze functies creëren de noodzakelijke voorwaarden voor markten om te opereren. * **Eigendomsrechten en rechtshandhaving:** De overheid bepaalt wie eigenaar is van productiefactoren en goederen en diensten, en wie gerechtigd is op de opbrengsten van het gebruik ervan. Daarnaast is de overheid verantwoordelijk voor het handhaven van de wet en het optreden tegen strafbare feiten, wat zorgt voor juridische zekerheid en vertrouwen in economische transacties. * **Contractwetgeving:** De overheid stelt regels op voor hoe economische actoren afspraken met elkaar kunnen maken en hoe deze kunnen worden nageleefd. Dit faciliteert handel en investeringen door contractuele zekerheid te bieden. * **Marktwerking mogelijk maken:** Dit omvat het creëren van een juridisch kader en infrastructuur die markttransacties mogelijk maken. ### 1.2 Mogelijke ingrepen in de marktwerking Naast de traditionele functies kan de overheid ingrijpen in de marktwerking om specifieke economische of maatschappelijke doelen te bereiken. Deze interventies richten zich op drie kerngebieden: allocatie, distributie en stabilisatie. * **Allocatie:** Overheidsingrijpen kan gericht zijn op het corrigeren van marktfaalheden die leiden tot een suboptimale allocatie van middelen. Dit kan bijvoorbeeld betrekking hebben op het aanpakken van externe effecten of het verschaffen van publieke goederen. * **Distributie:** Wanneer de vrije markt niet leidt tot een maatschappelijk aanvaarde verdeling van inkomen en welvaart, kan de overheid ingrijpen om herverdeling te bewerkstelligen. * **Stabilisatie:** De overheid tracht economische turbulentie tegen te gaan en te streven naar stabiele economische groei door middel van stabilisatiebeleid, bijvoorbeeld door het aanpassen van rentevoeten of het voeren van fiscaal beleid. ### 1.3 Overheidsingrijpen in de praktijk De concrete invulling van deze functies en interventies uit zich in diverse beleidsinstrumenten en overheidsacties, zoals: * Mededingingsbeleid * Publieke goederen voorzien * Sociale huisvesting aanbieden * Uitkeren van leeflonen * Renteaanpassingen * Instellen van minimum- en maximumprijzen * Fiscale maatregelen (belastingen en subsidies) * Overheidsinvesteringen ## 2. Mededingingsbeleid: de overheid als bewaker van competitie Het mededingingsbeleid is een cruciaal onderdeel van het overheidsingrijpen in de economie, gericht op het bevorderen en vrijwaren van competitie op markten en het tegengaan van misbruik van marktmacht. Het hoofddoel is het verhogen van de welvaart en efficiëntie, met een sterke nadruk op de bescherming van de consument. ### 2.1 Doelstellingen en instrumenten van mededingingsbeleid * **Doel:** Verhogen van welvaart en economische efficiëntie, met een focus op consumentenbescherming door het beperken van marktmacht. * **Mededingingsautoriteiten:** Op Europees niveau is dit de Europese Commissie, en nationaal in België is dit de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA). Deze instanties hebben de taak om concurrentieverstorende praktijken te onderzoeken en te bestraffen. * **Wettelijk kader:** Artikel 101 van het EU-Verdrag verbiedt praktijken die de concurrentie verminderen of verstoren, artikel 102 verbiedt misbruik van een dominante positie, en artikel 107 regelt steunmaatregelen die de concurrentie kunnen verstoren. ### 2.2 Meten van concurrentie De mate van concurrentie op een markt kan worden gemeten aan de hand van verschillende indicatoren: * **Marktaandelen:** De verdeling van de totale omzet of afzet over de verschillende aanbieders. Perfecte concurrentie kenmerkt zich door vele aanbieders met zeer kleine marktaandelen, terwijl een monopolie één aanbieder met 100% marktaandeel heeft. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Deze index is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere indexwaarde duidt op een hogere marktconcentratie en dus minder concurrentie. $$HHI = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$ Waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs (P) en de marginale kosten (MK). Bij perfecte concurrentie is $P - MK = 0$, wat producenten niet stimuleert om meer te verkopen. Bij imperfecte concurrentie is $P - MK > 0$, wat wel een stimulans biedt. Het bepalen van de mark-up is echter lastig voor de overheid vanwege de benodigde gedetailleerde cijfergegevens. ### 2.3 Concurrentie en efficiëntie Concurrentie heeft directe gevolgen voor de economische efficiëntie: * **Allocatieve efficiëntie:** Perfecte concurrentie leidt tot allocatieve efficiëntie, waarbij de welvaart (consumentensurplus CS + producentensurplus PS) maximaal is. Monopolies leiden tot een 'deadweight loss' (DWL), een welvaartsverlies voor de samenleving. * **Technische efficiëntie:** Op de lange termijn leidt perfecte concurrentie tot productie tegen minimale gemiddelde totale kosten (GTK$_{min}$). Andere marktvormen kunnen produceren bij hogere gemiddelde totale kosten, wat leidt tot 'managerial slack'. Dit is een verlies aan efficiëntie als gevolg van gebrek aan competitie, waarbij bedrijven minder geprikkeld zijn om kosten te minimaliseren (bv. te veel personeel, te dure productiefactoren). Dit hogere kostenplaatje wordt vaak afgewenteld op de consument door hogere prijzen. * Meer concurrentie leidt tot hogere efficiëntie en minder welvaartsverlies. * Minder concurrentie leidt tot lagere efficiëntie en meer welvaartsverlies. ### 2.4 Concurrentieverstorende praktijken en hun impact Producenten kunnen ertoe worden verleid om de concurrentie te verstoren om hun winst te maximaliseren. Veelvoorkomende praktijken zijn: * **Kartelvorming:** Onderlinge afspraken tussen bedrijven, vaak directe concurrenten, over prijsstelling (P) of productiehoeveelheden (Q). Dit kan leiden tot hogere prijzen, lagere consumentensurplus en een deadweight loss. Een voorbeeld hiervan zijn prijsafspraken. * **Beleid:** Kartelvorming is verboden door Europa. Sanctionering gebeurt via geldboetes, die kunnen oplopen tot 10% van de wereldwijde omzet. Een clementieregeling biedt vrijstelling van boetes voor bedrijven die medewerking verlenen aan het onderzoek. * **Marktsegmentatie (markten verdelen):** Afspraken waarbij bedrijven elkaars markten niet betreden. * **Misbruik van dominante positie:** Een bedrijf met een sterke marktaandeel kan deze positie misbruiken door bijvoorbeeld excessief hoge prijzen te vragen, concurrenten uit de markt te prijzen met extreem lage prijzen, of producten enkel als pakket te verkopen. Voorbeelden zijn bedrijven als Google en Apple. * **Acties van de overheid:** Boetes opleggen, verboden en verplichtingen opleggen, en in extreme gevallen zelfs de opsplitsing van het bedrijf. * **Fusies en overnames:** Fusies en overnames kunnen leiden tot een dominante positie en het reduceren van concurrentie. * **Beleid:** Grotere fusies en overnames moeten vooraf worden gemeld aan mededingingsautoriteiten. Deze beoordelen of de fusie leidt tot een te grote marktmacht. Indien dit het geval is, kan de fusie worden toegestaan onder voorwaarden, of verboden. De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) onderzoekt bijvoorbeeld de overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van meerdere grote festivals. Dit onderzoek richt zich op de potentiële impact op de concurrentie, prijsvorming en het aanbod voor artiesten en muziekliefhebbers. #### 2.4.1 Kartelvorming in detail Kartelvorming kan zich manifesteren in verschillende vormen: * **Productie beperken:** Bijvoorbeeld de OPEC die olieproductie beperkt. * **Prijsafspraken:** Bedrijven spreken een gezamenlijke prijs af, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten en een welvaartsverlies (DWL). * **Markten of consumenten verdelen:** Bedrijven verdelen de markt onderling, waardoor concurrentie wordt uitgeschakeld. Mededingingsautoriteiten tolereren afspraken enkel onder strikte voorwaarden, zoals wanneer de positieve gevolgen groter zijn dan de negatieve, de afspraken niet tussen directe concurrenten zijn, de betrokken ondernemingen klein zijn, of wanneer de afspraak noodzakelijk is voor productontwikkeling. #### 2.4.2 Fusies en overnames: korte- en lange termijn effecten * **Korte termijn:** Een fusie kan leiden tot schaalvoordelen (lagere GTK en MK). Het fusiebedrijf kan marktmacht verwerven, wat resulteert in hogere prijzen, een lager consumentensurplus en economische winst voor het fusiebedrijf. * **Lange termijn (indien toetredingsbarrières laag zijn):** Economische winsten trekken nieuwe toetreders aan, waardoor de markt terug evolueert richting perfecte concurrentie. De productie wordt efficiënter (lagere GTK$_{min}$), de prijs daalt ten opzichte van de korte termijn, het consumentensurplus stijgt, en de economische winst verdwijnt. Producentensurplus kan groter zijn dan voorheen, maar dit is onzeker. Mededingingsautoriteiten beoordelen fusies op hun impact op marktmacht en marktaandelen. Indien marktaandelen of omzetten te groot worden, kan dit leiden tot het verbieden van de fusie of het opleggen van voorwaarden, zoals geografische beperkingen of een gedeeltelijke overname. --- # Mededingingsbeleid en de bewaking van competitie Dit deel behandelt het mededingingsbeleid, dat tot doel heeft de welvaart en economische efficiëntie te verhogen door middel van concurrentie en de bescherming van consumenten. ## 2. Mededingingsbeleid en de bewaking van competitie Het mededingingsbeleid richt zich op het waarborgen en bevorderen van concurrentie op markten en het tegengaan van misbruik van marktmacht. Het overkoepelende doel is het verhogen van de algemene welvaart en economische efficiëntie, wat tevens leidt tot een betere bescherming van de consument. Mededingingsautoriteiten spelen hierbij een cruciale rol door concurrentieverstorende praktijken te verbieden en te beboeten. ### 2.1 Doelstellingen van mededingingsbeleid Het hoofddoel van mededingingsbeleid is het verhogen van de welvaart en economische efficiëntie. Dit wordt nagestreefd door: * **Bevorderen van concurrentie:** Een competitieve markt zorgt voor lagere prijzen, hogere kwaliteit en meer innovatie. * **Bescherming van de consument:** Door concurrentie te waarborgen, worden consumenten beschermd tegen uitbuiting door bedrijven met te veel marktmacht. * **Voorkomen van inefficiëntie:** Markten met beperkte concurrentie leiden vaak tot hogere productiekosten en verspilling van schaarse middelen. ### 2.2 Rol van mededingingsautoriteiten Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie op Europees niveau en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) op nationaal niveau, zijn belast met het handhaven van de mededingingsregels. Hun taken omvatten: * **Onderzoek naar concurrentieverstorende praktijken:** Dit kan variëren van prijsafspraken en marktverdelingen tot misbruik van dominante posities en ongeoorloofde fusies. * **Verbieden van illegale praktijken:** Autoriteiten kunnen praktijken die de concurrentie schaden, bevelen te stoppen. * **Opleggen van boetes:** Bedrijven die de mededingingsregels overtreden, kunnen aanzienlijke geldboetes krijgen, vaak gebaseerd op een percentage van hun wereldwijde omzet. * **Toepassen van clementieregelingen:** Deze regelingen bieden de mogelijkheid tot strafvermindering of volledige vrijstelling van boetes voor bedrijven die meewerken aan onderzoeken en informatie verschaffen over illegale praktijken. ### 2.3 Het meten van competitie Het bepalen van de mate van concurrentie op een markt is essentieel voor effectief mededingingsbeleid. Hiervoor worden verschillende methoden gebruikt: #### 2.3.1 Marktaandelen Marktaandelen geven aan welk deel van de totale omzet of afzet een individueel bedrijf heeft. * **Perfecte concurrentie:** Gekenmerkt door vele aanbieders met elk een zeer klein marktaandeel. * **Monopolie:** Eén aanbieder met 100% marktaandeel. * Een lager marktaandeel per bedrijf duidt over het algemeen op meer concurrentie. #### 2.3.2 Concentratie-indices Concentratie-indices kwantificeren de mate van marktconcentratie. * **Herfindahl-index:** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere Herfindahl-index indiceert een hogere marktconcentratie en dus minder concurrentie. * Een monopolie heeft een index van 1,00 (of 10.000 indien marktaandelen in procenten worden uitgedrukt). * Voorbeeld: `$$HHI = \sum_{i=1}^{N} s_i^2$$`, waarbij $s_i$ het marktaandeel is van bedrijf $i$ en $N$ het aantal bedrijven. #### 2.3.3 De mark-up ($P-MK$) De mark-up, het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$), kan ook een indicator zijn voor concurrentie: * **Perfecte concurrentie:** $P - MK = 0$. Producenten hebben geen prikkel om meer te verkopen dan strikt noodzakelijk omdat ze geen extra winst kunnen maken. * **Imperfecte concurrentie:** $P - MK > 0$. Producenten met marktmacht kunnen hogere prijzen hanteren dan hun marginale kosten, wat een prikkel vormt om meer te produceren en verkopen. Dit is echter moeilijk te meten voor overheden omdat het specifieke kosteninformatie vereist. ### 2.4 Competitie en efficiëntie Concurrentie heeft directe gevolgen voor de economische efficiëntie en de welvaartsverdeling. #### 2.4.1 Allocatieve efficiëntie * **Perfecte concurrentie (PC)** leidt tot allocatieve efficiëntie. Dit betekent dat schaarse middelen optimaal worden ingezet, en de totale welvaart (consumentensurplus plus producentensurplus) maximaal is. * **Onvolmaakte concurrentie** leidt tot een *deadweight loss* (DWL), een welvaartsverlies dat niet toekomt aan de consument of de producent. #### 2.4.2 Technische efficiëntie * **Perfecte concurrentie** stimuleert op lange termijn productie tegen de minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). Dit betekent dat bedrijven efficiënt produceren op de meest economische schaal. Hogere gemiddelde totale kosten leiden ertoe dat bedrijven de markt verlaten, wat efficiëntie bevordert. * **Andere marktvormen** (met onvolmaakte concurrentie) kunnen weliswaar produceren met maximale resultaten, maar niet noodzakelijkerwijs tegen de minimale gemiddelde totale kosten. Dit gebrek aan competitie kan leiden tot: * **Managerial slack:** Verlies aan efficiëntie door gebrek aan voldoende concurrentiedruk, resulterend in te veel personeel, dure bedrijfsmiddelen of gebrek aan klantgerichtheid. * Producenten met marktmacht kunnen hogere kosten (veroorzaakt door *managerial slack*) doorrekenen aan de consument, wat leidt tot hogere prijzen en een afname van het consumentensurplus. De *deadweight loss* neemt toe. > **Tip:** Begrijp dat een hogere mate van concurrentie leidt tot hogere efficiëntie en minder welvaartsverlies. Daarentegen leidt minder concurrentie tot lagere efficiëntie en meer welvaartsverlies, waarbij consumenten een dalend surplus ervaren. ### 2.5 Concurrentieverstorende praktijken en hun impact Ondernemingen kunnen verleid worden om de concurrentie te verstoren om hun winsten te maximaliseren. Dit kan gebeuren via verschillende praktijken: #### 2.5.1 Kartelvorming Kartels ontstaan wanneer directe concurrenten geheime afspraken maken over prijs, productiehoeveelheid of marktsegmentatie. Dit gedrag simuleert een monopolistische situatie. * **Afspraken over prijs of hoeveelheid:** Producenten gedragen zich als een monopolist en bepalen een hogere prijs en lagere productie dan in een concurrerende markt. * **Markt- of consumentenverdeling:** Bedrijven verdelen de markt onderling, waarbij ze elkaars markten niet betreden. **Impact van kartelvorming:** * **Consument:** Betaalt hogere prijzen voor minder goederen, wat leidt tot een significante daling van het consumentensurplus. * **Producenten (kartelleden):** Winnen producentensurplus en creëren economische winst door de hogere marktprijs ($P > MK$). * **Economie:** Leidt tot een *deadweight loss*, een netto welvaartsverlies voor de samenleving. Kartelvorming is bij wet verboden in Europa. Beleid hiertegen omvat het opleggen van geldboetes en het toepassen van clementieregelingen om kartels op te sporen. > **Voorbeeld:** De beveiligingssector is een voorbeeld waar de BMA onderzoeken heeft ingesteld naar mogelijke prijsafspraken, prijsverhogingen en marktverdelingen tussen grote spelers zoals G4S, Securitas en Seris. Boetes kunnen oplopen tot 10 procent van de wereldwijde omzet. **Wettige afspraken:** Afspraken tussen ondernemingen kunnen onder specifieke voorwaarden wettig zijn: * Als de positieve gevolgen groter zijn dan de negatieve. * Indien de afspraken niet tussen directe concurrenten worden gemaakt. * Als de betrokken ondernemingen een klein marktaandeel hebben. * Wanneer ze noodzakelijk zijn voor productontwikkeling of -verbetering. #### 2.5.2 Misbruik van dominante positie Een dominante positie op de markt op zich is niet verboden; het kan het gevolg zijn van superieure producten of efficiëntie. Echter, het misbruiken van die dominante positie wel. **Misbruikvoorbeelden:** * **Zeer hoge prijzen hanteren:** Vooral wanneer klanten weinig alternatieven hebben of de concurrentie zwak is. * **Zeer lage prijzen hanteren (roofprijzen):** Om concurrenten uit de markt te duwen of toetreding te voorkomen, waarna monopoliewinsten gerealiseerd kunnen worden. * **Producten als een pakket verkopen (bundeling):** Waarbij klanten verplicht worden meerdere producten af te nemen om een gewenst product te verkrijgen. Voorbeelden van bedrijven die mogelijk dominante posities misbruiken zijn AB InBev, Microsoft, Google en Apple. **Acties van autoriteiten:** * Opleggen van boetes. * Verbod op bepaalde praktijken en verplichtingen opleggen. * In extreme gevallen kan een splitsing van het bedrijf worden geëist. #### 2.5.3 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een verhoogde marktconcentratie en potentiële marktmacht. **Korte termijn effecten:** * **Schaalvoordelen:** Fusies kunnen leiden tot dalingen in gemiddelde totale kosten ($GTK$) en marginale kosten ($MK$), wat op korte termijn de winstgevendheid van het fusiebedrijf kan verhogen. * **Marktmacht:** Het fusiebedrijf kan marktmacht verwerven, de prijs verhogen en de productie beperken, wat leidt tot een daling van het consumentensurplus en een stijging van het producentensurplus (economische winst). * De economische impact is op korte termijn moeilijk voorspelbaar en kan producenten aantrekken. **Lange termijn effecten (indien er geen toetredingsbarrières zijn):** * **Toetreding van nieuwe concurrenten:** Economische winsten trekken nieuwe bedrijven aan, wat de markt weer competitiever maakt. * **Terugkeer naar perfecte concurrentie:** Op lange termijn kan de markt evolueren richting een situatie die dichter bij perfecte concurrentie ligt. * **Verbeterde efficiëntie:** Producenten worden gestimuleerd om efficiënter te produceren tegen lagere gemiddelde totale kosten. * **Lagere prijzen:** De concurrentie leidt tot lagere prijzen voor consumenten en een stijging van het consumentensurplus. * **Nulwinst op lange termijn:** Economische winsten keren terug naar nul, zoals in een situatie van perfecte concurrentie. > **Tip:** Mededingingsautoriteiten staan niet per definitie afkerig tegenover fusies en overnames. Als toetreding tot de markt mogelijk blijft, kunnen deze transacties voordelig zijn voor de markt en de consument. **Beleid bij fusies en overnames:** * **Verplichte melding:** Grote fusies en overnames waarbij het marktaandeel of de omzet van de betrokken bedrijven boven bepaalde drempels komt, moeten vooraf worden gemeld aan de mededingingsautoriteiten (bv. Europese Commissie, BMA). * **Onderzoek en beslissing:** Na melding voeren de autoriteiten een onderzoek uit en nemen een beslissing: * **Toelaten:** Zonder voorwaarden. * **Toelaten onder voorwaarden:** Bijvoorbeeld het afstoten van bepaalde activa of het naleven van specifieke gedragsregels. * **Verbieden:** Indien de fusie de concurrentie significant zou beperken, met name wanneer er aanzienlijke marktmacht ontstaat en er hoge toetredingsbarrières zijn. > **Voorbeeld:** Het onderzoek naar de overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van Rock Werchter, Graspop en Dour, illustreert dit. De vraag is of Live Nation hiermee een te dominante positie op de Belgische festivalmarkt verkrijgt, wat de concertprijzen en de keuze voor artiesten zou kunnen beïnvloeden. De BMA onderzoekt of deze concentratie gemeld had moeten worden. --- # Concurrentieverstorende praktijken en hun impact Dit onderwerp behandelt verschillende manieren waarop bedrijven de concurrentie kunnen verstoren, wat leidt tot inefficiëntie en nadelige gevolgen voor consumenten en de bredere economie. ### 3.1 Mededingingsbeleid: de rol van de overheid Het mededingingsbeleid is gericht op het bevorderen van concurrentie en het tegengaan van misbruik van marktmacht om de algehele welvaart en economische efficiëntie te verhogen. Dit omvat het beschermen van consumentenbelangen en het handhaven van eerlijke marktpraktijken. Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), zijn verantwoordelijk voor het toezicht hierop en het sanctioneren van overtredingen. #### 3.1.1 Meten van concurrentie Concurrentie kan op verschillende manieren worden gemeten: * **Marktaandelen:** Het percentage van de totale markt dat een individueel bedrijf controleert. Een markt met veel aanbieders met kleine marktaandelen kenmerkt zich door hoge concurrentie, terwijl een enkele aanbieder met een zeer groot marktaandeel duidt op een monopolie. * **Concentratie-indexen:** De Herfindahl-index is een voorbeeld, berekend door de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt op te tellen. Een hogere indexwaarde duidt op hogere marktconcentratie en lagere concurrentie. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$). In perfecte concurrentie is dit verschil nul ($P - MK = 0$), wat de producent niet stimuleert om de productie te verhogen. Bij imperfecte concurrentie is dit verschil positief ($P - MK > 0$), wat wel een prikkel vormt. Dit is echter lastig te bepalen voor de overheid. #### 3.1.2 Efficiëntie en concurrentie Concurrentie leidt tot verschillende vormen van efficiëntie: * **Allocatieve efficiëntie:** In een markt met perfecte concurrentie worden schaarse middelen optimaal ingezet, wat resulteert in maximale welvaart voor consumenten en producenten (totale surplus is maximaal). Monopolies leiden tot een deadweight loss, een welvaartsverlies voor de maatschappij. * **Technische efficiëntie:** Op lange termijn leidt perfecte concurrentie tot productie tegen minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{\min}$). Dit stimuleert bedrijven om efficiënt te produceren. Bedrijven in andere marktvormen produceren mogelijk wel met maximale winst, maar niet noodzakelijk tegen de laagste kosten. Gebrek aan concurrentie kan leiden tot "managerial slack", waarbij bedrijven minder efficiënt opereren (bijvoorbeeld door te veel personeel of gebrek aan klantgerichtheid), en deze hogere kosten doorberekenen aan de consument. ### 3.2 Concurrentieverstorende praktijken Bedrijven kunnen op verschillende manieren de concurrentie verstoren: #### 3.2.1 Kartelvorming Kartelvorming houdt in dat concurrenten onderlinge afspraken maken om de concurrentie te beperken. Dit kan verschillende vormen aannemen: * **Prijsafspraken:** Concurrenten spreken samen prijzen af, waardoor ze zich gedragen als een monopolist en hogere prijzen kunnen hanteren. * **Productiebeperking:** Afspraken om de productie te limiteren, wat leidt tot hogere prijzen en een verminderd aanbod. * **Markt- of consumentenverdeling:** Bedrijven verdelen de markt onderling, waarbij ze elkaars markten mijden of specifieke groepen consumenten aanwijzen. **Impact van kartelvorming:** * **Hogere prijzen voor consumenten:** Consumenten betalen meer voor minder goederen. * **Verlies van consumentensurplus (CS):** De welvaart van consumenten neemt af. * **Winst voor producenten:** Producenten in het kartel verhogen hun producentensurplus (PS) en creëren economische winsten. * **Deadweight loss:** Er ontstaat een netto welvaartsverlies voor de economie als geheel. **Beleid bij kartelvorming:** Kartelvorming is verboden. De BMA kan zware geldboetes opleggen, die kunnen oplopen tot tien procent van de wereldwijde omzet van de betrokken bedrijven. Een clementieregeling biedt de mogelijkheid tot volledige vrijstelling van boetes voor bedrijven die meewerken aan het onderzoek en informatie verschaffen over de illegale praktijken. > **Tip:** De clementieregeling is een krachtig instrument voor mededingingsautoriteiten om kartels op te sporen en te ontmantelen, omdat het een prikkel biedt voor een van de kartelleden om te "klappen". > **Voorbeeld:** Het onderzoek naar misbruiken in de beveiligingssector door G4S, Securitas en Seris, waarbij prijsafspraken en marktverdeling vermoed werden, illustreert hoe kartelvorming in de praktijk kan werken en welke hoge boetes daarbij horen. **Wettige afspraken:** Onder bepaalde voorwaarden kunnen afspraken tussen bedrijven toch wettig zijn, met name wanneer: * De positieve gevolgen van de afspraak groter zijn dan de negatieve. * De afspraak niet tussen directe concurrenten is. * De betrokken bedrijven een klein marktaandeel hebben. * De afspraak noodzakelijk is voor productontwikkeling of -verbetering. #### 3.2.2 Misbruik van dominante positie Een dominante positie op de markt is niet per definitie illegaal; het kan voortkomen uit superieure producten of efficiëntie. Echter, bedrijven met een dominante positie worden verleid om deze positie te misbruiken. **Voorbeelden van misbruik:** * **Zeer hoge prijzen hanteren:** Dit kan wanneer consumenten een sterke voorkeur hebben of er weinig concurrentie is. * **Zeer lage prijzen hanteren (predatieprijzen):** Dit wordt gedaan om concurrenten uit de markt te drukken of toetreding te voorkomen, met het oog op toekomstige monopoliewinsten. * **Producten als pakket verkopen:** Consumenten dwingen om meerdere producten te kopen, zelfs als ze er maar één wensen. **Voorbeelden van bedrijven met potentieel dominante positie:** ABInBev, Google, Apple, Microsoft. **Beleid bij misbruik van dominante positie:** Dit kan leiden tot boetes, het opleggen van verboden en verplichtingen, of zelfs tot gedwongen splitsing van het bedrijf. #### 3.2.3 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een verhoogde concentratie op een markt, wat potentieel tot marktmacht kan leiden. **Effecten op korte termijn:** * **Schaalvoordelen:** Fusies kunnen leiden tot lagere gemiddelde totale kosten en marginale kosten. * **Verhoogde marktmacht:** Het fusiebedrijf kan zich gedragen als een monopolist, wat resulteert in hogere prijzen, lager consumentensurplus en hogere producentensurplus. * **Economische winst:** Het fusiebedrijf kan op korte termijn economische winsten genereren. **Effecten op lange termijn (indien toetreding mogelijk is):** * **Toetreding van nieuwe bedrijven:** Economische winsten trekken nieuwe concurrenten aan, waardoor de markt zich weer richting perfecte concurrentie beweegt. * **Efficiëntere productie:** De productie vindt plaats tegen lagere gemiddelde totale kosten. * **Lagere prijzen:** De prijzen dalen ten opzichte van de situatie direct na de fusie. * **Verhoogd consumentensurplus:** Consumenten profiteren van lagere prijzen en hogere productie. * **Nulwinst op lange termijn:** De economische winst keert terug naar nul, zoals in een markt met perfecte concurrentie. > **Voorbeeld:** De overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van andere grote Belgische festivals. Dit roept vragen op over mogelijke marktverstoring, hogere prijzen voor bezoekers en minder onderhandelingsmacht voor artiesten. **Beleid bij fusies en overnames:** Fusies en overnames met een significant marktaandeel of omzet moeten vooraf worden gemeld aan mededingingsautoriteiten. Deze autoriteiten onderzoeken de impact op de concurrentie en kunnen besluiten een fusie toe te staan, toe te staan onder voorwaarden (bijvoorbeeld geografische beperkingen of een gedeeltelijke overname), of te verbieden indien de marktmacht te groot wordt en er toetredingsbarrières zijn. Een melding is bijvoorbeeld verplicht als de omzet boven een bepaalde drempel komt. #### 3.2.4 Gebruik van (lokale) staatssteun Staatssteun kan, indien niet correct toegepast, de concurrentie binnen Europa verstoren. Dit gebeurt wanneer overheden financiële voordelen verlenen aan specifieke bedrijven of sectoren, waardoor deze een oneerlijk concurrentievoordeel krijgen ten opzichte van andere bedrijven binnen de Europese Unie. Het mededingingsbeleid van de EU reguleert staatssteun om een gelijk speelveld te garanderen. --- # Fusies en overnames in de mededingingscontext Dit gedeelte analyseert de economische impact van fusies en overnames, zowel op korte als lange termijn, en de rol van mededingingsautoriteiten bij het beoordelen en eventueel verbieden van dergelijke transacties. ### 4.1 De rol van mededingingsbeleid Het mededingingsbeleid is het overheidsingrijpen in de markt met als doel de concurrentie te bevorderen, te vrijwaren en misbruik van marktmacht tegen te gaan. Het uiteindelijke doel is het verhogen van de welvaart en efficiëntie, met een sterkere bescherming voor de consument. Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), hebben de bevoegdheid om concurrentieverstorende praktijken te verbieden en te beboeten. #### 4.1.1 Competitie meten De mate van competitie kan op verschillende manieren worden gemeten: * **Marktaandelen:** Dit geeft de verhouding van de omzet of afzet van een bedrijf ten opzichte van de totale markt aan. Een enkele aanbieder met een marktaandeel van 100% duidt op een monopolie, terwijl veel aanbieders met zeer kleine marktaandelen wijzen op perfecte concurrentie. * **Concentratie-index (Herfindahlindex):** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere waarde van de index duidt op een hogere concentratie en dus op minder concurrentie. Een monopolie heeft een Herfindahlindex van 1,00. De formule is: $H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$, waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Markup ($P - MK$):** In een markt met perfecte concurrentie is de prijs ($P$) gelijk aan de marginale kosten ($MK$), dus $P - MK = 0$. Dit stimuleert producenten niet om meer te verkopen. Bij imperfecte concurrentie is $P - MK > 0$, wat producenten wel stimuleert. Dit is echter moeilijk voor de overheid te bepalen zonder gedetailleerde cijfergegevens. #### 4.1.2 Competitie en efficiëntie Competitie heeft een directe impact op economische efficiëntie: * **Allocatieve efficiëntie:** Perfecte concurrentie leidt tot de optimale inzet van schaarse middelen, waardoor de totale welvaart (consumenten- en producentensurplus) maximaal is. Monopolies leiden tot een 'deadweight loss', een welvaartsverlies voor de maatschappij. * **Technische efficiëntie:** Op lange termijn leidt perfecte concurrentie tot productie tegen minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{\text{min}}$). Producenten worden geprikkeld om efficiënt te produceren. Bij imperfecte concurrentie produceren bedrijven mogelijk niet tegen hun minimale $GTK$, wat leidt tot 'managerial slack' (inefficiëntie door bijvoorbeeld te veel personeel of gebrek aan klantgerichtheid). Deze hogere kosten worden vaak afgewenteld op de consument, wat resulteert in een hogere prijs en een kleiner consumentensurplus. > **Tip:** Managerial slack is het verlies aan efficiëntie dat ontstaat door een gebrek aan concurrentie. Meer concurrentie leidt tot hogere efficiëntie en minder welvaartverlies. ### 4.2 Concurrentieverstorende praktijken Producenten kunnen ertoe aangezet worden om de concurrentie te verstoren om hun winsten te maximaliseren. Dit kan gebeuren via verschillende praktijken: * **Kartelvorming:** Onderlinge afspraken tussen bedrijven over prijzen ($P$) of hoeveelheden ($Q$) om de concurrentie te beperken. Dit gedrag bootst een monopolist na, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten, een lager consumentensurplus, en hogere winsten voor de kartelleden, wat een 'deadweight loss' veroorzaakt. Kartelvorming is verboden en wordt bestraft met boetes, vaak tot 10 procent van de wereldwijde omzet. * **Onwettige afspraken kunnen omvatten:** * Productie beperken (bv. OPEC). * Prijsafspraken (bv. beveiligingsfirma's, vrachtwagenbouwers). * Markten of consumenten verdelen (bv. beveiligingsfirma's). * **Clementieregeling:** Bedrijven die meewerken aan onderzoeken naar kartels en informatie verstrekken, kunnen vrijgesteld worden van boetes. * **Marktsegmentatie:** Het verdelen van de markt en het afspreken om elkaars markten niet te betreden. * **Misbruik van dominante positie:** Bedrijven met een dominante marktpositie (vaak als gevolg van superieure producten) kunnen deze positie misbruiken. Voorbeelden van misbruik zijn: * Zeer hoge prijzen hanteren bij sterke consumentenvoorkeur of zwakke concurrentie. * Zeer lage prijzen hanteren om concurrenten uit de markt te duwen of toetreding te voorkomen. * Producten enkel als pakket verkopen. De sancties hierop kunnen boetes, verboden, verplichtingen of zelfs een splitsing van het bedrijf omvatten. * **Fusies en overnames die leiden tot een dominante positie:** Transacties die de marktconcentratie significant verhogen, kunnen leiden tot marktmacht. #### 4.2.1 Fusies en overnames: economische impact Fusies en overnames kunnen zowel positieve als negatieve economische gevolgen hebben. **Effecten op korte termijn:** Na een fusie of overname kan het fusiebedrijf een dominante positie verkrijgen. Dit kan leiden tot: * **Voor de consument:** Hogere prijzen en een lager consumentensurplus (CS). * **Voor het fusiebedrijf:** Hogere winsten (producentensurplus, PS) en marktmacht ($P > MK$). * **Voor de globale economie:** De impact is moeilijk voorspelbaar, maar het kan producenten aantrekken. > **Voorbeeld:** De overname van Pukkelpop door Live Nation, dat al eigenaar is van Rock Werchter, Graspop en Dour, deed vragen rijzen over de concentratie in de festivalmarkt en de mogelijke gevolgen voor artiesten en muziekliefhebbers (hogere prijzen). **Effecten op lange termijn:** Als er geen significante toetredingsbarrières zijn, zullen de economische winsten na een fusie/overname nieuwe bedrijven aantrekken, waardoor de markt terug evolueert naar een situatie die meer lijkt op perfecte concurrentie. * **Voor de consument:** Een lagere prijs dan voor de fusie en een stijgend consumentensurplus. * **Voor de producent:** Hogere efficiëntie (productie tegen lagere $GTK_{\text{FUS.min}}$), een toename van de productie, en economische winsten die terugkeren naar nul op lange termijn. Het producentensurplus kan mogelijk iets groter zijn, hoewel dit onzeker is. > **Tip:** Mededingingsautoriteiten zijn niet per definitie tegen fusies en overnames. Als toetreding tot de markt mogelijk blijft, kunnen dergelijke transacties voordelig zijn. #### 4.2.2 Beleid bij fusies en overnames Wanneer de marktaandelen of de omzet van bedrijven door een fusie of overname te groot worden voor de markt, is een voorafgaande melding aan de mededingingsautoriteiten verplicht. De autoriteiten onderzoeken de transactie en kunnen besluiten tot: * **Toelaten:** De fusie/overname wordt goedgekeurd. * **Toelaten onder voorwaarden:** De fusie/overname mag doorgaan, maar er worden voorwaarden gesteld, zoals geografische beperkingen (bv. als Delhaize en Ahold Delhaize moesten winkels afstoten) of een gedeeltelijke overname. * **Verbieden:** De fusie/overname wordt geweigerd als de marktmacht te groot wordt en de markt wordt beperkt door toetredingsbarrières. De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) onderzoekt dergelijke concentraties, zoals de overname van Pukkelpop door Live Nation, indien deze niet correct zijn aangemeld. Dit kan leiden tot sancties indien de wetgeving rond meldingen niet wordt nageleefd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale wetenschap | Een wetenschappelijke discipline die zich bezighoudt met de studie van de menselijke samenleving en de relaties tussen individuen binnen die samenleving. Economie wordt beschouwd als een sociale wetenschap omdat het de menselijke keuzes en hun gevolgen bestudeert. | | Micro-Economie | Een tak van de economie die zich richt op het gedrag van individuele economische agenten, zoals huishoudens en bedrijven, en hoe zij beslissingen nemen over de allocatie van schaarse middelen. | | Macro-Economie | Een tak van de economie die zich richt op het gedrag van de economie als geheel, inclusief aggregaat variabelen zoals inflatie, werkloosheid en economische groei op nationaal of internationaal niveau. | | Markten | Een mechanisme of plaats waar kopers en verkopers samenkomen om goederen en diensten uit te wisselen, gebaseerd op vraag en aanbod, met als doel de prijs en de hoeveelheid te bepalen. | | Consumenten | Individuen of huishoudens die goederen en diensten kopen en gebruiken om hun behoeften en verlangens te bevredigen, en die een belangrijke rol spelen in de vraagzijde van de economie. | | Producenten | Bedrijven of organisaties die goederen en diensten creëren en verkopen om winst te maken, en die een belangrijke rol spelen in de aanbodzijde van de economie. | | Productie | Het proces waarbij productiefactoren (zoals arbeid, kapitaal en natuurlijke hulpbronnen) worden gecombineerd om goederen en diensten te creëren die voldoen aan menselijke behoeften. | | Consumptie | Het gebruik van goederen en diensten door consumenten om hun behoeften en verlangens te bevredigen; het is het eindpunt van de economische activiteit. | | Welvaart | De mate waarin de behoeften en verlangens van individuen en de samenleving als geheel worden bevredigd door de beschikbaarheid van goederen en diensten. | | Vrije marktwerking | Een economisch systeem waarin prijzen en de productie van goederen en diensten worden bepaald door het vrije spel van vraag en aanbod, met minimale overheidsbemoeienis. | | Contractwetgeving | Een juridisch kader dat de regels en beginselen vaststelt voor het aangaan, uitvoeren en afdwingen van overeenkomsten tussen partijen. | | Eigendomsrechten | De juridische rechten die een persoon heeft met betrekking tot het bezit, gebruik en overdracht van economische middelen of goederen. | | Rechtshandhaving | Het proces waarbij wetten en regelgevingen worden toegepast en afgedwongen door overheidsinstanties om orde te handhaven en naleving te verzekeren. | | Allocatie | Het proces waarbij schaarse economische middelen worden verdeeld over verschillende concurrerende gebruiksdoelen of agenten in de economie. | | Distributie | Het proces waarbij de welvaart of het inkomen dat in een economie wordt gegenereerd, wordt verdeeld onder de leden van de samenleving, vaak door middel van lonen, winsten en belastingen. | | Stabilisatie | Overheidsinterventie in de economie met als doel economische schommelingen, zoals recessies of inflatie, te verminderen en een stabiele economische groei te bevorderen. | | Paretoverbetering | Een verandering in de economische situatie die de welvaart van ten minste één individu verbetert zonder de welvaart van enig ander individu te verslechteren. | | Mededingingsbeleid | Het geheel van regels en maatregelen die de overheid hanteert om concurrentie tussen bedrijven te bevorderen, te beschermen en misbruik van marktmacht tegen te gaan. | | Marktmacht | Het vermogen van een bedrijf om de prijs van een product of dienst te beïnvloeden zonder marktaandeel te verliezen; dit komt voor in markten met imperfecte concurrentie. | | Consumentensurplus | Het verschil tussen de maximale prijs die een consument bereid is te betalen voor een goed of dienst en de werkelijke prijs die hij ervoor betaalt. | | Deadweight loss (welvaartsverlies) | Een inefficiëntie in de markt die optreedt wanneer de optimale hoeveelheid goederen of diensten niet wordt geproduceerd of geconsumeerd, wat leidt tot een verlies aan totale welvaart. | | Imperfecte concurrentie | Een marktvorm waarbij de concurrentie niet perfect is, bijvoorbeeld door productdifferentiatie, toetredingsbarrières of marktmacht van individuele bedrijven. | | Perfecte concurrentie | Een marktvorm met veel kopers en verkopers, homogene producten, perfecte informatie en vrije toe- en uittreding, waarbij geen enkele marktpartij invloed heeft op de prijs. | | Marktaandeel | Het percentage van de totale omzet of verkopen in een specifieke markt dat door een bepaald bedrijf wordt gerealiseerd. | | Concentratie-index (Herfindahlindex) | Een maatstaf voor de mate van marktconcentratie, berekend als de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een sector. Een hogere index duidt op meer concentratie en minder concurrentie. | | Markup (prijsopslag) | Het verschil tussen de prijs die een producent vraagt voor een product en de marginale kosten van de productie daarvan ($P - MK$). | | Allocatieve efficiëntie | De mate waarin middelen worden toegewezen aan de productie van goederen en diensten die het meest gewaardeerd worden door de samenleving; treedt op wanneer de prijs gelijk is aan de marginale kosten ($P = MK$). | | Technische efficiëntie | De mate waarin een bedrijf produceert tegen de laagst mogelijke gemiddelde totale kosten op lange termijn (GTKmin); dit wordt bereikt wanneer bedrijven efficiënt opereren en geen verspilling vertonen. | | GTKmin (Gemiddelde Totale Kosten minimum) | Het laagste punt op de curve van de gemiddelde totale kosten op lange termijn, wat de meest efficiënte productieomvang voor een bedrijf aangeeft. | | Managerial slack (managementverslapping) | Een verlies aan efficiëntie binnen een bedrijf dat ontstaat door een gebrek aan voldoende concurrentiedruk, wat kan leiden tot overmatig personeel, inefficiënt gebruik van middelen en een gebrek aan klantgerichtheid. | | Kartel | Een illegale afspraak tussen onafhankelijke bedrijven om de concurrentie te beperken, vaak door middel van prijsafspraken, productiebeperkingen of marktverdeling, om hogere winsten te behalen. | | Marktsegmentatie | Het opsplitsen van een markt in verschillende segmenten en het afspreken dat bedrijven zich richten op hun eigen segment, om concurrentie te vermijden. | | Dominante positie | Een economische positie die een onderneming in staat stelt concurrentie op de relevante markt aanzienlijk te belemmeren, doordat zij een economische machtspositie inneemt die haar toestaat concurrentiegedrag te bepalen. | | Fusie | De juridische samensmelting van twee of meer bedrijven tot één nieuwe juridische entiteit, vaak met als doel schaalvoordelen te behalen en marktaandeel te vergroten. | | Overname | De situatie waarin één bedrijf de controle verkrijgt over een ander bedrijf, vaak door het verwerven van een meerderheid van de aandelen. | | Clementieregeling | Een beleidsmaatregel die onderzoeken van mededingingsautoriteiten ondersteunt door bedrijven die meewerken aan het blootleggen van kartels of andere concurrentieverstorende praktijken, vrijstelling van boetes te bieden. | | Onwettige afspraken | Overeenkomsten tussen bedrijven die in strijd zijn met de mededingingswetgeving, zoals prijsafspraken, productiebeperkingen of marktverdeling. | | Wettige afspraken | Overeenkomsten tussen bedrijven die zijn toegestaan onder de mededingingswetgeving, mits ze meer positieve dan negatieve gevolgen hebben en niet direct tussen concurrenten plaatsvinden. | | Prijsafspraken | Overeenkomsten tussen concurrenten om de prijzen van hun producten of diensten op een bepaald niveau te houden of te verhogen, wat de concurrentie schaadt. | | Concentratie | Een economisch concept dat verwijst naar de mate waarin een markt wordt gedomineerd door een klein aantal grote bedrijven. | | Toetredingsbarrières | Obstakels die nieuwe bedrijven ervan weerhouden om een markt te betreden, zoals hoge startkosten, merkreputatie, patenten of wettelijke beperkingen. |

# De rol van de overheid in de economie De rol van de overheid in de economie omvat traditionele functies zoals het mogelijk maken van vrije marktwerking en mogelijk ingrijpen in allocatie, distributie en stabilisatie. ## 1. De rol van de overheid in de economie De economie wordt geconfronteerd met de vereenvoudigde modellen van consumenten en producenten, productie en consumptie. Een centraal punt in de economie is de mens. Hoewel het economische ideaal vaak wordt gezien als vrije marktwerking, erkent men de noodzaak van overheidsinterventie. De overheid speelt een rol in het mogelijk maken van deze vrije marktwerking door middel van wetgeving, zoals contractwetgeving, het waarborgen van eigendomsrechten en rechtshandhaving. Daarnaast kan de overheid ingrijpen in de marktwerking op het gebied van allocatie, distributie en stabilisatie. ### 1.1 Traditionele functies van de overheid De traditionele functies van de overheid in de economie kunnen worden onderverdeeld in drie hoofdcategorieën: #### 1.1.1 Marktwerking mogelijk maken Dit omvat de rol van de overheid als bewaker van de rechtsorde en de spelregels binnen de economie. Essentiële elementen hiervan zijn: * **Contractwetgeving:** Dit zorgt ervoor dat economische agenten afspraken kunnen maken en dat deze afspraken bindend zijn en nageleefd kunnen worden. * **Eigendomsrechten:** De overheid bepaalt wie eigenaar is van productiefactoren en goederen en diensten, en wie gerechtigd is op de opbrengsten van het gebruik ervan. Dit creëert zekerheid en stimuleert investeringen. * **Rechtshandhaving:** Dit houdt in dat de overheid toeziet op de naleving van de wet en optreedt tegen strafbare feiten, wat essentieel is voor een stabiele economische omgeving. #### 1.1.2 Ingrijpen in de marktwerking Wanneer de vrije markt niet optimaal functioneert, kan de overheid ingrijpen. Dit gebeurt met name op de volgende gebieden: * **Allocatie:** De overheid kan ingrijpen om te zorgen voor een efficiënte toewijzing van schaarse middelen. Dit is met name relevant bij publieke goederen, waar de markt zelf tekortschiet. * **Distributie:** De overheid kan streven naar een eerlijkere verdeling van inkomen en welvaart door middel van herverdelingsbeleid, zoals progressieve belastingen en sociale voorzieningen. * **Stabilisatie:** De overheid probeert economische turbulentie, zoals recessies en inflatie, te beperken door middel van economisch beleid. ### 1.2 Mededingingsbeleid Een cruciaal aspect van overheidsingrijpen is het mededingingsbeleid. Het primaire doel hiervan is het verhogen van de welvaart door het stimuleren en beschermen van concurrentie. #### 1.2.1 Het belang van concurrentie Het economische ideaalbeeld is perfecte concurrentie, waarbij producenten en consumenten handelen zonder marktmacht. In een situatie van perfecte concurrentie geldt dat de prijs gelijk is aan de marginale kosten ($P = MK$) en op lange termijn is de economische winst nul. Dit leidt tot maximale welvaart (consumentensurplus plus producentensurplus) en efficiënte productie op de laagste gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). #### 1.2.2 Gevolgen van imperfecte concurrentie Wanneer er sprake is van imperfecte concurrentie, zoals bij monopolies of oligopolies, kunnen de volgende problemen optreden: * **Marktmacht:** Producenten kunnen prijzen boven de marginale kosten stellen ($P > MK$), wat leidt tot economische winst. * **Inefficiëntie:** Producenten produceren mogelijk niet tegen de laagst mogelijke gemiddelde totale kosten ($GTK > GTK_{min}$). Dit kan komen door zogenaamde 'managerial slack', waarbij gebrek aan concurrentiedruk leidt tot minder efficiënte bedrijfsvoering (te veel personeel, te dure productiefactoren, gebrek aan klantgerichtheid). Deze hogere kosten worden afgewenteld op de consument. * **Verlies aan welvaart:** De totale welvaart in de economie is lager dan in een situatie van perfecte concurrentie, wat resulteert in een 'deadweight loss' (DWL). #### 1.2.3 De rol van mededingingsautoriteiten Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), treden op tegen concurrentieverstorende praktijken. Dit omvat: * **Verbod op kartels (Art. 101 EU-Verdrag):** Kartels zijn illegale afspraken tussen concurrenten die de concurrentie beperken, bijvoorbeeld over prijsstelling of marktverdeling. * **Verbod op misbruik van dominante positie (Art. 102 EU-Verdrag):** Een dominante positie op zichzelf is niet illegaal, maar het misbruiken ervan wel. Voorbeelden zijn excessieve prijzen, roofprijzen om concurrenten uit te schakelen, of koppeling van producten. * **Controle op staatssteun (Art. 107 EU-Verdrag):** Overheidssteun aan bedrijven kan de concurrentie binnen Europa verstoren en is daarom aan regels gebonden. * **Fusiecontrole:** Grote fusies en overnames moeten vooraf worden gemeld aan de mededingingsautoriteiten om te voorkomen dat er te veel marktmacht ontstaat. #### 1.2.4 Meten van concurrentie Om concurrentie te meten en te beoordelen of ingrijpen nodig is, kunnen verschillende indicatoren worden gebruikt: * **Marktaandelen:** De verdeling van marktaandelen geeft inzicht in de concentratie in een markt. Een hoge concentratie, met name bij een paar grote spelers, kan duiden op verminderde concurrentie. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Dit is een meer geavanceerde maatstaf die de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt berekent. Een hogere indexwaarde duidt op een hogere markconcentratie en dus potentieel minder concurrentie. De formule is: $$H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$, waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs en de marginale kosten ($P - MK$) geeft aan in hoeverre producenten hun kosten kunnen doorberekenen bovenop de productiekosten. Een hoge mark-up duidt op marktmacht. #### 1.2.5 Gevolgen van fusies en overnames Fusies en overnames kunnen op korte termijn leiden tot efficiëntiewinsten en het creëren van marktmacht, wat zich vertaalt in hogere prijzen en lagere consumentensurplussen. Op lange termijn, indien er geen toetredingsbarrières zijn, kunnen economische winsten echter nieuwe concurrenten aantrekken, waardoor de markt weer terugkeert naar een meer concurrerende situatie met een lagere prijs en een nul-economische winst. Mededingingsautoriteiten beoordelen fusies op hun potentiële impact op marktmacht en concurrentie. > **Tip:** Begrijp dat de overheid niet alleen optreedt om markt falen te corrigeren, maar ook proactief om een concurrerende omgeving te waarborgen die uiteindelijk ten goede komt aan consumenten en de algehele economische efficiëntie. > **Voorbeeld:** De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) startte een onderzoek naar mogelijke illegale marktpraktijken door beveiligingsfirma's. Dit illustreert hoe de overheid ingrijpt bij verdenking van kartelvorming en prijsafspraken, met potentieel hoge boetes voor de betrokken bedrijven, zoals 10 procent van hun wereldwijde omzet. Een clementieregeling kan bedrijven die meewerken aan het onderzoek, vrijstelling van boetes bieden. --- # Mededingingsbeleid en concurrentieverstorende praktijken Dit onderdeel behandelt de rol van de overheid in het waarborgen en stimuleren van concurrentie op markten door middel van mededingingsbeleid en het verbieden van concurrentieverstorende praktijken. ### 2.1 De overheid als bewaker van competitie Het basisuitgangspunt is dat producenten streven naar een maximaal resultaat. Mededingingsbeleid omvat het overheidsingrijpen in de markt om concurrentie te stimuleren. Dit beleid is erop gericht de welvaart te verhogen, consumenten te beschermen en de efficiëntie van productie te bevorderen. Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), spelen hierin een cruciale rol door het onderzoeken en beboeten van concurrentieverstorende praktijken. #### 2.1.1 De ideale markt: perfecte concurrentie versus imperfecte concurrentie Het economische ideaal is de vrije marktwerking, die het beste wordt benaderd door perfecte concurrentie. In een perfecte concurrentiemarkt geldt dat de prijs gelijk is aan de marginale kosten ($P = MK$), wat leidt tot maximale welvaart (som van consumenten- en producentensurplus) en efficiënte productie op lange termijn tegen minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). In imperfecte concurrentiemarkten, zoals oligopolie of monopolie, is er sprake van marktmacht. Producenten kunnen prijzen boven hun marginale kosten stellen ($P > MK$), wat leidt tot minder welvaart, inefficiënte productie ($GTK > GTK_{min}$) en de mogelijkheid tot economische winst. Dit kan leiden tot "managerial slack", waarbij producenten door gebrek aan concurrentiedruk minder efficiënt werken en hogere kosten afwentelen op de consument. #### 2.1.2 Het meten van concurrentie De mate van concurrentie op een markt kan worden gemeten aan de hand van verschillende indicatoren: * **Marktaandelen:** Deze geven de relatieve omvang van ondernemingen op een markt weer, uitgedrukt tussen 0% en 100%. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van de bedrijven op een markt. Een hogere waarde duidt op meer concentratie en potentieel minder concurrentie. De formule is: $$ H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2 $$ waarbij $s_i$ het marktaandeel van onderneming $i$ is. * **Mark-up:** Het verschil tussen de prijs en de marginale kosten ($P - MK$). In perfecte concurrentie is dit gelijk aan nul, terwijl het bij imperfecte concurrentie positief is. Hoewel dit een indicator is, is het voor de overheid lastig te bepalen zonder gedetailleerde cijfergegevens. ### 2.2 Concurrentieverstorende praktijken Ondernemingen kunnen concurrentie op verschillende manieren verstoren, wat leidt tot negatieve economische en maatschappelijke gevolgen. De belangrijkste praktijken die onder mededingingsrecht vallen, zijn: #### 2.2.1 Kartelvorming Kartelvorming houdt in dat concurrenten afspraken maken die de concurrentie beperken. Dit kan gebeuren door: * **Prijsafspraken:** Vaststellen van prijzen of prijsverhogingen. * **Marktsegmentatie of -verdeling:** Het opsplitsen van de markt, waarbij concurrenten elkaars marktaandeel niet betreden. * **Quota-afspraken:** Beperken van de productie om de prijs hoog te houden. Kartels gedragen zich als een monopolist, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten, een lagere consumentensurplus, en mogelijk een dode-gewichtverlies (DWL) voor de economie. Kartelvorming is verboden volgens artikel 101 van het EU-Verdrag. > **Tip:** De BMA heeft vergaande onderzoeksmogelijkheden om kartels te ontdekken. Een belangrijke instrument is de clementieregeling, waarbij een onderneming die meewerkt aan het onderzoek en informatie verstrekt, vrijgesteld kan worden van boetes. Wettige afspraken tussen ondernemingen zijn mogelijk indien deze meer positieve dan negatieve gevolgen hebben, niet plaatsvinden tussen directe concurrenten, de betrokken ondernemingen een klein marktaandeel hebben, en de afspraken noodzakelijk zijn voor productontwikkeling of -verbetering. #### 2.2.2 Misbruik van dominante positie Een onderneming met een dominante positie op de markt mag deze positie niet misbruiken om de concurrentie verder te beperken. Een dominante positie op zich is niet verboden, maar wel het misbruik ervan, zoals vastgelegd in artikel 102 van het EU-Verdrag. Voorbeelden van misbruik zijn: * **Excessieve prijzen hanteren:** Zeer hoge prijzen vragen wanneer klanten sterk afhankelijk zijn van het product of de concurrentie zwak is. * **Ruinous pricing (roofprijzen):** Zeer lage prijzen hanteren om concurrenten uit de markt te drukken of toetreding te voorkomen, om nadien monopoliewinsten te realiseren. * **Koppelverkoop:** Producten enkel als een pakket verkopen. * **Discriminatie:** Verschillende prijzen of voorwaarden hanteren voor vergelijkbare transacties met andere handelspartners. Een bekend voorbeeld van machtsmisbruik betreft AB InBev, dat probeerde de parallelle import van haar producten vanuit Nederland naar België te belemmeren door bier enkel met Nederlandse etikettering te verkopen, terwijl Belgische wetgeving tweeledige etikettering vereist. De EU beschouwde dit als misbruik van een dominante positie en legde een boete op. #### 2.2.3 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een concentratie van marktmacht. Mededingingsautoriteiten onderzoeken fusies en overnames om te beoordelen of deze de concurrentie significant beperken. * **Korte termijn:** Een fusie kan leiden tot een grotere marktmacht voor het gefuseerde bedrijf, hogere prijzen en een lagere consumentensurplus. Economische winst kan toenemen. * **Lange termijn:** Indien er geen toetredingsbarrières zijn, kan economische winst leiden tot nieuwe toetredingen, waardoor de markt terug evolueert naar een meer competitieve situatie, waarbij de productie weer tegen de minimale gemiddelde totale kosten plaatsvindt. Als het marktaandeel of de omzet van een fusie "te groot" wordt voor de markt, is een voorafgaande melding aan de mededingingsautoriteit verplicht. De autoriteiten kunnen de fusie: * **Toelaten:** Indien er geen significante beperking van de concurrentie is. * **Toelaten onder voorwaarden:** Bijvoorbeeld geografische voorwaarden of een gedeeltelijke overname. * **Verbieden:** Indien de fusie leidt tot te grote marktmacht en de markt beperkt wordt door barrières. > **Tip:** Mededingingsautoriteiten zijn niet per definitie tegen fusies en overnames. Mits toetreding mogelijk is, kunnen deze voordelig zijn voor de markt. #### 2.2.4 Staatssteun Lokale of nationale staatssteun aan ondernemingen kan de concurrentie binnen Europa verstoren (artikel 107 van het EU-Verdrag). Overheden moeten erover waken dat dergelijke steun niet leidt tot concurrentievervalsing tussen lidstaten. > **Voorbeeld:** De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) onderzoekt misbruiken in de beveiligingssector door G4S, Securitas en Seris. Deze bedrijven worden verdacht van prijsafspraken, het verdelen van de markt en het aanrekenen van te hoge prijzen. Bij bewezen inbreuken riskeren de bedrijven boetes tot 10 procent van hun wereldwijde omzet. --- # Efficiëntie en marktvormen Dit onderwerp onderzoekt de impact van verschillende marktvormen op economische efficiëntie, welvaart en de rol van marktmacht. ### 3.1 De overheid als bewaker van competitie Het basisuitgangspunt in de economie is dat producenten streven naar een maximaal resultaat. Mededingingsbeleid is het overheidsingrijpen in de markt om concurrentie te stimuleren en te beschermen. Dit beleid is gericht op het verbeteren van de economische welvaart en het voorkomen van negatieve effecten door marktmacht. De Europese Unie heeft hierbij belangrijke regels opgesteld, zoals artikel 101 (verbod op praktijken die competitie verminderen), artikel 102 (verbod op misbruik van dominante positie) en artikel 107 (regels rond staatssteun). In België is de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) verantwoordelijk voor de handhaving van deze regels. > **Tip:** Mededingingsbeleid tracht de economische efficiëntie te maximaliseren door concurrentie te waarborgen. #### 3.1.1 Meten van concurrentie Het meten van de mate van concurrentie is cruciaal voor de overheid om in te grijpen waar nodig. Dit kan op verschillende manieren: * **Marktaandelen:** Marktaandelen, uitgedrukt als percentage van de omzet of afzet, geven een indicatie van de concentratie in een markt. * **Concentratie-index (Herfindahl-index):** Deze index berekent de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere waarde duidt op meer concentratie en dus minder concurrentie. In een perfect competitieve markt is de Herfindahl-index laag, terwijl een monopolist een index van 1 (of 100%) heeft. $$H = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$ waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. * **Mark-up:** De mark-up meet het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$). In een perfect competitieve markt is $P - MK = 0$, wat betekent dat producenten gedwongen worden om tegen hun marginale kosten te verkopen en de consumentenprijs gelijk is aan de marginale kosten. Bij imperfecte concurrentie is $P - MK > 0$, wat duidt op marktmacht en een hogere prijs dan de marginale kosten. Het bepalen van de mark-up is echter complex vanwege de benodigde gedetailleerde cijfergegevens. > **Voorbeeld:** Een markt met twee bedrijven die elk 50% marktaandeel hebben, heeft een Herfindahl-index van $0.50^2 + 0.50^2 = 0.25 + 0.25 = 0.50$. Een markt met tien bedrijven die elk 10% marktaandeel hebben, heeft een Herfindahl-index van $10 \times (0.10^2) = 10 \times 0.01 = 0.10$. De eerste markt is dus geconcentreerder. ### 3.2 Verschillende marktvormen en efficiëntie De marktvorm heeft een directe impact op de economische efficiëntie en de welvaart van consumenten en producenten. #### 3.2.1 Perfecte concurrentie Perfecte concurrentie (PC) wordt beschouwd als het economisch ideaal, omdat het leidt tot maximale economische efficiëntie en welvaart. * **Welvaart/surplus:** In een situatie van perfecte concurrentie wordt de totale welvaart (consumentensurplus + producentensurplus) gemaximaliseerd. De prijs is gelijk aan de marginale kosten ($P=MK$). * **Productie:** Op lange termijn produceren bedrijven in een perfect competitieve markt tegen de laagste gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). Dit betekent dat schaarse middelen efficiënt worden ingezet. * **Marktmacht:** Er is geen marktmacht; individuele bedrijven zijn prijsnemers. * **Economische winst:** Op lange termijn is de economische winst nul. Bedrijven verdienen enkel een normale vergoeding op hun kapitaal en arbeid. #### 3.2.2 Imperfecte concurrentie Imperfecte concurrentie omvat marktvormen zoals monopolistische concurrentie, oligopolie en monopolie. Deze marktvormen worden gekenmerkt door marktmacht, wat leidt tot inefficiëntie en een lagere totale welvaart. * **Welvaart/surplus:** De totale welvaart is niet maximaal. Een deel van het consumentensurplus kan verschoven zijn naar het producentensurplus, en er is een dode-gewicht verlies (DWL) door inefficiënte productie en prijzen die hoger liggen dan de marginale kosten. * **Productie:** Bedrijven produceren inefficiënt, vaak bij hogere gemiddelde totale kosten dan $GTK_{min}$ omdat er minder prikkels zijn om de efficiëntie te maximaliseren. Dit fenomeen wordt ook wel "managerial slack" genoemd, waarbij bedrijven meer personeel inhuren, duurdere productiefactoren gebruiken, of minder klantgericht zijn, wat de kosten opdrijft. Deze hogere kosten worden vervolgens afgewenteld op de consument. * **Marktmacht:** Producenten hebben marktmacht, wat betekent dat ze de prijs kunnen beïnvloeden. De prijs is hoger dan de marginale kosten ($P > MK$). * **Economische winst:** Economische winst is mogelijk, vooral op lange termijn, omdat er geen directe concurrentie is die deze winsten wegconcurreert. > **Tip:** "Managerial slack" verwijst naar het verlies aan efficiëntie dat ontstaat door een gebrek aan concurrentiedruk, waardoor bedrijven minder gemotiveerd zijn om kosten te minimaliseren. ### 3.3 Concurrentieverstorende praktijken Verschillende praktijken kunnen de concurrentie in een markt verstoren, wat leidt tot de nadelige gevolgen van imperfecte concurrentie. #### 3.3.1 Kartelvorming Kartelvorming treedt op wanneer concurrerende bedrijven geheime afspraken maken om de concurrentie te beperken, bijvoorbeeld door prijzen af te spreken, de productie te beperken of markten te verdelen. * **Impact:** Kartelvorming resulteert in hogere prijzen voor consumenten, verminderd consumentensurplus en mogelijk hogere winsten voor de kartelleden. Dit leidt tot een dode-gewicht verlies voor de economie. * **Regelgeving:** Kartelvorming is verboden volgens de Europese regelgeving. Er bestaat echter een clementieregeling waarbij bedrijven die hun medewerking verlenen aan het onderzoek naar het kartel, vrijstelling van boetes kunnen krijgen. * **Uitzonderingen:** Wettige afspraken zijn mogelijk indien ze meer positieve dan negatieve gevolgen hebben, niet tussen directe concurrenten plaatsvinden, de betrokken ondernemingen een klein marktaandeel hebben, of noodzakelijk zijn voor productontwikkeling of -verbetering. > **Voorbeeld:** Beveiligingsfirma's die prijsafspraken maakten en de markt verdeelden, zijn een recent voorbeeld van illegale kartelvorming die door de BMA wordt onderzocht. #### 3.3.2 Misbruik van dominante positie Wanneer een bedrijf een dominante positie in een markt inneemt (niet noodzakelijk door illegale praktijken, maar door productsuperioriteit), kan het deze positie misbruiken om de concurrentie verder te beperken. * **Misbruikvoorbeelden:** * Het hanteren van excessief hoge prijzen wanneer de concurrentie zwak is of consumenten sterke voorkeur hebben. * Het hanteren van extreem lage prijzen om concurrenten uit de markt te drukken of toetreding te voorkomen. * Het koppelen van de verkoop van een product aan de aankoop van een ander product (bundeling). * **Sancties:** Bedrijven die zich schuldig maken aan misbruik van een dominante positie kunnen boetes krijgen, verboden opgelegd krijgen, of zelfs gedwongen worden tot opsplitsing van hun bedrijf. > **Voorbeeld:** Een bedrijf kan bijvoorbeeld zijn dominante positie misbruiken door producten in een bepaald land goedkoper aan te bieden dan in een ander land waar het minder dominant is, enkel om de lokale markt te beschermen of concurrenten uit te schakelen. Het koppelen van productetikettering aan lokale talen kan ook een vorm van misbruik zijn om parallelhandel te ontmoedigen. ### 3.4 Fusies en overnames Fusies en overnames kunnen leiden tot een verandering in de marktvorm en de concurrentieverhoudingen. #### 3.4.1 Kortetermijneffecten Bij een fusie of overname kan het fusiebedrijf op korte termijn meer marktmacht verwerven. Dit kan leiden tot hogere prijzen en een vermindering van het consumentensurplus. Echter, als de fusie leidt tot efficiëntiewinsten, kunnen deze op korte termijn ook deels ten goede komen aan de producent in de vorm van hogere winsten. #### 3.4.2 Langetermijneffecten Op lange termijn, en in afwezigheid van hoge toetredingsbarrières, zullen economische winsten die voortkomen uit fusies en overnames investeerders aantrekken. Dit leidt tot nieuwe toetredingen tot de markt, waardoor de concurrentie toeneemt en de prijzen weer dalen, idealiter terug naar het niveau van perfecte concurrentie. De productie zal efficiënter worden en de economische winst zal teruglopen tot nul. #### 3.4.3 Beleid bij fusies en overnames Mededingingsautoriteiten, zoals de Europese Commissie en de BMA, onderzoeken fusies en overnames die potentieel de marktmacht aanzienlijk kunnen vergroten. Melding van fusies met een bepaalde omvang is verplicht. De autoriteiten kunnen beslissen om een fusie toe te laten, toe te laten onder voorwaarden, of te verbieden. Een fusie kan bijvoorbeeld verboden worden of aan voorwaarden worden onderworpen als deze de marktmacht te veel vergroot, de markt significant beperkt en er hoge toetredingsbarrières zijn. Voorwaarden kunnen bijvoorbeeld geografische beperkingen of een gedeeltelijke overname inhouden. > **Voorbeeld:** Als een fusie leidt tot een te grote marktdominantie, kan de mededingingsautoriteit eisen dat het bedrijf een deel van zijn activiteiten verkoopt om de concurrentie te herstellen. > **Definitie:** **Allocatieve efficiëntie** verwijst naar de optimale inzet van schaarse middelen, waarbij de productie van goederen en diensten overeenkomt met de maatschappelijke voorkeuren. Dit wordt bereikt wanneer de prijs van een goed gelijk is aan de marginale kosten van de productie ervan. > > **Definitie:** **Technische efficiëntie** (ook wel productieve efficiëntie genoemd) verwijst naar het produceren van een bepaald outputniveau tegen de laagst mogelijke kosten. In de context van markten betekent dit produceren bij de minimale gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$). --- # Fusies en overnames Dit deel onderzoekt de economische impact van fusies en overnames op korte en lange termijn, de rol van mededingingsautoriteiten bij de beoordeling ervan, en mogelijke beleidsmaatregelen. ### 4.1 Economische impact van fusies en overnames Fusies en overnames (M&O) kunnen aanzienlijke economische gevolgen hebben, zowel op de korte als op de lange termijn. #### 4.1.1 Korte-termijneffecten Bij een fusie of overname voegen bedrijven zich samen, wat kan leiden tot een verhoogde marktmacht voor het resulterende bedrijf. Dit kan zich vertalen in hogere prijzen voor consumenten, een afname van het consumentensurplus (CS) en een toename van de economische winst voor het fusiebedrijf. De algehele economie kan hierdoor negatief worden beïnvloed. * **Effecten op consument:** * Prijs: Stijgt. * Consumentensurplus (CS): Neemt af. * **Effecten op fusiebedrijf:** * Marktmacht: Ontstaat of neemt toe ($P > MK$). * Winst: Neemt toe. * **Effecten op de globale economie:** Negatieve impact op het totale welvaart/surplus. **Voorbeeld:** Stel dat twee grote producenten van een bepaald product fuseren. Kort na de fusie kunnen zij de prijs van hun product verhogen omdat er minder concurrentie is. Hierdoor daalt het consumentensurplus, terwijl de winst van het fusiebedrijf stijgt. #### 4.1.2 Lange-termijneffecten Op de lange termijn hangen de effecten van fusies en overnames af van de aanwezigheid van toetredingsbarrières. * **Indien er geen toetredingsbarrières zijn:** De gecreëerde economische winst op korte termijn trekt nieuwe concurrenten aan. Dit leidt tot een toename van de productie en een daling van de prijzen, waardoor de markt evolueert richting een situatie van perfecte concurrentie. * **Effecten op consument:** * Prijs: Daalt. * Consumentensurplus (CS): Neemt toe. * **Effecten op producent:** * Efficiëntie: Verhoogt, productie gaat naar een lager gemiddelde totale kosten ($GTK$) niveau. * Economische winst: Neemt af, evolueert naar nul op lange termijn. * Producentensurplus (PS): Kan afnemen ten opzichte van de korte termijn, maar is wederom afhankelijk van de efficiëntieverbeteringen. * **Marktuitkomst:** Op lange termijn evolueert de situatie terug naar perfecte concurrentie, met productie tegen minimale $GTK$ en nul economische winst. * **Indien er wel toetredingsbarrières zijn:** De marktmacht en economische winst van het fusiebedrijf kunnen behouden blijven, wat leidt tot inefficiënte productie op lange termijn ($GTK > GTK_{min}$) en een blijvend negatief effect op de totale welvaart. **Voorbeeld:** Na een fusie die kortetermijnwinsten oplevert, kunnen nieuwe bedrijven de markt betreden als er geen grote barrières zijn. Deze nieuwe aanbieders vergroten de concurrentie, wat leidt tot lagere prijzen en een groter consumentensurplus op lange termijn. ### 4.2 Rol van mededingingsautoriteiten Mededingingsautoriteiten spelen een cruciale rol in het beoordelen en reguleren van fusies en overnames om concurrentievervalsing te voorkomen. #### 4.2.1 Melding en onderzoek Als het marktaandeel of de omzet van een fusie of overname "te groot" wordt voor de markt, is een voorafgaande melding aan de mededingingsautoriteit verplicht. Dit geldt zowel voor de Europese Commissie als voor nationale autoriteiten zoals de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA). Na een onderzoek beslist de autoriteit over de toelating, toelating onder voorwaarden, of verbod van de transactie. #### 4.2.2 Mogelijke beleidsmaatregelen en beslissingen * **Toelaten:** Fusies en overnames worden toegelaten als ze de concurrentie niet significant beperken, of indien de voordelen (zoals efficiëntieverbeteringen) opwegen tegen de nadelen. Dit is met name het geval wanneer toetreding tot de markt mogelijk blijft. * **Toelaten onder voorwaarden:** De autoriteit kan voorwaarden opleggen om de concurrentie te waarborgen. Dit kunnen bijvoorbeeld geografische beperkingen zijn (bv. een bedrijf mag een bepaald gebied niet overnemen) of de verplichting tot een gedeeltelijke overname. * **Verbieden:** Een fusie of overname wordt verboden indien deze leidt tot excessieve marktmacht, de markt significant beperkt, en er aanzienlijke toetredingsbarrières zijn. * **Boetes:** Bij bewezen illegale marktpraktijken die verband houden met fusies of overnames (bv. het creëren van een dominante positie die vervolgens misbruikt wordt), kunnen zware boetes worden opgelegd. Deze kunnen oplopen tot 10 procent van de wereldwijde omzet van de betrokken bedrijven. **Voorbeeld:** De voorgenomen fusie tussen Delhaize en Ahold werd door de mededingingsautoriteit onderworpen aan voorwaarden, waaronder de verkoop van een aantal winkels, om te voorkomen dat het fusiebedrijf een te dominante positie zou krijgen op de Belgische markt. #### 4.2.3 Clementieregeling Mededingingsautoriteiten hanteren een clementieregeling. Hierbij kan een onderneming die meewerkt aan het onderzoek door het opbiechten van illegale praktijken en het geven van cruciale informatie, volledige vrijstelling van geldboetes krijgen. Dit instrument is effectief om kartelvorming en andere concurrentieverstorende praktijken te ontrafelen. ### 4.3 Competitie meten Om de impact van fusies en overnames op de concurrentie te beoordelen, gebruiken mededingingsautoriteiten verschillende methoden: #### 4.3.1 Marktaandelen Marktaandelen worden uitgedrukt tussen 0,00 (0%) en 1,00 (100%), meestal gebaseerd op omzet of afzet. #### 4.3.2 Concentratie-indexen * **Herfindahl-index:** Dit is de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle bedrijven in een markt. Een hogere Herfindahl-index duidt op een hogere concentratie en dus minder concurrentie. Monopolies hebben de hoogste indexwaarde. $$HHI = \sum_{i=1}^{n} s_i^2$$ Waarbij $s_i$ het marktaandeel van bedrijf $i$ is. #### 4.3.3 Markup De markup is het verschil tussen de prijs ($P$) en de marginale kosten ($MK$). $$Markup = P - MK$$ * Bij perfecte concurrentie is de markup nul ($P = MK$), wat stimuleert tot meer verkoop. * Bij imperfecte concurrentie is de markup groter dan nul ($P > MK$), wat ook stimuleert tot meer verkoop, maar de marktmacht van het bedrijf aangeeft. Het bepalen van de markup door de overheid is echter moeilijk wegens de noodzaak aan gedetailleerde cijfergegevens. Mededingingsautoriteiten zijn niet principieel tegen fusies en overnames, maar beoordelen zorgvuldig of deze transacties leiden tot een significante beperking van de concurrentie en nadelige gevolgen voor de consument en de economie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Economie | De sociale wetenschap die zich bezighoudt met de organisatie van productiesystemen, consumptie en de rol van consumenten en producenten binnen een maatschappij. | | Mededingingsbeleid | Beleid gericht op het stimuleren van concurrentie op markten, dat overheidsingrijpen omvat om concurrentieverstorende praktijken te verbieden en te bestraffen. | | Consumenten | Individuen of huishoudens die goederen en diensten verwerven en gebruiken om hun behoeften en wensen te bevredigen. | | Producenten | Organisaties of individuen die goederen en diensten creëren door productiefactoren te combineren met als doel winst te maken. | | Marktwerking | Het proces waarbij prijzen en aanbod van goederen en diensten worden bepaald door vraag en aanbod, zonder significante overheidsinterventie. | | Contractwetgeving | Juridische regels die de totstandkoming, interpretatie en naleving van overeenkomsten tussen partijen regelen, essentieel voor marktwerking. | | Eigendomsrechten | Juridisch afgebakende rechten die een persoon of entiteit toekennen aan het bezit, gebruik en de beschikking over middelen of goederen. | | Rechtshandhaving | De toepassing en handhaving van wetten en regelgeving door overheidsinstanties om de openbare orde en veiligheid te garanderen en strafbare feiten te bestrijden. | | Allocatie | Het proces waarbij schaarse economische middelen worden verdeeld over verschillende bestedingsmogelijkheden, zoals productie van goederen en diensten. | | Distributie | De verdeling van inkomens, goederen en diensten binnen een economie, vaak beïnvloed door marktwerking, beleid en eigendomsstructuren. | | Stabilisatie | Overheidsbeleid gericht op het dempen van conjunctuurschommelingen en het handhaven van economische stabiliteit, zoals lage inflatie en werkloosheid. | | Publieke goederen | Goederen die niet-rivaliserend en niet-uitsluitbaar zijn, wat betekent dat de consumptie ervan door de ene persoon de consumptie door een ander niet belemmert en dat niemand van consumptie kan worden uitgesloten. | | Fiscaliteit | Het stelsel van belastingen en heffingen dat door de overheid wordt geheven om overheidsuitgaven te financieren en economische en sociale doelen te bereiken. | | Mededingingsautoriteiten | Onafhankelijke overheidsinstanties die toezien op de naleving van mededingingswetgeving, concurrentieverstorende praktijken onderzoeken en bestraffen. | | Marktmacht | Het vermogen van een onderneming om prijzen van haar producten te beïnvloeden boven het niveau dat onder volkomen concurrentie zou gelden. | | Economische winst | Het verschil tussen de totale opbrengsten van een bedrijf en de totale kosten, inclusief opportuniteitskosten van de productiefactoren. | | Perfecte concurrentie | Een marktvorm waarbij veel kleine aanbieders en vragers opereren, homogene producten worden verhandeld, en er vrije toe- en uittreding is. | | Imperfecte concurrentie | Een marktvorm die afwijkt van perfecte concurrentie, waaronder monopolistische concurrentie, oligopolie en monopolie, gekenmerkt door productdifferentiatie of beperkt aantal aanbieders. | | Welvaart/surplus | Het totale voordeel dat consumenten en producenten halen uit de deelname aan een markt, gemeten als consumentensurplus en producentensurplus. | | Kartel | Een illegale overeenkomst tussen concurrerende ondernemingen om prijzen af te spreken, productie te beperken of markten te verdelen om concurrentie te verminderen. | | Misbruik van dominante positie | Het onrechtmatig gebruik van een economische machtspositie door een onderneming om concurrentie te beperken of concurrenten uit te schakelen. | | Fusies en overnames | Juridische transacties waarbij twee of meer bedrijven samengaan (fusie) of waarbij één bedrijf een ander bedrijf verwerft (overname), vaak met als doel marktmacht te vergroten. | | Clementieregeling | Een regeling die kwijtschelding of vermindering van boetes biedt aan een deelnemer aan een kartel die als eerste informatie verstrekt aan de mededingingsautoriteit. | | Marktaandelen | Het percentage van de totale verkoop (omzet of afzet) binnen een bepaalde markt dat door een specifieke onderneming wordt gerealiseerd. | | Herfindahlindex | Een maatstaf voor de concentratie in een markt, berekend als de som van de kwadraten van de marktaandelen van alle ondernemingen in de markt. | | Mark-up | Het verschil tussen de verkoopprijs van een product en de marginale kosten van de productie ervan ($P - MK$). | | Allocatieve efficiëntie | Een economische toestand waarin de middelen zodanig worden ingezet dat de maatschappelijke welvaart wordt gemaximaliseerd, wat betekent dat de marginale kosten gelijk zijn aan de marginale baten. | | Technische efficiëntie | Het produceren van goederen en diensten tegen de laagst mogelijke gemiddelde totale kosten ($GTK_{min}$) op de lange termijn. | | Managerial slack | Een inefficiëntie binnen een onderneming die voortkomt uit een gebrek aan concurrentiedruk, leidend tot hogere kosten dan strikt noodzakelijk. | | DWL (Deadweight Loss) | Welvaartsverlies dat ontstaat door marktinefficiëntie, zoals bij monopolies of kartels, waarbij de maatschappij minder waarde genereert dan mogelijk zou zijn in een perfect concurrerende markt. | | Consumentensurplus (CS) | Het verschil tussen de maximale prijs die een consument bereid is te betalen voor een goed en de werkelijke prijs die hij ervoor betaalt. | | Producentensurplus (PS) | Het verschil tussen de prijs die een producent ontvangt voor een goed en de minimale prijs waartegen hij bereid is het te verkopen (de marginale kosten). |

# Verschillende economische modellen in Europa Dit onderwerp verkent de diverse economische modellen die in Europa waargenomen worden, met focus op hun kenmerken, implicaties en de factoren die welvaart op Europees niveau beïnvloeden. ### 1.1 Overzicht van economische modellen in Europa Europa kent tegenwoordig vier hoofdtypen economische modellen, die variëren in de rol van de overheid, de sociale voorzieningen, en de mate van marktwerking. * **Angelsaksisch model:** Gekenmerkt door een kleine overheid, lage belastingen, sterke marktwerking, en focus op concurrentie en ondernemerschap. Dit model stimuleert economische vrijheid, wat kan leiden tot hogere inkomensongelijkheid. * **Rijnlands model:** Dit model kenmerkt zich door een sterkere sociale zekerheid dan het Angelsaksische model, maar met een minder actieve overheid dan het Scandinavische model. Er is sprake van hoge belastingen, met name op arbeid, en sterke arbeidsbescherming. Kenmerkend zijn de hoge loonkosten en een consensusmodel voor besluitvorming. * **Scandinavisch model (Nordic model):** Dit model wordt gekenmerkt door een grote, actieve overheid met uitgebreide sociale voorzieningen (gezondheidszorg, onderwijs, kinderopvang). Er zijn hoge belastingen, vaak met progressieve tarieven. De arbeidsmarkt is flexibel, gecombineerd met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid (flexicurity). Innovatie, duurzaamheid en export zijn belangrijke pijlers. * **Mediterrane model:** Dit model kent een grote overheid die niet alleen collectieve uitgaven verzorgt, maar ook de arbeidsmarkt beschermt en uitgebreide regelgeving hanteert. Dit kan leiden tot minder concurrentie en daarmee minder innovatie en welvaart. Bureaucratie en regionale verschillen kunnen de efficiëntie belemmeren. ### 1.2 Kenmerken van de specifieke modellen #### 1.2.1 Het Scandinavische model (Zweden als voorbeeld) Het Scandinavische model, geïllustreerd door Zweden, onderscheidt zich door een prominente rol voor de overheid in het waarborgen van collectieve voorzieningen. * **Overheidsrol:** Grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen. * **Belastingen:** Hoge belastingen (inkomstenbelasting, btw) met progressieve tarieven om de verzorgingsstaat te financieren. * **Arbeidsmarkt:** Flexicurity – een combinatie van flexibele arbeidscontracten en een robuuste sociale zekerheid, aangevuld met actief arbeidsmarktbeleid. * **Economie:** Sterke focus op innovatie, duurzaamheid en export. Grote rol voor vakbonden en institutionele overleggen tussen publieke en private sectoren. #### 1.2.2 Het Rijnlandse model (Duitsland en België als voorbeelden) Het Rijnlandse model, zoals te zien in landen als Duitsland en België, balanceert economische groei met een sterke sociale zekerheid. * **Overheidsrol:** Sterke sociale zekerheid, maar de efficiëntie kan variëren door complexe overheidsstructuren. * **Belastingen:** Hoge belastingen, met name op arbeid, wat resulteert in hoge loonkosten. * **Arbeidsmarkt:** Sterke arbeidsbescherming, maar minder flexibel dan in het Angelsaksische of Scandinavische model. Hoge werkloosheidsuitkeringen. * **Economie:** Gemengde economie met een sterke dienstensector en industrie. Belangrijke rol voor vakbonden en sterke relaties tussen banken, bedrijven en politici. Een consensusmodel is kenmerkend. Er kan sprake zijn van beperkte investeringen in infrastructuur en digitalisatie. * **Duitse specifieke kenmerken:** Grootste economie in Europa, grote investeerder in R&D, veel hoofdkantoren, sterke exportfocus (met afhankelijkheid van markten als China), en gezamenlijke besluitvorming tussen vakbonden en management. #### 1.2.3 Het Mediterrane model (Spanje als voorbeeld) Het Mediterrane model wordt gekenmerkt door een grote overheid die echter minder efficiënt kan opereren door bureaucratie en regionale verschillen. * **Overheidsrol:** Grote overheid die marktwerking afschermt en de markt weinig vrije loop laat, met minder eigen investeringen. * **Belastingen:** Gemiddeld tot hoge belastingen, maar met een minder effectieve belastinginning door een aanzienlijke informele economie. * **Arbeidsmarkt:** Sterke bescherming voor vaste contracten, maar ook veel tijdelijke contracten en een hoge jeugdwerkloosheid. * **Economie:** Sterk afhankelijk van sectoren zoals toerisme, bouw en landbouw. Minder innovatief in vergelijking met Noord-Europese landen. #### 1.2.4 Het Angelsaksische model Het Angelsaksische model wordt gedefinieerd door een minimale overheidsinterventie en maximale marktwerking. * **Overheidsrol:** Zeer kleine overheid met lage overheidsuitgaven en investeringen. * **Belastingen:** Lage belastingen om de economie te stimuleren. * **Marktwerking:** Grote nadruk op concurrentie, ondernemerschap en vrije handel, met maatregelen tegen monopolies en kartels. * **Economie:** Hoge export en arbeidsparticipatie. Kenmerkend is een hoge inkomensongelijkheid. ### 1.3 Vergelijking en transitie van modellen De klassieke indeling van economische modellen is niet meer altijd accuraat. Er zijn verschuivingen zichtbaar, waarbij sommige landen liberaler worden en andere juist minder. Nederland vertoont bijvoorbeeld steeds meer kenmerken van het Angelsaksische model, terwijl België minder liberaal wordt. > **Tip:** De mate van overheidsbetrokkenheid (1-3 op een schaal), het sociale systeem (4-6) en het bedrijfssysteem (7-9) bieden een meer genuanceerd beeld dan de traditionele modelnamen. De concentratie van economische activiteit is historisch hoog in Noordwest-Europa en lager in het zuiden en oosten van het continent. ### 1.4 Welvaart versus welzijn en economische ideologieën Traditionele economische modellen staren zich vaak blind op economische factoren zoals BBP (Bruto Binnenlands Product), productiviteit en R&D-uitgaven. Er is een groeiende discussie over het belang van welzijn naast welvaart. * **Alternatieve indicatoren:** * **Bruto Nationaal Geluk (BNG):** Een indicator die in Bhutan wordt gebruikt om breder welzijn te meten. * **Genuine Progress Indicator (GPI):** Meet ook sociale en milieu-indicatoren, waaronder natuurlijk kapitaal. * **CBS brede welvaartsindicatoren:** In Nederland worden indicatoren ontwikkeld die onder andere vrije tijd van werknemers meenemen. Er ontstaan diverse economische ideologieën rond het einde van economische groei en overconsumptie: * **Minder is meer:** Pleit voor minder productie en consumptie. * **Overheid die stuurt:** De overheid investeert in R&D en groene technologieën, wat leidt tot groei door innovatie in plaats van enkel door productievolume. * **Bedrijven lossen het op:** De vrije markt wordt benut om te focussen op duurzame producten. ### 1.5 Invloed van economische modellen op bedrijfstransformatie De economische inrichting van een land heeft directe gevolgen voor de concurrentiepositie en strategie van bedrijven. * **Rijnlands model en concurrentie:** Hoge lonen en sterke arbeidsbescherming kunnen productiekosten verhogen, wat de concurrentiepositie kan beïnvloeden, zeker in sectoren met veel werknemers zoals de auto-industrie. De flexibiliteit om zich aan te passen aan marktveranderingen kan beperkt zijn. * **Ondersteuning voor R&D:** Overheden die investeringen in R&D stimuleren (zoals in het Rijnlandse model) kunnen bedrijven helpen innoveren. * **Internationale strategieën:** Bedrijven moeten rekening houden met de specifieke beleidsmaatregelen en economische structuren van hun doelmarkten bij het ontwikkelen van hun internationale strategie. Bijvoorbeeld, handel met Spanje vereist een andere benadering dan handel met Duitsland. ### 1.6 Economische relaties in Europa Europese landen handelen voornamelijk met elkaar, waarbij Oost-Europa traditioneel minder geïntegreerd is in de handelsstromen. De Verenigde Staten spelen wel een rol in de Europese economie. Oost-Europa trekt over het algemeen minder buitenlandse directe investeringen (FDI's) aan. Er zijn diverse strategieën voor Europa om economisch sterker te worden: * **Export stimuleren:** Zowel naar bestaande als nieuwe markten. * **FDI aantrekken:** Meer buitenlandse investeringen aantrekken. * **Interne markt voor scale-ups en start-ups:** Een robuuste interne markt creëren voor groeiende bedrijven. ### 1.7 De rol van overheidsbeleid in economische transities Overheden spelen een cruciale rol in het sturen van economische transities, zoals de vergroening van de economie. * **Beleid in het Rijnlandse model:** Vergroening kan worden gestuurd door beleid dat zich richt op werknemers in groene banen, maar dit kan leiden tot hoge loonkosten en een verslechterde exportpositie als de bescherming van werknemers in traditionele sectoren behouden blijft. * **Effecten van beleid:** Overheidsbeleid kan leiden tot hogere kosten voor bedrijven (bv. door strengere milieuregels) maar ook tot nieuwe marktkansen en innovatie. De inkomsten uit belastingen kunnen worden ingezet voor publieke investeringen, maar de effectiviteit hiervan hangt af van het overheidsmodel. > **Voorbeeld:** Een Belgisch bedrijf dat naar Spanje exporteert, moet rekening houden met de Spaanse regelgeving, de mate van bureaucratie en de specifieke arbeidsmarktstructuur, die verschillen van de Belgische situatie. De bescherming van werknemers in Spanje kan leiden tot hogere productiekosten, wat de prijsstelling en de concurrentiepositie beïnvloedt. ### 1.8 Reflectie en kritiek op economische metingen Er is kritiek op de huidige methoden van economische meting, die zich te veel focussen op economische cijfers en te weinig op brede welvaart en welzijn. De integratie van sociale en milieu-indicatoren in economische modellen is een lopende ontwikkeling. De keuze tussen het vergroten van de economische koek (meer groei), het beter verdelen van de koek (meer welzijn), of het kleiner maken van de koek en meer in welzijn stoppen, is een fundamentele afweging. #### 1.8.1 Discussievragen * Wat zijn de kenmerken van een Rijnlands model? * Welke effecten heeft een Mediterrane model op de exportstrategie van een Belgisch bedrijf naar Spanje? * Wat is de kritiek op het huidige meten van de economie? * Wat zijn de verschillende economische ideologieën? * Wat is het effect van marktverandering en concurrentie op economische modellen? --- # Kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over de kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen. ## 2. Kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen Dit onderwerp onderzoekt de specifieke kenmerken van diverse economische modellen, zoals het Rijnlandse en Angelsaksische model, en analyseert hun impact op bedrijfstransformatie, internationale strategieën en concurrentieposities. ### 2.1 Diverse economische modellen in Europa Europa kent verschillende economische modellen die zich onderscheiden door de rol van de overheid, het sociale systeem en het ondernemingssysteem. Deze modellen hebben directe consequenties voor de manier waarop bedrijven opereren en internationale strategieën ontwikkelen. #### 2.1.1 Het Angelsaksische model Het Angelsaksische model kenmerkt zich door een minimale overheidsbemoeienis, lage overheidsuitgaven en investeringen, en lage collectieve uitgaven. De focus ligt op marktwerking, concurrentie, en ondernemerschap, wat resulteert in lage belastingen ter stimulering van de economie. Er is vaak sprake van hoge inkomensongelijkheid. * **Overheidsrol:** Zeer beperkt, treedt op als marktmeester, stimuleert concurrentie en vrije handel. * **Belastingen:** Laag, gericht op het stimuleren van de economie. * **Arbeidsmarkt:** Flexibel, met nadruk op flexicurity (flexibele contracten gecombineerd met sociale zekerheid). * **Economie:** Grote nadruk op marktwerking, ondernemerschap, en hoge arbeidsparticipatie. * **Voorbeeld:** Verenigd Koninkrijk, Verenigde Staten. > **Tip:** Het Angelsaksische model streeft naar een zo groot mogelijke economische vrijheid, waarbij de markt de meeste allocatiebeslissingen neemt. #### 2.1.2 Het Rijnlandse model Het Rijnlandse model, ook wel bekend als het Sociaal Marktsysteem, wordt gekenmerkt door een actieve overheid die niet alleen basisvoorzieningen verzorgt, maar ook de markt stuurt en reguleert. Er is sprake van sterke sociale zekerheid en een belangrijke rol voor vakbonden en overleg tussen publieke en private partijen. * **Overheidsrol:** Actieve overheid die zorgt voor basisvoorzieningen, de markt stuurt en reguleert, en monopolies en kartels bestrijdt. Naast marktmeester is er ook de rol van verzorger van basisvoorzieningen. * **Belastingen:** Hoog, met progressieve tarieven, om de verzorgingsstaat te financieren. * **Arbeidsmarkt:** Sterke arbeidsbescherming, wat kan leiden tot minder flexibiliteit. Grote rol voor vakbonden en institutioneel overleg. * **Economie:** Gemengde economie met sterke sectoren zoals industrie en dienstverlening. Er is een focus op innovatie, duurzaamheid en export. Welvaartsgroei kan belemmerd worden door complexe structuren en regelgeving. Er is een consensusmodel gericht op het vermijden van disputen. * **Voorbeeld:** Duitsland, België, Frankrijk, Finland. > **Tip:** Het Rijnlandse model probeert een balans te vinden tussen economische efficiëntie en sociale rechtvaardigheid. #### 2.1.3 Het Scandinavische (Nordic) model Het Scandinavische model wordt gekenmerkt door een grote, actieve overheid met uitgebreide sociale voorzieningen zoals gezondheidszorg, onderwijs en kinderopvang. Dit model kent hoge belastingen, maar met progressieve tarieven. De arbeidsmarkt is flexibel ("flexicurity") met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid. * **Overheidsrol:** Grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen. * **Belastingen:** Hoge belastingen (inkomstenbelasting en BTW), progressieve tarieven. * **Arbeidsmarkt:** Flexicurity: flexibele arbeidscontracten gecombineerd met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid. * **Economie:** Sterke focus op innovatie, duurzaamheid en export. Hoge mate van gelijkheid. * **Voorbeeld:** Zweden, Denemarken, Noorwegen. #### 2.1.4 Het Mediterrane model Het Mediterrane model kenmerkt zich door een grote overheid die niet alleen collectieve uitgaven verzorgt, maar ook andere partijen beschermt, zoals de arbeidsmarkt, en veel regelgeving uitwerkt. Dit model kan leiden tot minder welvaart door verminderde concurrentie en innovatie. * **Overheidsrol:** Grote rol, maar minder efficiënt door bureaucratie en regionale verschillen. Overheid beschermt specifieke groepen en stuurt de markt met strenge regelgeving. * **Belastingen:** Gemiddeld tot hoog, maar belastinginning is minder effectief door een grote informele economie. * **Arbeidsmarkt:** Sterke bescherming voor vaste contracten, maar veel tijdelijke contracten en jeugdwerkloosheid. * **Economie:** Afhankelijk van sectoren zoals toerisme, bouw en landbouw. Minder innovatief. * **Voorbeeld:** Spanje, Italië, Griekenland. > **Tip:** De klassieke indeling van deze modellen is niet altijd meer accuraat; landen kunnen verschuiven tussen de modellen. Nederland vertoont bijvoorbeeld meer Angelsaksische kenmerken dan voorheen, terwijl België dichter bij het Rijnlandse model blijft. ### 2.2 Implicaties voor bedrijfstransformatie en internationale strategie De economische inrichting van een land heeft significante gevolgen voor de concurrentiepositie, de operationele strategie en de transformatiepotentie van bedrijven. #### 2.2.1 Concurrentiepositie en Kostenstructuur * **Arbeidskosten:** Landen met een sterk Rijnlands model, zoals Duitsland, kennen hoge lonen door de grote rol van vakbonden en sterke arbeidsbescherming. Dit kan leiden tot duurdere producten en een minder concurrerende positie, met name in sectoren met veel werknemers zoals de automotive industrie. * **Innovatie en Investeringen:** Overheden in Rijnlandse modellen stimuleren vaak investeringen in R&D, wat leidt tot subsidies voor innovatie. Dit kan echter de marktverstoringen vergroten wanneer verschillende bedrijven ongelijke steun ontvangen. * **Flexibiliteit:** Het Rijnlandse model is vaak minder flexibel. Wanneer de markt verandert, kunnen bedrijven zich moeilijker aanpassen, bijvoorbeeld door minder snel werknemers te ontslaan. Dit is een nadeel in snel veranderende industrieën zoals de automotive sector. * **Exportoriëntatie:** Sterk exportgerichte economieën, zoals die van Duitsland, zijn sterk afhankelijk van internationale handel, wat ze kwetsbaar maakt voor externe schokken, zoals handelsconflicten (bv. met China). #### 2.2.2 Internationale Strategieën Verschillende economische modellen vereisen aangepaste internationale strategieën: * **Export:** Meer export naar bestaande en nieuwe partners kan handelsinkomsten voor een land verhogen. Handelspartners kunnen profiteren van lagere prijzen, hoewel dit in landen met hoge lonen een uitdaging kan zijn. * **Directe buitenlandse investeringen (FDI):** Het aantrekken van FDI kan gunstig zijn als de investering rendabel is, wat leidt tot terugkerende winsten en dividend. FDI creëert ook werkgelegenheid in het gastland. * **Scale-ups:** Wanneer een scale-up actief wordt in een ander land, kan het hoofdkantoor in het thuisland profiteren van extra werkgelegenheid, de aanstelling van hogelonerende leidinggevenden en belastinginkomsten. > **Tip:** Bij het ontwikkelen van een internationale strategie is het cruciaal om rekening te houden met de specifieke economische inrichting en regelgeving van het doelland. #### 2.2.3 Bedrijfstransformatie Economische modellen beïnvloeden de snelheid en richting van bedrijfstransformatie: * **Regelgeving en Subsidies:** Overheden kunnen via beleid transformaties stimuleren, bijvoorbeeld door subsidies voor vergroening. Echter, in een Rijnlands model wordt dit mogelijk alleen doorgevoerd als het niet ten koste gaat van beschermde banen, wat de transitie kan vertragen. * **Marktveranderingen:** De mate waarin een economisch model flexibel is, bepaalt hoe snel bedrijven kunnen inspelen op marktveranderingen. Een inflexibel model kan leiden tot trage aanpassingen en een verlies aan concurrentievermogen. * **Gezamenlijke besluitvorming:** In modellen met sterke vakbonden en managementadviesgroepen, zoals het Rijnlandse model, kan besluitvorming over transformaties meer tijd kosten door consensusvorming. ### 2.3 Welvaart versus Welzijn en Kritiek op Economische Indicatoren De traditionele focus op economische groei, gemeten via het Bruto Binnenlands Product (BBP), wordt steeds meer ter discussie gesteld. Er is een groeiende roep om bredere indicatoren die ook welzijn en duurzaamheid meenemen. #### 2.3.1 Beperkingen van Traditionele Indicatoren * **BBP:** Het BBP meet de economische output, maar houdt geen rekening met sociale aspecten, milieu-impact of de verdeling van welvaart. Economieën die sterk op BBP focussen, kunnen welvaartsverlies negeren. * **Productiviteit, R&D, Concurrentiegraad, Prijs/Waarde:** Dit zijn economische factoren die weliswaar belangrijk zijn, maar geen volledig beeld geven van de algehele welvaart. #### 2.3.2 Alternatieve Welzijnsindicatoren * **Bruto Nationaal Geluk (BNG):** Ontwikkeld in Bhutan, focust op indicatoren die verder gaan dan economische groei en welzijn en duurzaamheid omvatten. * **Genuine Progress Indicator (GPI):** Deze indicator meet ook sociale en milieu-indicatoren, naast economische factoren, om een meer compleet beeld van vooruitgang te geven. * **Brede Welvaartsindicatoren (bv. CBS):** Nederlandse statistieken richten zich steeds meer op brede welvaartsindicatoren die aspecten als vrije tijd, milieu en sociale cohesie meenemen. > **Tip:** Het is essentieel om kritisch te kijken naar de gebruikte economische indicatoren en te overwegen hoe deze welzijn en duurzaamheid in de meting integreren. #### 2.3.3 Economische Ideologieën Er bestaan verschillende economische ideologieën met betrekking tot groei en consumptie: * **Minder is meer:** Pleit voor economische krimp, lagere productie en consumptie. * **Overheid stuurt:** Benadrukt de rol van de overheid bij investeringen in bijvoorbeeld groene technologieën om duurzame groei te realiseren. * **Bedrijven lossen het op:** Gaat ervan uit dat de vrije markt, met een focus op duurzame producten, de oplossing biedt voor deze uitdagingen. ### 2.4 De Europese Economie en Handelspatronen Europese landen handelen voornamelijk met elkaar, waarbij Oost-Europa vaak ondervertegenwoordigd is in handelsstromen en directe buitenlandse investeringen (FDI). De sterkste economieën bevinden zich in Noord-Europa en handelen voornamelijk met hun buurlanden. * **Handelsstromen:** Concentreren zich sterk binnen Noord- en West-Europa, met een "witte vlek" in Oost-Europa. * **FDI:** Oost-Europa trekt minder FDI aan, wat de economische ontwikkeling daar kan belemmeren. #### 2.4.1 Strategieën voor Europese Economische Versterking Om de Europese economie te versterken, kunnen de volgende strategieën worden overwogen: * **Exportverhoging:** Stimuleren van export naar bestaande en nieuwe handelspartners. * **Aantrekken van FDI:** Meer directe buitenlandse investeringen aantrekken naar alle Europese landen. * **Interne Markt voor Scale-ups en Start-ups:** Creëren van een interne markt die innovatie en groei van jonge bedrijven bevordert. > **Tip:** Een multipolaire wereld vereist dat landen diversifiëren in hun handelspartners om economische weerbaarheid te vergroten. ### 2.5 Reflexie op de Economische Modellen Het begrijpen van de kenmerken van verschillende economische modellen is cruciaal voor het ontwikkelen van effectieve bedrijfsstrategieën en het analyseren van de economische dynamiek op nationaal en internationaal niveau. De kritiek op traditionele economische indicatoren onderstreept de noodzaak van een bredere kijk op welvaart en duurzaamheid. #### 2.5.1 Reflectievragen * Wat zijn de kernkenmerken van een Rijnlands model? * Welke effecten heeft een Mediterraan model op de exportstrategie van een Belgisch bedrijf dat naar Spanje exporteert? * Wat is de kritiek op de huidige manier van economische meting? * Wat zijn de verschillende economische ideologieën met betrekking tot groei? * Wat is het effect van marktveranderingen en concurrentie op economische modellen? #### 2.5.2 Examen Oefenvraag * Op welke manier kan de Belgische overheid haar economie vergroenen door middel van beleid, en wat zijn de effecten van zo'n beleid? Dit omvat een uitgebreide samenvatting van de kenmerken en implicaties van specifieke economische modellen, gebaseerd op de verstrekte documentatie. --- # Welvaart versus welzijn en economische ideologieën Dit onderwerp verkent de kritiek op traditionele economische indicatoren zoals het Bruto Binnenlands Product (BBP) en introduceert alternatieve benaderingen zoals Bruto Nationaal Geluk (BNG), naast diverse economische ideologieën die zich richten op groei en consumptie. ### 3.1 Kritiek op traditionele economische indicatoren en alternatieven Traditionele economische modellen en indicatoren concentreren zich vaak uitsluitend op economische factoren om welvaart te meten. Het BBP, als primaire maatstaf, meet de totale waarde van goederen en diensten die in een land worden geproduceerd, maar negeert andere belangrijke aspecten van menselijk en maatschappelijk welzijn. * **Focus op economische factoren:** Economische modellen kijken sterk naar factoren zoals productiviteit, R&D-uitgaven, concurrentiegraad en prijs/waarde. * **Bruto Nationaal Geluk (BNG):** Bhutan hanteert de BNG-indicator als een alternatief om welzijn te meten. Dit suggereert een mogelijke verschuiving van een puur winstgedreven economie naar een focus op breder welzijn. * **Genuine Progress Indicator (GPI):** Deze indicator meet niet alleen economische, maar ook sociale en milieu-indicatoren. * **Natuurlijk kapitaal:** De GPI benadert welvaart vanuit het perspectief van natuurlijke hulpbronnen. * **Niet geïntegreerd met economische modellen:** Een uitdaging is de integratie van de GPI met bestaande economische modellen. * **CBS brede welvaart indicatoren:** Nederland heeft ook brede welvaartsindicatoren ontwikkeld, waarbij rekening wordt gehouden met aspecten als vrije tijd van werknemers. > **Tip:** Het is cruciaal om te beseffen dat een hoge BBP-score niet automatisch gelijkstaat aan een hoge mate van welzijn voor de gehele bevolking. Factoren zoals ongelijkheid en milieu-impact worden vaak niet meegenomen in BBP-berekeningen. ### 3.2 Economische ideologieën: einde van economische groei en overconsumptie? De discussie over economische groei en consumptie leidt tot verschillende economische ideologieën: * **"Minder is meer":** Deze ideologie pleit voor een afname van economische groei, waarbij bedrijven minder produceren en consumenten minder consumeren. * **Overheid stuurt:** De overheid investeert in R&D en groene technologieën. Groei wordt dan gedreven door technologische innovatie in plaats van door louter productie-uitbreiding. * **Bedrijven lossen het op (angelsaksisch model):** Gevolgtrekking is dat bedrijven, zelfs binnen een vrije markteconomie, zich richten op duurzame producten. De voorkeur gaat hierbij uit naar het angelsaksische, vrije marktmodel. #### 3.2.1 Verschillende economische modellen in Europa De Europese economie kent diverse modellen, die variëren in de mate van overheidsbetrokkenheid, de focus op sociale zekerheid en de mate van marktwerking. * **Angelsaksisch model:** * Kenmerken: Lage overheidsuitgaven, lage overheidsinvesteringen, lage collectieve uitgaven, hoge export en arbeidsparticipatie. Lage belastingdruk om de economie vrij spel te laten. * Voorbeeld: Ierland toont hoge welvaart (BBP per hoofd), maar met aanzienlijke ongelijkheid. * **Nordic model (Scandinavisch):** * Kenmerken: Grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen (gezondheidszorg, onderwijs, kinderopvang). Hoge belastingen (inkomstenbelasting en BTW) met progressieve tarieven om de verzorgingsstaat te financieren. Flexicurity op de arbeidsmarkt (flexibele contracten gecombineerd met sterke sociale zekerheid en actief arbeidsmarktbeleid). Sterke focus op innovatie, duurzaamheid en export. Hoge mate van gelijkheid. * Voorbeeld: Zweden. * **Rijnlands model (Sociaal Markteconomie):** * Kenmerken: Sterke sociale zekerheid, maar minder efficiënt door complexe federale structuren. Hoge belastingen, met name op arbeid (hoge loonkosten). Sterke arbeidsbescherming, maar minder flexibel dan in het Nordic of Angelsaksisch model. Gemengde economie met sterke dienstensector en industrie. Sterke rol voor vakbonden en institutioneel overleg. * Voorbeeld: Duitsland, België. * **Mediterrane model (Zuid-Europees):** * Kenmerken: Grote overheid, maar minder efficiënt door bureaucratie en regionale verschillen. Gemiddeld tot hoge belastingen, maar ineffectieve belastinginning door een grote informele economie. Sterke bescherming voor vaste contracten, maar veel tijdelijke contracten en jeugdwerkloosheid. Economie afhankelijk van sectoren als toerisme, bouw en landbouw, met minder innovatie. De overheid beschermt marktpartijen en werkt met veel regelgeving, wat concurrentie kan afremmen en innovatie kan beperken. * Voorbeeld: Spanje, Griekenland. #### 3.2.2 Specifieke modellen en hun implicaties * **Nederland versus Duitsland:** Recente analyses suggereren dat het Nederlandse economische model meer op het Verenigd Koninkrijk (Angelsaksisch) lijkt dan op het Duitse (Rijnlands) model. Nederland wordt liberaler, terwijl België, Frankrijk en Finland minder liberaal zijn. * **Duitsland als grootste economie:** Duitsland, als grootste economie van Europa, is gebaseerd op het Rijnlandse model. Kenmerken zijn onder andere grote investeringen in R&D, veel hoofdkantoren, sterke relaties tussen banken, bedrijven en politici, en een sterke focus op export. De besluitvorming is vaak gezamenlijk (vakbonden en management). * **België:** België deelt veel economische kenmerken met Duitsland (Rijnlands model), waaronder sterke sociale zekerheid, investeringen in R&D en hoge belastingen. Netwerken spelen een cruciale rol. Er is echter sprake van beperkte investeringen in infrastructuur en digitalisatie. > **Voorbeeld:** De concurrentiepositie van Volkswagen (VW) kan beïnvloed worden door het Rijnlandse model. Hoge lonen door sterke vakbonden en arbeidsbescherming maken producten duurder. Hoewel de overheid R&D stimuleert, kan het model minder flexibel zijn bij marktveranderingen, wat nadelig kan zijn in de snel veranderende automotive industrie. ### 3.3 Internationale handel en regionale focus Europese landen handelen voornamelijk met elkaar, waarbij Oost-Europa vaak wordt vergeten ondanks de groeiende economische belangrijkheid van landen als Polen. Dit creëert een multipolaire wereld waarin het cruciaal is om met diverse handelspartners te handelen om een sterker blok te vormen tegenover economische grootmachten zoals China. Oost-Europese landen trekken daardoor minder buitenlandse directe investeringen (FDI's) aan. #### 3.3.1 Strategieën voor Europese economische versterking Er zijn drie verschillende strategieën om Europa economisch te versterken: 1. **Verhogen van de export:** Handel met bestaande en nieuwe partners kan de export en handelsinkomsten verhogen. Dit kan leiden tot lagere prijzen voor handelspartners, hoewel hoge lonen in landen als België dit effect kunnen temperen. 2. **Aantrekken van FDI's:** Als investeringen rendabel zijn, vloeit kapitaal terug naar het thuisland in de vorm van dividenden, wat banen creëert en belastingen genereert. 3. **Interne markt voor scale-ups en start-ups:** Het creëren van een interne markt voor snelgroeiende bedrijven kan innovatie stimuleren en economische groei bevorderen. Als een scale-up actief wordt in een ander land, kan het hoofdkantoor in het thuisland profiteren van toeleveranciers, leidinggevende salarissen en belastingen. > **Tip:** Bij internationale fusies is het de uitkomst van onderhandelingen die bepaalt welk land de meeste voordelen geniet. De strategische keuzes van een Belgisch bedrijf dat exporteert naar Spanje zullen rekening moeten houden met de verschillen in economisch beleid en marktregulering tussen België (Rijnlands model) en Spanje (Mediterrane model). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Economische inrichting | De manier waarop een economie is georganiseerd, inclusief de rol van de overheid, de marktdynamiek en de verdeling van middelen. | | Angelsaksisch model | Een economisch model gekenmerkt door een kleine overheid, veel marktwerking, focus op concurrentie en ondernemerschap, en lage belastingen om de economie te stimuleren. | | Rijnlands model | Een economisch model met een sterkere sociale zekerheid dan het Angelsaksische model, een iets minder sturende overheid dan het Scandinavische model, en hoge belastingen, met een focus op overleg tussen overheid, bedrijven en vakbonden. | | Scandinavisch (Nordic) model | Een economisch model gekenmerkt door een grote, actieve overheid met sterke sociale voorzieningen, hoge belastingen en een focus op gelijkheid, flexicurity op de arbeidsmarkt en innovatie. | | Mediterrane model | Een economisch model met een grote overheid die niet alleen collectieve uitgaven verzorgt, maar ook de arbeidsmarkt ondersteunt en regelgeving uitwerkt, wat kan leiden tot minder concurrentie en lagere welvaartsgroei. | | Flexicurity | Een arbeidsmarktmodel dat flexibele arbeidscontracten combineert met sterke sociale zekerheid en een actief arbeidsmarktbeleid om werkloosheid te bestrijden en werknemers te ondersteunen bij transitie. | | Bruto Nationaal Geluk (BNG) | Een indicator die welzijn meet door economische, sociale en milieuaspecten mee te nemen, als alternatief voor puur economische indicatoren zoals het BBP. | | BBP (Bruto Binnenlands Product) | De totale monetaire waarde van alle finale goederen en diensten die in een land in een bepaalde periode worden geproduceerd. | | FDI (Foreign Direct Investment) | Buitenlandse directe investeringen, waarbij een buitenlands bedrijf een significante invloed verkrijgt in een onderneming in een ander land. | | Welvaart | De mate waarin behoeften van de bevolking worden bevredigd, vaak gemeten aan de hand van economische indicatoren zoals het inkomen per hoofd van de bevolking. | | Welzijn | Een bredere opvatting van de levenskwaliteit die economische, sociale, psychologische en omgevingsfactoren omvat. | | Concurrentiepositie | De mate waarin een bedrijf of land kan concurreren met andere bedrijven of landen op de internationale markt, rekening houdend met factoren zoals prijs, kwaliteit en innovatie. | | Export-oriented | Een economische strategie die gericht is op het maximaliseren van de export van goederen en diensten naar buitenlandse markten. | | Interne markt | Een markt binnen een economisch blok of land waarin goederen, diensten, kapitaal en arbeid vrij kunnen bewegen zonder handelsbelemmeringen. |

# De rol van de overheid in de economie Dit onderwerp behandelt de manieren waarop de overheid, zowel budgettair als monetair, probeert in te spelen op economische activiteit om stabiliteit te bevorderen en economische schommelingen te beheersen. ### 1.1 Conjunctuurbeleid Conjunctuurbeleid omvat interventies van de overheid op relatief korte termijn om de economische activiteit te beïnvloeden. Dit beleid wordt gevoerd door zowel de budgettaire overheid (nationale regering) als de monetaire overheid (centrale bank), waarbij beide instanties streven naar een zo stabiel mogelijke economische cyclus. * **Doel:** Het stabiliseren van de economie door in te spelen op economische ups en downs. * Bij economische oververhitting (sterke groei) wordt getracht dit af te remmen om grote prijsstijgingen en onevenwichtigheden te voorkomen. * Bij economische neergang (krimpende werkgelegenheid) wordt getracht de economie te stimuleren om de activiteit te laten aantrekken. ### 1.2 Geld en de functies ervan Geld is essentieel voor de efficiënte werking van een economie. De belangrijkste functies van geld zijn: * **Ruilmiddel:** Geld faciliteert transacties, met name met onbekenden, door de "dubbele confrontatie" van behoeften uit te schakelen die bij ruilhandel wel aanwezig is. * **Spaar- en kredietmiddel:** Geld maakt het mogelijk transacties over tijd te spreiden en kredieten te verlenen. **Ideale kenmerken van geld:** * Transporteerbaar * (Oneindig) deelbaar * Waardevast * Duurzaam **Geld vandaag:** * Geld wordt vandaag gedefinieerd als de som van activa in een economie die mensen regelmatig gebruiken om goederen of diensten te kopen. * Dit omvat naast fysieke biljetten en munten ook een grotendeels immaterieel recht op een toekomstige aankoop, bijgehouden op rekeningen bij banken. * **Liquiditeit** is de mate waarin een actief snel kan worden omgezet in het ruilmiddel van een economie. Geld (liquide middelen zoals cash of geld op zichtrekening) is zeer liquide, terwijl activa zoals een huis minder liquide zijn. * **Vermogen** daarentegen is de totale waarde van bezittingen minus schulden en vertegenwoordigt opgeslagen rijkdom, niet direct bruikbaar geld voor transacties. #### 1.2.1 Historische evolutie van geld * **Goederengeld/Commodity geld:** Vroege vormen van geld waren goederen met een intrinsieke waarde, zoals goud en zilver. De waarde van munten was direct gekoppeld aan de hoeveelheid edelmetaal. * **Afspraak/Vertrouwensgeld:** In de loop der tijd nam de intrinsieke waarde van geld af en werd de waarde meer gebaseerd op een onderlinge afspraak en vertrouwen in de uitgever. ### 1.3 Het ontstaan van de monetaire overheid en geldschepping Het ontstaan van moderne banken, oorspronkelijk goudsmeden, leidde tot de ontwikkeling van fiduciair geld (geld gebaseerd op vertrouwen). * **Fractioneel reservebankieren:** Goudsmeden begonnen meer papieren bewijzen voor gouddeposito's uit te geven dan er fysiek goud aanwezig was, en leenden dit uit tegen rente. Hierdoor ontstond een systeem waarbij bankbiljetten niet langer volledig gedekt waren door goud, maar ook door de vorderingen op kredietnemers. * **Bank runs en de noodzaak van een centrale bank:** Het systeem van fractioneel reservebankieren is kwetsbaar voor een verlies van vertrouwen. Als te veel houders van bankbiljetten tegelijk hun goud komen ophalen, kan een bank failliet gaan. Dit leidde tot de oprichting van een **centrale bank** met een monopolie op de uitgifte van geld, om zo het vertrouwen in het geldsysteem te waarborgen. #### 1.3.1 De centrale bank en het geldaanbod De centrale bank (CB) speelt een cruciale rol in het bepalen van de geldhoeveelheid in een economie. * **Geldbasis:** De basis van het geldcreatieproces is de geldbasis, die bestaat uit: * **Chartaal geld (CH):** Bankbiljetten en munten in handen van het publiek. * **Bankreserves (BR):** Deposito's die commerciële banken aanhouden bij de centrale bank. Deze bestaan uit: * BR1: Bankbiljetten in de kassen van banken (nog niet in omloop). * BR2: Digitale reserves bij de centrale bank. * **Dekking van de geldbasis:** De geldbasis wordt gedekt door activa op de balans van de centrale bank: * **Interne component:** Binnenlandse kredietverlening (vorderingen op banken en soms de overheid). * **Externe component:** Goudvoorraad en deviezenvoorraad (vreemde valuta). * **Manieren waarop de centrale bank de geldbasis creëert:** 1. **Opkopen van deviezen:** Wanneer een centrale bank vreemde valuta opkoopt, stijgt haar deviezenvoorraad en wordt er basisgeld gecreëerd in de binnenlandse economie. 2. **Opkopen van overheidseffecten (secundaire markt):** Hoewel directe financiering van overheidsschulden door centrale banken in de EU verboden is, kan de ECB obligaties op de secundaire markt opkopen (bijvoorbeeld via programma's zoals PEPP). Dit verhoogt de bankreserves en daarmee de geldbasis. 3. **Kredietverlening aan financiële instellingen:** Wanneer commerciële banken geld lenen bij de centrale bank, stijgen hun bankreserves, wat de geldbasis vergroot. #### 1.3.2 Van basisgeld naar geldhoeveelheid (geldaanbod) De totale geldhoeveelheid in een economie (geldaanbod, $M_s$) is meer dan alleen de geldbasis. * **Giraal geld (D):** Dit is het geld dat op bankrekeningen staat en direct bruikbaar is voor transacties (bv. zichtrekeningen). Giraal geld wordt gecreëerd door commerciële banken via het proces van **meervoudige depositocreatie**. * **Meervoudige depositocreatie:** Commerciële banken hoeven slechts een fractie van de deposito's als reserve aan te houden (de **reservecoëfficiënt**, $\rho$), omdat niet alle rekeninghouders hun geld tegelijk opvragen. De overige reserves kunnen worden uitgeleend, wat leidt tot de creatie van nieuw giraal geld. * De totale toename van giraal geld is afhankelijk van de initiële toename van bankreserves en de reservecoëfficiënt. Wiskundig kan dit worden uitgedrukt als: $$ \Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho} $$ waarbij $\Delta D$ de toename van giraal geld is en $\Delta BR$ de initiële toename van bankreserves. Dit is een geometrische reeks: $$ \Delta D = BR_{initieel} + BR_{initieel}(1-\rho) + BR_{initieel}(1-\rho)^2 + \dots $$ De som van deze reeks benadert: $$ \Delta D = \frac{BR_{initieel}}{1 - (1-\rho)} = \frac{BR_{initieel}}{\rho} $$ * **Totaal geldaanbod ($M_s$):** De totale geldhoeveelheid is de som van chartaal geld en giraal geld: $$ M_s = CH + D $$ **Tip:** Houd er rekening mee dat de centrale bank de geldbasis controleert, maar het proces van depositocreatie door commerciële banken de uiteindelijke geldhoeveelheid sterk beïnvloedt. ### 1.4 Inflatie en de waarde van geld De waarde van geld wordt bepaald door de hoeveelheid goederen en diensten die ermee aangekocht kunnen worden. * **Waarde van geld:** De waarde van geld is omgekeerd evenredig met het algemene prijspeil ($P$). Dus: $$ \text{Waarde} = \frac{1}{P} $$ Een hoge waarde van geld betekent dat 1 euro meer goederen kan kopen, terwijl een lage waarde betekent dat 1 euro minder goederen kan kopen. * **Geldvraag en geldaanbod:** De waarde van geld wordt bepaald door de vraag naar liquide middelen (geldvraag) en het aanbod van geld (geldaanbod, gecontroleerd door de centrale bank). #### 1.4.1 De klassieke kwantiteitswet en de vergelijking van Fisher Op lange termijn wordt aangenomen dat veranderingen in de geldhoeveelheid ($M$) de reële economie niet beïnvloeden (neutraliteit van geld), maar enkel de prijsniveaus ($P$). * **Omloopsnelheid ($V$):** Dit is het gemiddelde aantal keren dat een euro wordt gebruikt voor een transactie in een bepaalde periode. * **Vergelijking van Fisher (kwantiteitsvergelijking):** $$ M \times V = P \times Y $$ waarbij: * $M$ = geldhoeveelheid * $V$ = omloopsnelheid * $P$ = algemeen prijspeil * $Y$ = hoeveelheid output (reëel BBP) * **Interpretatie:** Op lange termijn wordt de omloopsnelheid ($V$) als relatief stabiel beschouwd. Als de geldhoeveelheid ($M$) toeneemt en $V$ constant blijft, zal het nominale product ($P \times Y$) proportioneel stijgen. Omdat geld op lange termijn neutraal is, leidt een stijging van $M$ tot een proportionele stijging van $P$ (inflatie), zonder dat de reële output ($Y$) verandert. **Tip:** De klassieke kwantiteitswet is een model dat de relatie tussen geldhoeveelheid en prijsniveau op lange termijn verklaart. Op korte termijn kunnen andere factoren, zoals veranderingen in de omloopsnelheid of de reële output, een rol spelen. ### 1.5 Economische fluctuaties op korte termijn Economische activiteit fluctueert over tijd. Om deze fluctuaties te beoordelen, wordt de feitelijke economische prestatie vergeleken met het **potentiële niveau**. * **Potentieel reëel product:** Dit is het niveau van productie waarbij productiefactoren (arbeid, kapitaal, inputs) normaal en volledig worden ingezet, zonder overbezetting of onderbezetting. Het wordt bepaald door factoren zoals de omvang en kwaliteit van de beroepsbevolking, de kapitaalvoorraad en de stand van de technologie. * **Beoordeling van economische prestaties:** * **Laagconjunctuur:** Wanneer het reëel product lager is dan het potentieel product. Dit gaat gepaard met werkloosheid doordat bedrijven productie niet kunnen verkopen. * **Hoogconjunctuur:** Wanneer het reëel product hoger is dan het potentieel product. Dit kan leiden tot overuren en opwaartse druk op lonen. * **Outputkloof (Outputgap):** Dit is de procentuele afwijking van het reëel BBP ten opzichte van het potentieel niveau. Hoge positieve outputkloven duiden op hoogconjunctuur, terwijl negatieve outputkloven wijzen op laagconjunctuur. De Nationale Bank berekent deze indicatoren om de economische toestand te monitoren. --- # Functies en evolutie van geld Geld speelt een cruciale rol in een economie door te fungeren als ruilmiddel, spaarmiddel en kredietmiddel, en de evolutie ervan illustreert de ontwikkeling van economische systemen. ### 2.1 De basisfuncties van geld Geld dient als een efficiënt smeermiddel voor economische transacties, met name met onbekenden. Het elimineert de noodzaak van de "dubbele confrontatie van behoeften" die inherent is aan ruilhandel, waarbij beide partijen tegelijkertijd iets moeten hebben wat de ander wil en wil geven. #### 2.1.1 Ruilmiddel Als ruilmiddel vergemakkelijkt geld transacties door de noodzaak van directe wederzijdse behoeften weg te nemen. #### 2.1.2 Spaarmiddel Geld maakt het mogelijk om transacties over tijd te spreiden. Het stelt individuen in staat om koopkracht te bewaren voor toekomstig gebruik, wat essentieel is voor sparen. #### 2.1.3 Kredietmiddel Geld fungeert als kredietmiddel doordat het de basis vormt voor leningen en schulden. Het maakt het mogelijk om vandaag goederen of diensten te ontvangen in ruil voor een belofte van betaling in de toekomst. #### 2.1.4 Ideale kenmerken van geld Om effectief te functioneren, dient geld idealiter aan de volgende kenmerken te voldoen: * **Transporteerbaar:** Gemakkelijk te verplaatsen en te vervoeren. * **Deelbaar:** Zonder verlies van waarde te kunnen worden opgesplitst in kleinere eenheden voor verschillende transacties. * **Waardevast:** De koopkracht moet relatief stabiel blijven over tijd, om de spaarfunctie te waarborgen. ### 2.2 De evolutie van geld De geschiedenis van geld toont een overgang van goederengeld naar fiduciair geld. #### 2.2.1 Goederengeld (Commodity money) Vroege vormen van geld waren goederen die een intrinsieke waarde hadden, zoals goud en zilver. De waarde van munten was vaak direct gekoppeld aan de hoeveelheid edelmetaal die ze bevatten. #### 2.2.2 Fiduciair geld Na verloop van tijd verminderde de intrinsieke waarde van geld, en werd de waarde meer gebaseerd op vertrouwen in de uitgever. Biljetten en munten vertegenwoordigen tegenwoordig een recht op een toekomstige aankoop en hun waarde is gebaseerd op een afspraak binnen de economie. #### 2.2.3 De rol van goudsmeden en banken De ontwikkeling van moderne banken kan worden herleid tot goudsmeden. Mensen deponeerden hun goud bij goudsmeden en ontvingen in ruil papieren bewijzen. Deze bewijzen werden steeds meer gebruikt als betaalmiddel. Goudsmeden begonnen het gedeponeerde goud uit te lenen, waarbij ze nieuwe papieren bewijzen creëerden die ook als betaling werden geaccepteerd. Dit leidde tot het concept van fractioneel reservebankieren, waarbij niet alle uitstaande papieren bewijzen volledig gedekt waren door fysiek goud. #### 2.2.4 Het ontstaan van de monetaire overheid (Centrale Bank) Het belang van vertrouwen in bankiers en de potentiële instabiliteit die voortkwam uit roekeloos kredietverlenen, leidde tot de oprichting van centrale banken. Centrale banken kregen het monopolie op het uitgeven van geld, wat zorgde voor een stabieler en meer gereguleerd geldsysteem. ### 2.3 De centrale bank en het geldaanbod De centrale bank speelt een sleutelrol in het bepalen van de geldhoeveelheid in een economie. #### 2.3.1 De geldbasis De geldbasis, ook wel basisgeld genoemd, wordt gecontroleerd door de centrale bank en bestaat uit: * **Chartaal geld (CH):** Bankbiljetten en munten in omloop bij het publiek. * **Bankreserves (BR):** De deposito's die financiële instellingen aanhouden bij de centrale bank. Deze bestaan uit enerzijds fysieke reserves in de banken (BR\(_1\)) en anderzijds digitale reserves bij de centrale bank (BR\(_2\)). De totale bankreserves zijn $BR = BR_1 + BR_2$. De geldbasis kan worden beïnvloed door: * **Interne component:** Binnenlandse kredietverlening door de centrale bank aan financiële instellingen. * **Externe component:** Goud- en deviezenreserves (vreemde valuta). De aankoop van vreemde valuta door de centrale bank kan leiden tot een toename van de geldbasis. #### 2.3.2 De geldhoeveelheid en meervoudige depositocreatie Vanuit de geldbasis kan de geldhoeveelheid in de economie verder toenemen door middel van giraal geld, dat op bankrekeningen staat. Dit gebeurt via het mechanisme van meervoudige depositocreatie, gebaseerd op het fractioneel bankstelsel: 1. **Fractionele reserves:** Banken hoeven slechts een fractie van hun deposito's als reserve aan te houden. Deze fractie wordt bepaald door de reservecoëfficiënt ($\rho$). 2. **Kredietverlening:** De reserves die niet nodig zijn voor de reservecoëfficiënt, kunnen door banken worden uitgeleend. 3. **Depositocreatie:** Wanneer een bank een lening verstrekt, creëert dit nieuw giraal geld. Dit geleende geld wordt vaak gestort op een rekening bij een andere bank, wat leidt tot een nieuwe ronde van kredietverlening en depositocreatie. Het totale geldaanbod ($M_s$) is de som van chartaal geld (CH) en giraal geld (D): $$M_s = CH + D$$ De toename van giraal geld ($D$) als gevolg van een initiële toename van bankreserves ($\Delta BR$) kan worden berekend met de formule: $$D = \frac{\Delta BR}{\rho}$$ waarbij $\rho$ de reservecoëfficiënt is. > **Tip:** Het mechanisme van meervoudige depositocreatie zorgt ervoor dat een initiële injectie van basisgeld leidt tot een veel grotere toename van de totale geldhoeveelheid in de economie. #### 2.3.3 Giraal geld versus bankreserves * **Giraal geld:** Geld dat op bankrekeningen staat en direct voor transacties kan worden gebruikt (bv. saldo op zichtrekening). Dit wordt gecreëerd door commerciële banken wanneer ze leningen verstrekken. * **Bankreserves:** Geld dat commerciële banken aanhouden bij de centrale bank. Dit dient als reserve en om aan centrale bankverplichtingen te voldoen; het wordt niet direct door het publiek gebruikt voor betalingen. ### 2.4 Inflatie en de waarde van geld De waarde van geld wordt bepaald door de hoeveelheid goederen en diensten die ermee gekocht kunnen worden. #### 2.4.1 De waarde van geld en het prijspeil De waarde van geld staat in een omgekeerd verband met het algemene prijspeil ($P$). Als het prijspeil stijgt (inflatie), daalt de koopkracht van geld, en dus de waarde ervan. De waarde van geld kan worden uitgedrukt als $\frac{1}{P}$. #### 2.4.2 De kwantiteitswet van Fisher De kwantiteitswet van Fisher relateert de geldhoeveelheid ($M$) aan het algemene prijspeil ($P$), de hoeveelheid output ($Y$) en de omloopsnelheid van geld ($V$): $$M \times V = P \times Y$$ > **Tip:** De omloopsnelheid ($V$) geeft aan hoe vaak een eenheid geld gemiddeld wordt gebruikt voor transacties binnen een bepaalde periode. Op lange termijn wordt deze als relatief stabiel beschouwd. #### 2.4.3 Geldneutraliteit op lange termijn Volgens de klassieke economische theorie heeft een verandering in de geldhoeveelheid op lange termijn geen invloed op reële economische variabelen zoals de productie ($Y$). Wijzigingen in de geldhoeveelheid beïnvloeden primair nominale variabelen, zoals het prijspeil ($P$). Een toename van de geldhoeveelheid leidt op lange termijn dus vooral tot een evenredige stijging van het prijspeil. ### 2.5 Economische fluctuaties op korte termijn Economieën kennen periodes van hoogconjunctuur en laagconjunctuur. #### 2.5.1 Potentieel productieniveau Het potentiële productieniveau is het niveau van economische activiteit waarbij productiefactoren (arbeid, kapitaal, input) normaal en volledig worden ingezet, zonder overbezetting of onderbezetting. Dit niveau wordt bepaald door factoren zoals de beroepsbevolking, kapitaalvoorraad, kwaliteit van inputs en technologische vooruitgang. #### 2.5.2 Hoog- en laagconjunctuur * **Hoogconjunctuur:** Het reële product ligt boven het potentiële productieniveau, wat kan leiden tot overuren en opwaartse druk op lonen. * **Laagconjunctuur:** Het reële product ligt onder het potentiële productieniveau, wat resulteert in werkloosheid en neerwaartse druk op lonen. #### 2.5.3 De outputkloof De outputkloof meet de procentuele afwijking van het reële product ten opzichte van het potentiële productieniveau. Deze kloof geeft een indicatie van de mate waarin de economie oververhit is of onder zijn potentieel presteert. --- # Geldcreatie door de centrale bank en commerciële banken Dit onderwerp verklaart hoe de centrale bank de geldbasis beheert en hoe commerciële banken de geldhoeveelheid vergroten via meervoudige depositocreatie, met de nadruk op fractioneel reservebankieren. ## 3 Geldcreatie door de centrale bank en commerciële banken ### 3.1 De rol van geld in de economie Geld dient als een efficiënt ruilmiddel dat transacties, vooral met onbekenden, vergemakkelijkt door de noodzaak van dubbele confrontatie uit te schakelen. Het maakt ook het spreiden van transacties in de tijd mogelijk, waardoor het ook als spaar- en kredietmiddel fungeert. Ideale geldeigenschappen omvatten transporteerbaarheid, deelbaarheid en waardevastheid. Geld wordt vandaag de dag gedefinieerd als de som van activa die mensen regelmatig gebruiken om goederen of diensten te kopen. Dit omvat naast fysieke biljetten en munten ook een grotendeels immaterieel recht op toekomstige aankopen, bijgehouden op bankrekeningen. Geld, in de zin van liquide middelen, verschilt van vermogen. Liquiditeit is het gemak waarmee een actief kan worden omgezet in het ruilmiddel van een economie. Vermogen is de totale waarde van bezittingen minus schulden, oftewel opgeslagen rijkdom. Historisch gezien begon geld als goederengeld, zoals goud en zilver, met een intrinsieke waarde. Na verloop van tijd werd de intrinsieke waarde van geld steeds kleiner en nam het karakter van een 'afspraak' toe, waarbij de acceptatie ervan berust op vertrouwen. ### 3.2 Het ontstaan van fractioneel reservebankieren en de centrale bank Het moderne banksysteem vindt zijn oorsprong in de praktijk van goudsmeden die goud in bewaring namen en papieren bewijzen uitgaven. Deze bewijzen werden gebruikt voor betalingen. Goudsmeden merkten dat ze niet al het gedeponeerde goud tegelijk hoefden aan te houden en begonnen daarom een deel van het goud uit te lenen in de vorm van nieuwe papieren bewijzen, die ook als betaalmiddel werden geaccepteerd. Dit leidde tot het ontstaan van **fractioneel reservebankieren**, waarbij papieren bewijzen niet langer volledig gedekt werden door fysiek goud, maar ook door vorderingen op leners. Dit systeem creëerde echter een potentieel probleem van vertrouwen. Banken hielden langlopende vorderingen aan (uitstaande leningen) tegenover kortlopende verplichtingen (het recht van deposito-houders om hun goud op te vragen). Indien het vertrouwen in de bank werd verbroken, kon dit leiden tot een "bank run" en faillissement. Om deze instabiliteit tegen te gaan, ontstond het idee van een **monetaire overheid** met een monopolie op de uitgifte van bankbiljetten: de centrale bank. Dit garandeert een centraal gecontroleerd en stabiel geldaanbod. ### 3.3 De geldbasis beheerd door de centrale bank De centrale bank (CB) controleert de **geldbasis**, ook wel basisgeld genoemd. De geldbasis bestaat uit twee hoofdcomponenten: 1. **Chartaal geld (CH)**: Munten en bankbiljetten in handen van het publiek. 2. **Bankreserves (BR)**: De deposito's die financiële instellingen aanhouden bij de centrale bank. Deze reserves kunnen verder worden onderverdeeld in: * Bankbiljetten in kas bij banken (BR$_1$). * Deposito's bij de centrale bank (BR$_2$). De totale geldbasis is dus: $ \text{Geldbasis} = \text{CH} + \text{BR} $. De 'dekking' voor het uitgegeven basisgeld op de balans van de centrale bank bestond vroeger voornamelijk uit goudreserves. Tegenwoordig is de dekking diverser en omvat deze: * **Interne component**: Binnenlandse kredietverlening door de centrale bank aan financiële instellingen. Dit zijn vorderingen die anderen beloofd hebben terug te betalen aan de centrale bank. * **Externe component**: Goudvoorraad en deviezenvoorraad (vreemde valuta). De centrale bank kan de geldbasis vergroten door: * **Binnenlandse kredietverlening aan financiële instellingen**: Banken kunnen lenen bij de centrale bank, wat leidt tot een toename van hun bankreserves. * **Aankoop van buitenlandse valuta (deviezen)**: Wanneer een exporteur vreemde valuta ontvangt en deze verkoopt aan een commerciële bank, kan die commerciële bank de vreemde valuta vervolgens verkopen aan de centrale bank. Dit leidt tot een toename van de deviezenreserves van de centrale bank en daarmee tot een toename van de geldbasis. * **Aankoop van overheidseffecten op de secundaire markt**: Hoewel rechtstreekse financiering van overheidsschulden door de centrale bank in de eurozone verboden is, kan de ECB obligaties op de secundaire markt opkopen (bijvoorbeeld in het kader van monetaire beleidsprogramma's). De ECB betaalt deze aankopen met nieuw gecreëerde bankreserves, wat de geldbasis verhoogt. ### 3.4 Meervoudige depositocreatie door commerciële banken Commerciële banken spelen een cruciale rol in de creatie van geld via **meervoudige depositocreatie**. Dit mechanisme is gebaseerd op het principe van **fractioneel reservebankieren**, waarbij banken slechts een fractie van de deposito's van hun klanten als reserve aanhouden. Het proces werkt als volgt: 1. **Oorspronkelijke injectie**: Een initiële toename van basisgeld (bijvoorbeeld door een lening van de centrale bank aan een commerciële bank, of een directe depositoverhoging) wordt beschikbaar als bankreserves. 2. **Kredietverlening en nieuwe deposito's**: De commerciële banken gebruiken hun zogenaamde 'overreserves' (reserves boven de wettelijke reserveverplichting) om nieuwe leningen te verstrekken aan particulieren en bedrijven. Wanneer deze leningen worden opgenomen, komen ze vaak terecht op zichtrekeningen, waardoor er nieuwe deposito's ontstaan. 3. **Vermenigvuldiging**: Deze nieuwe deposito's worden op hun beurt weer gedeeltelijk uitgeleend door de ontvangende banken, wat leidt tot verdere depositovorming. Dit proces herhaalt zich in meerdere cycli. De totale toename van giraal geld (geld op bankrekeningen) kan veel groter zijn dan de oorspronkelijke toename van bankreserves. De omvang van deze vermenigvuldiging wordt bepaald door de **reservecoëfficiënt** ($\rho$), het percentage van de deposito's dat banken als reserve moeten aanhouden. De formule voor de totale toename van deposito's ($\Delta D$) op basis van een initiële toename van bankreserves ($\Delta BR$) is: $$ \Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho} $$ Hierbij is $\rho$ de reservecoëfficiënt. ### 3.5 Geldaanbod Het totale geldaanbod ($M_s$) in een economie is de som van chartaal geld (CH) en giraal geld (D): $$ M_s = \text{CH} + D $$ * **Chartaal geld** zijn de fysieke munten en bankbiljetten. * **Giraal geld** is het geld dat op bankrekeningen staat en direct bruikbaar is voor transacties via elektronische middelen. Dit geld wordt gecreëerd door commerciële banken wanneer zij leningen verstrekken. De centrale bank controleert de geldbasis, die de basis vormt voor de creatie van giraal geld. De verhouding tussen bankreserves en deposito's (de reservecoëfficiënt) bepaalt de omvang van de geldvermenigvuldiging. De centrale bank kan de geldbasis beïnvloeden door middel van openmarktoperaties, het vaststellen van de rente op reserves en andere monetaire instrumenten. ### 3.6 De waarde van geld en de klassieke kwantiteitswet De waarde van geld is omgekeerd evenredig met het algemene prijspeil ($P$). De waarde van geld kan worden uitgedrukt als $1/P$. Een hogere waarde van geld betekent dat men meer goederen kan kopen met een bepaalde hoeveelheid geld. Het **geldaanbod** ($M$), gecontroleerd door de centrale bank, en de **geldvraag** (de vraag naar liquide middelen voor transacties) bepalen samen het evenwicht tussen de waarde van geld en het prijspeil. De **klassieke kwantiteitswet van geld** stelt dat op de lange termijn de geldhoeveelheid in de economie de waarde van geld bepaalt. De belangrijkste oorzaak van inflatie is een toename van de geldhoeveelheid. De vergelijking van Fisher formaliseert dit verband: $$ M \times V = P \times Y $$ Hierbij staat: * $M$ voor de geldhoeveelheid. * $V$ voor de omloopsnelheid van geld (hoe vaak een geldeenheid gemiddeld wordt gebruikt voor transacties in een bepaalde periode). * $P$ voor het algemene prijspeil. * $Y$ voor de hoeveelheid geproduceerde goederen en diensten (reëel inkomen of output). Op de lange termijn wordt aangenomen dat de omloopsnelheid ($V$) en de reële output ($Y$) relatief stabiel zijn. In dat geval zal een toename van de geldhoeveelheid ($M$) proportioneel leiden tot een stijging van het prijspeil ($P$), wat resulteert in inflatie. Volgens de klassieke theorie is geld op de lange termijn neutraal: wijzigingen in de geldhoeveelheid beïnvloeden alleen nominale variabelen (zoals prijzen), niet reële variabelen (zoals output of werkgelegenheid). ### 3.7 Economische fluctuaties op korte termijn en de outputkloof Hoewel geld op de lange termijn neutraal wordt geacht, kan het op de korte termijn wel degelijk invloed hebben op economische fluctuaties. Om de economische toestand te beoordelen, vergelijkt men het **reële product** (de werkelijke productie) met het **potentiële reële product**. Het potentiële reële product vertegenwoordigt het niveau waarbij productiefactoren (arbeid, kapitaal) normaal en volledig worden ingezet, zonder overbezetting of onderbezetting. De **outputkloof** (of 'output gap') is de procentuele afwijking van het reële BBP ten opzichte van het potentiële BBP: $$ \text{Outputkloof} = \frac{(\text{Reëel BBP} - \text{Potentieel BBP})}{\text{Potentieel BBP}} \times 100\% $$ * Een **negatieve outputkloof** (reëel BBP < potentieel BBP) duidt op een **laagconjunctuur**, met onderbenutting van productiefactoren en werkloosheid. * Een **positieve outputkloof** (reëel BBP > potentieel BBP) duidt op een **hoogconjunctuur**, met overbenutting van productiefactoren en potentiële oververhitting van de economie. --- # De waarde van geld en inflatie op lange termijn Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over de waarde van geld en inflatie op lange termijn, opgesteld voor examendoeleinden. ## 4. De waarde van geld en inflatie op lange termijn Dit onderwerp onderzoekt de waardebepaling van geld, het verband tussen geldhoeveelheid en prijspeil, en de klassieke kwantiteitswet die de neutrale rol van geld op lange termijn beschrijft. ### 4.1 Het concept geld en de waarde ervan Geld fungeert primair als een efficiënt ruilmiddel, waardoor transacties met onbekenden worden vergemakkelijkt en de noodzaak van een dubbele confrontatie van behoeften (zoals in ruilhandel) wordt weggenomen. Naast zijn rol als ruilmiddel, faciliteert geld ook het spreiden van transacties over de tijd, waardoor het tevens dient als spaarmiddel en kredietmiddel. #### 4.1.1 Ideale eigenschappen van geld Idealiter bezit geld de volgende eigenschappen: * **Transporteerbaarheid:** Gemakkelijk te verplaatsen. * **Deelbaarheid:** Kan in kleine eenheden worden opgesplitst voor verschillende transactiewaardes. * **Waardevastheid:** Behoudt zijn koopkracht over tijd. #### 4.1.2 Geld in de moderne economie In de hedendaagse economie is geld meer dan fysieke biljetten en munten; het omvat ook een immaterieel recht op een toekomstige aankoop, voornamelijk bijgehouden op digitale rekeningen bij banken. Geld wordt gedefinieerd als de som van activa in een economie die mensen regelmatig gebruiken om goederen of diensten te kopen. #### 4.1.3 Geld versus vermogen Het is cruciaal om een onderscheid te maken tussen geld (liquide middelen) en vermogen. Liquiditeit verwijst naar het gemak waarmee een actief kan worden omgezet in het ruilmiddel van een economie. * **Geld (liquide middelen):** Cash, saldo's op zichtrekeningen. * **Vermogen:** De totale waarde van bezittingen minus schulden (opgeslagen rijkdom), zoals vastgoed, aandelen, obligaties, enzovoort. #### 4.1.4 Historische evolutie van geld Geld kent een rijke geschiedenis, beginnend met goederengeld (commodity money), zoals goud en zilver, dat een intrinsieke waarde bezat. Gaandeweg evolueerde geld naar een systeem waarbij de intrinsieke waarde afnam en het meer gebaseerd werd op vertrouwen en een afspraak tussen partijen. #### 4.1.5 Het ontstaan van bankbiljetten en de centrale bank Het moderne geldsysteem vindt zijn oorsprong bij goudsmeden die goud opsloegen en papieren bewijzen van deposito's uitgaven. Deze bewijzen werden gebruikt als betaalmiddel. Goudsmeden begonnen vervolgens met het uitlenen van een deel van het opgeslagen goud, gedekt door nieuwe papieren bewijzen, wat leidde tot fractioneel reservebankieren. Het belang van vertrouwen in het systeem leidde uiteindelijk tot de oprichting van centrale banken, die het monopolie op de uitgifte van geld kregen. ### 4.2 De geldhoeveelheid en het geldaanbod De centrale bank speelt een cruciale rol in het beheersen van de geldhoeveelheid in een economie. #### 4.2.1 De geldbasis De geldbasis, die door de centrale bank wordt gecontroleerd, bestaat uit: * **Chartaal geld (CH):** Uitgegeven bankbiljetten en munten in handen van het publiek. * **Bankreserves (BR):** Deposito's aangehouden door financiële instellingen bij de centrale bank. Deze reserves kunnen verder worden onderverdeeld in BR1 (bankbiljetten in banken die nog niet in omloop zijn) en BR2 (digitale bankreserves). De geldbasis is dus $M_B = CH + BR$. #### 4.2.2 Dekking van de geldbasis Historisch gezien werd de geldbasis gedekt door goudreserves. Tegenwoordig bestaat de dekking uit: * **Interne component:** Binnenlandse kredietverlening (vorderingen op banken en de overheid). * **Externe component:** Deviezenreserves (vreemde valuta) en goudvoorraad. #### 4.2.3 Kredietverlening door de centrale bank en het geldaanbod De centrale bank kan de geldbasis vergroten door: * **Binnenlandse kredietverlening aan financiële instellingen:** Banken kunnen lenen bij de centrale bank, wat hun bankreserves verhoogt. * **Opkopen van overheidseffecten op de secundaire markt:** Hoewel directe financiering van overheidsschulden verboden is in de EU, koopt de ECB nog steeds obligaties op de secundaire markt als onderdeel van haar monetair beleid (bijvoorbeeld via programma's zoals PEPP). * **Beïnvloeden van deviezenreserves:** Door vreemde valuta aan te kopen of te verkopen, kan de centrale bank de geldbasis beïnvloeden. #### 4.2.4 Meervoudige depositocreatie en giraal geld De totale geldhoeveelheid (geldaanbod) omvat chartaal geld en giraal geld. Giraal geld wordt gecreëerd via een proces van meervoudige depositocreatie, gebaseerd op het fractioneel bankstelsel. Banken hoeven slechts een fractie van de deposito's als reserve aan te houden. De overige reserves kunnen worden uitgeleend, wat leidt tot de creatie van nieuw giraal geld. * **Reservecoëfficiënt ($\rho$):** Het percentage van deposito's dat banken als reserve moeten aanhouden. * Het proces van meervoudige depositocreatie kan wiskundig worden weergegeven als de initiële toename van bankreserves ($ \Delta BR $) gedeeld door de reservecoëfficiënt: $$ \Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho} $$ waarbij $ \Delta D $ de uiteindelijke toename van giraal geld (deposito's) vertegenwoordigt. #### 4.2.5 Het totale geldaanbod Het totale geldaanbod in de economie ($ M_s $) is de som van chartaal geld en giraal geld: $$ M_s = CH + D $$ waarbij $D$ het totale volume aan giraal geld is. De centrale bank bepaalt indirect de omvang van de geldbasis, die vervolgens via meervoudige depositocreatie leidt tot het totale geldaanbod. ### 4.3 Inflatie en de waarde van geld op lange termijn Inflatie verwijst naar een stijging van het algemeen prijspeil, wat impliceert dat geld aan koopkracht verliest. #### 4.3.1 De waarde van geld De waarde van geld, bijvoorbeeld één euro, wordt bepaald door de hoeveelheid goederen en diensten die ermee kunnen worden aangekocht. Dit kan worden uitgedrukt als de inverse van het algemeen prijspeil ($P$): $$ \text{Waarde van geld} = \frac{1}{P} $$ Een hogere waarde van geld betekent dat er minder geld nodig is om een bepaalde hoeveelheid goederen te financieren, en vice versa. De waarde van geld wordt beïnvloed door vraag en aanbod van geld. #### 4.3.2 Geldvraag en geldaanbod * **Geldvraag:** De vraag naar liquide middelen om transacties te financieren. Een lagere waarde van geld (hoger prijspeil) impliceert een hogere geldvraag om hetzelfde transactievolume te realiseren. * **Geldaanbod:** Wordt gecontroleerd door de centrale bank. #### 4.3.3 De klassieke kwantiteitswet De klassieke kwantiteitswet stelt dat de geldhoeveelheid in een economie de waarde van geld bepaalt en daarmee het algemeen prijspeil. De belangrijkste oorzaak van inflatie is een toename van de geldhoeveelheid. Deze wet gaat uit van een klassieke tweedeling tussen reële en nominale variabelen, waarbij veranderingen in de geldhoeveelheid op lange termijn enkel invloed hebben op nominale variabelen, niet op reële variabelen. Geld wordt op lange termijn als neutraal beschouwd. #### 4.3.4 De vergelijking van Fisher De vergelijking van Fisher relateert de geldhoeveelheid ($M$), de omloopsnelheid van geld ($V$), het algemeen prijspeil ($P$) en de hoeveelheid output ($Y$) aan elkaar: $$ M \times V = P \times Y $$ Hierbij vertegenwoordigt $V$ het gemiddeld aantal keren dat een eenheid geld wordt gebruikt voor transacties in een bepaalde periode. #### 4.3.5 Omloopsnelheid en de impact op het prijspeil De omloopsnelheid ($V$) wordt doorgaans als relatief stabiel beschouwd op lange termijn. Daarom zullen proportionele wijzigingen in de geldhoeveelheid ($M$) leiden tot proportionele wijzigingen in de nominale waarde van de output ($P \times Y$). Aangezien geld op lange termijn neutraal is en de reële output ($Y$) niet beïnvloedt, zal een toename van de geldhoeveelheid leiden tot een toename van het prijspeil ($P$). > **Tip:** Op lange termijn is er een directe proportionele relatie tussen de groei van de geldhoeveelheid en de inflatie. Een verdubbeling van de geldhoeveelheid zal, bij constante omloopsnelheid en reële output, leiden tot een verdubbeling van het prijspeil. ### 4.4 Economische fluctuaties op korte termijn (contextueel relevant) Hoewel de focus ligt op de lange termijn, is het nuttig om te begrijpen dat de economie op korte termijn kan fluctueren rond haar potentieel niveau. Het potentieel reëel product wordt bepaald door productiefactoren zoals arbeid, kapitaal, inputs, en technologische kennis. * **Laagconjunctuur:** Het reëel product ligt onder het potentieel niveau, wat leidt tot werkloosheid. * **Hoogconjunctuur:** Het reëel product ligt boven het potentieel niveau, wat kan leiden tot overuren en opwaartse druk op lonen. De outputkloof (outputgap) is de procentuele afwijking van het reëel BBP ten opzichte van het potentieel niveau en geeft een indicatie van de economische conjunctuur. --- # Economische fluctuaties en conjunctuurcycli Dit gedeelte analyseert economische schommelingen op korte termijn, zoals laag- en hoogconjunctuur, door het reële product te vergelijken met het potentiële product en de outputkloof te bestuderen. ## 5.1 Economische schommelingen en conjunctuurbeleid Economische activiteit fluctueert over tijd. Deze fluctuaties worden gekenmerkt door perioden van hoogconjunctuur (economische bloei) en laagconjunctuur (economische neergang). Overheden voeren conjunctuurbeleid om deze schommelingen te beheersen en de economie te stabiliseren op de korte termijn. Conjunctuurbeleid omvat interventies van zowel de budgettaire overheid (via uitgaven en belastingen) als de monetaire overheid (via de centrale bank, die rentevoeten en geldhoeveelheid stuurt). ### 5.1.1 Het nut van geld Geld fungeert als een efficiënt ruilmiddel dat transacties vergemakkelijkt, met name tussen onbekenden. Het lost de "dubbele confrontatie" op die inherent is aan ruilhandel, waarbij men de juiste goederen moet vinden die zowel gewenst zijn door de tegenpartij als dat de tegenpartij de eigen goederen wenst. Geld stelt ook in staat om transacties over tijd te spreiden, waardoor het ook als spaarmiddel en kredietmiddel kan dienen. Ideaal geld is transporteerbaar, deelbaar en waardevast. Tegenwoordig bestaat geld voornamelijk uit digitale tegoeden, wat een recht op toekomstige aankopen vertegenwoordigt. Geld wordt onderscheiden van vermogen; geld verwijst naar liquide middelen die direct voor transacties gebruikt kunnen worden (zoals chartaal geld en zichtdeposito's), terwijl vermogen de totale waarde van bezittingen minus schulden vertegenwoordigt, zoals vastgoed of aandelen. ### 5.1.2 De oorsprong en evolutie van geld Historisch gezien begon geld als goederengeld, waarbij goederen met intrinsieke waarde zoals goud en zilver als betaalmiddel dienden. Na verloop van tijd verminderde de intrinsieke waarde van munten en groeide de rol van "afspraak" en vertrouwen in de waarde van geld. De ontwikkeling van moderne banken, te beginnen met goudsmeden, speelde een cruciale rol. Mensen deponeerden goud bij goudsmeden en ontvingen papieren bewijzen. Deze bewijzen werden als betaalmiddel gebruikt, en goudsmeden begonnen dit goud uit te lenen tegen rente, in de vorm van nieuwe papieren bewijzen. Dit leidde tot fractioneel reservebankieren, waarbij papieren bewijzen niet langer volledig gedekt waren door goud, maar ook door vorderingen op ontleners. Het belang van vertrouwen in het bankwezen leidde uiteindelijk tot de oprichting van centrale banken, die een monopolie op gelduitgifte kregen om instabiliteit te voorkomen. ### 5.1.3 De rol van de centrale bank en geldaanbod De centrale bank (CB) controleert de **geldbasis**, die bestaat uit: * **Chartaal geld (CH)**: uitgegeven bankbiljetten en munten in handen van het publiek. * **Bankreserves (BR)**: financiële instellingen houden deposito's aan bij de CB. Dit omvat zowel fysieke reserves bij de banken zelf (BR1) als digitale reserves bij de CB (BR2). De geldbasis ($M_b$) kan als volgt worden uitgedrukt: $$M_b = CH + BR$$ De 'dekking' voor het uitgegeven basisgeld komt voort uit: * **Interne component**: binnenlandse kredietverlening door de CB aan financiële instellingen. * **Externe component**: goudvoorraad en deviezenvoorraad (vreemde valuta). De centrale bank kan het geldaanbod beïnvloeden door: 1. **Inkoop van deviezen**: Wanneer een centrale bank vreemde valuta opkoopt, stijgt de deviezenvoorraad, wat leidt tot een toename van de geldbasis. 2. **Inkoop van overheidsobligaties (secundaire markt)**: De ECB koopt obligaties op de secundaire markt, waardoor bankreserves toenemen en de geldbasis stijgt. Dit gebeurde vroeger ook rechtstreeks, maar is nu in de EU verboden om directe overheidsfinanciering te vermijden. 3. **Kredietverlening aan financiële instellingen**: Wanneer banken lenen bij de CB, stijgen hun bankreserves, wat de geldbasis vergroot. Vanuit de geldbasis wordt het totale geldaanbod ($M_s$) gevormd. Dit omvat zowel chartaal geld (CH) als giraal geld (D). $$M_s = CH + D$$ ### 5.1.4 Geldcreatie en de geldhoeveelheid Giraal geld wordt gecreëerd door commerciële banken via het mechanisme van **meervoudige depositocreatie**. Dit systeem steunt op het feit dat banken slechts een fractie van de deposito's als reserve hoeven aan te houden, omdat niet alle deposito's tegelijk worden opgenomen. Stel de reservecoëfficiënt is $\rho$. Als een bank een extra deposito van $1000$ euro ontvangt en de reservecoëfficiënt is $10\%$, dan houdt de bank $100$ euro in reserve en kan $900$ euro uitlenen. Dit uitgeleende bedrag wordt op een zichtrekening geplaatst bij een andere bank, die op haar beurt weer een deel kan uitlenen. Dit proces herhaalt zich, waardoor de initiële injectie van basisgeld leidt tot een veel grotere toename van giraal geld. De totale toename van deposito's ($D$) kan worden berekend met de volgende formule: $$\Delta D = \frac{\Delta BR}{\rho}$$ waarbij $\Delta BR$ de initiële toename van de bankreserves is en $\rho$ de reservecoëfficiënt. Het totale geldaanbod is dan de som van chartaal geld en giraal geld: $$M_s = CH + \frac{\Delta BR}{\rho}$$ ### 5.1.5 De waarde van geld en inflatie De waarde van geld is omgekeerd evenredig met het algemene prijspeil ($P$). Dit betekent dat als de prijs van goederen en diensten stijgt (inflatie), de waarde van geld daalt, en omgekeerd. $$ \text{Waarde geld} = \frac{1}{P} $$ De waarde van geld wordt bepaald door de vraag en het aanbod van geld. Het **geldaanbod** wordt gecontroleerd door de centrale bank, terwijl de **geldvraag** de vraag naar liquide middelen voor transacties weerspiegelt. Op de lange termijn wordt de relatie tussen geldhoeveelheid, prijspeil en economische activiteit beschreven door de **kwantiteitswet van geld**. De **vergelijking van Fisher** luidt: $$M \times V = P \times Y$$ waarbij: * $M$ de geldhoeveelheid is. * $V$ de omloopsnelheid van geld (hoe vaak een euro per periode wordt gebruikt voor transacties) is. * $P$ het algemene prijspeil is. * $Y$ de hoeveelheid output (reëel product) is. Volgens de klassieke theorie is geld op de lange termijn **neutraal**, wat betekent dat veranderingen in de geldhoeveelheid alleen nominale variabelen (zoals het prijspeil) beïnvloeden, maar niet de reële variabelen (zoals de output $Y$ of de omloopsnelheid $V$, die als relatief stabiel worden beschouwd). Een toename van de geldhoeveelheid zal dus op de lange termijn leiden tot een proportionele stijging van het prijspeil. ## 5.2 Economische fluctuaties op korte termijn Economische fluctuaties verwijzen naar de beweging van het **reële product** rond het **potentiële reële product**. ### 5.2.1 Potentieel reëel product Het potentiële reële product is het maximale outputniveau dat een economie duurzaam kan produceren zonder dat er inflatoire druk ontstaat. Dit niveau wordt bereikt wanneer productiefactoren (arbeid, kapitaal, input) normaal en volledig worden ingezet. Er is geen sprake van overbezetting (overuren) of onderbezetting (werkloosheid). Het potentiële reële product wordt bepaald door: * Aantal werknemers en hun opleidingsniveau. * Kapitaalvoorraad. * Hoeveelheid en kwaliteit van inputs. * Kennis en technologische stand. ### 5.2.2 Conjunctuurfasen Economische activiteit wordt beoordeeld door het reële product te vergelijken met het potentiële reële product: * **Laagconjunctuur**: Het reële product ligt onder het potentiële reële product. Dit kenmerkt zich door werkloosheid, omdat de productie niet verkocht kan worden, wat neerwaartse druk op lonen kan veroorzaken. * **Hoogconjunctuur**: Het reële product ligt boven het potentiële reële product. Dit gaat gepaard met overuren en kan leiden tot inflatoire druk en oververhitting van de economie. ### 5.2.3 De outputkloof De **outputkloof** (of "outputgap") is een maatstaf voor de economische schommelingen op korte termijn. Het is de procentuele afwijking van het reële BBP ten opzichte van het potentiële BBP. $$ \text{Outputkloof} = \frac{\text{Reëel BBP} - \text{Potentieel BBP}}{\text{Potentieel BBP}} \times 100\% $$ Een positieve outputkloof duidt op hoogconjunctuur, terwijl een negatieve outputkloof wijst op laagconjunctuur. De nationale bank berekent deze waarden om de economische toestand te monitoren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Budgettaire overheid | De verkozen regering die de economie kan beïnvloeden door middel van uitgaven en ontvangsten, zoals beschreven in hoofdstuk 4 van het document. | | Monetaire overheid | De nationale bank die zich bezighoudt met geld en monetair beleid, zoals het sturen van de rentevoet en de geldhoeveelheid. | | Conjunctuurbeleid | Interventies van de overheid, zowel budgettair als monetair, die gericht zijn op het beïnvloeden van de economie op relatief korte termijn om economische activiteit te stabiliseren. | | Ruilmiddel | Een efficiënt middel dat gebruikt wordt om transacties tussen partijen te vergemakkelijken, waardoor de noodzaak voor directe ruilhandel wordt geëlimineerd. | | Spaarmiddel | Een functie van geld waarbij het kan worden gebruikt om transacties over tijd te spreiden, waardoor het dient als een manier om waarde te bewaren voor toekomstig gebruik. | | Kredietmiddel | Een functie van geld die de mogelijkheid biedt om leningen aan te gaan en terug te betalen, wat essentieel is voor investeringen en economische groei. | | Liquide middelen | Activa die gemakkelijk en snel kunnen worden omgezet in het gangbare ruilmiddel van een economie zonder significant waarde te verliezen, zoals cash geld of geld op een zichtrekening. | | Vermogen | De totale waarde van activa die iemand bezit, verminderd met eventuele schulden; het vertegenwoordigt opgeslagen rijkdom in verschillende vormen zoals vastgoed, spaargeld of aandelen. | | Goederengeld of commodity geld | Een vorm van geld die zijn waarde ontleent aan het materiaal waarvan het is gemaakt, en dat een intrinsieke waarde heeft, zoals goud of zilver. | | Fiduciair geld | Geld dat zijn waarde niet ontleent aan de intrinsieke waarde van het materiaal, maar aan het vertrouwen dat mensen hebben in de uitgever en de acceptatie ervan als betaalmiddel. | | Fractioneel reservebankieren | Een banksysteem waarbij banken slechts een fractie van hun deposito's als reserve aanhouden en de rest kunnen uitlenen, wat leidt tot geldcreatie. | | Geldbasis | De som van door het publiek aangehouden bankbiljetten en munten (chartaal geld) en de bankreserves die financiële instellingen aanhouden bij de centrale bank. | | Bankreserves | Het geld dat commerciële banken aanhouden bij de centrale bank, zowel in fysieke vorm als elektronisch, dat dient als reserve en om aan verplichtingen te voldoen. | | Chartaal geld | Fysiek geld in de vorm van bankbiljetten en munten dat in omloop is bij het publiek. | | Giraal geld | Geld dat op bankrekeningen staat en elektronisch kan worden gebruikt voor transacties, gecreëerd door commerciële banken wanneer ze leningen verstrekken. | | Meervoudige depositocreatie | Het proces waarbij commerciële banken, door het uitlenen van een deel van hun deposito's, de totale geldhoeveelheid in de economie vermenigvuldigen, gebaseerd op het fractionele reservebankieren. | | Reservecoëfficiënt | Het percentage van deposito's dat financiële instellingen verplicht zijn aan te houden als reserve, waardoor de potentiële omvang van de geldcreatie wordt beperkt. | | Geldaanbod | De totale hoeveelheid geld die beschikbaar is in een economie, bestaande uit chartaal geld en giraal geld ($M_s = CH + D$). | | Geldvraag | De vraag naar liquide middelen door huishoudens en bedrijven om transacties te financieren en aan onverwachte uitgaven te voldoen. | | Prijspeil (P) | Een maatstaf voor het gemiddelde prijsniveau van goederen en diensten in een economie gedurende een bepaalde periode. | | Waarde van geld (1/P) | De koopkracht van geld, uitgedrukt als de inverse van het algemene prijspeil; een hoger prijspeil betekent een lagere waarde van geld. | | Klassieke kwantiteitswet | Een economische theorie die stelt dat de geldhoeveelheid in een economie direct de nominale waarde van de output bepaalt en dat veranderingen in de geldhoeveelheid op lange termijn alleen effect hebben op prijsniveaus en niet op reële variabelen. | | Omloopsnelheid (V) | Het gemiddelde aantal keren dat een geldeenheid wordt gebruikt om transacties te verrichten binnen een bepaalde periode in een economie ($V = (P \times Y)/M$). | | Vergelijking van Fisher | Een fundamentele vergelijking in de monetaire economie die de relatie beschrijft tussen de geldhoeveelheid (M), de omloopsnelheid (V), het prijspeil (P) en de output (Y) ($M \times V = P \times Y$). | | Reële variabelen | Economische variabelen die zijn gecorrigeerd voor inflatie en dus de feitelijke hoeveelheid goederen en diensten weerspiegelen, zoals de productie (Y) of de werkgelegenheid. | | Nominale variabelen | Economische variabelen die uitgedrukt zijn in de huidige geldwaarde en die zowel de hoeveelheid als het prijspeil weerspiegelen, zoals het nominale BBP ($P \times Y$). | | Potentieel niveau | Het maximale productieniveau dat een economie kan bereiken zonder inflatoire druk te veroorzaken, waarbij productiefactoren normaal en volledig worden ingezet. | | Laagconjunctuur | Een economische periode waarin de economische activiteit lager is dan het potentiële niveau, gekenmerkt door werkloosheid en verminderde vraag. | | Hoogconjunctuur | Een economische periode waarin de economische activiteit hoger is dan het potentiële niveau, gekenmerkt door volledige werkgelegenheid, overwerk en mogelijke inflatoire druk. | | Outputkloof (Outputgap) | De procentuele afwijking van het reële BBP ten opzichte van het potentiële BBP, die aangeeft of de economie zich in een laag- of hoogconjunctuur bevindt. |

# Geaggregeerde vraag en aanbod in macro-economisch perspectief Het model van geaggregeerde vraag en aanbod biedt een raamwerk om economische activiteit op zowel korte als lange termijn te analyseren en te verklaren, inclusief de factoren die deze economische variabelen beïnvloeden. ## 1. Geaggregeerde vraag en aanbod: een macro-economisch model Het model van geaggregeerde vraag (AV) en geaggregeerd aanbod (AA) analyseert de totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie wordt geproduceerd (reëel BBP) in relatie tot het algemene prijspeil. Dit model is essentieel voor het begrijpen van economische fluctuaties op de korte termijn rondom de lange termijn trend. ### 1.1 Het assenstelsel: prijs en economische activiteit Het model maakt gebruik van een grafische weergave met het algemeen prijspeil op de verticale as en de hoeveelheid economische activiteit (reëel BBP of reële output) op de horizontale as. ### 1.2 Geaggregeerde vraag (AV) De geaggregeerde vraag vertegenwoordigt de totale hoeveelheid goederen en diensten die huishoudens, bedrijven, de overheid en het buitenland bij elk gegeven prijspeil willen kopen. De AV is opgebouwd uit de bestedingscomponenten van het BBP: * **Consumptie (C):** Bestedingen door huishoudens. * **Investeringen (I):** Bestedingen door bedrijven. * **Overheidsbestedingen (G):** Bestedingen door de overheid. * **Netto Export (NX):** Export minus import. De geaggregeerde vraagcurve is een dalende functie van het algemene prijspeil. Dit komt door de volgende mechanismen: * **Vermogenseffect (bij consumptie):** Een daling van het algemene prijspeil vergroot de reële waarde van het vermogen van huishoudens, wat leidt tot een toename van de consumptie en dus de gevraagde hoeveelheid. * **Concurrentiepositie (bij netto export):** Een daling van het algemene prijspeil maakt binnenlandse goederen goedkoper ten opzichte van buitenlandse goederen, wat de export stimuleert en de import ontmoedigt, resulterend in een toename van de netto export. * **Rentevoet-effect (bij investeringen):** Een lagere inflatie (of een daling van het prijspeil) vermindert de behoefte aan cash. Dit leidt tot meer sparen en een groter aanbod van leningen, waardoor de prijs van leningen (de rentevoet) daalt. Lagere rentes stimuleren investeringen en daarmee de gevraagde hoeveelheid. **Tip:** Overheidsbestedingen (G) worden doorgaans als exogeen beschouwd en zijn niet direct afhankelijk van het algemene prijspeil, maar worden bepaald door overheidsbeleid. **Factoren die de AV-curve verschuiven:** Elke factor die de consumptie, investeringen, netto export of overheidsbestedingen beïnvloedt, anders dan het algemene prijspeil zelf, zorgt voor een verschuiving van de AV-curve. Denk hierbij aan veranderingen in consumentenvertrouwen, overheidsbeleid (fiscaal en monetair), wisselkoersen, en mondiale economische omstandigheden. ### 1.3 Geaggregeerd aanbod (AA) Het geaggregeerd aanbod vertegenwoordigt de totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven bereid zijn te produceren en verkopen bij elk gegeven prijspeil. #### 1.3.1 Lange termijn geaggregeerd aanbod (AA LT) Op de lange termijn is geld neutraal. Dit betekent dat veranderingen in het algemene prijspeil geen invloed hebben op de hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven produceren. De lange termijn aanbodcurve is daarom een verticale lijn op het niveau van het potentiële product. Het potentiële product wordt bepaald door factoren zoals de hoeveelheid beschikbare arbeid, de kwaliteit van arbeid (opleiding), de kapitaalvoorraad, natuurlijke hulpbronnen, en technologische vooruitgang. **Tip:** Beleidsmaatregelen gericht op het verbeteren van instituties, onderwijs, en het stimuleren van technologische ontwikkeling kunnen het potentiële product (en dus de AA LT-curve) verschuiven naar rechts, wat leidt tot economische groei. #### 1.3.2 Korte termijn geaggregeerd aanbod (AA KT) Op de korte termijn is geld echter niet noodzakelijk neutraal. Dit leidt tot een **stijgende korte termijn aanbodcurve**. De redenen hiervoor zijn: * **Rigide lonen ('sticky wages'):** Nominale lonen passen zich op de korte termijn langzaam aan veranderingen in het algemene prijspeil aan, vaak vanwege langetermijncontracten. Wanneer het algemene prijspeil onverwacht stijgt, dalen de reële lonen voor bedrijven. Dit maakt tewerkstelling winstgevender, waardoor bedrijven geneigd zijn meer goederen en diensten aan te bieden. * **Misvattingen bij bedrijven:** Bedrijven kunnen een stijging van het algemene prijspeil ten onrechte interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun eigen product. Dit stimuleert hen om meer te produceren. **Belangrijk:** Het algemene prijspeil heeft op macro-niveau geen signaalfunctie voor de schaarste van specifieke goederen, in tegenstelling tot relatieve prijzen. **Tip:** De vlakheid of steilheid van de korte termijn AA-curve is onderwerp van debat tussen verschillende economische scholen (Keynesianen vs. Klassieken). Een vlakke curve suggereert een grotere reactie van het aanbod op prijsveranderingen, terwijl een steile curve wijst op een kleinere reactie. ### 1.4 Het evenwicht in het model * **Lange termijn evenwicht:** Het lange termijn evenwicht treedt op wanneer de geaggregeerde vraag en het lange termijn geaggregeerd aanbod elkaar snijden. In dit punt bevindt de economie zich op het potentiële productieniveau, met een output gap van nul. * **Korte termijn evenwicht:** Het korte termijn evenwicht wordt bepaald door het snijpunt van de geaggregeerde vraagcurve en de korte termijn geaggregeerde aanbodcurve. * Als het korte termijn evenwicht onder het potentiële product ligt, spreekt men van een **laagconjunctuur**. * Als het korte termijn evenwicht boven het potentiële product ligt, spreekt men van een **hoogconjunctuur**. #### 1.4.1 Conjunctuurbeleid Het doel van conjunctuurbeleid is om de economie zo dicht mogelijk bij het lange termijn potentiële productieniveau te houden, om zo grote schommelingen (laag- en hoogconjunctuur) te vermijden. > **Tip:** In periodes van laagconjunctuur kan overheidsbeleid de economie stimuleren zonder al te veel opwaartse druk op de prijzen te veroorzaken. In hoogconjunctuur kan extra stimulering vooral leiden tot inflatie en minder tot extra economische activiteit, omdat de economie al aan haar limieten zit. ## 2. De rol van monetair beleid Monetair beleid, uitgevoerd door de centrale bank (in de eurozone de Europese Centrale Bank - ECB), speelt een cruciale rol in het beïnvloeden van de geaggregeerde vraag. ### 2.1 Doelstellingen van de ECB De primaire doelstelling van de ECB is prijsstabiliteit, gedefinieerd als een inflatie van niet meer dan 2% op jaarbasis. Een secundaire doelstelling is het ondersteunen van de economische groei en welvaart. ### 2.2 Instrumenten van monetair beleid De ECB beïnvloedt de economie voornamelijk via rentetarieven. Door de geldhoeveelheid te manipuleren, stuurt de ECB de korte termijn rente. * **Verlagen van de rente (expansief monetair beleid):** De ECB verhoogt de aanbod van bankreserves, wat leidt tot een lagere rente op de geldmarkt. Dit stimuleert investeringen en consumptie, waardoor de geaggregeerde vraagcurve naar rechts verschuift. * **Verhogen van de rente (restrictief monetair beleid):** De ECB verlaagt de aanbod van bankreserves, wat leidt tot een hogere rente. Dit ontmoedigt investeringen en consumptie, waardoor de geaggregeerde vraagcurve naar links verschuift. **Tip:** Op de korte termijn is geld niet neutraal. Monetair beleid kan via de rente effect hebben op de reële economie (output en werkgelegenheid). Op de lange termijn is geld echter wel neutraal, en kan excessieve geldgroei leiden tot inflatie. > **Example:** Een rentedaling, gestimuleerd door de ECB, kan bedrijven aanmoedigen om te investeren in nieuwe machines. Deze extra investeringen verhogen de productiecapaciteit en de vraag naar arbeid, wat de economische activiteit op korte termijn stimuleert. ### 2.3 Monetair beleid op lange termijn Op lange termijn is het cruciaal dat de groei van de geldhoeveelheid gelijke tred houdt met de economische groei. Dit voorkomt deflatie (een algemene daling van prijzen), die schadelijk kan zijn doordat consumenten aankopen uitstellen en de economie stagneert. De ECB streeft naar een stabiele, lage inflatie van rond de 2% om dit te vermijden. ## 3. De rol van budgettair beleid Budgettair beleid, uitgevoerd door de overheid (regering), beïnvloedt de economie zowel direct als indirect. ### 3.1 Directe invloed: overheidsbestedingen Een toename van de overheidsbestedingen (bijvoorbeeld infrastructuurprojecten) verhoogt direct de geaggregeerde vraag. Dit kan leiden tot een multiplicatoreffect: elke euro die de overheid uitgeeft, genereert meerdere euro's aan economische activiteit doordat het inkomen wordt en vervolgens opnieuw wordt uitgegeven. ### 3.2 Indirecte invloed: belastingen Een verlaging van belastingen verhoogt het besteedbaar inkomen van huishoudens en bedrijven, wat kan leiden tot hogere consumptie en investeringen, en daarmee de geaggregeerde vraag stimuleert. ### 3.3 Het multiplicatoreffect Het multiplicatoreffect houdt in dat een initiële verandering in bestedingen (bijvoorbeeld door overheidsuitgaven) leidt tot een grotere uiteindelijke verandering in het totale inkomen en de productie. Dit komt door de kringloop van bestedingen en inkomens. > **Example:** Als de overheid 100 miljoen euro uitgeeft aan een nieuw wegenproject, wordt dit inkomen voor de aannemer en werknemers. Zij geven een deel hiervan weer uit aan consumptie, wat weer inkomen wordt voor anderen, enzovoort. Het totale effect op de economie is dus groter dan de oorspronkelijke 100 miljoen euro. ### 3.4 Crowding-out effect Een potentieel nadeel van budgettair beleid is het **crowding-out effect**. Wanneer de overheid de economie stimuleert, kan dit leiden tot een hogere vraag naar liquide middelen en een stijging van de rente (vooral als de centrale bank niet ingrijpt). Deze hogere rente kan private investeringen ontmoedigen, waardoor de positieve impact van het overheidsbeleid deels wordt tenietgedaan. ### 3.5 Keynesianen versus Klassieken * **Keynesianen:** Geloven in actief stabilisatiebeleid door de overheid, vooral in tijden van recessie. Ze zien een rol voor de overheid om de economie naar het potentiële productieniveau te leiden, mede door een relatief vlakke korte termijn aanbodcurve aan te nemen die sterk reageert op veranderingen in de vraag. * **Klassieken:** Pleiten voor terughoudendheid van de overheid. Ze gaan uit van rationele agenten, snel werkende markten en een steilere korte termijn aanbodcurve. Monetair en budgettair beleid zouden tijd nodig hebben om effect te sorteren en kunnen onbedoelde gevolgen hebben (zoals inflatie). > **Tip:** Het effect van overheidsbeleid kan sterk verschillen afhankelijk van de economische visie (Keynesiaans vs. Klassiek) op de gevoeligheid van markten en de reactie van agenten op prijsveranderingen. Eenzelfde beleidsstimulans kan leiden tot significante veranderingen in output of voornamelijk tot prijsstijgingen. ## 4. De invloed van uitstaande overheidsschuld Een hoge uitstaande overheidsschuld kan de ruimte voor stabilisatiebeleid beperken. Het kan leiden tot hogere financieringskosten voor de overheid, meer crowding-out, en mogelijk een verminderde effectiviteit van kortetermijnbeleid doordat private agenten verwachten in de toekomst hogere belastingen te moeten betalen. --- # Monetair beleid en de rol van de centrale bank Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over monetair beleid en de rol van de centrale bank. ## 2. Monetair beleid en de rol van de centrale bank Dit onderwerp onderzoekt de rol van monetaire autoriteiten, zoals de ECB, in het sturen van de economie via rentetarieven en geldhoeveelheid, met een focus op prijsstabiliteit en economische groei. ### 2.1 Economische activiteit in macro-perspectief: Vraag en Aanbod * **Model ter verklaring van economische activiteit:** Dit model richt zich op de relatie tussen de omvang van economische activiteit, gemeten als het reële BBP (reële output of productie), en het algemene prijspeil. * **Geaggregeerde vraag (AV):** De totale hoeveelheid goederen en diensten die huishoudens, bedrijven, de overheid en het buitenland kopen bij elk gegeven prijspeil. De AV is een dalende functie van het algemene prijspeil. * **Mechanismen achter de AV-curve:** * **Vermogenseffect (Consumptie):** Een daling van het algemene prijspeil verhoogt de reële waarde van vermogens (zoals spaargeld). Huishoudens voelen zich rijker en consumeren meer. * **Concurrentiepositie (Netto Export):** Een daling van het algemene prijspeil maakt binnenlandse goederen relatief goedkoper ten opzichte van buitenlandse goederen. Dit stimuleert de netto-export (export minus import). * **Rente-effect (Investeringen):** Een daling van het algemene prijspeil leidt ertoe dat huishoudens minder chartaal geld aanhouden en meer sparen. Dit vergroot het aanbod van leenmiddelen, waardoor de rente daalt. Een lagere rente stimuleert bedrijven om meer te investeren. * **Verschuivingen van de AV-curve:** Factoren anders dan het algemene prijspeil die de consumptie, investeringen, netto-export of overheidsbestedingen beïnvloeden, veroorzaken een verschuiving van de AV-curve. * **Geaggregeerd aanbod (AA):** De totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven willen produceren en verkopen bij elk gegeven prijspeil. * **Lange termijn (AA LT):** Op lange termijn is het geaggregeerd aanbod onafhankelijk van het algemene prijspeil. De AA LT-curve is een verticale lijn op het niveau van het potentiële product. * Het potentiële product wordt bepaald door productiefactoren zoals arbeid (aantal werknemers en hun opleiding), kapitaalvoorraad, natuurlijke hulpbronnen en technologische vooruitgang. * Op lange termijn is geld neutraal; veranderingen in het prijspeil hebben geen invloed op de aangeboden hoeveelheid. * Technologische vooruitgang en verbeteringen in productiefactoren verschuiven de AA LT-curve naar rechts, wat leidt tot een hoger potentieel product. * **Korte termijn (AA KT):** Op korte termijn is de AA KT-curve een stijgende lijn. Dit betekent dat een toename van het algemene prijspeil leidt tot een toename van de aangeboden hoeveelheid goederen en diensten. * **Redenen voor een stijgende AA KT-curve:** * **Rigide lonen ('sticky wages'):** Nominale lonen passen zich op korte termijn niet snel aan veranderingen in het algemene prijspeil aan, bijvoorbeeld door langetermijncontracten. Als de prijzen sneller stijgen dan de lonen, dalen de reële lonen voor bedrijven, wat hun winstgevendheid verhoogt en hen aanzet tot meer productie. * **Misvattingen bij bedrijven:** Bedrijven kunnen een stijging van het algemene prijspeil ten onrechte interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun specifieke goed of dienst. Dit kan hen aanzetten tot meer productie. * Een verandering in het algemene prijspeil vertroebelt het zicht op relatieve prijzen, wat kan leiden tot suboptimale allocatie van middelen. * **Marktevenwicht:** Het snijpunt van de AV- en AA-curve bepaalt het evenwichtsniveau van output en het algemene prijspeil. * **Lange termijn evenwicht:** De economie opereert op haar potentiële productieniveau. * **Korte termijn fluctuaties:** * **Laagconjunctuur:** Kortetermijn output (Qe) ligt onder het langetermijn potentieel (Q*). * **Hoogconjunctuur:** Kortetermijn output (Qe) ligt boven het langetermijn potentieel (Q*). ### 2.2 De rol van de centrale bank en monetair beleid De centrale bank, zoals de Europese Centrale Bank (ECB) voor de eurozone, speelt een cruciale rol in het monetaire beleid. * **Doelstellingen van de ECB:** * **Primaire doelstelling:** Prijsstabiliteit (een inflatie van dicht bij 2% op jaarbasis). * **Secundaire doelstelling:** Economische groei en welvaart. * **Waarom prijsstabiliteit?** * **Voorkomen van hyperinflatie:** Excessieve en onvoorspelbare inflatie is schadelijk. * **Informatiefunctie van prijzen:** Inflatie vertroebelt het zicht op relatieve prijzen, die essentieel zijn voor optimale allocatie van middelen. Bedrijven kunnen niet meer goed inschatten of een prijsstijging van hun product te wijten is aan algemene inflatie of aan een toename van de specifieke vraag of schaarste. * **Kosten van inflatie:** * Shoeleather costs: Tijd en moeite die mensen besteden om minder geld aan te houden. * Menukosten: Kosten voor bedrijven om prijzen aan te passen. * Ongemak: Verstoorde maatstaf van waarde. * Herverdeling van vermogen: Van schuldeisers naar schuldenaren bij onverwachte inflatie. * **Deflatie:** Hoewel de ECB streeft naar 2% inflatie en niet naar 0%, wordt deflatie (dalende prijzen) als erg gevaarlijk beschouwd, omdat het kan leiden tot uitstel van consumptie en investeringen, wat economische stagnatie kan veroorzaken. * **Monetair beleid op lange termijn:** * Technologische vooruitgang zorgt voor een verschuiving van de AA LT-curve naar rechts. * Een neutrale groei van de geldhoeveelheid, gematcht met de groei van het potentiële product, voorkomt deflatoire druk. Zonder deze aanpassing kan de economie achterblijven bij haar potentieel. * De ECB wil dat de geldhoeveelheid meegroeit met de economische activiteit om transacties te faciliteren en deflatie te vermijden, met als doel stabiele inflatie van rond 2%. * **Monetair beleid op korte termijn:** * Op korte termijn is geld niet neutraal. Door het monetaire beleid kan de centrale bank de rente beïnvloeden, wat via investeringen en consumptie de geaggregeerde vraag (AV) kan beïnvloeden. * **Instrumenten van de ECB:** * **Geldhoeveelheid sturen:** De ECB kan de hoeveelheid bankreserves beïnvloeden door kredietverlening aan financiële instellingen. * **Rentesturing:** Via het aanbieden van kredieten aan banken (zoals via basisherfinancieringstransacties) stuurt de ECB de korte termijn rente. Een hogere rente remt de economie af (restrictief beleid), een lagere rente stimuleert de economie (expansief beleid). * **Veilingen:** Conventioneel monetair beleid verloopt normaal via wekelijkse competitieve veilingen waarbij de ECB de doelrente bepaalt en banken bieden op leningen. * **Effecten van monetair beleid op korte termijn:** * Een expansief monetair beleid (lagere rente, meer geldhoeveelheid) verschuift de AV-curve naar rechts, wat leidt tot een hogere output en enigszins hogere prijzen (inflatie). * Een restrictief monetair beleid (hogere rente, minder geldhoeveelheid) verschuift de AV-curve naar links, wat leidt tot lagere output en prijsdalingen. * **Voorzichtigheid is geboden:** Te veel stimulans op korte termijn kan op lange termijn leiden tot inflatie en economische instabiliteit. De ECB zoekt een evenwicht tussen prijsstabiliteit en economische stimulans. * **Klassieken versus Keynesianen:** * **Klassieken:** Gaan uit van rationele agenten, snel werkende markten en een steilere AA KT-curve. Zij pleiten voor terughoudend overheidsbeleid omdat monetair en budgettair beleid tijd nodig heeft om effect te sorteren en kan leiden tot inflatie. * **Keynesianen:** Gaan uit van prijs- en loonrigiditeit, stroef werkende markten en een vlakkere AA KT-curve. Zij zien een belangrijke rol voor de overheid om de economie op het potentiële niveau te houden en zien kansen voor monetair en budgettair beleid om de vraag te sturen zonder al te veel inflatiedruk op korte termijn. > **Tip:** Begrijp het verschil tussen korte- en langetermijngevolgen van monetair beleid. Geld is op lange termijn neutraal, maar op korte termijn kan de centrale bank via renteaanpassingen de economie significant beïnvloeden. > **Tip:** De doelstelling van de ECB van 2% inflatie is niet willekeurig. Het is een evenwicht dat de nadelen van zowel hoge inflatie als deflatie probeert te vermijden. > **Voorbeeld:** Als de ECB de rente verlaagt, wordt het voor bedrijven goedkoper om geld te lenen voor investeringen. Dit vergroot de geaggregeerde vraag, wat op korte termijn leidt tot hogere productie en mogelijk hogere prijzen. Echter, als de geldhoeveelheid te snel groeit, kan dit op lange termijn leiden tot hogere inflatie. --- # Budgettair beleid en overheidsingrijpen Hier is een studiehandleiding voor het onderwerp "Budgettair beleid en overheidsingrijpen". ## 3. Budgettair beleid en overheidsingrijpen Dit onderwerp analyseert hoe de overheid, via budgettair beleid (uitgaven en belastingen) en het multiplicatoreffect, de economische activiteit op korte termijn kan beïnvloeden, en bespreekt de klassieke en Keynesiaanse visies hierop. ### 3.1 Het macro-economische vraag- en aanbodmodel Het macro-economische vraag- en aanbodmodel helpt de omvang van de economische activiteit te verklaren door het verband te leggen tussen de hoeveelheid economische activiteit (reëel Bruto Binnenlands Product - BBP) en het algemeen prijspeil. Dit model wordt gebruikt voor de analyse van kortetermijnfluctuaties rond een langetermijntrend. #### 3.1.1 Geaggregeerde vraag (AV) De geaggregeerde vraag (AV) is de totale hoeveelheid goederen en diensten die gezinnen, bedrijven, de overheid en het buitenland kopen bij elk gegeven prijspeil. De AV is een dalende functie van het algemeen prijspeil, wat verklaard wordt door verschillende mechanismen: * **Vermogenseffect (consumptie - C):** Een daling van het algemeen prijspeil verhoogt de reële waarde van het vermogen van huishoudens, wat leidt tot een toename van de consumptie. * **Concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland (netto-export - NX):** Een daling van het algemeen prijspeil maakt de binnenlandse producten competitiever ten opzichte van buitenlandse producten, wat de netto-export stimuleert. * **Rente-effect (investeringen - I):** Een daling van het algemeen prijspeil leidt tot een lagere vraag naar geld, waardoor banken meer middelen kunnen uitlenen, de rente daalt en bedrijven geneigd zijn meer te investeren. Factoren die de geaggregeerde vraagcurve verschuiven, zijn onder meer veranderingen in consumptie, investeringen, netto-export en overheidsbestedingen die niet worden veroorzaakt door veranderingen in het algemeen prijspeil. #### 3.1.2 Geaggregeerd aanbod (AA) Het geaggregeerd aanbod (AA) vertegenwoordigt de totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven bij elk gegeven prijspeil willen produceren en verkopen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het langetermijn- en het kortetermijnaanbod. ##### 3.1.2.1 Langetermijn aanbod (AA LT) Op lange termijn is geld neutraal. Dit betekent dat een verandering van het algemeen prijspeil geen invloed heeft op de aangeboden hoeveelheid goederen en diensten. De langetermijnaanbodcurve is daarom een verticale rechte lijn op het niveau van het potentiële product. Het potentiële product wordt bepaald door productiefactoren zoals arbeid, kapitaal, natuurlijke hulpbronnen, kennis en technologie. Veranderingen in deze factoren zorgen voor een verschuiving van de AA LT-curve. ##### 3.1.2.2 Kortetermijn aanbod (AA KT) Op korte termijn is geld niet noodzakelijk neutraal, wat resulteert in een stijgende kortetermijn aanbodcurve. Dit wordt verklaard door twee hoofdredenen: 1. **Rigide lonen:** Nominale lonen passen zich op korte termijn langzaam aan prijsveranderingen aan. Wanneer het algemeen prijspeil stijgt, stijgen de prijzen van goederen en diensten sneller dan de lonen. Dit verlaagt de reële lonen voor bedrijven, waardoor tewerkstelling en productie winstgevender worden en bedrijven meer aanbieden. 2. **Misvattingen:** Bedrijven kunnen een algemene stijging van het prijspeil verkeerdelijk interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun eigen specifieke product of dienst. Dit prikkelt hen om meer te produceren. Factoren die de kortetermijn aanbodcurve verschuiven, zijn onder meer veranderingen in de beschikbaarheid van productiefactoren en technologie. #### 3.1.3 Economisch evenwicht * **Langetermijn evenwicht:** De AV-curve en de AA LT-curve snijden elkaar. De economie produceert op haar potentiële niveau en er is geen output gap. * **Kortetermijn evenwicht:** De AV-curve snijdt de AA KT-curve. Dit evenwicht kan afwijken van het langetermijn potentieel. * **Laagconjunctuur:** Het kortetermijn evenwicht ligt onder het langetermijn potentieel (output gap is negatief). * **Hoogconjunctuur:** Het kortetermijn evenwicht ligt boven het langetermijn potentieel (output gap is positief). ### 3.2 Macro-economisch conjunctuurbeleid Conjunctuurbeleid heeft tot doel de economie zo dicht mogelijk bij het langetermijn potentieel te houden. Dit kan worden bereikt door het monetaire en budgettaire beleid. #### 3.2.1 Monetair beleid Monetair beleid wordt gevoerd door de centrale bank (in de eurozone de Europese Centrale Bank - ECB). Het hoofddoel is prijsstabiliteit, met een secundair doel van economische groei. De ECB kan de geaggregeerde vraag beïnvloeden door de rente te sturen via de geldhoeveelheid. * **Expansief monetair beleid:** Een toename van de geldhoeveelheid leidt tot een daling van de rente, wat investeringen en consumptie stimuleert en de AV-curve naar rechts verschuift. Op korte termijn kan dit de reële economie (output) beïnvloeden. * **Restrictief monetair beleid:** Een afname van de geldhoeveelheid leidt tot een stijging van de rente, wat investeringen en consumptie remt en de AV-curve naar links verschuift. **Tip:** Hoewel geld op lange termijn neutraal is, is monetair beleid op korte termijn wel degelijk effectief, mits voorzichtigheid geboden is om inflatie te voorkomen. De ECB streeft naar een inflatiedoel van twee procent. #### 3.2.2 Budgettair beleid Budgettair beleid wordt gevoerd door de budgettaire overheid (de regering) en betreft overheidsuitgaven en belastingen. * **Directe beïnvloeding:** Een toename van overheidsbestedingen (G) verhoogt direct de geaggregeerde vraag. * **Indirecte beïnvloeding:** Een verlaging van belastingen (T) verhoogt het beschikbaar inkomen van gezinnen en bedrijven, wat leidt tot hogere consumptie (C) en/of investeringen (I), en daarmee de geaggregeerde vraag verhoogt. ##### 3.2.2.1 Het multiplicatoreffect Het multiplicatoreffect houdt in dat een initiële euro aan overheidsuitgaven leidt tot een grotere totale toename van de economische activiteit. Dit komt doordat elke euro die wordt uitgegeven, iemands inkomen wordt, waarvan een deel opnieuw wordt uitgegeven, wat een kettingreactie veroorzaakt. * Formule voor de multiplier (vereenvoudigd): De omvang van de multiplier hangt af van de marginale consumptiequote (het deel van een extra inkomen dat wordt geconsumeerd) en de marginale spaarquote (het deel dat wordt gespaard). * **Belang in recessies:** Het multiplicatoreffect is doorgaans groter in periodes van recessie, wat een argument vormt voor overheidsinterventie. ##### 3.2.2.2 Crowding-out effect Een potentieel negatief neveneffect van budgettair beleid is het crowding-out effect. Een toename van overheidsuitgaven kan de vraag naar liquide middelen vergroten, wat leidt tot hogere rentes. Hogere rentes ontmoedigen private investeringen, waardoor de beoogde stimulans van het overheidsbeleid wordt tenietgedaan. > **Tip:** Het crowding-out effect is sterker wanneer er een hoge uitstaande overheidsschuld is, omdat herfinanciering duurder wordt en private agenten de toekomstige belastingfactuur verwachten. ### 3.3 Klassieke versus Keynesiaanse visies op overheidsingrijpen Er bestaan fundamenteel verschillende opvattingen over de rol van de overheid in de economie, met name tussen de klassieke en de Keynesiaanse scholen. #### 3.3.1 Klassieke visie * **Aannames:** Rationele agenten, snel werkende markten, weinig rigiditeiten of misvattingen. * **AA KT-curve:** Zeer steil, omdat aanbod weinig reageert op veranderingen in het algemeen prijspeil. * **Monetair en budgettair beleid:** Hebben tijd nodig om effect te sorteren en kunnen de economie destabiliseren. Ze pleiten voor terughoudendheid en een begroting in evenwicht. * **Rol overheid:** Beperkt tot het waarborgen van eigendomsrechten, een stabiele munt en rechtspraak. #### 3.3.2 Keynesiaanse visie * **Aannames:** Prijs- en loonrigiditeit, stroef werkende markten, belang van vertrouwen van consumenten en producenten. * **AA KT-curve:** Vlak, omdat aanbod sterk reageert op veranderingen in het algemeen prijspeil door rigiditeiten en misvattingen. * **Monetair en budgettair beleid:** Hebben een belangrijke rol om de economie op het potentiële outputniveau te houden, met name tijdens recessies. * **Rol overheid:** Actief stabilisatiebeleid om de economie te sturen en kortetermijnfluctuaties te dempen. Een begroting mag in evenwicht zijn over de conjunctuurcyclus, wat betekent dat er in recessies tekorten en in hoogconjunctuur overschotten kunnen zijn. **Voorbeeld:** Hetzelfde expansieve beleid (bijvoorbeeld een verschuiving van de AV-curve naar rechts) heeft een significant groter effect op de reële economische activiteit (Q) in de Keynesiaanse visie (met een vlakke AA KT-curve) dan in de klassieke visie (met een steile AA KT-curve), waar het beleid zich voornamelijk vertaalt in prijsstijgingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Laagconjunctuur | Een economische periode gekenmerkt door verminderde economische activiteit, lagere werkgelegenheid en mogelijk dalende prijzen, wat een dalende trend in het Bruto Binnenlands Product (BBP) weergeeft. | | Hoogconjunctuur | Een economische fase waarin de economie boven haar potentiële niveau presteert, met hoge werkgelegenheid, sterke groei en een verhoogde kans op inflatie door oververhitting van de economie. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | De totale monetaire waarde van alle finale goederen en diensten die in een land gedurende een specifieke periode worden geproduceerd; een belangrijke indicator van de economische omvang en gezondheid. | | Prijsindex | Een statistische maatstaf die de gemiddelde verandering in de prijzen van een mandje goederen en diensten over een bepaalde periode weergeeft, gebruikt om inflatie of deflatie te meten. | | Reëel BBP | Het Bruto Binnenlands Product aangepast voor inflatie, wat een nauwkeuriger beeld geeft van de werkelijke productievolume en economische groei. | | Geaggregeerde Vraag (AV) | De totale vraag naar alle goederen en diensten in een economie bij elk gegeven prijspeil, samengesteld uit consumptie, investeringen, overheidsbestedingen en netto-export. | | Geaggregeerd Aanbod (AA) | De totale hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven bereid zijn te produceren en verkopen bij elk gegeven prijspeil. | | Lange Termijn (LT) | Een periode waarin alle productiefactoren flexibel zijn, en de economie haar potentiële outputniveau bereikt, onafhankelijk van het prijspeil. | | Korte Termijn (KT) | Een periode waarin ten minste één productiefactor, zoals lonen of prijzen, rigide of "sticky" is, waardoor de economie kan afwijken van haar potentiële outputniveau. | | Potentieel Reëel Product | De maximale duurzame output die een economie kan produceren zonder dat er inflatoire druk ontstaat, bepaald door de beschikbare productiefactoren en technologie. | | Geldneutraliteit | Het concept dat veranderingen in de geldhoeveelheid op de lange termijn alleen de nominale variabelen (zoals prijspeil) beïnvloeden en niet de reële variabelen (zoals output en werkgelegenheid). | | Vermogenseffect | Het effect waarbij een verandering in het algemene prijspeil de reële waarde van het vermogen van huishoudens beïnvloedt, wat leidt tot een verandering in hun consumptie en daarmee de geaggregeerde vraag. | | Rentevoet-effect (via investeringen) | De relatie tussen het algemene prijspeil en de rentevoet; een lager prijspeil kan leiden tot lagere rentes, wat investeringen stimuleert en de geaggregeerde vraag verhoogt. | | Netto Export (NX) | Het verschil tussen de waarde van export en import; een dalend algemeen prijspeil kan de concurrentiepositie van een land verbeteren, wat leidt tot hogere netto-export. | | Rigide Lonen (Sticky Wages) | Lonen die zich niet snel aanpassen aan veranderingen in het algemene prijspeil vanwege contractuele afspraken, minimumlonen of sociale normen, wat invloed heeft op de korte-termijn geaggregeerde aanbodcurve. | | Misvattingen (bedrijven) | Situaties waarin bedrijven een stijging van het algemene prijspeil ten onrechte interpreteren als een stijging van de relatieve prijs van hun eigen product, wat hen ertoe aanzet meer te produceren. | | Output Gap | Het verschil tussen de feitelijke output van een economie en haar potentiële output. Een negatieve output gap duidt op een recessie, terwijl een positieve output gap duidt op oververhitting. | | Monetair Beleid | Acties ondernomen door een centrale bank om de geldhoeveelheid en kredietomstandigheden te beheersen, primair om prijsstabiliteit te handhaven en economische groei te bevorderen. | | Budgettair Beleid | Het gebruik van overheidsuitgaven en belastingen om de economie te beïnvloeden, met als doel de economische stabiliteit en groei te bevorderen. | | Multiplicatoreffect | Het fenomeen waarbij een initiële verandering in overheidsuitgaven of investeringen leidt tot een grotere uiteindelijke verandering in de totale economische activiteit, via herhaalde cycli van uitgaven en inkomenscreatie. | | Crowding Out | Het effect waarbij een toename van overheidsbestedingen leidt tot een stijging van de rentevoet, waardoor private investeringen worden ontmoedigd en de totale economische stimulans wordt verminderd. | | Keynesianen | Economen die geloven in actief overheidsingrijpen via monetair en budgettair beleid om de economie te stabiliseren, met name door de geaggregeerde vraag te beïnvloeden, en die geloven in prijs- en loonrigiditeiten. | | Klassieken | Economen die pleiten voor minimale overheidsinterventie, geloven in rationele agenten en snel werkende markten, en ervan uitgaan dat economieën zichzelf snel corrigeren naar een evenwicht. | | Deflatie | Een algemene daling van het prijspeil in de economie, vaak geassocieerd met een krimpende geldhoeveelheid of een daling van de geaggregeerde vraag. | | Inflatie | Een algemene stijging van het prijspeil in de economie over een bepaalde periode, wat resulteert in een vermindering van de koopkracht van geld. |

# De impact van kunstmatige intelligentie op de arbeidsmarkt Kunstmatige intelligentie (AI) transformeert de arbeidsmarkt door nieuwe banen te creëren, de vraag naar specifieke vaardigheden te vergroten en de productiviteit te verbeteren, maar brengt ook uitdagingen met zich mee zoals baanverlies en toenemende inkomensongelijkheid [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1 Positieve impact van AI op de arbeidsmarkt #### 1.1.1 Banencreatie en vraag naar vaardigheden AI heeft geleid tot de creatie van nieuwe banen die nodig zijn voor digitalisering en automatisering. Er is een significante toename in de vraag naar AI-gerelateerde vaardigheden, waaronder digitale geletterdheid, data management, modeltraining, besluitvorming, creativiteit en innovatie. Individuen met AI-kapitaal profiteren van grotere werkgelegenheidskansen en hogere salarissen, met name in functies met een hoge mate van specialisatie en binnen grote ondernemingen [13](#page=13) [14](#page=14) [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4). #### 1.1.2 Productiviteitsgroei en verbetering van banenkwaliteit AI verhoogt de productiviteit van werknemers, met name voor minder ervaren en lager opgeleide medewerkers, door de gemiddelde tijd die nodig is voor taken te verkorten en de kwaliteit van de output te verbeteren. Dit helpt nieuwere medewerkers sneller de leercurve te doorlopen en vermindert productiviteitsverschillen tussen werknemers. AI kan ook leiden tot een verbeterde retentie van werknemers, vooral onder nieuw personeel [16](#page=16) [1](#page=1) [4](#page=4). AI draagt bij aan het verbeteren van de kwaliteit van banen, specifiek voor historisch achtergestelde groepen zoals vrouwelijke werknemers. Door de verminderde nadruk op fysieke kracht en de toegenomen focus op cognitieve, probleemoplossende, creatieve en emotionele intelligentie, worden genderbarrières in traditioneel door mannen gedomineerde sectoren verminderd. Training in het gebruik van geavanceerde technologieën, waaronder AI, heeft aangetoond dat het gender- en etniciteitsgerelateerde digitale kloven verkleint en de empowerment op de arbeidsmarkt vergroot. In hoogtechnologische sectoren wordt AI geassocieerd met betere banenkwaliteit omdat het zeer gespecialiseerde taken aanvult [5](#page=5). #### 1.1.3 Economische stabiliteit en groei AI kan industrieën helpen economische neergang te doorstaan door werkgelegenheidsniveaus te stabiliseren. AI-gedreven productiviteitsverbeteringen in China verminderen productiekosten, verlagen prijzen en verhogen de inkomens van werknemers, wat leidt tot een gestimuleerde vraag en economische groei. Dit stimuleert ook innovatie, resulterend in nieuwe producten, modellen en industriële sectoren. AI faciliteert ook bredere economische verschuivingen door middel van virtuele agglomeratie, waardoor bedrijven en werknemers wereldwijd kunnen verbinden en samenwerken, wat leidt tot een globaal netwerk van werkgelegenheidskansen [1](#page=1) [4](#page=4) [5](#page=5). Tijdens economische recessies helpt AI bedrijven om veerkrachtiger te zijn door processen te optimaliseren, operationele kosten te verlagen en nieuwe inkomstenstromen te openen. Gedurende de COVID-19 pandemie in het VK hielp AI MKB's bij het mitigeren van werkgelegenheidsgerelateerde bedrijfsrisico's door efficiëntie te verhogen en bedrijfsactiviteiten snel aan te passen [5](#page=5). #### 1.1.4 Macro-economische voordelen Internationaal onderzoek toont aan dat investeringen in AI-gerelateerde educatie en vaardigheden kunnen leiden tot significante toenames in verkopen, werkgelegenheid en marktwaardering. AI-vaardigheden bieden loonpremies, met name in hooggespecialiseerde functies en binnen grote ondernemingen. Er wordt verwacht dat AI de wereldwijde BBP-groei aanzienlijk kan verhogen [3](#page=3). > **Tip:** Focus op het feit dat AI niet alleen banen kan vervangen, maar ook nieuwe banen creëert en de productiviteit kan verhogen, vooral voor lager opgeleiden. ### 1.2 Negatieve impact en uitdagingen van AI op de arbeidsmarkt #### 1.2.1 Baanverlies en toenemende ongelijkheid AI vergroot het risico op baanverlies voor lager opgeleide werknemers en voor functies met routinematige taken, wat leidt tot een verbreding van de kloof tussen hoog- en laaggeschoolde werknemers. Bedrijven die meer investeren in AI, hebben de neiging om over te schakelen op een hoger opgeleid personeelsbestand, met een toename van werknemers met universitair en postdoctoraal diploma's, met name in STEM-velden, terwijl het aandeel werknemers zonder universitair diploma afneemt. Middelgeschoolde functies nemen af, wat suggereert dat AI bepaalde niet-technische posities kan vervangen [1](#page=1) [4](#page=4) [5](#page=5). Werknemers in functies met lage complementairiteit zijn kwetsbaarder voor baanverlies vanwege hun hoge blootstelling aan AI. Dit kan leiden tot neerwaartse druk op lonen in banen die aan AI worden blootgesteld maar geen geavanceerde vaardigheden vereisen. Zelfs wanneer AI de productiviteit van laaggeschoolde werknemers verhoogt, hoeft dit loonongelijkheid niet te verminderen; degenen die AI-technologieën bezitten of erin investeren, zien hogere rendementen, terwijl andere werknemers te maken kunnen krijgen met stagnerende lonen of baanverlies. Dit draagt bij aan de verergering van de algemene inkomensongelijkheid [5](#page=5). #### 1.2.2 Vertrouwen, ethiek en transparantie Werknemers wantrouwen AI op de werkplek vaak omdat ze AI als een bedreiging zien en ontevreden zijn over overdreven beloofde AI-capaciteiten. Vertrouwen in AI kan afnemen wanneer AI-systemen niet voldoen aan de verwachtingen van werknemers, vooral als bedrijven de capaciteiten van AI overschatten. Dit kan leiden tot een scenario waarin werknemers AI als een bedreiging voor hun baanbeveiliging beschouwen, met name in functies die gevoelig zijn voor automatisering. Een symbiotische relatie tussen werknemers en AI-systemen kan moeilijk te bereiken zijn als werknemers de benodigde technische, menselijke en conceptuele vaardigheden niet ontwikkelen om naast AI te bestaan [2](#page=2) [5](#page=5). De inzet van AI bij prestatiebeoordelingen, werving en promoties kan als onpersoonlijk en bevooroordeeld worden ervaren, vooral wanneer werknemers geen duidelijke uitleg krijgen over hoe AI-systemen beslissingen nemen. Dit gevoel van vervreemding wordt versterkt wanneer werknemers het gevoel hebben dat hun rollen steeds meer worden bepaald door algoritmes in plaats van menselijk oordeel, wat leidt tot verhoogde stress en angst [5](#page=5). Er zijn ook zorgen over de ethiek en transparantie van AI, met name in besluitvormingsprocessen, wat het vertrouwen in het management kan aantasten. Naarmate AI-systemen steeds meer afhankelijk worden van grote hoeveelheden data, komen zorgen over hoe deze data wordt verzameld, opgeslagen en gebruikt naar voren. Werknemers zijn vaak ongemakkelijk over de mate waarin hun persoonlijke gegevens worden gemonitord en geanalyseerd, wat leidt tot angsten over privacy en mogelijke misbruik [2](#page=2) [5](#page=5). > **Tip:** Benadruk de noodzaak van ethische richtlijnen, transparantie en training om de weerstand tegen AI te verminderen en het vertrouwen te bevorderen. #### 1.2.3 Gevolgen voor minder geschoolde werknemers AI vergroot de risico's op baanverlies voor lager opgeleide, routinematige werknemers, waardoor de kloof tussen hoog- en laaggeschoolde werknemers wordt vergroot. AI-investerende bedrijven geven de voorkeur aan hoog opgeleide werknemers, wat leidt tot een vermindering van banen zonder diploma en bepaalde niet-technische functies. AI kan de inkomensongelijkheid verergeren, met name voor lager opgeleide werknemers [1](#page=1). ### 1.3 Beleidsaanbevelingen en strategieën #### 1.3.1 Investeringen in onderzoek, ontwikkeling en onderwijs Overheden moeten proactief investeren in AI-onderzoek en -ontwikkeling (R&D) om doorbraken te stimuleren die leiden tot nieuwe industrieën en banencreatie. Het is cruciaal om beleid te implementeren dat gericht is op het om- en bijscholen van de beroepsbevolking. Deze trainingsprogramma's moeten zowel technische vaardigheden (zoals data-analyse en programmeren) als zachte vaardigheden (zoals kritisch denken, creativiteit en aanpassingsvermogen) omvatten. Daarnaast moeten strategische investeringen worden gedaan in onderwijs- en trainingsprogramma's om de digitale geletterdheid en AI-kapitaal bij de algemene bevolking te verbeteren [7](#page=7). #### 1.3.2 Inclusieve AI-ontwikkeling en sociale vangnetten Beleidsmakers moeten inclusieve AI-ontwikkelingsbeleid bevorderen om AI-gerelateerde kloven en werkloosheid te voorkomen en gelijke kansen te waarborgen. Regionale en sector-specifieke strategieën zijn nodig om de unieke uitdagingen van AI aan te pakken, met gerichte investeringen in digitale infrastructuur en gespecialiseerde trainingsprogramma's voor regio's die sterk afhankelijk zijn van automatiseringgevoelige industrieën. Het versterken van sociale zekerheidssystemen, zoals werkloosheidsverzekeringen en openbare welzijnswerken, is essentieel voor het beheren van structurele werkloosheid veroorzaakt door AI-gedreven automatisering [1](#page=1) [7](#page=7). AI-adoptiestrategieën moeten inclusief zijn, zodat de voordelen van AI breed worden verdeeld, vooral onder kwetsbare groepen zoals werknemers met een laag inkomen, minderheden en personen met beperkte toegang tot onderwijs en training. Dit kan worden bereikt door AI-adoptie aan te moedigen op manieren die menselijke arbeid aanvullen in plaats van vervangen [7](#page=7). #### 1.3.3 Bescherming van werknemersrechten en ethische standaarden Het waarborgen van werknemersrechten in het kader van AI-adoptie is cruciaal, inclusief eerlijke lonen, het voorkomen van discriminatie en de bescherming van persoonlijke informatie in AI-gedreven processen. Het vaststellen van ethische normen zorgt ervoor dat AI-technologieën op een manier worden geïmplementeerd die de samenleving als geheel ten goede komt en potentiële risico's minimaliseert. Transparantie in AI-besluitvorming is essentieel voor het opbouwen van vertrouwen en het waarborgen van de verantwoordelijkheid van AI-systemen [7](#page=7). > **Voorbeeld:** De Britse National AI Strategy en het Amerikaanse American AI Initiative zijn voorbeelden van overheidsinitiatieven die gericht zijn op het stimuleren van AI-gebruik, investeringen aantrekken en het opleiden van de beroepsbevolking voor de AI-era [2](#page=2). --- # Voordelen en nadelen van AI op de werkplek Dit onderwerp onderzoekt de positieve effecten van kunstmatige intelligentie (AI) op de arbeidsmarkt, zoals verhoogde productiviteit en verbeterde baankwaliteit voor achtergestelde groepen, naast de negatieve aspecten, zoals baanverlies en groeiende inkomensongelijkheid. ### 2.1 Positieve effecten van AI op de werkplek AI heeft geleid tot gestroomlijnde processen en verbeterde werkgelegenheidstoewijzing, waarbij investeringen in AI-gerelateerde opleiding en vaardigheden de werkgelegenheid hebben gestimuleerd, met name in hooggespecialiseerde beroepen. De adoptie van AI heeft geresulteerd in een hogere vraag naar AI-gerelateerde vaardigheden en een loonpremie, vooral voor werknemers met een hoog opleidingsniveau. AI verhoogt de productiviteit van werknemers, inclusief minder ervaren en lager geschoolde werknemers [1](#page=1). #### 2.1.1 Economische stabiliteit en groei AI kan industrieën helpen economische neergang te doorstaan door werkgelegenheidsniveaus te stabiliseren. In China heeft AI de productiekosten verlaagd, wat leidde tot lagere prijzen en hogere inkomens voor werknemers, wat de vraag stimuleerde en economische groei aandreef. AI drijft innovatie, resulterend in nieuwe producten, modellen en industriële sectoren. Bovendien draagt AI bij aan bredere economische verschuivingen door middel van virtuele agglomeratie, waardoor bedrijven en werknemers geografisch kunnen verbinden en samenwerken, wat leidt tot wereldwijde werkgelegenheidskansen en verbeterde mondiale connectiviteit [1](#page=1) [5](#page=5). AI helpt ook industrieën geavanceerde technologie te integreren in bedrijfsvoering, waardoor ze veerkrachtiger worden tijdens economische neergang door processen te optimaliseren, operationele kosten te verlagen en nieuwe inkomstenstromen te openen. Deze veerkracht heeft bijgedragen aan het stabiliseren van werkgelegenheidsniveaus tijdens uitdagende financiële periodes. Tijdens de COVID-19-pandemie in het Verenigd Koninkrijk hielp AI kleine en middelgrote ondernemingen (KMO's) bij het beperken van werkgerelateerde bedrijfsrisico's door efficiëntie te verhogen en bedrijfsvoering snel aan te passen [5](#page=5). #### 2.1.2 Verbetering van baankwaliteit en inclusie AI verbetert de kwaliteit van werk, met name voor historisch achtergestelde groepen, zoals vrouwelijke werknemers. AI-gedreven productiviteitsverbeteringen hebben geleid tot flexibelere, veiligere en meer vervullende werkomgevingen. Met de opkomst van automatisering, robotica, AI en geavanceerde machines is het belang van fysieke kracht afgenomen. In plaats daarvan is er een toenemende nadruk op cognitieve vaardigheden, probleemoplossing, creativiteit en emotionele intelligentie, vaardigheden die niet door geslacht worden beperkt. Deze ontwikkelingen hebben geholpen de genderkloof in traditioneel door mannen gedomineerde sectoren te dichten door de afhankelijkheid van fysieke kracht te verminderen en het belang van cognitieve en emotionele vaardigheden te vergroten [5](#page=5). Training in het gebruik van geavanceerde technologie, zoals in het Verenigd Koninkrijk, Griekenland en Cyprus, heeft geleid tot een vermindering van digitale kloven op basis van gender en etniciteit. Het heeft de empowerment op de arbeidsmarkt vergroot door digitale competenties te verbeteren en intersektionale barrières aan te pakken waarmee immigrantenvrouwen worden geconfronteerd, inclusief sociaaleconomische en culturele omstandigheden die digitale ongelijkheden verergeren. In OESO-landen is AI in hightech-operaties geassocieerd met een betere baankwaliteit omdat het zeer gespecialiseerde werktaken aanvulde [5](#page=5). ### 2.2 Negatieve effecten van AI op de werkplek AI vergroot het risico op baanverlies voor lager geschoolde, routinematige werknemers, waardoor de kloof tussen hoog- en laaggeschoolde werknemers groter wordt. Bedrijven die in AI investeren, geven de voorkeur aan hoogopgeleide werknemers, wat leidt tot een afname van banen zonder diploma en sommige niet-technische functies. AI kan de inkomensongelijkheid verergeren, vooral voor werknemers met een laag opleidingsniveau [1](#page=1) [5](#page=5). #### 2.2.1 Baanverlies en de groeiende kloof AI heeft de kloof tussen hoog- en laaggeschoolde werknemers vergroot, met name door de toenemende risico's op baanverlies voor laaggeschoolde individuen en werknemers in routinegerichte beroepen als gevolg van automatisering. Amerikaanse bedrijven die meer in AI investeren, maken een verschuiving naar werkgeverschappen met een hoger opleidingsniveau. Specifiek zien deze bedrijven een toename in het aandeel werknemers met een bachelor- en masterdiploma, met name in STEM-velden, terwijl het aandeel werknemers zonder universitair diploma afneemt in AI-investerende bedrijven. Functies op middelhoog niveau nemen af, wat suggereert dat AI bepaalde niet-technische posities kan vervangen [5](#page=5). In zowel geavanceerde economieën als opkomende markten zijn werknemers in beroepen met lage complementariteit kwetsbaarder voor baanverlies vanwege hoge blootstelling aan AI. Deze verschuiving kan leiden tot neerwaartse druk op lonen in beroepen die zijn blootgesteld aan AI en geen geavanceerde vaardigheden vereisen. Zelfs wanneer AI de productiviteit van laaggeschoolde werknemers verbetert, kan het de loonongelijkheid niet verminderen. Degenen die AI-technologieën bezitten of erin investeren, zullen hogere rendementen zien, terwijl andere werknemers mogelijk te maken krijgen met stagnerende lonen of baanverlies. Dit draagt bij aan een verergering van de algehele ongelijkheid [5](#page=5). #### 2.2.2 Werknemersvertrouwen en ethische zorgen Werknemers wantrouwen AI op de werkplek, omdat ze AI als een bedreiging ervaren en ontevreden zijn over overdreven beloofde AI-mogelijkheden. Werknemers ervaren AI vaak als een bedreiging voor hun baan, vooral in functies met repetitieve taken, gegevensbeheer en routinematige fysieke operaties. Wanneer AI-systemen niet voldoen aan de verwachtingen van werknemers, kan het vertrouwen in deze technologieën afnemen. Dit wantrouwen kan toenemen als bedrijven de mogelijkheden van AI overdrijven, waardoor werknemers AI als een bedreiging voor hun baanveiligheid beschouwen, met name in functies die gevoelig zijn voor automatisering. Bovendien kan een symbiotische relatie tussen werknemers en AI-systemen moeilijk te realiseren zijn als werknemers niet de technische, menselijke en conceptuele vaardigheden ontwikkelen die nodig zijn om met AI samen te leven [2](#page=2) [5](#page=5). Het gebruik van AI bij prestatiebeoordelingen, werving en promoties kan onpersoonlijk en bevooroordeeld lijken, vooral wanneer werknemers geen duidelijke uitleg krijgen over hoe AI-systemen beslissingen nemen. Dit gevoel van vervreemding wordt versterkt wanneer werknemers het gevoel hebben dat hun rollen steeds meer worden bepaald door algoritmen dan door menselijk oordeel, wat leidt tot verhoogde stress en angst bij werknemers [5](#page=5). Er zijn ook zorgen over de ethiek en transparantie van AI, met name in besluitvormingsprocessen, wat het vertrouwen in management kan ondermijnen. Aangezien AI-systemen steeds meer afhankelijk zijn van grote hoeveelheden gegevens om te functioneren, zijn de zorgen over hoe deze gegevens worden verzameld, opgeslagen en gebruikt op de voorgrond getreden. Werknemers zijn vaak ongemakkelijk over de mate waarin hun persoonlijke gegevens worden gemonitord en geanalyseerd, wat leidt tot angsten over privacy en mogelijke misbruik [2](#page=2) [5](#page=5). > **Tip:** De effecten van AI op de werkplek zijn complex en tweeledig. Het is cruciaal om zowel de kansen die AI biedt voor productiviteit en inclusie te erkennen, als de risico's op baanverlies en toenemende ongelijkheid serieus te nemen. > **Tip:** Beleidsmakers spelen een sleutelrol bij het mitigeren van de negatieve gevolgen van AI. Het bevorderen van inclusieve AI-ontwikkelingsbeleid en investeren in omscholing en bijscholing zijn essentieel om te voorkomen dat AI-gerelateerde kloven en werkloosheid toenemen. > **Voorbeeld:** De toenemende vraag naar werknemers met een universitaire graad, met name in STEM-velden, ten koste van banen zonder diploma, illustreert hoe AI de kloof tussen hoog- en laaggeschoolde werknemers kan vergroten [5](#page=5). --- # Beleid en strategieën voor de AI-gedreven economie Dit onderwerp onderzoekt de cruciale rol van beleidsmakers bij het navigeren door de disruptieve veranderingen die kunstmatige intelligentie (AI) teweegbrengt, met een focus op het bevorderen van inclusief beleid, het stimuleren van investeringen in onderwijs en training, en het waarborgen van werknemersrechten. ### 3.1 De rol van beleidsmakers in de AI-gedreven economie Beleidsmakers worden geconfronteerd met de noodzaak om de voordelen van AI te maximaliseren en tegelijkertijd de negatieve effecten ervan te beperken. AI hervormt de arbeidsmarkt door nieuwe banen te creëren en de concurrentie voor gespecialiseerde functies te vergroten, wat voornamelijk gunstig is voor individuen met "AI-kapitaal". Hoewel AI de productiviteit kan verhogen, vergroot het ook de kloof tussen hoog- en laaggeschoold personeel, waarbij werknemers met een lagere opleiding een groter risico lopen op verlies van werk en inkomen. Daarnaast introduceert AI uitdagingen op het gebied van aanpassingsvermogen van de beroepsbevolking, vertrouwen, ethiek en transparantie, die de realiteit van werknemers negatief beïnvloeden [2](#page=2). Regeringen wereldwijd nemen proactieve stappen om de voordelen van AI te maximaliseren. Voorbeelden hiervan zijn de National AI Strategy van de Britse regering gericht op het stimuleren van het bedrijfsmatige gebruik van AI, het aantrekken van internationale investeringen en het ontwikkelen van toekomstig technologisch talent. De Amerikaanse American AI Initiative heeft als missie het bevorderen van leiderschap in AI-onderzoek, -ontwikkeling en -toepassing, evenals het uitbreiden van onderwijs- en trainingsmogelijkheden om de Amerikaanse beroepsbevolking voor te bereiden op het AI-tijdperk. Het is van cruciaal belang om de relatie tussen AI en arbeidsuitkomsten te onderzoeken vanwege de diepgaande en veelzijdige impact ervan op zowel macro- als microniveau [2](#page=2). AI-technologieën en -systemen passen zich snel aan en transformeren industrieën, bedrijfsvoering en functiestructuren. Ze veranderen de vraag naar diverse vaardigheden, waaronder digitale geletterdheid, gegevensbeheer, modeltraining, besluitvorming, creativiteit en innovatie. Zowel in de VS als in Europa kan AI potentieel tot tweederde van de huidige banen blootstellen aan automatisering. Geavanceerde economieën zullen waarschijnlijk meer significante effecten van AI-automatisering ondervinden dan opkomende markten, vanwege verschillen in de samenstelling van de arbeidsmarkt en industriële structuren. In het Verenigd Koninkrijk maakte in 2020 ten minste 42,5% van de kleine en middelgrote ondernemingen (mkb) gebruik van AI in hun operaties. Britse mkb's gebruikten AI voor diverse doeleinden, zoals het verzamelen van klantgegevens, het aanbieden van kasstroomprognoses, gegevensbescherming, cybersecurity en juridische en HR-diensten [2](#page=2). #### 3.1.1 Investeringen in onderzoek, ontwikkeling en opleiding Om de voordelen van AI te maximaliseren en de nadelige effecten te minimaliseren, zijn strategische interventies essentieel. Overheden dienen een proactieve rol te spelen door aanzienlijk te investeren in AI-onderzoek en -ontwikkeling (R&D). Deze innovaties moeten in lijn zijn met maatschappelijke behoeften en waarden. Door R&D te financieren, kunnen overheden doorbraken stimuleren die leiden tot nieuwe industrieën en banencreatie, wat bijdraagt aan langetermijneconomische groei [7](#page=7). Daarnaast is het van groot belang om robuuste beleidsmaatregelen te implementeren die gericht zijn op het bijscholen en omscholen van de beroepsbevolking. Deze trainingsprogramma's moeten niet alleen technische vaardigheden omvatten, zoals data-analyse en programmeren, maar ook soft skills zoals kritisch denken, creativiteit en aanpassingsvermogen, die steeds belangrijker worden nu AI routinetaken overneemt. Dit helpt werknemers die hun baan verliezen bij de transitie naar nieuwe werkgelegenheid, waardoor zorgen over baanzekerheid worden verminderd. Verder moeten overheden strategische investeringen doen in onderwijs- en trainingsprogramma's die gericht zijn op het verbeteren van digitale geletterdheid en AI-kapitaal onder de algemene bevolking. Dit verbetert niet alleen hun inzetbaarheid, maar draagt ook bij aan de algehele productiviteit en economische veerkracht [7](#page=7). > **Tip:** Overheden moeten investeren in een combinatie van technische vaardigheden (bv. data-analyse) en essentiële soft skills (bv. kritisch denken, creativiteit) om de beroepsbevolking voor te bereiden op de AI-gedreven economie. #### 3.1.2 Inclusieve beleidsmaatregelen en regio-/sector-specifieke strategieën Beleidsmakers moeten regio- en sector-specifieke strategieën ontwikkelen om de unieke uitdagingen die AI met zich meebrengt aan te pakken. Regio's die sterk afhankelijk zijn van sectoren die gevoelig zijn voor automatisering, zoals de maakindustrie, kunnen gerichte investeringen in digitale infrastructuur en gespecialiseerde trainingsprogramma's nodig hebben om significante banenverlies te mitigeren. Bovendien is het versterken van sociale zekerheidssystemen, waaronder werkloosheidsverzekeringen en publieke welzijnsprogramma's, cruciaal voor het beheren van structurele werkloosheid als gevolg van AI-gedreven automatisering. Het bieden van een vangnet voor werknemers die hun baan verliezen, kan sociale stabiliteit handhaven en de toename van inkomensongelijkheid voorkomen [7](#page=7). AI-adoptiestrategieën moeten inclusief zijn, zodat de voordelen van AI breed worden verspreid over alle segmenten van de beroepsbevolking, met name kwetsbare groepen zoals werknemers met een laag inkomen, minderheden en personen met beperkte toegang tot onderwijs en trainingsmogelijkheden. Dit kan worden bereikt door de adoptie van AI op manieren te stimuleren die menselijke arbeid aanvullen in plaats van deze te vervangen [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Een regio die sterk afhankelijk is van fabrieksarbeid kan een strategische investering doen in omscholingsprogramma's voor robotoperatoren en -onderhoudstechnici om werknemers te helpen overstappen naar de nieuwe banen die door automatisering ontstaan. #### 3.1.3 Waarborgen van werknemersrechten en ethische overwegingen Het waarborgen van werknemersrechten in de context van AI-adoptie is van cruciaal belang. Dit omvat het garanderen van eerlijke lonen, het voorkomen van discriminatie en het beschermen van persoonlijke informatie van individuen in AI-gestuurde processen. Door deze ethische normen vast te stellen, kunnen beleidsmakers ervoor zorgen dat AI-technologieën op een manier worden geïmplementeerd die de samenleving als geheel ten goede komt en potentiële risico's minimaliseert. Transparantie in AI-besluitvorming is essentieel voor het opbouwen van vertrouwen bij gebruikers en het waarborgen van de verantwoordingsplicht van AI-systemen [7](#page=7). Werknemersvertrouwen in AI op de werkplek wordt aangetast door de perceptie van AI als een bedreiging en ontevredenheid over overdreven beloofde AI-mogelijkheden. Er zijn zorgen over de ethiek en transparantie van AI, vooral in besluitvormingsprocessen. Hoewel AI de productiviteit kan verhogen en de kwaliteit van arbeid voor lager geschoolde werknemers kan verbeteren door de tijd die aan taken wordt besteed te verminderen en de outputkwaliteit te verhogen, neemt het ook het risico op baanverlies voor laaggeschoolde werknemers toe, met de angst voor toenemende inkomensongelijkheid. Bovendien heeft AI-adoptie het arbeidsvertrouwen verstoord en zorgen over ethiek doen ontstaan. De literatuur over de impact van AI richt zich vaak sterk op macro-evaluaties, wat ten koste gaat van micro-gedragingen en uitkomsten, waardoor het direct beïnvloeden van individuele werkgelegenheid door AI-kapitaal onderbelicht blijft [2](#page=2) [7](#page=7). > **Tip:** Beleidsmakers moeten een evenwicht vinden tussen het stimuleren van AI-innovatie en het beschermen van werknemersrechten, met nadruk op transparantie en eerlijkheid in AI-gestuurde besluitvorming. --- # Theoretische kaders en onderzoeksbeperkingen met betrekking tot AI Dit onderwerp onderzoekt de theoretische kaders die worden gebruikt om de impact van AI op de arbeidsmarkt te analyseren en belicht de huidige beperkingen in het onderzoek. ### 4.1 Theoretische kaders voor de analyse van AI en arbeidsmarktuitkomsten Verschillende theoretische kaders worden toegepast om de relatie tussen kunstmatige intelligentie (AI) en arbeidsmarktuitkomsten op macro- en microniveau te begrijpen [6](#page=6). #### 4.1.1 Macro-economische theoretische kaders Op macro-niveau zijn de volgende theorieën relevant: * **Schumpeter's Innovatietheorie**: Deze theorie verklaart hoe AI en automatisering bestaande banen ontwrichten en nieuwe creëren, wat leidt tot verschuivingen in werkgelegenheidspatronen [6](#page=6). * **Technologie-Taak Substitutie en Complementariteit Theorie**: Onderzoekers gebruiken deze theorie om te analyseren hoe AI menselijke arbeid vervangt (banenverlies) of aanvult (productiviteitsverbetering, nieuwe banencreatie) [6](#page=6). * **Innovatie-, Groei- en Diffusietheorieën**: Deze theorieën leggen uit hoe AI economische groei stimuleert via technologische innovatie en institutionele factoren, wat bijdraagt aan economische expansie en arbeidsmarktuitkomsten [6](#page=6). * **Skill-Biased Technological Change (SBTC) framework**: Dit raamwerk onderzoekt hoe AI de vraag naar hooggeschoolde arbeid verhoogt en die naar laaggeschoolde arbeid verlaagt, wat leidt tot loonongelijkheid [6](#page=6). * **Arbeidsmarktpolarisatietheorie**: Een belangrijk onderdeel van SBTC, dat de arbeidsmarkt opsplitst in banen met hoge vaardigheden en hoge lonen, en banen met lage vaardigheden en lage lonen, vaak ten koste van middenkaders [6](#page=6). #### 4.1.2 Micro-economische theoretische kaders Op micro-niveau zijn de volgende theorieën van belang: * **Human Capital Theorie**: Deze theorie benadrukt het belang van onderwijs, vaardigheden en aanpassingsvermogen voor werknemers om te profiteren van AI in plaats van te worden verdrongen [6](#page=6). * **AI Capital framework**: Een nieuw voorgesteld raamwerk dat onderzoekt hoe kennis, vaardigheden en capaciteiten gerelateerd aan AI-technologie de marktwaarde van een individu kunnen verhogen [6](#page=6). * **Business Apps Training framework**: Dit suggereert dat training in zakelijke toepassingen op geavanceerde technologie digitale competenties en empowerment kan verhogen en digitale kloven kan verkleinen [6](#page=6). * **Business AI Apps framework**: Dit analyseert hoe bedrijven geavanceerde technologie kunnen inzetten om financiële uitdagingen die de beroepsbevolking beïnvloeden, te overwinnen [6](#page=6). Een synthese van macro- en micro-economische modellen is cruciaal, omdat macro-uitkomsten direct worden beïnvloed door micro-factoren zoals individueel onderwijs en vaardigheden, en individueel gedrag aggregeert tot bredere trends [6](#page=6). ### 4.2 Beperkingen en lacunes in het huidige onderzoek Ondanks de vooruitgang in het onderzoek naar AI en de arbeidsmarkt, zijn er significante beperkingen en lacunes: #### 4.2.1 Geografische en data-gerelateerde beperkingen * **Regionale vertegenwoordiging**: Hoewel regio's zoals de VS en delen van Europa goed zijn onderzocht, ontbreekt er uitgebreid onderzoek naar een breder scala aan landen, met name in het Globale Zuiden [6](#page=6). * **Proxy-metingen voor AI-blootstelling**: Onderzoek gebruikt diverse proxy's zoals robotisering, digitale evolutie-indices en vacature-gebaseerde metingen. Deze leiden vaak tot uiteenlopende en soms tegenstrijdige conclusies over de impact van AI op werkgelegenheid en groei [6](#page=6). * **Gebrek aan micro-data over AI Capital**: Er is een gebrek aan data die het AI-kapitaal van individuen vastlegt, wat het moeilijk maakt om micro-niveau gedragingen en uitkomsten te analyseren, zoals hoe AI baanrollen hervormt of vaardigheidseisen verandert [7](#page=7). #### 4.2.2 Methodologische en inhoudelijke beperkingen * **Variatie en homogeniteit**: De effectiviteit van AI in banencreatie en productiviteit is complex en multifactorieel, met aanzienlijke variaties tussen regio's. De toegewezen patronen zijn niet homogeen, wat wijst op invloeden van lokale economische omstandigheden, regelgevende omgevingen en sectorale kenmerken [6](#page=6). * **Onzekerheid over vaardigheden en sectoren**: De literatuur mist consensus over welke specifieke vaardigheden of sectoren het meest zullen worden beïnvloed door AI [6](#page=6). * **Scaarsheid aan langetermijnonderzoek**: Er is een gebrek aan robuust empirisch bewijs over de langetermijneffecten van AI op werkgelegenheid, lonen en economische groei. De meeste studies richten zich op kortetermijnimpact [6](#page=6). * **Verwaarlozing van ethische, sociale en psychologische aspecten**: Veel literatuur over de economische impact van AI negeert de ethische, sociale en psychologische gevolgen voor werknemers, zoals verhoogde monitoring, werkstress en mogelijke vermindering van werktevredenheid [6](#page=6). * **Focus op macro-niveau**: De literatuur neigt sterk naar macro-economische evaluaties, ten koste van micro-niveau gedragingen en uitkomsten [7](#page=7). ### 4.3 Aangetoonde effecten van AI op de arbeidsmarkt Ondanks de beperkingen zijn er duidelijke effecten van AI op de arbeidsmarkt waargenomen: * **Werkgelegenheidsgroei (vooral hooggeschoold)**: AI heeft de werkgelegenheid gestimuleerd, met name in hooggeschoolde functies en grote bedrijven [7](#page=7). * **Loonaanpassingen en verbeterde bedrijfsvoering**: AI heeft geleid tot loonpremies en verbeterde bedrijfsprocessen in hooggeschoolde beroepen [7](#page=7). * **Productiviteitsverbetering voor laaggeschoolden**: AI verbetert de productiviteit voor minder ervaren en laaggeschoolde werknemers door de taaktijd te verkorten, de uitvoerkwaliteit te verbeteren, werkgelegenheid te stabiliseren tijdens neergangen en de baankwaliteit te verhogen voor historisch achtergestelde groepen [7](#page=7). * **Risico op banenverlies en inkomensongelijkheid**: Wijdverbreide adoptie van AI vergroot het risico op banenverlies voor laaggeschoolde werknemers, met angsten voor toenemende inkomensongelijkheid [7](#page=7). * **Verstoord arbeidsvertrouwen en ethische zorgen**: AI-adoptie heeft geleid tot een verstoord arbeidsvertrouwen en ethische bezwaren [7](#page=7). ### 4.4 Aanbevelingen voor beleidsmakers Om de voordelen van AI te maximaliseren en de nadelige effecten te minimaliseren, zijn strategische interventies nodig [7](#page=7): * **Investeringen in R&D**: Overheden moeten proactief investeren in AI-onderzoek en -ontwikkeling, in lijn met maatschappelijke behoeften en waarden, om doorbraken te stimuleren die leiden tot nieuwe industrieën en banencreatie [7](#page=7). * **Omscholing en bijscholing**: Implementeer robuuste beleidsmaatregelen gericht op het bijscholen en omscholen van de beroepsbevolking. Dit omvat zowel technische vaardigheden (data-analyse, programmeren) als soft skills (kritisch denken, creativiteit, aanpassingsvermogen) [7](#page=7). * **Digitale geletterdheid en AI-kapitaal**: Investeer strategisch in onderwijs- en trainingsprogramma's om de digitale geletterdheid en het AI-kapitaal van de algemene bevolking te verbeteren [7](#page=7). * **Regio- en sector-specifieke strategieën**: Ontwikkel strategieën die rekening houden met de unieke uitdagingen van specifieke regio's en sectoren, met gerichte investeringen in digitale infrastructuur en gespecialiseerde trainingen [7](#page=7). * **Versterking sociale zekerheid**: Verbeter sociale zekerheidssystemen, inclusief werkloosheidsverzekeringen en openbare welzijnswerken, om structurele werkloosheid door AI-automatisering te beheren en sociale stabiliteit te handhaven [7](#page=7). * **Inclusieve AI-adoptie**: Zorg ervoor dat de voordelen van AI breed worden verdeeld over alle werknemerssegmenten, met name kwetsbare groepen. Stimuleer AI-adoptie die menselijke arbeid aanvult in plaats van vervangt [7](#page=7). * **Bescherming van werknemersrechten**: Garandeer eerlijke lonen, voorkom discriminatie en bescherm persoonlijke informatie. Zorg voor transparantie in AI-besluitvorming om vertrouwen en verantwoording te bevorderen [7](#page=7). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Kunstmatige intelligentie (AI) | Een parapluterm voor een reeks algoritme-gebaseerde technologieën die complexe taken oplossen door functies uit te voeren die voorheen menselijk denken vereisten, zoals probleemoplossing, logisch redeneren en besluitvorming. | | AI-kapitaal | De mate waarin een individu, organisatie of economie wordt beïnvloed door of betrokken is bij AI. Dit omvat kennis, vaardigheden en capaciteiten met betrekking tot AI-technologieën, verworven door investeringen in opleiding. | | Generatieve AI | Een type AI dat nieuwe inhoud kan creëren, zoals tekst, afbeeldingen, muziek of zelfs video, gebaseerd op patronen die het uit bestaande gegevens heeft geleerd. | | AI-technologieën | Verwijst naar de verschillende methoden, tools en technieken die worden gebruikt om AI-systemen te creëren. Deze omvatten programmeertalen, frameworks en algoritmen die essentieel zijn voor de ontwikkeling van AI-systemen, zoals machinaal leren en natuurlijke taalverwerking. | | AI-systemen | Eindproducten of -toepassingen die AI-technologieën benutten om specifieke taken uit te voeren. Ze worden gebruikt in diverse domeinen, zoals marketingautomatisering, digitale communicatie en juridische dienstverlening. | | AI-blootstelling | De mate waarin een individu, organisatie of economie wordt beïnvloed door of betrokken is bij AI. | | Arbeidsmarktpolarisatie | Een fenomeen waarbij de arbeidsmarkt zich opdeelt in hoogopgeleide, goedbetaalde banen en laagopgeleide, laagbetaalde banen, vaak ten koste van banen in het middensegment, als gevolg van technologische vooruitgang zoals AI. | | Technologische verandering die vaardigheidsgebonden is (Skill-Biased Technological Change) | Een raamwerk dat onderzoekt hoe AI de vraag naar hooggeschoolde arbeid verhoogt en de vraag naar laaggeschoolde arbeid verlaagt, wat leidt tot loonongelijkheid. | | Menselijk kapitaaltheorie | Een theorie die de focus legt op het belang van onderwijs, vaardigheden en aanpassingsvermogen van werknemers om te profiteren van technologieën zoals AI, in plaats van erdoor verdrongen te worden. |

# Introduction et fonctions de la sécurité sociale La sécurité sociale est un système de protection collective visant à prémunir les citoyens contre les aléas de la vie susceptibles d'entraîner une perte de revenus ou des dépenses importantes [1](#page=1). ### 1.1 Principes généraux de la sécurité sociale La sécurité sociale repose sur un principe de solidarité nationale. Chaque individu contribue au système, que ce soit par le biais d'impôts ou de prélèvements sur son salaire, et en retour, il peut bénéficier d'une aide lorsqu'il en a besoin [1](#page=1). ### 1.2 Fonctions de la sécurité sociale Les fonctions principales de la sécurité sociale sont les suivantes : * **Remplacement de revenus:** En cas de perte de revenus professionnels, la sécurité sociale fournit un revenu de remplacement, notamment en cas de chômage, d'incapacité de travail ou lors de la retraite [1](#page=1). * **Couverture des charges sociales:** Elle prend en charge certaines dépenses importantes, telles que l'éducation des enfants ou les frais de maladie [1](#page=1). * **Complément de revenu:** Elle peut agir comme un complément de revenu dans diverses situations [1](#page=1). * **Prestations d'aide:** Pour les personnes n'ayant pas de revenus professionnels, indépendamment de leur volonté, la sécurité sociale verse des prestations d'aides [1](#page=1). ### 1.3 Les branches de la sécurité sociale Le système de sécurité sociale est structuré autour de plusieurs branches couvrant différents risques : * Pensions de retraite et de survie [1](#page=1). * Chômage [1](#page=1). * Assurance accidents du travail [1](#page=1). * Assurance maladie professionnelle [1](#page=1). * Allocations familiales [1](#page=1). * Assurance obligatoire pour les soins de santé [1](#page=1). * Allocations et vacances annuelles [1](#page=1). ### 1.4 Les régimes de sécurité sociale Il existe trois principaux régimes de sécurité sociale, distincts selon le statut professionnel : * **Salarié:** Concerne les personnes liées à un employeur par un contrat de travail. L'employeur est le principal organisme de perception des cotisations [1](#page=1). * **Indépendant:** S'applique aux personnes exerçant une activité professionnelle pour leur propre compte. Ces personnes s'affilient et paient leurs cotisations auprès d'une caisse d'assurance sociale ou de la Caisse Nationale Auxiliaire d'Assurance Sociale (CNAST) [1](#page=1). * **Fonctionnaire:** Régime applicable aux personnes travaillant dans le secteur public, incluant le personnel des administrations locales et provinciales, ainsi que le personnel des administrations centrales [1](#page=1). ### 1.5 L'Office National de Sécurité Sociale (ONSS) L'ONSS joue un rôle central dans le système. Ses missions incluent : * Le recouvrement des cotisations [1](#page=1). * La distribution des allocations [1](#page=1). * Le contrôle et la vérification [1](#page=1). La structure de l'ONSS comprend une direction générale qui dirige et contrôle, des services régionaux assurant le contact direct avec les employeurs, et des services spécialisés pour les tâches techniques [1](#page=1). ### 1.6 Financement de la sécurité sociale Le financement de la sécurité sociale repose principalement sur les cotisations sociales et, dans certains cas, sur des subventions de l'État. #### 1.6.1 Cotisations sociales Les cotisations sont calculées sur la rémunération et sont réparties entre employeurs et travailleurs. * **Travailleurs salariés:** Les moyens financiers des principales branches (incapacité de travail et invalidité, pensions, accidents du travail, maladie professionnelle et chômage) sont globalisés au sein de l'ONSS et répartis. Les cotisations des travailleurs sont prélevées directement sur les salaires [1](#page=1). * **Secteur privé:** Le taux de cotisation pour les travailleurs est de 13,07 % [1](#page=1). * **Secteur marchand et entreprises de travail adapté:** Le taux de cotisation pour l'employeur est de 19,8 % [1](#page=1). * **Secteur non-marchand:** Le taux de cotisation pour l'employeur est de 24,82 % [1](#page=1). * **Fonds Amiante:** Financé par une cotisation de 0,01 % pendant deux trimestres par an, complété par une subvention de l'État, ce fonds indemnise les travailleurs victimes de l'amiante [1](#page=1). * **Fonds des Furniture des Entreprises:** Son financement dépend d'une cotisation dont le taux varie selon la taille de l'entreprise et la nature de ses activités, complété par une subvention de l'État [1](#page=1). * **Vacances annuelles des travailleurs manuels et des artistes:** Ce régime est financé par une cotisation de 15,84 %, calculée sur le salaire brut [1](#page=1). #### 1.6.2 Cotisations patronales supplémentaires Les employeurs sont également soumis à des cotisations supplémentaires : * Cotisation de modération salariale supplémentaire: 0,40 % sur la rémunération brute [1](#page=1). * Cotisation représentant: 0,02 % pour l'employeur, en application de la loi sur les accidents du travail [1](#page=1). * Cotisation supplémentaire: 1,60 % pour les entreprises de dix travailleurs ou plus [1](#page=1). * Cotisation destinée au financement du chômage temporaire et du complément d'ancienneté pour les chômeurs âgés: 0,10 % [1](#page=1). > **Tip:** Il est important de noter que certaines catégories de travailleurs bénéficient de réductions de cotisations visant à soutenir la compétitivité des entreprises et à faciliter l'embauche, notamment pour les jeunes travailleurs et les accueillantes d'enfants [1](#page=1). --- # Structure et régimes de la sécurité sociale La sécurité sociale est un système de protection sociale visant à couvrir les risques de la vie pouvant entraîner des pertes de revenus ou des dépenses importantes, fondé sur la solidarité nationale [1](#page=1). ## 2. Structure et régimes de la sécurité sociale La sécurité sociale remplit plusieurs fonctions essentielles [1](#page=1): * **Revenu de remplacement**: En cas de perte de revenus, elle assure des prestations telles que le chômage, les pensions de retraite ou l'incapacité de travail [1](#page=1). * **Prise en charge des charges sociales**: Elle couvre des dépenses comme l'éducation des enfants ou les frais de maladie [1](#page=1). * **Complément de revenu**: Elle peut apporter un soutien financier additionnel [1](#page=1). * **Prestations d'aides**: Pour les personnes sans revenus professionnels indépendamment de leur volonté, des aides sont fournies [1](#page=1). La sécurité sociale se décline en sept branches principales [1](#page=1): 1. Pensions de retraite et de survie 2. Chômage 3. Assurance accidents du travail 4. Assurance maladie professionnelle 5. Allocations familiales 6. Assurance obligatoire pour les soins de santé 7. Allocations et vacances annuelles Il existe trois principaux régimes de sécurité sociale, basés sur le statut professionnel des individus [1](#page=1): * **Salarié**: Personne liée à un employeur par un contrat de travail [1](#page=1). * **Indépendant**: Personne exerçant une activité professionnelle pour son propre compte [1](#page=1). * **Fonctionnaire**: Personne travaillant dans le secteur public [1](#page=1). ### 2.1 Organismes et fonctionnement par régime #### 2.1.1 Régime des salariés Pour le régime des salariés, l'Office National de Sécurité Sociale (ONSS) est l'organisme principal de perception des cotisations, à la fois pour l'employeur et le travailleur. Les employeurs s'affilient et paient les cotisations auprès d'une caisse d'assurance sociale ou via l' organisme de la caisse nationale auxiliaire d'assurance sociale (ONASTI). L'ONASTI est chargé de percevoir la globalité des cotisations et de coordonner le paiement des prestations, lesquelles sont ensuite versées par la SED [1](#page=1). #### 2.1.2 Régime des fonctionnaires Pour les fonctionnaires, la gestion des cotisations et des prestations varie selon leur administration d'appartenance [1](#page=1): * Personnel des collectivités locales et provinciales: ONEM [1](#page=1). * Personnel des administrations centrales: L'employeur paie les cotisations, sauf pour les majors de santé [1](#page=1). #### 2.1.3 Régime des indépendants Les indépendants paient leurs cotisations auprès de caisses d'assurances sociales. Ces cotisations financent principalement leur couverture en matière d'incapacité de travail, d'invalidité, de pensions, et parfois le chômage [1](#page=1). > **Tip:** Bien que le document mentionne "Salarié Générale", il s'agit vraisemblablement d'une faute de frappe et le terme "Salarié" est utilisé dans le contexte de la description du régime [1](#page=1). ### 2.2 L'Office National de Sécurité Sociale (ONSS) L'ONSS joue un rôle central dans le système de sécurité sociale belge. Ses missions incluent le recouvrement des cotisations, la distribution des allocations, ainsi que le contrôle et la vérification [1](#page=1). La structure de l'ONSS comprend : * **Direction générale**: Elle assure la direction, le contrôle et la supervision de l'organisme [1](#page=1). * **Services régionaux**: Ils sont le point de contact direct avec les employeurs [1](#page=1). * **Services spécialisés**: Ils se chargent de tâches techniques spécifiques [1](#page=1). Les cotisations sociales sont prélevées directement sur les salaires par l'employeur et sont versées trimestriellement à l'ONSS. Pour les indépendants, les cotisations sont calculées sur leurs revenus annuels et versées à la caisse d'assurances sociales, qui transmet ensuite les informations à l'ONASTI pour le recouvrement [1](#page=1). Les cotisations collectées sont réparties entre les différentes branches de la sécurité sociale [1](#page=1). ### 2.3 Financement de la sécurité sociale Le financement de la sécurité sociale repose principalement sur les cotisations sociales, mais aussi sur des subventions de l'État et d'autres contributions [1](#page=1). #### 2.3.1 Cotisations des travailleurs salariés Pour les principales branches (incapacité de travail et invalidité, pensions, accidents du travail, maladie professionnelle et chômage), les moyens financiers sont globalisés au sein de l'ONSS et répartis [1](#page=1). * **Secteur privé**: Les travailleurs cotisent à hauteur de 13,07 % de leur rémunération [1](#page=1). * **Secteur marchand et entreprises de travail adapté**: Les cotisations patronales s'élèvent à 19,8 % [1](#page=1). * **Secteur non-marchand**: Les cotisations patronales sont de 24,82 % [1](#page=1). Il existe des catégories de travailleurs pour lesquels les cotisations sont calculées en déduisant un taux de base. Les vacances annuelles des travailleurs manuels et des artistes sont financées par des cotisations de 15,84 % [1](#page=1). #### 2.3.2 Cotisations patronales supplémentaires En plus des cotisations de base, les employeurs doivent s'acquitter de cotisations supplémentaires [1](#page=1): * Cotisation de modération salariale supplémentaire: 0,40 % dans le cadre de la loi sur les vacances annuelles [1](#page=1). * Cotisation représentative: 0,02 % pour l'application de la loi sur les accidents du travail [1](#page=1). * Cotisation supplémentaire: 1,60 % pour les entreprises employant dix travailleurs ou plus [1](#page=1). * Cotisation destinée au financement du chômage temporaire et du complément d'ancienneté pour les chômeurs âgés: 0,10 % [1](#page=1). #### 2.3.3 Fonds spécifiques Certains fonds sont financés par des cotisations spécifiques : * **Le Fonds Amiante**: Il indemnise les travailleurs victimes de l'amiante et est financé par une cotisation de 0,01 % pendant deux trimestres par an, ainsi que par une subvention de l'État [1](#page=1). * **Le Fonds des Furniture des Entreprises**: Il est financé par une partie des cotisations dont le taux varie selon la taille de l'entreprise et la nature de ses activités (industrielle, commerciale, autre), ainsi que par une subvention de l'État [1](#page=1). #### 2.3.4 Réductions des cotisations Des réductions de cotisations existent dans le but de soutenir la compétitivité des entreprises et de faciliter l'embauche, notamment pour les jeunes travailleurs et les accueillantes d'enfants [1](#page=1). > **Tip:** Il est crucial de comprendre que les cotisations sont réparties entre différentes branches de la sécurité sociale, démontrant la complexité et l'interconnexion des différents systèmes de protection [1](#page=1). --- # Financement de la sécurité sociale Le financement de la sécurité sociale repose sur un système de solidarité nationale, où les cotisations des employeurs et des travailleurs permettent de couvrir les risques sociaux et de verser des prestations aux ayants droit [1](#page=1). ### 3.1 Principes généraux du financement La sécurité sociale est un système qui protège les individus contre les risques de la vie susceptibles d'entraîner une perte de revenus ou des dépenses importantes. Elle repose sur la solidarité nationale, impliquant que chacun cotise sous forme d'impôts ou de prélèvements sur son salaire, et en retour, chacun peut bénéficier d'une aide en cas de besoin. Ses fonctions principales sont d'assurer un revenu de remplacement en cas de perte de revenus (chômage, pension, incapacité de travail), de couvrir les charges sociales comme l'éducation des enfants ou les frais de maladie, de compléter les revenus, et de fournir des aides aux personnes sans revenus professionnels, indépendamment de leur volonté [1](#page=1). ### 3.2 Champ d'application et régimes La sécurité sociale couvre sept branches: les pensions de retraite et de survie, le chômage, l'assurance accidents du travail, l'assurance maladie professionnelle, les allocations familiales, l'assurance obligatoire pour les soins de santé, et les allocations vacances annuelles. Elle s'articule autour de trois régimes principaux [1](#page=1): * **Salarié:** Personne liée à un employeur par un contrat de travail. L'Office National de Sécurité Sociale (ONSS) est l'organisme principal de perception des cotisations, payées par l'employeur [1](#page=1). * **Indépendant:** Personne qui exerce une activité professionnelle pour son propre compte. Les cotisations sont payées auprès d'une caisse d'assurance sociales ou de la Caisse Nationale Auxiliaire d'Assurance Sociale pour les Indépendants (CNASTI), qui centralise le recouvrement et coordonne le paiement des prestations [1](#page=1). * **Fonctionnaire:** Personne travaillant dans le secteur public. Les cotisations sont payées par l'employeur (sauf pour les mutualités de santé) [1](#page=1). D'autres dispositifs d'aide sociale existent, tels que le revenu d'intégration (CPAS), l'aide sociale, le revenu d'intégration transitoire, ou les revenusMinimums pour Personnes Âgées (MRPA) [1](#page=1). ### 3.3 Le rôle de l'ONSS L'Office National de Sécurité Sociale (ONSS) a pour missions le recouvrement des cotisations, la distribution des allocations, ainsi que le contrôle et la vérification. Sa structure comprend une direction générale pour l'audition, la direction et le contrôle, des services régionaux pour le contact direct avec les employeurs, et des services spécialisés pour les tâches techniques [1](#page=1). ### 3.4 Modalités de perception des cotisations Pour les travailleurs salariés, les cotisations sont prélevées directement sur les salaires par l'employeur et versées trimestriellement à l'ONSS. Pour les indépendants, les cotisations sont calculées annuellement et versées à la CNASTI. Les cotisations collectées par l'ONSS sont ensuite réparties entre les différentes branches de la sécurité sociale. Des amendes sont prévues en cas de non-respect des obligations, et il existe des assurances judiciaires [1](#page=1). ### 3.5 Calcul et répartition des cotisations Les cotisations sont calculées sur la base de la rémunération brute. Les employeurs calculent et prélèvent le montant des cotisations dues par les travailleurs [1](#page=1). #### 3.5.1 Cotisations pour la gestion globale Les principaux moyens financiers pour les branches comme l'incapacité de travail et invalidité, les pensions, les accidents du travail, la maladie professionnelle et le chômage sont globalisés au sein de l'ONSS et répartis [1](#page=1). #### 3.5.2 Cotisations par secteur et par régime * **Secteur privé (travailleurs salariés):** Les cotisations s'élèvent à 13,07% pour les travailleurs [1](#page=1). * **Secteur marchand et entreprises de travail adapté (employeurs):** Les cotisations sont de 19,8% [1](#page=1). * **Secteur non-marchand (employeurs):** Les cotisations s'élèvent à 24,82% [1](#page=1). > **Tip:** Il est important de noter que pour certaines catégories de travailleurs, les cotisations sont calculées en déduisant du taux de base un taux correspondant à chaque branche qui n'est pas d'application [1](#page=1). #### 3.5.3 Financement de branches spécifiques * **Le Fonds Amiante:** Il verse des indemnités aux travailleurs victimes de l'amiante et est financé par une cotisation de 0,01% pendant deux trimestres par an, complétée par une subvention de l'État [1](#page=1). * **Le Fonds des Furniture des Entreprises:** Son financement est partagé entre des cotisations dont le taux varie selon la taille de l'entreprise et la nature de ses activités (industrielle, commerciale, autre), et une subvention de l'État [1](#page=1). * **Vacances annuelles des travailleurs manuels et des artistes:** Ce financement est assuré par une cotisation de 15,84% calculée sur le salaire brut, en plus des cotisations normales [1](#page=1). #### 3.5.4 Cotisations supplémentaires pour les employeurs En plus des cotisations de base, les employeurs sont soumis à des cotisations supplémentaires : * **Cotisation de modération salariale supplémentaire:** 0,40% sous l'application de la loi sur les vacances annuelles [1](#page=1). * **Cotisation Représentation (Cat. rep.):** 0,02% pour l'employeur, en application de la loi sur les accidents du travail [1](#page=1). * **Cotisation supplémentaire (Cat. supp.):** 1,60% pour les entreprises de dix travailleurs ou plus [1](#page=1). * **Cotisation destinée au financement du chômage temporaire et du complément d'ancienneté pour les chômeurs âgés:** 0,10% [1](#page=1). ### 3.6 Réductions de cotisations Des réductions de cotisations existent dans le but de soutenir la compétitivité des entreprises et de faciliter l'embauche de travailleurs. Ces réductions concernent notamment l'engagement des jeunes travailleurs et les accueillantes d'enfants [1](#page=1). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Sécurité sociale | Système mis en place par l'État pour protéger les personnes contre les risques de la vie qui peuvent entraîner des pertes de revenus ou des dépenses importantes, basé sur la solidarité nationale. | | Revenu de remplacement | Prestation versée en cas de perte de revenus professionnels, comme en cas de chômage, d'incapacité de travail ou lors de la retraite. | | Prestations d'aides | Aide sociale versée aux personnes qui ne disposent pas de revenus professionnels, indépendamment de leur volonté. | | Branches de la S.S | Divisions fonctionnelles de la sécurité sociale couvrant divers risques : retraite, chômage, accidents du travail, maladies professionnelles, allocations familiales, soins de santé et vacances annuelles. | | Régimes de la SS | Catégorisation des assurés sociaux selon leur statut professionnel : salarié (lié à un employeur), indépendant (professionnel travaillant à son compte) et fonctionnaire (agent du secteur public). | | Cotisations | Montant prélevé sur les salaires ou les revenus, versé aux organismes de sécurité sociale pour financer les prestations. | | Recouvrement des cotisations | Action par laquelle les organismes de sécurité sociale collectent les sommes dues par les employeurs et les travailleurs. | | ONSS | Office National de Sécurité Sociale, organisme chargé du recouvrement des cotisations, de la distribution des allocations et du contrôle. | | Secteur privé | Ensemble des entreprises et organisations n'appartenant pas au secteur public. | | Secteur non-marchand | Ensemble des organisations dont l'activité principale n'est pas la production de biens ou de services destinés à être vendus sur un marché, souvent à but social ou culturel. | | Réductions des cotisations | Diminutions des montants de cotisations sociales accordées sous certaines conditions, notamment pour soutenir l'emploi et la compétitivité des entreprises. |

# Het concept van concurrentiepositie en de Europese uitdagingen Dit onderwerp onderzoekt de definitie en beïnvloeders van concurrentiepositie, analyseert de huidige uitdagingen voor Europa's concurrentiekracht in vergelijking met wereldmachten als China en Amerika, en reflecteert op de implicaties en mogelijke oplossingen. ### 1.1 Wat is het concept van concurrentiepositie? Concurrentiepositie wordt gedefinieerd als het "vermogen om succesvol te concurreren met rivalen op een internationale markt." Dit concept is heterogeen en kan op verschillende niveaus worden toegepast, waarbij een sterke concurrentiepositie over het algemeen wordt geassocieerd met verhoogde welvaart. ### 1.2 Factoren die de concurrentiepositie beïnvloeden Verschillende factoren beïnvloeden de internationale concurrentiepositie van een entiteit: * **Productiviteit:** Lagere productiviteit ten opzichte van concurrenten, zoals de VS en China, is een kernprobleem. * **Relatieve Kosten:** Hoge relatieve kosten, waaronder arbeidskosten en energiekosten, drukken de concurrentiekracht. * **Schaalvoordelen:** Lage relatieve schaalvoordelen voor bedrijven, ook wel het gebrek aan "Europese kampioenen" genoemd, belemmeren de concurrentie. * **Innovatie en Investeringen:** De noodzaak om te investeren in Onderzoek & Ontwikkeling (R&D) en menselijk kapitaal is cruciaal. * **Geopolitieke Stabiliteit:** Europa wordt geconfronteerd met een wereld van minder stabiele geopolitiek, waarin afhankelijkheden kwetsbaarheden worden en men niet langer op anderen kan vertrouwen voor veiligheid. * **Energieprijzen en Decarbonisatie:** De noodzaak om hoge energieprijzen te verlagen en tegelijkertijd te decarboniseren en over te schakelen naar een circulaire economie. ### 1.3 De huidige staat van Europa's concurrentiepositie: Europese uitdagingen Europa verliest terrein op de wereldmarkt, waar China en Amerika economisch gezien voorop lopen. Dit wordt onderstreept door de observatie dat China's aandeel in de wereldeconomie Europa's aandeel evenaart. #### 1.3.1 Analyse van Draghi's rapport over Europese concurrentiekracht Het rapport van Mario Draghi identificeert drie grote transformaties die Europa moet ondergaan: 1. **Accelereren van innovatie en nieuwe groeimotoren vinden:** Europa moet nieuwe wegen inslaan om economische groei te stimuleren. 2. **Omgaan met een instabiele geopolitieke wereld:** De afhankelijkheid van andere landen wordt een kwetsbaarheid, wat vraagt om strategische autonomie. 3. **Energieprijzen, decarbonisatie en circulariteit:** Een evenwicht vinden tussen economische groei en ecologische duurzaamheid. #### 1.3.2 De "China-problematiek" en Europese bedrijven Europa heeft een "China-probleem", wat deels samenhangt met de concurrentie die China biedt. Europese bedrijven ervaren dat hun kosten te hoog zijn, er te veel regels zijn en dat ze te veel concurrentie van buitenaf toelaten. Dit leidt ertoe dat veel Europese bedrijven Amerika als een "beloofd land" zien vanwege het innovatieklimaat en de economische kansen. #### 1.3.3 De marktreflex en empirische data De marktreflex is duidelijk: de Europese concurrentiepositie moet versterkt worden door meer economische groei en het creëren van "Europese kampioenen". Empirische data tonen een verslechtering van de relatieve kosten, met name door duurdere energie, politieke instabiliteit, strengere wetgeving en beperkte mogelijkheden voor exclusieve samenwerking op onderzoeksgebied. De sterke invloed van actiegroepen wordt ook als een belemmering gezien. #### 1.3.4 Beperkingen van de Europese concurrentiepositie * **Lagere productiviteit:** In vergelijking met de VS en China. * **Hoge kosten:** Vooral energie en arbeid zijn duurder. * **Beperkte schaalvoordelen:** Te weinig grote Europese spelers. * **Noodzaak van investeringen:** In R&D en menselijk kapitaal. * **Bureaucratie en regelgeving:** De zogenaamde "red tape" beperkt de flexibiliteit. * **Politieke verdeeldheid:** Moeilijkheden bij het doorvoeren van hervormingen en gemeenschappelijke schulden. ### 1.4 Organisatorisch perspectief op concurrentiepositie Vanuit het organisatieperspectief zijn er specifieke uitdagingen en oplossingen: #### 1.4.1 Narratief vanuit Europese bedrijven Bedrijven signaleren dat de kostprijs van hun operaties te hoog is, er een overmaat aan regels bestaat en dat er te veel concurrentie van buitenaf wordt toegelaten. De reflex vanuit de markt is dus gericht op het verbeteren van de concurrentiepositie, het verhogen van de economische groei en het voorkomen dat bedrijven naar innovatie-hotspots zoals Amerika vertrekken. #### 1.4.2 Gevolgen van verslechterende concurrentiepositie * **Bedrijven vertrekken:** Naar landen met een gunstiger ondernemingsklimaat. * **Innovatieverlies:** Potentiële innovaties blijven in Europa achter. * **Verminderde welvaart:** Op de lange termijn kan dit leiden tot lagere welvaartsniveaus. #### 1.4.3 Oplossingen vanuit het bedrijfsleven en beleid * **Doorbraakinnovaties:** Essentieel voor brede welvaart. * **Reductie van bureaucratie:** Vereenvoudiging van regelgeving. * **Investeringen in Oost-Europa:** Om economische groei te stimuleren. * **Investeringen in groene technologie:** Aansluitend op duurzaamheidsdoelstellingen. #### 1.4.4 Relatie tussen duurzaamheid, rapportage en investering Er is een toenemende consensus over de relatie tussen duurzaamheidsrapportage en investeringen in duurzaamheid. Onderzoek toont aan dat bedrijven in landen die wetgeving voor duurzaamheidsrapportage hebben ingevoerd, hun groene innovatieoutput en -kwaliteit hebben verhoogd ten opzichte van hun tegenhangers. Gestandaardiseerde duurzaamheidsmetrieken kunnen investeringen kanaliseren. > **Tip:** Het effect van duurzaamheid rapporteren op groene investeringen is complex en de causale verbanden zijn niet altijd eenduidig. De meting van dit effect gebeurt vaak op de lange termijn en vereist zorgvuldige analyse van heterogeniteit tussen landen en sectoren. ### 1.5 De interne markt en de Europese uitdagingen De interne markt is een cruciaal instrument voor het verbeteren van de Europese concurrentiepositie. Echter, er zijn nog aanzienlijke verbeteringen nodig: * **Verbetering van de interne markt:** Dit omvat het harmoniseren van nationale regels, het introduceren van een "28e regime" (een uniform Europees regelgevend kader), en het verminderen van bureaucratie. * **Integratie van diensten:** De dienstenectar moet verder geïntegreerd worden binnen de interne markt. * **Verbeteren van kapitaalmarkten:** Een efficiëntere kapitaalmarkt is nodig om investeringen te faciliteren. * **Arbeidsmobiliteit:** Het bevorderen van mobiliteit van werknemers binnen de EU. * **Herijken van de missie van de EU:** Het vinden van een balans tussen EU-doelstellingen en nationale soevereiniteit, en het versterken van sociale cohesie. ### 1.6 Kritiek op de focus op concurrentiepositie Paul Krugman bekritiseert de focus op concurrentiepositie als te simplistisch en macro-economisch misleidend. Hij stelt dat het concept van "concurrentievermogen" in de internationale economie te veel lijkt op het idee van een natie die concurreert met andere naties, vergelijkbaar met hoe bedrijven concurreren. Dit leidt tot een fixatie op aspecten als de wisselkoers en arbeidskosten, terwijl productiviteitsgroei en technologische vooruitgang belangrijker zijn voor de welvaart op lange termijn. > **Voorbeeld:** Krugman's kritiek kan worden gemotiveerd door het argument dat een natie niet failliet kan gaan op dezelfde manier als een bedrijf. Het primaire doel van economisch beleid zou welvaart voor de burgers moeten zijn, niet het winnen van een "concurrentiewedstrijd" met andere landen. Het focussen op relatieve kosten kan afleiden van de noodzaak om te investeren in menselijk kapitaal en infrastructuur die de productiviteit op lange termijn verhogen. ### 1.7 Reflectievragen * Hoe haalbaar is de strategie van Draghi voor het verbeteren van de Europese concurrentiepositie? * Wat zijn de consequenties van het constant denken in termen van concurrentiepositie voor beleid en maatschappij? * Welk effect heeft duurzaam rapporteren door een bedrijf op hun investeringen in groene technologie? * Hoe kan de interne markt in Europa verder verbeterd worden om de concurrentiepositie te versterken? * Hoe reageert het bedrijfsleven op het waargenomen verslechteren van de concurrentiepositie van Europa? --- # Draghi's strategie ter verbetering van de Europese concurrentiepositie Mario Draghi stelt een transformatieve strategie voor om de Europese concurrentiepositie te versterken door middel van gerichte hervormingen, investeringen en een hernieuwd strategisch beleid. ### 2.1 Analyse van de huidige Europese concurrentiepositie De Europese concurrentiepositie staat onder druk, voornamelijk door: * **Lagere productiviteit** vergeleken met de Verenigde Staten en China. * **Hoge relatieve kosten**, waaronder arbeid en energie. * **Beperkte schaalvoordelen** voor Europese bedrijven in vergelijking met internationale concurrenten. * **Onvoldoende investeringen** in onderzoek en ontwikkeling (R&D) en menselijk kapitaal. Deze factoren dragen bij aan een situatie waarin Europese bedrijven overwegen om elders te investeren, met name in de Verenigde Staten, vanwege een aantrekkelijker ondernemingsklimaat, minder regeldruk en lagere kosten. De reflex uit de markt is dan ook duidelijk: de Europese concurrentiepositie moet versterkt worden om economische groei te stimuleren, Europese "kampioenen" te behouden en te voorkomen dat bedrijven vertrekken naar innovatie-hubs elders. ### 2.2 Draghi's voorgestelde transformaties Draghi's strategie omvat drie kerntransformaties voor Europa: #### 2.2.1 Verlagen van energieprijzen en verduurzaming Europa moet de energiekosten verlagen, parallel aan de ambitie om te decarboniseren en over te schakelen op een circulaire economie. Dit vereist een strategische aanpak om energie betaalbaarder te maken zonder de duurzaamheidsdoelstellingen in gevaar te brengen. #### 2.2.2 Versnellen van innovatie en nieuwe groeimotoren Een cruciale pijler van Draghi's strategie is het stimuleren van innovatie. Dit houdt in: * **Investeren in R&D:** Het verhogen van de investeringen in onderzoek en ontwikkeling is essentieel om nieuwe technologieën en groeimotoren te ontdekken. * **Stimuleren van "Europese kampioenen":** Het creëren van een omgeving waarin grootschalige Europese bedrijven kunnen floreren en concurreren op wereldniveau. * **Focus op industriebeleid:** Actief industriebeleid kan worden ingezet om specifieke sectoren te ondersteunen en innovatie te bevorderen. #### 2.2.3 Versterken van strategische autonomie In een wereld van toenemende geopolitieke instabiliteit is het voor Europa noodzakelijk om strategische autonomie te versterken. Dit betekent: * **Verminderen van afhankelijkheden:** Europa kan niet langer blindelings vertrouwen op andere regio's voor zijn veiligheid en essentiële behoeften. * **Veerkracht vergroten:** Het opbouwen van eigen capaciteiten en het diversifiëren van toeleveringsketens om kwetsbaarheden te minimaliseren. ### 2.3 Hervormingen in besluitvorming en financiering Naast de drie kerntransformaties identificeert Draghi belangrijke hervormingen op institutioneel en financieel vlak: #### 2.3.1 Hervorming van besluitvorming De besluitvormingsprocessen binnen de Europese Unie moeten worden hervormd om efficiënter en daadkrachtiger te worden. Dit kan de implementatie van nieuwe strategieën versnellen en de Unie wendbaarder maken. #### 2.3.2 Financiering via gemeenschappelijke Europese schulden Draghi stelt voor om gemeenschappelijke Europese schulden te overwegen als een middel om de investeringsbehoeften van Europa te financieren. Dit kan een manier zijn om grootschalige projecten te ondersteunen en de economische veerkracht te vergroten. #### 2.3.3 Verbeteren van de interne markt Een essentieel onderdeel van de strategie is het verder ontwikkelen van de interne markt. Dit omvat: * **Verbetering van de kapitaalmarkt:** Het vergemakkelijken van grensoverschrijdende investeringen en kapitaalstromen. * **Harmonisatie van nationale regels:** Het vereenvoudigen en uniform maken van regels tussen lidstaten om handelsbelemmeringen te verminderen. * **Introductie van een "28ste regime":** Dit suggereert het creëren van een extra regelgevend kader of aanpak die specifiek gericht is op het versterken van de Europese concurrentiepositie, mogelijk naar het model van de Verenigde Staten. * **Reductie van bureaucratie ("red tape"):** Het verminderen van administratieve lasten en regelgeving die innovatie en groei belemmeren. * **Integratie van de diensten-sectoren:** Het verder openstellen en integreren van de dienstensector binnen de interne markt. * **Verbeteren van arbeidsmobiliteit:** Het faciliteren van de beweging van werknemers tussen lidstaten. ### 2.4 De rol van duurzaamheid en groene technologie Er is een groeiend inzicht in de relatie tussen duurzaamheidsrapportage en investeringen in groene technologie. Bedrijven die verplicht zijn tot gestandaardiseerde duurzaamheidsmetrics, laten een toename zien in groene innovatie. Dit suggereert dat verplichte rapportage een effectieve manier kan zijn om investeringen te kanaliseren naar duurzame oplossingen, wat zowel de concurrentiepositie als de milieu-doelstellingen ten goede komt. > **Tip:** Hoewel de analyse van de relatie tussen duurzaamheidsrapportage en groene investeringen veelbelovend is, is het belangrijk om te erkennen dat de effecten op lange termijn pas meetbaar zijn. Ook is er vaak sprake van heterogeniteit tussen landen en sectoren, en causale verbanden zijn niet altijd eenduidig bewezen. ### 2.5 Haalbaarheid en kritiek op Draghi's plannen De haalbaarheid van Draghi's plannen wordt zowel door sterke punten als door uitdagingen gekenmerkt. #### 2.5.1 Sterke punten die de haalbaarheid vergroten * **Duidelijke probleemidentificatie:** Draghi's analyses van de kernproblemen van Europa (productiviteit, kosten, schaalvoordelen) zijn scherp. * **Concrete voorstellen:** Er worden specifieke beleidsvoorstellen gedaan, zoals het "28ste regime" en investeringen in Oost-Europa. * **Steun vanuit het bedrijfsleven:** Europese bedrijven geven aan te willen blijven investeren mits innovatie en kosten verbeteren. * **Empirische onderbouwing:** Er is bewijs dat CSR-wetgeving leidt tot meer groene innovatie. #### 2.5.2 Factoren die de haalbaarheid beperken * **Politieke verdeeldheid:** Hervormingen van besluitvorming en gemeenschappelijke schulden zijn politiek gevoelig en controversieel. * **Hoge kosten en bureaucratie:** Europa kampt nog steeds met hoge energiekosten, strikte regelgeving en de invloed van actiegroepen. * **Trage implementatie:** Veel voorstellen bevinden zich nog in de ontwerpfase, wat duidt op potentiële vertragingen. #### 2.5.3 Kritiek van Paul Krugman Economen zoals Paul Krugman bekritiseren de focus op de concurrentiepositie als potentieel simplistisch en macro-economisch misleidend. De kritiek kan voortkomen uit de angst dat een overmatige focus op het "inleveren van welvaart voor levensgeluk" de bredere maatschappelijke doelen van de EU, zoals sociale cohesie en milieubescherming, kan ondermijnen. > **Voorbeeld:** Een mogelijke kritiek van Krugman zou kunnen zijn dat het nastreven van "Europese kampioenen" leidt tot marktverstoringen en concentratie van economische macht, ten koste van kleinere, innovatieve bedrijven of de algemene consument. Of dat de nadruk op kostenreductie ten koste gaat van sociale standaarden of investeringen in publieke goederen. #### 2.5.4 Conclusie over haalbaarheid Draghi's plannen zijn inhoudelijk sterk en economisch onderbouwd. De politieke en institutionele realiteit binnen de EU maakt echter volledige en snelle implementatie tot een aanzienlijke uitdaging. Op lange termijn zijn de plannen haalbaar, mits er voldoende politieke wil, investeringen en samenwerking zijn. De strategie raakt echter de kernvraag of Europa welvaart wil inleveren voor levensgeluk, wat een breder debat vereist over de missie van de Europese Unie en de balans tussen economische groei en andere maatschappelijke prioriteiten. ### 2.6 De reflex uit het bedrijfsleven Het bedrijfsleven reageert op de verslechterende concurrentiepositie door te wijzen op factoren zoals: * **Hoge kostprijs:** De operationele kosten voor bedrijven zijn te hoog. * **Te veel regels:** Overmatige regelgeving belemmert flexibiliteit en groei. * **Concurrentiedruk:** Er is een perceptie dat de concurrentie te veel wordt binnengelaten zonder voldoende bescherming voor lokale industrieën. De "Amerikaanse droom" van minder regelgeving en meer kansen, trekt Europese bedrijven aan. Dit onderstreept de urgentie van Draghi's voorstellen om de aantrekkelijkheid van het Europese investeringsklimaat te herstellen. --- # De relatie tussen duurzaamheid, investeringen en de interne markt Dit onderwerp onderzoekt de impact van duurzaamheidsrapportage op groene innovatie en investeringen, de uitdagingen en mogelijke oplossingen voor het verbeteren van de interne markt, en de balans tussen economische groei, milieu en sociale cohesie. ### 3.1 Het concept van concurrentiepositie #### 3.1.1 Definitie en betekenis De internationale concurrentiepositie kan worden gedefinieerd als de "capaciteit om succesvol te concurreren met rivalen op een internationale markt." Dit concept is heterogeen en kan op verschillende niveaus worden toegepast. Een sterke internationale concurrentiepositie wordt geassocieerd met een verhoogde welvaart. #### 3.1.2 Beïnvloeders van de concurrentiepositie Verschillende factoren beïnvloeden de concurrentiepositie van een regio of land. Het aandeel van China in de wereldeconomie evenaart momenteel Europa, wat duidt op een veranderende mondiale economische balans. De Europese concurrentiepositie staat onder druk door: * Lagere productiviteit in vergelijking met de VS en China. * Hoge relatieve kosten, met name op het gebied van arbeid en energie. * Geringe relatieve schaalvoordelen voor Europese bedrijven in vergelijking met hun internationale concurrenten. * Behoefte aan grotere investeringen in onderzoek en ontwikkeling (R&D) en menselijk kapitaal. #### 3.1.3 De Draghi-analyse en plannen voor Europa Het Draghi-rapport identificeert drie belangrijke transformaties die Europa moet doorvoeren om zijn concurrentiepositie te verbeteren: 1. **Versnellen van innovatie en nieuwe groeimotoren creëren:** Dit omvat het stimuleren van onderzoek en ontwikkeling en het bevorderen van industriële ontwikkeling. 2. **Energietransitie en economische circulariteit:** Europa moet energiekosten verlagen, terwijl het tegelijkertijd de energietransitie naar duurzamere bronnen en een circulaire economie voortzet. 3. **Versterken van strategische autonomie:** In een wereld met instabiele geopolitiek, waarbij afhankelijkheden kwetsbaarheden worden, kan Europa niet langer blindvaren op anderen voor zijn veiligheid. De plannen omvatten ook het financieren van Europese behoeften via gemeenschappelijke Europese schulden en een hervorming van de Europese besluitvorming. > **Tip:** De plannen van Draghi zijn economisch goed onderbouwd, maar de implementatie ervan wordt aanzienlijk belemmerd door politieke verdeeldheid, hoge kosten, bureaucratie en trage besluitvormingsprocessen binnen de EU. #### 3.1.4 Kritiek op de focus op concurrentiepositie Kritici, zoals Paul Krugman, hekelen de focus op concurrentiepositie als een te simplistische en macro-economisch misleidende benadering. Deze focus kan leiden tot een race naar de bodem met betrekking tot regelgeving en kosten, ten koste van sociale en ecologische overwegingen. ### 3.2 De relatie tussen duurzaamheidsrapportage en groene investeringen #### 3.2.1 Het effect van duurzaamheidsrapportage op groene innovatie Er is een consensus dat duurzaamheidsrapportage een positieve invloed heeft op investeringen in duurzaamheid. Studies tonen aan dat bedrijven in landen die verplichte rapportagewetten voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (CSR) hebben aangenomen, hun groene innovatieproductie en -kwaliteit significant hebben verhoogd ten opzichte van hun tegenhangers. Verplichte, gestandaardiseerde duurzaamheidsmetrics worden gezien als een effectief middel om investeringen te kanaliseren, wat de bestaande duurzaamheidsbeoordelingen aanvult in plaats van vervangt. #### 3.2.2 Uitdagingen in onderzoek Onderzoek naar de relatie tussen duurzaamheidsrapportage en groene investeringen kent echter ook uitdagingen: * De effecten op lange termijn zijn pas meetbaar na verloop van tijd. * Onderzoek maakt vaak gebruik van proxy's voor investeringen, wat de nauwkeurigheid kan beïnvloeden. * Er is grote heterogeniteit tussen landen en sectoren, wat vergelijkingen bemoeilijkt. * Causale verbanden zijn niet altijd eenduidig bewezen. * De vraag blijft of duurzaamheidsinitiatieven puur politiek worden ingezet of een serieuze aanpak van maatschappelijke problemen vertegenwoordigen. #### 3.2.3 De rol van industriebeleid Industriebeleid kan een belangrijke rol spelen bij het versterken van de positieve effecten van duurzaamheidsrapportage op groene investeringen. ### 3.3 Verbetering van de interne markt #### 3.3.1 Uitdagingen voor de interne markt Ondanks successen blijft de interne markt uitdagingen kennen. Bedrijven reageren op de verslechterende concurrentiepositie van Europa met een migratie naar de VS of andere innovatiehubs, met name vanwege te hoge kostprijzen, te veel regelgeving en te veel concurrentie van buitenaf. Factoren die dit versterken zijn onder meer hogere energiekosten, politieke instabiliteit, strengere wetgeving, beperkte mogelijkheden voor exclusieve samenwerking op onderzoek en de sterke invloed van belangengroepen. #### 3.3.2 Mogelijke oplossingen Om de interne markt te verbeteren en de Europese concurrentiepositie te versterken, worden de volgende oplossingen voorgesteld: * **Verbeteren van de kapitaalmarkt:** Dit omvat het harmoniseren van nationale regels, het introduceren van een "28ste regime" (een uniforme set regels voor de hele EU), en het verminderen van bureaucratie (red tape). * **Integratie van de dienstenmarkten:** Het faciliteren van grensoverschrijdende dienstverlening. * **Verbeteren van arbeidsmobiliteit:** Het gemakkelijker maken voor werknemers om binnen de EU te werken. * **Herijken van de missie van de Europese Unie:** Het vinden van een betere balans tussen EU- en nationale beleidsvorming, met een focus op zowel economische groei als milieu en sociale cohesie. > **Tip:** Het is cruciaal om de interne markt zodanig te hervormen dat deze niet alleen de economische welvaart dient, maar ook actief bijdraagt aan milieu- en sociale doelstellingen. ### 3.4 Economische groei, milieu en sociale cohesie Europa staat voor de uitdaging om economische groei te combineren met milieubescherming en sociale cohesie. Hoewel Europa op het gebied van levenskwaliteit nog steeds voorloopt op China en de VS, wat mede te danken is aan de kwaliteit van haar instituties, is er een risico dat welvaart wordt ingeleverd ten gunste van levensgeluk. De Europese Unie werkt aan sociale cohesie, maar de huidige structuur is nog niet volledig ingericht op de toekomst. De narratieven uit de markt benadrukken de noodzaak voor doorbraakinnovaties, reductie van bureaucratie, investeringen in specifieke regio's (zoals Oost-Europa) en groene technologieën om de welvaart en concurrentiepositie te waarborgen. #### 3.4.1 Investeringen door KMO's en MNO's Zowel kleine en middelgrote ondernemingen (KMO's) als multinationale ondernemingen (MNO's) spelen een rol in investeringen, waarbij duurzaamheidsrapportage als een belangrijke drijfveer voor groene investeringen wordt gezien. De focus ligt op het voorkomen dat bedrijven Europa verlaten door de kostprijs te verlagen, regels te vereenvoudigen en de concurrentie op een verantwoorde manier te reguleren. > **Example:** De invoering van verplichte duurzaamheidsrapportage kan bedrijven ertoe aanzetten om te investeren in energie-efficiëntie, schone productietechnologieën en circulaire businessmodellen, omdat deze investeringen direct verband houden met de rapportagevereisten en positieve resultaten laten zien. #### 3.4.2 De balans tussen economie, milieu en sociaal welzijn De vraag rijst hoe Europa de concurrentiekracht kan versterken zonder de sociale cohesie en het milieu te schaden. De plannen omvatten het stimuleren van economische groei, het bevorderen van Europese "kampioenen" en het creëren van een aantrekkelijker ondernemingsklimaat. Tegelijkertijd is het essentieel om te zorgen dat deze groei duurzaam en sociaal rechtvaardig is, wat een herijking van de Europese Unie's missie vereist. --- # Kritische reflecties op het concurrentiepositie-denken Dit onderdeel bespreekt de kritiek van Paul Krugman op de focus op concurrentiepositie en de gevolgen van dit denkraam voor de beleidsvorming in Europa. ### 4.1 De focus op concurrentiepositie: een kritische analyse #### 4.1.1 Krugmans kritiek op het concurrentiepositie-denken Paul Krugman uit scherpe kritiek op de nadruk die wordt gelegd op het concept van "concurrentiepositie". Volgens hem is deze focus te simplistisch en macro-economisch misleidend. Deze benadering kan leiden tot een verkeerde interpretatie van economische uitdagingen en het ontwikkelen van beleid dat niet de meest effectieve oplossingen biedt voor de welvaart van een land of regio. > **Tip:** Het is belangrijk om kritisch te kijken naar de dominante economische narratieven en te onderzoeken of deze wel de complexiteit van de werkelijkheid adequaat weerspiegelen. #### 4.1.2 Implicaties voor beleidsvorming in Europa De focus op het verbeteren van de Europese concurrentiepositie, zoals voorgesteld in rapporten zoals dat van Draghi, stuurt op specifieke beleidsdoelen. Deze doelen omvatten onder andere het verlagen van energiekosten met behoud van verduurzaming, het stimuleren van innovatie en het creëren van nieuwe groeimotoren, en het versterken van strategische autonomie in een geopolitiek onstabiele wereld. De beleidsreflex vanuit het Europese bedrijfsleven is vaak gericht op het vergroten van de economische groei en het voorkomen van het vertrek van bedrijven naar regio's zoals de Verenigde Staten, die als aantrekkelijker worden beschouwd vanwege een vermeende hogere kostenefficiëntie en minder regelgeving. Dit leidt tot een roep om meer economische schaalvoordelen ("Europese kampioenen") en een minder competitieve interne markt voor Europese bedrijven. Echter, de kritiek van Krugman suggereert dat deze benadering problematisch is. Door te veel te focussen op het "winnen" in internationale concurrentie, kan men voorbijgaan aan andere cruciale aspecten van economisch beleid, zoals sociale cohesie, milieubehoud, en de kwaliteit van leven. De vraag is of het inleveren van welvaart (bv. door minder regulering) noodzakelijk is voor "levensgeluk". #### 4.1.3 Argumenten achter de kritiek (en mogelijke tegenargumenten) Hoewel het document zelf niet specifiek de twee argumenten van Krugman expliciet benoemt in relatie tot het document, kunnen we zijn kritiek duiden op basis van de besproken problematiek: * **Argument 1 (Impliciet): De simplificatie van competitiviteit tot een "zero-sum game".** De focus op "winnen" tegenover andere landen impliceert dat het succes van het ene land ten koste gaat van het andere. Dit kan leiden tot protectionistische maatregelen en handelsconflicten, terwijl internationale samenwerking en wederzijds voordeel wellicht effectievere strategieën zouden zijn voor mondiale welvaartsgroei. De nadruk op het "binnenhalen" van bedrijven kan bijvoorbeeld leiden tot een race naar de bodem op het gebied van lonen en arbeidsomstandigheden. * **Argument 2 (Impliciet): Macro-economische misleiding door de focus op relatieve kosten en productiviteit.** De analyse van de Europese concurrentiepositie, zoals die in de slides wordt gepresenteerd, wijst op lagere productiviteit en hogere relatieve kosten (arbeid, energie) als kernproblemen. Ook de relatieve schaalvoordelen van Europese bedrijven worden als laag beschouwd vergeleken met concurrenten. Krugman zou kunnen betogen dat een te grote nadruk op deze factoren, zonder oog voor andere economische drijfveren of de langetermijngevolgen van beleid, leidt tot beleid dat symptomen bestrijdt in plaats van de oorzaken aan te pakken. Bijvoorbeeld, het proberen te verlagen van energiekosten door verbranding van fossiele brandstoffen zou op korte termijn de concurrentiepositie verbeteren, maar ondermijnt de langetermijnverplichtingen op het gebied van verduurzaming. #### 4.1.4 De rol van het interne markt en beleidsinstrumenten De discussie over de concurrentiepositie raakt direct aan het concept van de interne markt. Verbeteringen aan de interne markt, zoals het harmoniseren van nationale regels, het introduceren van een "28ste regime" (wat kan verwijzen naar een eenvormig Europees beleid of een specifieke uitbreiding daarvan), het reduceren van bureaucratie ("red tape"), en de integratie van de diensten-sectoren, worden gezien als middelen om de Europese economie te versterken. Ook het verbeteren van arbeidsmobiliteit en het herijken van de missie van de Europese Unie, met een betere balans tussen EU- en nationale belangen, komen ter sprake. Deze instrumenten zijn primair gericht op het stimuleren van economische groei en welvaart. Echter, de kritische reflectie op het concurrentiepositie-denken impliceert dat er ook aandacht moet zijn voor de ecologische en sociale impact van dit beleid, en niet alleen voor de economische voordelen. > **Tip:** Bij het analyseren van economisch beleid, vraag jezelf af: wie profiteert van dit beleid en wat zijn de mogelijke negatieve externe effecten op de lange termijn (milieu, sociale ongelijkheid, etc.)? #### 4.1.5 De narratieven van Europese bedrijven Europese bedrijven ervaren de verslechtering van de concurrentiepositie vaak als gevolg van hogere kosten, te veel regelgeving en te veel concurrentie binnen de interne markt. Dit leidt tot een sterke reflex om beleidsmaatregelen te bepleiten die hun concurrentiekracht moeten vergroten. Ze kijken daarbij soms met bewondering naar de Verenigde Staten, waar de regelgeving en kostenstructuur als gunstiger worden ervaren, wat hen ertoe aanzet om een verhuizing naar deze "innovatie-hotspots" te overwegen. Deze situatie benadrukt de uitdaging voor beleidsmakers om een evenwicht te vinden tussen het bevorderen van een concurrerende economie en het waarborgen van duurzame en sociaal verantwoorde economische praktijken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Concurrentievermogen | Het vermogen om succesvol te concurreren met rivalen op een internationale markt, wat essentieel wordt geacht voor het verhogen van de welvaart. | | Europese concurrentiepositie | De relatieve stand van zaken van de economische en industriële kracht van Europa ten opzichte van andere regio's in de wereld, met aandacht voor productiviteit, kosten en innovatie. | | Heterogeen concept | Een begrip dat verschillende betekenissen en toepassingen kent, afhankelijk van het niveau waarop het wordt geanalyseerd, zoals de nationale economie, specifieke sectoren of individuele bedrijven. | | Beïnvloeders van concurrentiepositie | Factoren die de concurrentiekracht van een regio of land direct of indirect kunnen beïnvloeden, zoals het aandeel in de wereldeconomie, energiekosten, arbeidskosten en schaalvoordelen. | | Decarboniseren | Het proces van het verminderen van de uitstoot van koolstofdioxide en andere broeikasgassen, vaak door de overgang naar hernieuwbare energiebronnen en energie-efficiëntie. | | Circulaire economie | Een economisch systeem dat gericht is op het minimaliseren van afval en het maximaliseren van het hergebruik van grondstoffen, door producten en materialen zo lang mogelijk in de cyclus te houden. | | Strategische autonomie | Het vermogen van een entiteit (zoals een land of blok van landen) om onafhankelijke beslissingen te nemen en te handelen zonder overmatige afhankelijkheid van externe partijen, met name op het gebied van veiligheid en economie. | | Productiviteit | De efficiëntie waarmee goederen en diensten worden geproduceerd, vaak gemeten als de output per ingezette eenheid van input, zoals arbeid of kapitaal. | | Relatieve kosten | De kosten (zoals arbeidskosten of energiekosten) van een land in vergelijking met die van andere landen, wat een belangrijke factor is in internationale concurrentie. | | Schaalvoordelen | Economische voordelen die bedrijven behalen door grootschalige productie, waardoor de gemiddelde kosten per eenheid product dalen. | | Investeringen in R&D | Fondsen die worden besteed aan onderzoek en ontwikkeling van nieuwe producten, technologieën en processen om innovatie te bevorderen en de concurrentiekracht te vergroten. | | Menselijk kapitaal | De kennis, vaardigheden, opleiding en ervaring van werknemers, die een cruciale rol spelen in de productiviteit en innovatie van een economie. | | Gemeenschappelijke Europese schulden | Gezamenlijke leningen aangegaan door lidstaten van de Europese Unie om gezamenlijke projecten te financieren, wat controversieel kan zijn vanwege de verdeling van risico's. | | Bureaucratie (red tape) | Overmatige regels, procedures en administratieve lasten die de efficiëntie kunnen belemmeren en innovatie kunnen vertragen. | | CSR-wetgeving | Wetgeving die bedrijven verplicht om te rapporteren over hun maatschappelijke verantwoordelijkheid (Corporate Social Responsibility), wat invloed kan hebben op investeringsbeslissingen. | | Groene innovatie | Innovaties die gericht zijn op het verminderen van de milieu-impact, zoals de ontwikkeling van schone technologieën of duurzame productieprocessen. | | Interne markt (Europese Unie) | Een economische ruimte waarin vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal is gegarandeerd tussen de lidstaten, met als doel economische integratie te bevorderen. | | Kapitaalmarkt | Een markt waar financiële activa zoals aandelen en obligaties worden verhandeld, essentieel voor de financiering van bedrijven en overheden. | | Harmoniseren van nationale regels | Het op elkaar afstemmen van wet- en regelgeving tussen verschillende landen om handelsbarrières te verminderen en de interne markt te versterken. | | "28ste regime" | Een term die verwijst naar het idee om een aanvullend, gemeenschappelijk regelgevingskader te creëren binnen de EU, naast de bestaande nationale regels, om de interne markt verder te integreren. | | Dienstensectoren | Economische sectoren die diensten leveren in plaats van fysieke goederen, zoals financiële diensten, telecommunicatie en toerisme. | | Arbeidsmobiliteit | Het vermogen van werknemers om vrijelijk te verhuizen en te werken in verschillende lidstaten binnen de Europese Unie, wat bijdraagt aan een flexibelere arbeidsmarkt. | | Sociale cohesie | De mate waarin leden van een samenleving zich met elkaar verbonden voelen en bereid zijn samen te werken voor het algemene welzijn. |

# Wat is industriepolitiek? Hier is een uitgebreide samenvatting van het onderwerp "Wat is industriepolitiek?" die geschikt is voor een examenstudiehandleiding. ## 1. Wat is industriepolitiek? Industriepolitiek is overheidsbeleid dat expliciet gericht is op het transformeren van de economische structuur ten gunste van specifieke publieke doelen, zoals het stimuleren van innovatie, productiviteitsgroei, klimaattransitie of het creëren van goede banen. ### 1.1 Definitie en doelstellingen van industriepolitiek Industriepolitiek kan worden gedefinieerd als beleid dat prikkels creëert voor private actoren, zoals bedrijven, innovators en investeerders, om te handelen op een manier die aansluit bij de beoogde richting van structurele economische verandering. De primaire doelen omvatten doorgaans: * Het stimuleren van innovatie. * Het verhogen van productiviteit. * Het bevorderen van economische groei. * Het ondersteunen van klimaattransities. * Het creëren van banen en het bevorderen van regionale ontwikkeling. * Het stimuleren van export of het bevorderen van importsubstitutie. ### 1.2 Wat is geen industriepolitiek? Industriepolitiek onderscheidt zich van algemeen beleid. Algemeen beleid dat niet sectorspecifiek is en niet direct gericht is op de productieve of industriële sector, valt hierbuiten. Voorbeelden hiervan zijn: * Algemeen macro-economisch beleid. * Beleid op het gebied van gezondheidszorg. * Onderwijsbeleid. * Fiscaal beleid en sociale zekerheid. Deze vormen van beleid zijn niet specifiek ontworpen om de structuur van de industrie te veranderen of om specifieke industriële sectoren te bevoordelen. ### 1.3 Historische context en evolutie van industriepolitiek Industriepolitiek is geen nieuw concept en heeft een lange geschiedenis in diverse economische theorieën. * **Alexander Hamilton (1791):** In zijn "Report on the Subject of Manufactures" betoogde Hamilton dat de markt op zichzelf niet zou zorgen voor de noodzakelijke industriële ontwikkeling. Zijn voorstel omvatte bonussen of subsidies voor industrieën en gematigde importtarieven om deze subsidies te financieren. De beoogde gevolgen waren de creatie van banen, migratiebevordering en technologische 'spin-offs'. Dit markeerde een vroeg voorbeeld van mercantilistisch denken. * **Reactie op vrije markt ideologie:** Industriepolitiek wordt vaak gezien als een antwoord op de beperkingen van een te vrije markt ideologie. Hoewel klassieke economische opvattingen de markt hun werk lieten doen, benadrukten denkers zoals Stiglitz dat markten niet altijd zorgen voor economische efficiëntie of een gewenste herverdeling van welvaart. Dit roept de vraag op of de overheid de winnaars en verliezers van de markt kan of moet kiezen. ### 1.4 Huidige staat van industriepolitiek Momenteel is industriepolitiek vaak gericht op het verbeteren van de concurrentiekracht en het versnellen van productiviteitsgroei. Er is een focus op het investeren in veelbelovende sectoren en het consolideren van 'open strategische autonomie'. * **Voorbeelden:** Plannen zoals "Make 2025-2030" in België illustreren deze focus op het versterken van de nationale industrie. Ook het beleid rondom 'small modular reactors' kan hieronder vallen. * **Innovatie-gedreven beleid:** Er is een terugkeer naar innovatie-gedreven industriepolitiek, vaak geïnspireerd door historische Amerikaanse voorbeelden zoals het Apollo-programma en de inspanningen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze aanpak richt zich op het creëren van technologische 'spill-over' effecten naar andere private sectoren. De vraag blijft echter of dit een standaard succesformule is of dat de context van die successen uniek was. Industriepolitiek kent drie verschillende aanleidingen, elk met specifiek beleid: 1. **Pigouviaanse belastingen:** Sturen op externaliteiten door belastingen te heffen op activiteiten met sociaal schadelijke externe effecten. 2. **Coördinatie van agglomeratieproblemen:** De overheid treedt op als marktmeester of garantiegever om private investeringen te stimuleren. 3. **Activiteit-specifieke inputs:** De overheid investeert zelf gericht in specifieke sectoren of technologieën. #### 1.4.1 De overheid en de selectie van winnaars De vraag of de overheid in staat is om de winnende bedrijven en technologieën aan te wijzen door middel van industriepolitiek, is complex. Er zijn drie belangrijke argumenten tegen deze stelling: 1. **Informatieprobleem:** Overheden missen vaak de gedetailleerde marktkennis die private spelers wel bezitten. Bedrijven opereren dichter op technologie, klanten en concurrenten, waardoor ze sneller kunnen inspelen op veranderingen. Overheidsinstanties lopen het risico verkeerde keuzes te maken door verouderde of onvolledige informatie, wat kan leiden tot verspilling van publieke middelen. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan bepaalde technologieën, zoals biobrandstoffen, bleek achteraf minder duurzaam of efficiënt dan verwacht. 2. **Risico op politieke beïnvloeding en lobbyisme:** Industriepolitiek kan gevoelig zijn voor politieke druk en lobbygroepen. In plaats van objectieve keuzes op basis van economisch potentieel, kunnen subsidies terechtkomen bij bedrijven met sterke politieke connecties, niet noodzakelijk bij de meest innovatieve of efficiënte spelers. > **Voorbeeld:** In sommige landen ontvingen grote, gevestigde bedrijven disproportioneel veel steun, terwijl kleinere, innovatieve startups werden genegeerd. 3. **Marktmechanismen zijn beter in selectie:** Concurrentie en marktwerking zorgen ervoor dat succesvolle technologieën en bedrijven vanzelf naar boven komen. Overheidsinterventie kan deze natuurlijke selectie verstoren door bedrijven in leven te houden die anders niet zouden overleven, wat leidt tot inefficiëntie en minder innovatie. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan verouderde industrieën, zoals kolenmijnen, kan innovatie in duurzame energie vertragen. ### 1.5 De rol van de overheid als stuurman van transities In tijden van economische transities worden potentiële investeerders geconfronteerd met complexe coördinatieproblemen en fundamentele onzekerheid. * **Publieke regievoering en co-investering:** Deze transitieproblemen kunnen worden opgelost door publieke regievoering en het gezamenlijk investeren door de overheid als een ondernemende actor. * **Europese industriële samenwerking:** Allianties en projecten op Europees niveau kunnen transitieproblemen aanpakken en strategische autonomie realiseren. #### 1.5.1 Het instrumentarium van de sturende overheid De overheid gebruikt verschillende instrumenten, vaak omschreven als "de wortel en de stok", om economisch gedrag te sturen. Het doel is niet om de markt te vervangen, maar om marktpartijen te stimuleren keuzes te maken die verder gaan dan louter continuïteit en minder risico nemen. * **Bevordering van creatieve destructie:** De overheid kan creatieve destructie faciliteren, wat inhoudt dat oude systemen worden vervangen door nieuwe. Een goede stuurman zorgt voor consistent beleid met een duidelijke horizon. Stimulering door industriepolitiek richt zich op toekomstige systemen, terwijl een "zachte landing" wordt gecreëerd door de afbouw en krimp van oude systemen. Dit proces van vervanging gebeurt endogeen door marktpartijen. ### 1.6 Cross-border effecten van industriepolitiek Nationaal industriepolitiek kan leiden tot internationale spillovereffecten, waarbij welvaart en groei in buurlanden worden beïnvloed. * **Ongelijke verdeling van spillovereffecten:** Internationale spillovereffecten zijn over het algemeen groter voor arbeidsbeloning dan voor kapitaalbeloning, en deze effecten zijn ongelijk verdeeld over landen en soorten arbeid. * **Impact op productiviteit:** Binnenlandse en buitenlandse R&D-spillovers, zowel intra- als interindustrieel, hebben een positieve en significante impact op de productiviteitsprestaties van de industrie. * **'Protectionist liberalization':** Dit ontstaat wanneer nationale overheden stimulerende maatregelen nemen die, hoewel bedoeld om de eigen industrie te bevoordelen, internationale effecten hebben. Het ontbreken van een robuuste Europese industriepolitiek kan dit fenomeen verergeren. * **Transformatie strategieën:** Economische transformatie kan plaatsvinden via 'shocktherapie' of graduele aanpak. Shocktherapie beleid was vaak breed en kon specifieke industrieën schaden door een gebrek aan gerichte industriepolitiek. * **Voorbeeld automotive sector:** De automotive sector illustreert hoe nationaal beleid, zoals investeringen in waterstoftechnologie, internationale effecten kan hebben, vooral wanneer er druk is voor uitstel en er sprake is van gebrek aan een interne markt. Succesvol industriebeleid vereist een combinatie van stimulering en regulering ("wortel en stok"). --- # Historische en huidige kijk op industriepolitiek Hieronder volgt een samenvatting van het onderwerp "Historische en huidige kijk op industriepolitiek", bedoeld als een examengereed studieonderdeel. ## 2. Historische en huidige kijk op industriepolitiek Industriepolitiek omvat overheidsbeleid dat expliciet gericht is op het transformeren van de economische structuur ten gunste van specifieke publieke doelen, zoals het stimuleren van innovatie, productiviteit en economische groei. ### 2.1 Wat is industriepolitiek? Industriepolitiek creëert prikkels voor private actoren, zoals bedrijven, innovators en investeerders, om hun gedrag af te stemmen op de beoogde structurele economische veranderingen. De definitie stelt dat industriepolitiek: “overheid beleid dat expliciet gericht is op de transformatie of de economische structuur ten gunste van een bepaald publiek doel.” De doelen kunnen variëren van het stimuleren van innovatie, productiviteit en economische groei tot het bevorderen van klimaattransities, goede banen, achtergebleven regio's, export of importsubstitutie. #### 2.1.1 Wat is geen industriepolitiek? Algemeen beleid dat niet sectorspecifiek is en niet gericht is op de productieve en industriële sector wordt niet beschouwd als industriepolitiek. Dit omvat algemeen macro-economisch beleid, gezondheidszorg, onderwijs, fiscaal beleid en sociaal zekerheidsbeleid. ### 2.2 Historische wortels van industriepolitiek Industriepolitiek is geen nieuw concept en maakt deel uit van diverse economische theorieën. #### 2.2.1 Alexander Hamilton Alexander Hamilton pleitte in zijn werk "Report on the Subject of Manufactures" (1791) voor het stimuleren van de groei van de industrie om de Amerikaanse onafhankelijkheid te verstevigen. Dit paste binnen de mercantilistische ideeën van die tijd. Zijn voorgestelde beleid omvatte: * Bonussen of subsidies voor industrieën. * Gematigde importtarieven om de subsidies te financieren. De beoogde gevolgen waren onder andere: * Het ontstaan van een breed aanbod aan banen. * Promotie gericht op migratie. * Het ontstaan van spin-offs met een gediversifieerd aanbod van technologieën en applicaties. Hamilton was van mening dat de markt niet vanzelf zou zorgen voor industriële ontwikkelingen, wat indruiste tegen de heersende klassieke opvattingen. #### 2.2.2 Stiglitz en de rol van de markt Joseph Stiglitz betoogt dat markten niet vanzelf zorgen voor economische efficiëntie, laat staan voor een gewenste herverdeling van welvaart. Echter, de vraag rijst of de overheid de winnaars en verliezers van de markt kan kiezen. ### 2.3 Huidige kijk op industriepolitiek De huidige focus van industriepolitiek ligt op het verbeteren van de concurrentiekracht, het versnellen van productiviteitsgroei, investeren in veelbelovende sectoren en het consolideren van open strategische autonomie. #### 2.3.1 Actuele voorbeelden * Het "Make 2025-2030" concurrentieplan in België, een strategisch plan om de Belgische industrie te versterken. * Plannen voor small modular reactors. #### 2.3.2 De terugkeer van innovatiegedreven beleid De nadruk op concurrentiekracht roept de vraag op of dit de terugkeer van innovatiegedreven beleid verstoort. Dit type industriepolitiek leunt vaak op historische Amerikaanse voorbeelden zoals het Apollo-project en de Tweede Wereldoorlog, die leidden tot technologische spillovereffecten naar andere private sectoren. De vraag is of dit een standaardaanpak is of dat het succes van de VS incidenteel was. #### 2.3.3 Aanleidingen en beleid Industriepolitiek kent drie verschillende aanleidingen, elk met specifiek gekoppeld beleid: 1. **Sturen op externaliteiten:** Overheden kunnen sturen via Pigouviaanse belastingen voor activiteiten die sociaal schadelijke externaliteiten creëren. 2. **Coördinatie van agglomeratiefouten:** De overheid fungeert als marktmeester of garantiehouder om private investeringen te stimuleren. 3. **Activiteit-specifieke inputs:** De overheid investeert zelf gericht. #### 2.3.4 De rol van de overheid als stuurman van transities In tijden van transitie worden potentiële investeerders gehinderd door complexe coördinatieproblemen en fundamentele onzekerheid. Deze transitieproblemen kunnen worden opgelost door publieke regievoering en co-investering door een "ondernemende overheid". Europese industriële samenwerking, in allianties en projecten, pakt transitieproblemen aan en verwezenlijkt strategische autonomie. #### 2.3.5 Het instrumentarium van de sturende overheid: "De wortel en de stok" Het echte probleem is niet dat de overheid de rol van de markt overneemt, maar dat de markt de vrijheid wil behouden om eigen keuzes te maken. De meeste bedrijven kiezen logischerwijs voor continuïteit en het verbeteren van bestaande praktijken (pad-afhankelijkheid) zonder te veel risico te nemen. "De wortel en de stok" faciliteert creatieve destructie door: * Consistent beleid met een duidelijke stip op de horizon. * Stimulering van toekomstige systemen door middel van industriepolitiek. * Een (zachte) landing voor oude systemen door middel van afbouw en krimp. Creatieve destructie, het vervangen van oude systemen door nieuwe, gebeurt endogeen door marktpartijen. ### 2.4 De overheid en marktselectie: Uitdagingen en argumenten De vraag of de overheid in staat is om de winnende bedrijven en technologieën aan te wijzen door middel van industriepolitiek, kan worden beantwoord met de volgende argumenten: * **Informatieprobleem:** Overheden beschikken vaak niet over dezelfde gedetailleerde marktkennis als marktspelers. Bedrijven opereren dichter bij technologie, klanten en concurrenten en kunnen sneller inspelen op veranderingen. Overheidsinstanties lopen het risico verkeerde keuzes te maken op basis van verouderde of onvolledige informatie, wat kan leiden tot verspilling van publieke middelen. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan bepaalde technologieën, zoals biobrandstoffen, bleek achteraf minder duurzaam of efficiënt dan verwacht. * **Risico op politieke beïnvloeding en lobbyisme:** Industriepolitiek kan gevoelig zijn voor politieke druk en lobbygroepen. In plaats van objectieve keuzes op basis van economisch potentieel, kunnen subsidies en steunmaatregelen terechtkomen bij bedrijven met sterke politieke connecties, niet noodzakelijk bij de meest innovatieve of efficiënte spelers. > **Voorbeeld:** In sommige landen kregen grote, gevestigde bedrijven disproportioneel veel steun, terwijl kleinere innovatieve startups werden genegeerd. * **Marktmechanismen zijn beter in selectie:** Concurrentie en marktwerking zorgen ervoor dat succesvolle technologieën en bedrijven vanzelf naar boven komen. Overheidsinterventie kan deze natuurlijke selectie verstoren door bedrijven in leven te houden die anders niet zouden overleven, wat leidt tot inefficiëntie en minder innovatie. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan verouderde industrieën, zoals kolenmijnen, kan innovatie in duurzame energie vertragen. ### 2.5 Cross-border effecten van industriepolitiek Nationaal industriebeleid kan leiden tot internationale spillovereffecten, waarbij de voordelen zich ook buiten de eigen landsgrenzen verspreiden. #### 2.5.1 Spillovereffecten Internationale spillovereffecten zijn over het algemeen groter voor arbeidsbeloningen dan voor kapitaalbeloningen, en deze effecten zijn ongelijk verdeeld over landen en soorten arbeid. Binnenlandse en buitenlandse R&D-spillovers, zowel intra- als interindustrieel, hebben een positieve en statistisch significante impact op de productiviteitsprestaties van de industrie. #### 2.5.2 Protectionistische liberalisering en gebrek aan Europese samenwerking Nationale overheden die stimuleren en beschermen kunnen leiden tot "protectionistische liberalisering". Echter, er is een gebrek aan Europees industriebeleid. #### 2.5.3 Transformatie: shocktherapie versus gradueel beleid Shocktherapiebeleid was breed en nekte specifieke sectoren. Het miste de specifieke focus van industriepolitiek. Succesvol industriebeleid vereist zowel stimulerende als regulerende maatregelen ("wortel en stok"). #### 2.5.4 Voorbeeld: de automotive sector en waterstof De automotive sector en de toekomst van waterstof illustreren de complexiteit. Ambiguïteit en politieke druk voor uitstel, gecombineerd met een gebrek aan interne markt en harmonisatie, bemoeilijken de transitie. ### 2.6 Reflectievragen * Welk beleid van de overheid is geen industriepolitiek? * Welke rol van de overheid past het beste bij industriepolitiek? * Waarom krijgt industriepolitiek op Europese schaal weinig kans? * Hoe draagt nationaal industriebeleid bij aan welvaart en groei in buurlanden? * Op welke strategie rust de huidige industriepolitiek in het geopolitieke tijdperk? * Wat is "creatieve destructie" en onder welke omstandigheden is de theorie geldig? * Wat zijn internationale spillovereffecten en onder welke condities treden ze op? * Is de overheid in staat om de winnende bedrijven en technologieën aan te wijzen door industriebeleid? Motiveer uw antwoord met 3 argumenten. --- # De rol van de overheid en instrumentarium Hier is een gedetailleerde samenvatting over de rol van de overheid en het instrumentarium in industriepolitiek, speciaal samengesteld voor een examenstudiehandleiding. ## 3. De rol van de overheid en instrumentarium Dit onderwerp onderzoekt de verschillende rollen die de overheid kan aannemen in industriepolitiek, met name als stuurman van transities, en het bijbehorende instrumentarium dat hiervoor wordt ingezet. ### 3.1 Wat is industriepolitiek? Industriepolitiek wordt gedefinieerd als overheidsbeleid dat expliciet gericht is op het transformeren van de economische structuur ten gunste van een bepaald publiek doel. Het primaire doel is doorgaans het stimuleren van innovatie, productiviteit en/of economische groei, maar kan ook gericht zijn op het bevorderen van klimaattansities, het creëren van goede banen, het ondersteunen van achtergebleven regio's, het stimuleren van export of importsubstitutie. Industriepolitiek creëert prikkels voor private actoren – bedrijven, innovators en investeerders – om te handelen op een manier die aansluit bij de beoogde richting van structurele verandering. #### 3.1.1 Wat is geen industriepolitiek? Algemeen beleid dat niet sector-specifiek is en niet gericht is op de productieve en industriesector, wordt niet beschouwd als industriepolitiek. Dit omvat algemeen macro-economisch beleid, gezondheidszorg, onderwijs, en fiscaal en sociaal zekerheidsbeleid. #### 3.1.2 Historische context Industriepolitiek is geen nieuw concept en is een vast onderdeel van diverse economische theorieën. Alexander Hamilton bepleitte in zijn "Report on the Subject of Manufactures" al in 1791 het stimuleren van de groei van de Amerikaanse industrie ter versterking van de nationale onafhankelijkheid. Dit paste binnen het mercantilisme en omvatte subsidies, gematigde importtarieven om subsidies te financieren, met als beoogd gevolg het ontstaan van een breed aanbod van banen, migratiepromotie en technologische spin-offs. Industriepolitiek is vaak een reactie op de aanname dat de vrije markt vanzelf voor industriële ontwikkelingen zou zorgen. Hamilton stelde dat de markt niet automatisch leidt tot de gewenste industriële ontwikkeling, wat inging tegen de heersende klassieke opvattingen. Ook Stiglitz betoogt dat markten niet vanzelf zorgen voor economische efficiëntie of de gewenste herverdeling van welvaart. ### 3.2 De huidige staat van industriepolitiek De huidige focus van industriepolitiek ligt op het verbeteren van concurrentiekracht, het investeren in veelbelovende sectoren en het consolideren van "open strategische autonomie". Een voorbeeld hiervan is het "Make 2025-2030" competitiviteitsplan om de Belgische industrie te versterken. Er is ook aandacht voor innovatie-gedreven beleid, geïnspireerd door historische Amerikaanse voorbeelden zoals het Apollo-project en de Tweede Wereldoorlog, die leidden tot technologische spill-over effecten naar andere private sectoren. De vraag blijft echter of dit een standaardaanpak is of dat het succes incidenteel was. #### 3.2.1 Aanleidingen voor industriepolitiek Industriepolitiek kent drie verschillende aanleidingen, elk met specifiek gekoppeld beleid: * **Sturen op externaliteiten:** De overheid kan sturen via Pigouviaanse belastingen voor activiteiten die sociaal schadelijke externaliteiten creëren. * **Coördinatie van agglomeratie-falen:** De overheid treedt op als marktmeester of garantiehouder om private investeringen te stimuleren. * **Activiteit-specifieke inputs:** De overheid investeert zelf gericht in specifieke activiteiten. #### 3.2.2 De overheid als aanwijzer van winnaars en verliezers Er is discussie of de overheid in staat is om winnende bedrijven en technologieën aan te wijzen. Hierbij spelen drie argumenten een rol: 1. **Informatieprobleem:** Overheden beschikken vaak niet over dezelfde gedetailleerde marktkennis als private spelers. Bedrijven opereren dichter bij technologie, klanten en concurrenten en kunnen sneller inspelen op veranderingen. Overheidsinstanties lopen het risico verkeerde keuzes te maken met verouderde of incomplete informatie, wat kan leiden tot verspilling van publieke middelen. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan bepaalde technologieën, zoals biobrandstoffen, bleek achteraf minder duurzaam of efficiënt dan verwacht. 2. **Risico op politieke beïnvloeding en lobbyisme:** Industriepolitiek kan gevoelig zijn voor politieke druk en lobbygroepen. Subsidies en steunmaatregelen kunnen terechtkomen bij bedrijven met sterke politieke connecties, in plaats van bij de meest innovatieve of efficiënte spelers. > **Voorbeeld:** In sommige landen ontvingen grote, gevestigde bedrijven disproportioneel veel steun, terwijl kleinere, innovatieve startups werden genegeerd. 3. **Marktmechanismen zijn beter in selectie:** Concurrentie en marktwerking zorgen ervoor dat succesvolle technologieën en bedrijven vanzelf naar boven komen. Overheidsinterventie kan deze natuurlijke selectie verstoren door bedrijven in leven te houden die anders niet zouden overleven, wat leidt tot inefficiëntie en minder innovatie. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan verouderde industrieën, zoals kolenmijnen, kan innovatie in duurzame energie vertragen. ### 3.3 De rol van de overheid als stuurman van transities In tijden van transitie kunnen complexe coördinatieproblemen en fundamentele onzekerheid potentiële investeerders tegenhouden. Deze transitieproblemen kunnen worden opgelost door publieke regievoering en co-investering door een "ondernemende overheid". Europese industriële samenwerking in allianties en projecten pakt transitieproblemen aan en verwezenlijkt strategische autonomie. ### 3.4 Het instrumentarium van de sturende overheid Het instrumentarium van de sturende overheid kan worden omschreven met het principe van "de wortel en de stok". Het echte probleem is niet dat de overheid op de stoel van de markt gaat zitten, maar dat de markt de vrijheid en regie wil behouden om eigen keuzes te maken. De meeste bedrijven kiezen echter logischerwijs voor continuïteit door het verbeteren van wat ze in het verleden deden (pad-afhankelijkheid) en het vermijden van te veel risico. Met "de wortel en de stok" wordt *creative destruction* gefaciliteerd. Een goede stuurman zorgt voor consistent beleid met een duidelijke stip op de horizon. Industriepolitiek stimuleert het toekomstige systeem, terwijl een (zachte) landing wordt gerealiseerd door afbouw en krimp van het oude systeem. Het vervangen van oude systemen door nieuwe gebeurt *endogeen* door marktpartijen. #### 3.4.1 Voorbeeld in de automotive sector De waterstoftechnologie in de automotive sector kent een ambigue toekomst. Er is druk op politiek voor uitstel, ondanks voordelen zoals geen BTW of aanschafbelasting en lage verbruikskosten. Dit illustreert ook een gebrek aan een interne markt op Europees niveau. ### 3.5 Cross-border effecten van industriepolitiek Nationaal industriebeleid kan leiden tot internationale spillovereffecten. Internationale spillovereffecten zijn over het algemeen groter voor arbeidsbeloning dan voor kapitaalbeloning en zijn vaak ongelijk verdeeld over landen en soorten arbeid. Binnenlandse en buitenlandse R&D-spillovers, zowel intra- als interindustrieel, hebben een positieve en statistisch significante impact op de productiviteitsprestaties van de industrie. Echter, "protectionist liberalization" kan ontstaan doordat nationale overheden stimuleren en beschermen, terwijl Europees industriebeleid ontbreekt. Transformatie kan plaatsvinden via *shock therapie* of geleidelijk. Shock therapie beleid was breed en nekte specifieke sectoren, en miste industriebeleid. Succesvol industriebeleid vereist een combinatie van stimulering ("wortel") en afbouw ("stok"). > **Tip:** Houd bij het bestuderen van dit onderwerp rekening met het spanningsveld tussen marktwerking en overheidsinterventie, en hoe de overheid hierin een balancerende rol speelt, vooral bij transities. > **Tip:** Analyseer de voorbeelden van de automotive sector en de historische context om de concepten van "wortel en stok" en *creative destruction* beter te begrijpen. --- # Cross-border effecten van industriepolitiek Dit onderwerp analyseert de internationale spillovereffecten van nationaal industriebeleid, de mogelijke ontstaan van protectionistische tendensen en de complexiteit van Europees industriebeleid. ## 4.1 Wat is industriepolitiek? Industriepolitiek wordt gedefinieerd als overheidsbeleid dat expliciet gericht is op de transformatie of de economische structuur ten gunste van een bepaald publiek doel, zoals het stimuleren van innovatie, productiviteit, economische groei, klimaattransitie, goede banen, of het bevorderen van regio's, export of importsubstitutie. Het creëert prikkels voor private actoren, zoals bedrijven, innovators en investeerders, om te handelen op een manier die aansluit bij de beoogde richting van structurele verandering. ### 4.1.1 Wat is geen industriepolitiek? Algemeen beleid dat niet sector-specifiek is en niet gericht is op de productieve of industriële sector wordt niet beschouwd als industriepolitiek. Denk hierbij aan algemeen macro-economisch, gezondheidszorg, onderwijs, fiscaal en sociaal zekerheidsbeleid. ### 4.1.2 Historische context van industriepolitiek Industriepolitiek is niet nieuw en vormt een vast onderdeel van diverse economische theorieën. Alexander Hamilton schreef in zijn "Report on the Subject of Manufactures" in 1791 al over het stimuleren van de groei van de industrie om de Amerikaanse onafhankelijkheid te verstevigen. Dit beleid, dat elementen van mercantilisme bevatte, omvatte bonussen of subsidies voor industrie en gematigde importtarieven om deze subsidies te financieren, met als doel het creëren van een breed banenaanbod, het promoten van migratie en het ontstaan van technologische spin-offs. Industriepolitiek wordt vaak gezien als een antwoord op de aannames van de vrije markt ideologie. Historisch gezien werd gesteld dat de markt niet vanzelf zou zorgen voor industriële ontwikkelingen of economische efficiëntie, laat staan voor de gewenste herverdeling van welvaart. De vraag of de overheid in staat is om de winnaars en verliezers van de markt te kiezen, is een centraal debat. ## 4.2 Huidige staat van industriepolitiek Momenteel is industriepolitiek vaak gericht op het verbeteren van de concurrentiekracht en het versnellen van productiviteitsgroei. Dit omvat investeringen in veelbelovende sectoren en het consolideren van open strategische autonomie. Een voorbeeld hiervan is het "Make 2025-2030" concurrentieplan, een strategisch plan om de Belgische industrie te versterken. ### 4.2.1 Innovatie-gedreven beleid en de terugkeer ervan Er is een discussie gaande of de focus op concurrentiekracht de terugkeer van innovatie-gedreven beleid verstoort. Dit type industriepolitiek rust vaak op historische Amerikaanse voorbeelden zoals het Apollo-project en de Tweede Wereldoorlog, die leidden tot technologische spillovereffecten naar andere private sectoren. De vraag is of dit een standaardaanpak is of dat deze successen incidenteel waren. ### 4.2.2 Aanleidingen voor industriepolitiek Industriepolitiek kent drie verschillende aanleidingen, elk met een specifiek gekoppeld beleid: 1. **Externaliteiten:** De overheid kan sturen middels Pigouviaanse belastingen voor activiteiten die sociaal schadelijke externaliteiten creëren. 2. **Coördinatie- en agglomeratieproblemen:** De overheid treedt op als marktmeester of garantiehouder om private investeringen te stimuleren. 3. **Activiteitspecifieke inputs:** De overheid investeert zelf gericht. ### 4.2.3 De rol van de overheid bij het aanwijzen van winnaars De vraag of de overheid in staat is om winnende bedrijven en technologieën aan te wijzen door middel van industriepolitiek, kan worden gemotiveerd met drie argumenten: * **Informatieprobleem:** Overheden missen vaak marktkennis. Bedrijven beschikken over gedetailleerdere informatie omdat ze dicht bij technologie, klanten en concurrenten opereren. Overheidsinstanties riskeren verkeerde keuzes door verouderde of onvolledige informatie, wat kan leiden tot verspilling van publieke middelen. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan bepaalde technologieën, zoals biobrandstoffen, bleek achteraf minder duurzaam of efficiënt dan verwacht. * **Risico op politieke beïnvloeding en lobbyisme:** Industriepolitiek kan gevoelig zijn voor politieke druk en lobbygroepen. Subsidies en steunmaatregelen kunnen terechtkomen bij bedrijven met sterke politieke connecties in plaats van bij de meest innovatieve of efficiënte spelers. > **Voorbeeld:** In sommige landen ontvingen grote, gevestigde bedrijven disproportioneel veel steun, terwijl kleinere, innovatieve startups werden genegeerd. * **Marktmechanismen zijn beter in selectie:** Concurrentie en marktwerking zorgen ervoor dat succesvolle technologieën en bedrijven vanzelf naar boven komen. Overheidsinterventie kan deze natuurlijke selectie verstoren door bedrijven in leven te houden die anders niet zouden overleven, wat leidt tot inefficiëntie en minder innovatie. > **Voorbeeld:** Overheidssteun aan verouderde industrieën, zoals kolenmijnen, kan innovatie in duurzame energie vertragen. ## 4.3 De rol van de overheid als stuurman van transities In tijden van transitie houden complexe coördinatieproblemen en fundamentele onzekerheid potentiële investeerders tegen. Deze transitieproblemen kunnen worden opgelost door publieke regievoering en co-investering als een ondernemende overheid. Europese industriële samenwerking in allianties en projecten pakt transitieproblemen aan en realiseert strategische autonomie. ### 4.3.1 Het instrumentarium van de sturende overheid De overheid gebruikt een instrumentarium van "de wortel en de stok" om creatieve destructie te faciliteren, waarbij oude systemen worden vervangen door nieuwe systemen. Het echte probleem is niet dat de overheid op de stoel van de markt gaat zitten, maar dat bedrijven logischerwijs kiezen voor continuïteit door het verbeteren van wat ze in het verleden deden (pad-afhankelijkheid) en het vermijden van te veel risico. Een goede stuurman zorgt voor consistent beleid met een stip op de horizon, stimuleert de transitie naar toekomstige systemen en zorgt voor een (zachte) landing van het oude systeem door middel van afbouw en krimp. > **Tip:** Creatieve destructie, het proces waarbij oude technologieën en industrieën worden vervangen door nieuwe, gebeurt endogeen door marktpartijen. Goed industriebeleid faciliteert dit proces. ## 4.4 Cross-border effecten van industriepolitiek ### 4.4.1 Spillover effecten Spillover effecten ontstaan door nationaal industriebeleid. Internationale spillover effecten zijn over het algemeen groter voor arbeidsbeloning dan voor kapitaalbeloning, en deze effecten zijn ongelijk verdeeld over landen en soorten arbeid. Zowel binnenlandse als buitenlandse R&D-spillovers, die zowel intra- als interindustrieel van aard zijn, hebben een positieve en statistisch significante impact op de productiviteitsprestaties van de industrie. ### 4.4.2 Protectionisme en het ontbreken van Europees beleid Nationale overheiden die stimuleren en beschermen kunnen leiden tot "protectionistische liberalisering". Er lijkt echter een gebrek aan Europees industriebeleid te zijn, wat de transformatie bemoeilijkt. Schoktherapie-beleid, dat breed was en specifieke industrieën kon negeren, miste de focus van industriebeleid. Succesvol industriebeleid vraagt om een combinatie van stimulering ("wortel") en regulering ("stok"). ### 4.4.3 Voorbeeld in de automotive sector Het voorbeeld in de automotive sector, waar de toekomst van waterstof nog ambigu is en er politieke druk is voor uitstel, illustreert de complexiteit. Het gebrek aan een interne markt en de discussies rondom BTW, aanschafbelasting en verbruikskosten spelen hierbij een rol. ## 4.5 Reflectie en Examenvragen * Welk beleid van de overheid is geen industriepolitiek? * Welke rol van de overheid past het beste bij industriepolitiek? * Waarom krijgt industriepolitiek op Europese schaal weinig kans? * Hoe draagt nationaal industriebeleid bij aan welvaart en groei in buurlanden? * Op welke strategie rust de huidige industriepolitiek in het geopolitieke tijdperk? * Wat is creatieve destructie en onder welke omstandigheden is de theorie geldig? * Wat zijn internationale spillover effecten en onder welke condities treden ze op? * **Oefenvraag examen:** Is de overheid in staat om de winnende bedrijven en technologieën aan te wijzen door industriebeleid? Motiveer uw antwoord met 3 argumenten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Industriepolitiek | Overheidsbeleid dat expliciet gericht is op de transformatie van de economische structuur ten gunste van een bepaald publiek doel, zoals het stimuleren van innovatie, productiviteit of economische groei. | | Economische Structuur | De onderlinge relaties tussen de verschillende sectoren en onderdelen van een economie, inclusief de productiefactoren, technologie en institutionele arrangementen. | | Publiek Doel | Een doelstelling die ten goede komt aan de samenleving als geheel, in plaats van aan individuele belanghebbenden, zoals economische groei, klimaattransitie of het creëren van banen. | | Private Actoren | Individuen, bedrijven of organisaties die opereren buiten de overheid en die economische activiteiten ontplooien met als primair doel winstmaximalisatie. | | Concurrentiekracht | Het vermogen van een land, sector of bedrijf om effectief te concurreren op internationale markten, vaak gemeten aan de hand van factoren zoals productiviteit, innovatie en kosten. | | Productiviteitsgroei | De toename van de output per eenheid van input (zoals arbeid of kapitaal) over een bepaalde periode, wat wijst op een efficiënter gebruik van middelen. | | Strategische Autonomie | Het vermogen van een staat om zelfstandig beslissingen te nemen en zijn belangen te behartigen op economisch, politiek en technologisch gebied, zonder overmatige afhankelijkheid van externe partijen. | | Externaliteiten | Effecten van economische activiteiten die neerkomen op derden die niet direct betrokken zijn bij de transactie, zoals milieuvervuiling (negatieve externaliteit) of kennisoverdracht (positieve externaliteit). | | Pigouviaanse Belasting | Een specifieke belasting die wordt opgelegd aan activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de kosten van deze externaliteiten te internaliseren en het gedrag van de veroorzaker te veranderen. | | Coördinatieproblemen | Situaties waarin het voor individuele actoren moeilijk is om hun acties effectief op elkaar af te stemmen, wat kan leiden tot suboptimale uitkomsten, vaak voorkomend bij complexe markten of transities. | | Agglomeratiefouten | Falen van markten om te profiteren van de voordelen van concentratie of clustering, zoals netwerkeffecten of kennisdeling, wat kan leiden tot onderinvestering in bepaalde sectoren of regio"s. | | Creative Destructie | Een concept geïntroduceerd door Joseph Schumpeter, dat beschrijft hoe de voortdurende innovatie in een kapitalistische economie leidt tot de vernietiging van oude industrieën en technologieën, en de opkomst van nieuwe. | | Spillover Effecten | Onbedoelde overdrachten van kennis, technologie of andere voordelen van de ene activiteit of sector naar de andere, die kunnen plaatsvinden binnen of tussen bedrijven en landen. | | Intra-industrieel | Verwijst naar economische activiteiten of relaties die plaatsvinden binnen dezelfde industrie, zoals handel in vergelijkbare producten of kennisdeling tussen bedrijven in dezelfde sector. | | Inter-industrieel | Verwijst naar economische activiteiten of relaties die plaatsvinden tussen verschillende industrieën, zoals de overdracht van technologie van de ene sector naar de andere of de levering van inputs. | | Protectionistische Liberalisatie | Een schijnbaar tegenstrijdige term die verwijst naar beleid waarbij nationale overheden de binnenlandse industrieën stimuleren en beschermen, terwijl ze tegelijkertijd de vrije markt en internationale handel propageren, wat kan leiden tot handelsbarrières. |

# Mondiale gezondheidsuitdagingen Dit onderwerp behandelt de 13 dringende gezondheidsuitdagingen die de Wereldgezondheidsorganisatie (W.H.O.) heeft geïdentificeerd voor het komende decennium [6](#page=6). ### 1.1 De rol van de Wereldgezondheidsorganisatie (W.H.O.) De Wereldgezondheidsorganisatie (W.H.O.) is een gespecialiseerd agentschap van de Verenigde Naties met als doel de gezondheid van de wereldbevolking te verbeteren. De organisatie bevordert wereldwijde standaarden voor gezondheidszorg, zoals inentingsprogramma's en programma's ter bestrijding van besmettelijke ziektes, en verleent technische steun aan landen. Ook ontwikkelt de W.H.O. programma's op het gebied van gezinsplanning, voedingsleer, verpleegkundige zorg, medische opleidingen en waterzuivering [6](#page=6). ### 1.2 De lijst van 13 dringende gezondheidsuitdagingen De W.H.O. heeft een lijst gepubliceerd met 13 dringende, mondiale uitdagingen op het vlak van gezondheidszorg, opgesteld met deskundigen van over de hele wereld. Deze uitdagingen vereisen een antwoord van meer dan alleen de gezondheidssector zelf, waarbij beleidsverantwoordelijken en internationale instanties dienen samen te werken. De uitdagingen zijn urgent, onderling verbonden en worden niet in een specifieke volgorde gepresenteerd [6](#page=6). #### 1.2.1 Klimaatcrisis De klimaatcrisis heeft grote gevolgen voor de gezondheid. Luchtverontreiniging doodt jaarlijks naar schatting zeven miljoen mensen. Meer dan 25% van de sterfgevallen door chronische aandoeningen, zoals luchtwegaandoeningen, hartaanvallen, longkanker en beroertes, wordt toegeschreven aan dezelfde emissies die verantwoordelijk zijn voor de opwarming van de aarde. Klimaatverandering verergert ook ondervoeding en bevordert de verspreiding van infectieziekten. De W.H.O. werkt aan maatregelen om de gezondheidsrisico's van luchtverontreiniging te reduceren en benadrukt de noodzaak van samenwerking tussen publieke en private sectoren [7](#page=7). #### 1.2.2 Gezondheidszorg in conflict- en crisisgebieden In 2019 deden de meeste ziekte-uitbraken die een hoog niveau van reactie vereisten zich voor in landen met langdurige conflicten. Conflicten dwingen vaak mensen hun huis te verlaten, wat resulteert in beperkte toegang tot gezondheidszorg voor tientallen miljoenen mensen. De W.H.O. werkt aan het versterken van gezondheidssystemen, het verbeteren van de paraatheid en het uitbreiden van noodfinanciering. Politieke oplossingen zijn vereist om conflicten op te lossen, zwakke gezondheidssystemen niet te verwaarlozen en gezondheidswerkers te beschermen [7](#page=7). #### 1.2.3 Gelijke kansen in de gezondheidszorg Er zijn grote verschillen in de gezondheidskwaliteit tussen sociaaleconomische groepen. Het verschil in levensverwachting tussen mensen in lage- en hoge inkomenslanden is 18 jaar, met ook aanzienlijke verschillen binnen landen en steden. Lage- en middeninkomenslanden kampen met een onevenredige last van kanker, diabetes en andere niet-overdraagbare ziekten. De W.H.O. werkt aan het aanpakken van ongelijkheden op het gebied van zorg voor kinderen en moeders, voeding, gelijkheid van vrouwen en mannen, geestelijke gezondheidszorg, toegang tot water en sanitaire voorzieningen [8](#page=8). #### 1.2.4 Toegang tot behandelingen Ongeveer een derde van de wereldbevolking heeft geen toegang tot essentiële gezondheidszorgmiddelen zoals diagnostische instrumenten, geneesmiddelen en vaccins. Beperkte toegang bevordert resistentie tegen geneesmiddelen en bedreigt levens. De W.H.O. streeft naar een betere bestrijding van onbetrouwbare medische middelen, het waarborgen van de toeleveringsketen en het verbeteren van de toegang tot diagnose en behandeling van niet-overdraagbare ziekten [8](#page=8). #### 1.2.5 Preventie van infectieziekten Seksueel overdraagbare aandoeningen, virale hepatitis en andere infectieziekten kosten jaarlijks naar schatting vier miljoen mensenlevens. Vaccinatie-preventieve ziekten zullen naar verwachting duizenden levens kosten in het komende decennium. Zwakke gezondheidssystemen en ontoereikende financiële middelen dragen bij aan de verspreiding van infectieziekten [9](#page=9). #### 1.2.6 Paraatheid voor epidemieën Een pandemie van zeer besmettelijke, door de lucht overgedragen virussen wordt door de W.H.O. als onvermijdelijk beschouwd. Veel landen bereiden zich echter onvoldoende voor. Landen dienen te investeren in wetenschappelijk onderbouwde praktijken om hun gezondheidsstelsels te versterken en de bevolking te beschermen [9](#page=9). #### 1.2.7 Onveilige producten Bijna een derde van de huidige ziektelast in de wereld is toe te schrijven aan een gebrek aan voedsel, onveilig voedsel en ongezonde eetgewoonten. Voedselonzekerheid en honger blijven problemen, evenals de groeiende consumptie van vet- en suikerrijk voedsel dat leidt tot gewichts- en dieet-gerelateerde aandoeningen. Het toenemende gebruik van tabak en aanverwanten brengt de gezondheid verder in gevaar [9](#page=9). #### 1.2.8 Gebrek aan gezondheidswerkers Er is wereldwijd een tekort aan gezondheidswerkers door lage lonen en chronische onderinvesteringen in opleiding en tewerkstelling. Dit heeft een negatieve invloed op de duurzaamheid van gezondheidszorgstelsels. Tegen 2030 zullen er naar schatting 18 miljoen extra gezondheidswerkers wereldwijd nodig zijn, waarvan negen miljoen verpleegkundigen en vroedvrouwen [10](#page=10). #### 1.2.9 Veiligheid van jongeren Jaarlijks sterven meer dan een miljoen jongeren tussen de 10 en 19 jaar. De belangrijkste doodsoorzaken zijn verkeersletsels, HIV, zelfmoord, infecties van de luchtwegen en interpersoonlijk geweld [10](#page=10). #### 1.2.10 Gebrek aan vertrouwen in de gezondheidszorg Een afnemend vertrouwen in overheidsinstellingen beïnvloedt patiëntbeslissingen. Om het vertrouwen te versterken, dienen landen hun eerstelijnsgezondheidszorg te versterken en meer te investeren in betere informatiesystemen [10](#page=10). #### 1.2.11 Toepassing van technologische vooruitgang Technologische doorbraken hebben een revolutie teweeggebracht in diagnose, preventie en behandeling van ziekten. De W.H.O. merkt echter op dat deze technologieën vragen oproepen over regulering en controle [10](#page=10). #### 1.2.12 Gevaar voor antimicrobiële resistentie Antimicrobiële resistentie kan tientallen jaren van medische vooruitgang ongedaan maken. Factoren die hieraan bijdragen zijn beperkte toegang tot hoogwaardige geneesmiddelen, ondeskundig voorschrijven en gebruik van antibiotica, en slechte infectiebestrijding [11](#page=11). #### 1.2.13 Sanitaire voorzieningen in de gezondheidszorg Miljarden mensen leven zonder adequate sanitaire voorzieningen of drinkbaar water, wat belangrijke oorzaken van ziekten zijn. De W.H.O. werkt samen met internationale organisaties om de hygiëne, sanitaire voorzieningen en watervoorziening in lage inkomenslanden te verbeteren [11](#page=11). --- # Economie en gezondheidseconomie Dit deelonderzoek verkent de fundamenten van economie en gezondheidseconomie, analyseert de impact van de coronacrisis op de gezondheidszorg en belicht de toenemende significantie van economische overwegingen in het gezondheidsbeleid. ### 2.1 Gezondheidszorg en het gezondheidssysteem De definitie van gezondheid door de World Health Organization (W.H.O.) uit 1948 omschrijft gezondheid als "een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken". Vanuit dit perspectief kunnen diverse menselijke activiteiten worden beschouwd als behorend tot de gezondheidszorg, aangezien ze op verschillende manieren bijdragen aan het welzijn van mensen [12](#page=12). Om deze bredere reikwijdte te omvatten, is het passender te spreken van een gezondheidssysteem. De W.H.O. definieert dit als "alle organisaties, mensen en acties wiens primaire intentie is om gezondheid te promoten, te herstellen of te onderhouden. Dit omvat inspanningen om determinanten van gezondheid te beïnvloeden, alsook meer directe gezondheidsbevorderende activiteiten" (Van den Bosch K. en Willemé P., 2014) [13](#page=13). Een cruciaal document in dit kader is de "Verklaring van Alma-Ata" uit 1978. Deze verklaring benadrukte de dringende noodzaak voor actie vanuit overheden, gezondheids- en ontwikkelingswerkers en de wereldgemeenschap om de gezondheid van alle mensen te waarborgen. Het was de eerste internationale erkenning van het belang van eerstelijnsgezondheidszorg (PHC). De eerstelijnsgezondheidszorg, gedefinieerd als basiszorg die voor iedereen toegankelijk is zonder doorverwijzing, vormt het eerste aanspreekpunt voor burgers binnen de gezondheidszorg [13](#page=13). Belangrijke principes uit de Verklaring van Alma-Ata omvatten: * Gezondheid als een basisrecht, inclusief toegang tot zorg voor iedereen [14](#page=14). * Primaire gezondheidszorg als fundament, met lokale, betaalbare en preventieve zorg [14](#page=14). * Essentiële samenwerking tussen overheden, zorgverleners en gemeenschappen [14](#page=14). * Erkenning dat gezondheid verder reikt dan medische zorg, met invloed van factoren als water, voeding, huisvesting en onderwijs [14](#page=14). * Het ambitieuze, zij het niet volledig gehaalde, doel van "gezondheid voor iedereen in het jaar 2000", dat nog steeds een leidraad is voor wereldwijd gezondheidsbeleid [14](#page=14). In de praktijk hebben voornamelijk ontwikkelde, geïndustrialiseerde landen een robuust gezondheidssysteem ontwikkeld. Veel andere landen kampen met armoede en een gebrekkige organisatie, wat leidt tot ongelijke toegang tot gezondheidszorg [14](#page=14). ### 2.2 Economie: schaarste en keuzes Economie wordt gedefinieerd als een sociale wetenschap die het gedrag van mensen in groepsverband bestudeert, met name in situaties van schaarste. De menselijke behoeften aan goederen en diensten overstijgen consequent de beschikbare middelen, zowel op individueel als op maatschappelijk niveau. Deze spanning tussen oneindige behoeften en schaarse middelen dwingt tot het maken van keuzes [15](#page=15). Behoeften zijn verlangens die slechts bevredigd kunnen worden door de inzet van schaarse middelen [15](#page=15). In het gezondheidsbeleid van overheden winnen economische overwegingen steeds meer aan belang, gezien de gezondheidszorg ongeveer 7 tot 10% van het bruto nationaal product (BNP) vertegenwoordigt en de vraag ernaar blijft stijgen. Het BNP is het totale inkomen van de inwoners van een land [15](#page=15). Sinds 2008, mede door de financiële crisis, is de overheid genoodzaakt te besparen, ook binnen de gezondheidszorg. Het beperken van het gezondheidsbudget vereist het toepassen van besparingstechnieken, wat vaak leidt tot spanningen tussen zorgverstrekkers en de overheid [16](#page=16). ### 2.3 Gezondheidseconomie: efficiënte middelenallocatie Gezondheidseconomie onderzoekt hoe beschikbare middelen zo efficiënt mogelijk kunnen worden toegewezen om gestelde gezondheidsobjectieven te realiseren. Deze discipline is essentieel vanwege de structurele groei van uitgaven in de gezondheidszorg die sneller stijgt dan de inkomsten [16](#page=16). Verschillende factoren verklaren de stijging van de uitgaven in de gezondheidszorg [17](#page=17): 1. **Veroudering van de bevolking:** Gedeeltelijk te wijten aan een verhoogde levensverwachting door medische vooruitgang [17](#page=17). 2. **Toename van het medisch aanbod:** Meer zorgverstrekkers en een grotere capaciteit van zorginstellingen [17](#page=17). 3. **Ontwikkeling van medische voorzieningen:** Voor nieuwe aandoeningen en diverse sociale problemen [18](#page=18). 4. **Opduiken van nieuwe aandoeningen:** Het ontstaan van nieuwe ziektes [18](#page=18). 5. **Ontwikkeling van medische kennis:** Verruiming van de mogelijkheden voor ziektebehandeling [18](#page=18). Wetenschappelijke consensus suggereert dat de ontwikkeling van medische kennis verantwoordelijk is voor de helft tot driekwart (75%) van de groei van de uitgaven. Hoewel vergrijzing vaak als oorzaak wordt aangeduid, verklaart dit slechts ongeveer 15% van de kostenstijging, aldus Nederlands onderzoek [18](#page=18). #### 2.3.1 Black Swan Events in de gezondheidszorg Het concept van "black swan events", geïntroduceerd door Nassim Nicholas Taleb, beschrijft onverwachte gebeurtenissen met een extreme impact die achteraf verklaarbaar lijken. Deze gebeurtenissen zijn uitschieters, buiten de verwachtingen, hebben een grote impact ("Game Changer") en worden na afloop verklaard en als voorspelbaar beschouwd [18](#page=18) [19](#page=19). De coronacrisis is een voorbeeld van een dergelijk event, dat zowel een gezondheids- als een economische crisis teweegbracht met verreikende gevolgen. In de gezondheidszorg zijn er diverse historische "black swan events" voorgekomen, zoals de ontdekking van penicilline door Sir Alexander Fleming. Deze ontdekking, die voortkwam uit een toevallige observatie van schimmel die bacteriële groei remde, revolutioneerde de behandeling van infecties en wordt beschouwd als een belangrijke "game changer" voor de moderne geneeskunde. Een ander voorbeeld is de ontdekking van X-stralen door Wilhelm Röntgen, die een grote impact had op de medische diagnostiek [19](#page=19) [20](#page=20). Voor de toekomst wordt gewaarschuwd voor mogelijke "black swan events", zoals de plotselinge impact van klimaatverandering [21](#page=21). #### 2.3.2 De impact van klimaatverandering op gezondheid Klimaatverandering beïnvloedt de menselijke gezondheid zowel direct (hittegolven, extreme weersomstandigheden) als indirect (gedwongen migratie, toenemend gebruik van koelsystemen). De WHO voorspelt dat klimaatverandering tegen 2030 jaarlijks 250.000 extra sterfgevallen kan veroorzaken door ondervoeding, malaria, diarree en hittegolven. De directe gezondheidskosten hiervan worden voor 2030 geraamd op 2 tot 4 miljard dollars per jaar [21](#page=21) [22](#page=22). Hittegolven leiden tot uitdroging, zonnesteken en uitputting, met een stijging van mortaliteit en morbiditeit, met name bij kwetsbare groepen. Extreme klimatologische gebeurtenissen zoals overstromingen, stormen, branden en droogtes hebben eveneens directe gevolgen, zoals verdrinking, verwondingen en psychosociale problemen [22](#page=22). De indirecte gevolgen zijn potentieel nog significanter en omvatten: * **Waterbevoorrading en voedselproductie:** Risico op watertekorten en lagere landbouwopbrengsten, leidend tot uitdroging en ondervoeding [22](#page=22). * **Toename van via vectoren overgedragen ziekten:** Door de verspreiding van ziekteverspreiders zoals teken en muggen, mede beïnvloed door veranderingen in seizoenen, neerslag, vochtigheid en temperatuur. Voorbeelden hiervan zijn de ziekte van Lyme, dengue, bilharzia en malaria [22](#page=22) [23](#page=23). * **Risico's op verslechterende waterkwaliteit en voedselvergiftiging:** Hogere watertemperaturen bevorderen de groei van bacteriën en toxische algen, wat kan leiden tot cholera en dysenterie [23](#page=23). * **Toename van troposferische ozonconcentraties:** In de zomer kunnen hogere ozonpieken optreden, met ademhalingsmoeilijkheden als gevolg [23](#page=23). * **Toename van allergische stoornissen:** Hogere temperaturen bevorderen langere bestuivingstijden en de ontwikkeling van allergene planten, wat leidt tot hogere pollenconcentraties [24](#page=24). De effecten van klimaatverandering zullen waarschijnlijk de bestaande ongelijkheid in gezondheidssituaties versterken, met name voor mensen met een beperkt inkomen en kwetsbare groepen. Hoewel enkele positieve effecten mogelijk zijn, zoals een daling van sterfte door kou, zullen deze waarschijnlijk teniet worden gedaan door de omvang van de negatieve gevolgen [24](#page=24). ### 2.4 De coronacrisis: lessen voor de gezondheidszorg De coronacrisis heeft de sterktes en zwaktes van het zorgsysteem blootgelegd, waarbij de ziekenhuizen ondanks zware belasting standhielden, maar ook aanzienlijke zwaktes werden geaccentueerd. De crisis biedt echter ook kansen voor verbetering [25](#page=25). #### 2.4.1 Beloon het zorgpersoneel Naast symbolische waardering is een structurele verbetering van de beloning en werkomstandigheden van zorgpersoneel noodzakelijk. Vooral verpleegkundigen en zorgkundigen kampen met een minder gunstige financiële situatie dan artsen. Een gebrek aan personeel, mede door vergrijzing in de sector, en een hoge werkdruk vormen knelpunten. De werkbaarheidsmonitor toont aan dat slechts de helft van de zorgwerknemers hun werk als "werkbaar" beschouwt [25](#page=25) [26](#page=26). De hoge werkdruk is mede een gevolg van onderbezetting, die voortkomt uit onderfinanciering door de overheid. De norm van één verpleegkundige per acht patiënten wordt in Belgische ziekenhuizen gemiddeld niet gehaald (één per 9,4 patiënten), wat de patiëntveiligheid kan beïnvloeden. Versoepeling van regels en efficiëntere taakverdeling, bijvoorbeeld door administratieve taken door anderen te laten uitvoeren, kunnen ook bijdragen [26](#page=26). #### 2.4.2 Focus op de woonzorgcentra De coronacrisis legde de kwetsbaarheid van bewoners van woonzorgcentra bloot, waar de meeste coronadoden vielen. Onderfinanciering van deze sector, die onder regionale bevoegdheid valt, zorgt ervoor dat bewoners, die steeds zorgbehoevender worden, onvoldoende middelen ontvangen. Voor kwaliteitsvolle ouderenzorg zijn naar schatting twee miljard euro extra nodig, alsook hervormingen en intensere samenwerking met ziekenhuizen om de zorg te professionaliseren. De gehandicaptensector en jeugdhulp kampen met vergelijkbare financiële tekorten [27](#page=27). #### 2.4.3 Overconsumptie België besteedt ongeveer 10% van zijn welvaart aan zorg. Hoewel de Belgische gezondheidszorg niet de duurste van Europa is, is de balans tussen toegankelijkheid, kwaliteit en financiële efficiëntie complex. De focus op prestaties, waarbij artsen per uitgevoerde ingreep, onderzoek of behandeling betaald worden, stimuleert "overconsumptie". Dit uit zich in hoog geneesmiddelengebruik en een groot aantal dure procedures zoals knie- of heupprotheses en scans [27](#page=27) [28](#page=28). Internationale studies suggereren dat tot 15% van het zorgbudget verloren gaat aan verspilling. Hervormingen die artsen belonen voor de kwaliteit van hun werk in plaats van de kwantiteit, kunnen de patiënt centraal stellen, leiden tot minder prestaties en hogere kwaliteit. De keerzijde hiervan kan een iets minder toegankelijke zorg zijn, met mogelijk beperkte wachtlijsten [28](#page=28). #### 2.4.4 De digitalisering De coronacrisis heeft de noodzaak van digitalisering in de gezondheidszorg benadrukt, met de invoering van teleconsultaties en de terugbetaling daarvan door de federale overheid. Naast teleconsultaties en elektronische patiëntendossiers, bieden medische apps en technologieën mogelijkheden voor efficiëntere zorg op afstand. Dit kan leiden tot betere patiëntenzorg, efficiënter artsenwerk en vrijgekomen middelen die elders ingezet kunnen worden. Slimme apps kunnen bijdragen aan preventie, waar België met slechts enkele procenten van zijn zorgbudget onder het Europese gemiddelde scoort. Preventie is significant goedkoper dan dure curatieve behandelingen [28](#page=28) [29](#page=29). #### 2.4.5 De complexiteit van ons zorgsysteem De complexiteit van het Belgische zorgsysteem, met negen ministers die zetelen in de interministeriële conferentie Volksgezondheid, bemoeilijkt besluitvorming, zoals geïllustreerd tijdens de coronacrisis. De bevoegdheidsverdeling tussen deelstaten en federale overheid leidt vaak tot onderlinge verwijzingen. Er is consensus over de noodzaak van coherente bevoegdheidspakketten en het organiseren van zorg zo dicht mogelijk bij de burger. Dit uit zich in de creatie van eerstelijnszones (60 in Vlaanderen) waar artsen en apothekers meer samenwerken, en Vlaamse ziekenhuisnetwerken waar taken verdeeld worden. Zowel de creatie van eerstelijnszones als ziekenhuisnetwerken zijn hervormingen van lange adem [13](#page=13) [29](#page=29) [30](#page=30). --- # Structuur van de Belgische gezondheidszorg Dit deel beschrijft de gelaagde structuur van het Belgische gezondheidsbeleid, van Europees tot gemeentelijk niveau, met een centrale rol voor de sociale zekerheid [31](#page=31). ## 3.1 Het Europese gezondheidsbeleid De Europese Unie (EU) ondersteunt lidstaten bij het verbeteren van de gezondheid van haar burgers en streeft naar bescherming van de menselijke gezondheid in haar beleid, zoals vastgelegd in het Verdrag van Amsterdam van 1997. De EU faciliteert informatie-uitwisseling, financiert onderzoek en kan coördinerend optreden bij crises, zoals de coronacrisis, door bijvoorbeeld de bevoorrading met medisch materiaal te ondersteunen (#page=31, 32). Het programma EU4Health investeert 5,3 miljard euro over zeven jaar in innovatie, preventie en toegankelijkheid van zorg. Europese regelgeving heeft ook invloed gehad op de hervorming van verpleegkundige opleidingen, wat leidde tot langere studieduren en meer stage-uren [31](#page=31) [32](#page=32). ## 3.2 De sociale zekerheid als bouwsteen voor het gezondheidsbeleid in België De Belgische sociale zekerheid, een resultaat van 150 jaar evolutie, waarborgt de financiële autonomie en sociale bescherming van burgers bij sociale risico's zoals pensioen, ziekte, arbeidsongeschiktheid, overlijden of werkloosheid. Het systeem garandeert inkomen en/of verzorging voor natuurlijke personen en gezinnen die tijdelijk of blijvend niet zelf in hun noden kunnen voorzien [33](#page=33). ### 3.2.1 Organisatie van de sociale zekerheid De administratieve organisatie is complex en omvat naast de Federale Overheidsdienst (FOD) Sociale Zekerheid diverse Openbare Instellingen van Sociale Zekerheid (OISZ) die bevoegd zijn voor specifieke takken zoals ziekteverzekering, arbeidsongeschiktheid en pensioenen [33](#page=33). ### 3.2.2 Systeem van de sociale zekerheid #### 3.2.2.1 Statuten Het Belgische socialezekerheidsstelsel kent drie statuten: werknemers (verbonden door een arbeidsovereenkomst), ambtenaren (in openbare dienst) en zelfstandigen (beroepsactiviteit zonder arbeidscontract) [34](#page=34). #### 3.2.2.2 Functies De sociale zekerheid vervult drie hoofdfuncties [34](#page=34): * Het betalen van een vervangingsinkomen bij verlies van arbeidsinkomsten (werkloosheid, pensionering, arbeidsongeschiktheid). * Het bieden van een aanvulling op het inkomen bij bepaalde "sociale lasten" zoals kinderopvoeding of ziektekosten. * Het verstrekken van bijstandsuitkeringen, zoals het leefloon, aan personen die onvrijwillig geen beroepsinkomen hebben. #### 3.2.2.3 Takken van de sociale zekerheid De sociale zekerheid omvat diverse takken (#page=35, 36, 37) [35](#page=35) [36](#page=36) [37](#page=37): * **Pensioenen:** Een inkomensverzekering voor ouderdom of overlijden [35](#page=35). * **Werkloosheid:** Zorgt voor een vervangingsinkomen en ondersteuning bij tijdelijke werkloosheid, loopbaanonderbreking, deeltijdse werkhervatting, opleidingen en voor onthaalouders [35](#page=35). * **Arbeidsongevallenverzekering:** Dekt werknemers tegen ongevallen op het werk en op de weg van/naar het werk; zelfstandigen vallen hier buiten, ambtenaren hebben een specifieke regeling [35](#page=35). * **Beroepsziektenverzekering:** Verzekert tegen beroepsziekten, met een lijst van erkende ziekten om het bewijs te vergemakkelijken [35](#page=35). * **Gezinsbijslag:** Geregionaliseerd beheer en uitbetaling van kinderbijslag; in Vlaanderen resulteert dit in het "Groeipakket" met gezinsbijslagen en financiële tegemoetkomingen op maat van elk gezin (#page=35, 36) [35](#page=35) [36](#page=36). * **Geneeskundige verzorging:** Verzekering voor werknemers, zelfstandigen, ambtenaren, werklozen, gepensioneerden, personen met een leefloon, personen met een handicap, studenten, wezen, niet-begeleide minderjarige vreemdelingen, en hun ten laste genomen personen. Patiënten betalen initieel de volledige kosten en krijgen een deel terugbetaald door het ziekenfonds. Het "remgeld" is het persoonlijk aandeel dat niet wordt terugbetaald. De derdebetalersregeling laat patiënten toe enkel hun deel te betalen aan de zorgverlener [36](#page=36). * **Uitkeringen bij ziekte:** Dekt naast ziektekosten ook loonverlies door ziekte of ongevallen in de privésfeer, met onderscheid tussen werknemers, ambtenaren en zelfstandigen [37](#page=37). * **Jaarlijkse vakantie:** Zorgt voor betaalde vakantiedagen, met tussenkomst van de Rijksdienst voor Jaarlijkse Vakantie (RJV) en bijzondere vakantiefondsen voor arbeiders en niet-zelfstandige kunstenaars, en directe betaling door werkgevers voor bedienden en ambtenaren [37](#page=37). #### 3.2.2.4 Sociale bijstand Sociale bijstand vormt een aanvullend vangnet voor personen die buiten de strikte sociale zekerheid vallen, met als doel een minimuminkomen te garanderen (#page=37, 38). Het wordt gefinancierd met belastingbijdragen en is niet loon-gebaseerd. Toekenning vereist een bestaansmiddelenonderzoek en de voorwaarde dat de ontvanger al het mogelijke doet om zelf een inkomen te voorzien [37](#page=37) [38](#page=38). ### 3.2.3 Het belang van de sociale zekerheid Het centrale principe van de Belgische sociale zekerheid is solidariteit tussen werkenden en werklozen, jongeren en ouderen, gezonden en zieken, personen met en zonder inkomen, gezinnen met en zonder kinderen, etc.. Deze solidariteit wordt gewaarborgd doordat werkenden bijdragen betalen in verhouding tot hun loon, de financiering grotendeels door de gemeenschap gedragen wordt, en vakbonden, verzekeringsinstellingen en werkgeversorganisaties mee beslissen. Concreet zorgt de sociale zekerheid voor vervangingsinkomen bij loonverlies, aanvulling op inkomen bij sociale lasten, en bijstandsuitkeringen bij het ontbreken van een beroepsinkomen [38](#page=38) [39](#page=39). ### 3.2.4 Organisatie van de sociale zekerheid Het werknemersstelsel, het grootste, wordt overkoepeld door de RSZ (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid) die bijdragen int. Andere belangrijke instellingen zijn de RVA (arbeidsvoorziening), FPD (pensioenen), RIZIV (ziekte- en invaliditeitsverzekering), FEDRIS (beroepsrisico's), en RJV (jaarlijkse vakantie). Zelfstandigen zijn verzekerd voor geneeskundige verzorging, ziekte- en invaliditeitsverzekering, moederschapsverzekering, pensioenen, overbruggingsrecht, rouwuitkering, mantelzorguitkeringen en vaderschaps-/geboorteuitkeringen, via een sociaal verzekeringsfonds of de Nationale Hulpkas beheerd door het RSVZ (#page=39, 40) [39](#page=39) [40](#page=40). ## 3.3 Het Belgische gezondheidsbeleid Het Belgische gezondheidsbeleid is gedecentraliseerd en wordt bepaald op verschillende niveaus: federaal, gemeenschappen, provincies en gemeenten [41](#page=41). ### 3.3.1 Het federaal niveau De federale overheid is bevoegd voor aangelegenheden van algemeen belang, zoals financiën, leger, justitie, sociale zekerheid en belangrijke delen van volksgezondheid en binnenlandse zaken. Dit omvat een "gemeenschappelijk erfgoed" zoals het gerechtelijk apparaat, de politie, de sociale zekerheid en wetten op sociale bescherming, overheidschuld, monetair beleid, en de verantwoordelijkheden ten aanzien van de EU en de NAVO. De federale staat is ook bevoegd voor zaken die niet expliciet bij gemeenschappen en gewesten liggen, zoals de sociale zekerheid en de financiering van de gezondheidszorg. Federale wetten regelen het globale kader van de gezondheidszorg (infrastructuur, financiering, capaciteit, type zorgverlening). De FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu is op federaal niveau verantwoordelijk voor advies en toezicht op het gezondheidszorgbeleid, onderverdeeld in DG's voor Gezondheidszorg, Dier/Plant/Voeding, Leefmilieu, en de Directie Medische Expertise (Medex) [42](#page=42) [43](#page=43). ### 3.3.2 Het gemeenschapsniveau Sinds de staatshervormingen van 1980 zijn de gemeenschappen bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden zoals gezondheid (#page=42, 44). De zesde staatshervorming heeft geleid tot verdere overheveling van bevoegdheden, waardoor de Vlaamse overheid nu meer autonomie heeft over de bouw en financiering van oudereninstellingen, de bouw en normen van ziekenhuizen, en een bredere waaier aan zorgsectoren zoals gehandicaptenzorg en geestelijke gezondheidszorg [42](#page=42) [44](#page=44). #### 3.3.2.1 Vlaamse gezondheidsdoelstellingen De Vlaamse gezondheidsdoelstellingen zijn specifieke, meetbare doelen op vlak van preventie om gezondheidswinst op bevolkingsniveau te behalen. De huidige doelstelling is 'De Vlaming leeft gezonder in 2025', met accenten op beleid in levensdomeinen (gezin, vrije tijd, onderwijs, werk, zorg/welzijn, buurt), directe burgergerichte acties en goed bestuur. Er is aandacht voor kwetsbare groepen en een geïntegreerd beleid dat verdieping (bv. ondervoeding bij ouderen, eetstoornissen) en verbreding (bv. geestelijke gezondheidsbevordering, suïcidepreventie) mogelijk maakt (#page=45, 46). Subdoelstellingen richten zich op gezondheid in eigen handen, het gezin als bron van gezondheid, gezonde vrije tijd, gezondheid in het onderwijs, gezondheid op het werk, meer gezondheid in de zorg, gezonde buurten, en goed bestuur (#page=46, 47) [45](#page=45) [46](#page=46) [47](#page=47). #### 3.3.2.2 Vlaanderen en preventie: actueel beeld Ondanks de aandacht voor preventie, is de Belgische gezondheidszorg van gemiddelde kwaliteit en kampt het preventiebeleid met tekortkomingen. Rapporten van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) en de OESO wijzen op een "somber beeld" van preventie in België. Er is een relatief hoog aantal vermijdbare verloren levensjaren in vergelijking met andere West-Europese landen. De behandeling van de vier grote chronische aandoeningen (hart- en vaatziekten, kanker, chronisch longlijden, diabetes) kost aanzienlijk, met een grote economische impact door arbeidsongeschiktheid (#page=48, 49). Investeren in preventie kan deze kosten beperken en de gezondheidszorg efficiënter maken. België besteedt slechts 1,6% van het gezondheidsbudget aan preventie, wat onder het Europese gemiddelde ligt. Er is een noodzaak aan meer investeringen, een minder complexe bevoegdheidsverdeling en een zakelijk model dat preventie aanmoedigt [48](#page=48) [49](#page=49). #### 3.3.2.3 Het thuis- en ouderenzorgbeleid De Vlaamse Gemeenschap is bevoegd voor de planning, het toezicht en de erkenning van diverse ouderenvoorzieningen, waaronder woonzorgcentra, rust- en verzorgingstehuizen, serviceflatgebouwen, dagverzorgingscentra, centra voor kortverblijf en herstelverblijf [50](#page=50). #### 3.3.2.4 Het beleid eerstelijnsgezondheidszorg Het beleid van de eerstelijnsgezondheidszorg richt zich op organisatorische taken zoals het afstemmen van zorg op noden, het coördineren van zorgaanbieders, transmurale afspraken, navormingen en informatieverlening. Dit vereist het samenbrengen van zorgaanbieders binnen een werkgebied, waarbij de erkenning en subsidiëring van Samenwerkingsinitiatieven Eerstelijnsgezondheidszorg (SEL) centraal staat [50](#page=50). #### 3.3.2.5 Het beleid betreffende ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg De Vlaamse Gemeenschap is ook bevoegd voor de planning en erkenning van algemene ziekenhuizen, centra voor geestelijke gezondheidszorg, psychiatrische ziekenhuizen, psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT's) en initiatieven voor beschut wonen. Algemene ziekenhuizen bieden 24/24 medische en gespecialiseerde hulp en moeten voldoen aan specifieke beddeneisen en afdelingen. Psychiatrische ziekenhuizen focussen op ernstige psychische problemen, terwijl categorale ziekenhuizen gespecialiseerd zijn in bijvoorbeeld revalidatie of geriatrische zorg. Universitaire ziekenhuizen bieden naast reguliere zorg ook zeer gespecialiseerde behandelingen, dragen bij aan opleiding, onderzoek en ontwikkeling van nieuwe technologieën [51](#page=51). #### 3.3.2.6 Het ziekenhuislandschap van de toekomst Het huidige Belgische gezondheidssysteem wordt gekenmerkt door versnippering. Toekomstige uitdagingen zoals veranderende patiëntenverwachtingen, multimorbiditeit, vergrijzing en technologische innovaties vereisen een hertekening van het zorglandschap. Ziekenhuizen zullen evolueren naar schakels in een groter netwerk, met de patiënt centraal. Er zal een verschuiving zijn naar basiszorg in lokale ziekenhuizen en complexe pathologieën in gespecialiseerde referentiecentra. De trend naar meer ambulante zorg en kortere verblijfsduren, mede door technologische vooruitgang, zet zich voort (#page=53, 54, 55). Oudere patiënten met co-morbiditeiten vereisen specifieke aandacht voor het verantwoord verkorten van de verblijfsduur. Toekomstige ziekenhuizen zullen kleiner en meer gespecialiseerd zijn, met minder bedden, en primaire zorgcentra zullen meer aandoeningen kunnen diagnosticeren en beheren zonder ziekenhuisopname [53](#page=53) [54](#page=54) [55](#page=55). ### 3.3.3 Het provinciaal niveau Vanaf 2018 oefenen de Vlaamse provincies geen persoonsgebonden bevoegdheden meer uit; deze zijn overgedragen naar de Vlaamse Gemeenschap of gemeenten. De provinciegouverneur treedt op als commissaris van de federale en Vlaamse Regering en is verantwoordelijk voor administratief toezicht op gemeentebesturen en de veiligheid binnen de provincie, inclusief rampencoördinatie [56](#page=56). ### 3.3.4 Het gemeentelijk niveau De burgemeester is verantwoordelijk voor orde, rust, veiligheid en hygiëne in de gemeente, inclusief milieuhygiëne en besmettelijke ziekten. De Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW's) spelen een belangrijke rol in gezondheidszorg door maatschappelijke dienstverlening en het organiseren van gezondheidsvoorzieningen zoals ziekenhuizen en bejaardeninstellingen [56](#page=56). ## 3.4 Internationale vergelijking van gezondheidszorgsystemen Hervormingen van gezondheidszorgsystemen wereldwijd worden gedreven door demografische ontwikkelingen (vergrijzing), technologische vooruitgang (diagnostiek, behandeling, hogere kosten) en een afnemende bereidheid van overheden om stijgende kosten publiek te financieren. Doel is het vergroten van de doelmatigheid van zorgverlening met behoud van "equity", wat verwijst naar solidariteit in financiering en een gelijke verdeling van zorg. Drie hoofdtypen gezondheidszorgsystemen worden onderscheiden [57](#page=57) [58](#page=58): * **Beveridge-type:** Gefinancierd via algemene middelen, met overheidsbezit van infrastructuur en overheidsbeleid/beheer. Kenmerkend is vrije toegankelijkheid en financiering op basis van stringente budgetten [58](#page=58). * **Bismarck-type:** Gefinancierd via sociale verzekering en bestuurd door wettelijk ingestelde private organisaties die afspraken maken met zorgverleners over dienstverlening en betaling [58](#page=58). * **Out-of-pocket-model:** Patiënten betalen kosten uit eigen zak. Meest voorkomend in minder ontwikkelde gebieden en landen met beperkte financiële middelen, wat leidt tot ongelijke toegang gebaseerd op inkomen [58](#page=58). ## 3.5 Het Belgische gezondheidszorgsysteem Het Belgische gezondheidszorgsysteem combineert elementen van het Bismarck-type en het Beveridge-type. Het is gebaseerd op beroepsactiviteit en gefinancierd door sociale bijdragen op lonen. De basis ligt in het Bismarck-principe van sociale verzekering, waarbij ziekenfondsen vanaf de 19e eeuw verzekering tegen ziekterisico's aanboden. De verplichte ziekteverzekering kende in 1963 een belangrijk moment met de oprichting van het RIZIV. Recente hervormingen tonen een toenemende financiële tussenkomst van de staat, een tendens die ook in andere Bismarck-landen zichtbaar is. De hoofdreden voor het beperken van financiering via sociale bijdragen is het vermijden van te zware loonkosten die de internationale concurrentiepositie van bedrijven kunnen schaden [59](#page=59). --- # Toekomstige uitdagingen en tendensen in de gezondheidszorg Dit deel bespreekt de toekomstige uitdagingen voor het Belgische gezondheidszorgsysteem, belangrijke tendensen zoals vergrijzing, verschuiving naar chronische zorg, technologische vernieuwing en de impact van artificiële intelligentie [60-94. ### 6.1 Toekomstige uitdagingen voor het Belgische gezondheidszorgsysteem Het Belgische gezondheidszorgsysteem staat voor aanzienlijke uitdagingen op het gebied van financiering en betaalbaarheid. De financiering is gebaseerd op sociale bijdragen, overheidssubsidiëring, patiëntenbijdragen, indirecte belastingen en aanvullende private verzekeringen. Sociale bijdragen, verzameld door de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) en uitgekeerd aan het Rijksinstituut voor Ziekte en Invaliditeitsverzekering (RIZIV), dekken ongeveer een derde van de gezondheidszorguitgaven [66](#page=66) [72](#page=72). #### 6.1.1 Kostenbeheersing en economische druk De financiering van publieke ziekteverzekeringssystemen staat onder druk door de sterke stijging van de uitgaven. In België liggen de gezondheidszorguitgaven gedurende de laatste jaren zelfs boven het Europees gemiddelde. Het probleem van kostenbeheersing is een constant discussiepunt tijdens regeringsonderhandelingen [78](#page=78). > **Tip:** De anekdote van het "cobra-effect" illustreert hoe beleidsbeslissingen, bedoeld om een probleem op te lossen, onbedoelde en zelfs averechtse gevolgen kunnen hebben, waardoor het oorspronkelijke probleem verergert [79](#page=79). Verdere stijgingen van de gezondheidszorguitgaven kunnen nefaste negatieve gevolgen hebben voor de Belgische economie. Dit kan leiden tot hogere financiële eisen aan burgers en bedrijven, waardoor de consumptie en investeringen afnemen. België behoort tot de wereldtop qua lasten op arbeid, wat potentiële jobs kan belemmeren en bedrijven kan doen verhuizen naar landen met lagere loonkosten. Het uurloon in België kost de werkgever gemiddeld 39 euro, wat 6 euro meer is dan het gemiddelde in de buurlanden [79](#page=79) [80](#page=80). #### 6.1.2 Betaalbaarheid en eigen bijdragen Ondanks het solide en solidaire karakter van het Belgische gezondheidszorgsysteem, blijft betaalbaarheid een grote uitdaging. De kosten van de gezondheidszorg worden niet volledig gedekt door het ziekenfonds; 19% van de gezondheidskosten wordt door de patiënt zelf betaald, wat neerkomt op 9,5 miljard euro per jaar. 68% hiervan betreft ambulante zorgen zoals geneesmiddelen, doktersbezoeken, tandzorg, brillen en hoorapparaten. Gemiddeld betaalt elke Belg 567 euro per jaar aan ambulante zorg [72](#page=72) [73](#page=73). > **Voorbeeld:** Om zich in te dekken tegen deze kosten, doen steeds meer gezinnen een beroep op verzekeringen. Volgens Assuralia heeft 19% van de Belgen een polis voor tandzorg en 14% voor ambulante medische kosten [73](#page=73). #### 6.1.3 Gezondheidskloof Een toenemende afwending van kosten op de patiënt, door systematisch minder financiële middelen te investeren in de ziekteverzekering, kan leiden tot een tweesporen-gezondheidszorg. Hierbij krijgen mensen die extra kunnen betalen betere medische behandelingen dan zij die dat niet kunnen. Een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) toont aan dat de impact van gezondheidszorgkosten zwaarder weegt op kwetsbare gezinnen in België dan in andere West-Europese landen. In 2020 kon 5,2 procent van de Belgische huishoudens zich geen basisbehoeften veroorloven door medische kosten. Vooral armste gezinnen stellen zorg uit om financiële redenen, wat resulteert in een groeiende gezondheidsongelijkheid [74](#page=74). #### 6.1.4 Knelpunten van de verplichte ziekteverzekering De verplichte ziekteverzekering is gebaseerd op het principe dat iedereen een klein deel van de kosten draagt, wat zekerheid biedt boven totale onverzekering. Echter, het verzekeringsprincipe kan leiden tot veranderingen in gedrag bij zowel zorgvragers als aanbieders, bekend als "moral hazard" en "hidden actions" [75](#page=75). ##### 6.1.4.1 Moral hazard Verzekerde personen vertonen meer consumptie van zorg en hogere kosten per gebruikte zorg, doordat de financiële gevolgen minder direct gevoeld worden. Dit fenomeen, waarbij men meer risicogedrag vertoont omdat de financiële gevolgen niet volledig zelf gedragen worden, leidt tot hogere premies en stijgende gezondheidsuitgaven [75](#page=75). ##### 6.1.4.2 Hidden actions Zorgverstrekkers kunnen hun gedrag aanpassen om eigenbelang te dienen, bijvoorbeeld door meer zorg te verlenen dan nodig is, omdat de kosten niet volledig door de patiënt gedragen worden. Ook kunnen zij besluiten een patiënt langer in het ziekenhuis te houden als thuiszorg minder goed gedekt is dan ziekenhuisopname [76](#page=76). ##### 6.1.4.3 Het Achilles-fenomeen Zowel moral hazard als hidden actions leiden tot een inefficiënt gebruik van financiële middelen in de gezondheidszorg, waarbij meer zorg wordt geconsumeerd dan strikt noodzakelijk is voor gezondheidsverbetering. Dit wordt omschreven als het "Achilles-fenomeen" of "welvaartsverlies" (#page=76, 77). Het systeem is degelijk maar kwetsbaar door dit inefficiënte gebruik van middelen [76](#page=76) [77](#page=77). ### 6.2 Belangrijke tendensen in de gezondheidszorg De zorgvraag en het zorgaanbod ondergaan significante veranderingen, wat leidt tot belangrijke tendensen in de gezondheidszorg [82](#page=82). #### 6.2.1 Vergrijzing De periode na de Tweede Wereldoorlog kende een babyboom, wat resulteert in een toenemend aantal ouderen ("opa- en oma-boom"). Tegen 2050 zullen 65-plussers 26,5% van de bevolking vormen. Er is ook een toenemend aandeel van de oudste en meest kwetsbare ouderen, de 85-plussers, wat leidt tot een "verzilvering" binnen de vergrijzing. Dit is een van de grootste maatschappelijke uitdagingen [82](#page=82) [83](#page=83). #### 6.2.2 Van acute naar chronische zorg Een van de grootste uitdagingen is de verschuiving van acute naar chronische zorg. Steeds meer patiënten lijden aan één of meerdere chronische aandoeningen met een lang en onvoorspelbaar verloop. Dit is niet alleen een gevolg van vergrijzing, maar ook van medische vooruitgang die de levensverwachting verhoogt, waardoor mensen ouder worden en meer kans hebben op meervoudige aandoeningen [84](#page=84). > **Voorbeeld:** Het "Sisyphus-syndroom" beschrijft hoe mensen door een hogere levensverwachting meer kans hebben op niet-fatale ouderdomsziekten zoals diabetes, Parkinson en dementie, wat bijkomende behandeling vereist en de gezondheidszorguitgaven negatief beïnvloedt (#page=84, 85) [84](#page=84) [85](#page=85). De verwachte toename van chronische aandoeningen zoals diabetes, kanker en dementie zal het systeem parten spelen. Acute zorg blijft echter belangrijk en wordt intensiever, wat leidt tot een verschuiving van intra- naar extramurale zorg, zoals daghospitalisaties en thuiszorg [85](#page=85). #### 6.2.3 Technologische vernieuwing Tegelijkertijd met demografische verschuivingen is er een enorme groei in technologische mogelijkheden die bijdragen aan een langer leven, maar ook geconfronteerd worden met chronische ziekten en co-morbiditeit [86](#page=86). #### 6.2.4 Functiedifferentiatie Functiedifferentiatie, waarbij taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen een beroepsgroep worden herschikt om nieuwe functies te creëren, is een tendens die verder uitgewerkt zal worden [86](#page=86). #### 6.2.5 Multiculturaliteit in de gezondheidszorg België is een multiculturele samenleving geworden door migratiestromen, wat een significante impact heeft op de huidige en toekomstige gezondheidszorg [86](#page=86). #### 6.2.6 Evidence-based practice Het plan Evidence-Based Practice, gelanceerd door voormalig minister Maggie De Block, beoogt dat de meest aangewezen zorg patiënten bereikt. Dit houdt rekening met wetenschappelijk bewijs, ervaring van de zorgverstrekker en de voorkeuren van de patiënt. Er lopen diverse initiatieven rond evidence-based practice in België, maar deze zijn versnipperd en onvoldoende gecoördineerd [87](#page=87). ### 6.3 Impact van artificiële intelligentie op gezondheidszorg Artificiële intelligentie (AI) transformeert de gezondheidszorg door technologieën die software, machines en apparaten in staat stellen hun omgeving te analyseren en zelfstandig problemen op te lossen. Alan Turing wordt beschouwd als de grondlegger van AI, en John McCarthy bedacht in 1950 de term "artificial intelligence" (#page=88, 89) [88](#page=88) [89](#page=89). #### 6.3.1 Definiëring van artificiële intelligentie AI omvat technologieën die software, machines en apparaten toelaten om hun omgeving te analyseren en zelfstandig problemen op te lossen of acties te ondernemen, vertonend gedrag dat bij mensen als intelligent wordt beschouwd. Een algoritme is een wiskundige formule of een stukje code om een probleem op te lossen, en AI-systemen nemen zelfstandig beslissingen op basis van gegevens en leren hiervan [88](#page=88) [89](#page=89). #### 6.3.2 Toepassingen in de zorgsector AI en technologische vooruitgang bieden diverse toepassingen: * **Patiëntmonitoring:** Medische wearables maken ononderbroken real-time patiëntenmonitoring mogelijk, zowel in ziekenhuizen als thuis [90](#page=90). * **Thuisdiagnostiek en -monitoring:** Hulpmiddelen zoals de Belun Ring meten slaapkwaliteit en vitale functies thuis. De Bloomlife monitor volgt baarmoederactiviteit en hartslag van de baby tijdens de zwangerschap om complicaties te vermijden [90](#page=90) [91](#page=91). * **Ouderen Zorg:** De Zembro armband biedt ouderen ondersteuning en een dwaalalarm [92](#page=92). * **Diagnostiek en Voorspelling:** Apps zoals die van Babylon gebruiken spraakherkenning voor gezondheidsklachten en geven medisch advies. De Molly app ondersteunt patiënten met chronische aandoeningen en monitort medicatiegebruik [92](#page=92). * **Klinische Proeven:** AI versnelt en verbetert de betrouwbaarheid van klinische proeven door efficiënte selectie van deelnemers en data-analyse [93](#page=93). * **Vroege Detectie van Ziekten:** AI-modellen kunnen cardiovasculaire aandoeningen, oogziekten en borstkanker opsporen [93](#page=93). * **Virtuele Zorgverstrekkers:** Om het tekort aan verpleegkundig personeel op te vangen, kunnen virtuele zorgverstrekkers 24/7 inzetbaar zijn en gepersonaliseerde behandelingen aanbieden [93](#page=93). * **Voorkomen van Medische Fouten:** AI kan doseerfouten voorkomen door vitale waarden van patiënten continu te monitoren [93](#page=93). * **Data-analyse:** Met een yottabyte aan medische gegevens, waarvan 80% ongestructureerd is, maakt AI de verwerking van deze data mogelijk, wat cruciaal is voor kwaliteitsslag in de medische wereld. Supercomputers verwerken medische gegevens om bijvoorbeeld medicijnen aan te passen [94](#page=94). * **Fraudebestrijding:** AI kan fraude in de gezondheidszorg opsporen, wat kan leiden tot miljoenen euro's besparing voor ziekenhuizen en uiteindelijk belastingbetalers [94](#page=94). De overvloed aan big data, de vergrijzing en stijgende kosten zijn drijvende krachten achter de doorbraak van AI in de zorgsector. AI heeft het potentieel om de zorg te verbeteren en goedkoper te maken [89](#page=89). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) | Een gespecialiseerd agentschap van de Verenigde Naties met als doel de gezondheid van de wereldbevolking te verbeteren door wereldwijde standaarden te bevorderen, technische steun te verlenen en programma's te ontwikkelen op gebieden zoals inentingen, bestrijding van ziektes, gezinsplanning en medische opleidingen. | | Klimaatcrisis | Een wereldwijde crisis die grote gevolgen heeft voor de gezondheid, waaronder luchtverontreiniging, verergering van ondervoeding en bevordering van infectieziekten. | | Sociale zekerheid | Een systeem van voorzieningen bedoeld om de financiële autonomie en sociale bescherming van burgers te waarborgen wanneer zij geconfronteerd worden met sociale risico's zoals ziekte, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid of ouderdom. | | Eerstelijnsgezondheidszorg | Basisgezondheidszorg die toegankelijk is voor iedereen zonder doorverwijzing, waarbij zorgverleners het eerste aanspreekpunt zijn voor burgers met zorg- en ondersteuningsbehoeften. | | Bruto nationaal product (BNP) | Het totale inkomen van de inwoners van een land, ongeacht waar ze werken, en wordt vaak gebruikt als maatstaf voor de economische omvang van een land. | | Gezondheidseconomie | De wetenschap die onderzoekt hoe beschikbare middelen efficiënt kunnen worden toegewezen om gezondheidsobjectieven te bereiken, vooral relevant gezien stijgende uitgaven in de gezondheidszorg. | | Black Swan Event | Een onverwachte, extreme gebeurtenis die buiten de normale verwachtingen valt, een grote impact heeft en achteraf verklaarbaar wordt, zoals de ontdekking van penicilline of de X-stralen. | | Vergrijzing | Het fenomeen waarbij het aandeel ouderen, met name de 65-plussers en 85-plussers, in de bevolking toeneemt, wat leidt tot een hogere gemiddelde leeftijd van de samenleving en aanzienlijke maatschappelijke uitdagingen. | | Chronische aandoeningen | Ziekten met een lang en onvoorspelbaar verloop, vaak met weinig perspectief op volledige genezing, die toenemen door vergrijzing en medische vooruitgang, en een grote impact hebben op de gezondheidszorguitgaven. | | Artificiële Intelligentie (AI) | Een verzamelnaam voor technologieën die software, machines en apparaten in staat stellen hun omgeving te analyseren, zelfstandig problemen op te lossen en intelligent gedrag te vertonen, zoals gezichtsherkenning of taalbegrip. | | Evidence Based Practice (EBP) | Een benadering in de gezondheidszorg waarbij zorgverleners rekening houden met wetenschappelijk bewijs, hun eigen ervaring en de waarden en voorkeuren van de patiënt om de meest aangewezen zorg te verlenen. | | Sociale bijstand | Een vangnet dat een minimuminkomen garandeert voor iedereen die niet onder de sociale zekerheid valt, gefinancierd met belastingbijdragen en onderworpen aan voorwaarden zoals een bestaansmiddelenonderzoek. | | Moral Hazard | Een gedragseffect waarbij verzekerde personen meer risico's nemen of meer consumptie vertonen omdat de financiële gevolgen van hun acties grotendeels worden gedekt door de verzekering. | | Hidden Actions | Een gedragseffect waarbij zorgverstrekkers hun gedrag aanpassen, bijvoorbeeld door meer diensten te verlenen dan strikt noodzakelijk, vanwege de aanwezigheid van ziektekostenverzekering. | | Achilles-fenomeen | Een kenmerk van een gezondheidszorgsysteem waarbij er meer gezondheidszorg wordt geconsumeerd dan strikt noodzakelijk is voor gezondheidsverbetering, wat leidt tot welvaartsverlies en inefficiënt gebruik van financiële middelen. |

# De evolutie van de welvaartsstaat in België De evolutie van de welvaartsstaat in België beschrijft de historische transitie van een minimale overheidstaak naar een uitgebreide sociale zekerheid en dienstverlening, met een voortdurende discussie over de betaalbaarheid en de toekomstige rol van de overheid. ## 1. De evolutie van de welvaartsstaat ### 1.1 Van nachtwakersstaat naar welvaartsstaat De samenleving heeft een evolutie doorgemaakt van een **nachtwakersstaat** naar een **moderne welvaartsstaat** en vervolgens naar een **actieve welvaartsstaat**. #### 1.1.1 De nachtwakersstaat * De nachtwakersstaat, die duurde tot het einde van de 19e eeuw, kenmerkte zich door een minimale inmenging van de overheid in het maatschappelijke leven van burgers. * Armenzorg en gezondheidszorg werden voornamelijk behartigd door private initiatieven, vaak van religieuze gemeenschappen. #### 1.1.2 Eerste tekenen van een welvaartsstaat * Vanaf het begin van de 20e eeuw verschenen de eerste tekenen van een welvaartsstaat. * De definitie van de welvaartsstaat, zoals geformuleerd door Deleeck, is: "de samenlevingsvorm waarbij een aantal grondrechten van de burger, met het oog op zijn materiële welvaart en de bevordering van zijn kansen tot ontplooiing, binnen een wettelijk raamkader, effectief gewaarborgd worden. Dit alles binnen het raam van de parlementaire democratie en met behoud van de markteconomische productiewijze." #### 1.1.3 De moderne welvaartsstaat (vanaf 1945) * Na 1945 ontwikkelde zich de moderne welvaartsstaat, ook wel verzorgingsstaat genoemd. * Deze periode werd gekenmerkt door economische bloei en verregaand overheidsingrijpen in economie en maatschappij, met als doel welvaart en welzijn voor iedereen te garanderen. * Belangrijke kenmerken van deze periode zijn: * Bescherming tegen sociale risico's zoals werkloosheid of het hebben van kinderen. * Stijging van de lonen. * Daling van de arbeidsduur. * Democratisering van het onderwijs, wat resulteerde in een toename van het aantal studenten van zowel mannen als vrouwen. * De ontwikkeling van vervangingsinkomens. * De sterkere ontwikkeling van de welzijnssector, met sectoren zoals die voor personen met een verstandelijke handicap (PMH) en bijzondere jeugdzorg (BZJ). #### 1.1.4 De 'actieve' welvaartsstaat (vanaf de jaren 90) * Vanaf de jaren 70 zorgde een economische crisis ervoor dat de overheid andere prioriteiten ging stellen, wat leidde tot lange wachtlijsten in de welzijnssector en de afschaffing of vermindering van bepaalde uitkeringen. * Vanaf de jaren 90 ontstond het idee van de 'actieve' welvaartsstaat. * Het kernidee is dat het individu actief moet streven naar participatie en sociale integratie, en zijn verantwoordelijkheid moet opnemen. * De nadruk ligt op participatie via arbeid, waarbij de overheid hiervoor kansen moet bieden. * Dit principe leidt tot een evenwicht tussen rechten (zoals het recht op onderwijs) en plichten. * In België gaat ongeveer 40% van het Bruto Nationaal Product (BNP) naar sociale uitkeringen en sociale diensten zoals onderwijs en sociale zekerheid. ### 1.2 De welvaartsstaat voorbij? * Er is een discussie gaande over de toekomst van de welvaartsstaat. * In Nederland wordt gesproken over een "participatiesamenleving" waarbij de overheid terugtreedt en de nadruk ligt op 'eigen verantwoordelijkheid', 'eigen kracht' en 'regie over eigen leven'. > **Voorbeeld:** Ouderparticipatiecrèches worden genoemd als illustratie van deze trend. * Deze visie brengt ook wantrouwen jegens burgers die zorg ontvangen met zich mee, met het risico op stigmatisering als 'profiteurs'. * Er wordt gediscussieerd of deze tendens ook naar Vlaanderen zal overwaaien. * Een kritische noot wordt geuit door Leopold Lippens, die stelt dat de huidige structuur van de welvaartsstaat onbetaalbaar is geworden en dat er te veel focus ligt op een kleine groep mensen die het moeilijk heeft, ten koste van de meerderheid. Hij suggereert dat de focus beter kan liggen op de 90% die het niet moeilijk heeft. ### 1.3 De sociale zekerheid als basis van de welvaartsstaat * De sociale zekerheid is de basis van de Belgische welvaartsstaat en omvat voorzieningen die de financiële bestaanszekerheid van burgers waarborgen door sociale risico's te dekken. * Zonder sociale zekerheid zou het percentage mensen in armoede aanzienlijk hoger zijn, geschat op 42%. * De sociale zekerheid vervult twee hoofdfuncties: 1. Het voorzien van een vervangingsinkomen bij verlies van arbeidsinkomen. 2. Het aanvullen van inkomsten bij bepaalde sociale lasten. #### 1.3.1 Stelsels van sociale zekerheid * Er bestaan verschillende stelsels van sociale zekerheid, waaronder het werknemersstelsel. #### 1.3.2 Financiering van de sociale zekerheid * De sociale zekerheid wordt gefinancierd door: * Sociale bijdragen van werknemers (13,07%) en werkgevers (variërend, bijvoorbeeld 25% voor private profit en 32% voor non-profit). * Overheidssubsidies. * Alternatieve financieringsbronnen. #### 1.3.3 Uitgaven van de sociale zekerheid * De uitgaven van de sociale zekerheid zijn verdeeld over verschillende posten, waaronder pensioenen, werkloosheid, kinderbijslag, gezondheidszorg en gezinsbijslagen. #### 1.3.4 Bijstandsuitkeringen * Naast de sociale zekerheid bestaat er een systeem van bijstandsuitkeringen, zoals het leefloon en de Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO). * Deze voorzieningen zijn bedoeld voor personen zonder inkomen uit arbeid en zonder recht op een vervangingsinkomen via de sociale zekerheid, en fungeren als een ultiem vangnet. * Het aantal mensen dat een leefloon ontvangt, is in tien jaar tijd met 40% gestegen tot ongeveer 168.000 personen. #### 1.3.5 Principes van de sociale zekerheid * De basis van de sociale zekerheid berust op het verzekeringsprincipe en het solidariteitsprincipe. * **Horizontale solidariteit:** Dit treedt op wanneer gelijke groepen mensen elkaar steunen. Een voorbeeld hiervan is de kinderbijslag. * **Verticale solidariteit:** Dit houdt in dat hogere inkomens bijdragen aan de financiering van de sociale zekerheid, wat ten goede komt aan lagere inkomens. * **Intergenerationele solidariteit:** Dit principe zie je terug in pensioenen en kinderbijslag, waarbij verschillende generaties elkaar ondersteunen. #### 1.3.6 Het Groeipakket * Het Groeipakket is een concrete toepassing van de sociale zekerheid en biedt bescherming tegen het sociale risico van het hebben van kinderen. * De bevoegdheid voor het Groeipakket ligt bij de gemeenschappen. * Het principe van het Groeipakket is progressief universalisme, met categoriale en inkomensselectiviteit. ##### 1.3.6.1 Kinderbijslag (voor kinderen geboren vóór 1 januari 2019) * Gewone kinderbijslag: * Rang 1: 106,27 euro. * Rang 2: 196,64 euro. * Rang 3 en volgende: 265,89 euro. * Wezenbijslag: 408,19 euro. * Forfaitaire bijslag voor kinderen, geplaatst bij een particulier: 71,30 euro. * Bijkomende bijslagen: leeftijdsbijslag, sociale toeslagen, schoolbonus. * Bijkomende bijslag voor kinderen met een aandoening of handicap. * Kinderopvangtoeslag. * Kleutertoeslag. ##### 1.3.6.2 Bedragen voor kinderen geboren vanaf 1 januari 2019 * Bij geboorte of adoptie: 1269,25 euro per kind. * Basisbedrag: 184,62 euro. * Schoolbonus. * Sociale toeslagen, enkel op basis van inkomen. * Zorgtoeslagen voor (half)wezen, kinderen met een beperking en pleegkinderen. * Participatietoeslagen, zoals kinderopvangtoeslag (3,66 euro per dag) voor kinderen die naar erkende opvang gaan. * Kleutertoeslag van 143,53 euro. * Schooltoeslag (voorheen studiebeurs voor basis- en secundair onderwijs, automatisch toegekend). > **Tip:** Bij het bestuderen van de kinderbijslag is het belangrijk om onderscheid te maken tussen de regelingen voor kinderen geboren vóór en na 1 januari 2019, aangezien de structuur en bedragen verschillen. * Onderzoek van de Gezinsbond (cijfers september 2025) geeft een indicatie van de maandelijkse kosten van een kind, exclusief kinderopvang, onderwijs en uitzonderlijke medische kosten. --- # De Belgische sociale zekerheid en haar functies De sociale zekerheid vormt het fundament van de Belgische welvaartsstaat door het waarborgen van financiële bestaanszekerheid via de dekking van sociale risico's. ### 2.1 De welvaartsstaat: een evolutie Onze samenleving heeft een evolutie doorgemaakt van een nachtwakersstaat naar een moderne welvaartsstaat en vervolgens naar een actieve welvaartsstaat. #### 2.1.1 Nachtwakersstaat Tot het einde van de 19e eeuw bemoeide de overheid zich nauwelijks met het maatschappelijke leven van burgers. Armenzorg en gezondheidszorg werden voornamelijk door private initiatieven, zoals religieuze gemeenschappen, behartigd. #### 2.1.2 Moderne welvaartsstaat/verzorgingsstaat Vanaf het begin van de 20e eeuw ontstonden de eerste tekenen van een welvaartsstaat, die zich vanaf 1945 verder ontwikkelde tot de moderne welvaartsstaat of verzorgingsstaat. Deze periode kenmerkte zich door economische bloei en verregaand overheidsingrijpen om welvaart en welzijn voor iedereen te garanderen. Dit gebeurde onder meer door bescherming te bieden tegen belangrijke sociale risico's zoals werkloosheid of het krijgen van kinderen. Kenmerken van deze periode zijn: * Stijging van lonen * Daling van de arbeidsduur * Democratisering van het onderwijs * Ontwikkeling van vervangingsinkomens * Sterkere ontwikkeling van de welzijnssector Vanaf de jaren '70 leidde economische crisis echter tot een verschuiving van prioriteiten, met als gevolg lange wachtlijsten in de welzijnssector en aanpassingen aan uitkeringen. #### 2.1.3 Actieve welvaartsstaat Vanaf de jaren '90 kwam het idee van de 'actieve' welvaartsstaat op. Hierbij ligt de nadruk op de actieve participatie en sociale integratie van het individu, waarbij de nadruk ligt op participatie via arbeid. De overheid biedt hiervoor kansen, zoals het recht op onderwijs, en beoogt een evenwicht tussen rechten en plichten. #### 2.1.4 De welvaartsstaat in België In België gaat ongeveer 40% van het bruto nationaal product (BNP) naar sociale uitkeringen en sociale diensten zoals onderwijs en sociale zekerheid. #### 2.1.5 Discussie: De welvaartsstaat voorbij? Er is een discussie gaande over de betaalbaarheid en toekomst van de welvaartsstaat, met oproepen tot meer eigen verantwoordelijkheid en participatie van de burger, alsook een terugtrekkende overheid. > **Tip:** Begrijp de evolutie van de welvaartsstaat als een continu proces van aanpassing aan maatschappelijke en economische veranderingen. ### 2.2 De sociale zekerheid als basis van de welvaartsstaat De sociale zekerheid is het geheel van voorzieningen met als doel de financiële bestaanszekerheid van burgers te waarborgen door specifieke sociale risico's te dekken. Zonder sociale zekerheid zou het aantal mensen in armoede aanzienlijk hoger liggen. #### 2.2.1 Functies van de sociale zekerheid De sociale zekerheid vervult twee hoofdfuncties: 1. Het voorzien van een vervangingsinkomen bij verlies van arbeidsinkomen. 2. De aanvulling op het inkomen bij bepaalde sociale lasten. #### 2.2.2 Stelsels van sociale zekerheid Er bestaan verschillende stelsels van sociale zekerheid, waaronder het werknemersstelsel. #### 2.2.3 Financiering van de sociale zekerheid De financiering van de sociale zekerheid berust op: * **Sociale bijdragen:** Bijdragen van werknemers (13,07%) en werkgevers (variërend naar sector, bijvoorbeeld 25% voor private profit en 32% voor non-profit). * **Overheidssubsidies:** Financiële steun vanuit de overheid. * **Alternatieve financiering:** Andere bronnen van inkomsten. #### 2.2.4 Verdeling van de uitgaven van de sociale zekerheid De uitgaven van de sociale zekerheid worden verdeeld over diverse categorieën. #### 2.2.5 Systeem van bijstandsuitkeringen Naast de sociale zekerheid bestaat er een systeem van bijstandsuitkeringen, zoals het leefloon en de Inkomensgarantie voor ouderen (IGO). Dit systeem is bedoeld voor personen zonder inkomen uit arbeid die geen recht hebben op een vervangingsinkomen via de sociale zekerheid en fungeert als een ultiem vangnet na een maatschappelijk onderzoek door het OCMW. Het aantal ontvangers van een leefloon is de afgelopen 10 jaar met 40% gestegen. #### 2.2.6 Principes van de sociale basiszekerheid De basis van de sociale zekerheid wordt gevormd door twee principes: * **Verzekeringsprincipe:** Burgers bouwen rechten op door premies te betalen of door deel te zijn van een specifieke risicogroep. * **Solidariteitsprincipe:** Iedereen draagt bij aan de financiering, ook zij die mogelijk geen directe aanspraak maken op bepaalde uitkeringen. Dit principe kent twee vormen: * **Horizontale solidariteit:** Solidariteit tussen individuen binnen dezelfde groep, bijvoorbeeld tussen alle werknemers. * **Verticale solidariteit:** Solidariteit tussen groepen met verschillende inkomensniveaus, bijvoorbeeld tussen hogere en lagere inkomens. * **Intergenerationele solidariteit:** Solidariteit tussen verschillende generaties, zoals bij pensioenen en kinderbijslag. > **Tip:** Het onderscheid tussen het verzekeringsprincipe en het solidariteitsprincipe is cruciaal voor het begrijpen van de werking en rechtvaardiging van sociale zekerheidssystemen. ### 2.3 Concrete toepassing: het Groeipakket Het Groeipakket is een concrete toepassing van de sociale zekerheid, gericht op het bieden van bescherming tegen het sociaal risico van het hebben van kinderen. Het valt onder de bevoegdheid van de gemeenschappen en combineert principes van progressief universalisme met categoriale en inkomensselectiviteit. #### 2.3.1 Kinderbijslag (voor kinderen geboren vóór 1 januari 2019) Voor kinderen die vóór 1 januari 2019 geboren zijn, gelden de volgende bedragen voor de gewone kinderbijslag (cijfers van augustus 2024): * Rang 1: 106,27 euro * Rang 2: 196,64 euro * Rang 3 en volgende: 265,89 euro Daarnaast zijn er specifieke bijslagen zoals: * Wezenbijslag: 408,19 euro * Forfaitaire bijslag voor kinderen, geplaatst bij een particulier: 71,30 euro Bijkomende bijslagen kunnen van toepassing zijn, zoals de leeftijdsbijslag, sociale toeslagen en de schoolbonus. #### 2.3.2 Groeipakket (voor kinderen geboren vanaf 1 januari 2019) Voor kinderen die vanaf 1 januari 2019 geboren zijn, geldt het principe van 'elk kind is gelijk': * **Bij geboorte/adoptie:** 1269,25 euro per kind. * **Basisbedrag:** 184,62 euro per kind. * **Schoolbonus:** Wordt automatisch toegekend voor basis- en secundair onderwijs. * **Sociale toeslagen:** Enkel op basis van inkomen. * **Zorgtoeslagen:** Voor (half)wezen, kinderen met een beperking en pleegkinderen. * **Participatietoeslagen:** Zoals de kinderopvangtoeslag (3,66 euro per dag indien het kind naar erkende niet-inkomensgerelateerde opvang gaat) en de kleutertoeslag (143,53 euro). > **Voorbeeld:** Een gezin met twee jonge kinderen, geboren na 1 januari 2019, kan recht hebben op het basisbedrag, de schoolbonus en mogelijk sociale en participatietoeslagen, afhankelijk van hun inkomen en kinderopvanggebruik. #### 2.3.3 Kosten van een kind De maandelijkse kosten voor een kind, exclusief kinderopvang, onderwijs en uitzonderlijke medische kosten, worden geraamd op een aanzienlijk bedrag. #### 2.3.4 Bescherming tegen het sociaal risico van kinderen Het Groeipakket draagt bij aan de bescherming tegen het sociaal risico dat gepaard gaat met het opvoeden van kinderen, door financiële ondersteuning te bieden gedurende de kinderjaren. --- # Het Groeipakket: een concreet beleidsinstrument Hier is een gedetailleerde samenvatting over "Het groeipakket: een concreet beleidsinstrument", gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 3. Het groeipakket: een concreet beleidsinstrument Het groeipakket is een modern beleidsinstrument van de Vlaamse gemeenschap dat financiële ondersteuning biedt aan gezinnen met kinderen, met specifieke regelingen voor kinderen geboren voor en na 1 januari 2019. ### 3.1 De sociale zekerheid als basis van de welvaartsstaat De sociale zekerheid vormt de ruggengraat van de Belgische welvaartsstaat. Het is een systeem van voorzieningen die gericht zijn op het waarborgen van de financiële bestaanszekerheid van burgers door specifieke sociale risico's te dekken. Zonder sociale zekerheid zou het armoedepercentage aanzienlijk hoger liggen. De sociale zekerheid vervult twee hoofdfuncties: 1. Het voorzien van een vervangingsinkomen bij verlies van arbeidsinkomen. 2. Het bieden van een aanvulling op het inkomen bij bepaalde sociale lasten. Naast de sociale zekerheid bestaat er een systeem van bijstandsuitkeringen, zoals het leefloon en de inkomensgarantie voor ouderen (IGO). Deze zijn bedoeld voor personen die geen inkomen uit arbeid hebben en geen recht hebben op een uitkering via de sociale zekerheid, en fungeren als het ultieme vangnet. Het principe van de sociale zekerheid berust op solidariteit, die horizontaal (bv. kinderbijslag waarbij iedereen die kinderen heeft, een tegemoetkoming krijgt), verticaal (inkomensongelijkheid wordt gecompenseerd) en intergenerationeel (bv. pensioenen, kinderbijslag) kan worden toegepast. ### 3.2 Het groeipakket: bescherming tegen het 'sociaal risico' van kinderen Het groeipakket is een concrete toepassing van de sociale zekerheid en beoogt gezinnen financieel te ondersteunen bij het hebben van kinderen. De bevoegdheid voor het groeipakket ligt bij de gemeenschappen. Het systeem kent een progressief universalisme, met elementen van categoriale selectiviteit en inkomensselectiviteit. #### 3.2.1 Regeling voor kinderen geboren vóór 1 januari 2019 Voor kinderen die geboren zijn vóór 1 januari 2019, blijft de regeling van de 'gewone kinderbijslag' van toepassing, met verschillende bedragen afhankelijk van de rang van het kind: * **Rang 1:** 106,27 euro per maand. * **Rang 2:** 196,64 euro per maand. * **Rang 3 en volgende:** 265,89 euro per maand. Daarnaast bestaan er specifieke toeslagen: * **Wezenbijslag:** 408,19 euro per maand. * **Forfaitaire bijslag voor kinderen, geplaatst bij een particulier:** 71,30 euro per maand. Bijkomende toeslagen die van toepassing kunnen zijn, zijn onder meer: * Leeftijdsbijslag. * Sociale toeslagen. * Schoolbonus. * Bijkomende bijslag voor kinderen met een aandoening of handicap. * Kinderopvangtoeslag. * Kleutertoeslag. #### 3.2.2 Regeling voor kinderen geboren vanaf 1 januari 2019 Voor kinderen die geboren zijn vanaf 1 januari 2019 geldt het principe van 'elk kind is gelijk'. Dit betekent een meer uniform systeem met een basisbedrag en diverse toeslagen. * **Bij geboorte of adoptie:** Een startbedrag van 1269,25 euro per kind. * **Basisbedrag:** 184,62 euro per maand. Dit bedrag wordt maandelijks uitbetaald. De volgende toeslagen zijn specifiek voor deze groep: * **Schoolbonus:** Een tegemoetkoming die wordt uitbetaald bij de start van het schooljaar. * **Sociale toeslagen:** Deze worden enkel toegekend op basis van het inkomen van het gezin. * **Zorgtoeslagen:** Bestemd voor (half)wezen, kinderen met een beperking en pleegkinderen. * **Participatietoeslagen:** * Kinderopvangtoeslag: Indien het kind naar een erkende, niet-inkomensgerelateerde kinderopvang gaat. Het bedrag hiervan is 3,66 euro per dag. * Kleutertoeslag: Een tegemoetkoming van 143,53 euro die wordt uitbetaald zodra het kind de kleuterleeftijd bereikt. * **Schooltoeslag:** Dit is de opvolger van de vroegere studiebeurs voor basis- en secundair onderwijs en wordt automatisch toegekend. > **Tip:** De overgang van de oude kinderbijslag naar het groeipakket voor kinderen geboren na 1 januari 2019 is een belangrijk verschil dat u goed moet kennen voor het examen. Let op de verschillende startbedragen, basisbedragen en toeslagen per regeling. > **Voorbeeld:** Een gezin met twee kinderen, waarvan het ene kind in 2018 en het andere in 2020 geboren is, zal voor beide kinderen een ander systeem van financiële ondersteuning ontvangen, met specifieke regels en bedragen voor elk kind. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Nachtwakersstaat | Een historische staatsvorm waarbij de overheid zich minimaal bemoeide met het maatschappelijke leven van burgers; private initiatieven waren verantwoordelijk voor armen- en gezondheidszorg. | | Welvaartsstaat | Een samenlevingsvorm waarin grondrechten van burgers effectief gewaarborgd worden voor hun materiële welvaart en ontplooiingskansen, binnen een wettelijk kader en democratische structuur met behoud van de markteconomie. | | Moderne welvaartsstaat | Periode na 1945 gekenmerkt door economische bloei en verregaand overheidsingrijpen om welvaart en welzijn voor iedereen te garanderen, onder andere door bescherming tegen sociale risico's zoals werkloosheid. | | Actieve welvaartsstaat | Een benadering vanaf de jaren 90 waarbij het individu actief moet participeren en integreren, met nadruk op verantwoordelijkheid en kansen via arbeid, waarbij een evenwicht tussen rechten en plichten centraal staat. | | Sociale zekerheid | Het geheel van voorzieningen gericht op het waarborgen van de financiële bestaanszekerheid van burgers door het dekken van specifieke sociale risico's, zoals verlies van arbeidsinkomen of bepaalde sociale lasten. | | Vervangingsinkomen | Een financiële uitkering die dient ter compensatie van verloren inkomen als gevolg van het wegvallen van arbeidsinkomen door bijvoorbeeld werkloosheid of ziekte. | | Bijstandsuitkering | Een financiële ondersteuning bedoeld voor personen die geen inkomen hebben uit arbeid en geen recht hebben op een vervangingsinkomen via de sociale zekerheid; het fungeert als een ultiem vangnet. | | Solidariteitsprincipe | Een grondslag van de sociale zekerheid waarbij de samenleving collectief financiële risico's draagt en steun verleent aan individuen in nood, wat kan variëren tussen horizontale, verticale en intergenerationele vormen. | | Groeipakket | Een modern systeem in België ter vervanging van de kinderbijslag, gericht op het ondersteunen van gezinnen met kinderen door middel van diverse toeslagen en basisbedragen, afhankelijk van leeftijd en inkomen. | | Progressief universalisme | Een beleidsbenadering die streeft naar universele toegang tot diensten en uitkeringen, maar met een progressieve intensiteit of focus op degenen die het meest behoeftig zijn, vaak gecombineerd met categoriale of inkomensselectiviteit. | | Participatiesamenleving | Een samenleving waarin burgers actief worden aangemoedigd en verwacht worden deel te nemen en verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen leven en welzijn, met een terugtrekkende rol voor de overheid. |

# De noodzaak van economische versterking van Europa Dit onderwerp onderzoekt de kritieke noodzaak voor Europa om zijn economische concurrentiepositie te versterken door middel van een meer aanvallende strategie, zoals uiteengezet door Enrico Letta, om te kunnen concurreren met wereldmachten zoals de Verenigde Staten, Rusland en China [1](#page=1) [2](#page=2). ## 1 De kern van het probleem: gebrek aan economische slagkracht ### 1.1 De zwakke concurrentiepositie van Europa Enrico Letta, decaan aan de IE Universiteit in Madrid en voormalig premier van Italië, signaleert een ernstige zwakte in de Europese economische concurrentiepositie. Hij stelt dat Europa, ondanks de oprichting van een gemeenschappelijke munt en een interne markt voor goederen en mensen, tekortschiet op het gebied van een gemeenschappelijke markt voor kapitaal en diensten. Dit gebrek aan integratie op financieel gebied ondermijnt de concurrentiekracht ten opzichte van economische supermachten [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.2 De rol van de financiële markt Een cruciaal punt dat Letta benadrukt, is de fragmentatie van de financiële sector binnen Europa. Banken, verzekeringsmaatschappijen, pensioen- en investeringsfondsen opereren voornamelijk nationaal, in tegenstelling tot de wereldomspannende schaal van Amerikaanse financiële instellingen zoals BlackRock, Goldman Sachs en JP Morgan. Europese banken zoals Santander of ING worden nog steeds als nationaal beschouwd. Dit wordt geïllustreerd door de moeite die de Italiaanse bank UniCredit ondervindt bij het verkrijgen van goedkeuring om een aandeel te kopen in de Duitse Commerzbank, wat de beperkte mogelijkheden voor Europa-brede investeringen aantoont. De banken zijn simpelweg te klein om voldoende kapitaal te genereren voor investeringen die de concurrentiekracht op wereldschaal kunnen vergroten [2](#page=2). ### 1.3 Politieke keuzes als oorzaak De oorzaak van dit probleem wordt toegeschreven aan politieke keuzes van de lidstaten om de controle over hun financiële markten niet uit handen te geven. Dit fenomeen is ook zichtbaar in de telecom- en energiesector, waar eveneens geen werkelijk Europese ondernemingen bestaan die op grote schaal opereren. Letta spreekt van een gebrek aan een "Champions League" voor grote Europese ondernemingen. Het nationale politieke establishment geeft prioriteit aan het beschermen van nationale ondernemingen, wat leidt tot fragmentatie [2](#page=2). > **Tip:** De analogie met voetbal, waarin Europa geen "Champions League" voor bedrijven heeft, benadrukt de noodzaak van grotere, grensoverschrijdende entiteiten om internationaal te kunnen concurreren. ## 2 De gevolgen van economische zwakte ### 2.1 Belemmeringen voor ondernemers Het gebrek aan een open financiële markt creëert aanzienlijke obstakels voor ondernemers die op Europees niveau willen investeren en ondernemen. Zij worden geconfronteerd met "muren" en moeten zich wenden tot Amerikaanse banken en fondsen voor financiering. Dit leidt ertoe dat de technologie en productontwikkeling, zoals in de telecomsector, steeds meer niet-Europees worden [3](#page=3). ### 2.2 Mentale grenzen en externe disruptie Naast de formele financiële grenzen, benadrukt Letta ook de "mentale grenzen" die nationaal denken in de hand werken. Politieke leiders erkennen de problemen, maar worstelen met de uitleg aan hun kiezers over de noodzaak van Europese schaal voor economisch overleven. Ironisch genoeg ziet Letta de opkomst van figuren als Donald Trump als een "externe disruptor" die Europa dwingt na te denken over de reorganisatie van de interne markt, met recente voorstellen voor een Europese spaar- en kapitaalmarkt als gevolg [3](#page=3). > **Tip:** Het concept van "externe disruptie" als katalysator voor interne hervormingen is een belangrijk inzicht. De druk van externe factoren kan noodzakelijk zijn om te komen tot broodnodige structurele veranderingen binnen een blok als de EU. ### 2.3 De noodzaak van aanvallende strategie Om economisch te overleven en op wereldschaal te concurreren, pleit Letta voor een "aanvallende" economische strategie. Dit betekent niet alleen het verbeteren van de interne markt, maar ook het creëren van financiële instellingen die breed Europees opereren en sterk genoeg zijn om te concurreren met mondiale spelers [1](#page=1) [2](#page=2). ## 3 Specifieke sectoren die versterking behoeven ### 3.1 Energie en transport Naast de financiële sector, identificeert Letta de energiemarkt en de spoorwegen als gebieden die sterk nationaal georganiseerd zijn en baat zouden hebben bij meer Europese integratie. Hoewel de energiemix per land kan verschillen, is het cruciaal om energienetwerken beter op elkaar aan te sluiten zodat consumenten altijd de laagste prijs kunnen kiezen. De huidige infrastructuur, zoals de ontbrekende gasleiding tussen Spanje en Frankrijk, belemmert deze integratie. Ook de spoorwegen blijven sterk nationaal georganiseerd, met weinig directe hogesnelheidsverbindingen tussen Europese hoofdsteden [3](#page=3). ### 3.2 Defensie De defensie-industrie wordt eveneens gekenmerkt door fragmentatie en nationale organisatie. Zonder verandering dreigen belastinggelden naar landen als Turkije en de VS te vloeien in plaats van te resulteren in banen binnen Europa. Een meer geïntegreerde Europese defensie-industrie zou de strategische autonomie vergroten en economische voordelen opleveren [4](#page=4). ## 4 Talent aantrekken en demografische uitdagingen ### 4.1 Talent uitstart-ups en migratie Jonge, talentvolle ondernemers uit start-ups, ongeacht hun geografische locatie binnen Europa, geven aan dat ze naar de VS willen om vrijer te ondernemen en meer geld te verdienen. Europa moet het ondernemersklimaat verbeteren om dit talent aan te trekken. Dit geldt ook voor migranten, die essentieel zijn om in de banen te voorzien, zeker gezien de vergrijzende bevolking en de lage geboortecijfers in veel Europese landen [4](#page=4). ### 4.2 Demografische trend als onderschat probleem Demografie is een serieus onderschat probleem in Europa. Landen met de laagste geboortecijfers ter wereld, zoals Italië, kampen met een vergrijzende bevolking die de toekomst van de jeugd bepaalt. Landen als Spanje, die migratie verwelkomen, ervaren daarentegen economische groei en optimisme [4](#page=4). > **Example:** Spanje's succes met het aantrekken van migranten uit Latijns-Amerika, mede dankzij de gedeelde taal, illustreert hoe migratie kan bijdragen aan economische vitaliteit en integratie. ### 4.3 De uitdaging van migratie in Italië In Italië staan tradities en familiecultuur centraal, wat leidt tot een wens voor een "Italië voor Italianen". Dit belemmert de acceptatie van migranten, ondanks de grote behoefte aan arbeidskrachten door de lage geboortecijfers. Dit staat in schril contrast met de meer open houding van Spanje [4](#page=4). ## 5 Migratiebeleid en veiligheid ### 5.1 De Lampedusa-tragedie en Europese solidariteit De scheepsramp bij Lampedusa in 2013 had een diepgaande impact op Letta's kijk op migratie. Hij benadrukt het gebrek aan solidariteit tussen EU-landen bij het opvangen van vluchtelingen. De ontwikkeling van een Europese migratiestrategie, inclusief legale manieren voor arbeidsmigranten om Europa binnen te komen, is noodzakelijk [5](#page=5). ### 5.2 Europese defensie en NAVO-afspraken De naleving van de NAVO-afspraak om 2% van het bruto binnenlands product (bbp) te investeren in defensie varieert sterk per land. Veiligheid staat in de Baltische staten, Polen en Finland hoog op de agenda, terwijl in Spanje uitkeringen, sociaal recht en de woningmarkt prioriteit hebben. Het gebrek aan perceptie van een dreiging van Rusland in Italië en Spanje, gecombineerd met bilaterale afspraken met de VS, compliceert de situatie [5](#page=5). ## 6 De blijvende noodzaak van een sterk Europa ### 6.1 Geloof in Europese samenwerking Ondanks de uitdagingen blijft Enrico Letta een fervent voorstander van een geïntegreerd en sterk Europa. Hij benadrukt dat Europeanen meer gemeen hebben dan vaak wordt gedacht, ondanks culturele verschillen. Het geloof in een sterk Europa is versterkt door zijn ervaringen en reizen over de wereld [5](#page=5). ### 6.2 De rol van Letta en Draghi Letta's rapport "Meer dan een markt" is een diepgaand onderzoek naar het concurrentievermogen van de EU. Mario Draghi's rapport pleitte voor aanzienlijke jaarlijkse investeringen om de Europese economie te redden. Beide inspanningen benadrukken de urgente noodzaak voor economische versterking van Europa [1](#page=1). --- # Belemmeringen voor een interne Europese markt Dit deelonderwerp belicht de onvolledigheden binnen de Europese interne markt, met een focus op het ontbreken van een werkelijk gemeenschappelijke markt voor kapitaal en diensten, en de blijvende nationale georganiseerde sectoren zoals financiën, telecom en energie. ### 2.1 Het ontbreken van een gemeenschappelijke markt voor kapitaal en diensten Een cruciale tekortkoming van de Europese interne markt is het ontbreken van een volledig geïntegreerde markt voor kapitaal en diensten, ondanks de aanwezigheid van een gemeenschappelijke munt en de vrije beweging van goederen en personen. Deze fragmentatie belemmert Europa's concurrentievermogen op wereldschaal [2](#page=2). #### 2.1.1 De nationale organisatie van financiële instellingen Financiële instellingen zoals banken, verzekeringsbedrijven, pensioen- en investeringsfondsen zijn overwegend nationaal georganiseerd. Dit in tegenstelling tot grote Amerikaanse financiële spelers zoals BlackRock, Goldman Sachs en JP Morgan, die op Amerikaanse of zelfs wereldschaal opereren. Europese banken, zoals Santander of ING, worden daarentegen als nationaal bestempeld (Spaans of Nederlands). Deze nationale focus leidt ertoe dat Europese banken te klein zijn om voldoende kapitaal te genereren voor grootschalige, Europa-brede investeringen, wat de concurrentiekracht ondermijnt in vergelijking met Chinese, Amerikaanse of Indiase banken [2](#page=2). > **Tip:** De nationale organisatie van financiële instellingen wordt gedreven door politieke keuzes om de controle over de financiële markten te behouden [2](#page=2). Het proces van grensoverschrijdende overnames wordt bemoeilijkt door nationale regelgeving, zoals de moeilijkheden voor de Italiaanse bank UniCredit om goedkeuring te krijgen voor het aankopen van een aandeel in de Duitse Commerzbank, wat het kernprobleem illustreert. Dit gebrek aan een gemeenschappelijke kapitaalmarkt betekent dat Europese ondernemers die op Europees niveau willen investeren, vaak aangewezen zijn op Amerikaanse banken en fondsen voor financiering [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.1.2 Nationale structuren in telecom en energie Niet alleen de financiële sector, maar ook de telecom- en energiemarkten kampen met een gebrek aan Europese ondernemingen. Enrico Letta illustreert dit met zijn drie nationale telefoons (Italiaans, Frans, Spaans), en benadrukt dat er geen echte Europese telecomonderneming is waar men als Europeaan terechtkan. Hetzelfde geldt voor de energiemarkt en spoorwegen, die zeer nationaal georganiseerd zijn [2](#page=2) [3](#page=3). > **Voorbeeld:** Italianen, Fransen en Duitsers gebruiken elkaars creditcards nauwelijks, maar wel allemaal Amerikaanse varianten, wat de mentale en fysieke grenzen voor financiële diensten aantoont [3](#page=3). Het nationale politieke establishment beschermt de nationale ondernemingen in deze sectoren, waardoor Europa het moet stellen zonder een "Champions League" voor grote Europese ondernemingen [2](#page=2). ### 2.2 Gevolgen van de fragmentatie en politieke wil #### 2.2.1 Economische en technologische achteruitgang Het gebrek aan een open financiële markt en de nationale georganiseerde sectoren hebben significante gevolgen. Ondernemers die op Europees niveau willen uitbreiden of investeren, stuiten op barrières en moeten zich vaak wenden tot niet-Europese financiers. Dit leidt tot een afhankelijkheid van buitenlandse partijen voor kapitaal en zelfs technologie. Dertig jaar geleden was telecomtechnologie grotendeels Europees; tegenwoordig komen telefoons en technologie uit het buitenland [3](#page=3). #### 2.2.2 Politieke uitdagingen en de rol van externe factoren Politieke leiders in Europa zijn zich bewust van deze problemen, maar worstelen met de uitleg aan hun kiezers hoe de Europese schaal noodzakelijk is voor economisch overleven. De politieke wil om nationale controle op te geven, met name in de financiële sector, is een grote belemmering [2](#page=2) [3](#page=3). > **Tip:** Externe factoren, zoals de politiek van figuren als Donald Trump, kunnen fungeren als "externe disruptors" die Europa dwingen na te denken over de noodzaak van een meer geïntegreerde markt [3](#page=3). De Europese Commissie heeft recentelijk voorstellen gedaan voor een Europese spaar- en kapitaalmarkt, mede naar aanleiding van de analyses van Enrico Letta [3](#page=3). ### 2.3 Specifieke sectoren en infrastructuuruitdagingen #### 2.3.1 Energiemarkt en infrastructuur Hoewel elk land recht heeft op zijn eigen energiemix, is de Europese infrastructuur onvoldoende op elkaar aangesloten. Er is behoefte aan een grotere Europese infrastructuur, waarbij energienetwerken aan elkaar gekoppeld worden om Europese consumenten de mogelijkheid te geven te kiezen voor de laagste prijs. Het niet met elkaar verbinden van energienetwerken, zoals tussen Spanje en Frankrijk vanwege de Pyreneeën, is een voorbeeld van de gebrekkige aansluiting [3](#page=3). #### 2.3.2 Spoorwegen De spoorwegen zijn een ander duidelijk voorbeeld van een zeer nationaal georganiseerde sector, waarbij Europese hoofdsteden nauwelijks effectief met hogesnelheidslijnen met elkaar verbonden zijn [3](#page=3). --- # Migratie en demografie in Europa Dit gedeelte van de studiehandleiding bespreekt de demografische uitdagingen in Europa, met name de lage geboortecijfers en vergrijzing, en de daaruit voortvloeiende noodzaak om migranten aan te trekken, waarbij de contrasten tussen de aanpak in Italië en Spanje worden belicht [4](#page=4). ### 3.1 Demografische uitdagingen in Europa Europa wordt geconfronteerd met een aantal significante demografische uitdagingen die de economische en sociale toekomst beïnvloeden [4](#page=4). #### 3.1.1 Lage geboortecijfers en vergrijzing Veel Europese landen, waaronder Italië, kampen met het laagste geboortecijfer ter wereld. Dit leidt tot een vergrijzende bevolking, waarbij een aanzienlijk deel van de bevolking tachtig of negentig jaar oud is. Deze demografische trend creëert onzekerheid over de toekomst van jongere generaties, aangezien de bevolking krimpt en de economische basis mogelijk ondermijnd wordt [4](#page=4). #### 3.1.2 De noodzaak van migratie Om deze demografische uitdagingen het hoofd te bieden en in openstaande banen te voorzien, is Europa genoodzaakt migranten aan te trekken. Dit wordt echter bemoeilijkt door politieke en maatschappelijke weerstand tegen migratie in sommige landen [4](#page=4). ### 3.2 Verschillen in migratiebeleid: Italië versus Spanje Er bestaat een duidelijk contrast tussen de benaderingen van migratie in Italië en Spanje [4](#page=4). #### 3.2.1 Italië: weerstand en demografische realiteit In Italië is er vanuit de bevolking weerstand tegen de komst van migranten, wat deels voortkomt uit een sterke nadruk op tradities en familiecultuur, waarbij de wens bestaat voor een "Italië voor Italianen". Dit staat echter haaks op de demografische realiteit van een vergrijzende bevolking en een laag geboortecijfer. De Italiaanse maatschappij wordt ook gekenmerkt door "presentismo", een focus op het heden zonder veel toekomstvisie. Dit vormt een uitdaging voor het beleid van premier Giorgia Meloni, die migratie niet omarmt ondanks de behoefte van de arbeidsmarkt aan arbeidskrachten. Hoewel Italië in het verleden veel migranten heeft opgenomen, wordt de huidige politieke houding als een groot verschil met Spanje beschouwd [4](#page=4). #### 3.2.2 Spanje: openheid en economische bloei Spanje heeft daarentegen een meer open beleid gevoerd ten aanzien van migranten, met name uit Latijns-Amerika. Dit heeft bijgedragen aan een positieve economische ontwikkeling en een optimistische sfeer, wat blijkt uit peilingen. Steden zoals Málaga hebben zich snel ontwikkeld tot centra voor de techindustrie, mede dankzij de instroom van migranten. Het feit dat veel migranten Spaans spreken, vergemakkelijkt de integratie aanzienlijk [4](#page=4). ### 3.3 De rol van migratie in de Europese toekomst De demografische trend in Europa, met lage geboortecijfers en vergrijzing, maakt migratie een onvermijdelijke factor voor economisch overleven en het voorzien in arbeidskrachten [4](#page=4). #### 3.3.1 Levensgevaarlijke migratieroutes Momenteel vindt veel migratie plaats via gevaarlijke routes over zee, wat leidt tot tragische gebeurtenissen. Dit onderstreept de noodzaak voor Europa om een visie op migratie te ontwikkelen en legale manieren te creëren voor arbeidsmigranten om Europa binnen te komen [5](#page=5). #### 3.3.2 Gebrek aan Europese solidariteit en strategie De gebeurtenissen rond de scheepsramp bij Lampedusa in 2013 benadrukten een gebrek aan solidariteit tussen EU-landen wat betreft het opvangen van vluchtelingen. Er is een ontwikkeling van een Europese migratiestrategie uitgebleven. De centrale vraag blijft hoe legale migratiestromen voor arbeidsmigranten georganiseerd kunnen worden, aangezien veel migranten die nu Europa bereiken, mogelijk niet aansluiten bij de behoeften van de arbeidsmarkt [5](#page=5). > **Tip:** Analyseer de demografische trends in de EU kritisch. Hoe beïnvloeden lage geboortecijfers en vergrijzing de economie en de sociale zekerheidssystemen [4](#page=4)? > **Tip:** Vergelijk de integratiestrategieën voor migranten in verschillende Europese landen. Welke factoren bevorderen of belemmeren succesvolle integratie [4](#page=4)? ### 3.4 Europees migratiebeleid en jeugdtalent De aantrekkelijkheid van Europa voor jonge ondernemers en talentvolle individuen wordt beïnvloed door het ondernemersklimaat en migratiebeleid [4](#page=4). #### 3.4.1 Vertrek van jong talent naar de VS Jonge start-ups in Europa, van de Baltische Staten tot Griekenland, uiten de wens om naar de Verenigde Staten te verhuizen om vrijer te ondernemen en meer geld te verdienen. De VS heeft traditioneel de talentvolste mensen van over de hele wereld aangetrokken [4](#page=4). #### 3.4.2 Verbetering van het ondernemersklimaat in Europa Om dit talent te behouden, is het cruciaal dat het ondernemersklimaat in Europa verbetert. Dit is een verantwoordelijkheid die ook geldt voor de aanpak van migratie. Hoewel de VS onder Trump strenge visabeperkingen heeft ingevoerd en het culturele klimaat verandert, blijft Europa achterlopen op het gebied van het aantrekken en behouden van talent [4](#page=4). ### 3.5 Defensie-uitgaven en veiligheidsprioriteiten in Europa Naast migratie is de Europese defensie een complex onderwerp, waarbij verschillen in veiligheidsprioriteiten tussen lidstaten duidelijk worden [5](#page=5). #### 3.5.1 Gefragmenteerde defensie-industrie De defensie-industrie in Europa is sterk gefragmenteerd en nationaal georganiseerd. Dit leidt ertoe dat belastinggeld in de vorm van opdrachten naar landen als Turkije en de VS vloeit, in plaats van banen in Europa te creëren. Er is een streven naar een efficiënter en effectiever Europa op dit gebied [4](#page=4). #### 3.5.2 Verschillende veiligheidsprioriteiten Er bestaan grote verschillen in de prioriteit die aan veiligheid wordt gegeven binnen de EU. Landen als de Baltische Staten, Polen en Finland beschouwen veiligheid als de hoogste prioriteit. In steden als Madrid staan echter zaken als uitkeringen, sociaal recht en de woningmarkt hoger op de prioriteitenlijst dan defensie [5](#page=5). #### 3.5.3 Russische dreiging en bilaterale afspraken Het idee dat Rusland een bedreiging vormt, leeft minder sterk in landen als Italië en Spanje. Italië heeft daarnaast bilaterale afspraken met de VS, waarbij de VS over bases beschikt voor lucht- en landmacht buiten de NAVO om, met duizenden Amerikaanse militairen gestationeerd [5](#page=5). > **Example:** Vergelijk de defensie-uitgaven als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP) voor landen als Estland en Spanje. Wat zijn de implicaties van dergelijke verschillen voor de Europese veiligheid [5](#page=5)? --- # Europese defensie en veiligheid Dit onderwerp belicht de gefragmenteerde aard van de Europese defensie-industrie, de dispariteit in defensie-uitgaven tussen lidstaten en de uiteenlopende percepties van veiligheidsdreigingen binnen Europa. ### 4.1 De gefragmenteerde Europese defensie-industrie De Europese defensie-industrie wordt gekenmerkt door een sterke nationale organisatie en fragmentatie. Critici stellen dat deze inefficiëntie ertoe leidt dat belastinggeld, bestemd voor defensie-opdrachten, naar landen als Turkije en de VS vloeit, in plaats van banen te creëren binnen Europa. Een meer geïntegreerde en efficiënte aanpak is noodzakelijk om de Europese economie te versterken en banen te behouden [4](#page=4). ### 4.2 Ongelijkheid in defensie-uitgaven Er bestaat een aanzienlijke ongelijkheid tussen de EU-lidstaten wat betreft de investeringen in defensie. Landen in de Baltische staten, Polen en Finland prioriteren veiligheid hoog op hun agenda, vaak op de eerste, tweede en derde plaats. In tegenstelling hiermee staan zaken als uitkeringen, sociaal recht en de woningmarkt in steden als Madrid hoger op de prioriteitenlijst, met defensie op de zevende of achtste plaats [5](#page=5). Deze ongelijke prioriteitsstelling heeft directe gevolgen voor de naleving van de NAVO-afspraak om 2 procent van het bruto binnenlands product (bbp) aan defensie uit te geven [5](#page=5). ### 4.3 Perceptie van veiligheidsdreigingen De perceptie van veiligheidsdreigingen verschilt aanzienlijk tussen de Europese landen. In Italië en Spanje leeft het idee dat Rusland een bedreiging vormt niet sterk, in tegenstelling tot de Baltische staten, Polen en Finland. Deze lagere perceptie van een directe dreiging kan de motivatie om in defensie te investeren beïnvloeden [5](#page=5). > **Tip:** De verschillen in prioritering en dreigingsperceptie maken de ontwikkeling van een uniform Europees defensiebeleid complex [5](#page=5). Bovendien hebben sommige landen, zoals Italië, bilaterale defensieafspraken met de VS, waarbij Amerikaanse bases buiten de NAVO om operationeel zijn. Dit kan de rol van collectieve Europese defensie-inspanningen beïnvloeden [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Interne Markt | Een economische ruimte binnen een groep landen (zoals de Europese Unie) waar handelsbelemmeringen tussen lidstaten zijn weggenomen, waardoor goederen, diensten, kapitaal en personen vrij kunnen bewegen. | | Concurrentievermogen | Het vermogen van een land of regio om op wereldschaal te concurreren door producten en diensten te produceren die zowel in prijs als in kwaliteit concurrerend zijn, wat bijdraagt aan een duurzame economische groei. | | Gemeenschappelijke Markt | Een type douane-unie die niet alleen de afschaffing van handelsbelemmeringen tussen lidstaten inhoudt, maar ook een gemeenschappelijk extern tarief voor handel met derde landen, en de vrije beweging van alle productiefactoren. | | Kapitaalmarkt | Een markt waar financiële activa zoals aandelen en obligaties worden verhandeld, waardoor bedrijven en overheden kapitaal kunnen aantrekken en beleggers hun geld kunnen investeren in langetermijnprojecten. | | Financiële Instellingen | Organisaties die financiële diensten aanbieden, zoals banken, verzekeringsmaatschappijen, pensioenfondsen en beleggingsmaatschappijen, die essentieel zijn voor de economische circulatie en investeringen. | | Telecomsector | De sector die zich bezighoudt met telecommunicatie, inclusief diensten zoals telefonie, internettoegang en mobiele communicatie, en die cruciaal is voor de moderne economie en maatschappij. | | Energiemarkt | Een markt waar energiebronnen zoals elektriciteit, gas en olie worden verhandeld, en waar infrastructuur voor productie, transport en distributie een sleutelrol speelt in de economische stabiliteit. | | Demografie | De wetenschappelijke studie van bevolkingsgroepen, inclusief hun omvang, structuur, samenstelling en veranderingen door geboorte, sterfte en migratie, wat invloed heeft op economische en sociale planning. | | Investeren in defensie | De uitgaven van een land aan militaire middelen, personeel en technologie, vaak gemeten als een percentage van het bruto binnenlands product (BBP), om nationale veiligheid en verdediging te waarborgen. | | Natuurlijke gasinfrastructuur | Het netwerk van faciliteiten, zoals pijpleidingen en opslagtanks, dat nodig is voor het transport en de opslag van aardgas van de winning tot aan de consument, en dat essentieel is voor de energievoorziening. | | Presentismo | Een filosofische of culturele neiging om de nadruk te leggen op het heden en de directe bevrediging, wat ten koste kan gaan van langetermijnplanning en investeringen in de toekomst. |

# L'évaluation économique des services écosystémiques L'économie environnementale cherche à quantifier la valeur des services offerts par les écosystèmes, souvent non monétisés, afin de les intégrer dans les décisions économiques et politiques [1](#page=1). ### 1.1 La problématique de la gratuité des services écosystémiques De nombreux services écosystémiques, tels que la régulation climatique ou l'approvisionnement en nourriture, sont perçus comme gratuits et ne sont donc pas pris en compte dans les mécanismes économiques et politiques traditionnels. Cette absence de prix conduit à une surexploitation et une sur-pollution de ces ressources, car leur utilisation ne génère pas de coût direct pour l'utilisateur. Certains services, comme l'approvisionnement en nourriture (par exemple, l'achat de nourriture), sont marchands et ont un prix établi par l'offre et la demande. L'objectif de l'économie environnementale est de réussir à évaluer financièrement ces services écosystémiques [1](#page=1). > **Tip:** La distinction entre l'économie environnementale et l'économie écologique est importante: l'économie écologique soutient que tout n'est pas monétisable, contrairement à l'économie environnementale qui cherche à développer des outils pour cette monétisation, même si cela peut susciter des débats sociaux, comme l'illustre l'exemple de la taxe carbone [1](#page=1). ### 1.2 Les catégories de services écosystémiques et leur évaluation Les services écosystémiques peuvent être catégorisés comme suit [5](#page=5) [6](#page=6): #### 1.2.1 Services d'auto-entretien (supporting services) Ces services sont fondamentaux pour la vie, tels que la production de l'air respirable par les océans et les forêts, et la diversité génétique qui assure la résilience des espèces. Leur évaluation monétaire est particulièrement difficile [5](#page=5). #### 1.2.2 Services de régulation (regulating services) Ils incluent la régulation de la température, du climat, et des processus écologiques comme la prédation qui peut limiter la propagation de maladies. L'exemple des tiques, rongeurs et loups illustre comment la présence de prédateurs peut réguler les populations de vecteurs de maladies. Les quotas carbone, comme le système d'échange de quotas d'émission de l'Union européenne, sont un exemple de régulation par le marché, bien que leur efficacité dépende de la gestion de l'offre et de la demande. La valeur d'un dommage causé par une tonne de plastique dans l'océan est estimée entre 3 300 et 33 000 dollars par an [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.2.3 Services d'approvisionnement (provisioning services) Ces services fournissent des biens directement utilisables, comme le bois des forêts pour la charpente ou le chauffage, ou le charbon. Ces services sont généralement très faciles à monétiser, car ils correspondent souvent à des biens de marché, à l'exception de ressources comme les champignons ramassés dans la forêt [6](#page=6). #### 1.2.4 Services culturels Ils englobent les bénéfices récréatifs (plage, baignade, randonnée), éducatifs, scientifiques et spirituels que les humains tirent de la nature. Ces services sont également monétisables [6](#page=6). > **Tip:** L'écosystème est défini comme une communauté d'organismes vivants interagissant avec les éléments physiques non vivants environnants (pluie, sol, soleil) [6](#page=6). ### 1.3 Méthodes d'évaluation des services écosystémiques L'économie environnementale utilise diverses méthodes pour attribuer une valeur monétaire aux services écosystémiques : #### 1.3.1 L'évaluation contingente Cette technique vise à monétiser les services écosystémiques en interrogeant directement les individus sur leur volonté à payer pour un service donné (Consentement à Payer - CAP) ou leur consentement à recevoir une compensation en cas de destruction d'un écosystème (Consentement à Recevoir - CAR). Les CAP représentent des préférences déclarées [7](#page=7). > **Exemple:** Pour estimer la valeur d'existence d'une tortue marine, des enquêtes peuvent être menées pour obtenir une valeur moyenne qui est ensuite extrapolée à l'ensemble de la population concernée [5](#page=5). > **Tip:** Il est crucial de distinguer CAP et CAR, car ils n'aboutissent généralement pas aux mêmes montants, ce qui rend difficile la définition d'un "vrai" prix [7](#page=7). #### 1.3.2 La Valeur Économique Totale (VET) La VET englobe différentes composantes de la valeur des écosystèmes [7](#page=7): * **Valeurs d'usage :** * **Usage effectif:** Ce que l'on utilise actuellement [7](#page=7). * **Valeur d'option:** L'utilisation potentielle future d'un service écosystémique, même s'il n'est pas utilisé présentement [7](#page=7). * **Valeurs de non-usage :** * **Valeur d'existence:** La valeur intrinsèque d'un écosystème, indépendamment de son utilisation actuelle ou future [7](#page=7). * **Valeurs pour autrui (legs):** La valeur associée à la préservation d'un écosystème pour les générations futures [7](#page=7). #### 1.3.3 Analyse des coûts marginaux et bénéfices L'analyse des coûts marginaux est essentielle pour trouver l'intersection entre l'offre et la demande, et ainsi déterminer un prix d'équilibre. Cependant, il est souvent difficile d'obtenir ces données, notamment pour les évaluations marginales basées sur des méthodes comme l'évaluation contingente [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** L'évaluation monétaire des services écosystémiques, surtout à l'échelle continentale ou mondiale, peut perdre de sa rigueur scientifique, et il est souvent plus logique d'interroger directement les personnes concernées par le système écosystémique. Le CAP peut être pondéré par le revenu [7](#page=7). ### 1.4 Application et Défis L'évaluation économique des services écosystémiques vise à informer les décideurs politiques et les économistes sur la valeur de l'environnement, afin d'influencer la création de nouveaux projets. L'objectif est d'intégrer la perte de bénéfices environnementaux dans les calculs, ce qui peut mener à des modifications de projet ou à son abandon si les pertes sont jugées trop importantes [6](#page=6). > **Exemple:** Le coût de dépollution des océans est estimé entre 10 et 84 milliards d'euros, tandis que les bénéfices de l'élimination du plastique marin sont évalués à 1353 milliards de dollars, suggérant qu'il est économiquement pertinent de dépolluer, mais la question de "combien" reste complexe [5](#page=5). Des défis subsistent, notamment dans l'application rigoureuse de l'évaluation marginale, où des questions complexes doivent être posées aux individus sur leur volonté à payer pour des améliorations environnementales graduelles. Le consensus économique sur la monétisation de tous les services écosystémiques n'est pas total [7](#page=7). --- # L'impact économique et la gestion de la pollution plastique Ce thème explore l'estimation des coûts associés à la pollution plastique dans les océans, les méthodologies pour évaluer les bénéfices des actions de dépollution, et la rentabilité de ces efforts. ### 2.1 Estimation des coûts de la pollution plastique La pollution plastique engendre des coûts économiques considérables, tant sur le plan de la santé humaine que sur celui des écosystèmes. Les plastiques synthétiques, produits industriellement depuis les années 1950, posent un problème environnemental majeur en raison de leur persistance et de la multitude de molécules chimiques qu'ils contiennent, dont l'impact sur la santé est encore largement méconnu [2](#page=2). #### 2.1.1 Coûts directs et indirects * **Coûts de santé humaine:** L'exposition aux plastiques et aux substances chimiques qui leur sont associées peut entraîner diverses maladies, telles que l'infertilité masculine, des troubles du développement neurologique (diminution du QI, retard mental), l'obésité, le diabète de type 2, l'endométriose, et certains cancers. Ces problèmes de santé se traduisent par une perte de productivité économique due à l'incapacité de travailler ou à une productivité réduite. La perte d'une vie est estimée à la perte de deux années de salaire. Les coûts de santé sont un élément clé dans l'évaluation économique de la pollution plastique [2](#page=2). * **Coûts pour les écosystèmes:** La pollution plastique a un impact dévastateur sur les écosystèmes marins et terrestres. Les dommages causés aux êtres vivants et aux habitats naturels sont estimés entre mille milliards et cent trente-trois mille milliards de dollars [2](#page=2) [3](#page=3). * **Coûts globaux projetés:** Si les tendances actuelles se maintiennent, les coûts liés à la pollution plastique au Canada, aux États-Unis et en Europe pourraient atteindre onze mille milliards de dollars sur la période 2016-2040. Il est important de noter que ces chiffres sont souvent sous-estimés, car ils ne couvrent qu'une partie des pays concernés [2](#page=2). > **Tip :** Il est crucial de comprendre que de nombreuses estimations de coûts sont basées sur des données limitées et peuvent donc être sujettes à une sous-estimation significative. ### 2.2 Évaluation des bénéfices des actions de dépollution L'évaluation des bénéfices des actions de dépollution vise à quantifier les gains économiques et écologiques obtenus par la réduction de la pollution plastique. Cela implique de déterminer la valeur des "dommages évités" ou "coûts évités" [4](#page=4). #### 2.2.1 Méthodologies d'évaluation * **Évaluation contingente:** Cette méthode, relevant des "préférences déclarées", interroge directement les individus sur leur disposition à payer pour la préservation d'un bien ou d'un service environnemental, comme la valeur d'existence d'une tortue marine ou d'un écosystème. Elle permet de chiffrer les valeurs d'usage et de non-usage. Les enquêtes sont généralement menées tous les cinq ans pour refléter les changements. Un point critique de cette méthode est que le prix réel de la perte d'un écosystème pourrait être supérieur à ce que les individus attribuent [5](#page=5) [8](#page=8) [9](#page=9). * **Modèles de choix (préférences déclarées):** Également appelés méthodes de choix discrets ou analyse conjointe, ces modèles permettent d'évaluer des projets environnementaux comportant plusieurs attributs, coûts et efficacités, offrant un choix entre différentes options [8](#page=8). * **Méthodes des préférences révélées:** Ces méthodes évaluent les biens et services environnementaux en s'appuyant sur des comportements observés sur des marchés existants qui sont substituables à ceux des écosystèmes. Elles ne peuvent chiffrer que les valeurs d'usage [9](#page=9). * **Méthode des prix hédoniques:** Évalue le prix d'un bien en fonction de ses caractéristiques spécifiques, comme le prix de l'immobilier influencé par la proximité d'un écosystème [9](#page=9). * **Méthode des coûts de déplacement:** Calcule les coûts associés aux déplacements des personnes pour accéder à un écosystème, reflétant ainsi la valeur d'usage de cet écosystème [9](#page=9). > **Tip :** Il est essentiel de comprendre la distinction entre les méthodes de préférences révélées et déclarées, notamment leur capacité à intégrer les valeurs de non-usage, cruciales pour une évaluation complète des bénéfices environnementaux. #### 2.2.2 Calcul des bénéfices Les bénéfices d'éliminer 41 millions de tonnes de plastique des plages et des eaux de surface ont été estimés à 1353 milliards de dollars, avec une fourchette allant de 135,3 milliards de dollars. Ces estimations se basent sur une base de données mondiale en économie de l'environnement qui attribue une valeur monétaire aux différentes composantes des écosystèmes (animaux, plaisir touristique, valeur d'existence) [5](#page=5). ### 2.3 Rentabilité des efforts de nettoyage La rentabilité des efforts de nettoyage dépend de la comparaison entre le coût marginal d'élimination de la pollution et le bénéfice marginal obtenu. #### 2.3.1 Coût marginal d'abattement Le coût marginal d'abattement ($C_m$) représente le coût d'élimination d'une tonne supplémentaire de pollution plastique. Cette courbe montre que le coût marginal augmente à mesure que la quantité de pollution éliminée croît. Cela s'explique par la difficulté croissante à récupérer le plastique (plastique au fond de la mer, concentration plus faible). Pour éliminer les dernières tonnes de plastique, il faut davantage de temps, de main-d'œuvre, de navires et de carburant, ce qui augmente le coût par tonne [3](#page=3) [9](#page=9). > **Tip :** Le graphique du coût marginal et du bénéfice marginal est fondamental pour comprendre la rentabilité des actions de dépollution. Il est souvent présenté avec la quantité de pollution éliminée en abscisse et le coût ou le bénéfice en ordonnée. #### 2.3.2 Bénéfice marginal Le bénéfice marginal représente le gain obtenu par l'élimination d'une tonne supplémentaire de plastique. La courbe du bénéfice marginal diminue avec la quantité de plastique éliminée. Au début, lorsque l'océan est très pollué, chaque tonne retirée apporte une réduction significative des problèmes graves et donc un bénéfice élevé. Par la suite, à mesure que la pollution diminue, les bénéfices marginales deviennent moins importants [4](#page=4). #### 2.3.3 Point optimal et rentabilité Le point optimal de dépollution est atteint lorsque le coût marginal d'abattement est égal au bénéfice marginal. Avant ce point, le bénéfice d'éliminer une tonne supplémentaire est supérieur à son coût, rendant l'action rentable. Après ce point, le coût excède le bénéfice [4](#page=4). > **Example :** Si le coût pour éliminer une tonne de plastique est de 100 dollars et le bénéfice obtenu est de 120 dollars, l'opération est rentable. Si le coût est de 150 dollars et le bénéfice de 130 dollars, elle ne l'est plus. #### 2.3.4 Limites des technologies actuelles Il est important de noter que seulement 0,3% des plastiques dans les océans sont flottants. Les technologies actuelles ne peuvent retirer efficacement que ces plastiques flottants, ce qui soulève des questions sur la pertinence de dépenser des sommes considérables pour un impact limité [4](#page=4). #### 2.3.5 Le coût de la dépollution globale Le coût total de la dépollution des océans, ciblant uniquement les plages et les plastiques flottants, est estimé entre dix et quatre-vingt-quatre milliards d'euros entre 2026 et 2050. Ce montant, bien que conséquent, est inférieur aux bénéfices estimés d'élimination. Cependant, l'absence de données précises sur les coûts et bénéfices marginaux rend difficile la détermination du niveau optimal d'intervention [5](#page=5). --- # L'évaluation monétaire des impacts sanitaires de la pollution atmosphérique Cette section aborde les méthodes économiques permettant de quantifier les coûts associés à la pollution de l'air, en détaillant les différentes catégories de coûts (directs, indirects, intangibles) et en soulignant les défis méthodologiques inhérents à cette évaluation [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14). ### 3.1 Méthodes d'estimation des impacts sanitaires L'évaluation des impacts sanitaires de la pollution atmosphérique repose sur des fonctions dose-réponse, qui cherchent à quantifier le lien entre un niveau de pollution et une augmentation de morbidité ou de mortalité. Ces fonctions sont souvent représentées graphiquement avec la concentration de polluants sur l'axe des abscisses et le nombre de malades ou de décès (ou les coûts associés) sur l'axe des ordonnées [10](#page=10). #### 3.1.1 Approches épidémiologiques et statistiques Plusieurs approches sont utilisées pour établir ces fonctions dose-réponse et estimer la fraction de maladies attribuables à l'environnement (FAE) [10](#page=10). * **Études épidémiologiques transversales:** Ces études collectent des données dans différentes villes concernant la concentration de polluants, le nombre de malades, le nombre de fumeurs, la concentration de polluants en intérieur et dans l'air ambiant. Une régression statistique, souvent multivariable, est appliquée pour isoler l'effet de la pollution extérieure [10](#page=10). * **Critères d'acceptation du modèle:** Les modèles sont acceptés si les valeurs de $p$ (risque de se tromper) sont inférieures à 1% et si le coefficient de détermination ($R^2$) est suffisamment élevé (par exemple, 0,4 est largement accepté si les $p$-values sont basses). Différentes techniques de traçage de courbes statistiques, comme la méthode des moindres carrés ou les fonctions logistiques, peuvent être employées [11](#page=11). * **Analyse des pics de pollution:** En l'absence de données suffisantes pour des études épidémiologiques complètes, une approche consiste à répertorier les pics de pollution (dépassement des seuils légaux) et à analyser les données médicales des hôpitaux pour dénombrer les patients (par exemple, asthmatiques) admis lors de ces pics, en les comparant à la moyenne des autres années. Cette méthode se concentre sur les maladies liées aux pics de pollution plutôt qu'à la pollution ambiante générale [11](#page=11). * **Recherche bibliographique et application au cas français:** Une troisième technique consiste à rechercher dans la littérature existante des estimations de l'impact sanitaire et économique de la pollution de l'air, puis à les appliquer au contexte français. Il est important de distinguer l'incidence (nouveaux cas) de la prévalence (cas existants); l'utilisation de la prévalence peut sous-estimer l'impact si les données sont insuffisantes [11](#page=11). > **Tip:** La sous-estimation des coûts est fréquente lorsque des simplifications méthodologiques sont faites, par exemple en négligeant les différents degrés de gravité des maladies ou en ne disposant pas de données complètes sur la prévalence [11](#page=11). #### 3.1.2 Fonctions Concentration-Réponse (CRF) Plusieurs études ont utilisé des fonctions Concentration-Réponse (CRF) pour évaluer l'impact de l'exposition à long terme aux particules fines, notamment les $PM_{2,5}$. Ces CRF sont souvent basées sur des données de l'Organisation Mondiale de la Santé (OMS) et des métanalyses (analyses statistiques d'autres études) [12](#page=12). * **Exemple d'étude:** Une étude de 2025 a estimé les impacts économiques de l'exposition à long terme aux particules fines en France, évaluant le coût annuel entre 6 et 12 milliards d'euros, soit 6 à 12 fois plus que les estimations précédentes. Cette étude a pris en compte les $PM_{2,5}$ émises par les voitures et les combustions diverses, associées à environ 40 000 décès annuels en France pour la période 2016-2019 [12](#page=12). * **Maladies prises en compte:** Les maladies étudiées incluent les affections respiratoires, cardiovasculaires, l'hypertension, ainsi que le diabète de type 2 [12](#page=12). ### 3.2 Catégories de coûts économiques L'évaluation monétaire des impacts sanitaires de la pollution atmosphérique prend en compte trois types de coûts principaux [12](#page=12): * **Coûts directs (HC - Health Care costs):** Ils comprennent les consultations médicales, les médicaments, les frais d'hospitalisation, le soutien social (aides à domicile), les frais de transport liés aux soins, et les modifications du lieu de vie [12](#page=12). * **Coûts indirects:** Ils englobent la perte de production due aux absences au travail, la mortalité prématurée des patients, la perte de productivité des proches aidants, et la diminution de l'efficacité productive [12](#page=12). * **Coûts intangibles (IC - Intangible costs):** Ces coûts, également appelés coût social, incluent la douleur, la peur, la tristesse, le malheur, la perte de bien-être et la diminution de la qualité de vie [12](#page=12). #### 3.2.1 Valeur de la vie économique (LEV) La valeur de la vie économique (LEV - Life Economic Value) vise à estimer le coût global de la pollution de l'air. Elle est calculée comme une somme pondérée, sur une période donnée, par la probabilité de survie à chaque âge [12](#page=12). $$ \text{LEV} = \sum_{n=0}^{120} P_n (HC_n + PL_n + IC_n) $$ Où : * $n$ représente l'âge [12](#page=12). * $P_n$ est la probabilité de vie à l'âge $n$ [12](#page=12). * $HC_n$, $PL_n$, $IC_n$ sont respectivement les coûts directs, les pertes de production et les coûts intangibles à l'âge $n$ [12](#page=12). Les coûts sont généralement exprimés en euros d'une année de référence (par exemple, 2018) et peuvent être ajustés pour tenir compte de l'inflation [12](#page=12). #### 3.2.2 Années de vie ajustées par l'incapacité (DALY) Les DALY (Disability-Adjusted Life Years) mesurent le nombre d'années de vie perdues en raison d'une incapacité ou d'une maladie, pondérées par la sévérité de cette incapacité [13](#page=13). * **Conversion en valeur monétaire:** Les DALY sont ensuite converties en valeur monétaire. En France, la Haute Autorité de Santé valorise les QALY (Quality-Adjusted Life Years) entre 30 000 et 50 000 euros, une valeur qui peut être utilisée pour estimer le coût monétaire des DALY. Par exemple, une DALY peut être valorisée à 45 000 euros par an [13](#page=13). * **Exemple:** Pour l'asthme, la durée moyenne de la maladie est de 36 ans, mais la perte en DALY est de 0,9 an, indiquant une maladie moins handicapante dans l'ensemble [13](#page=13). ### 3.3 Défis méthodologiques et limites L'évaluation monétaire des impacts sanitaires de la pollution atmosphérique présente plusieurs défis et limites : * **Simplification des hypothèses:** Les modèles de simulation, notamment pour estimer les bénéfices d'une réduction de la pollution, peuvent utiliser des hypothèses simplifiées, comme une baisse soudaine de la pollution, qui ne reflètent pas la réalité du rétablissement progressif du corps humain. Cela peut conduire à une surestimation des bénéfices [13](#page=13). * **Risque de double comptage:** Il existe un risque de double comptage, particulièrement lors de l'inclusion des coûts intangibles si ceux-ci ont déjà été partiellement pris en compte dans d'autres estimations de coûts économiques ou via des méthodes d'évaluation contingente. Le choix méthodologique doit donc opter soit pour l'évaluation des coûts intangibles, soit pour éviter le double comptage [13](#page=13). * **Absence de taux d'actualisation:** Certaines études n'appliquent pas de taux d'actualisation aux coûts futurs, ce qui est pourtant essentiel en économie environnementale pour comparer la valeur de l'argent dans le temps et tenir compte des incertitudes futures. Les investisseurs, par exemple, nécessitent une rémunération qui reflète leurs désirs de jouissance immédiate. L'actualisation est cruciale pour les scénarios hypothétiques, comme la baisse de la pollution, dont la réalisation future n'est pas garantie [13](#page=13) [14](#page=14). * **Estimation des seuils naturels:** L'incertitude concernant les seuils naturels de certains polluants (par exemple, 3 microgrammes par mètre cube pour les $PM_{2,5}$) soulève des questions sur la robustesse des scénarios futurs et la nécessité d'appliquer des taux de risque [14](#page=14). * **Valorisation des coûts:** L'évaluation des coûts par le passé (prix 2018) et la projection vers le futur (prix 2025) nécessite des ajustements pour l'inflation, mais aussi pour d'autres facteurs économiques [12](#page=12) [13](#page=13). > **Example:** L'étude de Rafenberg a estimé le coût total de la pollution de l'air en France entre 1 et 2 milliards d'euros par an, en se concentrant sur les coûts pour le système de soin français et en excluant les coûts intangibles comme la peur ou la perte de bien-être. Dix ans plus tard, une autre étude a estimé ce coût à 12 milliards d'euros, intégrant une gamme plus large de maladies et de coûts, y compris intangibles [10](#page=10) [12](#page=12) . --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Économie environnementale | Domaine de l'économie qui cherche à comprendre et à quantifier les relations entre l'activité économique et l'environnement, en évaluant les impacts environnementaux des décisions économiques et en proposant des outils pour leur gestion. | | Services écosystémiques | Bénéfices que les êtres humains tirent des écosystèmes, tels que la régulation du climat, l'approvisionnement en eau potable, la pollinisation, ou encore les services récréatifs et culturels. | | Monétisable | Qui peut être évalué en termes monétaires, c'est-à-dire auquel on peut attribuer une valeur financière. | | Taxe carbone | Impôt prélevé sur les émissions de dioxyde de carbone (CO2) afin de décourager leur production et de financer des politiques environnementales. | | Internaliser | Le processus par lequel les coûts externes, comme la pollution, sont intégrés dans le prix des biens et services, afin que le coût réel soit supporté par le producteur ou le consommateur. | | Économie écologique | Approche économique qui considère l'économie comme un sous-système de l'écosystème global, insistant sur les limites physiques de la croissance et sur la nécessité de préserver les ressources naturelles. | | Anthropocentré | Perspective qui considère l'être humain comme le centre de toutes choses et le détenteur de la valeur, interprétant l'environnement et les autres espèces à travers leur utilité pour l'homme. | | Micro plastiques | Petits fragments de plastique, généralement inférieurs à 5 millimètres, issus de la dégradation de plus gros objets en plastique ou directement fabriqués comme tels, qui polluent les océans et l'environnement. | | Perturbateurs endocriniens | Substances chimiques qui peuvent interférer avec le système hormonal des êtres vivants, entraînant des effets néfastes sur la santé reproductive, le développement et le métabolisme. | | Coût d’abattement marginal | Le coût supplémentaire pour éliminer une unité additionnelle de pollution, par exemple, le coût pour éliminer la tonne de plastique suivante. | | Bénéfices marginaux | Le gain supplémentaire obtenu par l'élimination d'une unité additionnelle de pollution. | | Point optimal | Le point où le coût marginal d'élimination de la pollution est égal au bénéfice marginal évité, représentant l'équilibre économique pour une gestion optimale de la pollution. | | Valeur d’usage | La valeur qu'un individu ou une société attribue à l'utilisation directe d'un bien ou d'un service environnemental, que ce soit pour la consommation, la production ou les loisirs. | | Valeur d’existence | La valeur qu'un individu attribue à la simple existence d'une ressource naturelle ou d'un écosystème, même s'il ne l'utilise pas directement. | | Évaluation contingente | Méthode d'évaluation économique qui utilise des enquêtes pour estimer le consentement à payer (CAP) des individus pour des biens ou services environnementaux non marchands. | | Consentement à payer (CAP) | La somme maximale qu'un individu est prêt à payer pour acquérir un bien ou un service, ou pour éviter une dégradation environnementale. | | Consentement à recevoir (CAR) | La somme minimale qu'un individu est prêt à accepter comme compensation pour supporter une dégradation environnementale ou renoncer à un droit. | | Valeur Économique Totale (VET) | Concept qui tente de sommer toutes les valeurs (d'usage et de non-usage) associées à un écosystème ou une ressource naturelle. | | Préférences déclarées | Méthodes d'évaluation qui demandent directement aux individus d'exprimer leur valorisation (par exemple, l'évaluation contingente). | | Préférences révélées | Méthodes d'évaluation qui infèrent la valeur des biens ou services environnementaux à partir des comportements observés sur les marchés (par exemple, prix hédonique). | | Prix hédoniques | Méthode d'évaluation qui estime la valeur d'un bien en analysant comment ses caractéristiques (attributs) influencent son prix de marché. | | Fonctions dose-réponse | Relations mathématiques qui décrivent comment un effet (par exemple, maladie) varie en fonction de l'exposition à une dose d'un agent (par exemple, polluant). | | Fraction attribuée à l'environnement (FAE) | Proportion d'une maladie spécifique qui est estimée comme étant causée par des facteurs environnementaux. | | Coûts directs | Dépenses immédiates et mesurables résultant d'une pollution, telles que les frais médicaux, les médicaments ou les coûts d'hospitalisation. | | Coûts indirects | Coûts liés à la perte de productivité économique due à la maladie ou à la mort, comme l'absentéisme au travail ou la perte de revenus. | | Coûts intangibles | Coûts difficiles à quantifier monétairement, liés à la souffrance humaine, la peur, la perte de bien-être ou de qualité de vie. | | DALY (Disability Adjusted Life Year) | Indicateur qui mesure la charge de morbidité en combinant le nombre d'années de vie perdues en raison d'une mort prématurée et le nombre d'années vécues avec un handicap. | | QALY (Quality Adjusted Life Year) | Indicateur qui mesure les années de vie ajustées en fonction de la qualité de vie, utilisé pour évaluer l'efficacité des interventions médicales. | | Taux d'actualisation | Le taux utilisé pour déterminer la valeur actuelle des flux de revenus ou de coûts futurs, reflétant la préférence pour le présent et le risque associé aux événements futurs. |

# Geld, soorten geld en geldschepping Dit onderwerp verkent de diverse vormen van geld, de mechanismen achter geldschepping en vernietiging, en de monetaire aggregaten die de geldhoeveelheid meten. ### 1.1 Functies van geld Geld vervult drie essentiële functies in een economie: * **Betaalmiddel:** Geld wordt algemeen geaccepteerd als ruilmiddel voor goederen en diensten. * **Bewaarmiddel:** Geld stelt individuen in staat om koopkracht over te dragen van het heden naar de toekomst. * **Waardemeter:** Geld dient als een standaard om de waarde van verschillende goederen en diensten te meten en te vergelijken. ### 1.2 Soorten geld Naast de traditionele vormen van geld, onderscheiden we verschillende categorieën: * **Chartaal geld:** Dit omvat bankbiljetten en munten die in omloop zijn bij het publiek en door de overheid als wettig betaalmiddel worden erkend. * **Giraal geld:** Dit betreft onmiddellijk opvraagbare tegoeden bij banken, zoals saldi op zichtrekeningen. Chartaal en giraal geld zijn grotendeels uitwisselbaar. > **Tip:** Geldsubstitutie, het omzetten van chartaal geld in giraal geld of vice versa, verandert de totale geldhoeveelheid niet. * **Quasi-geld:** Dit omvat deposito's op termijn met een looptijd van minder dan twee jaar, of met een opzegtermijn van maximaal drie maanden. Voorbeelden zijn termijn- en spaarrekeningen. Quasi-geld is niet direct bruikbaar voor betalingen, maar kan relatief snel in geld worden omgezet. ### 1.3 Monetaire aggregaten Monetaire aggregaten zijn maateenheden die de omvang van de geldhoeveelheid in een economie kwantificeren. * **M1:** Dit is de geldhoeveelheid in enge zin en omvat chartaal geld en giraal geld in handen van het publiek (consumenten en ondernemingen). * **M2:** Dit omvat M1 plus spaar- en termijndeposito's met een looptijd korter dan twee jaar of met een opzegtermijn tot drie maanden, in handen van het publiek. Dit is een bredere definitie die quasi-geld omvat. * **M3:** Dit is de geldhoeveelheid in ruime zin en omvat M2, plus repo's (repurchase agreements), aandelen in geldmarktfondsen en korte termijn schuldbewijzen met een looptijd tot twee jaar. ### 1.4 Geldschepping en geldvernietiging * **Geldschepping:** Dit verwijst naar alle acties die leiden tot een toename van de totale geldhoeveelheid in een economie. * **Geldvernietiging:** Dit zijn de processen waardoor de totale geldhoeveelheid afneemt. #### 1.4.1 Mechanismen van geldschepping Geldschepping kan op verschillende manieren plaatsvinden: * **Emissie van bankbiljetten en munten:** De centrale bank (zoals de Europese Centrale Bank - ECB) is verantwoordelijk voor de uitgifte van bankbiljetten, terwijl nationale centrale banken van de eurozone munten uitgeven. Dit is echter een relatief beperkte vorm van geldschepping. * **Overschot op lopende betalingen of kapitaalinvoer:** Een positief handelssaldo of instroom van kapitaal uit het buitenland kan leiden tot geldschepping. * **Girale geldschepping door commerciële banken:** Dit is de meest significante vorm van geldschepping. Wanneer banken krediet verlenen, creëren ze nieuw giraal geld. > **Voorbeeld:** Stel dat Sleepy Bank, met een balanswaarde van 500.000 euro, een woninglening van 1.000.000 euro verstrekt aan een klant. De klant stort dit bedrag op zijn zichtrekening bij Sleepy Bank. Door deze kredietverlening heeft de bank 1.000.000 euro aan giraal geld gecreëerd dat de klant kan gebruiken. #### 1.4.2 Grenzen aan girale geldschepping De girale geldschepping door banken wordt begrensd door verschillende factoren: * **Reservecoëfficiënt:** Banken moeten een bepaald percentage van hun kortlopende verplichtingen aanhouden als bankreserves. Als de bankreserves een bepaald percentage van de kortlopende verplichtingen overschrijden, kan er nieuwe kredietverlening plaatsvinden. Als de reservecoëfficiënt $r$ is en de bankreserves $B$, dan is het maximale bedrag aan kortlopende verplichtingen $V_{max} = B / r$. De maximale bijkomende geldcreatie is dan $V_{max}$ min de reeds bestaande reserves. * **Winstbejag en risico-aversie van banken:** Banken zullen alleen krediet verlenen als zij dit winstgevend achten en de risico's acceptabel vindt. In economisch onzekere tijden kunnen banken terughoudender zijn met kredietverlening. * **Vraag naar kredieten:** De bereidheid van particulieren en bedrijven om kredieten op te nemen, beïnvloedt de geldschepping. Factoren zoals consumentenvertrouwen, producentenvertrouwen en rentestanden spelen hierbij een rol. * **Prudentieel toezicht door centrale banken:** Centrale banken houden toezicht op de solvabiliteit, liquiditeit en rendabiliteit van commerciële banken. Banken mogen slechts binnen bepaalde limieten krediet verlenen. #### 1.4.3 Basisgeld versus geldhoeveelheid * **Basisgeld (B):** Dit omvat alle bankbiljetten die de centrale bank heeft uitgegeven plus de deposito's van commerciële banken bij de centrale bank. Het basisgeld vormt de 'monetaire verplichtingen' van de centrale bank. * **Bankreserves:** Dit zijn de chartale gelden die banken aanhouden, plus hun deposito's bij de nationale bank. Bankreserves maken geen deel uit van de geldhoeveelheid in omloop. De geldhoeveelheid (M) wordt gemeten met behulp van M1, M2 of M3. Door girale geldschepping is het basisgeld (B) doorgaans kleiner dan de geldhoeveelheid (M). De verhouding tussen de geldhoeveelheid en het basisgeld wordt de **geldmultiplicator** $k$ genoemd: $k = M / B$, of $M = k \times B$. ### 1.5 Cryptomunten en digitaal geld * **Cryptomunten (bijv. Bitcoin):** Dit zijn digitale valuta's die gebruikmaken van cryptografie. Voordelen zijn snelheid van transacties, lage transactiekosten, onafhankelijkheid en anonimiteit. Nadelen zijn het ontbreken van wettig betaalmiddelstatus, gebrek aan overheidssteun en volatiliteit. > **Vraag voor reflectie:** Voldoen cryptomunten aan de drie functies van geld (betaalmiddel, bewaarmiddel, waardemeter)? * **Europees digitaal geld:** De ECB onderzoekt de ontwikkeling van digitaal geld. Het is belangrijk op te merken dat de definitie van digitale munten door de ECB niet noodzakelijkerwijs gebaseerd is op crypt technologie. ### 1.6 Inflatie * **Definitie:** Inflatie is een algemene en aanhoudende stijging van het prijspeil van consumptiegoederen en -diensten. Dit leidt tot een daling van de koopkracht van geld. * **Soorten inflatie (naar mate):** * **Hyperinflatie:** Extreem hoge inflatie, per definitie meer dan 50% per maand. Spectaculaire voorbeelden zijn te vinden in Hongarije (1946), Duitsland (1923) en recentelijk Zimbabwe. * **Hollende inflatie (galloping inflation):** Inflatie tussen 7% en 10%. * **Kruipende inflatie (creeping inflation):** Inflatie van 3% tot 4%. * **Nulinflatie:** Stabiel prijspeil. * **Desinflatie:** Een afname van de inflatie, dus de prijzen stijgen nog wel, maar minder snel. * **Deflatie:** Een aanhoudende daling van het prijspeil ($<0%$ inflatie). Dit kan nefaste gevolgen hebben voor de economie, zoals verminderde investeringen en consumptie. * **Stagflatie:** Een combinatie van hoge inflatie en stagnatie van de economische groei. * **Kerninflatie (core inflation):** Inflatie exclusief de prijzen van volatiele goederen zoals energie en voedsel. * **Gevolgen van inflatie:** * Mensen gaan meer lenen, omdat de waarde van toekomstige terugbetalingen daalt. * Als de inflatie hoger is dan in het buitenland, daalt de export en stijgt de import. * De rentabiliteit van ondernemingen kan dalen als loonstijgingen de productiviteitsstijgingen overtreffen. ### 1.7 Monetair beleid * **Definitie:** Monetair beleid omvat de beslissingen die overheden, meestal via hun centrale banken, nemen om de prijs en beschikbaarheid van geld in een economie te beïnvloeden. * **Doelen:** Het ondersteunen van het algemeen economisch beleid, met name gericht op prijsstabiliteit, het juiste niveau van rentetarieven, werkgelegenheid en economische groei. Voor de ECB en de Federal Reserve (VS) is prijsstabiliteit de hoogste prioriteit. * **Centrale doelstelling ECB:** Handhaven van prijsstabiliteit, met een streefdoel van 2% inflatie op middellange termijn. Dit wordt als symmetrisch beschouwd; zowel te lage als te hoge inflatie zijn ongewenst. #### 1.7.1 Rentevoeten * **Definitie:** De rente is de vergoeding voor het lenen van geld of de opbrengst van een geldplaatsing. * **Rentecurve (yield curve):** Een grafische weergave van de rentevoeten in functie van de looptijd van leningen of obligaties. * **Impact van rentebeleid:** * **Hogere rentetarieven:** Moedigen sparen aan, ontmoedigen consumptie en investeringen, wat leidt tot minder vraag en neerwaartse druk op prijzen. Dit wordt ook wel een **restrictief monetair beleid** of **verkrapping** genoemd. * **Lagere rentetarieven:** Stimuleren consumptie en investeringen, wat leidt tot meer vraag en opwaartse druk op prijzen. Dit wordt ook wel een **expansief monetair beleid** of **verruiming** genoemd. #### 1.7.2 Monetaire beleidsinstrumenten van de ECB (Eurosysteem) * **Permanente faciliteiten (beleidsrente):** Dit betreft de marginal lending facility (voor kortlopende liquiditeitsbehoeften van banken) en de deposit facility (waarbij banken geld kunnen parkeren bij de centrale bank). De rentetarieven van deze faciliteiten beïnvloeden de kortetermijnrente. * **Openmarkttransacties:** De centrale bank koopt of verkoopt effecten (meestal staatsobligaties) op de financiële markten om de liquiditeit in het banksysteem te beïnvloeden en de rentetarieven op middellange en lange termijn te sturen. * **Kwantitatieve geldverruiming (Quantitative Easing - QE):** Een monetaire injectie door de aankoop van activa. Sinds maart 2023 is de ECB bezig met het afbouwen van QE (Quantitative Tightening - QT). * **Reserveverplichtingen:** Centrale banken kunnen commerciële banken verplichten om een bepaald percentage van hun kortlopende verplichtingen aan te houden als reserve. Dit mechanisme wordt minder vaak gebruikt dan de andere twee. > **Let op:** Prudentieel toezicht op banken (solvabiliteit, liquiditeit) is strikt gescheiden van monetair beleid. #### 1.7.3 De verkeersvergelijking van Fisher Deze vergelijking legt een verband tussen de monetaire en de reële sfeer van een economie: $$M \times V \equiv P \times T$$ Waarin: * $M$ = Geldhoeveelheid * $V$ = Omloopsnelheid van het geld (hoe vaak een euro gemiddeld per periode wordt gebruikt voor transacties) * $P$ = Prijspeil * $T$ = Volume van transacties (of reële economische activiteit, zoals het BBP) Deze vergelijking suggereert dat als de geldhoeveelheid ($M$) of de omloopsnelheid ($V$) toenemen, en het transactievolume ($T$) constant blijft, het prijspeil ($P$) zal stijgen, wat duidt op inflatie. Er is echter discussie over de mate waarin deze vergelijking de inflatie daadwerkelijk verklaart, met name de rol van aanbodinflatie versus monetaire inflatie. ### 1.8 Soorten/oorzaken van inflatie * **Conjuncturele inflatie (vraaginflatie/bestedingsinflatie/demand-pull inflation):** Ontstaat wanneer de totale vraag in de economie het aanbod overtreft, vaak veroorzaakt door te hoge overheidsuitgaven, te lage rentetarieven of excessieve reclame. * **Bestrijding:** Restrictief monetair beleid (renteverhoging) en restrictief budgettair beleid (bezuinigingen, belastingverhoging). * **Structurele inflatie (aanbodinflatie/kosteninflatie/cost-push inflation):** Ontstaat wanneer de productiekosten stijgen, wat wordt doorberekend in de prijzen. Mogelijke oorzaken zijn ingevoerde inflatie (bijvoorbeeld door hogere grondstofprijzen), loon-productiviteitsinflatie (loonstijgingen die de productiviteitsstijgingen overtreffen) en winstinflatie. * **Bestrijding:** Inkomensbeleid (loonmatigingen), verlaging van belastingen/accijnzen, prijsbeleid (moeilijk). * **Monetaire inflatie:** Ontstaat wanneer de geldhoeveelheid (M) of de omloopsnelheid (V) te snel groeit ten opzichte van de productie (T), conform de verkeersvergelijking van Fisher. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door het uitgeven van spaargelden, excessieve kredietverlening, of corruptie. * **Bestrijding:** Het onttrekken van geld uit de economie door de monetaire autoriteit (bijvoorbeeld via rentepolitiek, belastingverhogingen). --- # Inflatie: definitie, soorten en gevolgen Dit gedeelte behandelt de definitie van inflatie, de verschillende soorten inflatie en de economische gevolgen ervan. ### 2.1 Geldhoeveelheid en geldschepping Voordat de inflatie zelf wordt besproken, is het belangrijk om het concept van de geldhoeveelheid en de mechanismen van geldschepping te begrijpen. #### 2.1.1 Soorten geld en monetaire aggregaten Er worden verschillende soorten geld onderscheiden: * **Chartaal geld:** Bankbiljetten en munten die door de overheid als wettig betaalmiddel zijn bekrachtigd. * **Giraal geld:** Onmiddellijk opvraagbare tegoeden bij banken, zoals zichtrekeningen. Chartaal en giraal geld zijn grotendeels substitueerbaar. * **Quasi-geld:** Termijndeposito's met een looptijd van minder dan twee jaar of een opzegtermijn van maximaal drie maanden, die niet direct voor betalingen gebruikt kunnen worden. De geldhoeveelheid wordt gemeten met behulp van monetaire aggregaten: * **M1:** Chartaal en giraal geld in handen van het publiek (maatschappelijke geldhoeveelheid of geldhoeveelheid in enge zin). * **M2:** M1 plus spaar- en termijndeposito's met een looptijd tot twee jaar of een opzegtermijn tot drie maanden in handen van het publiek. * **M3:** M2 plus repo's, aandelen in geldmarktfondsen en korte termijn schuldbewijzen met een looptijd tot twee jaar (geldhoeveelheid in ruime zin). #### 2.1.2 Geldschepping en geldvernietiging * **Geldschepping:** Processen die de totale geldhoeveelheid doen toenemen. Dit kan gebeuren door de emissie van bankbiljetten door de centrale bank, door een overschot op de lopende betalingen of bij kapitaalinvoer, en met name door commerciële banken bij kredietverlening (girale geldschepping). * **Geldvernietiging:** Processen die de totale geldhoeveelheid doen afnemen. #### 2.1.3 Girale geldschepping door banken Commerciële banken creëren geld wanneer zij krediet verlenen. De hoeveelheid nieuw geld die een bank kan creëren, wordt beperkt door de reservecoëfficiënt, de verhouding tussen bankreserves en kortlopende verplichtingen. De bereidheid van banken om kredieten te verstrekken, de vraag naar kredieten door particulieren en bedrijven, en het prudentieel toezicht door centrale banken vormen remmen op de geldschepping. Het **basisgeld** (chartaal geld in handen van het publiek plus de deposito's van banken bij de centrale bank) vormt de monetaire verplichtingen van de centrale bank. Girale geldschepping leidt ertoe dat de geldhoeveelheid (M1, M2, M3) groter is dan het basisgeld. ### 2.2 Inflatie: definitie en soorten Inflatie verwijst naar een algemene en aanhoudende stijging van het prijspeil van consumptiegoederen en -diensten. Dit leidt tot een vermindering van de koopkracht van geld. #### 2.2.1 Definitie van inflatie Een algemene prijsstijging betekent dat een euro minder waard wordt. Voor eenzelfde mandje goederen moet men meer betalen, of de koopkracht van 100 euro vandaag is binnen een jaar lager. #### 2.2.2 Verschillende soorten en gradaties van inflatie Er zijn verschillende gradaties van inflatie en gerelateerde prijsontwikkelingen: * **Hyperinflatie:** Extreem hoge inflatie, gedefinieerd als een prijsstijging van meer dan 50 procent per maand. Spectaculaire voorbeelden zijn waargenomen in Hongarije (1946) en Zimbabwe (met inflatiecijfers die in 2008 500 miljard procent bereikten). * **Hollende inflatie:** Inflatie tussen de 7 en 10 procent. * **Kruipende inflatie:** Inflatie tussen de 3 en 4 procent. * **Nulinflatie:** Een stabiel prijspeil. * **Desinflatie:** Een afname van de inflatie, dus de prijzen stijgen nog wel, maar in een lager tempo. * **Deflatie:** Een aanhoudende daling van het prijspeil (negatieve inflatie). Dit wordt als nefast beschouwd voor een economie. * **Kerninflatie (core inflation):** Inflatie exclusief de prijzen van volatiele componenten zoals energie en voedsel. #### 2.2.3 Oorzaken van inflatie Inflatie kan verschillende oorzaken hebben, die grofweg in drie categorieën kunnen worden ingedeeld: * **Conjuncturele oorzaken (vraaginflatie/demand-pull inflation):** Ontstaat wanneer de totale vraag in de economie het aanbod en de productiecapaciteit overtreft. Dit kan worden veroorzaakt door te hoge overheidsuitgaven, te lage rentetarieven, of excessieve reclame. * **Structurele oorzaken (aanbodinflatie/cost-push inflation):** Ontstaat wanneer de productiekosten stijgen en deze kostenstijgingen worden doorberekend in de consumentenprijzen. Mogelijke oorzaken zijn ingevoerde inflatie (door stijgende prijzen van grondstoffen), loon/productiviteitsinflatie (loonstijgingen die de productiviteitsstijgingen overschrijden), en winstinflatie. * **Monetaire oorzaken:** Ontstaat door een toename van de geldhoeveelheid of de omloopsnelheid van geld, zonder dat de productie (het bruto binnenlands product, BBP) evenredig stijgt. Volgens de verkeersvergelijking van Fisher ($M \cdot V \equiv P \cdot T$), zal bij gelijkblijvende omloopsnelheid ($V$) en handelsvolume ($T$) een toename van de geldhoeveelheid ($M$) leiden tot een stijging van het prijspeil ($P$). ### 2.3 Gevolgen van inflatie Inflatie heeft diverse economische gevolgen voor huishoudens, bedrijven en de overheid. #### 2.3.1 Gevolgen voor koopkracht en sparen * **Verminderde koopkracht:** De meest directe consequentie is dat geld minder waard wordt, waardoor consumenten met hetzelfde bedrag minder goederen en diensten kunnen kopen. * **Stimulans om te lenen:** Wanneer de inflatie hoger is dan de nominale rente, wordt lenen aantrekkelijk omdat de reële rente negatief kan zijn (men betaalt minder terug in reële termen dan men geleend heeft). * **Ontmoediging van sparen:** De waarde van spaargeld erodeert sneller bij hoge inflatie, wat de prikkel om te sparen kan verminderen. #### 2.3.2 Gevolgen voor bedrijven en investeringen * **Dalende rentabiliteit:** Als loonstijgingen de productiviteitsstijgingen overstijgen, kan de rentabiliteit van ondernemingen dalen. * **Onzekerheid:** Hoge en volatiele inflatie creëert onzekerheid, wat investeringsbeslissingen kan belemmeren. * **Internationale concurrentiepositie:** Als de inflatie in een land hoger is dan in concurrerende landen, zullen de exportproducten duurder worden en de import goedkoper, wat leidt tot een daling van de export en een stijging van de import. #### 2.3.3 Gevolgen voor de overheid * **Verlies van koopkracht van overheidsschuld:** Net als voor particulieren, vermindert inflatie de reële waarde van de door de overheid uitstaande schuld. * **Potentiële politieke instabiliteit:** Hoge inflatie kan leiden tot maatschappelijke onrust en politieke instabiliteit. #### 2.3.4 Gevolgen van deflatie Deflatie, het omgekeerde van inflatie, is eveneens schadelijk voor de economie. Huishoudens stellen aankopen uit in afwachting van verdere prijsdalingen, wat leidt tot een lagere vraag, productievermindering en stijgende werkloosheid. ### 2.4 Monetair beleid en prijsstabiliteit Centrale banken, zoals de Europese Centrale Bank (ECB), voeren monetair beleid met als hoofddoel prijsstabiliteit te handhaven. Dit wordt voornamelijk gedaan via rentepolitiek en openmarktoperaties. #### 2.4.1 Doelstellingen van monetair beleid Het primaire doel van het monetair beleid is het handhaven van prijsstabiliteit, wat de ECB definieert als een inflatiepercentage van 2% op de middellange termijn. Andere doelen zijn het ondersteunen van algemeen economisch beleid, zoals een hoog niveau van werkgelegenheid en duurzame groei. #### 2.4.2 Instrumenten van monetair beleid De ECB heeft verschillende instrumenten om de rente en de geldhoeveelheid te beïnvloeden: * **Permanente faciliteiten (beleidsrente):** De rente die de ECB aan commerciële banken aanrekent of betaalt voor zeer kortlopende liquiditeiten (overnight money). * **Openmarkttransacties:** De ECB koopt of verkoopt effecten op de financiële markten om de liquiditeit van banken te beïnvloeden en de rentetarieven op middellange en lange termijn te sturen. Een voorbeeld hiervan is Quantitative Easing (QE), waarbij de centrale bank grootschalig obligaties opkoopt om de economie van liquiditeit te voorzien. Quantitative Tightening (QT) is het omgekeerde proces. * **Reserveverplichtingen:** Centrale banken kunnen commerciële banken verplichten een bepaald percentage van hun kortlopende verplichtingen als reserve aan te houden. #### 2.4.3 De verkeersvergelijking van Fisher De verkeersvergelijking van Fisher, $M \cdot V \equiv P \cdot T$, stelt dat de totale monetaire uitgaven ($M \cdot V$, de geldhoeveelheid vermenigvuldigd met de omloopsnelheid) gelijk zijn aan de totale nominale waarde van transacties ($P \cdot T$, het prijspeil vermenigvuldigd met het handelsvolume). Deze vergelijking wordt gebruikt om de relatie tussen de geldhoeveelheid en het prijspeil (inflatie) te analyseren. > **Tip:** Bij de analyse van de verkeersvergelijking is het belangrijk om te beseffen dat de omloopsnelheid ($V$) en het handelsvolume ($T$, of BBP in reële termen) niet altijd constant zijn en beïnvloed kunnen worden door economische omstandigheden en beleidsmaatregelen. Ook speelt de vraag of inflatie primair monetaire oorzaken heeft of wordt gedreven door aanbodschokken. --- # Monetair beleid en de rol van de centrale bank Dit onderdeel behandelt de essentie van monetair beleid, de instrumenten die centrale banken hanteren, en de primaire doelstelling van prijsstabiliteit. ## 3. Monetair beleid en de rol van de centrale bank ### 3.1 Geld: definitie en functies Geld vervult drie cruciale functies in een economie: * **Betaalmiddel:** Geld wordt algemeen geaccepteerd als middel om goederen en diensten te verwerven. * **Bewaarmiddel:** Geld kan worden opgeslagen en behoudt in principe zijn waarde over tijd, waardoor het gebruikt kan worden om toekomstige aankopen te financieren. * **Waardemeter:** Geld dient als een standaard om de waarde van diverse goederen, diensten en activa te vergelijken. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen verschillende vormen van geld: * **Chartaal geld:** Dit omvat bankbiljetten en munten in omloop, bekrachtigd door de overheid als wettig betaalmiddel. * **Giraal geld:** Dit zijn onmiddellijk opvraagbare tegoeden op zichtrekeningen bij banken. Chartaal en giraal geld zijn grotendeels substitueerbaar, wat betekent dat men ze gemakkelijk kan omzetten in elkaar (geldsubstitutie) zonder dat de totale geldhoeveelheid verandert. #### 3.1.1 Quasi-geld en monetaire aggregaten Naast chartaal en giraal geld bestaat er ook **quasi-geld**. Dit zijn deposito's op termijn (looptijd korter dan twee jaar) die niet direct voor betalingen gebruikt kunnen worden, zoals termijn- en spaarrekeningen. De **geldhoeveelheid** (M) wordt gemeten met behulp van monetaire aggregaten: * **M1:** Dit is de geldhoeveelheid in enge zin, bestaande uit chartaal geld in handen van het publiek (consumenten en ondernemingen) en giraal geld op zichtrekeningen. * **M2:** Dit omvat M1 plus spaar- en termijndeposito's met een looptijd van minder dan twee jaar of met een opzegtermijn tot drie maanden, eveneens in handen van het publiek. M2 bevat dus quasi-geld. * **M3:** Dit is de geldhoeveelheid in ruime zin, bestaande uit M2 plus repo's (overeenkomsten tot terugkoop), aandelen in geldmarktfondsen en korte termijn schuldbewijzen met een looptijd tot twee jaar. #### 3.1.2 Geldschepping en geldsvernietiging * **Geldschepping:** Alle acties die de totale geldhoeveelheid vergroten. Dit kan gebeuren door de uitgifte van bankbiljetten door de centrale bank, de uitgifte van munten door nationale centrale banken, of door een overschot op de lopende betalingen of kapitaalinvoer. Een belangrijke vorm van geldschepping is de **girale geldschepping** door commerciële banken bij kredietverlening. * **Geldvernietiging:** Alle acties die de totale geldhoeveelheid verkleinen. ##### 3.1.2.1 Girale geldschepping door commerciële banken Commerciële banken kunnen geld scheppen door leningen te verstrekken. Wanneer een bank een lening verstrekt, wordt dit bedrag bijgeschreven op de rekening van de kredietnemer, waardoor de giraal geldhoeveelheid toeneemt. > **Tip:** Girale geldschepping is een essentieel mechanisme voor economische activiteit, maar wordt begrensd door factoren als de bereidheid van banken om krediet te verstrekken, de vraag naar kredieten en het prudentieel toezicht door centrale banken. ##### 3.1.2.2 Grenzen aan girale geldschepping Er zijn verschillende limieten aan girale geldschepping: 1. **Winstmotieven en risico's:** Banken verstrekken kredieten met het oog op winst, maar dit brengt risico's met zich mee. In onzekere tijden kunnen banken voorzichtiger worden. 2. **Vraag naar kredieten:** De vraag van particulieren en bedrijven naar kredieten, beïnvloed door economisch vertrouwen en rentestanden, speelt een cruciale rol. 3. **Prudentieel toezicht:** Centrale banken houden toezicht op de financiële gezondheid van commerciële banken (rendabiliteit, solvabiliteit, liquiditeit) en stellen limieten aan kredietverlening. #### 3.1.3 Basisgeld en bankreserves * **Basisgeld (B):** Alle bankbiljetten uitgegeven door de centrale bank, plus de deposito's van commerciële banken bij de centrale bank. Dit zijn de monetaire verplichtingen van de centrale bank. * **Bankreserves:** Chartaal geld in handen van banken, plus hun deposito's bij de centrale bank. Bankreserves maken geen deel uit van de geldhoeveelheid in omloop. Girale geldschepping zorgt ervoor dat de geldhoeveelheid (M) groter is dan het basisgeld (B). De relatie tussen beide wordt beschreven door de **geldmultiplicator** ($k$), waarbij $M = k \times B$. > **Tip:** Het is belangrijk om basisgeld en bankreserves niet te verwarren, aangezien ze verschillende concepten vertegenwoordigen binnen het monetaire systeem. ### 3.2 Inflatie Inflatie wordt gedefinieerd als een algemene en aanhoudende prijsstijging van consumptiegoederen en -diensten. Dit leidt tot een vermindering van de koopkracht van geld. #### 3.2.1 Soorten en gradaties van inflatie * **Hyperinflatie:** Extreem snelle en ongecontroleerde prijsstijgingen (meer dan 50% per maand). Voorbeelden zoals Hongarije (1946), Duitsland (1923) en Zimbabwe illustreren de verwoestende impact. * **Hollende inflatie:** Een hoog inflatiepercentage, typisch tussen 7% en 10%. * **Kruipende inflatie:** Een laag en geleidelijk inflatiepercentage, meestal tussen 3% en 4%. * **Nulinflatie:** Een prijspeil dat stabiel blijft. * **Desinflatie:** Een afname van de inflatie, waarbij prijzen nog steeds stijgen, maar in een trager tempo. * **Deflatie:** Een aanhoudende daling van het algemene prijspeil (inflatie onder 0%). Dit kan schadelijk zijn voor een economie doordat consumenten aankopen uitstellen, wat leidt tot lagere productie en werkgelegenheid. * **Stagflatie:** Een combinatie van hoge inflatie en economische stagnatie (lage groei, hoge werkloosheid). * **Kerninflatie (core inflation):** Meet de prijsveranderingen exclusief volatiele componenten zoals energie en voedsel, om een stabieler beeld van de onderliggende inflatietrend te krijgen. #### 3.2.2 Gevolgen van inflatie en deflatie * **Inflatie:** Kan leiden tot een daling van de rentabiliteit van ondernemingen (indien loonstijgingen de productiviteitsstijgingen overtreffen) en kan de concurrentiepositie van een land verslechteren (export daalt, import stijgt). * **Deflatie:** Kan leiden tot uitstelgedrag bij consumenten, dalende investeringen en een vicieuze cirkel van economische krimp. > **Tip:** Prijsstabiliteit, oftewel het vermijden van extreme inflatie en deflatie, is cruciaal voor een gezonde economische ontwikkeling en het behoud van vertrouwen in geld. #### 3.2.3 Oorzaken van inflatie Inflatie kan diverse oorzaken hebben, die we kunnen indelen in conjuncturele, structurele en monetaire oorzaken. ##### 3.2.3.1 Conjuncturele inflatie (vraaginflatie / demand-pull inflation) Ontstaat wanneer de totale vraag in een economie groter is dan het aanbod en de productiecapaciteit. Oorzaken zijn onder andere: * Overmatige overheidsuitgaven. * Te lage rentetarieven die consumptie en investeringen stimuleren. * Sterke toename in reclame-uitgaven. De bestrijding van conjuncturele inflatie vereist een **restrictief monetair beleid** (verhoging van de rente) en/of een **restrictief budgettair beleid** (vermindering van overheidsuitgaven, verhoging van belastingen). ##### 3.2.3.2 Structurele inflatie (aanbodinflatie / cost-push inflation) Ontstaat wanneer de productiekosten stijgen, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten. Mogelijke oorzaken zijn: * **Ingevoerde inflatie:** Stijging van de prijzen van geïmporteerde grondstoffen. * **Loon-/productiviteitsinflatie:** Loonstijgingen die sneller gaan dan de productiviteitsgroei. * **Winstinflatie:** Verhoging van winstmarges door bedrijven. De bestrijding hiervan kan inhouden: inkomensbeleid (loonmatiging), prijsbeleid (moeilijk) of verlaging van belastingen en accijnzen. ##### 3.2.3.3 Monetaire inflatie Ontstaat wanneer er sprake is van een te snelle stijging van de geldhoeveelheid ($M$) of de omloopsnelheid ($V$) in relatie tot het volume van transacties ($T$) en het prijsniveau ($P$), zoals beschreven door de **verkeersvergelijking van Fisher**: $M \times V \equiv P \times T$. * Als de geldhoeveelheid ($M$) stijgt zonder dat de omloopsnelheid ($V$) en het productieniveau ($T$) mee stijgen, zal het prijsniveau ($P$) moeten stijgen om het evenwicht te bewaren. * Oorzaken kunnen zijn: het uitgeven van spaargelden, excessieve kredietverlening, of corruptie. De bestrijding van monetaire inflatie gebeurt door geld uit de economie te halen via **restrictief monetair beleid** (renteverhoging), of via fiscale maatregelen zoals het verhogen van belastingen zonder een corresponderende stijging van overheidsuitgaven. > **Tip:** De verkeersvergelijking van Fisher ($M \times V \equiv P \times T$) is een fundamenteel concept om de relatie tussen de geldhoeveelheid, prijspeil en economische activiteit te begrijpen. ### 3.3 Monetair beleid en de rol van de centrale bank Monetair beleid omvat de beslissingen die overheden, doorgaans via hun centrale banken, nemen om de prijs en de beschikbaarheid van geld in een economie te beïnvloeden. Het primaire doel is meestal prijsstabiliteit, maar kan ook gericht zijn op werkgelegenheid en economische groei. #### 3.3.1 Doelstellingen van de centrale bank (ECB) De Europese Centrale Bank (ECB) en de nationale centrale banken vormen het Eurosysteem. Hun hoofddoel is het handhaven van **prijsstabiliteit**. Dit wordt concreet vertaald naar een inflatiedoelstelling van 2% op middellange termijn. De ECB beschouwt zowel te lage als te hoge inflatie als ongewenst (symmetrisch doel). Andere doelen, zoals het bevorderen van werkgelegenheid en duurzame groei, zijn ondergeschikt aan het prijsstabiliteitsdoel. #### 3.3.2 Rentepolitiek Rentevoeten zijn de prijs van geld: de vergoeding die men ontvangt op een geldplaatsing of betaalt op een lening. Centrale banken beïnvloeden de rentecurve (het verloop van rentevoeten in functie van looptijd) om het monetaire beleid te sturen. * **Hogere rentetarieven** leiden tot minder consumptie en investeringen, en meer spaargeld, wat de vraag drukt en neerwaartse druk op prijzen veroorzaakt. Dit wordt **restrictief monetair beleid** of 'verkleining' genoemd. * **Lagere rentetarieven** stimuleren consumptie en investeringen, wat de vraag verhoogt en opwaartse druk op prijzen kan uitoefenen. Dit wordt **expansief monetair beleid** of 'verruiming' genoemd. Centrale banken trachten de rentetarieven die zij aan commerciële banken aanrekenen, door te laten sijpelen in de rentetarieven tussen banken en hun klanten. #### 3.3.3 Monetaire beleidsinstrumenten van de centrale bank Centrale banken beschikken over verschillende instrumenten om de rentestanden te beïnvloeden en de geldhoeveelheid te sturen: ##### 3.3.3.1 Permanente faciliteiten (beleidsrente) Dit betreft zeer kortlopende liquiditeitsverschaffing aan banken op overnight basis. De belangrijkste zijn de: * **Marginal lending facility:** Banken kunnen hier tegen een hogere rente liquiditeit lenen. * **Deposit facility:** Banken kunnen overtollige liquiditeit tegen een lagere rente stallen. De rentetarieven van deze faciliteiten worden door de centrale bank vastgesteld en vormen de zogenaamde 'beleidsrente'. ##### 3.3.3.2 Openmarkttransacties Centrale banken gebruiken de financiële markten om banken van liquiditeit te voorzien of overtollige liquiditeit op te nemen. * **Basisherfinancieringstransacties (Main Refinancing Operations - MROs):** Wekelijkse leningen van de centrale bank aan commerciële banken, met een looptijd van één week, tegen onderpand en via een tenderprocedure. Dit beïnvloedt de kortetermijnrente. * **Structurele transacties:** Dit omvat de aan- en verkoop van effecten (voornamelijk staatsobligaties) om de middellange en lange-termijnrentevoeten op de financiële markten te beïnvloeden. **Kwantitatieve verruiming (Quantitative Easing - QE):** Een niet-conventioneel instrument waarbij de centrale bank op grote schaal obligaties opkoopt om de geldhoeveelheid direct te verhogen en de lange-termijnrente te verlagen. De ECB is sinds maart 2023 begonnen met het afbouwen van dit beleid (**Quantitative Tightening - QT**). > **Tip:** Openmarkttransacties zijn flexibele instrumenten die centrale banken in staat stellen om de liquiditeit in het banksysteem te beheren en de rente te sturen. ##### 3.3.3.3 Reserveverplichtingen Dit instrument houdt in dat commerciële banken verplicht zijn een bepaald percentage van hun kortlopende verplichtingen (deposito's) aan te houden als reserves, hetzij als chartaal geld, hetzij als deposito's bij de centrale bank. Dit mechanisme wordt tegenwoordig nog weinig gebruikt in het monetaire beleid. Het is belangrijk dit niet te verwarren met de prudentiële toezichtlimieten die banken moeten respecteren op vlak van liquiditeit en solvabiliteit. ### 3.4 Monetair Europa Het Eurosysteem, bestaande uit de ECB en de nationale centrale banken van de eurozone, is verantwoordelijk voor het monetaire beleid in het eurogebied. De eurozone omvat momenteel 20 landen (waaronder Kroatië dat in 2023 is toegetreden). #### 3.4.1 De balans van de ECB De balans van de ECB illustreert de omvang van programma's zoals kwantitatieve verruiming, waarbij de ECB obligaties opkoopt van banken, wat leidt tot een creatie van bankreserves. Hoewel het beleid primair gericht is op rentetarieven, beïnvloedt het indirect ook de geldhoeveelheid. ### 3.5 Geldhoeveelheid en prijspeil: de verkeersvergelijking van Fisher De verkeersvergelijking van Fisher, $M \times V \equiv P \times T$, legt een verband tussen de monetaire en de reële sfeer van de economie. * **M (Money):** De totale geldhoeveelheid. * **V (Velocity):** De omloopsnelheid van het geld, oftewel hoe vaak een euro gemiddeld per periode van eigenaar wisselt. * **P (Price):** Het algemene prijspeil. * **T (Trade volume):** Het volume van transacties (vaak benaderd door het bruto binnenlands product of reëel bbp). De vergelijking stelt dat de totale monetaire stroom ($M \times V$) gelijk is aan de totale reële stroom ($P \times T$). Een toename van de geldhoeveelheid ($M$) of de omloopsnelheid ($V$), zonder een gelijkaardige toename van het transactievolume ($T$) of een gelijkaardige daling van het prijspeil ($P$), kan leiden tot inflatie. > **Tip:** De verkeersvergelijking is een krachtig analytisch hulpmiddel, maar het is belangrijk de dynamiek van de variabelen (vooral V en T) te begrijpen om de impact op P te kunnen beoordelen. De discussie over de impact van QE op inflatie benadrukt dat deze relatie niet altijd direct is, mede door de rol van aanbodfactoren en de geldmultiplicator. --- # De verkeersvergelijking van Fisher Dit onderwerp verklaart de verkeersvergelijking van Fisher, die de relatie beschrijft tussen de geldhoeveelheid, de omloopsnelheid van geld, het prijspeil en het handelsvolume. ### 4.1 De verkeersvergelijking van Fisher: concept en formulering De verkeersvergelijking van Fisher, opgesteld door Irving Fisher, is een fundamenteel economisch model dat de relatie tussen de monetaire en de reële sfeer van de economie verklaart. Het principe is dat de totale monetaire stroom in een economie gelijk moet zijn aan de totale reële stroom van goederen en diensten. Elke transactie, of het nu gaat om de aankoop van een goed of dienst, vereist een uitwisseling van geld. De vergelijking wordt als volgt geformuleerd: $$ M \cdot V \equiv P \cdot T $$ Waar: * $M$ staat voor de **geldhoeveelheid** (Money) in de economie. Dit omvat het totale bedrag aan geld dat in omloop is. * $V$ staat voor de **omloopsnelheid van geld** (Velocity). Dit geeft aan hoe vaak een eenheid geld gemiddeld wordt uitgegeven tijdens een bepaalde periode. * $P$ staat voor het **prijspeil** van goederen en diensten. * $T$ staat voor het **handelsvolume** of het totale aantal transacties van goederen en diensten. De vergelijking drukt de identiteit uit dat de monetaire stroom ($M \cdot V$), het totale bedrag aan geld dat wordt uitgegeven, gelijk is aan de reële stroom ($P \cdot T$), de totale waarde van alle goederen en diensten die worden verhandeld. > **Tip:** Beschouw de vergelijking als een balans. Het geld dat de economie binnenkomt en circuleert ($M \cdot V$), moet overeenkomen met de waarde van wat er wordt gekocht en verkocht ($P \cdot T$). ### 4.2 Componenten van de verkeersvergelijking #### 4.2.1 Geldhoeveelheid ($M$) De geldhoeveelheid ($M$) vertegenwoordigt de totale hoeveelheid geld die in de economie beschikbaar is. Deze wordt doorgaans gemeten aan de hand van monetaire aggregaten: * **$M1$**: Dit is de geldhoeveelheid in enge zin en omvat chartaal geld (bankbiljetten en munten) en giraal geld (direct opvraagbare tegoeden bij banken) in handen van het publiek (consumenten en bedrijven). * **$M2$**: Dit is een bredere definitie die $M1$ aanvult met spaar- en termijndeposito's met een looptijd korter dan twee jaar of een opzegtermijn tot drie maanden, ook wel quasi-geld genoemd. * **$M3$**: De breedste definitie, die $M2$ aanvult met onder andere repo's, aandelen in geldmarktfondsen en korte termijn schuldbewijzen met een looptijd tot twee jaar. De centrale banken spelen een cruciale rol in het beïnvloeden van de geldhoeveelheid door middel van geldschepping of geldvernietiging. Geldschepping kan plaatsvinden door de uitgifte van bankbiljetten en munten door de centrale bank, door een overschot op de lopende betalingen, of door commerciële banken bij kredietverlening (girale geldschepping). #### 4.2.2 Omloopsnelheid van geld ($V$) De omloopsnelheid van geld ($V$) geeft aan hoe intensief geld gebruikt wordt in transacties. Een hogere omloopsnelheid betekent dat een euro vaker wordt uitgegeven tijdens een bepaalde periode, wat leidt tot een grotere monetaire stroom, zelfs bij een gelijkblijvende geldhoeveelheid. De omloopsnelheid wordt beïnvloed door factoren zoals: * De frequentie van betalingen. * De efficiëntie van het betalingssysteem. * Het vertrouwen van consumenten en bedrijven in de economie. * De economische activiteit: in tijden van economische groei kan de omloopsnelheid toenemen doordat mensen meer uitgeven. #### 4.2.3 Prijspeil ($P$) Het prijspeil ($P$) vertegenwoordigt de gemiddelde prijs van alle goederen en diensten in een economie. Een stijging van het prijspeil wordt inflatie genoemd, terwijl een daling deflatie is. #### 4.2.4 Handelsvolume ($T$) Het handelsvolume ($T$) verwijst naar de totale hoeveelheid goederen en diensten die worden verhandeld. Dit kan ook worden geïnterpreteerd als het bruto binnenlands product (bbp) in reële termen, omdat het de totale productie van goederen en diensten weergeeft. ### 4.3 Implicaties en toepassingen van de verkeersvergelijking De verkeersvergelijking van Fisher biedt een theoretisch kader om de relatie tussen geld en inflatie te begrijpen. De kernvraag die hieruit voortvloeit, is in hoeverre veranderingen in de geldhoeveelheid leiden tot veranderingen in het prijspeil. Als we aannemen dat de omloopsnelheid ($V$) en het handelsvolume ($T$) relatief stabiel zijn op de middellange termijn, dan suggereert de vergelijking dat een toename van de geldhoeveelheid ($M$) direct zal leiden tot een stijging van het prijspeil ($P$). Dit is de basis van de monetaire inflatietheorie. $$ M \uparrow \implies P \uparrow \text{ (als } V \text{ en } T \text{ constant blijven)} $$ Echter, in de praktijk zijn $V$ en $T$ niet altijd constant. Veranderingen in economische omstandigheden kunnen zowel de omloopsnelheid als het handelsvolume beïnvloeden. * **Te veel QE? JA! Te veel QE? Misschien toch niet!**: Tijdens perioden van kwantitatieve verruiming (Quantitative Easing - QE) door centrale banken, waarbij de geldhoeveelheid wordt verhoogd, kan de impact op inflatie worden gemitigeerd als de omloopsnelheid daalt of als het economische activiteit (bbp) toeneemt. De toename van het "basisgeld" (geld uitgegeven door de centrale bank) hoeft niet direct te leiden tot een evenredige stijging van de bredere geldhoeveelheden ($M1, M2, M3$), vooral als banken de extra liquiditeit aanhouden of als de kredietvraag laag is. * **Aanbodinflatie vs. Monetaire Inflatie**: Sommige economen stellen dat inflatie ook kan worden veroorzaakt door aanbodfactoren (kosteninflatie), zoals stijgende productiekosten van grondstoffen of lonen, die niet direct voortvloeien uit een toename van de geldhoeveelheid. In dergelijke gevallen zou de verkeersvergelijking laten zien dat bij gelijkblijvende $M$ en $V$, een stijging van de productiekosten ($P$) ten koste kan gaan van het handelsvolume ($T$). #### 4.3.1 Geldmultiplicator De relatie tussen basisgeld ($B$) en de bredere geldhoeveelheid ($M$) wordt beschreven door de geldmultiplicator ($k$), waarbij $M = k \cdot B$. Als de geldmultiplicator stabiel is, dan zal een toename van het basisgeld leiden tot een evenredige toename van de geldhoeveelheid. Echter, de geldmultiplicator kan variëren afhankelijk van het gedrag van banken en het publiek. #### 4.3.2 Verschillende soorten inflatie De verkeersvergelijking van Fisher helpt ook bij het onderscheiden van verschillende soorten inflatie: * **Monetaire inflatie**: Ontstaat wanneer de geldhoeveelheid ($M$) of de omloopsnelheid ($V$) toeneemt, zonder dat het handelsvolume ($T$) dienovereenkomstig stijgt. Dit leidt tot een stijging van het prijspeil ($P$). * **Conjuncturele inflatie (vraaginflatie)**: Ontstaat wanneer de totale vraag naar goederen en diensten het aanbod overtreft, wat leidt tot prijsstijgingen ($P \uparrow$). Dit kan een gevolg zijn van expansief monetair beleid dat de geldhoeveelheid ($M$) en dus de bestedingen stimuleert, maar ook van andere factoren die de vraag aanwakkeren. * **Structurele inflatie (kosteninflatie)**: Ontstaat wanneer de productiekosten stijgen (bijvoorbeeld door hogere lonen of grondstofprijzen), wat bedrijven dwingt hun prijzen te verhogen ($P \uparrow$). Dit kan het handelsvolume ($T$) onder druk zetten als consumenten minder kunnen kopen. > **Example:** Stel een kleine economie met een geldhoeveelheid ($M$) van 1000 euro. Het gemiddelde prijspijl ($P$) is 2 euro per product, en er worden 1000 producten verhandeld ($T=1000$). Volgens de verkeersvergelijking: > $1000 \cdot V \equiv 2 \cdot 1000$ > $1000 \cdot V \equiv 2000$ > $V = 2$ > De omloopsnelheid van geld is 2. Als de centrale bank besluit de geldhoeveelheid te verdubbelen tot 2000 euro, en $V$ en $T$ blijven constant, dan wordt de vergelijking: > $2000 \cdot 2 \equiv P \cdot 1000$ > $4000 \equiv P \cdot 1000$ > $P = 4$ > Het prijspeil is verdubbeld tot 4 euro per product, wat duidt op monetaire inflatie. De verkeersvergelijking van Fisher is een krachtig instrument om de verbanden tussen monetair beleid, de geldhoeveelheid en prijsstabiliteit te analyseren, hoewel de dynamische interactie tussen de verschillende componenten complexiteit toevoegt aan de empirische analyse. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Chartaal geld | Dit zijn de bankbiljetten en munten die in omloop zijn en door de overheid als wettig betaalmiddel zijn erkend. Het is tastbaar geld dat direct gebruikt kan worden voor transacties. | | Giraal geld | Dit verwijst naar direct opvraagbare tegoeden bij banken, zoals het saldo op een zichtrekening. Het wordt gebruikt voor elektronische betalingen en overschrijvingen. | | Quasi-geld | Dit zijn deposito’s bij banken met een looptijd korter dan twee jaar die niet direct voor betalingen gebruikt kunnen worden, zoals termijn- en spaarrekeningen. Ze vertegenwoordigen echter wel een potentieel geldmiddel. | | Monetaire aggregaten | Dit zijn maateenheden die worden gebruikt om de totale geldhoeveelheid in een economie te kwantificeren. Bekende aggregaten zijn M1 (enge zin), M2 en M3 (ruime zin), die verschillende soorten geldmiddelen omvatten. | | Geldschepping | Dit zijn alle handelingen die de totale geldhoeveelheid in een economie doen toenemen. Dit kan gebeuren door de centrale bank (emissie van geld) of door commerciële banken via kredietverlening. | | Geldvernietiging | Dit zijn de acties die leiden tot een afname van de totale geldhoeveelheid in een economie. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door het terugbetalen van leningen of door besparingen. | | Basisgeld | Dit omvat alle bankbiljetten die door de centrale bank zijn uitgegeven, plus de deposito’s die commerciële banken aanhouden bij de centrale bank. Het vormt de basis voor de bredere geldhoeveelheid. | | Bankreserves | Dit zijn de chartale geldmiddelen die banken zelf aanhouden, samen met hun deposito’s bij de centrale bank. Deze reserves maken geen deel uit van de geldhoeveelheid in omloop omdat ze niet direct beschikbaar zijn voor het publiek. | | Inflatie | Dit is een algemene en aanhoudende stijging van het prijspeil van consumptiegoederen en diensten, wat resulteert in een vermindering van de koopkracht van geld. | | Deflatie | Dit is het tegenovergestelde van inflatie, gekenmerkt door een aanhoudende daling van het algemene prijspeil. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor de economie, zoals uitstel van consumptie en investeringen. | | Monetair beleid | Dit zijn de beslissingen die centrale banken nemen om de prijs en beschikbaarheid van geld in een economie te beïnvloeden. Het hoofddoel is doorgaans het handhaven van prijsstabiliteit, maar kan ook gericht zijn op werkgelegenheid en economische groei. | | Rentevoet | Dit is de prijs van geld, uitgedrukt als een percentage. Het vertegenwoordigt de vergoeding die men ontvangt voor het uitlenen van geld of de kosten die men betaalt voor het lenen van geld. | | Expansief monetair beleid | Dit beleid houdt in dat de centrale bank de rente verlaagt of de geldhoeveelheid vergroot om de economische activiteit te stimuleren. Dit kan leiden tot lagere leenkosten en hogere investeringen en consumptie. | | Restrictief monetair beleid | Dit beleid houdt in dat de centrale bank de rente verhoogt of de geldhoeveelheid verkleint om de inflatie te beteugelen. Dit kan leiden tot hogere leenkosten en een afname van investeringen en consumptie. | | Openmarktoperaties | Dit zijn transacties waarbij de centrale bank effecten aankoopt of verkoopt op de financiële markten om de liquiditeit in het banksysteem te beïnvloeden en de rentevoeten te sturen. | | Reserveverplichtingen | Dit is een instrument van monetair beleid waarbij de centrale bank commerciële banken verplicht om een bepaald percentage van hun deposito’s aan te houden als reserve bij de centrale bank. | | Verkeersvergelijking van Fisher | Deze economische vergelijking, $M \cdot V \equiv P \cdot T$, stelt dat de totale geldhoeveelheid ($M$) vermenigvuldigd met de omloopsnelheid van het geld ($V$) gelijk is aan het algemene prijspeil ($P$) vermenigvuldigd met het totale volume van transacties of handelsvolume ($T$). | | Omloopsnelheid (V) | Dit is de mate waarin geld actief wordt gebruikt in economische transacties gedurende een bepaalde periode. Een hogere omloopsnelheid betekent dat geld sneller van hand tot hand gaat. | | Quantitative Easing (QE) | Dit is een monetaire beleidsmaatregel waarbij een centrale bank grootschalig obligaties opkoopt om geld in de economie te injecteren en zo de langetermijnrente te verlagen en investeringen te stimuleren. | | Quantitative Tightening (QT) | Dit is het tegenovergestelde van Quantitative Easing, waarbij de centrale bank haar bezit aan obligaties afbouwt, wat leidt tot een afname van de geldhoeveelheid in de economie en een mogelijke stijging van de rentes. | | Conjuncturele inflatie (vraaginflatie) | Dit type inflatie ontstaat wanneer de totale vraag in de economie groter is dan het aanbod en de productiecapaciteit, wat leidt tot een opwaartse druk op de prijzen. | | Structurele inflatie (aanbodinflatie) | Dit type inflatie wordt veroorzaakt door stijgende productiekosten, zoals hogere loonkosten of grondstofprijzen, die de producenten doorberekenen in de verkoopprijzen. | | Monetaire inflatie | Dit is inflatie die direct wordt veroorzaakt door een toename van de geldhoeveelheid in de economie, volgens de principes van de verkeersvergelijking van Fisher. |

# De rol en omvang van de overheid in de economie Dit onderwerp verkent de redenen achter overheidsinterventie in de economie, waarbij de nadruk ligt op allocatie, distributie en stabilisatie, evenals de historische groei van overheidsbestedingen en verschillende ideologische perspectieven op de rol van de staat [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 Redenen voor overheidsingrijpen De overheid speelt een rol in de economie om drie kernfuncties te vervullen: allocatie, distributie en stabilisatie [2](#page=2). #### 1.1.1 Allocatie Het allocatiebeleid is gericht op het maximaliseren van de economische welvaart door te streven naar efficiëntie. De overheid grijpt in wanneer markten niet leiden tot een efficiënte situatie (marktfalen), met als doel een Pareto-efficiënte uitkomst te bereiken. Een voorbeeld hiervan is het reguleren van milieuvervuiling, omdat ongecontroleerde markten zouden leiden tot excessieve vervuiling [2](#page=2). #### 1.1.2 Distributie Distributiebeleid houdt zich bezig met de verdeling van de welvaart over verschillende groepen in de samenleving. Wanneer de uitkomsten van marktwerking (zelfs binnen de Pareto-grens) als te ongelijk worden beschouwd, kan de overheid ingrijpen middels herverdelingsbeleid. Zonder overheidsinterventie zou er aanzienlijke ongelijkheid kunnen ontstaan [2](#page=2). #### 1.1.3 Stabilisatie Stabilisatiebeleid is gericht op het verminderen van conjunctuurschommelingen in de economie. Dit wordt bereikt door middel van budgettair beleid, waarbij de overheid of de centrale bank optreedt om de economische ups en downs te dempen [2](#page=2). ### 1.2 Vormen van overheidsingrijpen Overheidsinterventie kan verschillende vormen aannemen [2](#page=2): * Regulering: Vaststellen van wat wel en niet is toegestaan [2](#page=2). * Prijsaanpassing: Gebruik van belastingen en subsidies [2](#page=2). * Voorziening van goederen en diensten: De overheid produceert en levert zelf bepaalde goederen en diensten [2](#page=2). ### 1.3 Omvang van de overheid De omvang van de overheid kan worden gemeten aan de hand van overheidsbestedingen als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Historisch gezien is de omvang van de staat aanzienlijk gegroeid, met name gedurende de 20e eeuw, die wel de "eeuw van de staat" wordt genoemd. De overheidsbestedingen kunnen oplopen tot 50 tot 60 procent van het BBP. Pieken in overheidsbestedingen worden vaak geassocieerd met oorlogsvoering, die door staten gefinancierd wordt [2](#page=2). De vraag hoe groot de staat *moet* zijn, hangt af van de mate waarin de overheid haar allocatie-, distributie- en stabilisatiefuncties vervult. Landen met een grotere overheid worden over het algemeen als aantrekkelijker beschouwd om in te wonen, wat terug te zien is in migratiestromen [3](#page=3). ### 1.4 Ideologische visies op de rol van de staat Verschillende ideologische visies bepalen hoe de relatie tussen individu en staat wordt gezien [3](#page=3): #### 1.4.1 Organische visie In deze visie wordt de maatschappij beschouwd als een natuurlijk organisme, met de staat als het 'hart' dat de doelen bepaalt. Het individu is slechts een deel van dit organisme, en het gemeenschapsbelang prevaleert boven het individuele belang. Beleid dient gericht te zijn op het realiseren van deze gemeenschappelijke doelen [3](#page=3). #### 1.4.2 Mechanische visie De mechanische visie beschouwt de staat als een constructie voortkomend uit een optelsom van individuen. Het principe is "Government for the good of the people". Individuen hebben eigen doelen, en de staat ondersteunt bij het collectief realiseren van doelen die moeilijker individueel te bereiken zijn, zoals veiligheid en de aanleg van wegen [3](#page=3). > **Tip:** Deze cursus hanteert voornamelijk de mechanische visie, waarbij de rol van de staat wordt geëvalueerd op basis van of individuen bepaalde taken zelf efficiënter kunnen uitvoeren of dat collectieve actie op overheidsniveau voordeliger is [3](#page=3). ### 1.5 De minimale staat (Night-watchman state) Een specifiek concept binnen de discussie over de rol van de staat is de minimale staat, ook wel bekend als de "night-watchman state". Volgens filosoof Robert Nozick is een minimale staat, beperkt tot de functies van bescherming tegen geweld, diefstal, fraude en de handhaving van contracten, gerechtvaardigd. Elke uitbreiding van de staat voorbij deze kerntaken wordt als een schending van de rechten van individuen beschouwd en is daarom ongerechtvaardigd. Deze visie vindt aanhangers onder libertariërs en bewegingen zoals de Tea Party [7](#page=7). #### 1.5.1 Kritieken en argumenten voor overheidsingrijpen Ondanks de argumenten voor een minimale staat, zijn er vanuit economisch perspectief sterke argumenten waarom de staat nuttiger is en markten kunnen falen. De theorie dat markten tot maximale welvaart leiden, geldt alleen onder specifieke voorwaarden. In de praktijk ontstaan er diverse problemen zoals armoede, prijsafspraken, hoge zorgkosten, verkeersopstoppingen, milieuvervuiling en economische crises, die resulteren in een welvaart die niet maximaal is [7](#page=7). Dit impliceert dat de markt niet altijd perfect werkt en er omstandigheden zijn waarin overheidsingrijpen noodzakelijk is voor een efficiënte allocatie, een rechtvaardigere distributie en economische stabiliteit. De studie van publieke economie onderzoekt de noodzaak van de overheid en de te implementeren beleidsmaatregelen [7](#page=7). > **Tip:** Hoewel de theorie stelt dat markten efficiënt zijn onder ideale omstandigheden, is de realiteit complexer. Bestudeer de specifieke marktfalen die overheidsingrijpen rechtvaardigen (zoals externaliteiten, publieke goederen, informatieasymmetrie en marktmacht) [7](#page=7). --- # Marktefficiëntie en welvaart Dit onderwerp analyseert hoe markten welvaart creëren door middel van vraag- en aanbodcurves, consumenten- en producentensurplus, en verkent de concepten Pareto-verbetering en Pareto-efficiëntie. ### 2.1 Marktefficiëntie en surplus Marktefficiëntie wordt geanalyseerd aan de hand van de vraag- en aanbodcurves, die de bereidheid tot betalen van consumenten en de marginale kosten van producenten weergeven. Het surplus, zowel voor consumenten als producenten, is een maatstaf voor de gerealiseerde welvaart in de markt [8](#page=8). #### 2.1.1 Vraagcurve (MBTB) De vraagcurve, ook wel de marginale bereidheid tot betalen (MBTB) curve genoemd, toont hoeveel een consument bijkomend wil betalen voor één extra eenheid van een goed. Deze curve kan op twee manieren worden gelezen: horizontaal (hoeveelheid bij een gegeven prijs) en verticaal (prijs bij een gegeven hoeveelheid). Over het algemeen geldt dat hoe meer een consument van een goed consumeert, hoe lager de MBTB voor een extra eenheid [8](#page=8). #### 2.1.2 Aanbodcurve (MK) De aanbodcurve vertegenwoordigt de verkopers of producenten en weerspiegelt de marginale kosten (MK) van het produceren van een extra eenheid. In eerste instantie zijn de marginale kosten laag, maar deze stijgen naarmate de productie toeneemt. De aanbodcurve geeft de minimale prijs weer waaraan een producent bereid is een extra eenheid te verkopen [8](#page=8). #### 2.1.3 Consumentensurplus (CS) Consumentensurplus is het verschil tussen de maximale prijs die een consument bereid is te betalen voor een goed en de werkelijke prijs die betaald wordt. Grafisch wordt dit weergegeven als de oppervlakte onder de vraagcurve en boven de marktprijs [8](#page=8). #### 2.1.4 Producentensurplus (PS) Producentensurplus is het verschil tussen de prijs waartegen een bedrijf een product verkoopt en de kostprijs van de productie van dat product [8](#page=8). #### 2.1.5 Marktevenwicht en totale welvaart Het marktevenwicht wordt bereikt bij een prijs en hoeveelheid ($P^*$ en $Q^*$) waarbij de marginale bereidheid tot betalen gelijk is aan de marginale kosten ($MBTB = MK = P^*$). In dit evenwicht is de totale welvaart, de som van consumenten- en producentensurplus ($CS + PS$), maximaal [9](#page=9). > **Tip:** In een situatie van marktevenwicht is de welvaart maximaal. Onevenwichten leiden tot welvaartsverlies en zullen, onder ideale omstandigheden, automatisch terug naar evenwicht evolueren door de "onzichtbare hand" van de markt [9](#page=9). ### 2.2 Pareto-verbetering en Pareto-efficiëntie De concepten van Pareto-verbetering en Pareto-efficiëntie zijn cruciaal voor het beoordelen van de welvaartsverdeling en -maximalisatie in een economie. #### 2.2.1 Pareto-verbetering Een Pareto-verbetering is een verandering die ertoe leidt dat ten minste één individu erop vooruitgaat zonder dat iemand anders erop achteruitgaat. Dit betekent dat de totale welvaart toeneemt zonder dat de welvaart van iemand anders afneemt [9](#page=9). #### 2.2.2 Pareto-efficiëntie Een Pareto-efficiënte allocatie is een toestand in de economie of samenleving waarbij het niet meer mogelijk is om Pareto-verbeteringen door te voeren. Vanuit een Pareto-efficiënt punt is het niet mogelijk om een situatie te creëren waarin minstens één persoon beter af is zonder dat iemand anders slechter af is. Dit concept is een abstracte maatstaf voor efficiëntie, waarbij de hoogst mogelijke maatschappelijke welvaart wordt nagestreefd [9](#page=9). > **Belangrijk:** Pareto-efficiëntie zegt niets over de rechtvaardigheid of gelijkheid van de verdeling van welvaart. Er kunnen veel Pareto-efficiënte punten bestaan die zeer ongelijke verdelingen vertegenwoordigen [11](#page=11). #### 2.2.3 Markten en Pareto-efficiëntie Vrijwillige ruiltransacties op markten leiden theoretisch tot Pareto-verbeteringen, omdat partijen alleen ruilen als ze er beiden op vooruitgaan. Dit proces, gestuurd door individuele welvaartsmaximalisatie, leidt uiteindelijk tot Pareto-efficiënte uitkomsten [10](#page=10) [21](#page=21) [9](#page=9). **Voorbeeld:** Bertel heeft brood en dorst, Stijn heeft water en honger. Door te ruilen, kan Bertel water krijgen en Stijn brood, waardoor beiden erop vooruitgaan zonder dat de ander erop achteruitgaat. Dit is een Pareto-verbetering [10](#page=10). #### 2.2.4 De Paretogrens en nutsmogelijkhedencurve De Paretogrens, of nutsmogelijkhedencurve, toont alle mogelijke combinaties van bereikbare nuts (welvaartsniveaus) voor individuen in een economie. Punten binnen de paretogrens vertegenwoordigen bereikbare Pareto-verbeteringen ten opzichte van een startpunt [10](#page=10). * Een punt op de paretogrens is Pareto-efficiënt omdat verdere verbetering zonder achteruitgang van een ander individu niet mogelijk is [10](#page=10). * De "onzichtbare hand" zorgt ervoor dat door ruiltransacties de markt automatisch naar Pareto-efficiënte punten op deze grens beweegt [21](#page=21). > **Opmerking:** De beoordeling van Pareto-efficiëntie is relatief ten opzichte van een startsituatie. De uitkomst kan ook afhangen van de initiële endowments (bezittingen of talenten) van individuen [10](#page=10) [21](#page=21). ### 2.3 De Ruileconomie en Welvaartsefficiëntie De ruileconomie vormt de basis voor het analyseren van efficiëntie in markten. Economen onderzoeken onder welke voorwaarden marktwerking leidt tot efficiënte uitkomsten, zowel in consumptie als productie. #### 2.3.1 Algemeen-evenwichtsmodel Het algemeen-evenwichtsmodel onderzoekt de voorwaarden waaronder marktwerking leidt tot efficiënte uitkomsten. Dit model wordt opgesplitst in drie niveaus van efficiëntie [11](#page=11): 1. **Consumptie-efficiëntie (CE):** Hoe goederen efficiënt verdeeld worden over mensen. Ruiltransacties, waarbij individuen hun nut maximaliseren, leiden tot consumptie-efficiëntie. Dit is bereikt wanneer de marginale substitutieverhouding (MSV) van alle consumenten gelijk is aan de prijsverhouding [11](#page=11) [17](#page=17) [20](#page=20) [21](#page=21). $MSV1A,2 = MSV1B,2$ [17](#page=17). * **Edgeworth box:** Een grafische weergave die de mogelijke allocaties tussen twee personen voor twee goederen toont. Punten waar de indifferentiecurves elkaar raken, vertegenwoordigen Pareto-efficiënte consumptieallocaties [17](#page=17). * **Contractcurve:** De verzameling van alle Pareto-efficiënte allocaties binnen de Edgeworth box [20](#page=20). 2. **Productie-efficiëntie (PE):** Hoe goederen efficiënt geproduceerd worden. Dit houdt in dat de marginale productiekosten gelijk zijn voor alle producenten [11](#page=11). 3. **Top-level Efficiëntie (TE) / Algemene Evenwichtsefficiëntie:** Wat er geproduceerd moet worden in relatie tot de consumptiebehoeften. Dit is bereikt wanneer de prijs van een goed gelijk is aan de marginale productiekosten [11](#page=11). #### 2.3.2 De Theorema's van de Welvaartseconomie Deze theorema's vormen de kern van de theoretische onderbouwing van marktwerking en efficiëntie: * **Eerste Theorema:** Onder bepaalde voorwaarden (perfecte concurrentie, volledige informatie, afwezige externaliteiten) leidt een competitieve markt automatisch tot een Pareto-efficiënt resultaat. De "onzichtbare hand" stuurt de prijzen aan, wat leidt tot welvaartsmaximalisatie [21](#page=21). * **Tweede Theorema:** Elk Pareto-efficiënt punt kan bereikt worden als een competitief evenwicht, mits de initiële endowments op de juiste manier worden verdeeld. Dit impliceert dat de overheid de initiële verdeling van goederen (endowments) kan beïnvloeden om een gewenst Pareto-efficiënt punt te bereiken, waarna de markt de allocatie verder kan optimaliseren [20](#page=20) [21](#page=21). > **Belangrijk:** In de praktijk is de initiële endowment (tijd, talent, erfenis) van cruciaal belang voor de uiteindelijke welvaartsverdeling, zelfs bij Pareto-efficiënte uitkomsten [21](#page=21). #### 2.3.3 Voorbeelden van Pareto-verbeteringen * Het scheiden van verkeersdeelnemers (auto's, fietsers, voetgangers) op de weg [11](#page=11). * Een snel rijdende bergbewoner die een langzame toerist inhaalt op een besneeuwde bergweg, waardoor beiden efficiënter hun bestemming bereiken [11](#page=11). * Het gebruiken van spaargeld om werklozen te scholen, wat hun kansen op de arbeidsmarkt vergroot [11](#page=11). * Het oplossen van onenigheid tussen ouders na een echtscheiding ten gunste van de kinderen [11](#page=11). --- # Economische analyse: positief en normatief Dit deel van de studiehandleiding behandelt het onderscheid tussen positieve en normatieve economische analyse, de rol van modellen en aannames, en illustreert dit met voorbeelden. ### 3.1 Positieve analyse Positieve analyse richt zich op het verklaren van economische fenomenen door middel van oorzaak-gevolgrelaties. Het beschrijft hoe de economie werkt, zonder waardeoordelen te vellen [4](#page=4). #### 3.1.1 De rol van modellen en aannames Omdat de economische realiteit complex is, maakt positieve analyse veelvuldig gebruik van modellen. Een model is een vereenvoudiging van de werkelijkheid die helpt om logisch en consistent te redeneren. Experimenten zijn in de economie vaak niet mogelijk of wenselijk, en het economisch systeem is te groot en te complex om volledig te bevatten zonder abstractie [4](#page=4). Elk model vereist aannames of veronderstellingen. Op basis van deze aannames worden vervolgens logische gevolgen afgeleid [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een eenvoudige aanname kan zijn dat treinen gratis zijn. De logische consequentie hiervan, volgens het model, is dat meer mensen de trein zullen nemen [4](#page=4). #### 3.1.2 Kenmerken van positieve analyse * **Oorzaak-gevolg:** Beschrijft wat er gebeurt als A gebeurt, dan leidt dit tot B [4](#page=4). * **Feitelijk:** Streeft ernaar de werkelijkheid te beschrijven zoals die is [4](#page=4). * **Modelgebruik:** Essentieel vanwege de complexiteit van de economie [4](#page=4). * **Aannames:** Nodig om modellen te construeren en logische gevolgtrekkingen te maken [4](#page=4). ### 3.2 Normatieve analyse Normatieve analyse daarentegen, gaat over wat er zou *moeten* gebeuren. Het bevat een waardeoordeel en geeft advies over beleidskeuzes [5](#page=5). #### 3.2.1 Relatie met positieve analyse Normatieve analyse bouwt voort op positieve analyse. Eerst wordt een situatie positief geanalyseerd om de feiten en de verwachte gevolgen te begrijpen, waarna een normatief advies wordt gegeven over de te ondernemen acties [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Een positieve analyse kan aantonen dat lagere belastingen op fruit ertoe leiden dat mensen meer fruit eten. Een normatieve analyse zou dan adviseren dat de overheid de belastingen op fruit zou moeten verlagen. Dit wordt vaak als beleidsadvies beschouwd [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Als de overheid meer planten in het Citadelpark aanlegt, zullen mensen het park meer gebruiken (= positieve analyse). De overheid zou er beter aan doen meer planten aan te leggen in het park (= normatieve analyse) [5](#page=5). #### 3.2.2 Kenmerken van normatieve analyse * **Waardeoordeel:** Bevat een oordeel over wat wenselijk is [5](#page=5). * **Beleidsgericht:** Geeft aan wat er gedaan zou moeten worden [5](#page=5). * **Afhankelijk van positieve analyse:** Vereist eerst een feitelijke analyse van de situatie [5](#page=5). ### 3.3 Illustratieve concepten Het document illustreert het belang van regels en overheid door de afwezigheid ervan te beschrijven in een "ongereguleerde economie" of "natuurlijke anarchie", waar er geen eigendomsrechten, contractwetgeving of rechtshandhaving zijn. Speltheoretische analyses, zoals het spel tussen boer en viking, worden gebruikt om de voordelen van samenwerking en regels te demonstreren ten opzichte van een situatie waarin iedereen probeert te profiteren ten koste van de ander. De uitkomst waarbij beide spelers "boer" worden, levert voor beiden een positief resultaat op terwijl een situatie waarin beiden "viking" proberen te zijn, resulteert in een uitkomst van 0 voor beiden. Dit onderstreept het nut van een (minimale) staat die regels handhaaft [5](#page=5). --- # Consumptie- en productie-efficiëntie Dit onderwerp onderzoekt de voorwaarden voor efficiëntie in consumptie, productie en op het hoogste niveau, geïllustreerd door modellen zoals de Edgeworth box en de contractcurve, met nadruk op de rol van ruil en prijzen. ### 4.1 Efficiëntie en Pareto-verbeteringen Economen beoordelen efficiëntie vaak aan de hand van het concept van Pareto-efficiëntie. Een allocatie is Pareto-efficiënt als het niet langer mogelijk is om iemand beter af te maken zonder iemand anders slechter af te maken. Een Pareto-verbetering treedt op wanneer ten minste één individu beter af is en niemand slechter af is. Efficiëntie in deze zin staat los van de rechtvaardigheid van de verdeling; een Pareto-efficiënte situatie kan zeer ongelijk zijn. Er kunnen meerdere Pareto-efficiënte punten bestaan die niet onderling vergelijkbaar zijn [11](#page=11). Voorbeelden van Pareto-verbeteringen zijn onder meer het scheiden van verkeersstromen, het efficiënter gebruiken van spaargeld voor opleiding, en het oplossen van conflicten door middel van ruil waarbij beide partijen er op vooruitgaan [11](#page=11). ### 4.2 De ruileconomie en Edgeworth box De analyse van efficiëntie begint vaak met een ruileconomie, waarin de focus ligt op consumptie-efficiëntie (CE), productie-efficiëntie (PE) en top-level efficiëntie (TE). Deze concepten worden geanalyseerd onder verschillende veronderstellingen, waaronder perfecte competitie, 'well-behaved' voorkeuren en productie, en complete markten zonder externaliteiten of publieke goederen [11](#page=11) [12](#page=12). #### 4.2.1 Veronderstellingen voor markt efficiëntie Om marktwerking tot Pareto-efficiëntie te laten leiden, moeten diverse veronderstellingen voldaan zijn [12](#page=12): * **Perfecte competitie:** Veel consumenten en producenten, product- en factorhomogeniteit, perfecte informatie en geen toetredingsbarrières [12](#page=12). * **'Well-behaved' voorkeuren en productie:** Rationele, complete, transitieve, continue, monotone en convexe preferenties voor consumenten, en monotone en convexe productiefuncties [12](#page=12). * **Complete markten:** Voor elk goed of elke dienst bestaat een markt, met goed gedefinieerde en afdwingbare eigendomsrechten [12](#page=12). #### 4.2.2 Illustratie met Fien en Femke Een typisch voorbeeld betreft twee consumenten, Femke (A) en Fien (B), die twee goederen ontvangen: strips (goed 1) en puzzels (goed 2) [12](#page=12). * **Endowment (startpositie):** * Femke (A): $\omega_A = (6, 2)$ (6 strips, 2 puzzels) [12](#page=12). * Fien (B): $\omega_B = (4, 5)$ (4 strips, 5 puzzels) [12](#page=12). * **Prijzen:** $p_1 = 1$ dollar en $p_2 = 2$ dollars. Dit impliceert dat voor één puzzel extra, twee strips opgegeven moeten worden [12](#page=12). * **Budget:** De totale waarde van de endowment, bepaald door de prijzen, is voor Femke $1 \times 6 + 2 \times 2 = 10$ dollars en voor Fien $1 \times 4 + 2 \times 5 = 14$ dollars [12](#page=12). * **Consumptie:** Een mogelijke consumptie-uitkomst na ruil is $x_A = (4, 3)$ en $x_B = (6, 4)$. Hierbij geldt dat de totale consumptie van elk goed gelijk is aan de totale initiële endowment: $x_{1A} + x_{1B} = \omega_{1A} + \omega_{1B}$ en $x_{2A} + x_{2B} = \omega_{2A} + \omega_{2B}$ [12](#page=12). #### 4.2.3 IndiBerentiecurves en Marginale Substitutie * **IndiBerentiecurve:** Een curve die alle combinaties van goederen weergeeft die een individu indifferent maakt; deze geven hetzelfde nutsniveau. Hoger gelegen indiBerentiecurves vertegenwoordigen een hoger nutsniveau [13](#page=13). * **Marginale Substitutie Verhouding (MSV):** De MSV meet hoeveel eenheden van goed 2 een individu bereid is op te geven om één extra eenheid van goed 1 te verkrijgen, gegeven dat het nutsniveau constant blijft. Wiskundig wordt dit uitgedrukt als [13](#page=13): $$MSV_{1A,2} = \frac{\partial u_A(x_1, x_2) / \partial x_1}{\partial u_A(x_1, x_2) / \partial x_2}$$ [13](#page=13). De steilheid van de indiBerentiecurve, die de MSV weergeeft, varieert: in het steilere deel zijn strips voor Femke veel waard, in het vlakkere deel minder [13](#page=13). #### 4.2.4 De Edgeworth Box De Edgeworth box combineert de indiBerentiecurves van twee individuen in één grafiek. De box heeft een horizontale lengte die gelijk is aan de totale hoeveelheid van goed 1 en een verticale lengte gelijk aan de totale hoeveelheid van goed 2 [14](#page=14). * Het **endowment punt (W)** is de startpositie van beide individuen in de box [14](#page=14). * **Ruiltransacties** maken het mogelijk om van het endowment punt naar andere punten in de box te bewegen [14](#page=14). * De **prijslijn** geeft de ruilvoet aan waartegen goederen kunnen worden uitgewisseld [15](#page=15). #### 4.2.5 Pareto-efficiëntie in de Edgeworth Box Een allocatie is Pareto-efficiënt als de indiBerentiecurves van de twee individuen elkaar raken, wat betekent dat hun marginale substitutie verhoudingen gelijk zijn: $MSV_{1A,2} = MSV_{1B,2}$. In de Edgeworth box zijn alle punten binnen het "oog" gevormd door de indiBerentiecurves die door het endowment punt gaan, Pareto-verbeteringen ten opzichte van dat punt. Ruiltransacties leiden ertoe dat individuen naar efficiëntere punten bewegen, omdat ze verschillende waarden hechten aan goederen. De 'invisible hand' van de markt zorgt voor prijsaanpassingen die, onder de juiste voorwaarden, leiden tot Pareto-verbeterende ruil en uiteindelijk tot consumptie-efficiëntie (CE) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [21](#page=21). De **contractcurve** in de Edgeworth box verbindt alle Pareto-efficiënte allocaties; dit zijn de punten waar de indiBerentiecurves van de twee individuen elkaar raken. De overheid kan ingrijpen door het endowment punt te verschuiven, wat invloed heeft op de uitkomst, maar de groene curve, de nuts-mogelijkhedencurve of paretogrens, vertegenwoordigt alle Pareto-efficiënte uitkomsten, ongeacht de verdeling [20](#page=20) [21](#page=21). ### 4.3 Productie-efficiëntie (PE) Productie-efficiëntie betreft de vraag hoe goederen efficiënt geproduceerd kunnen worden. Dit wordt geanalyseerd met behulp van productiefuncties, isoquanten (die combinaties van arbeid (L) en kapitaal (K) weergeven die een gelijke output produceren) en productiemogelijkhedencurves (PMC) [11](#page=11) [22](#page=22). * **Isoquant:** Een curve die alle combinaties van productiefactoren (arbeid en kapitaal) weergeeft die tot dezelfde hoeveelheid output leiden [22](#page=22). * **Productiemogelijkhedencurve (PMC):** Deze curve toont de maximale hoeveelheid van twee goederen die geproduceerd kan worden met de beschikbare middelen en technologie. Elk punt op de PMC is productief efficiënt, wat betekent dat het niet mogelijk is om meer van het ene goed te produceren zonder minder van het andere te produceren. De helling van de PMC, de marginale transformatie (MT), geeft aan hoeveel van goed 2 opgeofferd moet worden om één extra eenheid van goed 1 te produceren [23](#page=23). ### 4.4 Top-Level Efficiëntie (TE) Top-Level Efficiëntie (TE) omvat zowel consumptie- als productie-efficiëntie en de efficiënte interactie daartussen (#page=11, 25](#page=25). Een economie is top-level efficiënt als de productie plaatsvindt op de productiemogelijkhedencurve (PE) en de consumptie op de hoogst mogelijke indiBerentiecurve, wat resulteert in een punt op de paretogrens van nutsmogelijkheden (#page=23, 24](#page=24) [11](#page=11) [23](#page=23). * TE is aanwezig wanneer de economie zich op een punt bevindt waar de helling van de consumenten's indiBerentiecurve (de MSV, die de marginale substitutie in consumptie weergeeft) gelijk is aan de helling van de productiemogelijkhedencurve (de MT, de marginale transformatie in productie) (#page=23, 24](#page=24) [23](#page=23). $$MSV_{consumptie} = MT_{productie}$$ * Als deze hellingen niet gelijk zijn, zijn er mogelijkheden voor verbetering, waarbij de economie zich niet op het optimale punt bevindt voor zowel productie als consumptie. Prijsaanpassingen op de consumentenmarkt en de productiefactorenmarkt (lonen, rente) helpen om deze efficiëntie te bereiken [24](#page=24) [25](#page=25). ### 4.5 Prijsaanpassing en Efficiëntie Prijsaanpassingen spelen een cruciale rol bij het bereiken van efficiëntie. Bij consumptie sturen prijzen de keuze van consumenten om efficiënt te consumeren. Bij productie beïnvloeden prijzen van productiefactoren (arbeid, kapitaal) de beslissingen van producenten om efficiënt te produceren. Top-level efficiëntie wordt bereikt wanneer productie en consumptie efficiënt op elkaar zijn afgestemd, mede door de juiste prijsmechanismen. De prijzen die consumenten betalen en de prijzen die producenten ontvangen voor hun factoren weerspiegelen de ruilvoeten die nodig zijn voor zowel productie- als consumptie-efficiëntie [21](#page=21) [25](#page=25). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Allocatie | Het proces waarbij middelen worden verdeeld om de economische welvaart te maximaliseren en economische efficiëntie te bereiken. Ingrijpen van de overheid vindt plaats bij marktfalen om een Pareto-efficiënte situatie te bereiken. | | Distributie | De verdeling van de welvaart over verschillende groepen of klassen in de samenleving. Wanneer een Pareto-efficiënte situatie als te ongelijk wordt beschouwd, kan de overheid ingrijpen met herverdelingsbeleid. | | Stabilisatie | Beleid dat gericht is op het verminderen van conjunctuurschommelingen in de economie. De overheid of centrale bank treedt hierbij op, bijvoorbeeld via budgettair beleid. | | Marktfalen | Situaties waarin de marktwerking niet leidt tot een Pareto-efficiënte uitkomst. Dit kan diverse oorzaken hebben, zoals externaliteiten of informatieasymmetrie, en rechtvaardigt overheidinterventie. | | Pareto-efficiëntie | Een toestand waarin het niet meer mogelijk is om de situatie van één individu te verbeteren zonder de situatie van een ander individu te verslechteren. Dit wordt ook wel een efficiënte allocatie genoemd. | | Pareto-verbetering | Een verandering die de situatie van minstens één individu verbetert zonder dat de situatie van een ander individu verslechtert. Handel en vrijwillige ruil leiden in theorie tot Pareto-verbeteringen. | | Consumentensurplus (CS) | Het verschil tussen wat een consument maximaal bereid is te betalen voor een goed en wat hij er daadwerkelijk voor betaalt. Het vertegenwoordigt de welvaart die consumenten genieten. | | Producentensurplus (PS) | Het verschil tussen de prijs waartegen een producent een goed verkoopt en de minimale prijs waarvoor hij het kan produceren (de marginale kosten). Het vertegenwoordigt de welvaart die producenten genieten. | | Totale Surplus (TS) | De som van het consumentensurplus en het producentensurplus. Maximale TS staat gelijk aan maximale welvaart in de markt. | | Marginale Bereidheid tot Betalen (MBTB) | De extra hoeveelheid die een consument bereid is te betalen voor een extra eenheid van een goed. Dit wordt weergegeven door de vraagcurve. | | Marginale Kosten (MK) | De extra kosten die een producent maakt om één extra eenheid van een goed te produceren. Dit wordt weergegeven door de aanbodcurve. | | Invisible hand | Een metafoor die beschrijft hoe individuele, eigenbelang gedreven acties in een vrije markt onbedoeld leiden tot collectieve welvaart en efficiëntie, zonder centrale coördinatie. | | Consequentialisme | Een ethische theorie die stelt dat de moraliteit van een actie uitsluitend wordt bepaald door de gevolgen ervan. Een actie is goed als de gevolgen goed zijn, en slecht als de gevolgen slecht zijn. | | Deontologie | Een ethische theorie die stelt dat de moraliteit van een actie wordt bepaald door de naleving van bepaalde plichten, regels of morele codes, onafhankelijk van de gevolgen. | | Positieve analyse | Een economische analyse die zich richt op oorzaak-gevolgrelaties en feitelijke uitspraken, vaak ondersteund door modellen. Het beschrijft hoe de economie werkt, zonder waardeoordelen. | | Normatieve analyse | Een economische analyse die zich richt op wat er zou moeten gebeuren en waardeoordelen bevat. Het is gebaseerd op positieve analyse en geeft beleidsadvies. | | Edgeworth box | Een grafische weergave die de mogelijke allocaties van twee goederen tussen twee individuen weergeeft. Het wordt gebruikt om ruilprocessen en de totstandkoming van Pareto-efficiënte uitkomsten te analyseren. | | Marginale Substitutie Verhouding (MSV) | De verhouding die aangeeft hoeveel van het ene goed een individu bereid is op te geven om één extra eenheid van het andere goed te verkrijgen, terwijl het nut constant blijft. Dit is de helling van de indifferentiecurve. | | Contractcurve | Een lijn in de Edgeworth box die alle Pareto-efficiënte allocaties verbindt. Deze punten komen voort uit de intersectie van de indifferentiecurves van de betrokken individuen. | | Productiemogelijkhedencurve (PMC) | Een curve die de maximale output van twee goederen weergeeft die een economie kan produceren met de beschikbare middelen en technologie. Elk punt op de curve vertegenwoordigt een efficiënte productieallocatie. | | Consumptiemogelijkhedencurve | Een curve die de maximale nutsniveaus van twee individuen weergeeft die mogelijk zijn gegeven een bepaalde productie. In de context van de Edgeworth box, verwijst dit naar de efficiënte verdeling van goederen na productie. | | Nutsmaximalisatie | Het streven van individuen om hun totale nut (tevredenheid of welzijn) te maximaliseren, gegeven hun budgetbeperkingen en voorkeuren. | | Winstmaximalisatie | Het streven van bedrijven om hun winst te maximaliseren door de productiehoeveelheid en prijs zo te kiezen dat het verschil tussen opbrengsten en kosten het grootst is. |

# Beoordeling van ongelijkheid en rechtvaardigheid Dit onderdeel van de studiehandleiding behandelt de morele en maatschappelijke oordelen over inkomens- en vermogensongelijkheid, inclusief de oorzaken, gevolgen en de rol van de overheid in herverdeling. ### 1.1 Het maatschappelijke debat over gelijkheid en rechtvaardigheid Gelijkheid en rechtvaardigheid spelen een cruciale rol in het maatschappelijke debat. Concepten zoals 'gelijk loon voor gelijk werk' en het gevoel onrechtvaardig behandeld te worden, zijn belangrijke drijfveren voor menselijk handelen. De beoordeling van ongelijkheid is een moreel oordeel dat losstaat van welvaartsverlies. Oorzaken en gevolgen van ongelijkheid en armoede worden geanalyseerd binnen dit kader [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Gevolgen van externe factoren op ongelijkheid Situaties zoals bezuinigingen, inflatie door hogere gasprijzen en de noodzaak om CO2-uitstoot te reduceren, hebben directe gevolgen voor de verdeling van lasten en de impact op verschillende inkomensgroepen. Pigouviaanse heffingen, hoewel potentieel efficiënt, kunnen ook leiden tot een grotere last voor mensen met een lager inkomen [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.2 De rol van de overheid: ex ante en ex post interventies De overheid kan ingrijpen om de verdeling van welvaart gelijker of rechtvaardiger te maken. Dit kan op twee manieren: * **Ex ante:** Voordat de markt haar werk doet, bijvoorbeeld door gelijke toegang tot onderwijs te garanderen [2](#page=2). * **Ex post:** Nadat de markt haar werk heeft gedaan, bijvoorbeeld door herverdeling via inkomensbelasting [2](#page=2). ### 1.2 Verschillende perspectieven op rechtvaardigheid en gelijkheid De beoordeling van ongelijkheid hangt af van de gekozen principes voor gelijkheid van kansen. #### 1.2.1 Principes voor gelijkheid van kansen Verschillende principes vormen de basis voor hoe ongelijkheid wordt beoordeeld: * **Strict egalitarian:** Streeft naar gelijke verdeling onder alle omstandigheden [3](#page=3). * **Choice egalitarian:** Beloning voor keuzes, met compensatie voor factoren buiten de eigen controle (geslacht, etniciteit, sociale achtergrond, talent) [3](#page=3). * **Meritocratisch:** Beloning voor talent en inzet, met compensatie voor factoren buiten de eigen controle [3](#page=3). * **Libertair:** Beloning voor wat het individu realiseert, zonder compensatie [3](#page=3). #### 1.2.2 Verantwoordelijkheid en omstandigheden Een kernvraag bij de beoordeling van ongelijkheid is waar de grens ligt tussen inspanningen waarvoor het individu verantwoordelijk wordt gehouden, en omstandigheden waarvoor dit niet geldt [4](#page=4). > **Tip:** Wat als rechtvaardig wordt beschouwd, is situatieafhankelijk en hangt sterk af van de gehanteerde principes. #### 1.2.3 Voorbeelden van rechtvaardige verdelingen De praktijk toont aan dat de interpretatie van rechtvaardigheid varieert. Bijvoorbeeld, bij een som van gerealiseerde waarden (Q), kan de verdeling verschillen afhankelijk van of talent en geluk meegerekend worden, of enkel talent en inzet [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Twee personen realiseren een totale waarde Q. Als geluk meegerekend wordt, wordt Q 50-50 verdeeld. Als alleen talent telt, wordt de verdeling anders, waarbij talent (en inzet) een grotere rol speelt [4](#page=4). #### 1.2.4 Empirisch onderzoek naar studentenopinies Onderzoek onder studenten laat zien dat meningen verdeeld zijn, waarbij de voorkeur voor libertarianisme afneemt met de jaren, terwijl meritocratie aan belang wint [5](#page=5). ### 1.3 De multidimensionale aard van ongelijkheid Hoewel inkomen vaak als primaire maatstaf voor vergelijking wordt gebruikt, is ongelijkheid een multidimensionaal fenomeen. #### 1.3.1 Dimensies van welzijn Volgens Sen, Stiglitz en Fitoussi omvat welzijn naast materiële welstand ook gezondheid, onderwijs, persoonlijke activiteiten, politieke participatie, sociale relaties, het milieu en veiligheid. Deze dimensies worden vaak over het hoofd gezien door traditionele inkomensmetingen [13](#page=13) . #### 1.3.2 Geëquivaliseerd inkomen Om inkomens te kunnen vergelijken tussen huishoudens van verschillende groottes, wordt het concept van geëquivalent inkomen gehanteerd. Dit houdt rekening met schaalvoordelen binnen gezinnen. De formule is: $$ Y_E = \frac{\text{gezinsinkomen}}{\text{equivalentieschaal}} $$ waarbij de equivalentieschaal gelijk is aan de vierkantswortel van het aantal leden in het gezin. Dit geeft een indicatie van het welvaartsniveau per gezinslid [14](#page=14). > **Voorbeeld:** Een eenpersoonshuishouden met 4000 euro inkomen heeft een geëquivalent inkomen van 4000 euro. Een huishouden van drie met 4000 euro inkomen heeft een geëquivalent inkomen van 4000 / $\sqrt{3}$ $\approx$ 2309 euro, wat aanzienlijk lager is dan een eenpersoonshuishouden met hetzelfde totale inkomen, wat de welvaart per persoon beter weergeeft [14](#page=14). #### 1.3.3 Niveaus van inkomensongelijkheid Inkomensongelijkheid kan op drie niveaus worden gemeten: * **Primaire inkomensongelijkheid:** De ongelijkheid die ontstaat door marktwerking [14](#page=14). * **Secundaire inkomensongelijkheid:** De ongelijkheid na aftrek van sociale zekerheid en directe belastingen (beschikbaar gezinsinkomen) [14](#page=14). * **Tertiaire inkomensongelijkheid:** De ongelijkheid na aftrek van sociale zekerheid, directe belastingen en collectieve voorzieningen [14](#page=14). ### 1.4 Argumenten voor en tegen ongelijkheid Er bestaan diverse argumenten die de wenselijkheid van gelijkheid of ongelijkheid onderbouwen. #### 1.4.1 Argumenten waarom ongelijkheid onaantrekkelijk is * **Rawls' theorie van rechtvaardigheid ('veil of ignorance'):** Vanuit een positie van onwetendheid over de eigen toekomstige positie in de samenleving, zou men kiezen voor een meer gelijke verdeling [6](#page=6). * **Verzekeringsargument (risico-aversie):** Mensen zijn risico-avers en zouden daarom kiezen voor een gelijkere samenleving om zichzelf te beschermen tegen ongunstige uitkomsten [6](#page=6). * **Maatschappelijke voorkeur voor gelijkheid:** Bevrediging van normen over gelijkheid en het principe dat individuen gelijk behandeld moeten worden en toegang moeten hebben tot basisbehoeften [6](#page=6). * **Gelijkheid en allocatie:** Extreme ongelijkheid en armoede kunnen leiden tot criminaliteit, verminderde allocatieve efficiëntie en een rem op economische ontwikkeling door beperkte toegang tot onderwijs en menselijk kapitaal. Gelijkheid bevordert vertrouwen en sociale cohesie [6](#page=6). * **Ongelijkheid en politiek:** Concentratie van vermogen bij een kleine groep kan leiden tot controle over het leven van minder vermogenden, ondermijning van het sociaal contract en het politieke systeem [6](#page=6). #### 1.4.2 Argumenten pro ongelijkheid * **Stimulans voor inspanning:** Ongelijkheid zou extra inspanningen kunnen aanmoedigen, wat leidt tot hogere economische groei [6](#page=6). * **'Trickle-down' economie:** Ongelijkheid wordt als niet erg beschouwd omdat iedereen uiteindelijk profiteert van economische groei, die terechtkomt bij de rijken die vervolgens meer consumeren en investeren [6](#page=6). > **Let op:** Beide argumenten pro ongelijkheid worden niet altijd empirisch ondersteund [6](#page=6). ### 1.5 Intergenerationele inkomensmobiliteit en de Great Gatsby Curve De mate waarin inkomen van generatie op generatie wordt doorgegeven, beïnvloedt de perceptie van ongelijkheid. #### 1.5.1 Intergenerationele inkomenselasticiteit Dit meet in hoeverre de inkomenspositie van een kind afhangt van het inkomen van de ouders. Hoge intergenerationele inkomensmobiliteit betekent dat kinderen geboren in een gezin met een laag inkomen gelijke kansen hebben om een hoog inkomen te verwerven. Een hoge elasticiteit geeft aan dat de inkomenspositie van ouders sterk correleert met die van hun kinderen [7](#page=7). #### 1.5.2 De Great Gatsby Curve Deze curve toont een positief verband tussen inkomensongelijkheid in een land en de mate van intergenerationele inkomensongelijkheid. Landen met lage ongelijkheid hebben doorgaans ook een lagere doorstroming van inkomen tussen generaties, en vice versa [8](#page=8). ### 1.6 Meten van ongelijkheid: uitdagingen en benaderingen Het meten van ongelijkheid kent verschillende uitdagingen op het gebied van data en methodologie. #### 1.6.1 Problemen bij het meten van ongelijkheid * **Welke maatstaf gebruiken?** Uurloon, maandloon, jaarinkomen of levensinkomen?. Gezinsinkomen of inkomen per gezinslid? [19](#page=19). * **Inkomstenbronnen:** Inkomen uit arbeid en/of kapitaal? Vermogen of inkomen? [20](#page=20). * **Dynamische aard van inkomen:** Inkomen is vaak een momentopname. Jongeren hebben doorgaans een lager inkomen dan ouderen, wat geen weerspiegeling is van hun gehele levensloop [20](#page=20). * **Kansen versus uitkomsten:** Is absolute gelijkheid wenselijk, en hoe verhoudt dit zich tot gelijkheid van kansen? [20](#page=20). * **Een- of multidimensionaliteit:** Is inkomensongelijkheid de enige relevante vorm van ongelijkheid, of moeten ook aspecten als gezondheid, geluk en work-life balance worden meegenomen? [20](#page=20). #### 1.6.2 Empirische analyse van wereldwijde inkomensgroei Branko Milanovic's analyse van de inkomensgroei tussen 1988 en 2008, per percentiel van het wereldwijde inkomen, toont een "olifantencurve". Hieruit blijkt dat de middenklasse in opkomende economieën (zoals China) aanzienlijk in inkomen is gestegen, de allerrijksten ook, terwijl de lagere middenklasse in rijke landen reëel achteruit is gegaan [20](#page=20). ### 1.7 Gevolgen van armoede Armoede heeft ingrijpende en langdurige gevolgen voor individuen en hun levensloop. #### 1.7.1 Dagelijkse overlevingsstrijd Mensen in armoede hebben vaak weinig tijd of energie om in de toekomst te investeren, zoals het volgen van opleidingen of het zoeken naar werk, wat het uit armoede geraken bemoeilijkt [22](#page=22). #### 1.7.2 Armoede bij geboorte en jeugd Armoede bij de geboorte en tijdens de jeugd kan ernstige gevolgen hebben voor de gezondheid, onder andere door blootstelling aan vervuiling, wat de verdere levensloop beïnvloedt op het gebied van inkomen en studiekeuzes. Dit legt een verband tussen externaliteiten en ongelijkheid [22](#page=22). --- # Meten van ongelijkheid en armoede Dit onderwerp behandelt de kwantificering van economische ongelijkheid en armoede door middel van diverse meetinstrumenten en concepten. ## 2. Meten van ongelijkheid en armoede Het meten van ongelijkheid en armoede omvat verschillende benaderingen en concepten, variërend van grafische weergaven zoals de Lorenzcurve tot specifieke coëfficiënten en definities van armoedegrenzen [15](#page=15) [16](#page=16) [23](#page=23). ### 2.1 Methoden voor het meten van inkomensongelijkheid Er zijn diverse methoden om inkomensongelijkheid te kwantificeren [15](#page=15) [16](#page=16). #### 2.1.1 Decielenmethode en cumulatieve inkomensverdeling Een basismethode is het sorteren van personen van arm naar rijk en het vergelijken van het aandeel van verschillende groepen (zoals decielen) in het totale inkomen. Door de cumulatieve inkomensaandelen van deze groepen weer te geven, ontstaat een beeld van de inkomensverdeling [15](#page=15) [16](#page=16). #### 2.1.2 De Lorenzcurve De Lorenzcurve is een grafische weergave die de cumulatieve inkomensverdeling toont [16](#page=16). * **Opzet van de Lorenzcurve:** * De X-as vertegenwoordigt het cumulatieve aandeel van de bevolking, oplopend van 0% tot 100% [16](#page=16). * De Y-as vertegenwoordigt het cumulatieve aandeel van het inkomen, eveneens oplopend van 0% tot 100% [16](#page=16). * **Interpretatie van de Lorenzcurve:** * **Absolute gelijkheid:** In een situatie van perfecte gelijkheid bezit elke groep van 10% van de bevolking 10% van het inkomen. De Lorenzcurve valt dan samen met de bissectrice (de diagonale lijn van linksonder naar rechtsboven) [16](#page=16). * **Absolute ongelijkheid:** Bij extreme ongelijkheid bezit de rijkste groep (bijvoorbeeld het 10e deciel) al het inkomen, terwijl de rest niets heeft. De curve blijft dan lang op de X-as (bijna 0%) en springt pas aan het einde omhoog [16](#page=16). * Een meer realistische Lorenzcurve zal tussen deze twee extremen liggen [17](#page=17). #### 2.1.3 De Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een veelgebruikte maatstaf voor ongelijkheid, afgeleid van de Lorenzcurve [15](#page=15) [16](#page=16). * **Definitie en berekening:** De coëfficiënt meet de oppervlakte tussen de Lorenzcurve en de lijn van perfecte gelijkheid, gedeeld door de totale oppervlakte onder de lijn van perfecte gelijkheid (de driehoek BxH/2) [18](#page=18). * **Schaal:** * Een Gini-coëfficiënt van 0 staat voor perfecte egalitaire inkomensverdeling [18](#page=18). * Een Gini-coëfficiënt van 1 staat voor de meest extreme vorm van ongelijke verdeling [18](#page=18). * **Caveat:** De Gini-coëfficiënt is niet altijd de beste maatstaf; herverdeling kan de Gini-coëfficiënt soms niet doen dalen, zelfs als er een verbetering is [18](#page=18). * **Internationale vergelijking:** Vergelijkingen tussen landen laten zien dat de ongelijkheid na belastingen wordt gereduceerd, maar er zijn significante verschillen in de mate van reductie [19](#page=19). #### 2.1.4 Problemen bij het meten van ongelijkheid Het meten van ongelijkheid kent diverse uitdagingen met betrekking tot de benodigde gegevens en interpretatie [19](#page=19) [20](#page=20): * **Welke maatstaf te gebruiken:** Keuzes betreffende uurloon, maandloon, jaarinkomen, levensinkomen, gezinsinkomen of inkomen per gezinslid, en inkomen uit arbeid of kapitaal beïnvloeden de resultaten [19](#page=19) [20](#page=20). * **Momentopname versus dynamiek:** Inkomen is vaak een momentopname van een dynamisch fenomeen, wat leeftijdsverschillen in inkomen kan verdoezelen (bv. jongeren met laag inkomen, ouderen met hoger inkomen) [20](#page=20). * **Gelijkheid van kansen versus uitkomsten:** Er is een discussie over de wenselijkheid van absolute gelijkheid en de relatie tussen ongelijkheid en rechtvaardigheid [20](#page=20). * **Vormen van ongelijkheid:** Inkomensongelijkheid is slechts één aspect; ook ongelijkheid in welvaart (gezondheid, geluk, work-life-balance) is relevant [20](#page=20). #### 2.1.5 Branko Milanovic's analyse van wereldwijde inkomensgroei Branko Milanovic onderzocht de inkomensgroei tussen 1988 en 2008 op wereldwijd niveau, uitgedrukt per percentiel van de wereldwijde inkomensverdeling in 2008 [20](#page=20). * **Grafische weergave:** De analyse resulteert in een "olifant"-vormige grafiek, waarbij de X-as het percentiel van de inkomensverdeling weergeeft en de Y-as de procentuele toename van het reële inkomen [20](#page=20). * **Bevindingen:** * De middenklasse wereldwijd, met name in China, is aanzienlijk in inkomen gestegen [20](#page=20). * De allerrijksten hebben ook een aanzienlijke inkomensgroei gekend [20](#page=20). * Lagere middenklassen in rijke landen hebben echter een reële achteruitgang ervaren, zonder verbetering op lange termijn [20](#page=20). ### 2.2 Meten van armoede Armoede kan gemeten worden onafhankelijk van ongelijkheid, hoewel beide concepten gerelateerd zijn. Een hoge mate van ongelijkheid hoeft niet noodzakelijk samen te gaan met een hoog niveau van armoede, en vice versa [23](#page=23). #### 2.2.1 Armoedegrenzen en de 'headcount ratio' Een persoon wordt als arm beschouwd indien zijn inkomen onder een bepaalde armoedegrens ligt. De 'headcount ratio' meet het percentage van de bevolking dat onder deze grens valt [23](#page=23). #### 2.2.2 Soorten armoedemeting Er zijn verschillende manieren om armoede te meten, met variaties in de gebruikte dimensies en de definitie van de grens [23](#page=23) [24](#page=24). * **Ééndimensionale versus multidimensionale meting:** * Een ééndimensionale meting richt zich primair op inkomen [23](#page=23). * Multidimensionale metingen houden rekening met andere factoren zoals gezondheid, milieu, en deelname aan maatschappelijke activiteiten [23](#page=23) [24](#page=24). * **Absolute armoedemeting:** * Definieert een armoedegrens op basis van fundamentele fysieke behoeften [23](#page=23). * De **budgetmethode** wordt gebruikt om een pakket basisgoederen te bepalen en het inkomen dat nodig is om dit aan te schaffen [23](#page=23). * Een voorbeeld hiervan is de 'X dollar per day'-grens, die universeel bedoeld is, hoewel de interpretatie van basisbehoeften kan variëren per locatie [23](#page=23). * Historisch voorbeeld: Rowntree's werk in York in 1901, waarbij een lijst met noodzakelijke goederen (voeding, kledij, onderdak) werd opgesteld. In België waren de nettolonen voor een alleenstaande respectievelijk 1287 euro en voor een gezin met twee kinderen 2703 euro [25](#page=25). * **Relatieve armoedemeting:** * Definieert een armoedegrens als een percentage van het mediaaninkomen binnen een specifiek land [23](#page=23). * Een veelgebruikte drempel is 60% van het mediaaninkomen [23](#page=23) [25](#page=25). * Het effect van een algemene loonsverhoging is significant: bij absolute armoede kan dit leiden tot een daling van het aantal armen, terwijl bij relatieve armoede de situatie gelijk kan blijven omdat de mediaan ook stijgt. In België lag de relatieve armoedegrens in 2023 voor een alleenstaande op 1450 euro en voor een gezin met twee kinderen op 3045 euro [23](#page=23) [25](#page=25). * **Deprivatie-indexen:** * Meten armoede aan de hand van het niet kunnen deelnemen aan bepaalde activiteiten en het missen van essentiële goederen of diensten [24](#page=24). * **Ernstige materiële en sociale deprivatie:** In België misten in 2023 6,1% van de bevolking minstens 7 van de 13 gedefinieerde elementen [25](#page=25). * **Materiële en sociale deprivatie:** In 2023 hadden 10,4% van de Belgen moeite met 5 van de 13 elementen [25](#page=25). * **Subjectieve armoedemeting:** * Gebaseerd op de eigen inschatting van respondenten over hun financiële situatie en hun vermogen om rond te komen met hun inkomen [24](#page=24). * In België bedroeg de subjectieve armoede in 2021 15,4% [26](#page=26). #### 2.2.3 Evolutie van armoedecijfers in België De armoedecijfers in België zijn in de loop der jaren aan verandering onderhevig [25](#page=25) [26](#page=26): * **Ernstige materiële en sociale deprivatie:** Aantallen fluctueerden van 5,1% in 2013 naar 4,3% in 2019 en 6,1% in 2023 [25](#page=25). * **Materiële en sociale deprivatie:** Cijfers varieerden van 10,2% in 2021 tot 10,4% in 2023 [25](#page=25). * **Relatieve armoede:** De percentages daalden van 15,1% in 2013 naar 12,3% in 2023 [26](#page=26). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat de gekozen armoedemaatstaf (absoluut, relatief, multidimensionaal) een significant verschil kan maken in de uitkomsten en de interpretatie van armoede in een samenleving. > **Voorbeeld:** Stel een land verhoogt alle inkomens met 10%. In een absolute armoedemeting zullen mensen die voorheen net onder de grens zaten, nu erboven komen, wat een verbetering toont. In een relatieve armoedemeting, waarbij de grens een percentage van het mediaaninkomen is, zal het mediaaninkomen ook stijgen met 10%, waardoor de relatieve positie van de groep ten opzichte van de armoedegrens onveranderd blijft. --- # Discriminatie en de gender pay gap Hier is de studiehandleiding voor het onderwerp Discriminatie en de gender pay gap: ## 3. Discriminatie en de gender pay gap Dit deel van het document analyseert de verschillende vormen van discriminatie, met een specifieke focus op de oorzaken en metingen van de loonkloof tussen mannen en vrouwen. ### 3.1 Discriminatie: definities en theorieën Discriminatie treedt op wanneer personen die even productief zijn, ongelijk worden behandeld op basis van kenmerken waar geen rekening mee gehouden mag worden, zoals leeftijd, seksuele geaardheid of geslacht. Dit kan zich voordoen op de arbeidsmarkt, maar ook op de huurmarkt, in het toerisme en in het onderwijs [9](#page=9). Er zijn twee leidende theorieën over discriminatie: * **Smaakdiscriminatie (taste-based discrimination):** Dit komt voor wanneer mensen niet graag interageren met individuen die bepaalde kenmerken bezitten. De aanhangers van deze theorie, zoals Gary Becker, stellen dat de markt discriminatie vanzelf elimineert [9](#page=9). > **Tip:** Volgens Becker leidt smaakdiscriminatie tot een loonverschil voor identieke werknemers, maar dit verschil zou op termijn verdwijnen door concurrentie. Als een werkgever (A) discrimineert en een andere werkgever (B) niet, zullen werknemers die gediscrimineerd worden (bv. vrouwen) werk zoeken bij werkgever B. Op korte termijn verliest werkgever A arbeidskrachten, wat leidt tot een stijging van het loon bij A en een daling bij B. Wanneer alle werknemers zich hiervan bewust zijn, zullen mannen naar werkgever A trekken waar ze meer betaald krijgen voor hetzelfde werk, waardoor de arbeidskost per werknemer bij A daalt. Dit proces zou stoppen wanneer in beide ondernemingen hetzelfde loon wordt betaald, wat kan leiden tot segregatie waarbij mannen en vrouwen in verschillende bedrijven werken [10](#page=10) [9](#page=9). * **Statistische discriminatie:** Hierbij is de discriminatie gebaseerd op de gemiddelde kenmerken van de groep waartoe iemand behoort. Een voorbeeld is het niet aanwerven van vrouwen omdat ze gemiddeld vaker afwezig zijn bij zwangerschap of door zorgtaken [9](#page=9). ### 3.2 De gender pay gap De onbewerkte (unadjusted) gender pay gap wordt gedefinieerd als het verschil tussen de gemiddelde bruto uurverdiensten van mannen en vrouwen, uitgedrukt als een percentage van de gemiddelde bruto uurverdiensten van mannen [10](#page=10). * In België bedroeg dit gemiddeld 5,0% in 2021, wat een dalende trend vertoont en lager is dan het Europees gemiddelde van 12-13% [10](#page=10). * De kloof is groter bij oudere werknemers en in de privésector [10](#page=10). * Factoren zoals sectoren, type jobs, opleidingsniveau, menselijk kapitaal, tenure en anciënniteit kunnen de kloof beïnvloeden [10](#page=10). * De 'child penalty' verwijst naar het feit dat de gender pay gap sterk toeneemt met de leeftijd; onder de 25 jaar is deze klein in België, maar wordt groter naarmate men ouder wordt. Het hebben van een baarmoeder mag geen invloed hebben op het loon [11](#page=11) [12](#page=12). #### 3.2.1 Verklaren van de gender pay gap Om de gender pay gap te verklaren, worden modellen gebruikt die rekening houden met factoren zoals opleidingsniveau, ervaring (tenure), sector en leeftijd [12](#page=12). * **Unadjusted gap:** Dit zijn de ruwe data die de totale verschillen tussen mannen en vrouwen weergeven [12](#page=12). * **Explained gap:** Dit is het percentage van de kloof dat verklaard kan worden door objectieve factoren zoals opleidingsniveau en ervaring [12](#page=12). * **Unexplained gap:** Dit is het resterende deel van de kloof waarvan de oorzaak onbekend is. Dit deel wordt beschouwd als 'echte' discriminatie, voortkomend uit voorkeuren en ongelijke behandeling van mannen en vrouwen [12](#page=12). Ondanks de theorie dat concurrentie ongelijkheid wegwerkt, blijft er een onverklaard deel in de gender pay gap bestaan. Mogelijke redenen hiervoor zijn [13](#page=13): * Onvoldoende concurrentie in de productmarkten [13](#page=13). * Discriminatie door consumenten of collega's [13](#page=13). * Statistische discriminatie [13](#page=13). ### 3.3 Ongelijkheid van wat? Het beoordelen van 'individuele welvaart' gebeurt vaak op basis van inkomen, omdat hierover veel informatie beschikbaar is. Echter, economen zouden een vergelijking op basis van inkomen slechts als aanvaardbaar beschouwen indien alle belangrijke dimensies van het leven verhandelbaar zouden zijn op de markt [13](#page=13). #### 3.3.1 Multidimensionale welvaart Volgens Sen, Stiglitz en Fitoussi omvat welvaart meer dan alleen inkomen en houdt rekening met verschillende dimensies [13](#page=13) : 1. Materiële levensstandaard [13](#page=13). 2. Gezondheid [13](#page=13). 3. Onderwijs [13](#page=13). 4. Persoonlijke activiteiten, inclusief werk [13](#page=13). 5. Politieke stem en bestuur [13](#page=13). 6. Sociale connecties en relaties [13](#page=13). 7. Milieu [13](#page=13). 8. Onzekerheid (economisch en fysiek) [13](#page=13). Deze dimensies vormen samen het welzijn van mensen, maar worden door traditionele inkomensmetingen vaak over het hoofd gezien [13](#page=13). --- # Gelijkheid van kansen en uitkomsten Dit onderwerp verkent de principes achter gelijkheid van kansen, de uitdagingen bij het definiëren van verantwoordelijkheid en omstandigheden, en de implicaties voor een rechtvaardige verdeling. ### 4.1 Principes van gelijkheid van kansen Er zijn verschillende principes die ten grondslag liggen aan de gedachte van gelijkheid van kansen [3](#page=3): * **'Strict egalitarian'**: Dit principe stelt dat, ongeacht de omstandigheden, er altijd een gelijke verdeling moet zijn. Er mag geen ongelijkheid bestaan; een goede verdeling is een gelijke verdeling [3](#page=3). * **'Choice egalitarian'**: Dit principe stelt dat mensen beloond moeten worden voor de keuzes die ze maken. Tegelijkertijd moeten mensen gecompenseerd worden voor alles wat geen bewuste keuze is, zoals geslacht, etniciteit, sociale achtergrond of talent [3](#page=3). * **Meritocratisch**: Hierbij draait het om beloning voor eigenlijke talenten en inzet. Er moet echter wel compensatie plaatsvinden voor factoren als etniciteit, geslacht of sociale achtergrond [3](#page=3). * **Libertair**: Dit principe pleit ervoor dat mensen beloond worden voor wat ze individueel realiseren, zonder compensatie voor welke omstandigheid dan ook [3](#page=3). ### 4.2 Verantwoordelijkheid en omstandigheden Een cruciale uitdaging bij het bespreken van gelijkheid van kansen is het trekken van de grens tussen wat als iemands eigen inspanning kan worden beschouwd (waarvoor men verantwoordelijk wordt gehouden) en wat als omstandigheden (waarvoor men niet verantwoordelijk wordt gehouden) [4](#page=4). * **Definiëren van verantwoordelijkheid**: De vraag is waar de grens ligt tussen inspanningen en omstandigheden. Dit beïnvloedt hoe uitkomsten worden verdeeld [4](#page=4). * **Compensatieprincipe**: Mensen met verschillende omstandigheden, maar die dezelfde inspanning leveren, zouden dezelfde uitkomst moeten hebben. Uitkomstverschillen die voortkomen uit omstandigheden worden als verwerpelijk beschouwd en vereisen compensatie [5](#page=5). * **Beloningsprincipe**: Mensen die evenveel inspanning leveren, zouden dezelfde uitkomst moeten hebben. Verschillen in uitkomsten die voortkomen uit verschillende inspanningen zijn aanvaardbaar [5](#page=5). #### 4.2.1 Voorbeelden van de definitie van verantwoordelijkheid Om de complexiteit van het bepalen van verantwoordelijkheid te illustreren, worden de volgende voorbeelden gegeven: * **Talent en geluk**: Twee individuen, C en H, met verschillende gerealiseerde uitkomsten (respectievelijk 24 en 64). Als de totale som van hun inspanning 88 is, en men rekening houdt met zowel talent als geluk, waarbij de helft van de totale uitkomst aan talent en de andere helft aan geluk wordt toegeschreven (H had 64 gerealiseerd), zou een verdeling van 50-50 (elk 44) als rechtvaardig kunnen worden beschouwd [4](#page=4). * **Enkel talent**: In een vergelijkbare situatie, maar waarbij alleen talent meegerekend wordt (H had 48 van de totale 112 gerealiseerd), zou de verdeling anders zijn, met een ongelijke uitkomst (H 37,71 en C 50,29). Dit illustreert dat wat als rechtvaardig wordt beschouwd, afhangt van de specifieke definitie van de factoren die meetellen [4](#page=4). #### 4.2.2 Studeren van studentenmeningen Onderzoek onder eerstejaarsstudenten naar hun opvattingen over verschillende principes van rechtvaardigheid toont een verdeeld beeld. Hoewel libertarianisme aanvankelijk populair is, neemt de steun hiervoor af naarmate studenten hogerop komen. Meritocratie wint aan belang. Een aanzienlijk deel (ongeveer een vijfde) blijft echter trouw aan strikt libertarianisme [5](#page=5). #### 4.2.3 Werkvoorbeeld met productiviteitsverschillen Een voorbeeld met twee studenten die samenwerken aan een werkje, waarbij de ene student over een moderne computer beschikt en de ander over een oudere, illustreert de impact van omstandigheden op productiviteit. Dit leidt tot variërende scores op het werkje, wat de vraag oproept hoe de uiteindelijke score eerlijk verdeeld kan worden over de groepsleden [5](#page=5). ### 4.3 Ongelijkheid van welvaart en inkomensmeting De beoordeling van individuele welvaart en de daaruit voortvloeiende ongelijkheid is een complex vraagstuk. Traditionele economische metingen focussen vaak op inkomen, maar dit is slechts één dimensie van welvaart. * **Eendimensionale meting (individueel inkomen)**: Dit wordt door economen vaak als acceptabel beschouwd als alle belangrijke levensaspecten verhandelbaar zouden zijn op een markt. Echter, veel aspecten van welzijn, zoals gezondheid, zijn niet direct op de markt te koop [13](#page=13). * **Multidimensionale meting**: Vertegenwoordigd door werk van Sen, Stiglitz en Fitoussi pleit dit voor een bredere kijk op welzijn, inclusief factoren als materiële levensstandaarden, gezondheid, onderwijs, persoonlijke activiteiten, politieke participatie, sociale relaties, milieu en veiligheid. Hoewel deze dimensies essentieel zijn voor welzijn, worden ze vaak genegeerd in traditionele inkomensmetingen vanwege gebrek aan data [13](#page=13) . #### 4.3.1 Geëquivaliseerd inkomen Om inkomens beter te kunnen vergelijken tussen huishoudens van verschillende groottes, wordt het concept van geëquivaliseerd inkomen gebruikt [14](#page=14). * **Probleem**: Een simpelweg door het aantal leden delen van het huishoudinkomen houdt geen rekening met gedeelde goederen en schaalvoordelen, wat leidt tot een te sterke correctie [14](#page=14). * **Oplossing**: Het geëquivaliseerde inkomen ($Y_E$) wordt berekend door het gezinsinkomen te delen door een equivalentieschaal. Deze schaal is de vierkantswortel van het aantal leden in het gezin. Dit getal geeft een indicatie van het welvaartsniveau per gemiddeld persoon binnen het huishouden [14](#page=14). $$Y_E = \frac{\text{gezinsinkomen}}{\sqrt{\text{aantal gezinsleden}}}$$ [14](#page=14). #### 4.3.2 Niveaus van inkomensongelijkheid Inkomensongelijkheid kan op verschillende niveaus worden geanalyseerd [14](#page=14): * **Primaire inkomensongelijkheid**: De ongelijkheid die voortkomt uit marktwerking. * **Secundaire inkomensongelijkheid**: De ongelijkheid na belastingen en sociale zekerheid, oftewel de beschikbare (vaak geëquivaliseerde) gezinsinkomens. * **Tertiaire inkomensongelijkheid**: De ongelijkheid na aftrek van belastingen, sociale zekerheid en inclusie van collectieve voorzieningen. ### 4.4 Gelijkheid van kansen versus gelijkheid van uitkomsten Er is een fundamenteel onderscheid en debat tussen het nastreven van gelijkheid van kansen en gelijkheid van uitkomsten [20](#page=20). * **Absolute gelijkheid**: De vraag of absolute gelijkheid in uitkomsten wenselijk is, blijft een kernpunt van discussie [20](#page=20). * **Ongelijkheid en rechtvaardigheid**: De relatie tussen ongelijkheid en rechtvaardigheid is een centraal thema. * **Breder dan inkomen**: Ongelijkheid is niet beperkt tot inkomensverschillen. Ongelijkheid in welvaart, zoals gezondheid, geluk en werk-privébalans, is evenzeer relevant [20](#page=20). #### 4.4.1 Wereldwijde inkomensgroei (Milanovic) Onderzoek van Branko Milanovic naar de inkomensgroei tussen 1988 en 2008, per percentiel van het wereldwijde inkomen in 2008, toont een interessante distributie [20](#page=20). * **Grafische weergave**: De resultaten worden vaak weergegeven in de vorm van een "olifantengrafiek". * **Observaties**: * De middenklasse, met name in opkomende economieën, heeft aanzienlijke inkomensgroei gekend [20](#page=20). * De allerrijksten zagen ook een aanzienlijke stijging van hun inkomen [20](#page=20). * Lagere middenklassen in rijke landen hebben echter reëel minder te besteden gehad en op lange termijn geen verbetering gevonden [20](#page=20). * **Link met stemgedrag**: Milanovic linkt deze inkomensontwikkelingen aan mogelijke effecten op stemgedrag [20](#page=20). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Paretoprincipe (Pareto-efficiëntie) | Een situatie waarin het onmogelijk is om de welvaart van één persoon te verhogen zonder de welvaart van een ander te verminderen. Dit principe is cruciaal in de economie voor het beoordelen van de efficiëntie van allocaties. | | Allocatief vlak | Het economische domein dat zich bezighoudt met hoe middelen worden verdeeld en ingezet in een economie, met als doel de totale welvaart te maximaliseren. | | Distributief vlak | Het economische domein dat zich bezighoudt met hoe de welvaart of inkomens worden verdeeld onder de leden van de samenleving. | | Loonkloof (gender pay gap) | Het verschil tussen het gemiddelde bruto-uurloon van mannen en vrouwen, uitgedrukt als een percentage van het gemiddelde bruto-uurloon van mannen. | | Pigouviaanse heffing | Een belasting die wordt opgelegd aan activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de maatschappelijke kosten van die activiteit te internaliseren. | | Ex ante | Een benadering die zich richt op interventies of beleid dat plaatsvindt *voordat* een markt of proces begint, met als doel de uitkomst te beïnvloeden, bijvoorbeeld door gelijke toegang tot onderwijs te garanderen. | | Ex post | Een benadering die zich richt op interventies of beleid dat plaatsvindt *nadat* een markt of proces heeft plaatsgevonden, met als doel de uitkomst aan te passen, bijvoorbeeld door middel van herverdeling via belastingen. | | Stricte egalitarian | Een principe dat streeft naar een volkomen gelijke verdeling van middelen, ongeacht individuele keuzes of omstandigheden. | | Choice egalitarian | Een principe dat een gelijke verdeling van beloningen nastreeft, maar wel rekening houdt met de keuzes die individuen maken en compenseert voor factoren die buiten hun controle liggen, zoals afkomst. | | Meritocratisch principe | Een systeem waarin beloning gebaseerd is op individuele talenten en inzet, waarbij compensatie wordt geboden voor factoren zoals etniciteit of geslacht. | | Libertair principe | Een principe dat de nadruk legt op individuele realisaties en waarbij beloning uitsluitend gebaseerd is op wat een individu zelf verwezenlijkt, zonder compensatie voor externe factoren. | | Gelijkheid van kansen (equality of opportunity) | Het principe dat iedereen gelijke startkansen moet hebben, waarbij individuele uitkomsten (zoals inkomen) voornamelijk bepaald worden door eigen inspanningen en niet door omstandigheden. | | Gelijkheid van uitkomsten | Het principe dat individuen die gelijke inspanningen leveren, ook gelijke uitkomsten moeten hebben, wat impliceert dat verschillen door omstandigheden onaanvaardbaar zijn. | | Smaakdiscriminatie (taste-based discrimination) | Discriminatie die voortkomt uit persoonlijke voorkeuren of aversie van een individu tegenover bepaalde groepen mensen, gebaseerd op kenmerken zoals ras of geslacht. | | Statistische discriminatie | Discriminatie gebaseerd op gemiddelde kenmerken van een groep waartoe een individu behoort, in plaats van op de specifieke kenmerken van het individu zelf. | | Unadjusted gender pay gap | De ruwe, ongeregelde loonkloof tussen mannen en vrouwen, die het totale verschil in gemiddeld bruto-uurloon weergeeft zonder correctie voor factoren zoals sector, opleiding of ervaring. | | Explained gender pay gap | Het deel van de gender pay gap dat verklaard kan worden door objectieve factoren zoals verschillen in opleidingsniveau, werkervaring, sector van tewerkstelling en leeftijd. | | Unexplained gender pay gap | Het resterende deel van de gender pay gap dat niet verklaard kan worden door objectieve factoren, en dat wordt beschouwd als een indicatie van directe discriminatie. | | Geëquivaliseerd inkomen | Een maatstaf die het inkomen van een huishouden aanpast om rekening te houden met de grootte en samenstelling ervan, waardoor inkomens beter vergelijkbaar worden tussen huishoudens van verschillende omvang. | | Primaire inkomensongelijkheid | De ongelijkheid in inkomens zoals deze tot stand komt door marktwerking, vóór enige interventie van de overheid zoals belastingen of sociale zekerheid. | | Secundaire inkomensongelijkheid | De ongelijkheid in inkomens na aftrek van directe belastingen en sociale zekerheidsbijdragen, wat het beschikbare inkomen van huishoudens weergeeft. | | Tertiaire inkomensongelijkheid | De ongelijkheid in inkomens na alle herverdelingsmechanismen, inclusief belastingen, sociale zekerheid en de impact van collectieve voorzieningen zoals publieke diensten. | | Lorenzcurve | Een grafische weergave van de inkomens- of vermogensverdeling, waarbij de cumulatieve procentuele inkomens worden afgezet tegen het cumulatieve procentuele deel van de bevolking. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maatstaf voor de ongelijkheid in een inkomens- of vermogensverdeling, waarbij een waarde van 0 perfecte gelijkheid aanduidt en een waarde van 1 perfecte ongelijkheid. | | Intergenerationele inkomensmobiliteit | De mate waarin iemands economische positie in het leven wordt bepaald door de economische positie van zijn of haar ouders. Hoge mobiliteit betekent dat de afkomst minder bepalend is voor de toekomstige inkomenspositie. | | Intergenerationele inkomenselasticiteit | Een maatstaf die aangeeft hoeveel procent het inkomen van een kind verandert als het inkomen van de ouder met 1% verandert. Een hogere elasticiteit duidt op minder mobiliteit. | | Armoedegrens | Een drempelinkomen dat wordt gebruikt om te bepalen of iemand als arm wordt beschouwd. Dit kan absoluut (gebaseerd op basisbehoeften) of relatief (als percentage van het mediaaninkomen) zijn. | | Headcount ratio | Een maatstaf voor armoede die het percentage van de bevolking weergeeft dat onder de vastgestelde armoedegrens leeft. | | Absolute armoedemeting | Een manier om armoede te definiëren op basis van de minimale middelen die nodig zijn om te overleven, zoals voedsel, kleding en onderdak. | | Relatieve armoedemeting | Een manier om armoede te definiëren in verhouding tot de levensstandaard in een specifieke samenleving, meestal als een percentage van het mediaaninkomen. | | Materiele deprivatie | Het niet kunnen beschikken over een minimum aan materiële goederen en diensten die als noodzakelijk worden beschouwd voor deelname aan de samenleving. | | Matthew effect | Een fenomeen waarbij maatregelen die bedoeld zijn om specifieke groepen te helpen (vaak de armste), uiteindelijk toch meer ten goede komen aan de middenklasse of degenen die al beter gepositioneerd zijn. | | LNOB (Leave No One Behind) | Een principe dat centraal staat in duurzame ontwikkelingsdoelstellingen, waarbij wordt benadrukt dat beleid en ontwikkelingsinspanningen niemand mogen achterlaten, met speciale aandacht voor de meest kwetsbare groepen. |

# Klimaatverandering en de menselijke impact Dit onderwerp belicht de oorzaken, gevolgen en economische implicaties van klimaatverandering, met een focus op de significante rol van menselijke activiteiten. ### 1.1 Het probleem: klimaatverandering in een notendop Klimaatverandering wordt gekenmerkt door een versnelde temperatuurstijging, die nu al een 'code rood voor de mensheid' wordt genoemd. Elke fractionele toename in temperatuur heeft een merkbare impact op het klimaat. De effecten manifesteren zich reeds in extreem weer, zoals verhoogde neerslag in de winter met risico op overstromingen, en een recordaantal sterfgevallen door hittegolven, verergerd door hoge luchtvochtigheid. Deze weersomstandigheden veroorzaken aanzienlijke economische kosten, geschat op miljarden extra uitgaven door extreme weersomstandigheden. De ongekende menselijke impact op het milieu is direct gekoppeld aan economische ontwikkeling en de uitstoot van fossiele brandstoffen, wat heeft geleid tot een historisch hoge concentratie koolstof in de atmosfeer. #### 1.1.1 De fysieke realiteit versus klimaatbeleid Er is een duidelijk onderscheid tussen de **fysieke processen** die klimaatverandering veroorzaken, die sterk door de mens worden beïnvloed en waarover weinig tot geen onzekerheid bestaat, en **klimaatbeleid**, wat de maatschappelijke reactie en politieke beslissingen op deze veranderingen omvat. De huidige politieke reacties, zoals de focus op kernenergie, kunnen soms in strijd zijn met de wetenschappelijke consensus. #### 1.1.2 Temperatuurstijging en broeikasgassen De opwarming van de aarde, geïllustreerd door klimaatstrepen die de temperatuur weergeven, is een feit. De huidige temperatuurstijgingen zijn nog maar het begin, en verdere stijgingen zullen leiden tot sterkere beleidsreacties. De aarde warmt op door hittestraling, waarvan een deel wordt teruggekaatst naar de atmosfeer. Broeikasgassen gedragen zich als een isolerende deken, wat in koude gebieden nuttig kan zijn, maar in reeds warme regio's problematisch wordt. #### 1.1.3 De verstoorde koolstofcyclus De mens verstoort de natuurlijke koolstofcyclus, waarbij kooldioxide wordt uitgestoten en normaal gesproken wordt opgenomen door oceanen en ecosystemen. Deze verstoring leidt tot schommelingen in de aardse temperatuur. De concentratie van kooldioxide in de atmosfeer is significant gestegen: van ongeveer 340 ppm in 1980 naar 375 ppm in 2004, en projecties geven een verdere stijging aan naar 425,7 ppm in 2025. Deze menselijke invloed op de CO2-uitstoot is al meer dan 100 jaar bekend en wordt steeds duidelijker. #### 1.1.4 Tipping points en het Verdrag van Parijs Wetenschappelijke inzichten wijzen op enorme negatieve effecten bij een opwarming van 1,5 tot 2 graden Celsius. Het is daarom cruciaal om inspanningen te leveren om deze temperatuurstijgingen te beperken. Het Verdrag van Parijs, gesloten tijdens COP 21 in december 2015, heeft 196 landen ertoe aangezet om hun CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren en klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius", met streven naar 1,5 graden Celsius. #### 1.1.5 Noodzaak van emissiereducties en de emissiekloof Om de doelstelling van onder de 2 graden Celsius te halen, zijn zeer sterke jaarlijkse emissiereducties nodig (ongeveer 9%). Zelfs tijdens de COVID-19-crisis was de reductie slechts rond de 6%, wat niet voldoende was om klimaatbeleidsdoelstellingen te halen. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt de doelstellingen steeds moeilijker haalbaar. Er bestaat een aanzienlijke "emissiekloof" tussen de voorgestelde klimaatplannen van landen en wat er werkelijk nodig is. Te weinig aandacht wordt hieraan besteed in begrotingsgesprekken en regeringsformaties. ### 1.2 Ongelijkheid en mondiale verantwoordelijkheid Historisch gezien is 92% van de emissies afkomstig van het globale noorden. De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het budget om onder de 2 graden Celsius te blijven al zes keer overschreden. Dit moet in rekening worden gebracht bij het klimaatbeleid, aangezien er grote verschillen bestaan tussen de meest vervuilende entiteiten en de gemiddelde vervuiling. #### 1.2.1 Kritiek op COP-onderhandelingen en het "roadmap issue" Recente COP-conferenties, ondanks hoge verwachtingen, hebben teleurstellingen opgeleverd. Organisatorische problemen, visieverschillen en de aanwezigheid van lobbyisten uit de fossiele sector bemoeilijken vooruitgang. De consensus om te gaan aan het tempo van de traagste leerling wordt door sommige landen geblokkeerd. Een coalitie van 80 landen werkt buiten de COP om aan concrete roadmaps voor minder fossiele brandstoffen. #### 1.2.2 De rol van adaptatie en technologische oplossingen Er is een trend om de focus te verleggen naar adaptatie en technologie, maar deze bieden geen alternatief voor mitigatie (het terugdringen van uitstoot) en ondermijnen de 1,5 graden Celsius doelstelling. Dit wordt gezien als een vorm van "Climate Denialism 2.0", waarbij de verantwoordelijkheid wordt afgeschoven ("what aboutism"), technologisch optimisme wordt gepredikt ("technologie zal het wel oplossen") en actie wordt uitgesteld. ### 1.3 Economie en klimaat: een hernieuwde kijk #### 1.3.1 Macro-economie en de vergeten milieugrenzen Traditionele macro-economie richt zich op het sturen van outputniveau (BBP) via monetair, budgettair en langetermijnbeleid, maar negeert vaak milieuproblemen, grondstoffen en vervuiling. Planetary boundaries, zoals Earth Overshoot Day (24 juli 2025), tonen de ecologische voetafdruk van economieën. Klimaatverandering is één van de overschreden grenzen, met potentieel grotere impact dan andere zoals PFOS. Bovendien wordt economische ongelijkheid, zowel in inkomen als vermogen, vaak vergeten. De economie wordt te vaak beschouwd als een losstaand systeem, zonder aandacht voor sociale rechtvaardigheid of ecologische grenzen. #### 1.3.2 Klimaat in economische vakken: een externe factor In economische vakken wordt klimaat niet altijd expliciet gelinkt aan het outputniveau of energieparameters in productiefuncties. Soms wordt de impact van olieprijzen op het outputniveau behandeld. In andere vakken wordt CO2-uitstoot gezien als een negatieve externaliteit: de productie of consumptie van een goed beïnvloedt anderen zonder compensatie. Het niet in rekening nemen van zulke externe effecten leidt tot suboptimale allocaties en welvaartsverlies. > **Tip:** Een negatieve externaliteit is een onbedoeld gevolg van productie of consumptie dat derden schaadt zonder dat daarvoor wordt gecompenseerd. Voorbeelden zijn luchtvervuiling of geluidsoverlast. #### 1.3.3 Internaliseren van externaliteiten en marktfalen Ongecontroleerde markten leiden tot een te hoge verhandelde hoeveelheid en een te lage prijs wanneer externaliteiten niet worden geïnternaliseerd. Oplossingen omvatten het internaliseren van de kosten van externaliteiten, bijvoorbeeld via belastingen (carbon tax) of verhandelbare emissierechten (ETS). Milieu-economie analyseert deze marktfalen, maar de analyse wordt vaak beperkt tot micro-economische problemen, terwijl de planetaire grenzen juist worden overschreden door de grootschalige productie en uitstoot. "Alle prijzen zijn fout" als externe kosten niet worden meegerekend. > **Tip:** Het principe van "de vervuiler betaalt" is cruciaal voor het internaliseren van externe kosten. Pigouviaanse belastingen kunnen welvaartsverhogend werken door marktfalen te corrigeren. #### 1.3.4 De rol van macro-economie en ecologische economie Hoewel milieuproblemen vaak als micro-economisch worden beschouwd, heeft de schaal van de economie een directe macro-economische impact. Beleid moet zich richten op de optimale schaal van de economie en bredere perspectieven, zoals die van de ecologische economie, integreren. Innovaties zoals de EU Green Deal en Fit-for-55 initiatieven proberen hieraan tegemoet te komen. #### 1.3.5 Modellen van duurzame ontwikkeling en productiefuncties Modellen van duurzame ontwikkeling, zoals die van Costanza, integreren economische productie (Y) als functie van kapitaal (K), arbeid (N) en natuur. Output kan worden geconsumeerd of geïnvesteerd, waarbij investeringen de productiefactoren versterken. Eigendomsrechten en substitueerbaarheid van productiefactoren hebben grenzen. Modellen die sociaal en natuurlijk kapitaal meenemen, stellen welzijn als einddoel, niet enkel productie. #### 1.3.6 De IPAT-vergelijking en ontkoppeling De IPAT-vergelijking (Impact = Population x Affluence x Technology) biedt een kader om de maatschappelijke impact op het milieu te analyseren. $$ I = P \times A \times T $$ Waarbij: * $I$ staat voor milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor populatie (bevolkingsomvang). * $A$ staat voor affluence (rijkdom, gemeten per capita, bv. BBP/capita). * $T$ staat voor technologie (bv. CO2-intensiteit per dollar BBP). Toenemende bevolking ($P$) en rijkdom ($A$) vergroten de impact, terwijl technologie ($T$) deze kan beperken. De historische groei van $P$ en $A$ is echter zo significant dat technologie deze niet volledig kan compenseren, wat leidt tot stijgende CO2-uitstoot. De Kaya-identiteit, een specifieke toepassing van IPAT, legt de link tussen inkomen, energieverbruik en CO2-uitstoot. > **Example:** Een stijging van de bevolking en een toename van de welvaart per persoon leiden tot een hogere vraag naar goederen en diensten, wat de milieu-impact vergroot, zelfs als de technologie efficiënter wordt. #### 1.3.7 De illusie van "groene groei" en ontkoppeling "Groene groei" suggereert dat economische groei kan plaatsvinden zonder toename van milieuschade. Er is echter weinig empirisch bewijs voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik en CO2-emissies op mondiaal niveau bij permanente economische groei. De snelheid van ontkoppeling is onvoldoende om de opwarming van de aarde binnen de 1,5°C of 2°C te beperken. Alternatieve strategieën zoals "sufficiëntie" (focussen op affluence $A$ in de IPAT-vergelijking) worden voorgesteld. "Ontkoppeling ontkracht" toont aan dat rebound-effecten, probleemverschuiving en de groei van de diensteneconomie bovenop de materiële economie de voordelen van technologie beperken. #### 1.3.8 De status van klimaatdoelstellingen en beleidsmaatregelen De EU boekt vooruitgang op het gebied van hernieuwbare energie, maar voor energie-efficiëntie en emissiereductie is een versnelling nodig. Veel landen lopen achter op hun reductietrajecten. De huidige beleidsmaatregelen zijn nog te beperkt om de doelstellingen van Parijs te halen. Zelfs met aangekondigd beleid tot 2030 en 2035 blijven de temperatuurstijgingen waarschijnlijk boven de 1,5°C, hoewel zonder beleid de opwarming richting 4°C zou gaan. De EU Green Deal draagt bij aan beter klimaatbeleid, maar is op zichzelf nog niet voldoende. #### 1.3.9 Beleid en de toekomst van emissies Maatregelen voor de toekomst omvatten het stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen, het terugdringen van geboortegratena en het stimuleren van energie- en koolstofintensiteitsreducties via technologische interventies. Klimaatbeleid omvat koolstofprijzen (klimaatdividenden, carbon border adjustment tax), publieke investeringen in infrastructuur en R&D, groen monetair beleid en duurzame financiering, evenals een "just transition" met sociale klimaatfondsen. ### 1.4 Ecologische macro-economie en modellen Ecologische macro-economie richt zich op de schaal van economische activiteiten, die vaak afwezig is in traditionele macro-economische theorieën. Het afwegen van kosten en baten van economische activiteiten, rekening houdend met planetaire grenzen, is cruciaal. Er worden ecologische macro-econometrische modellen ontwikkeld die systeemdynamische modellen, post-Keynesiaanse groeitheorie en de concepten van "Limits to Growth" integreren, met aandacht voor reële en monetaire economie, verdelingsaspecten en milieugrenzen. #### 1.4.1 IS-LM-EE modellen Het IS-LM-model wordt uitgebreid met ecologische grenzen (IS-LM-EE). De "environmental condition" (EC) definieert de duurzame schaal van economische activiteiten. Het verlaten van deze grenzen leidt tot ecologische overshoot. De schaal van output mag niet hoger zijn dan een bepaalde limiet op de output-as om de planetaire grenzen niet te overschrijden. In het model van Lawn is de EC niet verticaal, maar afhankelijk van de rentevoet ($R$), de mate waarin externaliteiten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). Hogere rentevoeten remmen investeringen en technologische vooruitgang, wat de ecologische efficiëntie negatief beïnvloedt. > **Example:** Een hogere rentevoet ($R$) kan leiden tot een lagere investering in hernieuwbare energie, wat de technische efficiëntie van hulpbronnengebruik negatief beïnvloedt en de ecologische duurzaamheid van de output vermindert. #### 1.4.2 Conclusies voor de toekomst Ecologische macro-economie is een snel evoluerend veld dat nog weinig aandacht krijgt in standaard macro-economische handboeken, ondanks de urgentie van milieuproblematiek. Het onderwijs in economie moet hier meer aandacht aan besteden om de economen van de toekomst voor te bereiden. De conclusies benadrukken de noodzaak van beleid gericht op koolstofprijzen, publieke investeringen, groen monetair beleid en een rechtvaardige transitie, terwijl de rol van economische groei kritisch wordt bevraagd. --- # Economische modellen en klimaatbeleid Oké, hier is een gedetailleerd studiemateriaal over economische modellen en klimaatbeleid, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Economische modellen en klimaatbeleid Dit thema onderzoekt hoe economische modellen, zoals het IS-LM-model en de IPAT-vergelijking, worden ingezet voor de analyse van klimaatproblemen, en hoe beleidsreacties, waaronder het Parijsakkoord en de EU Green Deal, hierop inspelen. ### 2.1 De urgentie van klimaatverandering: Probleemschets Klimaatverandering manifesteert zich door steeds extremere weersomstandigheden, zoals hevige neerslag met overstromingsrisico's en dodelijke hittegolven, die aanzienlijke economische kosten met zich meebrengen. Wetenschappelijke inzichten tonen aan dat de toename van de mondiale temperatuur, reeds beïnvloed door menselijke activiteiten en de uitstoot van fossiele brandstoffen, zich sneller voltrekt dan in het verleden. * **Fysieke processen vs. Klimaatbeleid:** Klimaatontwrichting is een fysiek proces, sterk beïnvloed door de mens, met weinig tot geen onzekerheid. Klimaatbeleid daarentegen betreft de maatschappelijke en politieke reactie hierop. * **Uitstoottrends:** De CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen vertoont een stijgende trend, met de verwachting dat de piek binnen vijf jaar bereikt zal worden. Economische crises leiden tijdelijk tot een dip in de uitstoot, wat de sterke koppeling tussen outputniveau en CO2-uitstoot aantoont. ### 2.2 Economische modellen en milieuanalyse Traditionele economische modellen houden vaak onvoldoende rekening met milieuproblemen zoals grondstoffenverbruik en vervuiling. De aanpak van klimaatverandering vereist echter een integratie van ecologische grenzen in economische analyse. #### 2.2.1 De IPAT-vergelijking De IPAT-vergelijking is een raamwerk om de maatschappelijke impact op het milieu te analyseren. De formule luidt: $$I = P \times A \times T$$ Waarbij: * $I$ staat voor Impact op het milieu. * $P$ staat voor Populatie (bevolking). * $A$ staat voor Affluence (rijkdom, vaak gemeten als BBP per hoofd van de bevolking). * $T$ staat voor Technologie (bijvoorbeeld CO2-intensiteit, d.w.z. hoeveel CO2 wordt uitgestoten per eenheid BBP). **Toepassingen en beperkingen:** De IPAT-vergelijking helpt bij het begrijpen van de factoren die de milieu-impact bepalen. De exponentiële toename van de mondiale bevolking en de welvaart heeft geleid tot een stijgende milieu-impact, ondanks technologische vooruitgang die de impact per eenheid product probeert te verminderen. De effectiviteit van technologie om de impact te compenseren, vooral bij aanhoudende groei van $P \times A$, is echter een cruciaal aandachtspunt. #### 2.2.2 Ontkoppeling (Decoupling) Ontkoppeling verwijst naar het loskoppelen van economische groei van milieuschade. * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. Studies tonen aan dat er momenteel geen empirisch bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij permanente economische groei. Ook voor CO2-emissies is absolute ontkoppeling aan een tempo dat nodig is om de opwarming te beperken tot 1.5°C of 2°C, zeer onwaarschijnlijk. Dit suggereert dat "groene groei" mogelijk een misleidend doel is. **"Decoupling Debunked" argumenten:** * **Rebound-effecten:** Technologische efficiëntie kan leiden tot een toename van consumptie, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Problem shifting:** De verschuiving naar een diensteneconomie vervangt de materiële economie niet volledig en kan leiden tot nieuwe milieudruk. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De huidige technologische vooruitgang is vaak onvoldoende of ongepast om de milieu-impact significant te verminderen. #### 2.2.3 Economische modellen en ecologische grenzen Traditionele macro-economische modellen negeren vaak de ecologische grenzen en de schaal van de economie. Ecologische macro-economie richt zich op de problematiek van de optimale schaal van een economie, waarbij de kosten en baten van economische activiteiten in relatie tot planetaire grenzen worden afgewogen. Modellen zoals de EuroGreen- en SFC-modellen integreren reële en monetaire economie, distributie en milieugrenzen. * **IS-LM-model met ecologische component (IS-LM-EE):** Introductie van ecologische grenzen in het IS-LM-model om de duurzaamheid van economische activiteit te analyseren. Een curve (EC) geeft de maximale schaal van productie aan die binnen ecologische grenzen blijft. Afwijking van deze curve betekent ecologische overshoot. * Factoren die de schaal van output beïnvloeden, zijn de rentevoet ($R$), de mate waarin kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). ### 2.3 Klimaatbeleid: Internationale en Europese Initiatieven #### 2.3.1 Het Parijsakkoord Het Parijsakkoord, gesloten tijdens COP 21 in 2015, is een mondiaal akkoord waarbij 196 landen ermee instemmen de CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren en de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder 2 graden Celsius", met inspanningen om dit te beperken tot 1.5 graden Celsius. **Uitdagingen en emissiekloof:** Er is een aanzienlijke kloof tussen de klimaatplannen van landen en wat nodig is om het 2°C-doel te halen. Om onder de 2°C te blijven, zijn jaarlijkse emissiereducties van 9% nodig, wat aanzienlijk hoger is dan de reducties tijdens de COVID-19-pandemie. Uitstel van beleid maakt het behalen van doelstellingen steeds moeilijker. #### 2.3.2 De EU Green Deal en Fit for 55 De EU Green Deal en het bijbehorende "Fit for 55"-pakket zijn ambitieuze initiatieven om de Europese klimaatdoelstellingen te realiseren. * **Doelstellingen:** Het doel is om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met minstens 55% te verminderen ten opzichte van 1990, en klimaatneutraliteit te bereiken tegen 2050. * **Voortgang:** Hoewel de EU vooruitgang boekt, vooral op het gebied van hernieuwbare energie, volstaan de huidige maatregelen nog niet om de doelstellingen voor energie-efficiëntie en emissiereductie te halen. De effectiviteit van de EU Green Deal wordt nog steeds geëvalueerd, maar het is duidelijk dat aanzienlijke extra inspanningen nodig zijn. * **Emissiescenario's:** Zelfs met aangekondigd beleid is het nog steeds de vraag of de temperatuurstijging beperkt kan worden tot 1.5°C. Zonder klimaatbeleid zou de opwarming echter aanzienlijk hoger uitvallen (naar schatting 4°C). #### 2.3.3 Specifieke beleidsinstrumenten en uitdagingen * **Koolstofprijs:** Invoering van koolstofprijzen, klimaatdividenden, en grenswaarde-aanpassingsmechanismen (CBAM) worden als belangrijke instrumenten beschouwd. * **Publieke investeringen:** Investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling (R&D) en technologie, evenals groen monetair beleid en duurzame financiering, zijn cruciaal. * **Just Transition:** Het waarborgen van een rechtvaardige overgang (just transition) is essentieel, bijvoorbeeld via het Sociaal Klimaatfonds binnen het "Fit for 55"-pakket. * **Lobbyen en klimaatontkenning:** De invloed van lobbyisten uit de fossiele industrie en klimaatontkenning blijven significante obstakels voor effectief klimaatbeleid. Er wordt ook gesproken over "Climate Denialism 2.0", waarbij klimaatwetenschap wordt ondermijnd door strategische debatten te sturen, zoals de nadruk op adaptatie en technologische oplossingen zonder mitigatie. * **Historische verantwoordelijkheid:** De historische bijdrage aan CO2-uitstoot ligt voornamelijk bij het globale noorden, met de rijkste 1% van de wereld die een onevenredig groot deel van het beschikbare koolstofbudget heeft verbruikt. ### 2.4 De rol van economen en macro-economische modellen De ecologische macro-economie streeft ernaar om de schaal van de economie binnen ecologische grenzen te houden. Dit vereist een bredere kijk dan traditionele modellen, die vaak de nadruk leggen op kortetermijnstabilisatie van output en inflatie, zonder voldoende rekening te houden met milieu-impact en mondiale schaal. #### 2.4.1 Macro-economische beleidsvorming en klimaat Traditioneel macro-economisch beleid richt zich op het sturen van output, inflatie en werkgelegenheid. Milieu-aspecten, zoals grondstoffengebruik en ecologische voetafdruk, werden lange tijd onderbelicht. De economische theorie erkent weliswaar het concept van negatieve externaliteiten (zoals CO2-uitstoot), maar de implementatie van beleidsinstrumenten (zoals koolstoftaksen) om deze te internaliseren, stuit op praktische en politieke uitdagingen. #### 2.4.2 Conclusies uit de ecologische macro-economie * **Ontwikkeling van modellen:** Ecologische macro-economische modellen zijn volop in ontwikkeling en worden steeds belangrijker geacht, gezien de urgentie van milieuproblematiek. * **Schaal als centraal thema:** De optimale schaal van de economie en de afweging tussen economische activiteit en milieudruk zijn centrale thema's. * **Beleidsperspectieven:** * Stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen. * Terugdringen van geboortegraties en vergroten van generatiekloven in landen met hoge bevolkingsgroei. * Verdere reductie van energie-intensiteit en aanmoedigen van koolstofintensiteitsdaling via technologische ingrepen. * Het bepalen van de rol van economische groei in het licht van klimaatdoelstellingen. > **Tip:** Begrijp de beperkingen van technologische oplossingen alleen en de noodzaak van een alomvattende aanpak die ook de schaal van economische activiteit en consumptie aanpakt. > **Tip:** Let op het verschil tussen relatieve en absolute ontkoppeling. Absolute ontkoppeling is cruciaal voor het behalen van klimaatdoelen. --- # Ontkoppeling van economische groei en milieuschade Dit onderwerp onderzoekt het concept van ontkoppeling, de mogelijkheid van groene groei en de uitdagingen die gepaard gaan met het bereiken van absolute ontkoppeling van economische activiteiten en milieuschade. ### 3.1 Inleiding tot de problematiek: klimaatontwrichting en economische activiteit De huidige economische ontwikkeling, sterk gedreven door het gebruik van fossiele brandstoffen, heeft geleid tot een ongekende toename van de CO2-uitstoot en een versnelde klimaatopwarming. De fysieke processen achter klimaatontwrichting zijn sterk beïnvloed door de mens, waarbij er weinig tot geen onzekerheid meer bestaat over de ernst van het probleem. De stijgende temperaturen hebben directe gevolgen zoals extreme hittegolven en overstromingen, die leiden tot menselijke sterfte en aanzienlijke economische kosten. > **Tip:** De relatie tussen menselijke activiteiten en klimaatverandering is wetenschappelijk breed erkend. Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen de fysieke realiteit van klimaatontwrichting en het beleid dat wordt gevoerd als reactie hierop. Er is een duidelijke correlatie tussen economische output en CO2-uitstoot. Periodes van economische neergang leiden vaak tot een daling van de CO2-uitstoot, wat de sterke link tussen deze twee variabelen onderstreept. Desondanks is de wereldwijde CO2-uitstoot nog steeds stijgende en wordt de piek pas op korte termijn verwacht. Het Parijsakkoord, gesloten in 2015, beoogt de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius" boven pre-industriële niveaus. Om dit doel te bereiken, zijn echter zeer ambitieuze emissiereducties nodig, die aanzienlijk hoger liggen dan de reducties die tijdens de COVID-19-crisis werden gerealiseerd. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt het steeds moeilijker om de gestelde doelstellingen te halen. ### 3.2 De IPAT-vergelijking en het concept van ontkoppeling De IPAT-vergelijking biedt een raamwerk om de factoren te begrijpen die bijdragen aan de maatschappelijke impact op het milieu. De formule luidt: $$ I = P \times A \times T $$ Waar: * $I$ staat voor milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor Populatie (aantal mensen). * $A$ staat voor Affluence (rijkdom, vaak gemeten als BBP per capita). * $T$ staat voor Technologie (de efficiëntie waarmee productie en consumptie leiden tot milieu-impact, uitgedrukt als milieu-intensiteit). Door de jaren heen is de menselijke bevolking ($P$) sterk toegenomen en is de welvaart ($A$) ook significant gestegen, wat leidt tot een groeiende milieu-impact. Technologische vooruitgang ($T$) kan deze impact enigszins afremmen door bijvoorbeeld energie-efficiëntie te verhogen of de CO2-intensiteit van productie te verlagen. Echter, de toename van $P \times A$ is historisch gezien groter dan de afremmende factor van $T$, waardoor de totale milieu-impact, zoals de CO2-uitstoot, blijft stijgen. > **Tip:** De "technologie" factor ($T$) in de IPAT-vergelijking is cruciaal. Het omvat zowel de energie-intensiteit (hoeveelheid energie nodig per eenheid BBP) als de koolstofintensiteit (hoeveel CO2 wordt uitgestoten per eenheid energie). Het concept van ontkoppeling onderzoekt of economische groei ($A$) kan plaatsvinden zonder een evenredige of zelfs enige toename van milieuschade ($I$). * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. ### 3.3 Uitdagingen en kritiek op "groene groei" Ondanks de hoop op technologische oplossingen en "groene groei", is er aanzienlijke scepsis. Studies hebben aangetoond dat er empirisch geen bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij aanhoudende economische groei. De ontkoppeling van CO2-emissies, zelfs onder optimistische beleidsvoorwaarden, vindt waarschijnlijk niet snel genoeg plaats om de opwarming van de aarde te beperken tot 1.5 of 2 graden Celsius. Dit leidt tot de conclusie dat "groene groei" mogelijk een misleidend doel is. Verschillende factoren ondermijnen de effectiviteit van ontkoppeling: * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie leiden vaak tot een toename van consumptie, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Probleemverschuiving (problem shifting):** Activiteiten die milieu-impact veroorzaken, worden verplaatst naar andere sectoren of regio's. * **Diensteneconomie:** Een verschuiving naar een diensteneconomie vindt plaats bovenop de materiële economie, en niet ter vervanging ervan. * **Beperkt recyclepotentieel:** De mogelijkheden voor recyclage zijn vaak beperkt. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De technologische vooruitgang is onvoldoende of niet gepast om de milieu-impact significant te reduceren. * **Cost shifting:** De kosten van milieuschade worden vaak verschoven van productie naar consumptie. > **Tip:** De focus op technologie als enige oplossing voor klimaatverandering kan leiden tot uitstel van noodzakelijke beleidsmaatregelen die productie of consumptie beogen te beperken. ### 3.4 Ecologische macro-economie als alternatief De traditionele macro-economie behandelt milieuproblematiek vaak als een micro-economisch vraagstuk van marktfalen, of negeert het volledig. Ecologische macro-economie daarentegen plaatst de problematiek van schaal centraal. Het onderzoekt de "optimale schaal" van de economie, waarbij kosten en baten van economische activiteiten worden afgewogen in relatie tot ecologische grenzen. Modellen binnen de ecologische macro-economie, zoals systeemdynamische SFC-modellen en ecologische macro-econometrische modellen, integreren de reële economie, monetaire aspecten, verdelingsvraagstukken en milieugrenzen. Deze modellen gaan vaak terug naar de inzichten van "Limits to Growth" en trachten de economie te zien als een onderdeel van een groter sociaal-natuurlijk systeem, in plaats van een geïsoleerd systeem. Een belangrijk instrument in deze benadering is het aanpassen van macro-economische modellen, zoals het IS-LM-model, met ecologische grenzen. Dit kan de maximale duurzame schaal van de economie in kaart brengen en aangeven wanneer de planetaire grenzen worden overschreden. > **Example:** Een aangepast IS-LM-model kan een curve tonen die de maximale ecologische schaal vertegenwoordigt. Outputniveaus boven deze curve duiden op ecologische overschrijding. Parameters zoals de rentevoet ($R$), de mate van internalisatie van externaliteiten ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$) beïnvloeden de positie van deze duurzaamheidsgrens. ### 3.5 Conclusies en noodzakelijke beleidsmaatregelen Om de milieuproblematiek effectief aan te pakken, is een breder macro-economisch perspectief nodig. Dit omvat: * **Koolstofprijzen en klimaatdividenden:** Het internaliseren van de kosten van CO2-uitstoot via belastingen of verhandelbare emissierechten, en het terugsluizen van de opbrengsten naar burgers. * **Publieke investeringen:** Gerichte investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling, en technologieën die duurzaamheid bevorderen. * **Groen monetair beleid en sustainable finance:** Het integreren van duurzaamheidscriteria in financieel beleid en investeringsbeslissingen. * **Een rechtvaardige transitie (just transition):** Zorgen dat de transitie naar een duurzame economie sociaal rechtvaardig verloopt, met aandacht voor de impact op werknemers en gemeenschappen. De ecologische macro-economie benadrukt dat het stabiliseren van economische activiteiten in voldoende ontwikkelde landen, het terugdringen van geboortegraten in landen met hoge bevolkingsgroei, en het voortdurend verbeteren van energie- en koolstofintensiteit cruciaal zijn. Alleen door een combinatie van beleidsmaatregelen op macro-economisch niveau, gericht op zowel schaal als technologie, kan een duurzame toekomst worden nagestreefd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire grenzen | Concept dat de negen planetaire grenzen definieert die de stabiliteit van het aardse systeem garanderen, en waarbinnen menselijke activiteiten veilig kunnen opereren zonder onomkeerbare ecologische schade te veroorzaken. | | IS-LM-model | Een economisch model dat de relatie tussen de goederenmarkt (IS-curve) en de geldmarkt (LM-curve) weergeeft, gebruikt om macro-economische evenwichten en de effecten van economisch beleid te analyseren. | | Productiefunctie | Een economische formule die de relatie tussen de inputfactoren (zoals kapitaal en arbeid) en de output (productie) van een economie weergeeft, zonder rekening te houden met milieuaspecten. | | Klimaatverandering | Langetermijnveranderingen in de gemiddelde weerspatronen die de aarde kenmerken, voornamelijk veroorzaakt door menselijke uitstoot van broeikasgassen, wat leidt tot stijgende temperaturen en extreem weer. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die warmte vasthouden en zo bijdragen aan het broeikaseffect, zoals koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O). | | CO2-uitstoot | De uitstoot van koolstofdioxide, voornamelijk afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen, die een belangrijke bijdrage levert aan de klimaatverandering. | | Fossiele brandstoffen | Brandstoffen die zijn gevormd uit de resten van organisch materiaal dat miljoenen jaren geleden leefde, zoals steenkool, aardolie en aardgas. | | Klimaatontwrichting | De ernstige verstoring van het klimaat door menselijke activiteiten, met ingrijpende gevolgen voor ecosystemen, economieën en menselijke samenlevingen. | | Klimaatbeleid | De reeks maatregelen en strategieën die overheden en internationale organisaties implementeren om klimaatverandering aan te pakken, onder andere door de reductie van broeikasgasemissies. | | IPAT-vergelijking | Een ecologisch model dat de milieu-impact (I) relateert aan Bevolking (P), Welvaart/Affluence (A) en Technologie (T), waarbij I = P x A x T. | | Ontkoppeling | Het proces waarbij economische groei wordt losgekoppeld van milieuschade, wat betekent dat de economie kan groeien zonder een evenredige toename van de negatieve milieu-impact. | | Relatieve ontkoppeling | Een situatie waarin de milieuschade langzamer groeit dan de economische groei. | | Absolute ontkoppeling | Een situatie waarin de milieuschade daalt, terwijl de economische groei doorgaat. | | Groene groei | Een economisch model dat streeft naar economische groei met minimale of zelfs positieve milieueffecten, voornamelijk door technologische innovatie en efficiëntie. | | Parijsakkoord | Een internationaal verdrag uit 2015 dat tot doel heeft de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius, en inspanningen te leveren om deze te beperken tot 1,5 graden Celsius boven pre-industriële niveaus. | | EU Green Deal | Een ambitieus pakket maatregelen van de Europese Unie gericht op het klimaatneutraal maken van Europa tegen 2050, met als tussendoel een reductie van 55% van de broeikasgasemissies tegen 2030. | | Carbon tax | Een belasting op de uitstoot van koolstofdioxide of andere broeikasgassen, bedoeld om vervuilers te ontmoedigen en investeringen in schonere technologieën te stimuleren. | | Emissierechten (ETS) | Een marktmechanisme waarbij een limiet wordt gesteld aan de totale hoeveelheid toegestane emissies, en bedrijven emissierechten kunnen kopen en verkopen. | | Negatieve externaliteit | Een kost die een economische activiteit oplegt aan derden die niet direct bij de transactie betrokken zijn, zoals vervuiling door een fabriek. | | Marktfalen | Een situatie waarin de vrije markt niet efficiënt functioneert en leidt tot suboptimale uitkomsten, vaak als gevolg van externaliteiten of informatie-asymmetrie. | | Macro-economie | De tak van de economie die zich bezighoudt met de studie van economieën in hun geheel, inclusief aggregaat variabelen zoals inflatie, werkloosheid en economische groei. | | Ecologische macro-economie | Een subdiscipline binnen de economie die de interactie tussen economische systemen en de ecologische grenzen van de planeet bestudeert, met nadruk op schaal en duurzaamheid. | | Optimal schaal | Het niveau van economische activiteit dat een evenwicht vindt tussen economische baten en ecologische kosten, binnen de draagkracht van het milieu. | | Well below 2 degrees C | Een doelstelling uit het Parijsakkoord om de wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot ruimschoots onder de 2 graden Celsius ten opzichte van het pre-industriële niveau. | | Emission gap | Het verschil tussen de broeikasgasemissies die worden voorspeld op basis van het huidige beleid van landen en de emissies die nodig zijn om de klimaatdoelstellingen van het Parijsakkoord te halen. | | Globale noorden | De rijkere, geïndustrialiseerde landen, die historisch gezien verantwoordelijk zijn voor een groot deel van de cumulatieve CO2-uitstoot. | | WEM (With Existing Measures) | Een scenario dat de verwachte emissiereductie weergeeft op basis van reeds bestaande klimaatbeleidsmaatregelen. | | WAM (With Additional Measures) | Een scenario dat de verwachte emissiereductie weergeeft na implementatie van aanvullende klimaatbeleidsmaatregelen. | | Fit for 55 | Een pakket wetgevende voorstellen van de Europese Commissie om de EU-klimaatdoelstellingen voor 2030 te halen, waaronder een reductie van broeikasgasemissies met minstens 55%. | | Klimaatneutraliteit | Een staat waarin de uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten wordt gecompenseerd door de verwijdering ervan uit de atmosfeer, wat resulteert in netto nul emissies. | | Technologisch optimisme | Het geloof dat technologische vooruitgang de belangrijkste oplossing zal bieden voor milieuproblemen, wat soms kan leiden tot uitstel van directe beleidsmaatregelen. | | Sufficiëntie | Een strategie die zich richt op het verminderen van consumptie en productie om de milieudruk te verlagen, in plaats van enkel te vertrouwen op technologische oplossingen. | | Tipping points | Kritieke drempels in klimaatsystemen die, eenmaal overschreden, kunnen leiden tot abrupte en onomkeerbare veranderingen in het klimaat. | | Broeikasgassen emissies | De uitstoot van gassen die bijdragen aan het broeikaseffect, zoals CO2, methaan en lachgas. | | Energie-efficiëntie | Het vermogen om met minder energie dezelfde dienst of hetzelfde product te leveren. | | Hernieuwbare energie | Energie afkomstig uit natuurlijke bronnen die zichzelf aanvullen, zoals zonlicht, wind en water. | | Energieverbruik | De totale hoeveelheid energie die wordt gebruikt in een economie of door een entiteit. | | Welvaart | De mate van welzijn en economische welvaart in een samenleving, vaak gemeten aan de hand van factoren zoals inkomen, gezondheid en onderwijs. | | Milieueconomie | Een tak van de economie die zich richt op de interactie tussen economische activiteiten en het milieu, met inbegrip van de analyse van vervuiling, grondstoffen en duurzame ontwikkeling. | | Kosten van externaliteiten | De maatschappelijke kosten die voortvloeien uit negatieve externaliteiten, zoals vervuiling. | | Pigouviaanse belasting | Een belasting die wordt geheven op activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de kosten van die externaliteiten te internaliseren en de activiteit te ontmoedigen. | | Ecologische voetafdruk | Een maatstaf voor de hoeveelheid biologisch productieve land- en wateroppervlakte die nodig is om de consumptie van een individu, gemeenschap of land te ondersteunen, en om de geproduceerde afvalstoffen te absorberen. | | Earth Overshoot Day | De dag van het jaar waarop de mensheid meer van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet heeft verbruikt dan de aarde in datzelfde jaar kan regenereren. | | Safe Operating Space | Het concept van een ecologische en sociale 'veilige zone' voor menselijke activiteiten, ontworpen om de stabiliteit van het aardse systeem te waarborgen en welzijn te bevorderen. | | PFOS | Perfluoroctaan sulfonaten, een groep van chemische stoffen die persistent zijn in het milieu en schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. | | CBAM | Carbon Border Adjustment Mechanism, een mechanisme van de EU dat een koolstofprijs oplegt aan bepaalde geïmporteerde goederen om te voorkomen dat Europese bedrijven oneerlijk worden benadeeld door strengere klimaatregels. | | Just transition | Een benadering die ervoor zorgt dat de transitie naar een klimaatneutrale economie sociaal rechtvaardig en inclusief is, waarbij werknemers en gemeenschappen die getroffen worden door de transitie worden ondersteund. | | Klimaatdividend | Een systeem waarbij inkomsten uit koolstofbelastingen worden teruggegeven aan de bevolking, vaak op een gelijke basis, om de financiële lasten van de belasting te verzachten. | | Ecologische macro-economische modellen | Geavanceerde economische modellen die de interactie tussen economische activiteit en ecologische processen op macroscopisch niveau analyseren. | | Post-Keynesiaanse groeitheorie | Een economische theorie die de nadruk legt op de rol van bestedingen, onzekerheid en instellingen in economische groei, en die vaak kritisch staat tegenover neoklassieke economische modellen. | | Limits to Growth | Een invloedrijk rapport uit 1972 dat de mogelijke gevolgen van exponentiële economische en bevolkingsgroei op een eindige planeet onderzocht, en waarschuwde voor mogelijke grenzen aan groei. | | Winst | Het verschil tussen opbrengsten en kosten in een economische transactie of activiteit. | | Energiegebruik | De consumptie van energie, een cruciale factor in economische productie en milieu-impact. | | Arbeid | Menselijke inspanning die wordt geleverd in het productieproces. | | Input/output model | Een economisch model dat de onderlinge afhankelijkheid tussen verschillende sectoren van een economie beschrijft, waarbij de output van de ene sector de input is voor een andere. | | IS-LM-EE model | Een uitbreiding van het standaard IS-LM-model die ecologische grenzen en duurzaamheid integreert, vaak met een "environmental condition" (EC). | | Environmental condition (EC) | Een voorwaarde in economische modellen die de ecologische beperkingen weergeeft, zoals de duurzaamheid van hulpbronnengebruik. | | Empty world vs. Full world | Concepten in de economie die onderscheid maken tussen een economie die opereert met overvloedige natuurlijke hulpbronnen (empty world) en een economie die opereert met schaarse hulpbronnen en ecologische beperkingen (full world). | | Natuurlijk kapitaal | De voorraad natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen die economische goederen en diensten leveren, zoals bossen, water en vruchtbare bodem. | | Technische efficiëntie | De mate waarin productiefactoren worden gebruikt om de maximale output te produceren, met minimale verspilling. | | Rente | De kosten van het lenen van geld, of de opbrengst van het uitlenen van geld. | | Beta (beleidsparameter) | Een parameter in economische modellen die aangeeft in welke mate kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd, wat de mate van milieubeleid weerspiegelt. | | Gamma (technologische parameter) | Een parameter in economische modellen die de technologische vooruitgang weergeeft en de efficiëntie van hulpbronnengebruik beïnvloedt. | | Geldhoeveelheidsbeleid | Monetair beleid dat gericht is op het beheersen van de hoeveelheid geld in omloop. | | LTO (Lange Termijn Optimalisatie) | Het proces van het plannen en nemen van beslissingen om de beste resultaten op de lange termijn te bereiken, met inbegrip van duurzaamheidsoverwegingen. | | R&D (Research & Development) | Onderzoek en ontwikkeling, activiteiten gericht op het creëren van nieuwe kennis en producten, of het verbeteren van bestaande. | | Sustainable finance | Financiële producten en diensten die gericht zijn op het ondersteunen van duurzame economische activiteiten en het verminderen van ecologische en sociale risico's. | | Social Climate Fund | Een fonds dat deel uitmaakt van de EU's Fit for 55-pakket, bedoeld om kwetsbare huishoudens te ondersteunen bij de overgang naar een klimaatneutrale economie. | | Kosten van economische activiteiten | De totale kosten, zowel direct als indirect, die gepaard gaan met economische productie en consumptie. | | ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare) | Een economische indicator die de welvaart van een land meet door rekening te houden met milieukosten en sociale factoren, naast economische productie. | | Geneste model van duurzame ontwikkeling | Een model dat de economische activiteit ziet als ingebed binnen sociale en ecologische systemen, waarbij de economie afhankelijk is van en de bredere omgeving beïnvloedt. | | Econo-metrische modellen | Economische modellen die statistische methoden gebruiken om economische relaties te kwantificeren en te voorspellen. | | SFC (Stock-Flow Consistent) modellen | Een type macro-economisch model dat de stromen van geld, goederen en activa gedurende de tijd nauwkeurig volgt, met aandacht voor voorraadveranderingen. | | EME (Ecological Macroeconomic Models) | Macro-economische modellen die ecologische grenzen en duurzaamheid integreren in hun analyse van de economie. | | EUROGREEN | Een (vermoedelijk) economisch model of project gericht op groene economische ontwikkeling of beleid in Europa. | | Cop 21 | De 21e Conferentie van de Partijen bij het VN-klimaatverdrag, waar in 2015 het Parijsakkoord werd gesloten. | | UNFCCC | Het Klimaatverdrag van de Verenigde Naties (United Nations Framework Convention on Climate Change), het internationale kader voor klimaatactie. | | Guterres | António Guterres, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, die vaak waarschuwingen afgeeft over de ernst van de klimaatcrisis. | | EEA Report | Een rapport van het Europees Milieuagentschap (European Environment Agency), dat inzicht geeft in de milieucondities en beleidsvooruitgang in Europa. | | Belastingen | Verplichte financiële bijdragen die door overheden worden geïnd om publieke diensten te financieren. | | Subsidies | Financiële steun die door de overheid of andere instellingen wordt verleend aan bedrijven of individuen om bepaalde activiteiten te bevorderen. |

# Introductie tot post-groei Post-groei introduceert het concept van post-groei als een koepelterm voor stromingen die kritisch staan tegenover economische groei, en plaatst dit in de context van ecologische overshoot en de noodzaak van systeemverandering. ### 1.1 Het concept van post-groei Post-groei is een koepelterm die een reeks maatschappelijke stromingen omvat die kritisch staan ten opzichte van economische groei. Dit concept kreeg een impuls met de Post-Growth conferentie in 2018 in het Europees Parlement, waar Europarlementariërs van vijf grote politieke families, samen met maatschappelijke organisaties zoals ETUI, EEB en FoE, hun krachten bundelden. Bekende denkers in dit veld zijn onder andere Kate Raworth met Doughnut Economics, Tim Jackson met Ecological Economics en Prosperity Economics, Giorgos Kallis en Jason Hickel met Degrowth, en Federico Demaria. Het centrale doel van de post-groei beweging is het organiseren van een transitie weg van de focus op economische groei. ### 1.2 Context: ecologische overshoot en systeemverandering #### 1.2.1 Ecologische overshoot De huidige economie wordt gekenmerkt door een ecologische overshoot, waarbij de mensheid al ongeveer vijftig jaar meer consumeert en produceert dan de aarde duurzaam kan dragen. Het doel is om de milieu-impact terug te brengen tot binnen de ecologische draagkracht, of de 'carrying capacity'. Dit impliceert een terugkeer naar veilige milieugrenzen en de vorming van een stabiele, 'steady-state' economie die binnen deze grenzen opereert. Dit staat in contrast met traditionele groeimodellen zoals het Solow-groeimodel. #### 1.2.2 Groei versus post-groei: de tegenstelling De discussie wordt vaak geplaatst tegenover het pro-groei of 'groene groei' perspectief, dat door organisaties als de OESO, VN en de EU-commissie wordt aangehangen. Post-groei denkers bevinden zich in het kamp van meer alternatieve stromingen. * **Economische groei:** Gedefinieerd als de toename van de productie en consumptie van goederen en diensten, veroorzaakt door een groeiende bevolking en/of toenemende consumptie per hoofd van de bevolking. Deze groei wordt doorgaans gemeten aan de hand van het (reële) Bruto Binnenlands Product (BBP). Het BBP is de indicator voor de totale uitgaven aan finale goederen en diensten, geproduceerd binnen een land en verhandeld op de markt, en is een hoofdindicator binnen het VN's Systeem van Nationale Rekeningen (SNR). * **Post-groei:** Benadrukt dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen onvoldoende zijn om de huidige ecologische en sociale problemen op te lossen. Het pleit voor een fundamentele systeemverandering. #### 1.2.3 Kritiek op het BBP als indicator Het BBP kent diverse kritieken, zowel methodologisch als fundamenteel: * **Methodologische problemen:** * **Marktproductie:** Het negeert activiteiten buiten de markt, zoals freeware, huishoudelijke arbeid, en vrijwilligerswerk. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortkomen uit negatieve externe effecten (bv. kosten voor het opruimen van een olieramp als gevolg van milieukosten) worden meegeteld als groei. * **Milieukosten:** Milieuschade wordt niet in mindering gebracht, wat leidt tot een vertekening van de werkelijke welvaartsontwikkeling. * **Fundamentele kritieken (sinds de jaren '70):** * **"A means, not an end":** Groei wordt gezien als een middel, niet als een doel op zich. De vraag waarom we groeien en wat we ermee willen bereiken, wordt cruciaal. * **"Good growth, bad growth?":** Er wordt een onderscheid gemaakt tussen productieve groei die bijdraagt aan welzijn en groei die schadelijk is. * **Fysieke beperkingen aan de groei:** De aanname dat groei onbeperkt kan doorgaan, wordt betwist vanwege de eindige natuurlijke hulpbronnen. Robert Kennedy uitte in 1968 al kritiek door te stellen dat het BBP "alles meet behalve dat wat het leven waardevol maakt". Daarnaast is het BBP/capita als gemiddelde waarde problematisch omdat het geen informatie geeft over de inkomensverdeling binnen een land. Het economische groei-fenomeen is relatief recent (de laatste 200 jaar) en ook het beleidsdoel van economische groei is pas rond de jaren 1950 sterk naar voren gekomen. #### 1.2.4 De illusie van ontkoppeling (decoupling) Het idee dat economische groei kan worden ontkoppeld van de milieu-impact (decoupling) wordt door post-groei denkers bekritiseerd. Hoewel er in sommige landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, een daling in CO2-uitstoot per persoon is waargenomen, wordt dit vaak verklaard door het verplaatsen van productie (productie-emissies) naar andere landen. Consumptie-gebaseerde emissies tonen vaak een minder sterke daling. Kritiek op ontkoppeling omvat: * **Rebound-effecten:** Efficiëntiewinsten worden tenietgedaan door toegenomen consumptie. * **Problem shifting:** Problemen worden verplaatst naar andere sectoren of landen. * **Diensteneconomie:** De groeiende diensteneconomie blijft fundamenteel afhankelijk van een materiële basis, in plaats van deze te vervangen. * **Beperkt potentieel voor recyclage:** Volledige kringlopen zijn vaak onhaalbaar. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** Technologie lost de fundamentele schaalproblematiek niet op. * **Kostenverschuivingen:** Kosten worden verlegd van productie naar consumptie. ### 1.3 Post-groei als raamwerk voor systeemverandering Post-groei pleit voor systeemverandering omdat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen onvoldoende zijn. Dit raamwerk erkent drie soorten grenzen aan de groei: #### 1.3.1 Ecologische grenzen Milieuproblemen zijn het gevolg van economische activiteiten die de draagkracht en ecologische grenzen overschrijden. De schaal van de economie wordt hier als vertrekpunt genomen, verwijzend naar de 'Safe Operating Space for Humanity'. Zeven van de negen planetaire grenzen worden momenteel overschreden. #### 1.3.2 Sociale grenzen In ontwikkelde landen is economische groei niet langer noodzakelijk om de levenskwaliteit te verbeteren. Het BBP is een slechte maatstaf voor vooruitgang, en data over subjectief welzijn tonen aan dat er na een bepaald welvaartsniveau weinig extra geluk wordt gegenereerd door toenemende consumptie. Hoewel groei kan helpen bij armoedebestrijding, biedt het geen garantie voor meer welzijn. De 'Iron Cage of Consumerism' beschrijft hoe we worden gestimuleerd om geld uit te geven aan dingen die we niet nodig hebben, om tijdelijke indrukken te maken op mensen waar we niet om geven. #### 1.3.3 Praktische grenzen Deze grenzen hebben te maken met de fysieke en economische haalbaarheid van aanhoudende groei. De toenemende kosten en afnemende marginale baten van groei kunnen leiden tot 'oneconomische groei', waarbij de kosten van extra productie de baten overtreffen. ### 1.4 Alternatieve indicatoren en welvaartsmaten Om de beperkingen van het BBP te overwinnen, zijn er alternatieve indicatoren en welvaartsmaten nodig die drie domeinen bestrijken: welzijn vandaag, duurzaamheid, en inclusiviteit. * **Beyond GDP indicatoren:** Meten welzijn, duurzaamheid en inclusiviteit. * **Alternatieve welvaartsmaten:** * **Economisch inkomen:** BBP. * **Duurzaam inkomen (Hicks):** Inkomen dat kan worden genoten zonder de kapitaalvoorraad aan te tasten. * **Psychisch inkomen (Fisher):** De psychische bevrediging uit consumptie. * **Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW):** Ontwikkeld door Daly & Cobb, is dit een gecorrigeerde BBP-maatstaf die probeert de bijdrage van de economie aan het welzijn van de inwoners op een uitgebreidere manier te meten. De ISEW houdt rekening met zowel kosten als baten van economische activiteiten om de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen. De ISEW-methodologie omvat: * Private consumptieve uitgaven (+) * Verliezen door inkomensongelijkheid (-) * Waarde van huishoudelijke arbeid (+) * Niet-defensieve overheidsuitgaven (+) * Defensieve private uitgaven (-) * Kapitaalaanpassingen (+/-) * Kosten van milieuvervuiling, KT en LT (-) * Depreciatie van natuurlijk kapitaal (-) Toepassingen van de ISEW, zoals schattingen voor de EU, tonen aan dat welvaart minder sterk stijgt dan het BBP, en dat financiële crises weliswaar de economische groei beïnvloeden, maar niet noodzakelijk een welvaartskost betekenen. ### 1.5 Degrowth: een geplande transitie Degrowth (de-groei) wordt gedefinieerd als een "equitable downscaling of production and consumption that increases human well-being and enhances ecological conditions" of "a planned and democratic reduction in material and energy throughput in over-consuming nations, while improving well-being and global justice". Het is geen klassieke recessie of een terugkeer naar een pre-industriële samenleving, maar een bewuste aanpassing om welvaart, ecologie en rechtvaardigheid te verbeteren. Degrowth pleit voor: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Scalen down van sectoren met hoge milieu-impact en weinig welzijnswinst, zoals fossiele brandstoffen, massaproductie van vlees en zuivel, fast fashion, adverteren, auto's en luchtvaart. Dit omvat ook het beëindigen van geplande veroudering en het verminderen van de koopkracht van de rijken. * **Verbetering van publieke diensten:** Universele toegang tot hoogwaardige publieke diensten zoals gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, transport, internet, hernieuwbare energie en voedzame voeding. * **Groene banengarantie:** Stimuleren van werkgelegenheid in sectoren die bijdragen aan sociale en ecologische doelstellingen, zoals hernieuwbare energie, isolatie, ecosysteemprestatie en sociale zorg. Dit kan gepaard gaan met een universeel basisinkomen. * **Reductie van werktijd:** Dit kan leiden tot lagere koolstofemissies en meer ruimte voor zorg- en welzijnsverbeterende activiteiten. * **Duurzame ontwikkeling:** Annuleren van onterechte schulden van lage- en middeninkomenslanden en het aanpassen van handelsbeleid om een eerlijker internationaal handelssysteem te bevorderen. Het afbouwen van groeiafhankelijkheid van systemen, zoals pensioensystemen die gebaseerd zijn op bevolkingsgroei, is cruciaal voor deze transitie. --- # Kritiek op economische groei en het BBP Dit deel onderzoekt de definitie van economische groei en het Bruto Binnenlands Product (BBP) als maatstaf, en presenteert fundamentele kritieken op het BBP, waaronder methodologische problemen en de beperkingen ervan als indicator voor welzijn. ### 2.1 Economische groei en het BBP: definities en de rol als indicator * **Economische groei** wordt gedefinieerd als een toename van de productie en consumptie van goederen en diensten. Dit gebeurt wanneer de bevolking en/of de per capita consumptie stijgt. * Economische groei wordt doorgaans gemeten op basis van het **(reële) Bruto Binnenlands Product (BBP)**. * Het **BBP** vertegenwoordigt de totale uitgaven aan finale goederen en diensten die binnen een land worden geproduceerd en op de markt worden verhandeld. * Het BBP is de hoofdindicator binnen het Systeem van Nationale Rekeningen (SNR) van de Verenigde Naties en wordt gekenmerkt door een consistente methodologie met regelmatige herzieningen. ### 2.2 Kritieken op het BBP als maatstaf Er zijn diverse kritieken geuit op het gebruik van het BBP als primaire indicator voor economische welvaart en vooruitgang. Deze kritieken kunnen worden onderverdeeld in methodologische problemen en meer fundamentele bedenkingen. #### 2.2.1 Methodologische problemen van het BBP Het BBP houdt geen rekening met een aantal belangrijke aspecten van de economie en de maatschappij: * **Marktproductie:** Activiteiten die niet op de markt worden verhandeld, zoals freeware, huishoudelijke arbeid, en vrijwilligerswerk, worden niet meegenomen in het BBP, hoewel ze wel bijdragen aan het welzijn. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortvloeien uit negatieve externe effecten, zoals kosten voor het bestrijden van lawaaihinder, worden wel meegeteld als productie, wat leidt tot een vertekend beeld. * **Milieukosten:** Kosten voor het opruimen van milieuschade, zoals olierampen, worden gezien als economische activiteit en dragen dus bij aan het BBP, terwijl ze in feite negatieve effecten compenseren. * **Gemiddelde waarde:** Het gebruik van BBP per capita verbergt informatie over de inkomensverdeling binnen een land. Grote verschillen in inkomen worden niet zichtbaar gemaakt. #### 2.2.2 Fundamentele kritieken op het BBP (sinds de jaren '70) Sinds de jaren '70 zijn er meer fundamentele kritieken op het groeimodel en het BBP ontstaan, die zich richten op drie grote lijnen: 1. **Economische groei als een middel, niet als een doel op zich:** Er moet kritisch worden gekeken naar *waarom* we groeien en of groei op zich wel het ultieme doel moet zijn. De focus verschuift van "hoeveel groei" naar "welke groei". 2. **Onderscheid tussen 'goede' en 'slechte' groei:** Het BBP maakt geen onderscheid tussen economische activiteiten die gunstig zijn voor het welzijn en activiteiten die schadelijk zijn. Bijvoorbeeld, criminele activiteiten of de verkoop van wapens dragen bij aan het BBP. Groei is ook niet per se positief als het leidt tot meer uitputting van hulpbronnen of milieuvervuiling. 3. **Fysieke beperkingen aan de groei:** Er zijn inherente ecologische en fysieke grenzen aan economische groei. De planeet heeft een beperkte draagkracht, en aanhoudende groei kan deze grenzen overschrijden, met catastrofale gevolgen. > **Tip:** De kritiek dat het BBP "alles meet behalve dat wat het leven waardevol maakt" benadrukt het belang van niet-monetaire waarden zoals sociale connecties, gezondheid en milieukwaliteit, die niet direct in het BBP worden weerspiegeld. #### 2.2.3 Verdere beperkingen van BBP-analyse * **Inkomensverdeling:** Zoals reeds genoemd, zegt BBP per capita niets over hoe het inkomen verdeeld is binnen een land. Een land kan een hoog BBP per capita hebben, maar toch aanzienlijke armoede kennen als het inkomen extreem ongelijk is verdeeld. * **Internationale vergelijkingen:** Grote verschillen in BBP per capita tussen landen maken directe vergelijkingen soms lastig en kunnen de complexiteit van globale welvaartsverschillen onderschatten. ### 2.3 De rol van BBP-groei in de maatschappij Ondanks de kritieken, wordt economische groei vaak gezien als noodzakelijk voor: * **Economische stabiliteit en jobcreatie:** Groei wordt vaak geassocieerd met meer werkgelegenheid en economische zekerheid. * **Hogere levensstandaard:** Een stijgend inkomen en consumptie wordt gelijkgesteld aan een hogere levenskwaliteit. * **Armoedebestrijding:** De gedachte "a rising tide lifts all boats" impliceert dat economische groei iedereen ten goede komt en kan helpen om armoede te verminderen. * **Milieubeleid:** Sommigen geloven dat economische groei milieuvriendelijke technologieën kan financieren en dat groei op lange termijn gunstig kan zijn voor het milieu door efficiëntieverbeteringen. ### 2.4 Kritiek op het concept van 'ontkoppeling' (decoupling) Het idee van 'ontkoppeling' verwijst naar het fenomeen waarbij economische groei plaatsvindt zonder een evenredige toename van milieu-impact (zoals CO2-uitstoot). Er is echter significante kritiek op de effectiviteit en de manier waarop dit wordt gemeten: * **Productie-emissies versus consumptie-emissies:** Vaak wordt gekeken naar de emissies die worden geproduceerd binnen de landsgrenzen. Wanneer productie wordt uitbesteed aan andere landen, dalen de productie-emissies lokaal, maar de totale consumptie-emissies blijven hoog of stijgen zelfs elders. * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie kunnen leiden tot een toename van het gebruik, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Probleemverschuiving (problem shifting):** Oplossingen in één gebied kunnen problemen in een ander gebied creëren (bijvoorbeeld, de productie van batterijen voor elektrische auto's heeft milieu-impact). * **Beperkt potentieel voor recycling:** Hoewel recycling belangrijk is, is het potentieel ervan niet onbeperkt en kan het niet alle milieuproblemen oplossen. * **Diensteneconomie:** De overgang naar een diensteneconomie wordt vaak gezien als een vorm van ontkoppeling, maar diensten zijn vaak nog steeds gebaseerd op een materiële economie en vereisen grondstoffen. * **Onvoldoende of ongepaste technologische vooruitgang:** Technologische innovaties zijn niet altijd voldoende om de milieu-impact van groei te compenseren. > **Tip:** Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen ontkoppeling van het BBP van emissies (relatieve ontkoppeling) en ontkoppeling van het BBP van hulpbronnenverbruik (absolute ontkoppeling). Absolute ontkoppeling is veel moeilijker te realiseren. ### 2.5 Grenzen aan de groei: ecologische, sociale en praktische aspecten De post-groei beweging stelt dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen niet voldoende zijn om de huidige ecologische en sociale problemen op te lossen. Er is een systeemverandering nodig, gebaseerd op de erkenning van drie soorten grenzen: * **Ecologische grenzen:** Dit zijn de grenzen die worden gesteld door de draagkracht van de aarde en haar ecosystemen. Het huidige economische systeem overschrijdt de 'safe operating space for humanity' op verschillende gebieden. * **Sociale grenzen:** In ontwikkelde landen is economische groei niet langer noodzakelijk om de levenskwaliteit te verbeteren. Dit komt deels doordat het BBP een slechte maatstaf is voor vooruitgang. Factoren zoals subjectief welzijn, sociale verbindingen en toegang tot basisbehoeften zijn belangrijker. Bovendien wordt de effectiviteit van groei om armoede te reduceren ter discussie gesteld. * **Praktische grenzen:** Dit betreft de limieten die de economische realiteit zelf stelt, bijvoorbeeld wanneer de kosten van verdere groei de baten overstijgen. > **Voorbeeld:** Onderzoek toont aan dat voorbij een bepaald niveau van BBP per capita, er nauwelijks nog een verband is tussen stijgend inkomen en toenemend subjectief welzijn of geluk. Dit suggereert dat "meer consumeren" niet per se "gelukkiger" maakt. ### 2.6 Alternatieve welvaartsmaten en de Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) Gezien de beperkingen van het BBP zijn er alternatieve indicatoren en welvaartsmaten ontwikkeld om een breder beeld te geven van maatschappelijke vooruitgang. Drie domeinen die hierbij centraal staan zijn: 1. **Welzijn vandaag:** De huidige leefomstandigheden en het welzijn van de bevolking. 2. **Duurzaamheid:** Hoe huidige trends toekomstig welzijn beïnvloeden, met name de impact op het milieu en natuurlijke hulpbronnen. 3. **Inclusiviteit:** De verdeling van welzijn en welvaart binnen de samenleving. Een belangrijk alternatief is de **Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW)**, ontwikkeld door Daly en Cobb. Deze index probeert de economische welvaart breder te meten door: * Persoonlijke consumptieve uitgaven te verhogen. * Verliezen door inkomensongelijkheid af te trekken. * De waarde van huishoudelijke arbeid toe te voegen. * Niet-defensieve overheidsuitgaven toe te voegen. * Defensieve private uitgaven af te trekken. * Kosten van milieuvervuiling (op korte en lange termijn) af te trekken. * De depreciatie van natuurlijk kapitaal af te trekken. De ISEW beoogt een kosten-batenanalyse op macro-niveau uit te voeren om de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen, en zo "oneconomische groei" te vermijden. Het gaat om het vinden van een schaal waarbij de baten van economische activiteiten de kosten ervan overstijgen, zonder de ecologische of sociale grenzen te overschrijden. ### 2.7 Degrowth (krimp) als alternatief **Degrowth** (krimp) wordt voorgesteld als een beweging die streeft naar een rechtvaardige en democratische afschaling van productie en consumptie in overmatig consumerende landen. Het doel is het welzijn van mens en planeet te verbeteren door: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Dit omvat het afbouwen van destructieve sectoren zoals fossiele brandstoffen, intensieve veehouderij, fast fashion, reclame, en luchtvaart. * **Verbetering van publieke diensten:** Zorgen voor universele toegang tot hoogwaardige publieke diensten zoals gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, en hernieuwbare energie. * **Introductie van een banen garantie voor groene sectoren:** Omscholing en mobilisatie van werknemers voor ecologische en sociale projecten. * **Vermindering van werktijd:** Door bijvoorbeeld een kortere werkweek, wat kan leiden tot lagere emissies en meer tijd voor zorgtaken en welzijnsverbeterende activiteiten. * **Mogelijk maken van duurzame ontwikkeling:** Het kwijtschelden van schulden van lage- en middeninkomenslanden en het bevorderen van eerlijke internationale handel. > **Tip:** Degrowth is geen klassieke recessie of een terugkeer naar een primitieve levensstijl, maar een bewuste en democratische heroriëntatie van de economie weg van de focus op continue groei. Het gaat om het herverdelen van welvaart en het garanderen van basisbehoeften binnen ecologische grenzen. Het afbouwen van de groeiafhankelijkheid van systemen is cruciaal om een transitie naar een duurzamere en rechtvaardigere economie te bewerkstelligen. --- # Ontkoppeling en de grenzen van groei Dit onderwerp onderzoekt het concept van ontkoppeling tussen economische groei en milieu-impact, de beperkingen en weerlegging ervan, en introduceert de drie soorten grenzen aan groei: ecologische, sociale en praktische. ### 3.1 Het groei-verhaal en kritiek op het BBP Het heersende economische discours focust sterk op groei, gemeten aan de hand van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Het BBP vertegenwoordigt de totale uitgaven aan finale goederen en diensten die binnen een land worden geproduceerd en verhandeld. Hoewel dit een consistente methode is, is er sinds de jaren zeventig kritiek op het BBP als maatstaf voor welzijn en vooruitgang. #### 3.1.1 Methodologische kritieken op het BBP Er zijn verschillende methodologische tekortkomingen in het BBP: * **Marktproductie:** Het houdt geen rekening met niet-marktproductie zoals huishoudelijke arbeid, vrijwilligerswerk of freeware. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortkomen uit negatieve externe effecten, zoals lawaaihinder of de opruiming van milieuschade (bv. olierampen), worden meegeteld als groei, wat contra-intuïtief is. * **Gemiddelde waarde:** Het BBP per capita is een gemiddelde en geeft geen informatie over de inkomensverdeling binnen een land. #### 3.1.2 Fundamentele kritieken op het groeidenken Naast methodologische problemen zijn er ook meer fundamentele kritieken: * **Groei als middel, niet als doel:** Er wordt betwijfeld of groei op zichzelf een wenselijk doel is. De vraag rijst waarom we precies groeien en of dit altijd leidt tot verbetering van het leven. * **Onderscheid tussen goede en slechte groei:** Niet alle groei is positief. Groei in bijvoorbeeld criminele activiteiten of de verkoop van schadelijke producten is ongewenst. * **Fysieke beperkingen aan groei:** Economische groei is inherent verbonden aan materiële en energie-input, wat leidt tot ecologische beperkingen. #### 3.1.3 Waarom economische groei? Traditioneel wordt economische groei gezien als noodzakelijk voor: * Economische stabiliteit en jobcreatie. * Hogere levensstandaarden door meer inkomen en consumptie. * Armoedebestrijding ("a rising tide lifts all boats"). * Aanwakkeren van milieubeleid en een langetermijnvoordeel voor het milieu. ### 3.2 Ontkoppeling van economische groei en milieu-impact Het concept van ontkoppeling (decoupling) stelt dat economische groei mogelijk is zonder een evenredige toename van de milieu-impact. Dit idee leeft sterk, mede door voorbeelden zoals de daling van CO2-uitstoot per persoon in landen als het Verenigd Koninkrijk. #### 3.2.1 Weerlegging van ontkoppeling Kritische analyses tonen echter aan dat volledige ontkoppeling vaak niet reëel is of gebaseerd is op misleidende interpretaties: * **Rebound effecten:** Technologische vooruitgang en efficiëntieverbeteringen kunnen leiden tot een toename van consumptie die de milieuwinsten tenietdoet. * **Problem shifting:** Het oplossen van één milieuprobleem kan elders nieuwe problemen creëren (bv. de milieu-impact van de productie van elektrische auto's of biobrandstoffen). * **Diensteneconomie:** De overgang naar een diensteneconomie wordt soms gezien als ontkoppeling, maar deze diensten zijn vaak nog steeds afhankelijk van een materiële economie en de daaraan verbonden milieu-impact. * **Beperkt potentieel voor recycling:** Hoewel recycling belangrijk is, is het potentieel om milieu-impact volledig te elimineren door hergebruik beperkt. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De snelheid van technologische vooruitgang is vaak niet voldoende om de groeiende milieuproblemen op te lossen. * **Cost shifting:** Milieukosten worden soms verschoven van productie naar consumptie, waardoor de globale impact niet daadwerkelijk vermindert. ### 3.3 De grenzen aan groei Post-groei-denkers stellen dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen niet volstaan om de huidige uitdagingen aan te pakken; er is een systeemverandering nodig. Zij identificeren drie soorten grenzen aan de groei: #### 3.3.1 Ecologische grenzen Dit zijn de grenzen die worden opgelegd door de draagkracht van de aarde en de planeet. Milieuproblemen worden gezien als gevolg van economische activiteiten die de ecologische grenzen overschrijden. De "schaal" van de economie is hierbij het vertrekpunt. Het concept van de "Safe Operating Space for Humanity" is fundamenteel binnen de ecologische economie. * **Overschrijding van planetaire grenzen:** Volgens dit concept worden momenteel zeven van de negen planetaire grenzen overschreden, wat aangeeft dat de schaal van de economie ver buiten de veilige ecologische limieten treedt. #### 3.3.2 Sociale grenzen Deze grenzen betreffen de mate waarin groei nog bijdraagt aan de levenskwaliteit en het welzijn van mensen. * **Welzijn en BBP:** Data tonen aan dat na een bepaald basisniveau van BBP per capita, er weinig tot geen verband meer is tussen verdere economische groei en subjectief welzijn of geluk. Mensen worden niet significant gelukkiger door steeds meer te consumeren. * **Armoedebestrijding:** De effectiviteit van economische groei voor armoedebestrijding is beperkter dan vaak wordt aangenomen, vooral in ontwikkelde landen. * **Iron Cage of Consumerism:** Een culturele kritiek op groeidenken, waarbij mensen worden gestimuleerd om meer te consumeren dan nodig is, met tijdelijke indrukken en oppervlakkige relaties als gevolg. #### 3.3.3 Praktische grenzen Deze grenzen hebben betrekking op de economische haalbaarheid en wenselijkheid van verdere groei, zeker in de context van dalende groeipercentages. * **Afname van groeicijfers:** Historische data tonen een structurele afname van de jaarlijkse economische groei wereldwijd. Voor post-groei economen is dit een natuurlijk proces waaraan we ons moeten aanpassen. * **"Low-growth reality":** De trend van lage groei dwingt zowel traditionele als ecologische economen om na te denken over economische modellen, hoewel er een fundamenteel verschil blijft bestaan in de wenselijkheid van dalende groei. ### 3.4 Alternatieve welvaartsmaten en Degrowth Gezien de beperkingen van het BBP als welvaartsindicator, is er behoefte aan alternatieve meetinstrumenten die welzijn, duurzaamheid en inclusiviteit meenemen. #### 3.4.1 Beyond GDP indicatoren Deze indicatoren richten zich op drie domeinen: * **Welzijn vandaag:** Huidige levenskwaliteit en tevredenheid. * **Duurzaamheid:** Impact van huidige trends op toekomstig welzijn. * **Inclusiviteit:** Verdeling van welzijn binnen de samenleving. #### 3.4.2 Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) De ISEW is een voorbeeld van een alternatieve welvaartsmaatstaf die de kritieken op het BBP probeert te adresseren. Het is geen directe maatstaf van welzijn of duurzaamheid, maar tracht de economische welvaart te meten door een kosten-batenanalyse op macro-niveau uit te voeren. Dit houdt in dat positieve economische activiteiten worden afgewogen tegen negatieve kosten, zoals milieuvervuiling en uitputting van natuurlijke hulpbronnen. * **Methodologie ISEW:** Omvat correcties voor uitgaven aan milieuvervuiling, ongelijke inkomensverdeling, en depreciatie van natuurlijk kapitaal. Het doel is om de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen. Economische activiteiten die meer kosten dan baten genereren, worden als "oneconomische groei" beschouwd. #### 3.4.3 Degrowth (Krimp) Degrowth is een koepelterm voor maatschappelijke stromingen die kritisch staan tegenover economische groei. Het wordt gedefinieerd als een "equitable downscaling of production and consumption that increases human well-being and enhances ecological conditions". * **Kernprincipes van Degrowth:** * **Geleidelijke reductie van productie en consumptie:** Vooral in over-consumerende landen, met een focus op het verbeteren van welzijn en globale rechtvaardigheid. * **Niet gelijk aan recessie:** Degrowth is geen terugkeer naar een primitieve staat, maar een geplande en democratische reductie van materiaal- en energieverbruik. * **Nadruk op basisbehoeften:** Streven naar directe bevrediging van behoeften in plaats van groei als middel daartoe. * **Decolonisatie van de verbeelding:** Doorbreken van het dominante narratief dat groei de enige weg vooruit is. #### 3.4.4 Beleidsmaatregelen voor Degrowth Om degrowth te realiseren, worden verschillende beleidsmaatregelen voorgesteld: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Afschalen van destructieve sectoren zoals fossiele brandstoffen, massaproductie van vlees en zuivel, fast fashion, en de auto- en luchtvaartindustrie. Dit kan gepaard gaan met het verlengen van de levensduur van producten en het verminderen van de koopkracht van de rijksten. * **Verbetering van publieke diensten:** Zorgen voor universele toegang tot kwalitatief hoogstaande publieke diensten (gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, etc.) die sociale uitkomsten verbeteren zonder excessief materiaalgebruik. * **Groene banengarantie:** Investeren in banen die gericht zijn op sociale en ecologische doelen (bv. hernieuwbare energie, isolatie van gebouwen), met een rechtvaardige transitie voor werknemers in "sunset sectors". Dit kan gecombineerd worden met een universeel basisinkomen. * **Vermindering van werktijd:** Door pensioenleeftijd te verlagen, deeltijds werk te stimuleren of een vierdaagse werkweek in te voeren, kunnen koolstofemissies dalen en mensen meer tijd geven voor welzijnsbevorderende activiteiten. * **Duurzame ontwikkeling:** Het kwijtschelden van oneerlijke schulden van lage- en middeninkomenslanden en het aanpakken van ongelijke internationale handel. #### 3.4.5 Afbouwen van groeiafhankelijkheid Een cruciaal aspect van post-groei en degrowth is het afbouwen van de structurele afhankelijkheid van economische systemen van continue groei. Dit geldt voor bedrijven, maar ook voor bredere maatschappelijke systemen zoals pensioenregelingen die gebaseerd zijn op een groeiende bevolking. Het minder afhankelijk maken van systemen van groei is essentieel voor een duurzame toekomst. --- # Alternatieve welvaartsmaten en degrowth Dit deel onderzoekt alternatieve maatstaven voor welzijn buiten het BBP, zoals de Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW), en introduceert het concept van degrowth als een geplande en democratische reductie van materiaal- en energieverbruik ten gunste van welzijn en mondiale rechtvaardigheid. ### 4.1 De beperkingen van het Bruto Binnenlands Product (BBP) Het BBP wordt traditioneel gezien als de primaire indicator voor economische activiteit, gedefinieerd als de totale uitgaven aan finale goederen en diensten die binnen een land worden geproduceerd en op de markt worden verhandeld. Hoewel het BBP de afgelopen eeuwen een aanzienlijke groei heeft gekend en vaak wordt gezien als een motor voor economische stabiliteit, werkgelegenheid en armoedebestrijding, kent het significante methodologische en conceptuele tekortkomingen. #### 4.1.1 Methodologische kritieken op het BBP * **Marktproductie:** Het BBP houdt geen rekening met waardevolle niet-gemarkte activiteiten zoals huishoudelijke arbeid, vrijwilligerswerk of de waarde van freeware. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortvloeien uit negatieve externe effecten, zoals kosten voor geluidsschadebestrijding, worden opgenomen als positieve economische activiteit, wat een vertekend beeld geeft. * **Milieukosten:** De kosten van milieuschade, zoals het opruimen van olierampen, worden niet adequaat verrekend, terwijl de economische activiteit die deze schade veroorzaakt wel wordt gemeten. * **Inkomensverdeling:** Het BBP per hoofd van de bevolking is een gemiddelde waarde en geeft geen informatie over de inkomensongelijkheid binnen een land. #### 4.1.2 Fundamentele kritieken op het BBP Sinds de jaren zeventig zijn er meer fundamentele kritieken op het BBP ontstaan, die zich concentreren op drie hoofdlijnen: * **"Een middel, geen doel":** Economische groei is slechts een middel om welzijn te bereiken en niet een doel op zich. De vraag waarom we groeien en welk doel we daarmee dienen, wordt centraal gesteld. * **"Goede groei, slechte groei?":** Er wordt een onderscheid gemaakt tussen economische activiteiten die daadwerkelijk bijdragen aan welzijn en die welke dat niet doen, of zelfs negatieve effecten hebben. Groei in criminele activiteiten of defensieve uitgaven worden bijvoorbeeld niet als wenselijk beschouwd. * **Fysieke beperkingen aan groei:** Er zijn inherente ecologische en fysieke grenzen aan de economische groei, die niet genegeerd kunnen worden. Deze kritieken benadrukken dat het BBP alles meet behalve wat het leven waardevol maakt, zoals sociale connecties, mentale gezondheid en ecologische stabiliteit. #### 4.1.3 Ontkoppeling (Decoupling) en de realiteit Het concept van ontkoppeling – waarbij economische groei losgekoppeld wordt van milieu-impact – is een belangrijk thema. Hoewel er voorbeelden zijn van een daling in CO2-uitstoot per persoon in bepaalde landen, is het cruciaal om rekening te houden met consumptiegebaseerde emissies en de globale verdeling van productie. Veel van deze dalingen zijn toe te schrijven aan het verplaatsen van vervuilende industrieën naar andere landen (productie-emissies) en niet aan een fundamentele verandering in consumptiepatronen. **Tip:** Wees kritisch op claims van ontkoppeling. Kijk verder dan productie-emissies en analyseer de consumptiegebaseerde impact. Belangrijke elementen die de effectiviteit van ontkoppeling ondermijnen zijn: * **Rebound-effecten:** Technologische efficiëntie kan leiden tot meer consumptie, waardoor de milieuwinsten teniet worden gedaan. * **Probleemverschuiving:** Oplossingen in één domein kunnen problemen veroorzaken in een ander (bv. biobrandstoffen die landbouwgrond opslokken). * **Diensteneconomie:** Een verschuiving naar een diensteneconomie is vaak nog steeds afhankelijk van een onderliggende materiële economie. * **Beperkt recyclepotentieel:** Niet alle materialen kunnen oneindig worden gerecycled. * **Technologische vooruitgang:** Vaak is technologische vooruitgang onvoldoende of ongepast om de omvang van de milieuproblemen aan te pakken. * **Kostenverschuiving:** Kosten worden verschoven tussen productie en consumptie, wat de echte milieu-impact verhult. ### 4.2 Post-groei en de noodzaak van systeemverandering Post-groei is een koepelterm voor maatschappelijke stromingen die kritisch staan tegenover economische groei en pleiten voor een transitie naar een duurzamere en rechtvaardigere samenleving. Deze stromingen benadrukken dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen niet volstaan om de huidige mondiale problemen op te lossen; er is een fundamentele systeemverandering nodig. #### 4.2.1 De grenzen aan groei De post-groei gedachte identificeert drie types grenzen aan groei: * **Ecologische grenzen:** Economische activiteiten overschrijden de draagkracht van de aarde, wat leidt tot milieuproblemen zoals klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en vervuiling. De "Safe Operating Space for Humanity" biedt hierbij een raamwerk. * **Sociale grenzen:** In ontwikkelde landen draagt verdere economische groei steeds minder bij aan de verbetering van de levenskwaliteit en het subjectieve welzijn. Er wordt getwijfeld aan de effectiviteit van groei voor armoedebestrijding en de correlatie tussen BBP per hoofd van de bevolking en geluk neemt af na een bepaald welvaartsniveau. * **Praktische grenzen:** De economische wenselijkheid van groei neemt af wanneer de kosten (marginale onnut) de baten (marginaal nut) overstijgen. Dit duidt op "oneconomische groei". **Tip:** Na een bepaald welvaartsbasisniveau (rond de 20.000 dollars per persoon) is er een minimale correlatie tussen BBP per hoofd en subjectief welzijn. Meer consumeren leidt niet automatisch tot meer geluk. De "Iron Cage of Consumerism" is een culturele kritiek op groeidenken, waarbij mensen worden aangemoedigd geld uit te geven aan zaken die ze niet nodig hebben om indruk te maken op anderen, wat leidt tot een vicieuze cirkel van consumptie. #### 4.2.2 De dalende trend van economische groei Historische data tonen een structurele afname van de jaarlijkse economische groei wereldwijd. De post-groei beweging ziet dit niet als een probleem dat opgelost moet worden, maar als een realiteit waar we ons aan moeten aanpassen. De wenselijkheid van groei is hierbij het centrale discussiepunt tussen traditionele economen en post-groei denkers. ### 4.3 Alternatieve welvaartsmaten Om de beperkingen van het BBP te overkomen, is er behoefte aan alternatieve welvaartsmaten die welzijn, duurzaamheid en inclusiviteit beter weerspiegelen. Indicatoren worden vaak ingedeeld in drie domeinen: welzijn vandaag, duurzaamheid (huidige trends die toekomstig welzijn beïnvloeden) en inclusiviteit (verdeling van welzijn). #### 4.3.1 De Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) De Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW), ontwikkeld door Daly en Cobb, is een voorbeeld van een alternatieve welvaartsmaatstaf die is gebaseerd op eerdere aangepaste BBP-maatstaven en een empirische vertaling is van de kritieken op het BBP. De ISEW streeft ernaar de economische welvaart te meten door een kosten-batenanalyse op macro-niveau uit te voeren. **ISEW Methodologie:** De berekening van de ISEW omvat: * **Baten:** * Private consumptieve uitgaven * Niet-defensieve overheidsuitgaven * Waarde van huishoudelijke arbeid (soms als potentieel negatieve kost) * Defensieve private uitgaven (kunnen als baten worden beschouwd indien ze problemen oplossen) * Kapitaalaanpassingen (+/- afhankelijk van de aard) * **Kosten:** * Verliezen door inkomensongelijkheid * Kosten van milieuvervuiling (kortetermijn en langetermijn) * Depreciatie van natuurlijk kapitaal De ISEW streeft ernaar de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen. Wanneer de kosten groter worden dan de baten (oneconomische groei), is verdere groei niet wenselijk vanuit economisch perspectief. Studies hebben aangetoond dat de welvaart (gemeten met ISEW) in de EU minder sterk stijgt dan het BBP. > **Tip:** De ISEW is een maatstaf voor economische welvaart, niet direct voor welzijn of duurzaamheid, maar het biedt wel een raamwerk om de ecologische en sociale kosten van economische activiteiten in kaart te brengen. ### 4.4 Degrowth: een geplande en democratische transitie Degrowth (letterlijk "ontgroeiing") is een concept dat pleit voor een geplande en democratische reductie van materiaal- en energieverbruik in welvarende landen, met als doel het menselijk welzijn en mondiale rechtvaardigheid te verbeteren. Het is geen klassieke recessie, een terugkeer naar de oertijd, of een stop van alle economische activiteit. #### 4.4.1 Kernprincipes van Degrowth Degrowth definities benadrukken de noodzaak van: * **Gelijke afschaling van productie en consumptie:** Dit moet leiden tot verbeterd menselijk welzijn en betere ecologische omstandigheden. * **Geplande en democratische reductie:** De transitie is geen spontaan proces, maar vereist bewuste beleidskeuzes en democratische inspraak. * **Focus op welzijn en mondiale rechtvaardigheid:** Het doel is niet louter krimp, maar een verschuiving naar activiteiten die het welzijn verhogen en sociale rechtvaardigheid bevorderen. * **Dekolonisatie van de verbeelding:** Het doorbreken van het dominante narratief van economische groei en het openen van ruimte voor alternatieve economische en maatschappelijke modellen. #### 4.4.2 Beleidsmaatregelen voor Degrowth Degrowth kan worden gerealiseerd door middel van gerichte beleidsmaatregelen: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Dit omvat het afschalen van destructieve sectoren zoals fossiele brandstoffen, intensieve veehouderij, fast fashion, reclame, en de auto- en luchtvaartindustrie. Er is ook aandacht voor het beëindigen van geplande veroudering en het verhogen van de koopkracht van rijken om consumptie te matigen. * **Verbetering van publieke diensten:** Universele toegang tot hoogwaardige publieke diensten (gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, transport, internet, hernieuwbare energie, voedsel) kan sociaal welzijn verhogen zonder excessief materiaal- en energieverbruik. * **Groene banengarantie:** Investeren in banen die gericht zijn op sociale en ecologische doelstellingen, zoals hernieuwbare energie, isolatie, ecosysteemprestaties en ouderenzorg. Dit kan werkloosheid bestrijden en zorgen voor een rechtvaardige transitie. * **Reductie van werktijd:** Dit kan door het verlagen van de pensioenleeftijd, het stimuleren van deeltijdwerk of de invoering van een vierdaagse werkweek. Dit leidt tot lagere emissies en meer tijd voor zorg en welzijnsbevorderende activiteiten. * **Duurzame ontwikkeling faciliteren:** Het kwijtschelden van onbetaalbare schulden van lage- en middeninkomenslanden, het corrigeren van oneerlijke internationale handelsrelaties en het heroriënteren van productiecapaciteit op sociale doelstellingen. #### 4.4.3 Afbouwen van groeiafhankelijkheid Een cruciaal aspect van degrowth is het afbouwen van de systematische afhankelijkheid van economische groei. Veel systemen, zoals pensioenstelsels gebaseerd op een groeiende bevolking, zijn ingebed in een groeiparadigma. Het herkennen en aanpakken van deze groeiafhankelijkheid is essentieel voor een succesvolle transitie naar een duurzame en welvarende samenleving die niet afhankelijk is van continue groei. **Voorbeeld:** Het huidige pensioensysteem in veel landen is gebaseerd op het idee dat de werkende generatie (jonger) de pensioenen van de oudere generatie (pensioengerechtigden) betaalt. Dit model functioneert goed bij een groeiende bevolking, maar botst op zijn grenzen bij vergrijzing en stagnatie, wat de groeiafhankelijkheid van het systeem aantoont. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Post-groei | Een koepelterm die een reeks maatschappelijke stromingen omvat die kritisch staan tegenover economische groei, met als doel krachten te bundelen voor een transitie naar een duurzamere en meer rechtvaardige samenleving. | | Ecologische overshoot | De situatie waarin de menselijke vraag naar natuurlijke hulpbronnen de draagkracht van de aarde overschrijdt, wat leidt tot uitputting van hernieuwbare hulpbronnen en accumulatie van afval. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | Een economische indicator die de totale monetaire waarde weergeeft van alle finale goederen en diensten die binnen een bepaald land in een bepaalde periode zijn geproduceerd en verhandeld op de markt. | | Ontkoppeling (Decoupling) | Het proces waarbij economische groei wordt gescheiden van de milieu-impact, wat betekent dat de economie kan blijven groeien terwijl de milieu-belasting afneemt. | | Rebound-effecten | Fenomenen waarbij efficiëntieverbeteringen leiden tot een toename van het totale verbruik, waardoor de beoogde milieuwinsten teniet worden gedaan of verminderd. | | Ecologische grenzen | Fundamentele grenzen aan menselijke activiteiten die worden bepaald door de draagkracht van het ecosysteem van de aarde; het overschrijden ervan kan leiden tot onomkeerbare schade. | | Sociale grenzen | De grenzen die aangeven welk niveau van ontwikkeling nodig is om menselijk welzijn te garanderen, en dat groei daarboven niet noodzakelijk leidt tot een verbetering van de levenskwaliteit in ontwikkelde landen. | | Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) | Een alternatieve welvaartsmaatstaf die probeert de economische bijdrage aan het algemeen welzijn van inwoners van een land te meten door rekening te houden met kosten en baten van economische activiteiten. | | Degrowth | Een beweging die pleit voor een geplande en democratische reductie van de materiële en energie-doorvoer in overconsumerende landen, met als doel het menselijk welzijn en de mondiale rechtvaardigheid te verhogen. | | Duurzaam inkomen | Een economisch concept, geïntroduceerd door Hicks, dat de maximale hoeveelheid goederen en diensten die een persoon of een economie kan consumeren zonder de toekomstige welvaart te verminderen. | | Psyisch inkomen | Een concept van welzijn, oorspronkelijk voorgesteld door Fisher, dat probeert de subjectieve en psychologische aspecten van welzijn te meten en te integreren in economische analyses. | | Oneconomische groei | Een situatie waarin de kosten van verdere economische groei de baten overstijgen, wat resulteert in een nettoverlies aan welzijn of een toename van negatieve externe effecten. | | Planned obsolescence | De strategie waarbij producten zo worden ontworpen dat ze na een bepaalde periode defect raken of verouderd worden, om consumenten te stimuleren nieuwe producten te kopen. | | Groene banen garantie | Een beleidsmaatregel die werkgelegenheid creëert in sectoren die bijdragen aan sociale en ecologische doelstellingen, zoals hernieuwbare energie en milieubescherming. | | Werkende tijd reductie | Beleidsvoorstellen om de totale werkuren te verminderen, bijvoorbeeld door een kortere werkweek of lagere pensioenleeftijd, met als doel welzijn te verhogen en de ecologische voetafdruk te verkleinen. |

# Analyse van de Belgische economie en het economisch beleid Dit document bespreekt de analyse van de Belgische economie en het economisch beleid, met een specifieke focus op het Europees Semester en de bijbehorende aanbevelingen. ## 1. Analyse van de Belgische economie en het economisch beleid ### 1.1 Het Europees Semester: een kader voor economische afstemming Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is ingesteld om de economische beleidslijnen van de EU-lidstaten op elkaar af te stemmen. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van economische onevenwichtigheden en problemen met de overheidsfinanciën binnen de lidstaten. Dit systeem werd ingevoerd naar aanleiding van de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. #### 1.1.1 Doelstellingen en werking Het Europees Semester is ontworpen om beter monetaire beleid te kunnen voeren, met name in een muntunie waar een enkele rentevoet wordt bepaald door de Europese Centrale Bank, terwijl lidstaten met uiteenlopende economische realiteiten kampen. Door onevenwichtigheden aan te pakken, kan een gecoördineerd monetair beleid worden ondersteund met meer toezicht op de overheidsfinanciën. Het systeem genereert landspecifieke aanbevelingen om problemen en onevenwichtigheden aan te pakken. Indicatoren die binnen het Europees Semester worden geanalyseerd, omvatten: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 zijn ook sociale componenten toegevoegd, zoals armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, en een verbeterde aandacht voor werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de Europese Pijler van Sociale Rechten (2017). Het proces van het Europees Semester start met een herfstvoorspelling over de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, en de Raad geeft beleidsrichtlijnen. Vervolgens kijkt de Commissie gedetailleerder naar de lidstaten, vooral die met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten leggen hun plannen voor, wat resulteert in landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs) in mei. #### 1.1.2 De impact van crises en recente ontwikkelingen Het Europees Semester loopt nog steeds, hoewel de focus in het begin sterk lag op begrotingen. In 2020, na de uitbraak van de COVID-19 pandemie, werd de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd. Dit gaf landen tijdelijk de mogelijkheid om af te wijken van begrotingsregels vanwege de ernstige economische neergang, wat leidde tot een sterke stijging van overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 legden de nadruk op begroting in samenhang met de Recovery and Resilience Facility. Er is ook kritiek op het begrotingskader, dat als te streng wordt beschouwd en een procyclisch beleid zou stimuleren in plaats van een anticylisch beleid dat nodig is om de vraag te ondersteunen tijdens een crisis. Dit keurslijf zou ook investeringen en innovatie bedreigen, en zou op lange termijn economisch onzinnig kunnen zijn als de impact te groot is. #### 1.1.3 Landspecifieke aanbevelingen voor België (voorbeeld 2019/2020) De landspecifieke aanbevelingen (CSRs) voor België illustreren de focus van Europa op de economische en financiële gezondheid van het land. Aanbevelingen die de Belgische overheid moet nastreven: 1. **Begrotingsconsolidatie:** Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven een bepaald percentage uitkomt, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing. Meevallers moeten gebruikt worden om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van de stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, onder meer door uitgaventoetsingen en betere coördinatie van het begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus, om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * Indien er een hoogconjunctuur zou zijn, moet er worden gefocust op schuldafbouw in plaats van meer uitgaven. 2. **Arbeidsmarkt en onderwijs:** De hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en vaardigheden-mismatches aanpakken. Dit kan gekoppeld worden aan investeringen in humaan kapitaal en R&D, wat kan leiden tot een hoger opgeleide beroepsbevolking en meer innovatie. 3. **Investeringen en duurzaamheid:** Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en energietransitie, en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. 4. **Mobiliteit en ondernemerschap:** De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan, onder meer via investeringen in vervoersinfrastructuur en sterkere prikkels voor collectief en emissiearm vervoer. De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups en meer concurrentiekracht. #### 1.1.4 Evaluatie van implementatie De evaluatie van de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen (CSRs) laat zien dat een relatief klein percentage hiervan daadwerkelijk wordt geïmplementeerd. Aanbevelingen, zoals de tax shift, blijken moeilijk te realiseren. De Europese Commissie en de Raad maken zich hier zorgen over, aangezien aanbevelingen jaar na jaar niet worden opgevolgd. Als reactie hierop is de Recovery and Resilience Facility (EU-middelen na COVID) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in nationale regelgeving. Lidstaten, waaronder België, konden niet alle middelen ontvangen omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. ### 1.2 Aanbevelingen van andere internationale organisaties Naast het Europees Semester, verstrekken ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor het economisch beleid van lidstaten. #### 1.2.1 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten met analyses en aanbevelingen voor haar lidstaten. Deze aanbevelingen zijn vaak sterk afgestemd op die van het Europees Semester, met een focus op economische hervormingen en beleidscoördinatie. #### 1.2.2 Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert ook rapporten, zoals het "Country Report Belgium", waarin hoofdpunten voor het economisch beleid worden uiteengezet. Deze rapporten benadrukken vaak de noodzaak van: * **Fiscale consolidatie:** Een volgehouden en bij voorkeur front-loaded fiscale consolidatie is nodig ter ondersteuning van desinflatie, herstel van buffers, vermindering van de schuld, en behoud van het Belgische sociaal model. Dit moet gepaard gaan met rationalisatie en efficiëntie van overheidsuitgaven op alle niveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Macroprudentieel beleid:** Verdere aanscherping van macroprudentieel beleid ter bescherming tegen stijgende systeemrisico's wordt verwelkomd. Het versterken van toezicht, crisisbeheer, resolutievoorbereiding, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systeemrisico's is cruciaal om de economie te beschermen tegen macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, en verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn essentieel om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en middellangetermijnuitdagingen aan te pakken. Het IMF publiceert ook de "World Economic Outlook", waarin groeiprognoses worden gemaakt. Opvallend is vaak dat de groeiprognoses voor de Verenigde Staten hoger liggen dan die voor de EU, wat zorgwekkend is voor veel economen gezien de lagere groei in de EU. ### 1.3 Belgische overheidsfinanciën en begrotingsbeleid De Belgische overheidsfinanciën en het begrotingsbeleid staan centraal in de analyse van het Europees Semester en de aanbevelingen van internationale instellingen. België heeft in het verleden gekampt met aanzienlijke tekorten, wat de noodzaak van budgettaire discipline en hervormingen onderstreept. * **Tekorten en schuldquote:** Het overheidstekort en de overheidsschuldquote zijn belangrijke indicatoren die nauwlettend worden gevolgd. Het primair saldo verbeteren is cruciaal. * **Begrotingsplanning:** Regeringen moeten een begroting voorleggen die in lijn ligt met de Europese normen. In het verleden zijn er voor België trajecten van 4 of 7 jaar voorgesteld om het tekort onder de Europese limiet (3% van het bbp) te brengen. * **Investeringen en hervormingen:** De Hoge Raad voor de Financiën (CRB) wijst op de noodzaak van productiviteitsverhogende investeringen en hervormingen. De coördinatie tussen de verschillende Belgische overheden, en de betrokkenheid van sociale partners, worden als essentieel beschouwd. * **Feedback-effecten:** Wijzigingen in overheidsuitgaven ($G$) of belastingen ($T$) kunnen op korte termijn de output ($Y$) beïnvloeden, wat via feedback-effecten de overheidsinkomsten en -uitgaven opnieuw kan beïnvloeden. Dit wordt gedekt door modellen zoals $G_{y/n} = G_A C_{SR}$. * **Lange termijn versus korte termijn:** Er is een constante spanning tussen het op orde brengen van de begroting op korte termijn en het waarborgen van lange termijn investeringen en economische groei. Een te strikt begrotingskader kan de groei, innovatie en klimaatbeleid bedreigen. > **Tip:** Probeer bij het bestuderen van de aanbevelingen van het Europees Semester en het IMF, deze te koppelen aan de economische modellen die in de cursus aan bod komen. Denk na over de mogelijke effecten van deze aanbevelingen op variabelen zoals output, werkgelegenheid, inflatie, en de begrotingsbalans. > **Voorbeeld:** Een aanbeveling om de arbeidsparticipatie te verhogen kan worden geanalyseerd met behulp van een AS-AD model. Een toename van het arbeidsaanbod kan leiden tot een lagere productiekost voor bedrijven, wat de aggregate supply curve naar rechts verschuift, resulterend in een hogere output en potentieel lagere inflatie. De analyse van de Belgische economie en het economisch beleid, zoals geschetst door het Europees Semester en andere internationale instellingen, benadrukt de noodzaak van een gecoördineerde aanpak die zowel fiscale discipline als structurele hervormingen omvat, met oog voor investeringen en de sociale dimensie. --- # Het Europees Semester en landspecifieke aanbevelingen Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over het Europees Semester en landspecifieke aanbevelingen, opgesteld als een examen-gereed studiemateriaal. ## 2. Het Europees semester en landspecifieke aanbevelingen Het Europees Semester is een jaarlijkse cyclus waarin de Europese Commissie het economisch beleid van de lidstaten coördineert en beoordeelt, met als doel onevenwichtigheden en begrotingsproblemen tijdig te signaleren en aan te pakken. ### 2.1 Het Europees Semester: mechanisme en doelstellingen Het Europees Semester werd in 2011 ingevoerd, mede als reactie op de eurocrisis en de noodzaak van een meer gecoördineerd economisch beleid binnen de eurozone. Het systeem beoogt economische onevenwichtigheden tussen lidstaten te signaleren en aan te pakken, en problemen met de overheidsfinanciën te adresseren. Een cruciaal aspect is het bevorderen van een beter functionerend monetair beleid door de Europese Centrale Bank (ECB). Binnen een muntunie met één rentetarief, is het essentieel dat de economische omstandigheden van de lidstaten voldoende op elkaar zijn afgestemd om een uniform monetair beleid effectief te laten zijn. #### 2.1.1 De jaarlijkse cyclus De cyclus van het Europees Semester begint met de herfstvoorspelling van de Europese Commissie voor de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart richtlijnen (policy orientations) vaststelt. Vervolgens kijkt de Commissie in detail naar de situatie per lidstaat, met speciale aandacht voor die met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten presenteren hun beleidsplannen, wat leidt tot de publicatie van landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs) in mei. > **Tip:** Begrijp de tijdslijn van het Europees Semester; de input van de Commissie, het Parlement en de Raad leidt uiteindelijk tot concrete aanbevelingen aan de lidstaten. #### 2.1.2 Indicatoren Het Europees Semester maakt gebruik van diverse indicatoren om de economische situatie van lidstaten te beoordelen. Oorspronkelijk lag de focus sterk op overheidsfinanciën, maar sinds 2013 zijn er ook sociale componenten toegevoegd. De belangrijkste indicatoren omvatten: * **Overheidsfinanciën:** Begrotingstekorten, overheidsschulden, structurele aanpassingen. * **Financiële sector:** Stabiliteit, risico's, huizenmarkt. * **Concurrentievermogen:** Productiviteit, regelgeving, concurrentie. * **Arbeidsmarkt:** Werkgelegenheid, werkloosheid (inclusief specifieke groepen zoals jongeren), lonen, arbeidsmarktbeleid. * **Onderwijs en opleidingssystemen:** Vaardigheden, mismatches. * **Openbaar bestuur:** Efficiëntie, coördinatie. * **Sociale component (sinds 2013):** Armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid, aanpak van jeugdwerkloosheid. Dit sluit aan bij de Europese Pijler van Sociale Rechten (2017). #### 2.1.3 Evolutie van het Europees Semester Hoewel de nadruk aanvankelijk sterk op begrotingen lag, evolueerde het systeem. In 2020, tijdens de COVID-19 pandemie, werd de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd. Dit maakte tijdelijke afwijkingen van begrotingsregels mogelijk, waardoor overheidsschulden sterk konden oplopen. De periode 2021-2023 kenmerkte zich door een focus op begroting in combinatie met de Recovery and Resilience Facility (RRF). Vóór de pandemie (circa 2019) was er een initiatief voor een "Europees Semester 2.0", met meer aandacht voor sociale componenten, maar dit werd tijdelijk opgeschort om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. > **Tip:** Wees op de hoogte van de impact van externe schokken zoals COVID-19 op de toepassing en focus van het Europees Semester. ### 2.2 Landspecifieke aanbevelingen: het geval België De landspecifieke aanbevelingen (CSRs) bieden concrete beleidsrichtlijnen voor elke lidstaat. Voor België zijn er verschillende kritische aandachtspunten geïdentificeerd door Europese instanties, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). #### 2.2.1 Aanbevelingen van Europa voor België (voorbeeld 2019/2020) De aanbevelingen voor België benadrukken vaak de noodzaak van begrotingsconsolidatie, structurele hervormingen en investeringen. Specifieke aandachtspunten zijn: 1. **Begrotingshoudbaarheid en overheidsfinanciën:** * Het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven inperken (bv. niet boven een bepaald percentage uitkomen) om een jaarlijkse structurele aanpassing te realiseren. * Eventuele meevallers aanwenden voor snellere schuldafbouw. * Hervormingen doorvoeren om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, mogelijk door beperking van vervroegde uittreding. * Verbetering van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven, onder meer via uitgaventoetsingen. * Verbetering van de coördinatie van begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. > **Tip:** Houd rekening met het concept van "backloading" in begrotingsconsolidatie, waarbij inspanningen in latere perioden worden geconcentreerd, wat positieve verwachtingseffecten kan hebben. 2. **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Wegnemen van hindernissen voor arbeidsparticipatie en versterken van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * Verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en aanpakken van vaardigheden-mismatches. 3. **Investeringen en concurrentievermogen:** * Toespitsen van investeringsgerelateerd economisch beleid op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur, decarbonisatie, energietransitie) en onderzoek en innovatie (met name digitalisering), rekening houdend met regionale verschillen. * Aanpakken van mobiliteitsuitdagingen door investeringen in vervoersinfrastructuur en stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. * Verminderen van regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups. #### 2.2.2 Implementatie van aanbevelingen Een kritische observatie is dat de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen in België historisch gezien relatief laag is geweest (slechts een klein percentage werd volledig geïmplementeerd). Dit vormde een zorgpunt voor de Europese Commissie en Raad. Pogingen om de implementatie te stimuleren zijn gedaan door bijvoorbeeld de middelen van de Recovery and Resilience Facility te koppelen aan de realisatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving. #### 2.2.3 Kritiek op het begrotingskader Er is ook kritiek op de bestaande begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen. Deze worden soms als te streng en procyclisch beschouwd. Een te strikt begrotingskader kan leiden tot een vermindering van overheidsinvesteringen op lange termijn, wat innovatie, economische groei en klimaatbeleid kan bedreigen. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, met name in tijden van crisis, is een uitdaging. Een te sterke focus op schuldafbouw kan economisch onnuttig zijn als de impact op lange termijn te negatief is. ### 2.3 Vergelijkbare aanbevelingen van OESO en IMF De aanbevelingen van andere internationale organisaties, zoals de OESO en het IMF, sluiten vaak nauw aan bij die van het Europees Semester. * **OESO (Organisation for Economic Co-operation and Development):** Rapporteert tweejaarlijks over de economie van lidstaten en formuleert beleidsaanbevelingen die in lijn zijn met die van de EU. * **IMF (International Monetary Fund):** Publiceert periodieke landrapporten (bv. Article IV-consultaties) met aanbevelingen voor landen. Voor België benadrukt het IMF de noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur vooraanstaande begrotingsconsolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het sociale model te behouden. Dit vereist rationalisatie en efficiëntie van overheidsuitgaven, significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. Daarnaast worden structurele hervormingen in de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang in de groene transitie als cruciaal beschouwd om potentiële groei te stimuleren en toekomstige uitdagingen aan te gaan. > **Tip:** Verbind de aanbevelingen uit het Europees Semester met die van andere internationale instellingen om een completer beeld te krijgen van de verwachte beleidshervormingen. ### 2.4 Koppeling aan macro-economische modellen De landspecifieke aanbevelingen kunnen gekoppeld worden aan verschillende macro-economische modellen. Bijvoorbeeld: * **Begrotingsconsolidatie (G beperken of T verhogen):** Dit kan gemodelleerd worden met behulp van IS-LM modellen, waarbij een restrictiever fiscaal beleid leidt tot een daling van de aggregate demand, wat op korte termijn de output kan doen dalen. Dit kan echter ook de handelsbalans verbeteren door lagere importen. * De relatie tussen overheidsuitgaven ($G$) en output ($Y$) kan algemeen worden weergegeven met modellen zoals: $Y = C + I + G + (X - M)$. Een verandering in $G$ heeft een directe impact op $Y$. * De noodzaak om de primaire overheidsschuld te stabiliseren of te verminderen vereist een begrotingstekort ($BD$) dat de schuldquote niet laat toenemen. * **Hervormingen op de arbeidsmarkt (hindernissen wegnemen, activeren):** Dit kan worden geanalyseerd met modellen die de arbeidsmarktstructuur en werkgelegenheid meenemen, zoals modellen met een focus op lonen, werkloosheid en arbeidsparticipatie. Een succesvolle activatiebeleid kan de natuurlijke werkloosheidsgraad verlagen. * De output ($Y$) is afhankelijk van de gebruikte productiefactoren, waaronder arbeid ($L$). Verbeterde arbeidsmarktparticipatie verhoogt $L$ en potentieel $Y$. * **Onderwijs en training (vaardigheden-mismatches aanpakken):** Dit raakt aan de kwalitatieve aspecten van arbeid en de lange-termijn productiviteit. Modellen van endogene groei, die menselijk kapitaal ($H$) als een productiefactor beschouwen, zijn hier relevant. * Productiviteit kan toenemen met menselijk kapitaal, $A = f(H)$, waar $A$ de totale factorproductiviteit is. * **Investeringen in onderzoek en innovatie (R&D):** Dit versterkt de lange-termijn groeipotentie en concurrentievermogen. Endogene groeimodellen, waarin innovatie en technologische vooruitgang de motor van groei zijn, zijn van toepassing. * Economische groei op lange termijn wordt vaak verklaard door technologische vooruitgang, die wordt aangedreven door investeringen in R&D. * **Concurrentie en regelgeving (ondernemerschap, dienstensector):** Dit beïnvloedt de efficiëntie van markten en de prijsstelling (mark-ups). Competitieve markten leiden doorgaans tot lagere mark-ups en hogere output. * Prijszetting in imperfecte markten kan worden beschreven door een mark-up ($M$) boven de marginale kosten: $P = (1+M)MC$. Een verlaging van $M$ leidt tot lagere prijzen. > **Voorbeeld:** Als België de aanbeveling volgt om de hindernissen op de arbeidsmarkt weg te nemen, zou dit kunnen leiden tot een hogere arbeidsparticipatie. Dit kan, volgens een groeimodel met menselijk kapitaal, niet alleen de output op korte termijn verhogen, maar ook, indien gepaard gaand met verbeterd onderwijs, de productiviteit en daarmee de potentiële groei op lange termijn stimuleren. Dit heeft tevens positieve implicaties voor de overheidsfinanciën door hogere belastinginkomsten en lagere uitgaven voor werkloosheid. --- # Rol van internationale organisaties en hun aanbevelingen Dit topic verkent de aanbevelingen en analyses van internationale organisaties zoals de OESO en het IMF met betrekking tot de Belgische economie en het economisch beleid. ### 3.1 Het Europees Semester: een kader voor economische beleidsafstemming Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is opgezet om de economische beleidslijnen van de EU-lidstaten op elkaar af te stemmen. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, evenals problemen met de overheidsfinanciën. Dit systeem is mede ingegeven door de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het systeem draagt bij aan de coördinatie van het monetaire beleid binnen de eurozone, waar één rentevoet van de Europese Centrale Bank van toepassing is op diverse nationale economische realiteiten. Het Europees Semester identificeert kritieke indicatoren zoals: * Overheidsfinanciën * Financiële sector en de huizenmarkt * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is hier een sociale component aan toegevoegd, met meer aandacht voor armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, mede onder invloed van de European Pillar of Social Rights. Het proces van het Europees Semester verloopt in verschillende fasen: * De *Autumn Forecast* evalueert de lidstaten. * Het Europees Parlement formuleert een opinie. * In maart geeft de Raad beleidsrichtlijnen. * De Commissie analyseert vervolgens gedetailleerd de situaties, met speciale aandacht voor landen met grote tekorten of onevenwichtigheden. * Lidstaten dienen hun plannen in, wat leidt tot *Country Specific Recommendations* (CSRs) in mei. #### 3.1.1 Aanbevelingen voor België binnen het Europees Semester In het verleden, bijvoorbeeld in de aanloop naar 2020, werden specifieke aanbevelingen gedaan aan België: 1. **Begroting en overheidsfinanciën:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven de 1,6% uitkomt, wat een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bruto binnenlands product (bbp) vereist. Dit houdt in dat de overheidsuitgaven (G) beperkt of verlaagd moeten worden. * Meewervende inkomsten (meevallers) gebruiken om de overheidsschuld sneller af te bouwen. * Hervormingen doorzetten om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door het beperken van mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt. * De samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven verbeteren, onder meer door uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. **Tip:** Een daling van de overheidsuitgaven (G) kan op korte termijn leiden tot een lagere output (Y), wat via feedback-effecten opnieuw de overheidsfinanciën kan beïnvloeden. 2. **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Hindernissen voor arbeid wegnemen en de effectiviteit van actief arbeidsmarktbeleid versterken, specifiek gericht op laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en *skill mismatches* aanpakken. Dit kan gekoppeld worden aan investeringen in menselijk kapitaal (H) en onderzoek en ontwikkeling (R&D), wat kan leiden tot een hoger opgeleide beroepsbevolking en meer innovatie. 3. **Investeringen en concurrentievermogen:** * Het investeringsgerelateerde economisch beleid richten op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek en innovatie, met speciale nadruk op digitalisering en rekening houdend met regionale verschillen. * Mobiliteitsuitdagingen aangaan door investeringen in vervoersinfrastructuur en stimulansen voor collectief vervoer en vervoer met lage emissies. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren. * De concurrentie in de dienstensector (detailhandel, bouw, professionele diensten) vergroten, wat kan leiden tot lagere *mark-ups*. #### 3.1.2 Evaluatie en aanpassing van het Europees Semester De evaluatie van de implementatie van de *Country Specific Recommendations* (CSRs) toont aan dat slechts een klein percentage (ongeveer 3%) daadwerkelijk wordt geïmplementeerd. Dit was een zorg voor de Commissie en de Raad. Als reactie hierop zijn de middelen uit de *Recovery and Resilience Facility* (RRF), verstrekt na de COVID-19-pandemie, gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in nationale regelgeving. België kon daardoor niet alle middelen ontvangen omdat niet alle aanbevelingen volledig waren geïmplementeerd. Tijdens de COVID-19-pandemie werd de algemene *escape clause* van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd, waardoor lidstaten tijdelijk konden afwijken van begrotingsregels om de ernstige economische neergang op te vangen. Dit leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich mede op de *Recovery and Resilience Facility*. Het Europees Semester 2.0, dat vóór de pandemie werd voorbereid, beoogde meer aandacht te besteden aan de sociale component, maar dit plan werd tijdelijk opgeschort om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. Er is ook kritiek op het strikte begrotingskader van de EU, dat als procyclisch kan worden beschouwd en innovatie, economische groei en klimaatbeleid kan bedreigen. Een te strikt begrotingskader kan op lange termijn investeringen, inclusief groene transitie-investeringen, schaden. Er wordt gepleit voor een beter evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, om anti-cyclisch beleid te faciliteren en de economie te ondersteunen tijdens crises. ### 3.2 De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO brengt, net als de Europese Commissie, tweejaarlijkse rapporten uit met analyses en aanbevelingen voor lidstaten, waaronder België. De aanbevelingen van de OESO sluiten sterk aan bij die van het Europees Semester, met een focus op budgettaire consolidatie, efficiëntie van overheidsuitgaven, en structurele hervormingen. ### 3.3 Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert ook landspecifieke rapporten, zoals het *Country Report Belgium* (december 2023), met gedetailleerde analyses en aanbevelingen voor het economisch beleid. #### 3.3.1 Hoofdpunten van het IMF voor België (december 2023) Het IMF benadrukt de noodzaak van: * **Sustained and front-loaded fiscal consolidation:** Continue en liefst vooraanstaande budgettaire consolidatie is cruciaal om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische sociaal model te beschermen. * **Rationalization and efficiency of spending:** Een rationalisatie en grotere efficiëntie van de uitgaven op alle overheidsniveaus zijn vereist. * **Significant reforms:** Significante hervormingen op het gebied van belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg zijn noodzakelijk. * **Macroprudential policy:** Recente aanscherpingen van het macroprudentiële beleid ter bescherming tegen systemische risico's worden verwelkomd. * **Strengthening supervision:** Verbetering van het toezicht, crisisbeheer, resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systemische risico's zullen de economie verder beschermen tegen macrofinanciële schokken. * **Structural reforms:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, evenals verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn essentieel om de potentiële groei te stimuleren, de impact van budgettaire consolidatie te mitigeren en middellange-termijnuitdagingen aan te pakken. Het IMF publiceert ook de *World Economic Outlook*, die groeivoorspellingen verstrekt. Opvallend is dat de groeiprognoses voor de Verenigde Staten doorgaans hoger liggen dan die voor de eurozone, wat zorgwekkend is voor veel economen met betrekking tot de lagere groei in de EU. --- # Budgettaire regels en economische stabiliteit Dit topic onderzoekt de impact van budgettaire kaders, zoals het Stabiliteits- en Groeipact, op economische groei, investeringen en de afweging tussen begrotingsdiscipline en expansie. ### 4.1 Het Europees semester: een kader voor economisch beleid Het Europees semester is een systeem dat in 2011 is opgestart, ingegeven door de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. Het dient als kader voor de afstemming van het economisch beleid van EU-lidstaten met als hoofddoel het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkeling van landen en problemen met de overheidsfinanciën. Het systeem is bedoeld om het monetaire beleid beter te kunnen voeren, met name in een muntunie waar één rentetarie f voor diverse lidstaten geldt. Door onevenwichtigheden aan te pakken, kan een gecoördineerd monetair beleid worden nagestreefd. #### 4.1.1 Indicatoren en componenten van het Europees semester Het Europees semester richt zich op diverse indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er een sociale component toegevoegd, met aandacht voor armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, mede ingegeven door de European Pillar of Social Rights (2017). #### 4.1.2 Het proces van het Europees semester Het proces start met de herfstvoorspellingen van de Europese Commissie voor lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart beleidsrichtlijnen vaststelt. De Commissie kijkt vervolgens gedetailleerder naar lidstaten, met name die met grote tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten moeten hun plannen voorleggen, wat leidt tot landspecifieke aanbevelingen (country-specific recommendations, CSRs) in mei. #### 4.1.3 Ontwikkelingen en uitdagingen in het Europees semester Oorspronkelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020, met de Covid-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit stelde landen in staat tijdelijk af te wijken van begrotingsregels bij ernstige economische neergang, wat leidde tot een sterke stijging van overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich op begroting in combinatie met de Recovery and Resilience Facility. #### 4.1.4 Landspecifieke aanbevelingen voor België Europa geeft specifieke aanbevelingen aan lidstaten. Voor België werden onder andere de volgende punten benadrukt: * **Begrotingsdiscipline en schuldreductie:** Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven niet te hoog is, om een jaarlijkse structurele aanpassing te realiseren. Eventuele meevallers gebruiken voor snellere schuldafbouw. * **Hervormingen voor budgettaire houdbaarheid:** Voortzetten van hervormingen om de houdbaarheid van langdurige zorg- en pensioenstelsels te waarborgen, mede door vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * **Verbetering van publieke uitgaven:** Optimaliseren van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven door middel van uitgaventoetsingen, en verbeteren van de coördinatie van begrotingsbeleid tussen overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarktactivering:** Weghalen van hindernissen om te werken en versterken van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * **Onderwijs en opleiding:** Verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en aanpakken van vaardigheden-mismatches. * **Investeringsgericht economisch beleid:** Toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie, en onderzoek en innovatie (met name digitalisering), rekening houdend met regionale verschillen. * **Mobiliteit en ondernemerschap:** Aanpakken van mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. Verminderen van regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector te vergroten. Het is opvallend dat van de aanbevelingen slechts een beperkt percentage daadwerkelijk geïmplementeerd wordt in het beleid. Dit leidde tot pogingen om de uitbetaling van middelen, zoals via de Recovery and Resilience Facility, te koppelen aan de implementatie van landspecifieke aanbevelingen. #### 4.1.5 Europees Semester 2.0 Net voor de Covid-19 pandemie werd er een "semester 2.0" voorbereid met meer nadruk op sociale componenten. Dit plan werd tijdelijk opzij geschoven om eerst de acute economische onevenwichtigheden aan te pakken. ### 4.2 Kritiek op budgettaire kaders en de afweging tussen discipline en expansie Er is aanzienlijke kritiek op de strengheid van budgettaire regels, die soms als contraproductief worden gezien. #### 4.2.1 Pro-cyclisch beleid en impact op investeringen Een te streng budgettair kader kan een pro-cyclisch beleid stimuleren in plaats van een anti-cyclisch beleid dat nodig is om een gedaalde vraag op te vangen. Dit keurslijf bedreigt ook investeringen, innovatie en economische groei op lange termijn, ondanks mogelijke kortetermijnvoordelen voor de begroting. Dalende overheidsinvesteringen kunnen de economie schaden, vooral in sectoren zoals de groene transitie waar significante investeringen nodig zijn. #### 4.2.2 Evenwicht tussen discipline en expansie De kern van de discussie ligt in het vinden van een evenwicht tussen de noodzakelijke begrotingsdiscipline en de behoefte aan budgettaire expansie om economische groei te stimuleren, investeringen te bevorderen en sociale doelstellingen te realiseren. Een te grote focus op schuldafbouw ten koste van langetermijnimpact kan economisch onwenselijk zijn. ### 4.3 Aanbevelingen van internationale organisaties Naast de Europese Unie geven ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor economisch beleid, die vaak in lijn liggen met die van het Europees semester. #### 4.3.1 OESO De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) publiceert tweejaarlijkse rapporten met beleidsaanbevelingen voor lidstaten. Deze rapporten zijn sterk afgestemd op de bevindingen en aanbevelingen van het Europees semester. #### 4.3.2 IMF Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) stelt eveneens landspecifieke rapporten op met aanbevelingen voor economisch beleid. Voor België, zoals uiteengezet in het rapport van december 2023, zijn de hoofdpunten: * **Begrotingsconsolidatie:** Aanhoudende, en bij voorkeur vooraanstaande, begrotingsconsolidatie is nodig om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het Belgische sociaal model te behouden. * **Efficiëntie van overheidsuitgaven en belastinghervormingen:** De consolidatie moet gepaard gaan met rationalisatie en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Macroprudentieel beleid en financiële stabiliteit:** Recent aangescherpt macroprudentieel beleid om systemische risico's tegen te gaan, wordt verwelkomd. Versterking van toezicht, crisisbeheer en -resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systemische risico's zijn cruciaal om de economie te isoleren van macrofinanciële schokken. * **Structurele hervormingen voor potentiële groei:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, en verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn essentieel om de potentiële groei te stimuleren, de impact van begrotingsconsolidatie te mitigeren en middellange-termijnuitdagingen aan te pakken. Deze internationale rapporten onderstrepen het belang van gecoördineerd beleid om economische stabiliteit te waarborgen en groei op lange termijn te bevorderen. Ze benadrukken de noodzaak om fiscale discipline te combineren met strategische investeringen en structurele hervormingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Europees Semester | Een jaarlijks cyclus waarin de Europese Commissie de economische en budgettaire beleidsplannen van de EU-lidstaten beoordeelt en specifieke aanbevelingen doet om economische onevenwichtigheden en begrotingsproblemen aan te pakken. | | Begrotingssaldo | Het verschil tussen de overheidsinkomsten en de overheidsuitgaven in een bepaalde periode. Een tekort ontstaat wanneer de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten, en een overschot wanneer de inkomsten hoger zijn dan de uitgaven. | | Primair saldo | Het begrotingssaldo exclusief de rentebetalingen op de overheidsschuld. Het geeft een beter beeld van de huidige begrotingsinspanningen van een overheid. | | CRB (Centrale Raad voor het Bedrijfsleven) | Een adviesorgaan dat zich bezighoudt met de Belgische overheidsfinanciën en economisch beleid, en aanbevelingen doet ter verbetering van de budgettaire houdbaarheid en economische prestaties. | | Productiviteitsverhogende investeringen | Investeringen die gericht zijn op het verhogen van de efficiëntie en output per eenheid input, wat kan leiden tot hogere economische groei en concurrentievermogen. | | Overheidsfinanciën | De financiën van de overheid, inclusief inkomsten (belastingen, bijdragen) en uitgaven (sociale zekerheid, publieke diensten, investeringen). | | Output | De totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie worden geproduceerd gedurende een bepaalde periode, vaak gemeten als het Bruto Binnenlands Product (BBP). | | Feedback-effecten | Effecten waarbij de uitkomst van een proces terugwerkt op het proces zelf, wat kan leiden tot versterking of verzwakking van het oorspronkelijke effect, zoals een daling van de output die leidt tot lagere overheidsinkomsten. | | Begrotingstekort | Het verschil tussen de overheidsuitgaven en de overheidsinkomsten, waarbij de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die landen samenbrengt om economisch beleid te bespreken, te analyseren en te coördineren, met als doel duurzame economische groei en werkgelegenheid te bevorderen. | | IMF (Internationaal Monetair Fonds) | Een internationale organisatie die financiële stabiliteit, internationale handel en economische groei bevordert door middel van monetaire samenwerking, financieel advies en het verlenen van leningen aan landen met betalingsproblemen. | | Stabiliteits- en Groeipact | Een reeks regels en procedures binnen de Europese Unie die bedoeld zijn om de budgettaire discipline van de lidstaten te waarborgen en buitensporige begrotingstekorten en overheidsschulden te voorkomen. | | General Escape Clause | Een bepaling binnen het Stabiliteits- en Groeipact die onder uitzonderlijke economische omstandigheden, zoals een ernstige economische neergang, toestaat dat lidstaten tijdelijk afwijken van de normale begrotingsregels. | | Landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSR) | Gedetailleerde aanbevelingen die de Europese Commissie jaarlijks geeft aan elke lidstaat, gericht op het aanpakken van economische en sociale uitdagingen en het verbeteren van de economische prestaties. | | Budgettaire houdbaarheid | De capaciteit van een overheid om haar financiële verplichtingen op lange termijn te voldoen zonder onevenredige lasten voor toekomstige generaties, voornamelijk door het beheren van de overheidsschuld en de uitgaven voor pensioenen en zorg. | | Arbeidsmarktbeleid | Beleid dat gericht is op het verbeteren van de werking van de arbeidsmarkt, inclusief maatregelen voor werkgelegenheid, omscholing, en het wegnemen van belemmeringen voor tewerkstelling. | | Klimaatbeleid | Beleid gericht op het verminderen van broeikasgasemissies en het aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering, vaak door middel van regelgeving, stimulansen en investeringen in duurzame technologieën. | | Entrepreneurship | Het proces van het starten en leiden van een bedrijf, met de bereidheid om financiële risico's te nemen in de hoop op winst. | | Procyclisch beleid | Economisch beleid dat de conjunctuurcyclus versterkt; bijvoorbeeld, het verhogen van belastingen of verlagen van overheidsuitgaven tijdens een recessie, wat de neergang verergert. | | Anticyclisch beleid | Economisch beleid dat gericht is op het stabiliseren van de economie door tegengesteld te reageren op de conjunctuurcyclus; bijvoorbeeld, het verlagen van belastingen of verhogen van overheidsuitgaven tijdens een recessie om de vraag te stimuleren. | | Macroprudentieel beleid | Beleid dat gericht is op het waarborgen van de stabiliteit van het financiële systeem als geheel, door middel van maatregelen die systemische risico's verminderen. | | Potentiële groei | De maximale duurzame groei die een economie kan realiseren zonder inflatoire druk, afhankelijk van factoren zoals kapitaal, arbeid en technologische vooruitgang. |

# Het europees semester en overheidsfinanciën in België Het Europees semester en overheidsfinanciën in België onderzoekt het raamwerk van het Europees semester, de specifieke aanbevelingen die aan België worden gedaan en de impact hiervan op de Belgische overheidsfinanciën en begrotingstekorten. ## 1. Het Europees semester ### 1.1 Definitie en doelstellingen Het Europees semester is een systeem dat in 2011 werd geïntroduceerd als reactie op de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. Het fungeert als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, met specifieke aandacht voor problemen met de overheidsfinanciën. Dit systeem werd ingesteld om de effecten van een eengemaakt monetair beleid, dat slechts één rentestand kan hanteren voor diverse economische realiteiten, op te vangen en te coördineren. Het moedigt een meer gericht toezicht op overheidsfinanciën aan door middel van landspecifieke aanbevelingen. ### 1.2 Indicatoren en componenten Het Europees semester kijkt naar diverse economische indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en de huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er ook een sociale component toegevoegd, met aandacht voor: * Armoede en sociale uitsluiting * Inkomensongelijkheid * Werkgelegenheid * Vooral de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). ### 1.3 Jaarlijkse cyclus De jaarlijkse cyclus van het Europees semester verloopt globaal als volgt: * **Herfstprognose:** De Europese Commissie publiceert haar herfstprognose voor de lidstaten. * **Europees Parlement:** Het Europees Parlement formuleert zijn opinie over deze prognoses. * **Maart:** De Raad geeft beleidsrichtlijnen (policy orientations). * **Vanaf maart/april:** De Commissie analyseert de situatie dieper per lidstaat, met extra focus op landen met significante tekorten of onevenwichtigheden. * **Mei:** Lidstaten leggen hun nationale plannen voor, wat resulteert in de Country Specific Recommendations (CSRs). ### 1.4 Evolutie en flexibilisering Hoewel de focus oorspronkelijk sterk lag op begrotingen, heeft het Europees semester zich aangepast. In 2020, met de uitbraak van de COVID-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit maakte het voor lidstaten mogelijk om tijdelijk af te wijken van de begrotingsregels en langetermijndoelstellingen, wat leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De semesters van 2021-2023 kenden een hernieuwde focus op begroting, mede door de Recovery and Resilience Facility. Er was ook een intentie om een "Europees Semester 2.0" te lanceren vóór de crisis, met meer aandacht voor sociale componenten, maar dit plan werd tijdelijk opzijgeschoven. #### 1.4.1 Kritiek op het begrotingskader Er is aanzienlijke kritiek op de strengheid van het begrotingskader. Het wordt gezien als potentieel procyclisch, wat innovatie, economische groei en klimaatbeleid kan bedreigen. Dalende overheidsinvesteringen, die essentieel zijn voor de groene transitie, kunnen het gevolg zijn. Er wordt gepleit voor een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, en voor anti-cyclisch beleid om de vraag tijdens crises te ondersteunen. Een te strenge focus op schuldafbouw kan economisch onnuttig zijn als de langetermijneffecten negatief zijn. ## 2. Specifieke aanbevelingen voor België (CSRs) De aanbevelingen van het Europees semester voor België zijn veelzijdig en richten zich op verschillende beleidsdomeinen. ### 2.1 Begrotingsbeleid en schuldhoudbaarheid België werd geconfronteerd met de noodzaak om zijn begrotingstekort te reduceren. Een belangrijk punt was het verbeteren van het primaire saldo en het structureel aanpakken van de uitgaven. * **Nominale groei van netto primaire overheidsuitgaven:** Er werd aangedrongen om de nominale groei van de netto primaire overheidsuitgaven te beperken, met als doel een jaarlijkse structurele aanpassing van een bepaald percentage van het bbp. * **Gebruik van meevallers:** Eventuele meevallers moesten worden aangewend om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * **Hervormingen voor houdbaarheid:** Voortzetting van hervormingen om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding te beperken. * **Verbetering publieke uitgaven:** Het verbeteren van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven, bijvoorbeeld via uitgaventoetsingen. * **Coördinatie begrotingsbeleid:** Verbetering van de coördinatie van het begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. #### 2.1.1 Belgische trajecten voor begrotingsconsolidatie Gezien de begrotingsuitdagingen werden er twee trajecten voorgesteld voor België: een consolidatie over 4 jaar of over 7 jaar. De autoriteiten konden kiezen welk traject ze volgden, waarbij recent werd meegedeeld dat België een 7-jarig traject mag doorlopen. Beide trajecten vereisen aanzienlijke inspanningen, herverdelingen en investeringen. Europa eist wel dat het tekort tegen 2029 onder de 3% van het bbp blijft. ### 2.2 Arbeidsmarkt en sociaal beleid Aanbevelingen richtten zich ook op het verbeteren van de werking van de arbeidsmarkt en het versterken van sociale inclusie. * **Wegnemen van werkbelemmeringen:** Het wegnemen van hindernissen om te werken en het versterken van de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * **Verbetering onderwijs en opleiding:** Het verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en het aanpakken van 'skills mismatches'. ### 2.3 Investeringen en economisch beleid Er was ook aandacht voor het stimuleren van productiviteitsverhogende investeringen en het versterken van het concurrentievermogen. * **Investeringsgerelateerd beleid:** Het toespitsen van investeringsgerelateerd economisch beleid op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek & innovatie, met name digitalisering. * **Mobiliteitsuitdagingen:** Het aangaan van mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. * **Vermindering administratieve druk:** Het verminderen van de regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector te vergroten. * **Productiviteitsinvesteringen:** Er werd expliciet gewezen op de noodzaak van meer productiviteitsverhogende investeringen en hervormingen. ### 2.4 Rol van sociale partners en overheden De aanbevelingen benadrukken het belang van dialoog en samenwerking. * **Betrokkenheid sociale partners:** De betrokkenheid van sociale partners en andere belanghebbenden wordt als essentieel beschouwd. * **Coördinatie overheid:** De noodzaak van coördinatie tussen de verschillende Belgische overheden wordt benadrukt. ### 2.5 Implementatie van aanbevelingen De evaluatie van de implementatie van de Country Specific Recommendations (CSRs) in België toonde een relatief lage opvolgingsgraad. Slechts een klein percentage van de aanbevelingen werd volledig geïmplementeerd. Dit was een punt van zorg voor de Europese Commissie en Raad, die hebben geprobeerd de implementatie te stimuleren door de uitbetaling van middelen uit de Recovery and Resilience Facility te koppelen aan de realisatie van deze aanbevelingen. België heeft hierdoor niet alle middelen kunnen ontvangen, omdat de implementatie van bepaalde aanbevelingen uitbleef. ## 3. Vergelijking met aanbevelingen van andere internationale organisaties Naast het Europees semester geven ook andere internationale organisaties, zoals de OESO en het IMF, aanbevelingen voor het Belgische economische beleid en de overheidsfinanciën. ### 3.1 OESO De OESO publiceert periodiek rapporten met aanbevelingen die sterk in lijn liggen met die van het Europees semester. Deze rapporten bieden een breder internationaal perspectief op de economische uitdagingen en beleidsopties. ### 3.2 IMF Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) publiceert ook landspecifieke rapporten, zoals het "Belgium 2023 Article IV Consultation". De hoofdpunten uit zo'n rapport omvatten vaak: * **Fiscale consolidatie:** Noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur front-loaded fiscale consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het sociale model te behouden. * **Efficiëntie van uitgaven en hervormingen:** Rationalisatie en verhoging van de efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Financiële stabiliteit:** Versterking van het macroprudentiële beleid, toezicht, crisisbeheer en de beoordeling van systeemrisico's om de economie te isoleren van macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Hervormingen in de arbeids- en productmarkten en vooruitgang in de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te beperken en uitdagingen op middellange termijn aan te pakken. De IMF-analyses bieden een diepgaande economische evaluatie en concrete beleidsadviezen voor de Belgische economie. De rapporten wijzen vaak op de noodzaak om de potentiële groei te verhogen door middel van structurele hervormingen, die ook helpen bij het beheersen van de overheidsfinanciën en het bevorderen van duurzame economische ontwikkeling. De lagere groei in de EU, in vergelijking met bijvoorbeeld de VS, is een punt van zorg voor economen. ## 4. Impact op Belgische overheidsfinanciën en begrotingstekorten Het Europees semester en de bijbehorende aanbevelingen hebben een directe impact op de Belgische overheidsfinanciën en de pogingen om begrotingstekorten te reduceren. ### 4.1 Noodzaak tot tekortreductie België werd geconfronteerd met structurele begrotingstekorten, wat leidde tot een stijgende overheidsschuldquote. Het Europees semester signaleert deze onevenwichtigheden en dringt aan op actie. ### 4.2 Trajecten en inspanningen De keuze voor een langer consolidatietraject (7 jaar) suggereert dat de benodigde aanpassingen aanzienlijk zijn en over een langere periode gespreid moeten worden. Dit vereist ingrijpende hervormingen en een strikter beheer van de overheidsuitgaven. De uitdaging ligt in het realiseren van deze consolidatie zonder de economische groei op korte termijn te veel te schaden, en met aandacht voor de sociale gevolgen. ### 4.3 Feedback-effecten Een daling van overheidsuitgaven ($G$) of een stijging van belastingen ($T$) kan op korte termijn de output ($Y$) doen dalen, wat leidt tot negatieve groeicijfers. Dit kan op zijn beurt weer een impact hebben op de overheidsfinanciën en -uitgaven, wat zorgt voor feedback-effecten. Het hanteren van een begrotingstraject vereist dus een zorgvuldige afweging van deze dynamieken. ### 4.4 Impact van monetaire beleidsevolutie Het monetaire beleid van de ECB heeft ook indirecte gevolgen. Een eengemaakt monetair beleid kan minder effectief zijn voor landen met verschillende economische cycli. Een restrictief fiscaal beleid in België zou normaliter kunnen worden gecompenseerd door een expansief monetair beleid, maar in een muntunie is dit minder flexibel. De noodzaak om onevenwichtigheden aan te pakken, zoals via het Europees semester, is deels ingegeven door de wens om gecoördineerd monetair beleid mogelijk te maken. ### 4.5 Budgettaire houdbaarheid en investeringen De aanbevelingen benadrukken de noodzaak om de budgettaire houdbaarheid van sociale zekerheidssystemen te waarborgen, terwijl er ook ruimte moet komen voor publieke investeringen. Dit is een delicate balans: te strikte begrotingsregels kunnen investeringen belemmeren, wat nefast is voor de groei op lange termijn, ondanks de positieve effecten op korte termijn voor de begroting. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, met focus op productiviteitsverhogende investeringen, is cruciaal voor de Belgische overheidsfinanciën. > **Tip:** Probeer bij het studeren de aanbevelingen van het Europees semester te koppelen aan de modellen en concepten uit de verschillende hoofdstukken van de cursus. Denk na over de economische effecten die kunnen optreden wanneer België specifieke aanbevelingen volgt. > **Voorbeeld:** Als een aanbeveling is om de regelgevende en administratieve druk op ondernemingen te verminderen, denk dan na over de potentiële effecten op de markup ($m$), concurrentie, investeringen en uiteindelijk op de aggregate supply ($AS$) en de output ($Y$). --- # Aanbevelingen van Europa voor België Hier is een samenvatting van de aanbevelingen van Europa voor België, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Aanbevelingen van Europa voor België Dit deel behandelt de landspecifieke aanbevelingen die België ontvangt via het Europees Semester, evenals de aanbevelingen van andere internationale organisaties zoals de OESO en het IMF, met focus op begrotingsdiscipline, arbeidsmarktbeleid, investeringen en regelgevende hervormingen. ### 2.1 Het Europees Semester: Kader en Doelstellingen Het Europees Semester is een kader dat sinds 2011 is ingesteld voor de afstemming van het economisch beleid binnen de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in economische ontwikkelingen en problemen met de overheidsfinanciën van lidstaten. Dit systeem werd ingevoerd naar aanleiding van de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. * **Doel:** Betere coördinatie van monetair beleid door het aanpakken van onevenwichtigheden, met meer toezicht op overheidsfinanciën. * **Indicatoren:** Het semester omvat indicatoren op het gebied van overheidsfinanciën, financiële sector (en huizenmarkt), concurrentievermogen, arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. * **Sociale component:** Sinds 2013 zijn sociale componenten toegevoegd, zoals armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights. Het proces verloopt via een jaarlijkse cyclus: de autumn forecast, een opinie van het Europees Parlement, richtlijnen van de Raad, en uiteindelijk landspecifieke aanbevelingen in mei, vooral voor landen met grote tekorten of onevenwichtigheden. #### 2.1.1 Evolutie en Impact van het Europees Semester Oorspronkelijk lag de focus sterk op begrotingen. Tijdens de COVID-19 pandemie werd de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd, waardoor landen tijdelijk konden afwijken van begrotingsregels om de economische gevolgen van de crisis op te vangen. De opleving van de focus op begrotingen kwam terug met de Recovery and Resilience Facility (RRF), die middelen koppelde aan de implementatie van landspecifieke aanbevelingen. > **Tip:** Houd er rekening mee dat de implementatiegraad van de landspecifieke aanbevelingen historisch laag is geweest, wat leidde tot pogingen om financiering via de RRF te koppelen aan concrete hervormingen. België kreeg in het kader van het Europees Semester de mogelijkheid om zijn begrotingstekort over een langere periode van zeven jaar te corrigeren, mits het tekort tegen 2029 onder de drie procent zou blijven. Deze langere termijn vereist echter nog steeds aanzienlijke inspanningen en hervormingen. ### 2.2 Landspecifieke Aanbevelingen voor België De aanbevelingen voor België richten zich op verschillende economische beleidsterreinen. #### 2.2.1 Begrotingsbeleid * **Nominale groei uitgaven:** Er was een aanbeveling om het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in een specifiek jaar niet boven een bepaald percentage uit te laten komen, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van een percentage van het bbp. Dit impliceert een beperking of verlaging van de overheidsuitgaven ($G$). * **Schuldafbouw:** Eventuele meevallers dienden gebruikt te worden om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * **Hervormingen pensioenen en langdurige zorg:** Voortzetting van hervormingen om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder andere door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding te beperken. * **Efficiëntie overheidsuitgaven en coördinatie:** Verbetering van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven door middel van uitgaventoetsingen en een betere coördinatie van begrotingsbeleid over alle overheidsniveaus heen, om ruimte te creëren voor openbare investeringen. > **Tip:** Wanneer de overheidsuitgaven ($G$) dalen, kan dit op korte termijn leiden tot een daling van de output ($Y$), wat een negatief feedback-effect kan hebben op de overheidsinkomsten en -uitgaven. #### 2.2.2 Arbeidsmarkt- en Onderwijsbeleid * **Wegnemen werkbelemmeringen:** Het wegnemen van hindernissen om te werken en het versterken van de doeltreffendheid van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * **Verbetering onderwijs en vaardigheden:** Het verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en het aanpakken van vaardighedentekorten (skills mismatches). * **Arbeidsmarkt en pensioenen:** Beperking van de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt kan de budgettaire houdbaarheid van pensioen- en langdurige zorgstelsels verbeteren en de arbeidsmarktparticipatie verhogen. #### 2.2.3 Investeringen en Klimaatbeleid * **Duurzaam vervoer en energietransitie:** Het investeringsgerelateerde economische beleid dient te worden toegespitst op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en de energietransitie. * **Onderzoek en innovatie:** Focus op onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * **Mobiliteitsuitdagingen:** Aangaan van groeiende mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. #### 2.2.4 Regelgeving en Ondernemerschap * **Vermindering administratieve druk:** Het verminderen van de regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren. * **Concurrentie in dienstensector:** Het vergroten van de concurrentie in de dienstensector, waaronder de detailhandel, de bouw en professionele diensten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups en een verhoogde productiviteit. ### 2.3 Aanbevelingen van OESO en IMF Naast de Europese Commissie geven ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor het Belgische economische beleid. #### 2.3.1 OESO-aanbevelingen De OESO publiceert een tweejaarlijks rapport met aanbevelingen die vaak sterk in lijn liggen met die van het Europees Semester. Deze aanbevelingen richten zich doorgaans op begrotingsdiscipline, hervormingen van de arbeids- en productmarkten en investeringen in duurzame groei. #### 2.3.2 IMF-aanbevelingen Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) publiceert periodiek landrappporten (zoals het Article IV Consultation Report voor België) met beleidsaanbevelingen. * **Begrotingsconsolidatie:** Het IMF benadrukt de noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur vooraanstaande begrotingsconsolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het redistributieve en solidair-georiënteerde sociale model van België te behouden. * **Rationalisatie uitgaven en efficiëntie:** Consolidatie dient gepaard te gaan met een rationalisatie en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus. * **Hervormingen:** Significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg zijn essentieel. * **Macroprudentieel beleid:** Versterking van toezicht, crisisbeheer en resolutievoorbereiding, het macroprudentieel kader en de beoordeling van systeemrisico's om de economie beter te beschermen tegen macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, en verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van begrotingsconsolidatie te verzachten en uitdagingen op middellange termijn aan te pakken. > **Example:** De lagere groeiprognoses voor de EU in vergelijking met bijvoorbeeld de VS, zoals gepresenteerd in het IMF World Economic Outlook, onderstrepen de urgentie van structurele hervormingen om het groeipotentieel te verhogen. ### 2.4 Kritiek op het Begrotingskader Er is kritiek op het huidige begrotingskader, dat als te streng wordt beschouwd en potentieel pro-cyclisch beleid kan stimuleren in plaats van anti-cyclisch beleid. Een te strikt begrotingskader kan investeringen, innovatie en economische groei bedreigen, en kan de financiering van belangrijke beleidsthema's zoals de groene transitie ondermijnen. Een evenwicht zoeken tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie is dan ook cruciaal. --- # Evaluatie en implementatie van aanbevelingen Dit gedeelte behandelt de beoordeling van de mate waarin landspecifieke aanbevelingen door België worden geïmplementeerd en de impact van de Covid-19 pandemie op het Europees semester. ### 3.1 Het Europees semester en de Belgische context Het Europees semester is een systeem dat in 2011 is opgestart, ingegeven door de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het dient als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten, met als doel onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen en problemen met overheidsfinanciën van landen te signaleren en aan te pakken. Vanwege de beperkingen van een monetaire unie, waarbij een enkel monetair beleid voor diverse economische realiteiten moet gelden, is het cruciaal om economische onevenwichtigheden binnen lidstaten aan te pakken om een gecoördineerd monetair beleid te ondersteunen. Dit leidt tot meer toezicht op overheidsfinanciën. #### 3.1.1 Kerncomponenten en evolutie van het Europees semester Het Europees semester omvat een reeks indicatoren die betrekking hebben op overheidsfinanciën, de financiële sector (inclusief de huizenmarkt), concurrentievermogen, de arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. Sinds 2013 is hier een sociale component aan toegevoegd, met nadruk op armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, en verbeterde aandacht voor werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdarbeid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). Het proces van het Europees semester verloopt typisch als volgt: * **Herfstprognoses:** Europa publiceert herfstprognoses voor de lidstaten. * **Europese Parlement:** Het Europees Parlement formuleert hierover zijn mening. * **Raad:** In maart geeft de Raad beleidsrichtlijnen (policy orientations) over de economische koers. * **Commissie:** De Europese Commissie analyseert vervolgens gedetailleerder de situatie per lidstaat, met bijzondere aandacht voor landen met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. * **Lidstaten:** Lidstaten dienen hun plannen ter verbetering voor te leggen. * **Landspecifieke aanbevelingen:** In mei publiceert de Commissie de lands-specifieke aanbevelingen (Country-Specific Recommendations - CSRs) voor elke lidstaat. #### 3.1.2 Impact van de Covid-19 pandemie De Covid-19 pandemie heeft een aanzienlijke impact gehad op het verloop van het Europees semester. Vanaf 2020, toen de pandemie uitbrak, werd de focus initieel sterk gelegd op begrotingsdiscipline. In 2020 werd echter besloten dat, mits consensus tussen de lidstaten, de nadruk tijdelijk opzij kon worden geschoven. Op 20 maart 2020 activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact. Dit gaf landen tijdelijk de mogelijkheid om af te wijken van begrotingsregels en middellange-termijn doelstellingen (MLT-doelstellingen) vanwege de ernstige economische neergang. Dit leidde tot sterk oplopende overheidsschulden. De Europese Semesters van 2021-2023 focusten opnieuw meer op begroting, mede door de Recovery and Resilience Facility. Voorafgaand aan de pandemie, rond 2019, bestond het plan om een "Europees Semester 2.0" te lanceren, met meer aandacht voor de sociale component. Dit plan is echter tijdelijk aan de kant geschoven om eerst de economische onevenwichtigheden die door de pandemie waren ontstaan aan te pakken. > **Tip:** De strengere begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen, worden soms bekritiseerd omdat ze procyclisch beleid kunnen stimuleren en innovatie, economische groei en klimaatbeleid kunnen bedreigen, met name door een mogelijke daling van overheidsinvesteringen. ### 3.2 Landspecifieke aanbevelingen voor België en hun implementatie De landspecifieke aanbevelingen (CSRs) voor België, zoals geëvalueerd in februari 2020 en verder, hebben betrekking op diverse economische en fiscale gebieden. Echter, de implementatie hiervan blijkt een aanzienlijke uitdaging. #### 3.2.1 Belangrijkste aanbevelingen voor België (pre-Covid) De aanbevelingen uit het Europees semester voor België omvatten onder andere: 1. **Begrotingsdiscipline en schuldreductie:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven de 1,6% uitkomt, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bbp. Dit houdt in dat de overheidsuitgaven (G) beperkt of verminderd moeten worden. * Eventuele meevallers moeten gebruikt worden om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, onder meer door uitgaventoetsingen, en de coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. 2. **Arbeidsmarkt en sociale inclusie:** * De hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en de inclusiteit van de onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en de vaardigheden-mismatches aanpakken. 3. **Investeringen en concurrentievermogen:** * Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en energietransitie, en onderzoek en innovatie (R&D), met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan, met name via investeringen in nieuwe of bestaande vervoersinfrastructuur en sterkere prikkels om gebruik te maken van collectief vervoer en vervoer met lage emissies. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector, met name de detailhandel, de bouw en de professionele diensten, te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups en hogere concurrentiekracht. #### 3.2.2 Evaluatie van de implementatie in België Ondanks de duidelijke aanbevelingen van de Europese instanties, is de implementatie ervan in België opvallend laag. Uit evaluaties blijkt dat slechts ongeveer 3% van de specifieke aanbevelingen daadwerkelijk is geïmplementeerd in het Belgische beleid. De implementatie van bijvoorbeeld een "tax-shift" stuitte op aanzienlijke moeilijkheden. Het feit dat aanbevelingen jaar na jaar niet werden opgevolgd, baarde zowel de Europese Commissie als de Raad grote zorgen. Als reactie hierop werd de Recovery and Resilience Facility (de Europese middelen die na Covid-19 werden verstrekt) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving. Dit was een poging om de toekenning van middelen afhankelijk te maken van het realiseren van de lands-specifieke aanbevelingen. België kon hierdoor niet alle middelen volledig benutten, omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. > **Voorbeeld:** Een aanbeveling om de hindernissen om te werken weg te nemen en de doeltreffendheid van het actief arbeidsmarktbeleid te versterken, kan worden gekoppeld aan modellen die de impact van arbeidsmarktparticipatie op de output en overheidsfinanciën analyseren. Een verbeterd onderwijs- en opleidingssysteem kan de investering in humaan kapitaal verhogen, wat op lange termijn leidt tot hogere productiviteit en innovatie. #### 3.2.3 Aanbevelingen voor de Eurozone en België (2025-2026) In latere Europese Semesters, zoals de aanbevelingen voor de Eurozone voor 2026 en specifieke aanbevelingen voor 2025-2026, blijft het doel om de Belgische begroting in evenwicht te krijgen een centraal thema. Deze aanbevelingen kunnen wederom gekoppeld worden aan de diverse economische modellen die in de cursus zijn behandeld, met het oog op het analyseren van de verwachte effecten van beleidswijzigingen. ### 3.3 Andere internationale aanbevelingen: OESO en IMF Naast het Europees semester geven ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor het Belgische economische beleid, die sterk in lijn liggen met die van de EU. #### 3.3.1 OESO-rapporten De OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) publiceert tweejaarlijkse rapporten met aanbevelingen voor haar lidstaten, waaronder België. Deze aanbevelingen sluiten nauw aan bij de thema's en doelstellingen van het Europees semester, gericht op het verbeteren van de economische structuur en beleidscoördinatie. #### 3.3.2 IMF-rapporten Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) maakt eveneens landenrapporten, zoals het "Belgium 2023 Article IV Consultation: Press Release, Staff Report, and Statement by the Executive Director for Belgium". Hoofdpunten uit het IMF-rapport van december 2023 benadrukken de noodzaak van: * **Fiscale consolidatie:** Aanhoudende en idealiter front-loaded fiscale consolidatie is nodig om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische redistributieve en solidariteitsgerichte sociale model te behouden. * **Efficiëntie van uitgaven en hervormingen:** De consolidatie moet gepaard gaan met rationalisatie en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Financiële stabiliteit:** Versterking van toezicht, crisisbeheer en resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systeemrisico's om de economie beter te isoleren van macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang in de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en middellange-termijn uitdagingen aan te pakken. > **Tip:** De groeiprognozes voor de Verenigde Staten worden vaak als stuk hoger ervaren dan die voor de EU. Deze lagere groei in de EU baart veel economen zorgen en kan de noodzaak voor structurele hervormingen en gerichte investeringen onderstrepen. --- # Internationale economische rapporten en aanbevelingen Dit document bespreekt de rapporten en aanbevelingen van internationale organisaties zoals de OESO en het IMF met betrekking tot de Belgische economie, met een focus op het Europees Semester. ## 4. Het Europees Semester Het Europees Semester is een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten, opgericht in 2011 als reactie op de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen en problemen met de overheidsfinanciën. Dit is cruciaal voor het monetaire beleid binnen de eurozone, waar één rentevoet geldt voor verschillende economische realiteiten. Het systeem is ontworpen om landen te helpen hun overheidsfinanciën beter te beheren en onevenwichtigheden aan te pakken, zodat een gecoördineerd monetair beleid mogelijk blijft. ### 4.1 Doelstellingen en indicatoren van het Europees Semester Het Europees Semester richt zich op verschillende indicatoren: * Overheidsfinanciën * Financiële sector en de huizenmarkt * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er ook een sociale component toegevoegd, met aandacht voor armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en vooral de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). ### 4.2 Het proces van het Europees Semester Het proces van het Europees Semester omvat verschillende stappen: * **Autumn forecast:** De Europese Commissie publiceert prognoses voor de lidstaten. * **Europese Parlement:** Formuleert een opinie over de economische situatie. * **Raad:** Geeft beleidsrichtlijnen (policy orientations) in maart. * **Commissie:** Onderzoekt de situatie van lidstaten in meer detail, met name die met grote tekorten of onevenwichtigheden. * **Lidstaten:** Leggen hun plannen voor. * **Country Specific Recommendations (CSR):** In mei publiceert de Commissie landspecifieke aanbevelingen. Tijdens onderhandelingen benadrukt Europa de noodzaak van begrotingsinspanningen. Zonder inspanningen kan het begrotingstekort oplopen tot wel zes procent van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Het 7-jarig traject dat België mag doorlopen, vereist echter dat het tekort tegen 2029 onder de drie procent blijft. #### 4.2.1 Evaluatie en aanbevelingen voor België De evaluatie van de implementatie van de CSR voor België toonde aan dat slechts een klein percentage van de aanbevelingen daadwerkelijk werd geïmplementeerd. Dit zorgde voor bezorgdheid bij de Commissie en de Raad. De Recovery and Resilience Facility, Europese middelen die na Covid-19 werden toegekend, werd gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving, als poging om de middelen afhankelijk te maken van de realisatie van de landspecifieke aanbevelingen. België kon hierdoor niet alle middelen volledig innen omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. ##### 4.2.1.1 Specifieke aanbevelingen (voorgaande jaren) De landspecifieke aanbevelingen voor België omvatten typisch de volgende punten: * **Begrotingsconsolidatie:** * Het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven beperken (bijvoorbeeld tot niet boven 1,6% in 2020), wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het BBP. Dit impliceert het beperken van overheidsuitgaven ($G$) of het laten zakken ervan. * Eventuele meevallers gebruiken om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen doorvoeren om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven verbeteren door middel van uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Hindernissen om te werken wegnemen en de effectiviteit van actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. Dit kan gekoppeld worden aan de activatie van de beroepsbevolking. * De prestaties en inclusiviteit van de onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en vaardigheden-mismatches aanpakken. Dit raakt aan menselijk kapitaal ($H$) en kan leiden tot meer innovatie en betere research & development (R&D) door een hoger opgeleide beroepsbevolking. * **Investeringen en duurzaamheid:** * Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en energietransitie, en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. Dit wordt soms aangeduid met 'klimacro'. * **Ondernemerschap en concurrentie:** * De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan via investeringen in vervoersinfrastructuur en sterkere prikkels voor collectief en emissiearm vervoer. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector te vergroten, zoals in de detailhandel, bouw en professionele diensten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups ($M$) en meer concurrentie. > **Tip:** Bij het bestuderen van deze aanbevelingen, probeer de effecten te koppelen aan de economische modellen en concepten die in de cursus zijn behandeld. Denk aan de impact op productie, consumptie, investeringen, werkgelegenheid en inflatie. ##### 4.2.1.2 Impact van begrotingsbeleid Een beperking van de overheidsuitgaven ($G$) kan op korte termijn leiden tot een daling van de output ($Y$), wat negatieve groeicijfers kan veroorzaken en via feedback-effecten de overheidsinkomsten en -uitgaven verder kan beïnvloeden. Anderzijds kan een daling van $G$ de handelsbalans verbeteren. Het concept van 'backloading' verwijst naar het moment waarop de verwachte positieve effecten van beleidsmaatregelen zich manifesteren. #### 4.2.2 Europees Semester 2.0 en Covid-19 Vlak voor de Covid-19 pandemie werd een 'Europees Semester 2.0' voorgesteld, met meer aandacht voor sociale componenten. Door de pandemie werd dit plan tijdelijk opzij geschoven om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. De Covid-19 pandemie leidde in maart tot de activering van de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact. Dit liet lidstaten tijdelijk afwijken van begrotingsregels, wat resulteerde in sterk oplopende overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 hadden een focus op begrotingsdiscipline, mede via de Recovery and Resilience Facility. ##### 4.2.2.1 Kritiek op begrotingskaders Er is kritiek op de te strikte begrotingskaders, die als procyclisch beleid worden beschouwd. Een te streng begrotingskader zou anti-cyclisch beleid belemmeren, wat noodzakelijk is om dalende vraag tijdens een crisis op te vangen. Bovendien bedreigen deze kaders investeringen, innovatie en klimaatbeleid. Het risico bestaat dat een te sterke focus op schuldafbouw op korte termijn een te hoge kost heeft in termen van langetermijneffecten, waardoor het economisch onnuttig wordt. Er wordt gezocht naar een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie. > **Tip:** Begrijp de spanning tussen budgettaire discipline (schuldafbouw, tekortbeperking) en de noodzaak van overheidsinvesteringen voor groei, innovatie en klimaatbeleid. Dit is een cruciaal beleidsdilemma. ## 5. Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten die vergelijkbaar zijn met de aanbevelingen van het Europees Semester, met een sterke afstemming op de Europese aanbevelingen. Deze rapporten bieden analyses en beleidsadviezen voor lidstaten, waaronder België. ## 6. Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF produceert ook rapporten met aanbevelingen voor landen, zoals het "Article IV Consultation" voor België. Hoofdpunten uit een rapport uit december 2023 benadrukken de noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur voorwaartsgerichte fiscale consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het Belgische sociale model te behouden. Dit moet gepaard gaan met een rationalisering en efficiëntieverhoging van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. Het IMF verwelkomt recente macroprudentiële beleidsaanscherpingen om systemische risico's tegen te gaan en benadrukt het belang van versterking van supervisie, crisisbeheer en resolutiebereidheid. Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, alsook verdere vooruitgang in de energietransitie, worden gezien als cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te verzachten en middellange termijn uitdagingen aan te pakken. > **Voorbeeld:** Het IMF's World Economic Outlook toont vaak een verschil in groeiprognoses tussen de VS en de EU. Lagere groei in de EU is een punt van zorg voor veel economen en kan leiden tot specifieke aanbevelingen gericht op het stimuleren van de Europese economische activiteit. Het is belangrijk om de aanbevelingen van deze internationale organisaties te koppelen aan de verschillende economische modellen en theorieën die in de cursus zijn behandeld om een dieper inzicht te krijgen in hun onderbouwing en mogelijke effecten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Europees Semester | Een jaarlijks proces binnen de Europese Unie waarbij de lidstaten hun economische en begrotingsbeleid afstemmen en specifieke aanbevelingen ontvangen om onevenwichtigheden en problemen aan te pakken. | | Primair Saldo | Het begrotingstekort of -overschot van een overheid, exclusief de rentelasten op de staatsschuld. Een verbetering van het primair saldo betekent een kleinere tekort of een grotere overschot vóór rentebetalingen. | | Begrotingstekort | Het verschil tussen de overheidsuitgaven en de overheidsinkomsten in een bepaalde periode. Een tekort ontstaat wanneer de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten. | | CRB (Centrale Raad voor het Bedrijfsleven) | Een adviesorgaan dat de Belgische regering adviseert over economische en sociale kwesties, inclusief de overheidsfinanciën. | | Productiviteitsverhogende investeringen | Investeringen die gericht zijn op het verhogen van de output per eenheid input, zoals investeringen in technologie, onderwijs en infrastructuur. | | Sociale partners | Vertegenwoordigers van werknemers (vakbonden) en werkgevers (werkgeversorganisaties) die betrokken zijn bij het sociaal-economisch overleg. | | Output | De totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie wordt geproduceerd in een bepaalde periode. | | Begrotingsdiscipline | Het naleven van regels en beperkingen met betrekking tot overheidsuitgaven en schulden, met als doel de overheidsfinanciën stabiel te houden. | | Stabiliteits- en Groeipact | Een reeks regels binnen de eurozone die bedoeld zijn om de begrotingsdiscipline te handhaven en buitensporige begrotingstekorten en overheidsschulden te voorkomen. | | Country Specific Recommendations (CSR) | Landspecifieke aanbevelingen die door de Europese Commissie worden gedaan aan elke lidstaat als onderdeel van het Europees semester, gericht op het aanpakken van economische en sociale uitdagingen. | | Overheidsschuldquote | De verhouding tussen de totale overheidsschuld en het Bruto Binnenlands Product (BBP) van een land, uitgedrukt in een percentage. | | Arbeidsmarktbeleid | Beleid dat gericht is op het verbeteren van de functionering van de arbeidsmarkt, inclusief werkgelegenheid, werkloosheid en de efficiëntie van arbeidsbemiddeling. | | Concurrentievermogen | Het vermogen van een land of bedrijf om te concurreren op internationale markten, gebaseerd op factoren zoals productiviteit, kosten en innovatie. | | Decarbonisatie | Het proces van het verminderen van de uitstoot van kooldioxide ($CO_2$) en andere broeikasgassen, vaak door over te schakelen op hernieuwbare energiebronnen. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die landen met een markteconomie samenbrengt om beleid te bespreken en te coördineren, met als doel economische groei en ontwikkeling te bevorderen. | | IMF (Internationaal Monetair Fonds) | Een internationale organisatie die wereldwijde monetaire samenwerking bevordert, financiële stabiliteit waarborgt en internationale handel faciliteert. Het verleent ook financiële steun aan landen met betalingsproblemen. | | Fiscal Consolidation | Beleid gericht op het verminderen van het begrotingstekort en de overheidsschuld, meestal door bezuinigingen op overheidsuitgaven en/of belastingverhogingen. | | Macroprudentieel beleid | Beleid dat gericht is op het beheersen van systeemisico's in het financiële stelsel, om financiële stabiliteit te waarborgen. | | Potentiële groei | De maximale economische groei die een economie kan realiseren zonder inflatoire druk te veroorzaken, gebaseerd op de beschikbare productiefactoren zoals arbeid, kapitaal en technologie. | | Steady-state | Een economische toestand waarin belangrijke macro-economische variabelen, zoals kapitaalvoorraad en output, constant blijven op de lange termijn. | | Maastrichtnormen | Criteria die zijn vastgesteld in het Verdrag van Maastricht die landen moeten naleven om deel te mogen nemen aan de eurozone, met betrekking tot begrotingstekorten, overheidsschuld, inflatie en rentetarieven. | | Anti-cyclisch beleid | Economisch beleid dat gericht is op het tegengaan van de conjunctuurcycli, door tijdens een recessie de vraag te stimuleren en tijdens een hoogconjunctuur de vraag af te remmen. | | Pro-cyclisch beleid | Economisch beleid dat de conjunctuurcycli versterkt, door tijdens een recessie bezuinigingen door te voeren en tijdens een hoogconjunctuur de uitgaven te verhogen. |

# Het Europees Semester en overheidsfinanciën in België Dit document behandelt de rol van het Europees Semester in het adviseren van lidstaten, met een specifieke focus op de Belgische overheidsfinanciën, begrotingstekorten en de aanbevelingen die door Europese instanties worden gedaan. ## 1. Het Europees Semester en overheidsfinanciën in België ### 1.1 De rol van het Europees Semester Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is opgestart, ingegeven door de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het dient als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, evenals problemen met de overheidsfinanciën. Dit systeem wordt gebruikt om het monetaire beleid beter te kunnen voeren, aangezien een muntunie met één rentetarief van de ECB te maken heeft met uiteenlopende economische realiteiten in de lidstaten. #### 1.1.1 Indicatoren en componenten van het Europees Semester Het Europees Semester richt zich op diverse indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en de huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er een toenemende aandacht voor de sociale component, zoals armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). #### 1.1.2 Procedure van het Europees Semester De procedure begint in de herfst met de Autumn Forecast over de lidstaten. Vervolgens formuleert het Europees Parlement zijn opinie. In maart geeft de Raad richtlijnen (policy orientations) over de economische beleidslijnen. Daarna kijkt de Commissie, met name voor landen met de grootste tekorten en onevenwichtigheden, gedetailleerder naar de situatie. Lidstaten moeten hun plannen voorleggen, wat in mei leidt tot landspecifieke aanbevelingen (country-specific recommendations - CSR). #### 1.1.3 Evolutie van het Europees Semester Oorspronkelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020, als reactie op de COVID-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact. Dit maakte het voor landen mogelijk om tijdelijk af te wijken van de begrotingsregels en de meerjarenbegrotingsdoelstellingen, wat leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 focusten op begroting in het kader van de Recovery and Resilience Facility. Vlak voor de coronapandemie was er een plan om een "semester 2.0" te lanceren met meer aandacht voor sociale componenten, maar dit is tijdelijk op de achtergrond geschoven om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. ### 1.2 Belgische overheidsfinanciën binnen het Europees Semester België heeft herhaaldelijk te maken gehad met substantiële begrotingstekorten, wat aanleiding gaf tot specifieke aanbevelingen vanuit Europese instanties. #### 1.2.1 Belgische begrotingstrajecten en tekorten In het verleden kon de Belgische regering niet altijd een adequate begroting voorleggen, wat leidde tot de noodzaak voor langetermijntrajecten om de overheidsfinanciën op orde te krijgen. Er werden trajecten van 4 of 7 jaar voorgesteld, die beide aanzienlijke inspanningen vereisten. Recentelijk is België toegestaan een 7-jarig traject te volgen, met als eis dat het begrotingstekort tegen 2029 onder de 3% van het bruto binnenlands product (bbp) zal dalen. De Centrale Raad voor het Bedrijfsleven (CRB) heeft aangegeven dat deze trajecten bijzondere inspanningen, herstructureringen en investeringen zullen vergen. De CRB benadrukt het belang van productiviteitsverhogende investeringen en hervormingen, alsook de noodzaak van coördinatie tussen de verschillende Belgische overheden. De betrokkenheid van sociale partners en andere belanghebbenden wordt als essentieel beschouwd. > **Tip:** De CRB speelt een cruciale rol bij het beoordelen van de Belgische overheidsfinanciën en het formuleren van beleidsadviezen binnen het kader van het Europees Semester. #### 1.2.2 Aanbevelingen voor België Europese instanties zoals de OESO en het IMF geven eveneens aanbevelingen voor België, die vaak in lijn liggen met die van de Europese Commissie. **Specifieke aanbevelingen voor België (gebaseerd op het Europees Semester 2019 en later):** * **Begrotingsdiscipline:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven niet boven een bepaald percentage uitkomt (bv. 1,6% in 2020), wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van het bbp (bv. 0,6%). Dit impliceert het beperken van overheidsuitgaven ($G$) of het laten dalen ervan. * Eventuele meevallers gebruiken om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen doorvoeren om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, met name door middel van uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarkt en sociale inclusie:** * Hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en vaardighedenmismatches aanpakken. * **Investeringen en concurrentievermogen:** * Investeringsgerelateerd economisch beleid toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * Mobiliteitsuitdagingen aangaan via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief vervoer en vervoer met lage emissies. * Regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie te vergroten in sectoren zoals detailhandel, bouw en professionele diensten. #### 1.2.3 Uitdagingen bij de implementatie van aanbevelingen Er is gebleken dat de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen in België traag verloopt. Slechts een klein percentage van de aanbevelingen wordt daadwerkelijk geïmplementeerd, zoals de fiscale hervorming (tax-shift), die op weerstand stuit. Dit gebrek aan opvolging baarde de Commissie en de Raad zorgen. Om dit te verbeteren, werd de toekenning van middelen uit de Recovery and Resilience Facility (na COVID-19) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in nationale regelgeving. België heeft hierdoor niet alle middelen kunnen innen, omdat niet alle aanbevelingen waren gerealiseerd. #### 1.2.4 Kritiek op het begrotingskader Er is ook kritiek op de striktheid van het begrotingskader, dat mogelijk leidt tot procyclisch beleid in plaats van anticyclisch beleid dat nodig is om economische crises te bestrijden. Een te streng begrotingskader kan investeringen, innovatie en klimaatbeleid bedreigen, alsook leiden tot dalende overheidsinvesteringen. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie is cruciaal, vooral bij een verwachte daling van de vraag en de noodzaak voor investeringen in de groene transitie (bv. het nastreven van 1% bbp aan investeringen). #### 1.2.5 Rapportage van OESO en IMF De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten die in lijn liggen met de aanbevelingen van het Europees Semester. Het IMF maakt eveneens rapporten met aanbevelingen voor landen, waaronder België (bv. het Country Report Belgium, december 2023). Deze rapporten benadrukken de noodzaak van: * Aanhoudende en idealiter vooraanstaande fiscale consolidatie ter ondersteuning van desinflatie, het herstellen van buffers en het terugdringen van de schuld, met behoud van het sociale model. * Rationalisatie en efficiëntie van overheidsuitgaven op alle niveaus. * Significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * Versterking van toezicht, crisisbeheer en resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systeemrisico's om de economie te beschermen tegen macrofinanciële schokken. * Structurele hervormingen in de arbeids- en productmarkten en vooruitgang in de groene transitie om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en uitdagingen op middellange termijn aan te pakken. ### 1.3 Impact van overheidsfinanciën op de economie Veranderingen in overheidsfinanciën, zoals een daling van overheidsuitgaven ($G$) of een stijging van de belastingen ($T$), kunnen op korte termijn de output ($Y$) doen dalen. Dit kan leiden tot negatieve groeicijfers en indirecte feedbackeffecten hebben op de overheidsinkomsten en -uitgaven. Het concept van "backloading" verwijst naar situaties waarin aanpassingen positief worden gezien door veranderende verwachtingen. Het is belangrijk om de economische impact van deze maatregelen te analyseren, met name de mogelijke negatieve gevolgen voor investeringen en groei op lange termijn. > **Example:** Een beleidsmaatregel die leidt tot een significante verlaging van overheidsinvesteringen in infrastructuur kan op korte termijn de overheidsfinanciën verbeteren, maar op lange termijn de productiviteit en het groeipotentieel van de economie schaden. Het Europees Semester speelt een cruciale rol in het sturen van het economisch beleid van lidstaten, met een specifieke focus op het waarborgen van stabiele en houdbare overheidsfinanciën, hoewel de effectieve implementatie een voortdurende uitdaging blijft. --- # Landspecifieke aanbevelingen voor België Dit deel van de analyse gaat dieper in op de concrete aanbevelingen die aan België zijn gedaan vanuit het Europees Semester, gericht op diverse economische en sociale beleidsterreinen, en de implementatie daarvan. ### 2.1 Het Europees Semester en de rol van aanbevelingen Het Europees Semester is een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten, opgestart in 2011 naar aanleiding van de eurocrisis. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen en problemen met de overheidsfinanciën van landen. Dit systeem werd ingevoerd om het monetaire beleid beter te kunnen voeren binnen de muntunie, waar één rentevoet van de Europese Centrale Bank (ECB) voor alle lidstaten geldt, ondanks uiteenlopende economische realiteiten. Het Europees Semester voorziet in landspecifieke aanbevelingen om deze problemen aan te pakken en houdt toezicht op de overheidsfinanciën. #### 2.1.1 Indicatoren en evolutie van het Europees Semester Oorspronkelijk focuste het Europees Semester op indicatoren gerelateerd aan overheidsfinanciën, de financiële sector (en huizenmarkt), concurrentievermogen, arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. Sinds 2013 is hier een sociale component aan toegevoegd, met aandacht voor armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdwerkloosheid, mede onder invloed van de European Pillar of Social Rights (2017). Het proces start met de herfstrapporten van de Europese Commissie over de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover zijn opinie, en de Raad geeft in maart beleidsrichtlijnen. Daarna kijkt de Commissie gedetailleerder naar lidstaten met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten dienen hun plannen in, wat leidt tot de landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs) in mei. In 2020, door de Covid-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de 'general escape clause' van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit liet landen toe tijdelijk af te wijken van begrotingsregels vanwege de ernstige economische neergang, wat leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 kenden een focus op begrotingen in het kader van de Recovery and Resilience Facility. #### 2.1.2 Landspecifieke aanbevelingen voor België (evaluatie 2019-2020) In het kader van het Europees Semester 2019 werden specifieke aanbevelingen gedaan aan België, die in februari 2020 geëvalueerd werden. * **Begrotingsdiscipline en schuldreductie:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven de 1,6% uitkwam, wat een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bbp vereiste. Dit impliceert het beperken van de stijging van de overheidsuitgaven ($G$) of het laten dalen ervan. * Eventuele meevallers gebruiken om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van de stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, met name door middel van uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en de inclusie van de onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en de vaardigheden-mismatches aanpakken. * **Investeringen en concurrentievermogen:** * Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur, decarbonisatie, energietransitie) en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan, met name via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector (detailhandel, bouw, professionele diensten) te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups ($M$). #### 2.1.3 Implementatie van aanbevelingen De evaluatie van de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen (CSRs) voor België toonde aan dat slechts een klein percentage van de aanbevelingen daadwerkelijk werd geïmplementeerd. Dit was een punt van zorg voor de Europese Commissie en de Raad. Om de implementatie te bevorderen, werden de middelen uit de Recovery and Resilience Facility (RRF) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving. België kon daardoor niet alle middelen volledig benutten omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. ### 2.2 Aanbevelingen van andere internationale instellingen Naast het Europees Semester doen ook andere internationale organisaties als de OESO en het IMF aanbevelingen voor het economisch beleid van België. #### 2.2.1 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO brengt tweejaarlijkse rapporten uit met aanbevelingen voor haar lidstaten, die sterk in lijn liggen met de aanbevelingen van het Europees Semester. Deze aanbevelingen zijn gericht op het verbeteren van de economische prestaties en het aanpakken van specifieke uitdagingen in de lidstaten. #### 2.2.2 Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert periodiek landrapporten, zoals het "Belgium 2023 Article IV Consultation". De hoofdpunten van het IMF-rapport (december 2023) voor België omvatten: * **Begrotingsconsolidatie:** Noodzaak van aanhoudende, en bij voorkeur vooraanstaande, budgettaire consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische sociaal model te behouden. * **Efficiëntie van overheidsuitgaven:** Rationalisering en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus. * **Hervormingen:** Significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Macroprudentieel beleid:** Versterking van het macroprudentiële toezicht, crisisbeheer, resolutiebereidheid en systeemrisicoanalyse om de economie te beschermen tegen macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structuurhervormingen op de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang in de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van begrotingsconsolidatie te verzachten en middellangetermijnuitdagingen aan te pakken. ### 2.3 Kritiek op begrotingskaders en de zoektocht naar balans Er is kritiek op de strengheid van begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen, die als procyclisch kunnen worden beschouwd. Een te strikt begrotingskader zou op lange termijn investeringen, innovatie en economische groei kunnen schaden, evenals het klimaatbeleid. Daarentegen wordt betoogd dat anti-cyclisch beleid, waarbij tijdens een recessie de vraag wordt ondersteund door overheidsuitgaven, noodzakelijk is om crises te bestrijden. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, en tussen korte-termijn begrotingsdoelstellingen en lange-termijn investeringsbehoeften (bijvoorbeeld voor de groene transitie), blijft een uitdaging. De noodzaak voor investeringen in de groene transitie wordt geschat op ongeveer 1% van het bbp. > **Tip:** Probeer bij het bestuderen van de aanbevelingen voor België na te denken over hoe deze gekoppeld kunnen worden aan de economische modellen en concepten die in de cursus zijn behandeld. Bijvoorbeeld, aanbevelingen rond arbeidsmarktactivatie kunnen gekoppeld worden aan modellen van de arbeidsmarkt en de impact op de output ($Y$). Hervormingen in onderwijs en R&D kunnen de productiefunctie en potentiële groei beïnvloeden. > **Voorbeeld:** Als België de aanbeveling opvolgt om hindernissen om te werken weg te nemen, kan dit leiden tot een hogere participatiegraad op de arbeidsmarkt. Dit kan de totale output ($Y$) verhogen, de overheidsfinanciën verbeteren door hogere belastinginkomsten en lagere uitkeringen, en een positief effect hebben op het primaire saldo. --- # Internationale economische adviezen voor België Dit onderdeel verkent de adviezen en rapporten van internationale organisaties zoals de OESO en het IMF met betrekking tot het Belgische economische beleid en de overheidsfinanciën, met een focus op het Europees Semester. ### 3.1 Het Europees Semester: kader voor economisch beleid Het Europees Semester is een kader dat in 2011 werd ingesteld naar aanleiding van de eurocrisis, met als doel de economische beleidsafstemming tussen EU-lidstaten te faciliteren en onevenwichtigheden in de economische ontwikkeling en overheidsfinanciën te signaleren en aan te pakken. Het systeem speelt een cruciale rol bij het beter kunnen voeren van het monetaire beleid binnen de eurozone, waar één monetair beleid geldt voor diverse economische realiteiten. **Kernaspecten van het Europees Semester:** * **Doelstellingen:** Het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economie en problemen met overheidsfinanciën. Dit is van belang omdat de enkele rentestand van de ECB niet kan voldoen aan de noden van alle lidstaten met verschillende economische situaties. * **Indicatoren:** Het semester kijkt naar diverse indicatoren, waaronder overheidsfinanciën, de financiële sector, concurrentievermogen, arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. Sinds 2013 zijn ook sociale componenten zoals armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid en werkloosheid, met name bij jongeren, toegevoegd. * **Proces:** Het proces start met de herfstprognoses van de Europese Commissie. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart beleidsrichtlijnen geeft. De Commissie analyseert vervolgens per lidstaat, met extra aandacht voor landen met grote tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten dienen plannen in, wat leidt tot landspecifieke aanbevelingen (country-specific recommendations - CSRs) in mei. * **Evolutie:** Aanvankelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020 werd de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd als gevolg van de COVID-19 pandemie, waardoor landen tijdelijk konden afwijken van begrotingsregels. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich op begrotingen in het kader van de Recovery and Resilience Facility. #### 3.1.1 Landspecifieke aanbevelingen voor België De landspecifieke aanbevelingen voor België, zoals geëvalueerd in het kader van het Europees Semester, wijzen op een noodzaak tot aanzienlijke inspanningen. **Aanbevelingen (gebaseerd op 2019/2020 context):** * **Begrotingsconsolidatie:** Beperken van de nominale groei van netto primaire overheidsuitgaven, streven naar een jaarlijkse structurele aanpassing van het BBP en eventuele meevallers gebruiken voor schuldvermindering. Het is cruciaal om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * **Hervormingen voor budgettaire houdbaarheid:** Waarborgen van de houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen, onder meer door beperking van vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt. * **Verbetering van publieke uitgaven:** Vergroten van de efficiëntie van publieke uitgaven door middel van uitgaventoetsingen en verbeteren van de coördinatie van begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarktbeleid:** Wegnemen van hindernissen om te werken en versterken van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en personen met een migratieachtergrond. * **Onderwijs en opleiding:** Verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en aanpakken van vaardigheidstekorten (skills mismatches). * **Investeringsbeleid:** Toespitsen van investeringsgerelateerd economisch beleid op duurzaam vervoer (inclusief spoorinfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie, onderzoek en innovatie (met name digitalisering), rekening houdend met regionale verschillen. * **Mobiliteit en regelgeving:** Aanpakken van mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. Verminderen van regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie te vergroten in de dienstensector. **Implementatie van aanbevelingen:** De implementatie van deze aanbevelingen verloopt vaak traag. Slechts een klein percentage wordt daadwerkelijk geïmplementeerd in het beleid. Om dit te stimuleren, werden middelen uit de Recovery and Resilience Facility gekoppeld aan de implementatie van landspecifieke aanbevelingen. Dit beleid werd in de praktijk nog niet volledig gevolgd door België, waardoor niet alle middelen konden worden verkregen. **Kritiek op begrotingskaders:** Er is kritiek op de strengheid van de begrotingsregels, die de flexibiliteit voor anti-cyclisch beleid beperken en pro-cyclisch beleid kunnen stimuleren. Een te strikt begrotingskader kan leiden tot een daling van overheidsinvesteringen op lange termijn, wat nefast kan zijn voor de steady state groei, zelfs als het op korte termijn helpt bij het in orde brengen van de begroting. De focus op schuldafbouw kan economisch onzinnig worden als de kost in termen van lange termijn impact te hoog is. ### 3.2 De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten die vergelijkbaar zijn met de aanbevelingen van het Europees Semester. Deze rapporten zijn sterk afgestemd op de EU-aanbevelingen en bieden een internationaal perspectief op het economisch beleid van lidstaten. ### 3.3 Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert eveneens landenrapporten, zoals de "Article IV Consultation" voor België, die analyses en beleidsaanbevelingen bevatten. **Hoofdpunten van het IMF (December 2023):** * **Fiscale consolidatie:** Aanhoudende en, indien mogelijk, voorafgroeiende fiscale consolidatie is noodzakelijk om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische sociale model te behouden. Dit vereist rationalisatie en efficiëntieverbetering van overheidsuitgaven op alle niveaus, evenals significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Financiële stabiliteit:** Aanscherping van macroprudentieel beleid ter bescherming tegen toenemende systemische risico's is welkom. Versterking van toezicht, crisisbeheer, resolutievoorbereiding, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systemische risico's zullen de economie verder isoleren van macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang op het gebied van de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en middellange-termijn uitdagingen aan te pakken. #### 3.3.1 IMF Wereldwijde Economische Vooruitzichten De mondiale economische vooruitzichten van het IMF tonen vaak een opvallend verschil in groeiprognoses tussen regio's, zoals de hogere prognoses voor de VS in vergelijking met de EU. Dit verschil baart veel economen zorgen over de lagere groei in de EU. --- # Economische groei en beleidskaders Dit onderwerp onderzoekt de economische vooruitzichten en groeiprognoses, waarbij een vergelijking wordt gemaakt tussen de VS en de EU, en analyseert de kritiek op strikte begrotingskaders en hun impact op investeringen en groei. ### 4.1 Economische vooruitzichten en groeiprognoses De economische groeiprognoses laten een significant verschil zien tussen de Verenigde Staten en de Europese Unie. De voorspellingen voor de VS zijn structureel hoger dan die voor de EU, wat bij veel economen zorgen baart over de lagere groei in Europa. > **Tip:** Het is cruciaal om de oorzaken van deze groeiverschillen te begrijpen, aangezien dit implicaties heeft voor investeringen, concurrentievermogen en sociaaleconomische ontwikkeling. ### 4.2 Het Europees Semester: een kader voor beleidsafstemming Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is ingesteld naar aanleiding van de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. Het dient als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, inclusief problemen met de overheidsfinanciën. #### 4.2.1 Doelstellingen en mechanismen Het systeem is ontworpen om de monetaire beleidsvoering te verbeteren. In een muntunie, waar één rentetarief geldt voor diverse economische realiteiten, is het cruciaal om onevenwichtigheden aan te pakken zodat een gecoördineerd monetair beleid kan worden ondersteund. Dit impliceert een verhoogd toezicht op de overheidsfinanciën. Het Europees Semester resulteert in landspecifieke aanbevelingen die gericht zijn op het oplossen van problemen en onevenwichtigheden. #### 4.2.2 Indicatoren en sociale component Het Europees Semester gebruikt diverse indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er een sociale component toegevoegd, met meer aandacht voor armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). Hoewel deze component is toegevoegd, staat deze niet altijd centraal. #### 4.2.3 Het proces van het Europees Semester Het proces begint met de 'autumn forecast' voor de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart beleidsrichtlijnen vaststelt. De Europese Commissie kijkt vervolgens gedetailleerder naar de lidstaten, met name die met grote tekorten of onevenwichtigheden. Lidstaten presenteren hun plannen, wat in mei resulteert in landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs). #### 4.2.4 Evolutie en aanbevelingen voor België Het Europees Semester loopt nog steeds. Aanvankelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020, door de COVID-19 pandemie, werd de 'general escape clause' in het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd, wat landen toestaat tijdelijk af te wijken van begrotingsregels bij ernstige economische neergang. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich ook op de begroting en de Recovery and Resilience Facility. Voor België werden onder andere de volgende aanbevelingen gedaan: * Het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 beperken tot 1,6%, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bbp. Eventuele meevallers moeten gebruikt worden voor schuldafbouw. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van pensioenen en langdurige zorg te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding te beperken. Dit kan gekoppeld worden aan de arbeidsmarkt en het concept van menselijk kapitaal. * De samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven verbeteren, bijvoorbeeld door uitgaventoetsingen, en de coördinatie van begrotingsbeleid over de overheidsniveaus heen versterken om ruimte te creëren voor publieke investeringen. * Hindernissen om te werken wegnemen en de effectiviteit van actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en migranten. Dit kan de arbeidsmarkt activeren en gerelateerd zijn aan de productiviteit. * De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en 'skill mismatches' aanpakken. Dit draagt bij aan de ontwikkeling van menselijk kapitaal en kan leiden tot meer innovatie en betere onderzoek & ontwikkeling (R&D). * Investeringsgerelateerd economisch beleid toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek & innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. Dit is ook relevant voor klimaatbeleid. * Mobiliteitsuitdagingen aangaan door te investeren in vervoersinfrastructuur en prikkels te geven voor collectief en emissiearm vervoer. * Regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector (detailhandel, bouw, professionele diensten) te vergroten. Dit kan leiden tot lagere markups en meer concurrentiekracht. > **Voorbeeld:** Als België de aanbeveling om hindernissen om te werken weg te nemen volgt, kan dit leiden tot een hogere participatiegraad op de arbeidsmarkt. Dit kan op zijn beurt de output verhogen en de druk op sociale zekerheidsuitgaven verminderen, wat bijdraagt aan budgettaire houdbaarheid. #### 4.2.5 Implementatie van aanbevelingen De implementatie van de landspecifieke aanbevelingen blijkt vaak beperkt te zijn. Er is gebleken dat slechts een klein percentage van de aanbevelingen daadwerkelijk wordt geïmplementeerd in het nationale beleid, wat Europese instanties zorgen baart. Om dit te adresseren, is de Recovery and Resilience Facility gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving, als een poging om middelen afhankelijk te maken van realisatie. ### 4.3 Kritiek op strikte begrotingskaders Er is aanzienlijke kritiek op te strikte begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen. Deze kaders worden gezien als potentieel procyclisch in plaats van anticyclisch. In plaats van economische crises te bestrijden door bestedingen te verhogen, dwingen strikte regels juist tot bezuinigingen, wat de vraag verder kan doen dalen. #### 4.3.1 Impact op investeringen en groei Strikte begrotingskaders kunnen investeringen, innovatie en economische groei bedreigen. De nadruk op schuldafbouw op korte termijn kan leiden tot een vermindering van overheidsinvesteringen, wat op lange termijn nefast is voor de 'steady state' economische groei. De beslissing om investeringen te schrappen of uit te stellen vanwege budgettaire restricties kan economisch onverstandig zijn als de lange-termijn impact te groot is. #### 4.3.2 Procyclisch beleid en evenwicht Het risico op procyclisch beleid is reëel: tijdens een recessie worden overheidsuitgaven beperkt, wat de neergang versterkt. Omgekeerd, tijdens hoogconjunctuur, is er minder druk om te investeren. Het vinden van een evenwicht tussen budgettaire discipline en budgettaire expansie is daarom essentieel. > **Tip:** Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen structurele begrotingsaanpassingen die gericht zijn op lange-termijn houdbaarheid en kortetermijnmaatregelen die de conjunctuur negatief kunnen beïnvloeden. ### 4.4 Internationale aanbevelingen: OESO en IMF Naast de Europese Unie geven ook andere internationale organisaties zoals de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) en het IMF (Internationaal Monetair Fonds) aanbevelingen aan landen, waaronder België. Deze rapporten zijn vaak sterk in lijn met de aanbevelingen van het Europees Semester. #### 4.4.1 OESO-aanbevelingen De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten met aanbevelingen die nauw aansluiten bij de EU-semesteraanbevelingen, gericht op het bevorderen van economische stabiliteit en groei. #### 4.4.2 IMF-aanbevelingen Het IMF publiceert ook landspecifieke rapporten, zoals de 'Article IV Consultations'. Voor België benadrukt het IMF het belang van volgehouden en bij voorkeur 'front-loaded' budgettaire consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het sociale model te behouden. Dit moet gepaard gaan met rationalisatie en efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. Het IMF onderschrijft ook het belang van structurele hervormingen in de arbeids- en productmarkten en voortgang in de groene transitie om de potentiële groei te stimuleren. > **Voorbeeld:** Het IMF adviseert macroprudentieel beleid aan te scherpen om systemische risico's tegen te gaan en de supervisie en crisisbeheer gereedheid te versterken om de economie beter te beschermen tegen macro-financiële schokken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Europees Semester | Een jaarlijks proces binnen de Europese Unie dat de economische beleidslijnen van de lidstaten coördineert, met als doel onevenwichtigheden te signaleren en aan te pakken en problemen met de overheidsfinanciën te adresseren. | | Begrotingstekort | Het verschil tussen de overheidsinkomsten en -uitgaven in een bepaalde periode, waarbij de uitgaven de inkomsten overschrijden. Een groot tekort kan leiden tot een stijging van de overheidsschuld. | | Primair saldo | Het begrotingssaldo van de overheid exclusief de rentelasten op de staatsschuld. Een verbetering van het primair saldo duidt op een efficiëntere overheidsuitgaven of hogere inkomsten, los van de rentelasten. | | CRB (Consultative Research Bureau) | Een adviesorgaan, waarschijnlijk de Consultatieve Raad voor het Begrotingstoezicht in België, dat zich buigt over de Belgische overheidsfinanciën en advies geeft over budgettaire duurzaamheid en hervormingen. | | Productiviteitsverhogende investeringen | Investeringen die gericht zijn op het verhogen van de efficiëntie waarmee productiefactoren worden ingezet, wat leidt tot een hogere output per eenheid input en dus tot economische groei. | | Sociale partners | Vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers (vakbonden) die betrokken zijn bij sociaaleconomische onderhandelingen en beleidsvorming. | | Output | De totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie worden geproduceerd gedurende een bepaalde periode, vaak gemeten als het Bruto Binnenlands Product (BBP). | | Backloading | Een economisch concept waarbij economische agenten hun verwachtingen aanpassen en dit positief interpreteren, wat kan leiden tot een verandering in gedrag en economische activiteit. | | Begrotingsdiscipline | Het naleven van afspraken en regels met betrekking tot de overheidsbegroting, teneinde een stabiele en houdbare financiële situatie te waarborgen en excessieve tekorten te vermijden. | | Stabiliteits- en Groeipact | Een reeks regels binnen de Europese Unie die tot doel hebben de begrotingsdiscipline in de lidstaten te handhaven door middel van tekort- en schuldlimieten, om zo monetaire stabiliteit te garanderen. | | General Escape Clause | Een bepaling binnen het Stabiliteits- en Groeipact die het tijdelijk mogelijk maakt om af te wijken van de begrotingsregels in geval van ernstige economische neergang of uitzonderlijke omstandigheden. | | Overheidsschuldquote | De verhouding tussen de totale overheidsschuld en het Bruto Binnenlands Product (BBP), die de financiële last van de schuld ten opzichte van de economische omvang van een land weergeeft. | | Budgettaire houdbaarheid | Het vermogen van een overheid om op de lange termijn aan haar financiële verplichtingen te voldoen zonder dat dit leidt tot een onhoudbare schuldenlast of excessieve belastingverhogingen. | | Uitgaventoetsingen | Een methode om de effectiviteit en efficiëntie van overheidsuitgaven te evalueren, met als doel de besteding van publieke middelen te optimaliseren en verspilling tegen te gaan. | | Actief arbeidsmarktbeleid | Beleidsmaatregelen gericht op het stimuleren van werkgelegenheid door middel van training, omscholing, bemiddeling en andere diensten om werkzoekenden te helpen terug te keren naar de arbeidsmarkt. | | Vaardigheden-mismatches | Situaties waarin de beschikbare vaardigheden van werknemers niet overeenkomen met de vereiste vaardigheden voor openstaande vacatures, wat leidt tot werkloosheid en productiviteitsverlies. | | Decarbonisatie | Het proces van het verminderen of elimineren van de uitstoot van koolstofdioxide en andere broeikasgassen uit economische activiteiten, met als doel klimaatverandering tegen te gaan. | | Ondernemerschap | Het proces van het starten en leiden van een bedrijf, vaak gekenmerkt door innovatie, risicobereidheid en het identificeren van zakelijke kansen. | | Mark-up | Het verschil tussen de kostprijs van een product of dienst en de verkoopprijs, dat de winstmarge van de verkoper vertegenwoordigt. | | Taks-shift | Een beleidswijziging waarbij de belastingdruk wordt verschoven van arbeid naar andere belastingen, zoals consumptie of milieu, met als doel werkgelegenheid te stimuleren. | | Procyclisch beleid | Economisch beleid dat de conjunctuur versterkt, dus uitgavenverhogingen in een hoogconjunctuur en bezuinigingen in een laagconjunctuur, wat de economische schommelingen kan verergeren. | | Anti-cyclisch beleid | Economisch beleid dat gericht is op het stabiliseren van de conjunctuur door uitgaven te verhogen in een laagconjunctuur en te bezuinigen in een hoogconjunctuur, om economische schommelingen tegen te gaan. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die landen samenbrengt om economische en sociale beleidskwesties te bespreken en te coördineren, met als doel het bevorderen van welvaart en duurzame ontwikkeling. | | IMF (Internationaal Monetair Fonds) | Een internationale organisatie die financiële stabiliteit, internationale handel en economische groei bevordert door middel van monetaire samenwerking, advies en financiële steun aan lidstaten. | | Fiscal consolidation | Beleid gericht op het verlagen van het begrotingstekort en de overheidsschuld door middel van bezuinigingen op overheidsuitgaven of verhogingen van belastingen. | | Macroprudentieel beleid | Beleid gericht op het beheersen van systeemrisico's in het financiële stelsel, met als doel de stabiliteit van het gehele financiële systeem te waarborgen. | | Structurele hervormingen | Fundamentele wijzigingen in de economische structuren van een land die gericht zijn op het verbeteren van de efficiëntie, concurrentiekracht en groeipotentieel op lange termijn. | | Potentiële groei | De maximale economische groei die een economie kan realiseren zonder inflatoire druk te veroorzaken, bepaald door factoren zoals arbeid, kapitaal en technologische vooruitgang. |

# Het Niskanenmodel van de budgetmaximaliserende ambtenaar Dit model stelt dat ambtenaren, gemotiveerd door persoonlijke voordelen, streven naar de maximalisatie van het overheidsbudget, wat leidt tot een inefficiënte en te grote overheid [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 De kern van het Niskanenmodel Het Niskanenmodel is een van de vier verklaringen voor de groei van de overheid en focust op de inherente dynamiek van overheidsinstanties die zichzelf willen uitbreiden. Het centrale idee is dat ambtenaren niet enkel het maatschappelijk belang nastreven, maar ook hun eigen voordelen, zoals macht, aanzien, prestige en het behoud van hun baan. Dit leidt ertoe dat het niveau van overheidsbestedingen hoger uitvalt dan sociaal wenselijk is [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Kenmerken van ambtenaren volgens Niskanen Volgens Niskanen bezitten ambtenaren specifieke kenmerken die hen in staat stellen om hun budgetdoelen te realiseren: * Ze zijn beter geïnformeerd dan politici over de werking van de administratie [2](#page=2). * Ze hebben een langere aanwezigheid binnen de organisatie dan politici [2](#page=2). * Vaste benoemingen beperken de mogelijkheden om hen effectief te sanctioneren, waardoor ze niet snel ontslagen worden [2](#page=2). #### 1.1.2 De budgetmaximalisatie als drijfveer Ambtenaren streven naar een 'maximaal bureau'. Dit betekent dat ambtenaren met expansiezucht de overhand krijgen op diegenen die met een lager budget genoegen zouden nemen. Omdat de inkomsten van de overheid voornamelijk uit belastingen komen, is de directe link tussen de betaler en de begunstigde van de overheidsuitgaven minder duidelijk. Dit stelt ambtenaren in staat om meer uit te geven dan wenselijk is vanuit een maatschappelijk perspectief. Het gevolg is een te hoog niveau van dienstverlening [2](#page=2). > **Tip:** Beschouw het Niskanenmodel als een kritische analyse van de bureaucratie, waarbij de focus ligt op de potentiële belangenconflicten tussen de ambtenaar en de burger of de politieke leiding. ### 1.2 Het verband tussen kosten, baten en overheidsbestedingen Het model schetst een situatie waarin de ambtenaar de marginale kostenfunctie kent, dus weet hoeveel het kost om extra beleid te voorzien [2](#page=2). #### 1.2.1 Maatschappelijk optimum versus ambtenarenoptimum * **Q*** is gedefinieerd als het maatschappelijke optimum van dienstverleningen, waar de marginale kosten gelijk zijn aan de marginale baten (MK = MBTB) [3](#page=3). * De ambtenaar slaagt er echter in om niet Q* te realiseren, maar streeft naar **Qmax**. Dit is het niveau waar de marginale betalingsbereidheid van de burgers nog net positief is of waar het nog waarde oplevert en gewaardeerd wordt [3](#page=3). * Op het niveau van Qmax zijn de marginale kosten significant hoger dan de marginale baten. De burger is zich wel bewust van belastingen, maar hecht minder belang aan de herkomst van het geld, een situatie die door de ambtenaar wordt misbruikt [3](#page=3). #### 1.2.2 Inefficiëntie en welvaartsverlies De situatie waarin de overheid opereert op Qmax in plaats van Q* is inefficiënt, omdat de marginale kosten hoger zijn dan de marginale baten van het beleid. De totale baten kunnen worden voorgesteld als de oppervlakte onder de MBTB-curve, en de totale kosten als de oppervlakte onder de TK-curve. Het efficiënte niveau zou Q* zijn [3](#page=3). Er ontstaat een welvaartsverlies als gevolg van de overtollige publieke dienstverlening tussen Qmax en Q* [3](#page=3). > **Tip:** Visualiseer deze concepten met behulp van een grafiek met de marginale kosten (MK) en marginale baten (MBTB) curven. Het maatschappelijk optimum (Q\*) is waar MK = MBTB. Het ambtenarenoptimum (Qmax) ligt verder naar rechts, waar MK > MBTB. ### 1.3 Toepassing op overheidsbedrijven Het budgetmaximaliserende principe kan ook worden toegepast op managers van overheidsbedrijven [3](#page=3). #### 1.3.1 Kenmerken van overheidsorganisaties Managers van overheidsorganisaties, zoals publieke omroepen of transportbedrijven, opereren vaak onder sterke politieke sturing. Ze ontvangen subsidies en de consumentenprijs ligt vaak lager dan de werkelijke kostprijs [3](#page=3). #### 1.3.2 Streven naar budgetmaximalisatie In deze context streeft de manager niet naar winstmaximalisatie, maar naar budgetmaximalisatie. Hoewel 'beheersovereenkomsten' bedoeld zijn om dit tegen te gaan, blijft het potentieel voor budgetuitbreiding bestaan [3](#page=3). > **Example:** Een manager van een overheidsbedrijf kan geneigd zijn om meer geld uit te geven aan projecten die de zichtbaarheid van het bedrijf vergroten, zelfs als deze projecten niet de meest kostenefficiënte zijn om het maatschappelijk doel te bereiken. Dit kan zich uiten in overmatige reclamecampagnes of het lanceren van dure, niet-essentiële diensten. --- # Verklaringen voor de groei van de overheidsuitgaven Dit topic verklaart de significante groei van overheidsuitgaven ten opzichte van het Bruto Binnenlands Product (BBP) gedurende de laatste eeuw, door middel van vier theoretische modellen: het Niskanenmodel, de wet van Wagner, de wet van Baumol en het Pal of Ratchet effect. ### 2.1 Het Niskanenmodel: de budgetmaximaliserende ambtenaar Het Niskanenmodel, voorgesteld door Niskanen, stelt dat de overheid inherent de neiging heeft om te groot te worden en inefficiënt te opereren, simpelweg door haar bestaan. Dit model focust op de interne dynamiek binnen de overheid die automatisch tot groei leidt [1](#page=1) [2](#page=2). #### 2.1.1 De ambtenaar als homo economicus Kern van het Niskanenmodel is de hypothese dat ambtenaren en bureaucraten zich gedragen als *homo economicus*. Zij streven niet primair het algemeen belang na, maar persoonlijke voordelen zoals macht, aanzien, prestige, en het behoud van hun baan [2](#page=2). #### 2.1.2 Kenmerken van ambtenaren die inefficiëntie bevorderen Verschillende specifieke kenmerken van ambtenaren dragen bij aan de potentiële inefficiëntie: * **Informatievoorsprong:** Ambtenaren zijn beter geïnformeerd over de administratie en beleidsuitvoering dan politici [2](#page=2). * **Stabiliteit:** Zij zijn doorgaans langer werkzaam dan verkozen politici [2](#page=2). * **Beperkte sancties:** Vaste benoemingen en geringe sanctioneringsmogelijkheden maken het moeilijk om hen te ontslaan, zelfs bij suboptimale prestaties [2](#page=2). #### 2.1.3 Het streven naar een maximaal bureau Volgens het Niskanenmodel streven ambtenaren naar een 'maximaal bureau' of een 'maximale omzet'. Dit betekent dat ambtenaren met expansiedrang de overhand krijgen op diegenen die genoegen nemen met een lager budget. Het gevolg is dat het niveau van overheidsuitgaven hoger ligt dan sociaal wenselijk is [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.1.4 Het mechanisme van budgetmaximalisatie Ambtenaren kennen de marginale kostenfunctie van beleid en dienstverlening. Aangezien de inkomsten van de overheid voornamelijk uit belastingen komen, is de link tussen de burger die betaalt en de specifieke besteding niet altijd direct duidelijk. Dit stelt ambtenaren in staat om meer uit te geven dan wenselijk zou zijn [2](#page=2). #### 2.1.5 Het maatschappelijk optimum versus de realiteit * **Maatschappelijk optimum ($Q^\ast$):** Dit is het niveau van dienstverlening waarbij de marginale kosten ($MK$) gelijk zijn aan de marginale baat (of betalingsbereidheid, $MBTB$) voor de samenleving ($MK = MBTB$). Dit is het efficiënte punt [3](#page=3). * **Maximale output ($Q_{max}$):** De ambtenaar slaagt er echter in om een output te realiseren die verder gaat dan $Q^\ast$, namelijk $Q_{max}$. Dit is het niveau waar de marginale betalingsbereidheid van burgers nog net positief is, of waar het nog enige waarde oplevert, zelfs als de marginale kosten aanzienlijk hoger zijn dan de marginale baten. De burger is zich hierdoor minder bewust van de herkomst van de belastingen, een situatie die de ambtenaar kan misbruiken [3](#page=3). #### 2.1.6 Welvaartsverlies Deze situatie leidt tot inefficiëntie omdat de maatschappij zich op een punt bevindt rechts van $Q^\ast$, waar de marginale kosten van beleid de marginale baten overtreffen. Het verschil tussen de totale baten (oppervlakte onder de $MBTB$-curve) en de totale kosten (oppervlakte onder de $MK$-curve) is niet optimaal. Er ontstaat een welvaartsverlies door de overtollige publieke dienstverlening, gedefinieerd als het verschil $Q_{max} - Q^\ast$ [3](#page=3). #### 2.1.7 Toepassing op overheidsorganisaties Het principe van de budgetmaximaliserende manager kan ook worden toegepast op overheidsorganisaties die commerciële activiteiten ontplooien, zoals publieke omroepen (VRT), openbaarvervoerbedrijven (De Lijn, NMBS) of nutsbedrijven (EANDIS). Deze organisaties opereren vaak onder sterke politieke sturing, ontvangen subsidies en hanteren prijzen die lager liggen dan de werkelijke kostprijs. Hun managers streven naar budgetmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, hoewel 'beheersovereenkomsten' dit proberen tegen te gaan [3](#page=3). ### 2.2 De wet van Wagner De wet van Wagner, ook bekend als de wet van Peacock en Wiseman, stelt dat de relatieve omvang van overheidsuitgaven ten opzichte van het BBP in de loop der tijd een stijgende trend vertoont [1](#page=1). ### 2.3 De wet van Baumol De wet van Baumol verklaart de groei van overheidsuitgaven door te verwijzen naar de relatieve prijsstijgingen in de publieke sector vergeleken met de private sector. Baumol stelt dat sectoren met een lagere productiviteitsgroei (vaak diensten, zoals onderwijs en gezondheidszorg) een relatieve prijsstijging kennen ten opzichte van sectoren met een hogere productiviteitsgroei (zoals industrie en technologie) [1](#page=1). ### 2.4 Het Pal of Ratchet effect Het Pal of Ratchet effect beschrijft hoe overheidsuitgaven de neiging hebben om te stijgen tijdens crises of periodes van noodzaak (de 'pal' of 'spiraal'), en na afloop van de crisis niet meer terugkeren naar het oorspronkelijke, lagere niveau (de 'ratchet' of 'omhoogdraaiend mechanisme'). Dit leidt tot een structurele verhoging van de overheidsuitgaven [1](#page=1). --- # De budgetmaximaliserende manager van een overheidsbedrijf Dit topic breidt het Niskanenmodel uit naar managers van overheidsorganisaties die, ondanks politieke sturing en subsidies, streven naar budgetmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, wat kan leiden tot een te hoog niveau van dienstverlening [ ] [3](#page=3). ### 3.1 Uitbreiding van het Niskanenmodel naar overheidsbedrijven Het concept van budgetmaximalisatie door managers kan ook toegepast worden op overheidsorganisaties en hun managers [ . Hierbij kan gedacht worden aan organisaties zoals de VRT, De Lijn, de NMBS, EANDIS, of culturele centra [ . Deze organisaties kenmerken zich vaak door sterke politieke sturing en ontvangen subsidies, waardoor de prijs die consumenten betalen lager ligt dan de werkelijke kosten van de dienstverlening [ ] [3](#page=3). #### 3.1.1 Doelstelling van de manager In tegenstelling tot managers in de private sector, die streven naar winstmaximalisatie, zal de manager van een overheidsbedrijf eerder gericht zijn op budgetmaximalisatie [ . Dit betekent dat de manager probeert het budget van de organisatie zo groot mogelijk te maken [ ] [3](#page=3). #### 3.1.2 De rol van de 'beheersovereenkomst' Om de tendens tot budgetmaximalisatie en de mogelijke inefficiëntie tegen te gaan, wordt vaak een 'beheersovereenkomst' ingevoerd [ . Deze overeenkomst dient als een instrument om de doelstellingen van de overheidsorganisatie beter af te stemmen op maatschappelijke behoeften en efficiëntie [ ] [3](#page=3). ### 3.2 Inefficiëntie door budgetmaximalisatie De ambitie van een manager om het budget te maximaliseren, kan leiden tot inefficiëntie binnen de overheidsorganisatie [ . Dit fenomeen kan worden gevisualiseerd met behulp van een vraag- en aanbodmodel, waarbij de marginale kosten (MK) en de marginale bereidheid tot betalen (MBTB) van burgers centraal staan [ ] [3](#page=3). #### 3.2.1 Het maatschappelijk optimum versus het door de manager nagestreefde niveau * **Maatschappelijk optimum ($Q^*$)**: Dit is het efficiënte niveau van dienstverlening, waarbij de marginale kosten ($MK$) gelijk zijn aan de marginale baten van de overheidsdienst, wat overeenkomt met de marginale bereidheid tot betalen van burgers ($MBTB$) [ . Formeel is dit het punt waar $MK = MBTB$ [3](#page=3). * **Maximalisatie niveau ($Q_{max}$)**: De budgetmaximaliserende manager zal echter streven naar een niveau van dienstverlening dat verder gaat dan het maatschappelijk optimum. Dit niveau, $Q_{max}$, is het punt waar de marginale betalingsbereidheid van burgers nog net positief is, of waar de dienstverlening nog net als waardevol wordt beschouwd, ook al zijn de marginale kosten aanzienlijk hoger dan de marginale baten [ . Op dit punt is $MK > MBTB$ [3](#page=3). > **Tip:** De kern van het probleem ligt in het feit dat de manager de hogere marginale kosten, die voortvloeien uit een groter budget, minder direct hoeft te verantwoorden aan de burgers dan de baten van de dienstverlening. Burgers zijn zich bewust van belastingen, maar de specifieke herkomst van het geld en de efficiëntie van overheidsuitgaven worden niet altijd nauwlettend gevolgd [ ] [3](#page=3). #### 3.2.2 Welvaartsverlies Wanneer een overheidsbedrijf opereert op het niveau $Q_{max}$ in plaats van het maatschappelijk optimum $Q^*$, ontstaat er een inefficiëntie [ . Dit leidt tot een welvaartsverlies voor de samenleving [ ] [3](#page=3). * **Totale baten**: De totale baten worden weergegeven door de oppervlakte onder de MBTB-curve tot aan het betreffende dienstverleningsniveau [ ] [3](#page=3). * **Totale kosten**: De totale kosten worden weergegeven door de oppervlakte onder de curve van de totale kosten (TK) [ ] [3](#page=3). Het welvaartsverlies resulteert uit de overtollige publieke dienstverlening in de range van $Q^*$ tot $Q_{max}$, waarvoor de marginale kosten hoger zijn dan de marginale baten [ ] [3](#page=3). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Niskanenmodel | Een economisch model dat stelt dat ambtenaren, in hun streven naar persoonlijke voordelen zoals macht en aanzien, een maximaal budget nastreven voor hun departement. Dit resulteert in een inefficiënt grote overheid en een te hoog niveau van overheidsbestedingen en dienstverlening. | | Budgetmaximaliserende ambtenaar | Een type ambtenaar binnen het Niskanenmodel dat niet primair het maatschappelijk belang nastreeft, maar zich richt op het maximaliseren van het budget van zijn of haar afdeling. Dit wordt bereikt door het aanbieden van meer overheidsdiensten dan sociaal optimaal is. | | Homo economicus hypothese | De economische aanname dat individuen rationeel handelen en primair hun eigenbelang nastreven, zoals macht, aanzien of het behoud van hun baan. In de context van ambtenaren betekent dit dat zij niet altijd het algemeen belang als hun hoofddoel zien. | | Maatschappelijk optimum | Het efficiënte niveau van dienstverlening waarbij de marginale kosten van de dienstverlening gelijk zijn aan de marginale baat of de marginale betalingsbereidheid van de burgers ($MK = MBTB$). Dit is het punt waar de welvaart van de samenleving gemaximaliseerd wordt. | | Marginale kosten | De extra kosten die gepaard gaan met de productie van één extra eenheid van een goed of dienst. In de context van overheidsdiensten zijn dit de kosten om één extra eenheid beleid of dienstverlening te leveren. | | Marginale betalingsbereidheid | Het bedrag dat een individu of de samenleving maximaal bereid is te betalen voor één extra eenheid van een goed of dienst. Dit weerspiegelt de marginale baat of het nut dat uit die extra eenheid wordt gehaald. | | Welvaartsverlies | Een vermindering van de totale welvaart in een samenleving, vaak veroorzaakt door inefficiëntie in de markt of door overheidsinterventies. In dit geval ontstaat het welvaartsverlies door overtollige publieke dienstverlening die meer kost dan dat het oplevert. | | Omzetmaximaliserende manager | Een manager binnen een overheidsbedrijf die niet streeft naar winstmaximalisatie, maar naar het maximaliseren van de omzet of het budget van het bedrijf. Dit kan leiden tot een grotere schaal dan economisch efficiënt is. | | Beheersovereenkomst | Een contractuele afspraak tussen een overheid en een overheidsbedrijf om de doelstellingen en prestaties van dat bedrijf te sturen en te reguleren. Het doel is vaak om efficiëntie te bevorderen en te voorkomen dat managers hun eigenbelang nastreven ten koste van het publieke belang. |

# Gevolgen van overheidsingrepen op markten Het overheidsingrijpen op markten door middel van prijsreguleringen, belastingen en quota beïnvloedt de marktefficiëntie en de welvaart van consumenten en producenten aanzienlijk. ## 1. Gevolgen van overheidsingrepen op markten ### 1.1 Prijsregulering: prijsplafonds en prijsbodems Overheidsingrijpen in de vorm van prijsregulering heeft als doel markten te beïnvloeden, vaak met de intentie om specifieke groepen te beschermen of ongewenste marktuitkomsten te corrigeren. Dit kan echter leiden tot verstoringen in de marktefficiëntie en herverdelingen van welvaart. #### 1.1.1 Prijsplafonds Een prijsplafond is een wettelijke bovengrens voor de prijs die voor een goed of dienst mag worden gevraagd. * **Niet-bindend prijsplafond:** Als het prijsplafond boven de evenwichtsprijs ligt, heeft het geen effect op de markt. De prijs zal zich nog steeds rond de natuurlijke evenwichtsprijs bewegen. * **Bindend prijsplafond:** Als het prijsplafond onder de evenwichtsprijs wordt ingesteld, wordt het bindend. Dit leidt tot een situatie waarbij de gevraagde hoeveelheid groter is dan de aangeboden hoeveelheid, wat resulteert in een tekort. * **Gevolgen van een bindend prijsplafond:** * **Tekorten (shortages):** Omdat de prijs kunstmatig laag wordt gehouden, willen consumenten meer kopen dan producenten bereid zijn te verkopen tegen die prijs. Dit resulteert in wachtlijsten, rantsoenering en mogelijk illegale markten. * **Welvaartsverlies:** Hoewel consumenten die wel een product kunnen bemachtigen profiteren van de lagere prijs, treedt er een netto welvaartsverlies op. Producenten produceren minder en sommige consumenten die bereid waren een hogere prijs te betalen, krijgen het product niet. * **Voorbeeld: Huurmarkt:** Een huurplafond kan leiden tot tekorten aan huurwoningen, langere wachtlijsten voor sociale woningen en minder investeringen in het onderhoud en de bouw van huurwoningen. #### 1.1.2 Prijsbodems Een prijsbodem is een wettelijke ondergrens voor de prijs die voor een goed of dienst mag worden ontvangen. * **Gevolgen van een prijsbodem:** * **Overschotten (surpluses):** Als de prijsbodem boven de evenwichtsprijs wordt ingesteld, is deze bindend. De aangeboden hoeveelheid zal dan groter zijn dan de gevraagde hoeveelheid, wat leidt tot een overschot aan goederen. * **Welvaartsverlies:** Producenten profiteren van de hogere prijs, maar consumenten moeten meer betalen en kopen daardoor minder. Er is een verlies aan consumentensurplus en een netto welvaartsverlies voor de maatschappij, vaak in de vorm van opslagkosten voor de overtollige goederen. * **Voorbeeld: Landbouwsubsidies:** Een prijsbodem in de landbouw kan leiden tot overproductie, die vervolgens moet worden opgeslagen of vernietigd, wat extra kosten met zich meebrengt en leidt tot een inefficiënte toewijzing van middelen. ### 1.2 Belastingen op markten Belastingen zijn een veelgebruikte overheidsinterventie om inkomsten te genereren en markten te beïnvloeden. Ze creëren een wig tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen, wat leidt tot een lagere evenwichtshoeveelheid en economische welvaartsverliezen. #### 1.2.1 Invloed van een belasting Een belasting, ongeacht of deze op kopers of verkopers wordt geheven, leidt tot dezelfde markteffecten: * **Daling van de verkochte hoeveelheid:** De belasting maakt het goed duurder voor kopers en/of minder winstgevend voor verkopers, waardoor de hoeveelheid die wordt verhandeld afneemt. * **Prijs wig:** Er ontstaat een verschil ($t$) tussen de prijs die kopers betalen ($P_B$) en de prijs die verkopers ontvangen ($P_S$). De omvang van dit verschil is gelijk aan de hoogte van de belasting per eenheid product. * $P_B = P_S + t$ #### 1.2.2 Gevolgen voor welvaart Belastingen hebben een impact op consumentensurplus, producentensurplus en de overheidsinkomsten. * **Verandering in consumentensurplus:** Consumenten ervaren een daling van hun surplus omdat ze een hogere prijs betalen en minder consumeren. * **Verandering in producentensurplus:** Producenten ervaren een daling van hun surplus omdat ze een lagere prijs ontvangen voor elke verkochte eenheid (na aftrek van de belasting) en minder produceren. * **Overheidsinkomsten:** De overheid genereert inkomsten ter hoogte van de belasting per eenheid ($t$) vermenigvuldigd met de verkochte hoeveelheid na de belasting ($Q$). * Totale belastinginkomsten = $t \times Q$ #### 1.2.3 Netto welvaartsverlies (deadweight loss) De totale daling in welvaart die voortkomt uit een marktverstoring, zoals een belasting, wordt het netto welvaartsverlies of 'deadweight loss' genoemd. Dit verlies ontstaat omdat de belasting kopers en verkopers ervan weerhoudt om transacties aan te gaan die voor beide partijen gunstig zouden zijn geweest in een ongereguleerde markt. * Het netto welvaartsverlies is de som van het verlies aan consumentensurplus en producentensurplus dat groter is dan de opbrengsten voor de overheid. #### 1.2.4 Determinanten van het 'deadweight loss' De omvang van het netto welvaartsverlies wordt primair bepaald door de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Elasticiteit:** Hoe prijsgevoeliger consumenten en producenten zijn (hoe elastischer de vraag en het aanbod), hoe groter de daling in de verhandelde hoeveelheid zal zijn als gevolg van de belasting. Dit leidt tot een groter netto welvaartsverlies. * **Inelastische markten:** In markten met inelastische vraag en/of aanbod (bijvoorbeeld noodzakelijke goederen zoals medicijnen of basisvoedsel) is de reactie op prijsveranderingen gering. Dit resulteert in een kleinere daling van de verhandelde hoeveelheid en dus een kleiner netto welvaartsverlies. Dit verklaart waarom goederen met een inelastische vraag, zoals tabaksproducten en alcohol, vaak zwaarder worden belast, omdat het maatschappelijke welvaartsverlies hierdoor beperkt blijft. ### 1.3 Quota en rantsoenering Een quotum is een beperking op de hoeveelheid die mag worden verhandeld. * **Gevolgen van een quotum:** * Een quotum leidt tot een kunstmatige schaarste, vergelijkbaar met de effecten van een prijsplafond, maar dan op een directere manier door de hoeveelheid te limiteren. * Dit kan leiden tot een welvaartsverlies omdat potentiële transacties die voor kopers en verkopers gunstig zouden zijn, niet plaatsvinden. * **Rantsoenering:** Wanneer de vraag groter is dan de toegestane hoeveelheid, ontstaat er behoefte aan rantsoenering, wat extra administratieve kosten en potentieel oneerlijke verdeling kan veroorzaken. * **Vergelijking met belastingen:** Hoewel een quotum markteffecten heeft die vergelijkbaar zijn met die van een belasting (vooral in termen van welvaartsverlies), genereert het vaak geen belastingopbrengsten voor de overheid. Het kan echter wel leiden tot het ontstaan van illegale markten of een premie voor de houders van de quota. > **Tip:** Begrijp dat zowel prijsreguleringen als belastingen en quota, hoewel ze vaak met goede bedoelingen worden ingevoerd, leiden tot inefficiënties in de markt. De omvang van deze inefficiënties hangt sterk af van de prijsgevoeligheid (elasticiteit) van de betrokken markten. > **Voorbeeld:** Een overheid stelt een prijsplafond in voor het huren van studentenkamers om studenten te helpen betaalbare huisvesting te vinden. Echter, als dit plafond te laag is, zullen verhuurders minder kamers aanbieden of deze minder goed onderhouden, waardoor studenten langer moeten wachten en de kwaliteit van de beschikbare kamers daalt. Dit illustreert het welvaartsverlies dat kan ontstaan door prijsplafonds. --- # Effecten van belastingen op markten en welvaart Belastingen hebben een significante invloed op marktprijzen, verkochte hoeveelheden en de totale economische welvaart, wat kan leiden tot een welvaartsverlies dat bekend staat als 'deadweight loss'. ### 2.1 De invloed van belastingen op marktpartijen Een belasting die wordt opgelegd op een markt plaatst een 'wig' tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen. Deze belastingwig zorgt ervoor dat de uiteindelijke verkochte hoeveelheid lager is dan de hoeveelheid die zonder belasting zou zijn verhandeld. Hierdoor krimpt de omvang van de markt voor het betreffende goed of de dienst. Dit geldt zowel voor belastingen op kopers als voor belastingen op verkopers. #### 2.1.1 Belastingontvangsten De overheid genereert inkomsten uit belastingen. Deze belastingontvangsten kunnen worden berekend door de belasting per eenheid product te vermenigvuldigen met de verkochte hoeveelheid na de invoering van de belasting. $$ \text{Belastingontvangsten} = t \times Q $$ waarbij $t$ de belasting per eenheid product is en $Q$ de verkochte hoeveelheid. > **Tip:** De hoogte van de belastingontvangsten kan afhangen van de belastingvoet. De zogenaamde Laffercurve illustreert hoe belastingontvangsten eerst kunnen stijgen met een hogere belastingvoet, maar daarna weer kunnen dalen als de belastingvoet te hoog wordt en de activiteit sterk afneemt. ### 2.2 De invloed van belastingen op welvaart De impact van een belasting op de economische welvaart kan worden geanalyseerd door de veranderingen in consumentensurplus, producentensurplus en belastingopbrengsten te bekijken. #### 2.2.1 Veranderingen in economische welvaart Een belasting leidt tot een daling van het consumentensurplus (kopers betalen meer en kopen minder) en een daling van het producentensurplus (verkopers ontvangen minder en verkopen minder). De overheid ontvangt inkomsten uit de belasting. Het totale surplus (consumentensurplus + producentensurplus + belastingopbrengsten) daalt als gevolg van de belasting. Dit netto welvaartsverlies, waarbij de welvaartsverliezen van kopers en verkopers groter zijn dan de opbrengsten voor de overheid, wordt het 'deadweight loss' of onvermijdelijke verlies genoemd. > **Voorbeeld:** Stel dat zonder belasting de prijs van een product 1 euro is en er 100 eenheden worden verkocht. Na een belasting van 0.50 euro per eenheid, betalen kopers 1.20 euro en ontvangen verkopers 0.70 euro. De verkochte hoeveelheid daalt naar 80 eenheden. Het consumentensurplus daalt, het producentensurplus daalt, en de overheid ontvangt 40 euro (80 eenheden * 0.50 euro). Echter, het verlies aan surplus voor consumenten en producenten is groter dan deze 40 euro, wat het deadweight loss vertegenwoordigt. #### 2.2.2 Deadweight loss Het deadweight loss is een onvermijdelijk verlies dat ontstaat door marktverstoringen zoals belastingen. Het ontstaat omdat belastingen kopers en verkopers ervan weerhouden om bepaalde voordelen van handel te realiseren. #### 2.2.3 Determinanten van het deadweight loss De omvang van het deadweight loss wordt bepaald door de mate waarin de gevraagde en aangeboden hoeveelheden reageren op prijswijzigingen. Dit hangt af van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Prijselasticiteit van de vraag:** Een hogere prijselasticiteit van de vraag betekent dat consumenten sterk reageren op prijsveranderingen. Als de vraag elastisch is, leidt een belasting tot een grote daling van de gevraagde hoeveelheid en dus een groter deadweight loss. * **Prijselasticiteit van het aanbod:** Een hogere prijselasticiteit van het aanbod betekent dat producenten sterk reageren op prijsveranderingen. Als het aanbod elastisch is, leidt een belasting tot een grote daling van de aangeboden hoeveelheid en dus een groter deadweight loss. Over het algemeen geldt: hoe groter de som van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod, hoe groter de daling in de evenwichtshoeveelheid en hoe groter het deadweight loss. Dit verklaart waarom goederen met een relatief inelastische vraag en aanbod (zoals tabak of alcohol, hoewel hier ook substituten in het buitenland een rol kunnen spelen) vaak zwaarder worden belast, omdat dit leidt tot een kleiner deadweight loss en hogere belastinginkomsten voor de overheid. > **Voorbeeld:** De belasting op tabaksproducten wordt vaak gerechtvaardigd door zowel de negatieve gezondheidseffecten te bestrijden als de staatskas te spekken. De relatief inelastische vraag naar tabak zorgt ervoor dat een belasting niet leidt tot een zeer grote daling in de consumptie, waardoor de belastinginkomsten aanzienlijk zijn en het deadweight loss relatief beperkt. ### 2.3 Vergelijking met andere marktinterventies Een quotum, zoals een importbeperking, kan op vergelijkbare wijze als een belasting de marktwerking verstoren. Een quotum beperkt de hoeveelheid die verhandeld mag worden. In tegenstelling tot een belasting, waar de overheid inkomsten genereert, leidt een quotum vaak niet tot directe belastingopbrengsten voor de overheid. In plaats daarvan kunnen er extra problemen ontstaan met rantsoenering en kan het consumenten- en producentensurplus aanzienlijk dalen, wat resulteert in een welvaartsverlies vergelijkbaar met dat van een belasting, maar zonder de belastingopbrengsten. --- # Determinanten van onvermijdelijke verliezen bij marktverstoringen De omvang van het onvermijdelijke verlies bij marktverstoringen, zoals belastingen, wordt voornamelijk bepaald door de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. ### 3.1 Het concept van onvermijdelijk verlies (deadweight loss) Een onvermijdelijk verlies, ook wel *deadweight loss* genoemd, is de totale daling in welvaart die ontstaat als gevolg van een marktverstoring. Dit verlies ontstaat wanneer de markt niet efficiënt functioneert en bepaalde voordelen van handel niet worden gerealiseerd door kopers en verkopers. De verandering in de totale welvaart bij een marktverstoring omvat: * De verandering in consumentensurplus. * De verandering in producentensurplus. * De verandering in overheidsinkomsten (bij belastingen). Wanneer de gecombineerde welvaartsverliezen voor kopers en verkopers groter zijn dan de opbrengsten voor de overheid, spreken we van een onvermijdelijk verlies. Belastingen zijn een veelvoorkomende oorzaak van dit verlies, omdat ze kopers en verkopers belemmeren om van de voordelen van handel te profiteren. ### 3.2 De rol van prijselasticiteit De mate waarin de gevraagde en aangeboden hoeveelheid reageren op prijsveranderingen is cruciaal voor het bepalen van de omvang van het onvermijdelijke verlies. Deze reactie wordt gemeten door de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Prijselasticiteit van de vraag:** Dit meet hoe gevoelig de gevraagde hoeveelheid is voor een prijsverandering. * Een **elastische vraag** betekent dat consumenten sterk reageren op prijswijzigingen. * Een **inelastische vraag** betekent dat consumenten weinig reageren op prijswijzigingen. * **Prijselasticiteit van het aanbod:** Dit meet hoe gevoelig de aangeboden hoeveelheid is voor een prijsverandering. * Een **elastisch aanbod** betekent dat producenten sterk reageren op prijswijzigingen. * Een **inelastisch aanbod** betekent dat producenten weinig reageren op prijswijzigingen. #### 3.2.1 Invloed van elasticiteit op onvermijdelijk verlies bij belastingen De omvang van het onvermijdelijke verlies als gevolg van een belasting is direct gerelateerd aan de som van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Hoe groter de som van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod, hoe groter de daling in de evenwichtshoeveelheid.** * **Een grotere daling in de evenwichtshoeveelheid leidt tot een groter onvermijdelijk verlies.** Dit komt doordat belastingen de prijs voor kopers verhogen en de prijs voor verkopers verlagen, waardoor transacties die voorheen winstgevend waren, nu niet meer plaatsvinden. Hoe elastischer de vraag en/of het aanbod, hoe meer transacties er wegvallen als gevolg van de belasting. **Voorbeeld:** Stel een markt met een hoge vraagelasticiteit (bv. luxeartikelen) en een andere markt met een lage vraagelasticiteit (bv. basisvoedsel). Een belasting op het luxeartikel zal waarschijnlijk leiden tot een grotere daling in de verkochte hoeveelheid en dus een groter onvermijdelijk verlies dan een gelijke belasting op het basisvoedsel, omdat consumenten gemakkelijker kunnen afzien van het luxeartikel. #### 3.2.2 Elastisch vs. inelastisch aanbod en vraag * **Bij inelastisch aanbod en/of inelastische vraag:** De hoeveelheid die wordt aangeboden of gevraagd, verandert relatief weinig bij een prijsverandering. Een belasting zal hierdoor leiden tot een kleinere daling in de verhandelde hoeveelheid en dus een **kleiner onvermijdelijk verlies**. * **Bij elastisch aanbod en/of elastische vraag:** De hoeveelheid die wordt aangeboden of gevraagd, verandert relatief veel bij een prijsverandering. Een belasting zal hierdoor leiden tot een grotere daling in de verhandelde hoeveelheid en dus een **groter onvermijdelijk verlies**. **Tip:** Overheden kiezen er soms voor om goederen met een inelastische vraag zwaar te belasten (zoals tabak of alcohol) omdat de economische impact in termen van welvaartsverlies dan relatief beperkt is, terwijl de overheidsinkomsten aanzienlijk kunnen zijn. ### 3.3 Andere marktverstoringen en onvermijdelijke verliezen Het concept van onvermijdelijk verlies is niet beperkt tot belastingen. Andere marktverstoringen kunnen vergelijkbare effekten hebben: * **Prijsplafonds (ceilings) en prijsbodems (floors):** Deze creëren tekorten of overschotten, wat leidt tot een suboptimale allocatie van middelen en verlies van potentiële welvaart. Hoewel ze niet direct een "wig" creëren zoals een belasting, verhinderen ze de markt om het efficiënte evenwicht te bereiken. * **Quotum:** Een quotum beperkt de hoeveelheid die mag worden verhandeld. Dit kan worden gezien als een belasting die de hoeveelheid reduceert, maar vaak zonder dat de overheid de inkomsten ontvangt. De welvaartsverliezen kunnen aanzienlijk zijn, met bijkomende problemen van rantsoenering. **Voorbeeld:** Een quotum op de productie van een bepaald goed, zoals door de OPEC voor olie, beperkt het aanbod. Dit leidt tot hogere prijzen en minder verhandelde hoeveelheid dan in een vrije markt, met als gevolg een onvermijdelijk verlies aan potentiële consumenten- en producentensurplus. --- # Quotum als marktbeperking Quota fungeren als een marktbeperking die de omvang van de markt limiteert, wat leidt tot rantsoenering van vraag en aanbod en specifieke welvaartseffecten. ### 4.1 Werking van quota Een quotum is een limiet op de hoeveelheid van een goed of dienst die verhandeld mag worden. Dit kan zowel een maximum zijn (bijvoorbeeld importquota) als een minimum (bijvoorbeeld productiequota, hoewel dit minder gangbaar is als een beperking in de context van marktimperfecties). In de meeste gevallen beperken quota de hoeveelheid die op de markt mag komen of verhandeld mag worden tot onder het vrije markt evenwichtsniveau. #### 4.1.1 Impact op vraag en aanbod Wanneer een quotum wordt ingesteld, wordt de hoeveelheid die mag worden verhandeld beperkt tot een vastgesteld niveau, vaak lager dan de evenwichtshoeveelheid in een vrije markt. Dit heeft directe gevolgen voor zowel de consumenten als de producenten. * **Rantsoenering van het aanbod:** Het quotum creëert een tekort aan het goed of de dienst omdat de maximale hoeveelheid die aangeboden mag worden, wordt begrensd. * **Prijsstijging:** Door het kunstmatige tekort ontstaat er een hogere prijs voor het goed of de dienst binnen het gequoteerde marktsegment. De prijs die kopers moeten betalen, stijgt tot een niveau waarbij de gevraagde hoeveelheid gelijk wordt aan de toegestane hoeveelheid door het quotum. * **Rantsoenering van de vraag:** Binnen de beperkte hoeveelheid die beschikbaar is, kan verdere rantsoenering nodig zijn. Dit kan gebeuren via prijsmechanismen (hogere prijs elimineert de minst bereidwillige kopers) of via niet-prijsmechanismen (wachtlijsten, loterijen, vergunningen). > **Tip:** Een quotum is conceptueel vergelijkbaar met een belasting, maar in plaats van een prijsverhoging door belastinggeld naar de overheid, ontstaat er een hogere prijs die ten goede komt aan de houders van quota of aan producenten die binnen het quotum kunnen produceren. ### 4.2 Welvaartseffecten van quota Quota leiden, net als andere marktbeperkingen, tot welvaartsverliezen voor de samenleving als geheel. De impact kan geanalyseerd worden aan de hand van de veranderingen in consumentensurplus en producentensurplus. #### 4.2.1 Vergelijking met een belasting Een quotum kan worden vergeleken met een belasting op de verhandelde hoeveelheid. Het verschil is echter cruciaal: een belasting genereert inkomsten voor de overheid, terwijl een quotum vaak niet direct leidt tot overheidsinkomsten, maar tot economische winsten voor degenen die de rechten hebben om binnen het quotum te opereren. * **Prijs voor kopers:** Stijgt significant, waardoor consumentensurplus afneemt. * **Prijs voor verkopers:** De prijs die verkopers ontvangen voor de goederen die binnen het quotum worden verkocht, kan hoger zijn dan de oorspronkelijke marktprijs, wat het producentensurplus kan vergroten (voor degenen die binnen het quotum produceren). * **Deadweight loss:** Het totale welvaartsverlies, ook wel 'deadweight loss' genoemd, ontstaat omdat transacties die voor zowel koper als verkoper voordelig zouden zijn geweest in een vrije markt, nu niet meer plaatsvinden door de beperking van het quotum. Dit verlies is de som van het verloren consumentensurplus en producentensurplus door de gereduceerde handelsomvang. > **Voorbeeld:** De Organisatie van Olie Exporterende Landen (OPEC) heeft in het verleden quota ingesteld voor de olieproductie. Dit leidde tot hogere olieprijzen en aanzienlijke winsten voor de OPEC-lidstaten, maar ook tot een algemeen welvaartsverlies door hogere energiekosten en verminderde economische activiteit elders. #### 4.2.2 Rantsoeneringsproblemen Naast het directe welvaartsverlies door de beperkte hoeveelheid, kunnen quota leiden tot verdere inefficiënties door niet-prijsgebaseerde rantsoenering. Wanneer de prijs niet de enige factor is die bepaalt wie de beschikbare goederen krijgt, kunnen er systemen ontstaan die minder efficiënt zijn en potentieel corruptiegevoelig. Dit kan zich manifesteren in wachtlijsten, het verkrijgen van vergunningen, of andere vormen van allocatie die niet gebaseerd zijn op de hoogste bereidheid tot betalen. Dit draagt verder bij aan de inefficiëntie van het systeem. ### 4.3 Conclusie Quota zijn een vorm van marktbeperking die de omvang van de handel limiteert. Hoewel ze bedoeld kunnen zijn om specifieke sectoren te beschermen of prijzen te stabiliseren, leiden ze vrijwel altijd tot een afname van de totale economische welvaart door een deadweight loss en potentieel additionele inefficiënties in de rantsoenering van de vraag. De welvaartsanalyse toont aan dat de verliezen voor consumenten en producenten, gecombineerd met het potentieel voor inefficiënte allocatie, de nadelen van quota benadrukken ten opzichte van een vrije markt. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Prijsplafond | Een door de overheid ingestelde maximale prijs die niet overschreden mag worden voor een bepaald goed of dienst. Een prijsplafond wordt bindend wanneer het onder de marktprijs wordt vastgesteld en kan leiden tot tekorten. | | Prijsbodem | Een door de overheid ingestelde minimale prijs waaronder een goed of dienst niet mag worden verkocht. Een prijsbodem wordt bindend wanneer deze boven de marktprijs wordt vastgesteld en kan leiden tot overschotten. | | Tekorten (woonnood) | Een situatie waarin de gevraagde hoeveelheid van een goed of dienst groter is dan de aangeboden hoeveelheid, vaak veroorzaakt door prijsregulering zoals een prijsplafond. Dit leidt tot wachtlijsten. | | Sociale woningbouw | De bouw van woningen die bestemd zijn voor verhuur of verkoop aan personen met een lager inkomen, vaak met overheidssteun of subsidies. | | Netto welvaartsverlies | Het totale verlies aan economische welvaart dat optreedt als gevolg van marktverstoringen zoals belastingen of subsidies, waarbij de verliezen van consumenten en producenten groter zijn dan de opbrengsten voor de overheid of de baten van de begunstigden. | | Subsidie | Een financiële bijdrage van de overheid aan individuen of bedrijven om de productie of consumptie van bepaalde goederen of diensten te stimuleren of om bepaalde markten te ondersteunen. | | Welvaartsverlies door subsidie | Het verlies aan economische efficiëntie dat ontstaat door een subsidie, omdat de subsidie leidt tot productie of consumptie die niet optimaal is vanuit maatschappelijk oogpunt. | | Consumentensurplus | Het verschil tussen de maximale prijs die consumenten bereid zijn te betalen voor een goed of dienst en de daadwerkelijk betaalde prijs. Het vertegenwoordigt de welvaartswinst voor consumenten. | | Producentensurplus | Het verschil tussen de prijs die producenten ontvangen voor een goed of dienst en de minimale prijs die ze bereid zijn ervoor te accepteren. Het vertegenwoordigt de welvaartswinst voor producenten. | | Prijsbodem | Een wettelijk vastgestelde minimum prijs voor een product of dienst. Wanneer de prijsbodem boven de marktevenwichtsprijs ligt, resulteert dit in een overschot. | | Belasting op kopers | Een heffing die op consumenten wordt gelegd bij de aankoop van een goed of dienst, waardoor de prijs die zij betalen stijgt. | | Belasting op verkopers | Een heffing die op producenten wordt gelegd bij de verkoop van een goed of dienst, waardoor de prijs die zij ontvangen daalt. | | Wig (tussen kopers- en verkopersprijs) | Het verschil tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen, veroorzaakt door een belasting of andere marktinterventie. Deze wig vermindert de verhandelde hoeveelheid. | | Belastingwig | De omvang van de belasting per eenheid product die een "wig" vormt tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen. | | Belastingontvangsten | De totale inkomsten die de overheid genereert uit belastingen, berekend als de belasting per eenheid vermenigvuldigd met de verkochte hoeveelheid na belasting. | | Laffercurve | Een theoretische curve die de relatie toont tussen belastingtarieven en de totale belastinginkomsten die de overheid genereert. De curve suggereert dat hogere tarieven niet altijd leiden tot hogere inkomsten. | | Onvermijdelijk verlies (deadweight loss) | Een verlies aan economische welvaart dat ontstaat door marktverstoringen, zoals belastingen, subsidies of quota. Het vertegenwoordigt de waarde van transacties die niet plaatsvinden als gevolg van de verstoring. | | Prijselasticiteit van de vraag | De mate waarin de gevraagde hoeveelheid van een goed of dienst reageert op een prijsverandering. Een elastische vraag betekent een grote reactie, een inelastische vraag betekent een kleine reactie. | | Prijselasticiteit van het aanbod | De mate waarin de aangeboden hoeveelheid van een goed of dienst reageert op een prijsverandering. Een elastisch aanbod betekent een grote reactie, een inelastisch aanbod betekent een kleine reactie. | | Quotum | Een door de overheid ingestelde beperking op de hoeveelheid van een goed of dienst die geproduceerd of verhandeld mag worden. Het kan leiden tot rantsoenering en inefficiëntie. |

# HOOFDSTUK 7. Staatssteun ## 7.1. DE BEGRIPPEN 'CONCURRENTIE' EN 'ONDERNEMING' ### A. Het begrip 'onderneming' Het Hof van Justitie heeft in haar jurisprudentie, met name in de zaak Höfner, de volgende definitie van een onderneming vastgesteld: > Een onderneming is elke eenheid die een economische activiteit uitoefent, ongeacht haar rechtsvorm of de wijze van financiering. Deze definitie omvat drie kernaspecten: de economische activiteit, de rechtsvorm en de wijze van financiering. **i. Economische activiteit:** wordt gedefinieerd als het aanbieden van goederen of diensten op de markt. * **Winstoogmerk is niet vereist:** Het is niet noodzakelijk dat de entiteit een winstoogmerk heeft. Ook overheidsinstellingen kunnen als onderneming worden aangemerkt indien zij economische activiteiten verrichten die ook door private partijen zouden kunnen worden uitgevoerd. > **Voorbeeld:** Een overheidsinstantie die een haven exploiteert, verricht een economische activiteit en wordt derhalve als onderneming beschouwd. * **Typische overheidstaken:** Bepaalde activiteiten worden door de overheid als typische overheidstaken beschouwd, waarbij concurrentie ongewenst is. In dergelijke gevallen wordt de overheidsinstelling niet als onderneming gezien, ook al verleent zij een dienst waarvoor mogelijk een vergoeding wordt ontvangen. Voorbeelden hiervan zijn het verlenen van vergunningen, het uitgeven van officiële documenten en het handhaven van de openbare orde. **ii. Rechtsvorm van een entiteit:** doet er niet toe voor de kwalificatie als onderneming. Of het nu gaat om een besloten vennootschap (bv), een eenmansbedrijf, een Gesellschaft mit beschränkter Haftung (GmbH), een Società per Azioni, een stichting of een vereniging, zodra een economische activiteit wordt uitgeoefend, wordt de entiteit als een onderneming beschouwd. Dit geldt ook indien er geen winstoogmerk is, zolang de entiteit concurreert met andere marktdeelnemers door de uitoefening van een economische activiteit. **iii. Wijze van financiering**: inclusief het ontvangen van subsidies, heeft geen invloed op de kwalificatie als onderneming, zolang er sprake is van een economische activiteit. > **Voorbeeld:** Het Internationaal Theater Amsterdam (ITA) ontvangt jaarlijks subsidies van de overheid, maar biedt ook diensten aan waarvoor publiek betaalt (kaartverkoop). Omdat ITA concurreert met andere culturele aanbieders en geld ontvangt voor haar diensten, wordt het ondanks de subsidie als onderneming beschouwd. ### B. Het begrip 'concurrentie' Economische groei gedijt het best bij volkomen concurrentie, een theoretisch ideaal waarbij meerdere bedrijven identieke producten aanbieden op een transparante markt. Transparantie betekent dat consumenten over alle benodigde informatie beschikken om weloverwogen aankoopbeslissingen te nemen. In de praktijk wordt volkomen concurrentie echter zelden bereikt door belemmerende factoren. De voordelen van volkomen concurrentie, zoals lage prijzen en ruime keuze voor de consument, probeert de EU na te streven door middel van de interne markt en het Europees mededingingsrecht. **Verstoringen**: Een verstoring van de concurrentie leidt tot nadeel voor consumenten of concurrerende bedrijven. De interne markt kan op diverse manieren worden belemmerd. Hieronder worden drie belangrijke vormen besproken: misbruik van een machtspositie, kartelvorming en staatssteun. Deze gedragingen zijn in beginsel verboden onder het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU). #### i. Misbruik maken van een machtspositie Een bedrijf bezit een machtspositie wanneer het de enige aanbieder op de markt is, of wanneer het door zijn omvang en marktaandeel zijn concurrenten domineert, wat ook wel een monopolist wordt genoemd. Het louter hebben van een machtspositie is niet verboden in de EU, maar het misbruiken ervan wel. Voorbeelden van misbruik zijn het opleggen of hanteren van buitensporig hoge verkoopprijzen of het stellen van onredelijke contractuele voorwaarden aan tussenhandelaren. > **Voorbeeld:** Farmaciebedrijf Aspen werd onderzocht omdat het na de aankoop van de rechten op bepaalde kankermedicijnen de prijzen jaarlijks excessief verhoogde. De Europese Commissie stelde vast dat Aspen enorme winsten boekte, mede doordat patiënten afhankelijk waren van deze medicijnen en geen alternatieven hadden. Ondanks dat Aspen de enige aanbieder was, werd het hanteren van excessieve prijzen als misbruik beschouwd. Het misbruik van een machtspositie kan zich ook uiten in het opleggen van onredelijke voorwaarden. > **Voorbeeld:** De Autoriteit Consument & Markt (ACM) heeft Apple gedwongen om betaaleisen voor datingapps binnen de App Store aan te passen. Apple verplichtte aanbieders van datingapps op iPhones om het interne betaalsysteem te gebruiken, wat de ACM als onredelijk beschouwde gezien de afhankelijkheid van app-aanbieders van Apple. De ACM stelde dat deze voorwaarden niet in verhouding stonden tot de geboden dienst en strijdig waren met de mededingingsregels. Er werd een wekelijkse dwangsom opgelegd bij niet-naleving. Het verbod op misbruik van een machtspositie is vastgelegd in artikel 102 VWEU. #### ii. Kartelvorming Kartelvorming vindt plaats wanneer bedrijven onderlinge afspraken maken om concurrentie uit te sluiten. Een veelvoorkomende vorm is een prijsafspraak, waarbij bedrijven overeenkomen hogere prijzen te hanteren dan de marktprijs. Dit leidt tot hogere winsten voor de deelnemende bedrijven en beperkt de keuzemogelijkheden en prijsconcurrentie voor de consument. > **Voorbeeld:** De ACM onderzoekt een mogelijk kartel in de voedselverwerkingssector. Er bestaat het vermoeden dat bedrijven geheime afspraken maken over productverdeling (wie welk product produceert) en over de inkoop- en verkoopprijzen van landbouwproducten. Dit benadeelt zowel leveranciers (boeren) als afnemers. Het verbod op kartelvorming is opgenomen in artikel 101 VWEU. #### iii. Staatssteun Staatssteun treedt op wanneer de overheid een bedrijf bevoordeelt, waardoor dit bedrijf een sterkere concurrentiepositie krijgt ten opzichte van andere bedrijven. Dit leidt tot oneerlijke concurrentie. Staatssteun kan vele vormen aannemen, waarvan subsidies de bekendste zijn. > **Voorbeeld:** Een gemeente vergoedt 20% van de aanschafwaarde van zonnecollectoren voor een bedrijf dat diepvriesmaaltijden produceert. Tevens biedt de gemeente een lening aan tegen een rente onder de marktwaarde voor energiebesparende maatregelen. Deze maatregelen verlagen de investeringskosten voor het bedrijf en creëren zo een concurrentievoordeel ten opzichte van bedrijven die deze steun niet ontvangen. Het verbod op staatssteun is geregeld in artikel 107 VWEU. ## 7.2. HET VERBOD OP STAATSSTEUN Staatssteun, geregeld in artikel 107, lid 1 VWEU, verstoort de interne markt en oneerlijke concurrentie. Er is sprake van verboden staatssteun indien aan de volgende vijf cumulatieve bestanddelen is voldaan: ### A. Steunmaatregelen in welke vorm dan ook Staatssteun kan diverse vormen aannemen, waaronder: * **Subsidies:** Directe geldbedragen van de overheid. * **Voordelige leningen:** Leningen tegen een rente die lager is dan de marktconforme rente, getoetst aan het 'private investor principle'. * **Grond ter beschikking stellen onder de marktwaarde.** * **Garanties afgeven.** * **Opstalrechten verlenen.** * **Belastingvoordelen:** Bijvoorbeeld via tax rulings die leiden tot lagere winstbelasting. > **Tip:** Het 'private investor principle' beoordeelt of een private investeerder een vergelijkbare investering onder normale markteconomische voorwaarden zou aanvaarden. ### B. Bekostigd met staatsmiddelen De steun moet afkomstig zijn uit staatsmiddelen. Dit omvat zowel nationale middelen als middelen van de Europese Unie die met tussenkomst van nationale uitvoeringsorganen worden verstrekt. Als een subsidie wordt verstrekt door een puur Europees uitvoeringsorgaan, is er geen sprake van staatssteun. > **Voorbeeld:** Een subsidie van de Nederlandse Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) voor een Europees subsidieprogramma wordt gezien als bekostigd met staatsmiddelen, omdat de RVO zeggenschap heeft over de verstrekking. ### C. Begunstiging van bepaalde ondernemingen of producties (selectiviteitseis) De steunmaatregel moet selectief zijn, wat betekent dat deze bepaalde ondernemingen of producties bevoordeelt ten opzichte van andere. * **Selectiviteit ten opzichte van ondernemingen:** Slechts één of een kleine groep bedrijven binnen een branche ontvangt een voordeel. * **Selectiviteit ten opzichte van producties:** Een bepaalde groep producties ontvangt steun, terwijl vergelijkbare, concurrerende groepen dit niet ontvangen. > **Uitzondering:** Maatregelen van algemeen economisch beleid, die voordelen bieden aan iedereen zonder onderscheid, zijn niet selectief. Echter, als deze maatregelen objectieve criteria hanteren die resulteren in een verschil tussen sectoren of ondernemingen zonder voldoende rechtvaardiging, kunnen ze toch als selectief worden beschouwd. > **Voorbeeld:** Een belastingkorting voor alle bedrijven die milieuvriendelijke energie gebruiken, is een maatregel van algemeen economisch beleid en niet selectief, mits de criteria objectief zijn. Een korting op socialezekerheidsbijdragen die alleen geldt voor specifieke sectoren (metaalbewerking, vervoer) kan wel selectief zijn als de overheid niet kan onderbouwen waarom juist deze sectoren gesteund moeten worden. Decentrale algemene maatregelen van economisch beleid worden vaak als selectief beschouwd, omdat ze bedrijven buiten de betreffende gemeente niet bevoordelen. ### D. Invloed op het handelsverkeer tussen de lidstaten De steunmaatregel moet het handelsverkeer tussen de lidstaten beïnvloeden. Dit wordt getoetst aan de hand van twee elementen: 1. **De-minimisuitzondering:** Een steunbedrag van maximaal €200.000 per onderneming over drie belastingjaren valt hierbuiten en heeft geen invloed op het handelsverkeer. Dit bedrag geldt echter per 'onderneming' in brede zin, wat kan leiden tot cumulatie bij nauw verbonden bedrijven. 2. **Grensoverschrijdend effect of drempelwerking:** * **Grensoverschrijdend effect:** Directe concurrentie met bedrijven uit andere lidstaten, waardoor deze laatsten nadeel ondervinden. * **Drempelwerking:** De steun schermaf de binnenlandse markt af, waardoor buitenlandse bedrijven moeilijker toegang krijgen. > **Let op:** Lokale markten zoals zorg, cultuur en sport zijn vaak zo lokaal georiënteerd dat subsidies hierop geen invloed hebben op het handelsverkeer tussen lidstaten. Dit is echter afhankelijk van de specifieke omstandigheden, zoals de locatie van een theater in een grensgebied. > **Cumulatie van staatssteun:** Wanneer meerdere steunmaatregelen op dezelfde kosten of activiteiten worden toegepast, moet de optelsom getoetst worden aan de de-minimisuitzondering. ### E. Vervalsen van de mededinging Tot slot moet de steun de mededinging vervalsen of dreigen te vervalsen. Dit is het geval wanneer de concurrentiepositie van de begunstigde onderneming ten opzichte van niet-begunstigde ondernemingen wordt versterkt, bijvoorbeeld door groei, marktaandeelverbreding of het behouden van een sterkere positie dan zonder steun het geval zou zijn geweest. Zelfs geringe steunbedragen kunnen de mededinging al vervalsen. > **Voorbeeld:** Een subsidie die een bedrijf in staat stelt om op productiekosten te besparen en daardoor de verkoopprijs te verlagen, vervalst de mededinging. ## 7.3. PROCEDURE EN GEVOLGEN VAN HET VERBOD OP STAATSSTEUN Indien aan alle vijf cumulatieve bestanddelen van artikel 107, lid 1 VWEU is voldaan, is er sprake van staatssteun. ### A. Meldingsprocedure * **Meldingsplicht:** Overheden die van plan zijn staatssteun te verlenen, moeten dit voornemen altijd melden bij de Europese Commissie (notificatieplicht), zoals bepaald in artikel 108, lid 3 VWEU. * **Onderzoek door de Commissie:** De Commissie onderzoekt of de voorgenomen steun verboden of toegestaan is op basis van uitzonderingen. * **Stand-still bepaling:** Zolang de Commissie een onderzoek loopt, mag de lidstaat de voorgenomen maatregelen niet uitvoeren. * **Goedkeuring:** Pas na goedkeuring door de Commissie mag de steun daadwerkelijk worden verleend. > **Uitzonderingen op de meldingsplicht:** Steun die onder de de-minimisuitzondering valt of onder de Algemene Groepsvrijstellingsverordening (AGVV) valt, hoeft niet gemeld te worden. ### B. Gevolgen bij de overtreding * **Terugvordering:** Indien achteraf blijkt dat een bedrijf onterecht steun heeft ontvangen, moet dit bedrag inclusief rente (onrechtmatigheidsrente) worden terugbetaald. Het doel is om de situatie van vóór de verlening van de steun te herstellen. * **Geen beroep op gewekt vertrouwen:** Bedrijven kunnen zich niet beroepen op gewekt vertrouwen door de overheid bij terugvordering van onterecht ontvangen steun. Het is essentieel voor bedrijven om te controleren of steun aan de voorwaarden voldoet of dat de Commissie goedkeuring heeft verleend. > **Voorbeeld:** Een bedrijf dat subsidie ontvangt zonder voorafgaande goedkeuring van de Commissie, kan gedwongen worden tot terugbetaling, zelfs als de nationale overheid oorspronkelijk de steun goedkeurde maar later zelf tot de conclusie kwam dat deze niet stimulerend was. De nationale rechter kan, in prejudiciële procedures, vragen stellen aan het Hof van Justitie over de Europese regels rondom terugvordering van staatssteun. De overheid dient uit eigen beweging tot terugvordering over te gaan; een voorafgaand besluit van de Commissie is niet altijd vereist.

| Term | Definition | |------|------------| | Staatssteun | Steun die de overheid verstrekt aan een bedrijf, waardoor dat bedrijf een concurrentievoordeel krijgt ten opzichte van zijn concurrenten, wat de eerlijke concurrentie op de interne markt kan verstoren. | | Concurrentie | De strijd tussen bedrijven die vergelijkbare producten of diensten aanbieden, waarbij zij proberen de gunst van de consument te winnen door middel van prijs, kwaliteit of innovatie. | | Volkomen concurrentie | Een theoretische marktvorm waarbij meerdere bedrijven vergelijkbare producten aanbieden op een transparante markt, wat leidt tot lage prijzen en veel keuzemogelijkheden voor de consument. | | Onderneming | Elke entiteit die een economische activiteit uitoefent, ongeacht haar rechtsvorm of de wijze van financiering, met als doel goederen of diensten aan te bieden op een markt. | | Economische activiteit | Het aanbieden van goederen of diensten op een markt, waarbij er concurrentie kan plaatsvinden, ongeacht of de entiteit een winstoogmerk heeft of een overheidsinstelling is. | | Machtspositie | De situatie waarin een bedrijf de enige aanbieder op de markt is, of zodanig groter is dan zijn concurrenten dat het de markt kan domineren, wat kan leiden tot misbruik. | | Kartelvorming | Afspraken tussen bedrijven die erop gericht zijn concurrentie uit te sluiten, zoals prijsafspraken, om zo hogere winsten te behalen ten koste van de consument. | | Staatsmiddelen | Middelen die afkomstig zijn van de overheid en worden gebruikt om een steunmaatregel te financieren, een essentieel bestanddeel voor het definiëren van staatssteun. | | Selectiviteitseis | Het vereiste dat staatssteun bepaalde ondernemingen of producties begunstigt, waardoor er sprake is van ongelijke concurrentie binnen een bepaalde branche of sector. | | De-minimisuitzondering | Een regel die bepaalt dat steunmaatregelen onder een bepaald bedrag, momenteel €200.000 per onderneming over drie belastingjaren, niet als verboden staatssteun worden beschouwd omdat ze geen significante invloed hebben op het handelsverkeer. | | Grensoverschrijdend effect | Een effect van een steunmaatregel dat verder reikt dan de nationale grenzen, waardoor bedrijven in andere lidstaten nadeel ondervinden van de verleende steun. | | Drempelwerking | Het effect waarbij een steunmaatregel de toegang tot de nationale markt bemoeilijkt voor buitenlandse concurrenten, waardoor de nationale markt wordt afgeschermd. | | Vervalsing van de mededinging | Een situatie waarin staatssteun de concurrentiepositie van een begunstigde onderneming versterkt ten opzichte van niet-begunstigde ondernemingen, wat leidt tot een oneerlijk speelveld. | | Notificeren | Het proces waarbij een voornemen om staatssteun te verlenen formeel moet worden gemeld aan de Europese Commissie voor onderzoek en goedkeuring. | | Stand-stillbepaling | Een bepaling die voorschrijft dat een lidstaat een voorgenomen steunmaatregel niet mag uitvoeren totdat de Europese Commissie een definitief besluit heeft genomen over de verenigbaarheid ervan met het EU-recht. | | Onrechtmatigheidsrente | Rente die wordt geheven over onterecht ontvangen staatssteun, met als doel de financiële toestand te herstellen alsof de steun nooit was verleend. | | Prejudiciële procedure | Een procedure waarbij een nationale rechter een vraag stelt aan het Hof van Justitie van de Europese Unie over de interpretatie of geldigheid van Europees recht om een zaak te kunnen beslissen. |

# Inkomen uit arbeid: lonen en zelfstandigheid Dit onderwerp verkent de verschillende vormen van inkomen uit arbeid, inclusief de bepaling van lonen in België, de inhoudingen op een loonstrook, en de kenmerken van zelfstandig ondernemerschap. ## 1. Inkomen uit arbeid: een overzicht Inkomen uit arbeid is het geld dat iemand verdient door te werken, hetzij als werknemer (loontrekkende) of als zelfstandige. Werknemers ontvangen een loon via een arbeidsovereenkomst en genieten van sociale bescherming. Zelfstandigen werken voor eigen rekening, hebben meer vrijheid maar dragen ook meer financieel risico. Een combinatie van beide statuten is mogelijk. ### 1.1 Inkomen uit loon Het loon, ook wel salaris genoemd, bestaat uit alle vergoedingen die een werknemer ontvangt als tegenprestatie voor zijn arbeid. Deze vergoedingen kunnen uit geld of uit voordelen in natura bestaan, zoals maaltijdcheques of een bedrijfswagen. #### 1.1.1 Hoe worden lonen in België bepaald? Minimumlonen worden in België bepaald via collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO's) binnen paritaire comités (PC's). Deze CAO's leggen loonbarema's vast, die variëren per sector en functie en rekening houden met kwalificaties, anciënniteit en arbeidsduur. In sectoren zonder vaste barema's wordt het loon vrij onderhandeld, mits het niet onder het sectorale minimum valt. Belangrijke factoren bij loonbepaling zijn: * **Anciënniteit:** Meer dienstjaren leiden vaak tot een hoger loon. * **Bruto maand- en jaarwedde:** Het loon vóór aftrek van belastingen en sociale bijdragen. * **Uurloon:** Voor deeltijdse of tijdelijke arbeid. * **Eindejaarstoelage & vakantiegeld:** Extra vergoedingen. Daarnaast kunnen premies voor overuren, bonussen en extralegale voordelen (bedrijfswagen, laptop, hospitalisatieverzekering, maaltijdcheques) het brutoloon aanvullen. **Indexering:** De meeste lonen in België worden automatisch geïndexeerd op basis van de consumptieprijsindex om de koopkracht te beschermen tegen inflatie. De frequentie en toepassing verschilt per sector. #### 1.1.2 De loonfiche, bruto en nettoloon De loonstrook toont de inhoudingen op het brutoloon. De RSZ-bijdrage voor werknemers bedraagt doorgaans 13,07% van het brutoloon en financiert de sociale zekerheid. Werkgevers betalen een extra bijdrage van gemiddeld 25% tot 30%. Zelfstandigen betalen ongeveer 20,5% van hun netto belastbaar inkomen aan sociale bijdragen aan een sociale verzekeringskas. De sociale zekerheid wordt gefinancierd door bijdragen van werknemers en werkgevers (ongeveer 68%) en dotaties van de federale overheid (ongeveer 32%). Naast de RSZ-bijdrage zijn er andere inhoudingen die op de loonstrook staan. Het nettoloon is het bedrag dat effectief op de rekening wordt gestort, zijnde het brutoloon min alle bijdragen en belastingen. > **Tip:** De loonstrook toont de tastbare gevolgen van het sociale zekerheidssysteem en hoe bijdragen verdeeld worden via instellingen zoals de RSZ, het RIZIV en de RVA. ### 1.2 Inkomen als zelfstandige Naast loondienst kan inkomen voortkomen uit zelfstandig ondernemerschap. Iemand is zelfstandige wanneer die een beroep uitoefent zonder arbeidsovereenkomst, dus voor eigen rekening en risico. Zelfstandigen hebben een aparte sociale status en eigen regelingen voor ziekte, pensioen, etc. #### 1.2.1 Zelfstandige statuten * **Zelfstandige in hoofdberoep:** Volledig afhankelijk van de zelfstandige activiteit voor inkomsten, zonder vast dienstverband. * **Zelfstandige in bijberoep:** Combineert een zelfstandige activiteit met een job als werknemer of ambtenaar. Sociale bijdragen zijn lager omdat men al verzekerd is via het hoofdberoep. * **Freelancers:** Zelfstandigen die werken op projectbasis of via kortlopende contracten. Het aantal zelfstandigen in hoofdberoep is gestegen. Ongeveer 14% van de Belgische bevolking heeft een inkomen uit zelfstandige arbeid. Ondanks het beeld van succes leeft een significant deel van de zelfstandige huishoudens onder de armoedegrens, wat de financiële onzekerheid aantoont. De partner van een zelfstandige kan een meewerkende echtgeno(o)t(e) statuut krijgen mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, wat toegang geeft tot sociale rechten. #### 1.2.2 Andere inkomens uit arbeid (bijverdiensten) Naast een hoofdberoep kunnen gezinsinkomsten ook voortkomen uit bijbanen: * **Verenigingswerk:** Vergoedingen voor activiteiten bij sport- of socio-culturele verenigingen, vaak onbelast mits aan voorwaarden wordt voldaan. * **Platformwerk:** Diensten via deelplatformen (bv. Deliveroo, Uber Eats), vaak met beperkte sociale bescherming. * **Flexi-jobs:** Belastingvrij bijverdienen voor wie minstens 4/5e werkt, met een jaarlijks plafond. * **Studentenarbeid:** Werken tot 600 uur per jaar tegen verlaagde sociale bijdragen. * **Amateurkunsten:** Inkomsten uit occasionele artistieke activiteiten. * **Influencers:** Verdiensten via sociale media, met fiscale verplichtingen. Het is belangrijk de specifieke sociale en fiscale regels voor deze bijverdiensten goed te kennen. ## 2. Vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand België kent een uitgebreid systeem van sociale bescherming om burgers te beschermen tegen sociale risico's zoals ziekte, werkloosheid, ouderdom en armoede. Dit systeem bestaat uit sociale zekerheid (gebaseerd op bijdragen) en sociale bijstand (gebaseerd op behoefte). ### 2.1 Sociale zekerheid #### 2.1.1 Werkloosheidsuitkering Loontrekkenden die onvrijwillig werkloos worden, kunnen onder bepaalde voorwaarden een werkloosheidsuitkering ontvangen. De voorwaarden omvatten een voldoende aantal gewerkte dagen, geen loon meer ontvangen, niet voor eigen rekening werken, onvrijwillige werkloosheid, beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt en verblijf in België. Het bedrag hangt af van de gezinssituatie, duur van de werkloosheid, beroepsverleden en laatste loon. Er is een degressiviteit in de uitkering naarmate men langer werkloos is. De **RVA** (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening) is de federale spil die regels toepast en controleert. De **VDAB** (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding) en **Actiris** (in Brussel) begeleiden werkzoekenden. **Vakbonden** (ABVV, ACV, ACLVB) en de **Hulpkas voor Werkloosheidsuitkeringen (HVW)** betalen uitkeringen uit aan hun leden. #### 2.1.2 Arbeidsongeschiktheid Arbeidsongeschiktheid biedt bescherming aan werknemers die door ziekte of ongeval tijdelijk of blijvend niet kunnen werken. Na de periode van gewaarborgd loon door de werkgever, ontvangt de werknemer een vervangingsinkomen via het ziekenfonds. Wie langer dan een jaar arbeidsongeschikt is, wordt invalide beschouwd en ontvangt een invaliditeitsuitkering. Het **RIZIV** (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) coördineert de ziekte- en invaliditeitsverzekering. Ziekenfondsen voeren deze verzekering uit, betalen uitkeringen en terugbetalingen van medische kosten. #### 2.1.3 Pensioenen Het Belgische pensioensysteem bestaat uit vier pijlers: 1. **Wettelijk pensioen (eerste pijler):** Gefinancierd via het sociale zekerheidssysteem. 2. **Aanvullend pensioen (tweede pijler):** Via groepsverzekeringen of pensioenfondsen. 3. **Individueel pensioensparen (derde pijler):** Fiscaal gestimuleerd sparen. 4. **Eigen vermogen (vierde pijler):** Spaargeld, beleggingen, vastgoed. Het wettelijk pensioenstelsel kent drie regimes: werknemers, zelfstandigen en ambtenaren. De pensioenbedragen hangen af van beroepsstatuut, loopbaanduur, loon en gezinssituatie. Het minimumpensioen is een vangnet. Er bestaan ook gezinsgebonden pensioenrechten zoals het overlevingspensioen en echtscheidingspensioen. #### 2.1.4 Groepsverzekeringen (tweede pijler) Naast het wettelijk pensioen kunnen werknemers, zelfstandigen en ambtenaren aanvullend pensioen opbouwen via groepsverzekeringen. Werkgevers bieden dit vaak aan, met fiscale voordelen. Zelfstandigen bouwen vaak een Vrij Aanvullend Pensioen voor Zelfstandigen (VAPZ) op. Deze pijler biedt extra financiële zekerheid maar is niet voor iedereen toegankelijk en het bedrag is onzeker. #### 2.1.5 Eigen pensioensparen (derde pijler) Burgers kunnen zelf sparen voor hun pensioen via erkende pensioenspaarproducten, met een belastingvoordeel. Dit biedt extra zekerheid maar is niet voor iedereen haalbaar en de opbrengst is niet gegarandeerd. #### 2.1.6 Eigen vermogen (vierde pijler) Persoonlijk vermogen zoals spaargeld, beleggingen en vastgoed kan de financiële situatie op latere leeftijd verbeteren, maar ook hier is de opbouw niet voor iedereen mogelijk. ### 2.2 Sociale bijstand Sociale bijstand is niet-contributief en bedoeld voor mensen die buiten het sociale zekerheidssysteem vallen of onvoldoende middelen hebben. #### 2.2.1 Leefloon Het leefloon is een maandelijkse uitkering voor personen zonder of met onvoldoende inkomen, na een middelentoets. Het vult de bestaansmiddelen aan tot een wettelijk minimum en is gekoppeld aan een begeleidingstraject via het OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn). #### 2.2.2 Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) De IGO is een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die onvoldoende bestaansmiddelen hebben. #### 2.2.3 Gezinsbijslagen (Kinderbijslag) Kinderbijslag is een sociale transfer die sinds 2019 geregionaliseerd is. In Vlaanderen is er het Groeipakket met een startbedrag, basisbedrag, participatie- en zorgtoeslagen. Brussel behield deels het oude federale model met rangorde en toeslagen voor eenoudergezinnen. Het systeem helpt kinderopvang en onderwijs toegankelijker te maken en armoede te bestrijden, maar de effectiviteit ervan in armoedebestrijding wordt kritisch bekeken. ## 3. Besluit: Inkomen uit arbeid Inkomen uit arbeid, hetzij als loontrekkende of zelfstandige, vormt de basis van het gezinsinkomen. België heeft een systeem van collectieve arbeidsovereenkomsten voor loonbepaling, dat rekening houdt met verschillende factoren en automatisch geïndexeerd wordt om de koopkracht te beschermen. De loonstrook toont de diverse inhoudingen die bijdragen aan de sociale zekerheid. Zelfstandigen hebben een ander statuut en eigen bijdragen. Naast hoofdberoepen bestaan er diverse vormen van bijverdiensten. Vervangingsinkomens en sociale bijstand fungeren als vangnetten om financiële kwetsbaarheid te beperken. --- **Disclaimer:** Dit is een samenvatting gebaseerd op de verstrekte documentatie. Het is belangrijk om de originele bronnen te raadplegen voor de meest accurate en volledige informatie, vooral met betrekking tot specifieke cijfers en recente wetswijzigingen. --- # Vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand Dit deel behandelt de systemen van sociale zekerheid en sociale bijstand in België, met specifieke aandacht voor werkloosheidsuitkeringen, arbeidsongeschiktheid, pensioenen, leeflonen en gezinsbijslagen. ## 2.3 Vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand België beschikt over een uitgebreid systeem van sociale bescherming om burgers te vrijwaren tegen sociale risico's zoals ziekte, werkloosheid, ouderdom en armoede. Dit systeem omvat zowel de sociale zekerheid, gebaseerd op verplichte verzekeringen en het principe van solidariteit, als de sociale bijstand, die hulp biedt aan personen met onvoldoende middelen op basis van behoefte. ### 2.3.1 Werkloosheidsuitkering #### 2.3.1.1 Het systeem van werkloosheidsuitkering Werknemers die onvrijwillig werkloos worden, kunnen onder bepaalde voorwaarden een werkloosheidsuitkering ontvangen. Deze voorwaarden omvatten onder meer een voldoende aantal gewerkte dagen met sociale bijdragen, het niet ontvangen van loon, niet werken voor eigen rekening, en beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt. Het bedrag van de uitkering hangt af van de gezinssituatie, de duur van de werkloosheid, het beroepsverleden en het laatste loon. Bij aanvang bedraagt de uitkering een percentage van het laatste loon, met minimum- en maximumbedragen voor alleenstaanden. De uitkering kent een degressiviteit, wat betekent dat het bedrag daalt naarmate men langer werkloos is. De duur van het recht op een werkloosheidsuitkering wordt geleidelijk beperkt. #### 2.3.1.2 De verschillende actoren in het werkloosheidsstelsel Het Belgische werkloosheidssysteem is een samenwerking tussen de federale RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening), die de regels toepast en controleert, regionale diensten zoals VDAB en Actiris die werkzoekenden begeleiden, en uitbetalingsinstanties zoals vakbonden en de Hulpkas voor Werkloosheidsuitkeringen (HVW). #### 2.3.1.3 Verschillende standpunten over de beperking van de werkloosheid in de tijd Voorstanders zien de beperking als een stimulans tot activering en een manier om de sociale zekerheid financieel houdbaar te houden. Critici uiten hun bezorgdheid over sociale risico's, armoede en uitsluiting, met name voor oudere werknemers en vrouwen met zorgverantwoordelijkheden. ### 2.3.2 Arbeidsongeschiktheid #### 2.3.2.1 Het systeem van arbeidsongeschiktheid Arbeidsongeschiktheid biedt bescherming aan werknemers die door ziekte of ongeval tijdelijk of blijvend niet kunnen werken. De werkgever betaalt gedurende de eerste maand het gewaarborgd loon. Daarna ontvangt de werknemer een vervangingsinkomen via het ziekenfonds. Wie langer dan een jaar arbeidsongeschikt is, wordt als invalide beschouwd en ontvangt een invaliditeitsuitkering. Zelfstandigen vallen onder een aparte regeling en kunnen na een wachttijd een uitkering ontvangen via hun sociaal verzekeringsfonds. #### 2.3.2.2 Het RIZIV en de rol van ziekenfondsen Het RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) coördineert de ziekte- en invaliditeitsverzekering en beheert de budgetten. Ziekenfondsen voeren deze verzekering uit, zorgen voor de uitbetaling van uitkeringen en de terugbetaling van medische kosten. Daarnaast bestaat in Vlaanderen de Vlaamse sociale bescherming als regionale aanvulling. ### 2.3.3 Pensioenen Het Belgische pensioensysteem kent vier pijlers: het wettelijk pensioen (eerste pijler), aanvullend pensioen via groepsverzekeringen of pensioenfondsen (tweede pijler), individueel pensioensparen (derde pijler) en eigen vermogen zoals vastgoed of beleggingen (vierde pijler). #### 2.3.3.1 De eerste pijler: het wettelijk pensioenstelsel Het wettelijk pensioen is een verdelingssysteem waar werkenden bijdragen om de pensioenen van ouderen te financieren. Er zijn drie hoofdregimes: het werknemersstelsel, het zelfstandigenstelsel en het ambtenarenstelsel. Het pensioensbedrag hangt af van het beroepsstatuut, de loopbaanduur en het loon. Er is een minimumpensioen als vangnet. Naast het rustpensioen bestaan er overlevings-, echtscheidings- en gezinspensioenen. #### 2.3.4 De tweede pijler: de groepsverzekeringen De tweede pijler bestaat uit groepsverzekeringen en andere collectieve pensioenregelingen, die werknemers, zelfstandigen en soms ambtenaren extra pensioen laten opbouwen. Dit is fiscaal voordelig en biedt extra financiële zekerheid. Zelfstandigen kunnen een Vrij Aanvullend Pensioen voor Zelfstandigen (VAPZ) afsluiten. #### 2.3.5 De derde pijler: het eigen pensioensparen Burgers kunnen via banken of verzekeraars zelf sparen voor hun pensioen via erkende pensioenspaarproducten, gestimuleerd door een belastingvoordeel. #### 2.3.6 De vierde pijler: het eigen vermogen De vierde pijler omvat persoonlijk vermogen zoals spaargeld, beleggingen, een eigen woning of vastgoed, wat bijdraagt aan financiële zekerheid op latere leeftijd. #### 2.3.7 Het pensioendebat: een maatschappelijk en politiek spanningsveld Het wettelijk pensioen (eerste pijler) volstaat voor velen niet om alle kosten te dekken, met name de kosten voor woonzorgcentra. Hervormingen van het pensioensysteem worden op federaal niveau beslist, in overleg met sociale partners, en leiden vaak tot maatschappelijke discussie en bezorgdheid over rechtvaardigheid en betaalbaarheid. ### 2.3.8 Sociale bijstand en sociale transfers Sociale bijstand is niet-contributief en bedoeld voor personen zonder voldoende middelen, beheerd door het OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn). #### 2.3.8.1 Doel en vorm van sociale bijstand Het doel is het garanderen van een minimuminkomen via een middelentoets. Vormen zijn het leefloon, uitkeringen aan personen met een handicap en de Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO). #### 2.3.8.2 Het leefloon Het leefloon vult de bestaansmiddelen aan tot een wettelijk minimuminkomen en is gekoppeld aan een begeleidingstraject via het OCMW. Voorwaarden omvatten verblijf in België, wettelijke nationaliteit/verblijfsstatuut, leeftijd van 18 jaar of ouder, onvoldoende middelen en bereidheid tot werken. #### 2.3.8.3 Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) De IGO garandeert ouderen met een laag pensioen of onvoldoende bestaansmiddelen een minimuminkomen. #### 2.3.8.4 Gezinsbijslagen De kinderbijslag, een sociale transfer, werd vanaf 2019 geregionaliseerd. Vlaanderen voerde het Groeipakket in met een gelijk basisbedrag per kind en verschillende toeslagen. Brussel behield deels het oude federale model met rangorde en toeslagen. Wallonië en de Duitstalige Gemeenschap hebben hun eigen systemen. Het Groeipakket omvat een startbedrag, basisbedrag, participatie- en sociale toeslagen, zorgtoeslagen en een schoolbonus. De kinderbijslagregelingen worden kritisch bekeken vanuit gezinseconomisch perspectief met betrekking tot armoedebestrijding en de efficiëntie van sociale toeslagen. --- Deze samenvatting biedt een gedetailleerd overzicht van vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand in België, zoals beschreven in de documentatie. De structuur volgt de hiërarchische indeling met duidelijke secties en subsecties. De informatie is ontdaan van alle citaten en paginareferenties om een overzichtelijke studietekst te creëren. --- # Gezinsuitgaven: wonen, voeding en gezondheidszorg Dit onderwerp analyseert de belangrijkste uitgavenposten van gezinnen, zoals wonen, voeding en gezondheidszorg, inclusief de economische impact, ongelijkheden en beleidsmaatregelen. ## 3. Wonen Wonen is een van de grootste uitgavenposten voor gezinnen en heeft een significante impact op hun financiële ruimte, gezondheid en toegang tot andere basisvoorzieningen. In België is het recht op behoorlijke huisvesting grondwettelijk verankerd. Hoge woonkosten, zoals huur of hypotheek, energie en vaste lasten, kunnen een gezin in de knel brengen met andere basisbehoeften. ### 3.1 Cijfers over wonen #### 3.1.1 Prijsontwikkeling van woningen en huur In Vlaanderen bezit een groot deel van de gezinnen een eigen woning, wat cultureel en economisch gewaardeerd wordt. De prijzen van zowel koopwoningen als huurwoningen zijn de afgelopen decennia sterk gestegen, deels door gestegen inkomens en gedaalde rentes, en deels door het samenspel van vraag en aanbod. #### 3.1.2 Woonquote en resterend inkomen als betaalbaarheidsindicatoren Om de betaalbaarheid van wonen te beoordelen, worden twee maatstaven gebruikt: * **Woonquote:** Het percentage van het netto-inkomen dat naar kale woonlasten gaat. Een woonquote boven 30% duidt op een verhoogd betaalbaarheidsrisico. * **Resterend Inkomen (RI):** Het inkomen na aftrek van de totale woonkosten, vergeleken met een referentiebudget voor een menswaardige levensstandaard. Een resterend inkomen onder het referentiebudget betekent dat wonen niet betaalbaar is. Deze maatstaven maken de financiële druk zichtbaar die hoge woonkosten met zich meebrengen, met name voor private huurders, lage inkomensgezinnen, jonge huishoudens en eenoudergezinnen. #### 3.1.3 Risicogroepen voor betaalbaarheidsproblemen Verschillende groepen lopen een hoger risico op betaalbaarheidsproblemen op de woningmarkt: * **Private huurders:** Zij betalen marktprijzen, hebben vaak een lager inkomen en wonen vaker in minder energiezuinige woningen. * **Lage inkomens en uitkeringsgezinnen:** Eenzelfde huurprijs weegt zwaarder op hun budget. * **Jonge huishoudens en starters:** Zij hebben vaak minder eigen inbreng en hogere toetredingsdrempels op de koop- en huurmarkt. * **Eenoudergezinnen en grote gezinnen:** Hebben specifieke woonnoden en minder schaalvoordelen. * **Huurders met migratieachtergrond of nieuwkomers:** Ondervinden vaker toegangsbarrières. * **Bewoners van energie-inefficiënte woningen:** Hoge energiekosten verhogen de totale woonlasten. * **Huishoudens met schommelende inkomsten:** Onzekerheid maakt vaste woonlasten stressvol. De locatie speelt ook een rol; stedelijk wonen is vaak duurder maar biedt meer voorzieningen, terwijl landelijk wonen lagere woonkosten kan hebben maar hogere mobiliteitskosten met zich meebrengt. ### 3.2 Huren Huren houdt in dat men maandelijks een bedrag betaalt aan de verhuurder voor het gebruik van een woning. Een huurcontract regelt de huurprijs, indexatie, duur, rechten en plichten, en de huurwaarborg. #### 3.2.1 Private huur versus sociale huur * **Private huur:** De huurprijs wordt bepaald door vraag en aanbod. Gezinnen met een lager inkomen kunnen het hier moeilijk hebben door hoge prijzen, concurrentie en soms discriminatie. * **Sociale huur:** Is bedoeld voor gezinnen met een bescheiden inkomen. De huurprijs is inkomensgebonden en ligt lager dan op de private markt. Er zijn echter strenge voorwaarden en lange wachtlijsten. #### 3.2.2 Financiële ondersteuning voor huurders Maatregelen zoals huursubsidies en huurpremies helpen om de kloof tussen betaalbaarheid en marktprijzen te verkleinen, hoewel deze steun niet altijd optimaal benut wordt. OCMW's kunnen ook helpen met de huurwaarborg. #### 3.2.3 Problemen op de huurmarkt De huurmarkt wordt gekenmerkt door stijgende huurprijzen, structurele woonongelijkheid tussen huurders en eigenaars, ongelijke toegang tot de markt door factoren zoals inkomen en afkomst, en beperkte bescherming en regelgeving voor huurders. Internationale kritiek wijst op tekorten in het woonbeleid, met name op het gebied van sociale huisvesting en ondersteuning op de private huurmarkt. ### 3.3 Verwerven van een eigen woning en de hypothecaire lening Een eigen woning biedt veiligheid, stabiliteit en vermogensopbouw, maar de aankoop is vaak onmogelijk zonder hypothecaire lening. #### 3.3.1 De hypothecaire lening Dit is een lening waarbij de woning als waarborg dient. De maandelijkse afbetalingen bestaan uit kapitaal en intrest. Verschillende renteformules (vast, variabel, semi-variabel) en leningsvormen bestaan, met eigen risico's en voordelen. De bank evalueert de draagkracht van de leningnemer. #### 3.3.2 Religieuze en culturele overwegingen bij lenen Vanuit religieuze perspectieven (bv. islam, jodendom) kan rente problematisch zijn, wat leidt tot alternatieve financieringsvormen of interne solidariteitsmechanismen binnen gemeenschappen. Dit kan spanningen creëren met de Westerse bankpraktijken. #### 3.3.3 Sociale lening Gezinnen met een beperkt inkomen kunnen een sociale lening krijgen via het Vlaams Woningfonds of sociale kredietmaatschappijen, wat lagere kosten en soms tot 100% financiering biedt. #### 3.3.4 Verschillen met huren Kopen vereist een grote startinvestering maar biedt lange termijn voordelen en stabiliteit. Huren is flexibeler maar bouwt geen vermogen op en is kwetsbaar voor prijsstijgingen. De levensfase speelt een rol in de keuze tussen huren en kopen. ### 3.4 Dak- en thuisloosheid Dak- en thuisloosheid kent verschillende vormen, van op straat slapen tot leven in instabiele huisvesting. Dit wordt veroorzaakt door een samenspel van economische, gezondheids- en relationele factoren. Jongeren, alleenstaande ouders en mensen met migratieachtergrond zijn extra kwetsbaar. Het Housing First-model, waarbij eerst een woning wordt aangeboden en dan begeleiding, is een effectieve aanpak. ### 3.5 Alternatieve woonvormen Diversiteit in gezinsvormen vraagt om flexibele woonvormen zoals meergeneratiewonen, kangoeroewonen, zorgwonen, tiny houses, Community Land Trusts (CLT) en cohousing. ### 3.6 Besluit over wonen Wonen is een cruciale en vaak dure uitgavepost. Hoge woonkosten beperken de financiële ruimte van gezinnen. Woonkwaliteit en -locatie hebben impact op gezondheid en mobiliteit. Woonbeleid is essentieel voor betaalbaarheid en het verminderen van ongelijkheid. ## 4. Voeding Voeding is een basisbehoefte en een belangrijke uitgavenpost, beïnvloed door budget, sociale positie en de voedselmarkt. ### 4.1 Budget, keuzes en prijs Gemiddeld besteden Belgische gezinnen ongeveer 15,8% van hun budget aan voeding, drank en tabak. Gezonde voeding is vaak duurder dan minder gezonde alternatieven, wat een drempel vormt voor gezinnen met een laag inkomen. Reclame en marketing sturen vaak keuzes richting ongezonde producten. ### 4.2 Voedselongelijkheid en voedselhulp Voedselongelijkheid ontstaat wanneer gezinnen, ondanks een groot deel van hun budget aan voeding te besteden, zich geen gezonde maaltijden kunnen veroorloven. Dit leidt tot gezondheidsproblemen en sociale ongelijkheid. #### 4.2.1 Voedselbanken Voedselbanken bieden directe noodhulp door overschotten te verdelen. Ze zijn essentieel, maar beperken de keuzevrijheid van de ontvangers. #### 4.2.2 Sociale Kruideniers Sociale kruideniers functioneren als buurtwinkels waar gezinnen tegen sterk verminderde prijzen boodschappen kunnen doen, met meer autonomie en waardigheid. Ze bieden vaak ook sociale functies. #### 4.2.3 Verschillen in filosofie Voedselbanken focussen op noodhulp, terwijl sociale kruideniers inzetten op waardigheid en zelfstandigheid. Beide systemen vullen elkaar aan en bieden een vangnet en mogelijkheden voor duurzamere oplossingen. ## 5. Gezondheidszorg Gezondheidszorg is een grondrecht, georganiseerd via een verplichte ziekteverzekering en aangevuld met zorgsystemen van de deelstaten. ### 5.1 Organisatie van de gezondheidszorg * **Federale overheid (via RIZIV en FOD Volksgezondheid):** Regelt de terugbetaling van medische zorg, ziekenhuizen en sociale bescherming bij ziekte/invaliditeit. Beslist over terugbetaling van geneesmiddelen en hulpmiddelen. * **Deelstaten:** Organiseren preventie, gezondheidsbevordering en eerstelijns- en langdurige zorg. De interactie tussen deze niveaus zorgt voor een gelaagd systeem van medische kosten dekking en inkomensbescherming. ### 5.2 Soorten gezondheidszorg * **Preventieve gezondheidszorg:** Gericht op het vermijden van ziekten (bv. vaccinaties, screenings). * **Curatieve gezondheidszorg:** Behandelt en geneest aandoeningen (bv. huisarts, ziekenhuis). * **Langdurige zorg:** Voor mensen met aanhoudende gezondheidsproblemen of beperkingen (bv. thuiszorg, woonzorgcentra). * **Geestelijke gezondheidszorg:** Steeds meer gemeenschapsgericht en ondersteunend in de leefomgeving. ### 5.3 Toegankelijkheid en betaalbaarheid De verplichte ziekteverzekering dekt bijna de volledige bevolking, maar er zijn nog steeds patiëntenkosten (remgeld, supplementen). Het Globaal Medisch Dossier (GMD) verbetert zorgcoördinatie en biedt financiële voordelen. Gecoverde en niet-gecoverde artsen creëren prijsverschillen. Sociale beschermingsmechanismen zoals de verhoogde tegemoetkoming, de maximumfactuur (MAF) en de derdebetalersregeling verlagen de financiële drempels. Toch blijven "out-of-pocket" betalingen en "catastrofale uitgaven" een probleem voor kwetsbare gezinnen. Dringende Medische Hulp (DMH) biedt een minimumgarantie voor mensen zonder wettig verblijf. ### 5.4 Wijkgezondheidscentra (WGC's) WGC's bieden laagdrempelige eerstelijnszorg en welzijn, met een interdisciplinair team en een forfaitair betalingssysteem. Dit bevordert preventie en financiële toegankelijkheid, vooral voor kwetsbare groepen, maar beperkt wel de keuzevrijheid van de patiënt binnen het centrum. ### 5.5 Economische impact van gezondheidszorg op gezinnen Gezondheidszorgkosten leggen een aanzienlijke druk op gezinsbudgetten, vooral bij langdurige zorg en chronische ziekten. Preventie kan op lange termijn kosten besparen, maar is niet voor alle gezinnen even toegankelijk. Gezondheidsongelijkheid bestaat, waarbij sociaal-economische status de toegang tot en de kwaliteit van zorg beïnvloedt. De keuze tussen publieke en private zorgverzekeringen kan leiden tot verdere ongelijkheid. ## 6. Transport en mobiliteit Mobiliteit is essentieel voor deelname aan het maatschappelijk leven, maar is ongelijk verdeeld. De auto blijft dominant, maar fietsen en te voet gaan winnen terrein. Telewerk en deelmobiliteit beïnvloeden het verplaatsingsgedrag. ### 6.1 Vervoersarmoede Vervoersarmoede treedt op wanneer mensen door gebrek aan vervoersmogelijkheden niet volwaardig kunnen deelnemen aan de samenleving. Dit kan financiële, praktische, fysieke of digitale oorzaken hebben. ### 6.2 Mogelijke oplossingen Oplossingen omvatten investeringen in veilige fietspaden, betaalbaar openbaar vervoer, betere bereikbaarheid van afgelegen gebieden en flexibele opties zoals buurtbussen en deelmobiliteit. Een inclusief mobiliteitsbeleid moet inzetten op betaalbaarheid, toegankelijkheid en veiligheid. ## 7. Cultuur en vrije tijd Deelname aan cultuur, sport en vakantie is ongelijk verdeeld, met gezinnen met hogere inkomens die vaker participeren. ### 7.1 Uitgaven aan cultuur en vrije tijd Gezinnen besteden een significant deel van hun budget aan deze uitgaven, waarbij sport en recreatie, culturele activiteiten en horeca de grootste stijgers zijn. Digitale vrijetijdsbesteding neemt ook toe. ### 7.2 Toegang tot cultuur en vrije tijd Ondersteuningsmechanismen zoals de UiTPAS (met kansentarief voor gezinnen in armoede), Iedereen Verdient Vakantie, en Rap op Stap-kantoren proberen de drempels te verlagen. Echter, ongelijke toegang door regionale verschillen, beperkte financiële haalbaarheid (ondanks kortingen) en bureaucratie blijven uitdagingen. ### 7.3 Spanningsvelden en kritieken Er is kritiek op de ongelijke toegang, de beperkte financiële haalbaarheid, en de complexiteit van het beleid. Er is ook een pleidooi voor meer aandacht voor sport en recreatie naast cultuur. ## 8. Verzekeringen Verzekeringen bieden bescherming tegen specifieke risico's door risico's te spreiden over een grote groep verzekerden. Belgische gezinnen geven gemiddeld meer dan €2.000 per jaar uit aan verzekeringen. ### 8.1 Soorten verzekeringen * **Wettelijk verplicht:** Burgerlijke aansprakelijkheid (BA) auto, arbeidsongevallenverzekering voor huispersoneel, ziekteverzekering. * **Contractueel verplicht:** Brandverzekering voor huurders, beroepsaansprakelijkheidsverzekering, schuldsaldoverzekering (vaak bij hypotheek). * **Niet-verplicht maar nuttig:** Familiale verzekering, woon-/brandverzekering, rechtsbijstandsverzekering, reisverzekeringen. ### 8.2 Verstandig omgaan met verzekeringen Het is belangrijk de polisvoorwaarden (dekking, franchise, uitsluitingen) goed te lezen. Niet elk risico hoeft verzekerd te worden; een afweging van kans, impact, eigen vermogen en kosten/baten is cruciaal. ## 9. Remittances in transnationale families Remittances zijn financiële en materiële bijdragen van migranten aan hun families in het land van herkomst. Ze gaan verder dan financiële transacties en beïnvloeden sociale relaties en de sociale positie van migranten. ### 9.1 Belgische context In België worden remittances vooral verstuurd naar lage inkomenslanden, met aanzienlijke transactiekosten die de effectiviteit beperken. ### 9.2 Sociale positie en remittances Remittances versterken sociale banden en creëren symbolische rollen voor migranten, maar kunnen ook leiden tot spanningen en conflicten binnen families door sociale verwachtingen. ### 9.3 Voor- en nadelen * **Ontvangers:** Voorzien in basisbehoeften, ondersteunen kleine bedrijven, dragen bij aan armoedebestrijding, maar kunnen afhankelijk worden. * **Verzenders:** Houden contact met familie, tonen succes, maar kunnen aanzienlijke persoonlijke offers maken. ## 10. Wat kost een kind? Kinderen brengen aanzienlijke kosten met zich mee, zowel direct (voeding, kleding, school) als indirect (tijd, energie, aanpassingen voor kinderen met zorgnoden). ### 10.1 Kostenberekening Verschillende organisaties schatten de kosten, variërend van €400 per maand voor een jong kind tot bijna €800 voor een jongvolwassene, met hogere kosten voor kinderen met specifieke zorgbehoeften. ### 10.2 Ondersteuning Gezinnen ontvangen ondersteuning via het Groeipakket, fiscale voordelen en specifieke toeslagen, maar deze dekken zelden alle kosten volledig. ## 11. De invloed van inflatie op de gezinsuitgaven Inflatie betekent een stijging van het algemene prijspeil, wat leidt tot een daling van de koopkracht. ### 11.1 Definitie, oorzaken en meting Inflatie wordt gemeten via de consumptieprijsindex (CPI) en de gezondheidsindex. Oorzaken zijn vraag- en kosteninflatie, en monetaire factoren. De CPI meet de prijsontwikkeling van een gemiddeld consumptiepakket, terwijl referentiebudgetten de minimumnoden voor een menswaardig leven bepalen. ### 11.2 Gevolgen van inflatie voor gezinnen Inflatie leidt tot koopkrachtverlies, verandert consumptiegedrag, en kan spaargeld doen dalen terwijl schulden (vastrentend) relatief lichter worden. ### 11.3 Automatische indexering in België België kent automatische indexering van lonen, pensioenen en sociale uitkeringen (via de spilindex) om koopkrachtverlies te beperken. Dit gebeurt echter niet altijd onmiddellijk en houdt niet altijd rekening met de specifieke uitgavenpatronen van elk gezin, waardoor inflatie subjectief vaak hoger aanvoelt. ### 11.4 Rol van de ECB en NBB De Europese Centrale Bank (ECB) streeft naar prijsstabiliteit (inflatie rond de 2%) door het aanpassen van rentevoeten. De Nationale Bank van België (NBB) voert dit beleid nationaal uit. ## 12. Besluit bij deel 3 Gezinnen maken complexe, zelden puur rationele keuzes over hun uitgaven. Basisuitgaven zoals wonen, voeding, gezondheidszorg, mobiliteit en verzekeringen bepalen grotendeels hun financiële situatie. Ongelijkheden komen sterk naar voren, met name op de woningmarkt. Beschermingsmechanismen in de gezondheidszorg zijn sterk, maar niet voor iedereen gelijk. Remittances, kosten van kinderen en inflatie beïnvloeden de financiële stabiliteit. Gezinsuitgaven weerspiegelen sociale positie, kansen en de impact van economische ontwikkelingen. --- # Financiële stress, budgettering en schuldenbeheer 2.4 Financiële stress, budgettering en schuldenbeheer Financieel welbevinden en stress vormen de kern van dit onderwerp, waarbij de principes van budgettering en verschillende vormen van schuldenbeheer en hulpverlening worden belicht. ## 4.1 Financieel welbevinden en financiële stress in gezinnen ### 4.1.1 Financieel welbevinden Financieel welbevinden gaat verder dan alleen het kunnen betalen van de maandelijkse rekeningen. Het omvat een gevoel van zekerheid en controle over de huidige en toekomstige financiële situatie. Gezinnen ervaren meer welbevinden wanneer zij beheersbare schulden hebben, een stabiel en voorspelbaar inkomen genieten, en over voldoende buffer beschikken voor onverwachte kosten. Kennis van financiën, zoals budgetteren en sparen, draagt hieraan bij. Ook de sociale context, zoals steun vanuit familie of gemeenschap, kan een significante rol spelen in het verminderen van financiële druk. ### 4.1.2 Financiële stress Financiële stress daarentegen is de zorg en spanning die ontstaat wanneer gezinnen vrezen hun rekeningen niet te kunnen betalen of onzeker zijn over hun financiële toekomst. Dit kan worden veroorzaakt door externe factoren zoals werkloosheid, stijgende prijzen, of onvoorziene uitgaven, maar ook door interne factoren zoals gebrek aan spaargeld of hoge schulden. Gezinnen met onregelmatige inkomsten of aanzienlijke leningen zijn hierbij extra kwetsbaar. De gevolgen van financiële stress zijn veelzijdig en kunnen leiden tot: * **Geestelijk welzijn:** slapeloosheid, piekeren, angst, en depressieve gevoelens. * **Relaties:** geldzorgen zijn een belangrijke bron van conflicten binnen gezinnen. * **Kinderen:** zij kunnen spanningen waarnemen, wat kan leiden tot schoolproblemen of angst. * **Gezondheid:** langdurige stress kan fysieke klachten veroorzaken, zoals hartproblemen. Financieel welbevinden en financiële stress staan in een dynamische relatie: een gezin met een gemiddeld inkomen kan zich gerustgesteld voelen door stabiliteit en steun, terwijl een gezin met een hoger inkomen toch stress kan ervaren door hoge schulden. ## 4.2 Gezinsbudgettering en omgaan met schulden ### 4.2.1 Financiële zelfredzaamheid Financiële zelfredzaamheid omvat het vermogen van gezinnen om hun budget zodanig te beheren dat zij vaste kosten kunnen betalen, onverwachte uitgaven kunnen opvangen, en schulden kunnen vermijden. Dit vereist niet alleen vaardigheden in rekenen en administratie, maar ook het vermogen om tijdig hulp te zoeken wanneer nodig. Factoren die financiële zelfredzaamheid bevorderen zijn: * **Voldoende en stabiel inkomen:** Kennis van en gebruik van rechten op lonen, uitkeringen, toeslagen en belastingen. * **Geldzaken organiseren:** Het bijhouden van inkomsten en uitgaven, tijdig betalen van rekeningen, en het regelmatig controleren van het banksaldo. * **Geld verantwoord besteden:** Bewuste keuzes maken op basis van prioriteiten en het vermijden van onnodige schulden. * **Voorbereid zijn op onvoorziene gebeurtenissen:** Het opbouwen van een financiële buffer of sparen voor toekomstige uitgaven. ### 4.2.2 Factoren die bijdragen aan financieel redzaam gedrag Financiële zelfredzaamheid wordt beïnvloed door een samenspel van persoonlijke en situationele omstandigheden, persoonlijkheidskenmerken, en motivatie. Financiële schaarste kan leiden tot stress en een focus op kortetermijnkeuzes, een fenomeen dat bekend staat als 'temporele discounting' of 'hyperbolische discounting'. Hierbij worden snelle, kleinere beloningen nu verkozen boven grotere beloningen later. Dit kan het plannen van uitgaven en sparen bemoeilijken. Kennis en vaardigheden zijn cruciaal, maar worden beïnvloed door psychologische factoren zoals zelfvertrouwen, risicotolerantie en sociale invloeden. Concrete vuistregels voor dagelijks financieel gedrag omvatten: * Wekelijks het banksaldo en uitgaven controleren. * Jaarlijks inkomsten en uitgaven plannen. * Maandelijks minimaal 10% van het inkomen sparen. * Administratie ordelijk bewaren en bijhouden. ### 4.3 Budgettering Budgetteren is het plannen en beheersen van inkomsten en uitgaven om de financiële situatie onder controle te krijgen. Dit proces vermindert stress, ondersteunt bewuste keuzes en maakt langetermijnplanning mogelijk. #### 4.3.1 Inkomsten en uitgaven in kaart brengen De eerste stap in budgettering is het creëren van overzicht. Dit houdt in: * **Inkomsten:** Naast lonen kunnen dit uitkeringen (werkloosheid, leefloon, pensioen), kinderbijslag, toeslagen, alimentatie, vakantiegeld, en rente op spaargeld zijn. Het verkennen van alle sociale voordelen waarop men recht heeft, is cruciaal voor gezinnen met kwetsbare inkomens. * **Uitgaven:** Deze worden onderverdeeld in: * **Vaste kosten:** Huur, energie, verzekeringen, telefoon, kinderopvang. Een hoog aandeel vaste kosten beperkt de financiële flexibiliteit. * **Variabele kosten:** Voeding, kleding, ontspanning, cadeaus. Deze kosten zijn de eerste post waarop bezuinigd kan worden, hoewel dit de levenskwaliteit kan beïnvloeden. De 50/30/20-regel (50% noodzakelijke kosten, 30% wensen, 20% sparen) kan dienen als een streefdoel, maar is voor veel gezinnen niet altijd haalbaar. #### 4.3.2 Methoden en tools Verschillende methoden kunnen worden gebruikt voor budgetbeheer, afhankelijk van de voorkeur en vaardigheden van het gezin: * **Papier:** Een klassiek huishoudboekje. * **Excel-overzichten:** Voor gezinnen met digitale vaardigheden. * **Apps:** Zoals WAKOSTA?! of bankapps die automatisch inkomsten en uitgaven categoriseren. * **Enveloppemethode:** Fysiek of digitaal geld verdelen in potjes voor specifieke uitgavenposten. #### 4.3.3 Psychologische valkuilen Budgetteren is niet enkel rationeel. Psychologische factoren kunnen het naleven ervan bemoeilijken: * **Impulsief koopgedrag:** Verleidingen door reclame of sociale druk, of de wens om kinderen niet teleur te stellen. * **Schaamte en vermijding:** Het niet durven openen van post of het vermijden van gesprekken over geld kan problemen verergeren. * **Kortetermijndenken (temporele discounting):** Onder financiële stress wordt prioriteit gegeven aan de directe behoefte van vandaag, ten koste van langetermijnplanning. #### 4.3.4 Budgetteren als empowerment Budgetteren hoeft niet enkel te gaan over besparen. Het kan gezinnen ook sterker maken door: * **Inzicht en bewuste keuzes:** Gezinnen krijgen controle over hun financiën. * **Rust en controle:** Dit verhoogt het mentaal welbevinden. * **Vaardigheden ontwikkelen:** Financiële geletterdheid wordt overgedragen naar volgende generaties. Budgetbegeleiding dient als middel om gezinnen te empoweren, niet om hun problemen over te nemen. ## 4.4 Schulden ### 4.4.1 Gezinnen en schulden #### 4.4.1.1 Waarom maken gezinnen schulden? Schulden worden aangegaan om verschillende redenen, vaak gebaseerd op economische theorieën zoals de Life-Cycle Hypothese (consumptie gelijk houden doorheen het leven) en de Permanent Income Hypothesis (uitgaven baseren op verwacht inkomen). Veel voorkomende schulden zijn hypotheken, leningen voor auto's of duurzame goederen, en consumentenkredieten. Naast rationele overwegingen spelen ook onvoorziene gebeurtenissen, beperkte financiële vaardigheden, en psychologische factoren zoals kortetermijndenken en impulsgedrag een rol. #### 4.4.1.2 Hoeveel gezinnen hebben schulden? Ongeveer de helft van de Belgische gezinnen heeft een vorm van schuld, waarvan het overgrote deel (82%) bestaat uit hypothecaire leningen. Echter, een aanzienlijk aantal heeft betalingsachterstanden, voornamelijk op consumentenkredieten en hypotheken. #### 4.4.1.3 Soorten schulden Schulden kennen diverse vormen met uiteenlopende gevolgen: * **Hypotheekschulden:** Leningen voor woningaankoop of renovatie; bij wanbetaling kan de bank de woning verkopen. * **Voertuigleningen:** Kortere leningen voor autoaankoop; bij wanbetaling kan het voertuig worden teruggevorderd. * **Energie- en nutsschulden:** Onbetaalde facturen kunnen leiden tot overdracht aan sociale leveranciers. * **Medische schulden:** Onverwachte zorgkosten kunnen zwaar wegen zonder aanvullende verzekering. * **Telecomschulden:** Onbetaalde abonnementen leiden tot contractopschorting of beëindiging. * **Consumentenkredieten:** Leningen voor duurzame goederen, vaak met verborgen kosten bij wanbetaling. * **Belastingschulden:** Risico op intresten en beslag door de fiscus. * **Informele schulden:** Geld geleend van familie of vrienden, gebaseerd op vertrouwen maar potentieel belastend voor relaties. #### 4.4.1.4 Profiel van gezinnen met problematische schulden Problematische schulden komen vaker voor bij alleenstaanden en éénoudergezinnen, vaak met huur op de private markt en meer dan 40% van hun inkomen aan woonlasten besteed. Velen ontvangen een vervangingsinkomen in plaats van een loon uit arbeid. #### 4.4.1.5 Oorzaken van problematische schulden Problematische schulden ontstaan niet enkel door overconsumptie. Vijf categorieën worden onderscheiden: * **Overlevingsschulden:** Ontstaan door structureel onvoldoende inkomen voor basisbehoeften. * **Overbestedingsschulden:** Gevolg van consumptie boven het inkomen, vaak door sociale druk of gebrek aan administratieve vaardigheden. * **Aanpassingsschulden:** Ontstaan door plotselinge veranderingen in inkomen of uitgaven (ziekte, werkloosheid, scheiding). * **Schulden door psychosociale problemen:** Geld wordt uitgegeven als copingmechanisme bij stress, eenzaamheid of verslaving. * **Afgeleide schulden:** Ontstaan door bijkomende kosten zoals intresten of borgstellingen. Ziekte, impulsaankopen en de opstapeling van invorderingskosten zijn veelvoorkomende oorzaken. #### 4.4.1.6 Hoe worden schulden ingevorderd? Wanneer schulden niet spontaan worden betaald, kan invordering minnelijk (via aanmaningen en pogingen tot regeling) of gerechtelijk (via beslag op inkomen of bezittingen na een vonnis) plaatsvinden. De gerechtsdeurwaarder speelt een rol in beide fasen. Bij hypothecaire leningen en overheidschulden kan directer beslag worden gelegd. ### 4.4.2 Budgethulpverlening Budgethulpverlening richt zich op gezinnen met betalingsproblemen, moeite met geldbeheer of schulden. Er zijn twee hoofdmodaliteiten: #### 4.4.2.1 Budgetbegeleiding Bij budgetbegeleiding blijft de persoon zelf verantwoordelijk voor het beheer van het eigen budget. Een maatschappelijk werker biedt ondersteuning bij het opstellen van een budgetplan, het inventariseren van schulden, en het adviseren over financiële keuzes. Dit versterkt de vaardigheden van de persoon om grip te krijgen op de eigen financiën. Deze vorm is niet bedoeld voor grote schuldproblemen. #### 4.4.2.2 Budgetbeheer Budgetbeheer is een intensievere vorm van ondersteuning waarbij een maatschappelijk werker het budget grotendeels overneemt. De vaste lasten worden betaald en het resterende bedrag wordt ter beschikking gesteld voor dagelijkse uitgaven. Dit biedt rust en zekerheid bij ernstige financiële problemen, maar is niet gericht op het oplossen van diepgaande schuldenproblematiek. ### 4.4.3 Schuldhulpverlening #### 4.4.3.1 Schuldbemiddeling Schuldbemiddeling is een vrijwillig proces waarbij een schuldenaar samenwerkt met een bemiddelaar om schulden te beheren en af te lossen. De bemiddelaar probeert een regeling te treffen met schuldeisers, controleert de schulden en kan, indien nodig, gecombineerd worden met budgetbeheer. Het proces is minder formeel dan gerechtelijke procedures en biedt persoonlijke begeleiding. OCMW’s, CAW's, advocaten, notarissen en gerechtsdeurwaarders kunnen als schuldbemiddelaar optreden. #### 4.4.3.2 Collectieve schuldenregeling (CSR) De collectieve schuldenregeling is een juridische procedure voor personen met ernstige en structurele schulden. Het doel is de schulden, voor zover mogelijk, af te lossen en tegelijk een menswaardig bestaan te garanderen. Een rechter wijst een schuldbemiddelaar aan die het inkomen beheert en probeert een minnelijke aanzuiveringsregeling te bereiken. Bij mislukking kan een gerechtelijke regeling worden opgelegd of schulden kwijtgescholden worden. Dit proces kent echter kosten, beperkt de autonomie van de schuldenaar en kan lang duren. Het is een laatste redmiddel, waarbij bepaalde schulden zoals penale boetes en alimentatie niet kwijtgescholden kunnen worden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Arbeidsovereenkomst | Een wettelijk document dat de voorwaarden van de tewerkstelling tussen een werknemer en een werkgever vastlegt, inclusief taken, loon en arbeidsduur. | | Collectieve Arbeidsovereenkomst (CAO) | Een overeenkomst die door sociale partners (werkgeversorganisaties en vakbonden) wordt afgesloten om de arbeidsvoorwaarden voor werknemers in een bepaalde sector of onderneming te regelen. | | Paritair Comité (PC) | Een overlegorgaan waarin vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers binnen een specifieke sector samenkomen om afspraken te maken over arbeidsvoorwaarden, waaronder lonen en andere secundaire arbeidsvoorwaarden. | | Loonbarema | Een tabel of reeks van salarisschalen die de minimumlonen bepaalt voor verschillende functies, niveaus van ervaring of anciënniteit binnen een specifieke sector of onderneming. | | Anciënniteit | De duur van de dienstperiode van een werknemer bij een bepaalde werkgever of in een specifieke sector, wat vaak invloed heeft op het loon en andere voordelen. | | Bruto maandwedde | Het totale loon dat een werknemer ontvangt vóór de aftrek van belastingen, sociale bijdragen en andere inhoudingen. | | Nettoloon | Het bedrag dat een werknemer daadwerkelijk ontvangt nadat alle verplichte bijdragen en belastingen van het brutoloon zijn afgetrokken. | | RSZ-bijdrage | Rijksdienst voor Sociale Zekerheid-bijdrage; verplichte bijdrage van zowel werknemers als werkgevers die de financiering van het sociale zekerheidssysteem waarborgt, inclusief uitkeringen voor ziekte, pensioen en werkloosheid. | | Sociale zekerheid | Een systeem van verplichte verzekeringen en uitkeringen dat burgers beschermt tegen sociale risico's zoals ziekte, werkloosheid, invaliditeit en ouderdom, gebaseerd op het principe van solidariteit. | | Sociale bijstand | Een niet-contributief vangnet dat financiële hulp biedt aan personen en gezinnen die onvoldoende middelen hebben om in hun basisbehoeften te voorzien en die geen recht hebben op sociale zekerheidsuitkeringen. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden, zoals verblijf in België en bereidheid tot werken. | | Werkloosheidsuitkering | Een financiële tegemoetkoming die wordt verstrekt aan werknemers die onvrijwillig werkloos worden en aan bepaalde voorwaarden voldoen, zoals een voldoende werkverleden en beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt. | | Arbeidsongeschiktheid | De toestand waarin een werknemer door ziekte of ongeval tijdelijk of blijvend niet in staat is om te werken, waarvoor een uitkering kan worden ontvangen. | | Invaliditeitsuitkering | Een uitkering die wordt verstrekt aan personen die langer dan een jaar arbeidsongeschikt zijn en als invalide worden beschouwd. | | Pensioen | Een uitkering die wordt verstrekt aan personen na het einde van hun beroepsloopbaan, meestal vanaf een bepaalde leeftijd, om hen financieel te ondersteunen. | | Wettelijk pensioenstelsel (eerste pijler) | Het basispensioensysteem dat rechtstreeks wordt gefinancierd via de sociale zekerheid, waarbij werkenden bijdragen aan de pensioenen van gepensioneerden. | | Aanvullend pensioen (tweede pijler) | Pensioenopbouw via groepsverzekeringen of pensioenfondsen, vaak aangeboden door werkgevers als extra voordeel bovenop het wettelijk pensioen. | | Individueel pensioensparen (derde pijler) | Persoonlijke spaarinspanningen voor het pensioen via fiscaal gestimuleerde producten, zoals pensioenspaarverzekeringen of -fondsen. | | Eigen vermogen (vierde pijler) | Persoonlijke activa zoals spaargeld, beleggingen, onroerend goed, die dienen als aanvullende financiële bron voor de oude dag. | | Groeipakket | De Vlaamse regeling voor kinderbijslag die financiële ondersteuning biedt aan gezinnen met kinderen, bestaande uit een basisbedrag, toeslagen en bonussen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun land van herkomst. | | Financiële stress | Zorgen, spanningen en angsten die ontstaan wanneer gezinnen vrezen hun rekeningen niet te kunnen betalen, zich onzeker voelen over hun toekomst of te kampen hebben met schulden. | | Financieel welbevinden | Een gevoel van zekerheid en controle over de financiële situatie, waarbij men rekeningen kan betalen, voorbereid is op onverwachte kosten en financiële keuzes kan maken voor de toekomst. | | Temporal Discounting (Temporele korting) | De neiging om snelle, kleine beloningen nu te verkiezen boven grotere beloningen later; dit kan leiden tot impulsieve uitgaven en slechte langetermijnplanning. | | Budgettering | Het proces van het plannen en beheren van inkomsten en uitgaven om de financiële situatie onder controle te houden, stress te verminderen en financiële doelen te bereiken. | | Vaste kosten | Regelmatige en voorspelbare uitgaven, zoals huur, hypotheek, energiecontracten, verzekeringen en kinderopvang. | | Variabele kosten | Uitgaven die maandelijks fluctueren en minder voorspelbaar zijn, zoals voeding, kledij, ontspanning en persoonlijke verzorging. | | Schulden | Geld dat verschuldigd is aan een derde partij, vaak met rente, en dat op een afgesproken termijn moet worden terugbetaald. | | Schuldhulpverlening | Dienstverlening die personen en gezinnen met schuldenproblemen ondersteunt bij het beheren van hun schulden, het opstellen van een budget en het zoeken naar oplossingen om financiële stabiliteit te bereiken. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar samenwerkt met een bemiddelaar om een regeling te treffen met schuldeisers voor de terugbetaling van schulden, vaak via een afbetalingsplan. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor personen met ernstige en structurele schulden, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om het inkomen te beheren en schulden af te lossen, met als doel uiteindelijk schuldenvrij te zijn. | | Huurquote | Het percentage van het netto gezinsinkomen dat wordt besteed aan kale woonlasten (huur of hypotheek, exclusief energie en onderhoud), waarbij een quote boven 30% wijst op een verhoogd betaalbaarheidsrisico. | | Resterend Inkomen (RI) | Het inkomen dat overblijft nadat de werkelijke woonkosten (inclusief energie en vaste woonlasten) zijn afgetrokken van het netto-inkomen, vergeleken met een referentiebudget voor menswaardig leven. | | Sociale huur | Huurwoningen beheerd door woonmaatschappijen, bedoeld voor gezinnen met een bescheiden inkomen, waarbij de huurprijs inkomensgebonden is en lager ligt dan op de private markt. | | Hypothecaire lening | Een lening die wordt aangegaan om de aankoop van een woning te financieren, waarbij de woning zelf als onderpand dient. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat gedurende de gehele looptijd van de lening onveranderd blijft, wat zorgt voor voorspelbare maandlasten. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat periodiek wordt aangepast aan de marktomstandigheden, wat kan leiden tot schommelende maandlasten. | | Dak- en thuisloosheid | De situatie waarin personen geen vaste of stabiele verblijfplaats hebben, variërend van verblijf op straat of in nachtopvang tot het leven in instabiele huisvesting of op de rand van uithuiszetting. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding om stabiliteit te bevorderen. | | Remgeld | Het deel van de kosten voor medische prestaties dat een patiënt zelf moet betalen nadat de ziekteverzekering een deel heeft terugbetaald. | | Maximumfactuur (MAF) | Een mechanisme waarbij er een wettelijke bovengrens is aan het totale bedrag dat een gezin per jaar aan bepaalde zorgkosten moet betalen; zodra die grens bereikt is, neemt de ziekteverzekering de rest van de kosten op zich. | | Verhoogde tegemoetkoming | Een financiële tegemoetkoming voor personen met een laag inkomen of specifieke uitkeringen die de kosten voor gezondheidszorg, zoals remgelden, verlaagt. | | Third-party payment system (Derdebetalersregeling) | Een regeling waarbij de patiënt enkel het remgeld betaalt, terwijl de ziekteverzekering rechtstreeks met de zorgverlener afrekent voor het resterende bedrag. | | Out-of-pocket payments | Zorgkosten die niet (volledig) worden terugbetaald door de ziekteverzekering en die de patiënt zelf moet dragen. | | Catastrofale gezondheidsuitgaven | Zorgkosten die zo hoog oplopen dat gezinnen hun andere basisbehoeften, zoals huisvesting of voeding, niet meer kunnen betalen. | | Wijkgezondheidscentrum (WGC) | Laagdrempelige eerstelijnszorgvoorzieningen die gezondheidszorg en welzijn combineren, vaak met een interdisciplinair team en een forfaitair betalingssysteem. | | Forfaitair betalingssysteem | Een financieringsmodel waarbij een zorgverlener een vast bedrag ontvangt per ingeschreven patiënt, ongeacht het aantal consultaties of behandelingen. | | Vervoersarmoede | De situatie waarin mensen door gebrek aan vervoersmogelijkheden (financieel, praktisch, fysiek of digitaal) niet volwaardig kunnen deelnemen aan de samenleving. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met honderden goederen en diensten die representatief zijn voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen, gebruikt om inflatie te meten. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt als basis voor de automatische indexering van lonen, pensioenen en sociale uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex; zodra deze wordt overschreden, worden bepaalde inkomens en uitkeringen automatisch met 2% verhoogd. | | Remittances in transnationale families | Financiële en materiële bijdragen van migranten aan hun families in hun thuisland, die sociale en culturele transformaties met zich meebrengen. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt en men met hetzelfde inkomen minder kan kopen. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven, zoals het kunnen betalen van onverwachte uitgaven of vakantie. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun land van herkomst. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met honderden goederen en diensten die representatief zijn voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen, gebruikt om inflatie te meten. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt als basis voor de automatische indexering van lonen, pensioenen en sociale uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex; zodra deze wordt overschreden, worden bepaalde inkomens en uitkeringen automatisch met 2% verhoogd. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt en men met hetzelfde inkomen minder kan kopen. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven, zoals het kunnen betalen van onverwachte uitgaven of vakantie. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Budgetbegeleiding | Financiële ondersteuning waarbij een persoon leert zijn eigen budget te beheren met begeleiding van een professional, met behoud van autonomie. | | Budgetbeheer | Intensieve financiële ondersteuning waarbij een professional het budget van een persoon grotendeels beheert om vaste lasten te betalen en schulden te voorkomen. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar met hulp van een bemiddelaar afspraken maakt met schuldeisers over de terugbetaling van schulden. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor ernstige schuldenproblemen, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om schulden te beheren en af te lossen met als doel schuldenvrij te worden. | | Hypothecaire lening | Een lening om een woning te kopen, met de woning als onderpand. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage dat gedurende de hele looptijd van een lening gelijk blijft. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat kan veranderen in de tijd, gebaseerd op marktontwikkelingen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die gekoppeld is aan een hypothecaire lening en de resterende schuld afbetaalt bij overlijden van de kredietnemer. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met goederen en diensten dat representatief is voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt voor de indexering van lonen en uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex die bij overschrijding leidt tot een automatische prijsaanpassing van lonen en uitkeringen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Budgetbegeleiding | Financiële ondersteuning waarbij een persoon leert zijn eigen budget te beheren met begeleiding van een professional, met behoud van autonomie. | | Budgetbeheer | Intensieve financiële ondersteuning waarbij een professional het budget van een persoon grotendeels beheert om vaste lasten te betalen en schulden te voorkomen. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar met hulp van een bemiddelaar afspraken maakt met schuldeisers over de terugbetaling van schulden. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor ernstige schuldenproblemen, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om schulden te beheren en af te lossen met als doel schuldenvrij te worden. | | Hypothecaire lening | Een lening om een woning te kopen, met de woning als onderpand. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage dat gedurende de hele looptijd van een lening gelijk blijft. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat kan veranderen in de tijd, gebaseerd op marktontwikkelingen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die gekoppeld is aan een hypothecaire lening en de resterende schuld afbetaalt bij overlijden van de kredietnemer. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met goederen en diensten dat representatief is voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt voor de indexering van lonen en uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex die bij overschrijding leidt tot een automatische prijsaanpassing van lonen en uitkeringen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Budgetbegeleiding | Financiële ondersteuning waarbij een persoon leert zijn eigen budget te beheren met begeleiding van een professional, met behoud van autonomie. | | Budgetbeheer | Intensieve financiële ondersteuning waarbij een professional het budget van een persoon grotendeels beheert om vaste lasten te betalen en schulden te voorkomen. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar met hulp van een bemiddelaar afspraken maakt met schuldeisers over de terugbetaling van schulden. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor ernstige schuldenproblemen, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om schulden te beheren en af te lossen met als doel schuldenvrij te worden. | | Hypothecaire lening | Een lening om een woning te kopen, met de woning als onderpand. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage dat gedurende de hele looptijd van een lening gelijk blijft. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat kan veranderen in de tijd, gebaseerd op marktontwikkelingen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die gekoppeld is aan een hypothecaire lening en de resterende schuld afbetaalt bij overlijden van de kredietnemer. |

# Kengetallen en classificatie van overheidsuitgaven Hier is de samenvatting voor het onderwerp "Kengetallen en classificatie van overheidsuitgaven". ## 1. Kengetallen en classificatie van overheidsuitgaven Dit onderwerp verkent hoe overheidsuitgaven worden gekwantificeerd, geclassificeerd en vergeleken, met een focus op de Belgische situatie en internationale benchmarks. ### 1.1 Uitgavendruk als percentage van het BBP Een cruciaal kengetal om het belang van overheidsuitgaven te meten is hun verhouding tot het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit geeft de zogenaamde "uitgavendruk" weer. #### 1.1.1 Berekeningsmethoden van de uitgavendruk Er zijn twee manieren om de uitgavendruk te berekenen: * **Totale overheidsuitgaven als percentage van het BBP:** Dit omvat alle uitgaven, inclusief de rentelasten op de publieke schuld. * **Primaire uitgavendruk als percentage van het BBP:** Dit is de totale overheidsuitgaven exclusief de rentelasten. Deze maatstaf wordt vaak gebruikt om het bestedingspatroon van overheden te vergelijken, omdat rentelasten sterk kunnen verschillen tussen landen (bijvoorbeeld door de omvang van de schuld). De primaire uitgavendruk wordt gecategoriseerd onder code 1312 door Eurostat. #### 1.1.2 Belgische situatie en internationale vergelijking In 2019 bedroegen de totale overheidsuitgaven in België 52,1% van het BBP. Door de COVID-19-crisis steeg dit cijfer naar 53,9% in 2021, waarbij 2,4% van het BBP specifiek naar crisisgerelateerde maatregelen ging. Internationaal behoort België tot de landen met een hoog overheidsbeslag. Grafieken tonen aan dat de Belgische overheidsuitgaven vergelijkbare trends volgen als het EU-gemiddelde, mede door het Europees begrotingskader. Enkel Frankrijk en Finland kennen een hoger overheidsbeslag. Na deze landen heeft België de hoogste primaire druk van alle Eurozone-landen. > **Tip:** Het onderscheid tussen totale en primaire uitgavendruk is essentieel om de bestedingspatronen van overheden objectief te kunnen vergelijken, aangezien rentelasten grote internationale verschillen kunnen vertonen. ### 1.2 Eurostat classificatie van overheidsuitgaven Eurostat hanteert twee hoofdclassificaties voor overheidsuitgaven: #### 1.2.1 Classificatie naar de aard van de uitgaven Deze classificatie deelt uitgaven in op basis van hun economische aard, zoals subsidies, inkomenssteun aan werknemers, intermediaire consumptie, sociale voordelen, bruto kapitaalvorming en andere transfers. Deze classificatie wordt minder frequent gebruikt voor diepgaande analyse. #### 1.2.2 Classificatie naar functies van de overheid (COFOG) Dit is de meest gebruikte classificatie en is gebaseerd op de Classification of the Functions of Government (COFOG), ontwikkeld door de OESO. Deze indeling identificeert tien hoofdfuncties: 1. Algemene publieke dienstverlening 2. Defensie 3. Publieke veiligheid 4. Economische zaken 5. Bescherming van het leefmilieu 6. Woonbeleid 7. Gezondheidszorg 8. Recreatie, cultuur en religie 9. Onderwijs 10. Sociale bescherming #### 1.2.3 Samenstelling van de Belgische overheidsuitgaven (COFOG) In België gaan de grootste uitgavenposten naar **sociale bescherming** (circa 37%) en **gezondheidszorg** (circa 15%). Samen vertegenwoordigen deze posten meer dan de helft van alle overheidsuitgaven. Andere belangrijke uitgavenposten (elk ongeveer 12-13%) zijn: * **Algemene publieke dienstverlening:** Dit omvat de kosten van de staatsadministratie op federaal, regionaal en lokaal niveau. * **Onderwijs:** Hoewel onderwijs op Vlaams niveau een zeer groot deel van de begroting uitmaakt, is het aandeel op federaal niveau minder groot. * **Economisch beleid:** Dit omvat onder andere subsidies aan ondernemingen. #### 1.2.4 Vergelijking met buurlanden (COFOG-analyse) De Nationale Bank van België (NBB) heeft onderzoek gedaan naar de Belgische overheidsuitgaven in vergelijking met buurlanden op basis van de COFOG-indeling. Uit deze analyse blijkt dat België, in verhouding tot het BBP, significant meer uitgeeft aan: * **Algemene publieke dienstverlening:** Vooral door hogere uitgaven voor basisonderzoek, publieke administraties en de betaling van interesten op de publieke schuld. * **Economisch beleid:** Hogere steun aan openbaar vervoer en genereuzer beleid ten opzichte van bedrijven. * **Onderwijs:** Meer uitgaven voor lager en secundair onderwijs. België geeft daarentegen minder uit aan: * **Gezondheidszorg** (meer specifiek sociale woningbouw). * **Defensie.** In totaal waren de overheidsuitgaven in België 4,5 procentpunten van het BBP hoger dan het gemiddelde van de omringende landen. ### 1.3 Uitgaven per overheidsniveau in België Gezien de federale structuur van België zijn de overheidsuitgaven verdeeld over verschillende niveaus. Er wordt vaak gewerkt met twee entiteiten: * **Entiteit 1:** De federale overheid en de sociale zekerheid. * **Entiteit 2:** De gewesten, gemeenschappen en de lokale besturen (provincies, gemeenten, OCMW's, autonome gemeente bedrijven, welzijnsverenigingen). Het aandeel van Entiteit 2 in de totale overheidsuitgaven is aanzienlijk. In 2019 bedroeg dit 47% van de totale Belgische overheidsuitgaven. De drie COFOG-functies waar België relatief meer aan uitgeeft – algemene publieke dienstverlening, economisch beleid en onderwijs – zijn voornamelijk de verantwoordelijkheid van Entiteit 2 (met uitzondering van de algemene publieke dienstverlening, waar de federale verantwoordelijkheid voor de staatsschuld een grote rol speelt). #### 1.3.1 Verdeling van de federale overheidsbegroting Volgens het Rekenhof (2022) bedroegen de totale uitgavenkredieten van de federale staat in 2022 112,6 miljard euro. Zonder de aflossing van de staatsschuld kwam de uitgavenlast neer op 81 miljard euro, verdeeld als volgt: * 30,4%: Uitgaven voor eigen federale overheidsdiensten. * 27,6%: Uitgaven voor de sociale zekerheid. * 18,2%: Transfers naar gewesten en gemeenschappen. * 7,8%: Interestlasten op de staatsschuld. * 5%: Afdrachten aan de Europese Unie. #### 1.3.2 Uitgaven van de regio's (bv. Vlaanderen) De uitgavenposten van de regio's zijn direct gekoppeld aan de door de staatshervormingen overgedragen bevoegdheden. In Vlaanderen waren in 2022 de top 3 uitgavenposten: * Onderwijs & vorming (27% van de Vlaamse uitgaven). * Welzijn, volksgezondheid & gezin (27% van de Vlaamse uitgaven). * Economische zaken (inclusief subsidies aan bedrijven en O&O) en mobiliteit (19% van de Vlaamse uitgaven). Het belang van de regio's in de publieke uitgaven is sterk toegenomen naarmate er meer bevoegdheden werden overgedragen, wat duidelijk zichtbaar is in een sprong in de uitgaven in 2014. #### 1.3.3 Uitgaven van lokale besturen Lokale besturen, zoals gemeenten en OCMW's, vertegenwoordigen ook een aanzienlijk deel van de overheidsuitgaven. Binnen de gemeente en het OCMW gaat ongeveer 22% van de uitgaven naar algemeen overheidsbestuur. Zorg en opvang zijn quasi even belangrijk, gevolgd door cultuur en vrije tijd (ca. 13%). De totale uitgaven per inwoner kunnen sterk verschillen tussen gemeenten, beïnvloed door factoren zoals de verstedelijkingsgraad en de aanwezigheid van specifieke gemeentelijke kenmerken (bv. kustgemeenten met hogere uitgaven voor veiligheid). ### 1.4 Economische theorieën over de evolutie van overheidsuitgaven Verschillende economische theorieën trachten de groei van overheidsuitgaven te verklaren. #### 1.4.1 Groei van de overheid In veel OESO-landen, waaronder België, is er een gestage stijging van de overheidsuitgaven als percentage van het BBP waargenomen sinds de tweede wereldoorlog. Deze groei is echter niet lineair en wordt beïnvloed door verschillende factoren. #### 1.4.2 Historische trends in België Voor België zien we de laatste 50 jaar een overwegend positieve trend in de groei van overheidsuitgaven, met aanzienlijke stijgingen tijdens crisissituaties (jaren '70, 2008-2010, sinds 2020). Een uitzondering vormden de jaren '80, die gekenmerkt werden door een sterke consolidatiebeleid, mede door de voorbereiding op de toetreding tot de euro. Gunstige conjuncturele periodes in 2004 en 2006 lieten eveneens een daling in de uitgaven zien. #### 1.4.3 Verklarende factoren voor de groei van overheidsuitgaven De groei van overheidsuitgaven kan worden ingedeeld in drie clusters van factoren: * **Economische factoren:** Dit omvat aspecten zoals de Keynesiaanse stimulans van de economie. * **Politieke factoren:** Bureaucratisch gedrag en "political business cycles" (uitgavenpatronen rond verkiezingen om kiezers gunstig te stemmen). * **Sociale factoren:** Reacties op maatschappelijke problemen, zoals veiligheidskwesties als gevolg van verstedelijking. #### 1.4.4 De Armey curve: de relatie tussen overheidsuitgaven en economische groei Niet-lineaire effecten van overheidsuitgaven op economische groei worden beschreven door de "Armey curve". Deze curve suggereert dat: * In een eerste fase zijn toenemende overheidsuitgaven stimulerend voor de economische groei (bv. door investeringen in onderwijs, infrastructuur). * Na een bepaald punt (het "tipping point") zal een verdere toename van publieke uitgaven leiden tot een reductie van de economische groei. Dit kan komen door een te hoge belastingdruk die ontmoedigt om te werken of te ondernemen. Recente studies plaatsen dit kantelpunt rond een overheidsuitgavendruk van ongeveer 24,31% van het BBP. #### 1.4.5 Wetten en hypothesen over overheidsuitgaven Diverse economische hypotheses verklaren de omvang en groei van overheidsuitgaven: * **Wet van A. Wagner:** Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot meer overheidsbehoeften (orde, veiligheid, welzijn, infrastructuur) en dus hogere uitgaven. * **Displacement effect (A. Peacock & J. Wiseman):** Overheidsuitgaven stijgen plotseling tijdens crises (oorlogen, sociale schokken) en blijven op een hoger niveau na de crisis. * **Unbalanced growth hypothesis (W. Baumol):** De productiviteitsgroei in de publieke sector blijft achter bij die in de private sector, terwijl lonen wel stijgen, wat leidt tot hogere overheidsuitgaven zonder overeenkomstige productiviteitswinst. * **Concentration effect (W. Oates):** Overheidsuitgaven stijgen door kapitaalintensieve investeringen in infrastructuur en technologie. * **Low Efficiency Hypothesis (W. Orzechowski):** Overheden zijn inherent minder efficiënt dan private sectoren, wat zich vertaalt in hogere uitgaven. * **T. Borcherding hypothese:** Groei van overheidsuitgaven wordt gedreven door macro-economische factoren zoals economische groei, inflatie en bevolkingsgroei. * **S. Peltzman hypothese:** Hogere inkomensongelijkheid leidt tot meer sociale uitgaven en veiligheidsuitgaven. * **Fiscale illusie (J. Buchanan):** Belastingbetalers hebben geen duidelijk beeld van de werkelijke fiscale kosten van overheidsdiensten, wat aangroei van uitgaven faciliteert. * **Electoral cycle hypothesis:** Overheidsuitgaven nemen toe in de aanloop naar verkiezingen om kiezers te bevoordelen. * **Logrolling hypothese:** Politieke besluitvorming waarbij dossiers aan elkaar gekoppeld worden, leidt tot hogere uitgaven. * **Partisan hypothese:** Linkse partijen geven doorgaans meer uit wegens hun voorkeur voor inkomensondersteuning en publieke dienstverlening. * **Niskanen hypothese:** Bureaucratieën streven naar macht en aanzien door de omvang van hun diensten te vergroten. * **Pressure groups hypothese:** Lobby's en drukkingsgroepen oefenen druk uit op de regering, wat leidt tot hogere uitgaven. ### 1.5 Efficiëntie van de overheid Efficiëntie van de overheid gaat over de mate waarin middelen zo goed mogelijk worden ingezet om beleidsdoelstellingen te bereiken. #### 1.5.1 Definities van efficiëntie Er worden drie vormen van efficiëntie onderscheiden: * **Allocatieve efficiëntie:** Gaat over het "doen van de juiste dingen voor de juiste mensen", oftewel het toewijzen van middelen aan de meest waardevolle sectoren en doelgroepen. * **Dynamische efficiëntie:** Benadrukt het belang van innovatie en aanpassingsvermogen door de tijd heen om relevant te blijven. * **Technische efficiëntie (doelmatigheid):** Meet de productiviteit, oftewel het maximaliseren van de output bij een gegeven input, of het minimaliseren van de input voor een gegeven output. Dit is de meest gebruikte vorm van efficiëntiemeting, hoewel de output in de publieke sector moeilijker te kwantificeren is. #### 1.5.2 Het belang en de publieke perceptie van efficiëntie Hoewel efficiëntie cruciaal is, vooral in tijden van schaarste, is het niet altijd de belangrijkste prioriteit voor burgers. Eerlijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid worden vaak belangrijker gevonden. Toch is verantwoording over de inzet van middelen essentieel. #### 1.5.3 Aandacht voor efficiëntie in België en Nederland In België bestaat er geen specifieke instantie die zich bezighoudt met de monitoring van overheidsuitgaven op efficiëntie. Nederland heeft wel initiatieven zoals IPSE Studies die zich richten op de efficiëntie van de publieke sector. #### 1.5.4 Factoren die efficiëntie beïnvloeden * **Factoren die efficiëntie verhogen:** Meer deeltijdse werknemers, hoger aandeel personeelskost in uitgaven, veel anciënniteit, investeringen in opleiding. * **Factoren die efficiëntie verlagen:** Veel absenteïsme, hoog aandeel vastbenoemd personeel. #### 1.5.5 Uitdagingen voor overheidsrendement * **Aanhoudende groei van overheidsuitgaven:** Onder andere door vergrijzing, klimaatbeleid, migratie en defensie. * **Budgettaire uitdagingen:** Beperkte ruimte voor nieuw beleid door bestaande uitgaven. * **Financiering:** Hogere belastingdruk kan de competitiviteit en economische groei schaden. * **Dalend vertrouwen:** Burgers hebben moeite de link te leggen tussen betaalde belastingen en de ontvangen diensten ("waar voor je geld"). * **Politieke realiteit:** De tijdelijkheid van ambten en versnippering van bevoegdheden kunnen leiden tot inefficiënt beleid, ondanks burgerverwachtingen van rendement. * **Ziekte van Baumol:** Stijgende lonen in de publieke sector zonder overeenkomstige productiviteitsstijging, vooral in arbeidsintensieve sectoren. * **Complexiteit regelgeving, slechte digitale samenwerking, duplicatie van beleid:** Deze factoren leiden tot inefficiëntie en overbelasting. #### 1.5.6 Wat draagt bij aan meer doelmatigheid? * **Verzelfstandiging van uitvoeringsagentschappen:** Deze werken vaak autonomer met duidelijke, meetbare doelen. * **Prestatiebegroting en brede heroverwegingen:** Systematisch onderzoek naar beleid met budgettaire impact om doelmatigheid te verbeteren. #### 1.5.7 Meting van efficiëntie: DEA * **Methode:** Data Envelopment Analysis (DEA) is een grafische methodologie die input-output combinaties analyseert om de "efficiëntiegrens" van overheidsfuncties te bepalen. * **Resultaten:** Overheden op de grens worden als efficiënt beschouwd. België bevindt zich onder de efficiëntiegrens voor verschillende domeinen (gezondheidszorg, onderwijs, openbare orde, vervoer), wat ruimte voor verbetering aangeeft. DEA-scores zijn relatief en afhankelijk van de onderzochte landen. #### 1.5.8 Burgerperceptie van efficiëntie in Vlaanderen Uit onderzoek blijkt dat minder dan één op de vijf respondenten oordeelt dat de Vlaamse overheid efficiënt functioneert, een beeld dat redelijk stabiel is gebleven. Laaggeschoolde respondenten en die in grootsteden of centrumsteden lijken iets positiever over de efficiëntie. #### 1.5.9 Determinanten van lokale overheidsuitgaven efficiëntie Onderzoek naar lokale besturen wijst op consensus over bepaalde determinanten: * **Factoren die efficiëntie bevorderen:** Groter inwonersaantal, hoger opleidingsniveau van inwoners, uitgebreidere commerciële sector, hogere kiezerbetrokkenheid. * **Factoren die efficiëntie verminderen:** Hogere fiscale draagkracht, meer belastingontvangsten, meer financiële middelen (bv. subsidies), hoge bevolkingsdichtheid, linkse coalities. * **Gemengde resultaten:** Politieke fragmentatie. Voor Belgische gemeenten worden vooral schaal, opleidingsniveau, tarieven onroerende voorheffing, gemeentefonds, mediaaninkomen, bevolkingsdichtheid, fusies en publieke schuld als significant beschouwd. #### 1.5.10 Ruimtelijke interdependentie Recent onderzoek suggereert dat gemeenten beïnvloed kunnen worden door de efficiëntie van naburige gemeenten ("spatial dependence"). Dit impliceert dat gemeenten mogelijk beleid imiteren of met elkaar concurreren. #### 1.5.11 Initiatieven in Vlaanderen ter bevordering van doelmatigheid * **Brede heroverwegingen:** Grondige onderzoeken van beleid met budgettaire impact om doelmatiger beleidsopties te bieden. * **Uitgaventoetsingen:** Systematisch, diepgaand onderzoek naar uitgavencategorieën met een substantiële budgettaire impact om de doeltreffendheid of doelmatigheid van het beleid te verbeteren. > **Tip:** Het concept van de "Armey curve" illustreert het belang van het vinden van het juiste evenwicht in overheidsuitgaven. Te weinig kan de economische groei belemmeren, maar te veel kan contraproductief werken. --- # De evolutie en determinanten van overheidsuitgaven Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over de evolutie en determinanten van overheidsuitgaven, opgesteld voor examendoeleinden. ## 2. De evolutie en determinanten van overheidsuitgaven Dit deelonderwerp verkent de historische groei van overheidsuitgaven in België en andere landen, met een focus op de economische, politieke en sociale factoren die deze trend verklaren, inclusief specifieke economische hypothesen. ### 2.1 Kengetallen en trends van overheidsuitgaven #### 2.1.1 Meten van de uitgavendruk De omvang van overheidsuitgaven wordt primair uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), wat de "uitgavendruk" of "overheidsslag" aangeeft. Er zijn twee manieren om dit te berekenen: 1. **Totale overheidsuitgaven (inclusief rentelasten):** Dit geeft de volledige omvang van de overheidsbestedingen weer. 2. **Primaire overheidsuitgaven (exclusief rentelasten):** Dit cijfer wordt berekend door de rentelasten op de publieke schuld af te trekken van de totale uitgaven. Het wordt beschouwd als een meer representatieve maatstaf voor de bestedingspatronen van de overheid, aangezien rentelasten sterk kunnen variëren tussen landen door verschillen in schuldenniveaus. De berekening volgt de definities van Eurostat. #### 2.1.2 Evolutie van de uitgavendruk in België * In 2019 bedroegen de overheidsuitgaven in België 52,1% van het BBP. * Door de COVID-19-crisis steeg dit cijfer naar 53,9% in 2021, waarvan 2,4% direct gerelateerd was aan crisisondersteunende maatregelen. * Grafieken tonen aan dat de overheidsuitgaven in België, net als in de Europese Unie, sinds 2008 gestegen zijn en op een hoog niveau zijn gebleven, met een nieuwe stijging sinds 2019 door de COVID-19-pandemie. Dit patroon loopt grotendeels parallel met het Europese begrotingskader. * België behoort internationaal tot de landen met een hoog overheidsbeslag. Na Frankrijk en Finland heeft België de hoogste primaire uitgavendruk onder de Eurozone-landen. #### 2.1.3 Classificatie van overheidsuitgaven Eurostat hanteert twee classificaties voor overheidsuitgaven: 1. **Opdeling naar aard van de uitgaven:** Subsidies, inkomenssteun aan werknemers, intermediaire consumptie, sociale voordelen, bruto kapitaalvorming, en andere transfers. Deze classificatie wordt minder frequent gebruikt. 2. **Opdeling naar functie (COFOG - Classification of the Functions of Government):** Ontwikkeld door de OESO, identificeert deze indeling 10 functies: algemene publieke dienstverlening, defensie, publieke veiligheid, economische zaken, bescherming van het leefmilieu, woonbeleid, gezondheidszorg, recreatie, cultuur en religie, onderwijs, en sociale bescherming. Deze indeling is van cruciaal belang voor beleidsanalyse. #### 2.1.4 Samenstelling van de Belgische overheidsuitgaven (COFOG) De belangrijkste uitgavenposten in België, over alle overheidsniveaus heen, zijn: * **Sociale bescherming:** Ongeveer 37% van de totale uitgaven. * **Gezondheidszorg:** Ongeveer 15% van de totale uitgaven. * Samen vertegenwoordigen deze twee posten meer dan 50% van alle overheidsuitgaven. * Andere significante uitgavenposten (elk ongeveer 12-13% van het totaal) zijn: algemene publieke dienstverlening, onderwijs en economisch beleid. #### 2.1.5 Vergelijking met buurlanden (COFOG-analyse) Een analyse door de Nationale Bank van België (NBB) vergelijkt de Belgische uitgaven met die van buurlanden, uitgedrukt als procentpunten van het BBP: * **België geeft significant meer uit aan:** * **Algemene publieke dienstverlening:** Voornamelijk door hogere uitgaven voor basisonderzoek, publieke administraties en de betaling van intresten op de staatsschuld. * **Economisch beleid:** Met name door hogere steun aan publiek transport en grotere subsidies aan bedrijven. * **Onderwijs:** Hogere uitgaven voor lager en secundair onderwijs. * **België geeft minder uit aan:** * **Gezondheidszorg (sociale woningsbouw)** * **Defensie** Het totale overheidsbeslag in België was 4,5 procentpunten van het BBP hoger dan het gemiddelde van de omringende landen. #### 2.1.6 Uitgaven per overheidsniveau in België Gezien de federale structuur van België is het relevant om de uitgaven per overheidsniveau te analyseren. Er wordt vaak gewerkt met twee entiteiten: * **Entiteit 1: Federale overheid + Sociale Zekerheid.** * **Entiteit 2: Gewesten, Gemeenschappen en Lokale besturen.** In 2019 vertegenwoordigde Entiteit 2 47% van de totale Belgische overheidsuitgaven. De drie COFOG-functies waar België relatief meer aan uitgeeft (algemene overheidsdienstverlening, economisch beleid, onderwijs) zijn voornamelijk toegewezen aan Entiteit 2, met uitzondering van de algemene overheidsdienstverlening, die grotendeels onder Entiteit 1 valt vanwege de federale verantwoordelijkheid voor de staatsschuld. **Begroting Federale Overheid (2022):** Totale uitgavenkredieten bedroegen 112,6 miljard euro. Zonder aflossing van de staatsschuld kwam de uitgavenlast neer op 81 miljard euro, verdeeld over: * Eigen federale overheidsdiensten (FOD's): 30,4% * Sociale zekerheid: 27,6% * Transfers naar gewesten en gemeenschappen: 18,2% * Intrestlasten op de staatsschuld: 7,8% * Afdrachten aan de Europese Unie: 5% **Uitgaven van de Regio's (bv. Vlaanderen, 2022):** De uitgavenposten zijn gekoppeld aan overgedragen bevoegdheden. Top 3 uitgavenposten in Vlaanderen: * Onderwijs & vorming: 27% * Welzijn, volksgezondheid & gezin: 27% * Economische zaken & mobiliteit: 19% Het belang van de regio's in de publieke uitgaven is sterk toegenomen door de staatshervormingen. **Lokale Besturen:** Lokale besturen (gemeenten en OCMW's) spenderen aanzienlijke bedragen. In gemeenten gaat ongeveer 22% naar algemeen overheidsbestuur, gevolgd door zorg en opvang (ongeveer even belangrijk), cultuur en vrije tijd (ca. 13%), veiligheid en mobiliteit. De uitgaven per inwoner kunnen sterk verschillen tussen gemeenten, beïnvloed door factoren zoals verstedelijkingsgraad en toerisme. ### 2.2 Economische theorieën over de evolutie van overheidsuitgaven De groei van de overheidsuitgaven als percentage van het BBP is een veel bestudeerd fenomeen. Verschillende economische theorieën proberen deze trend te verklaren, onderverdeeld in economische, politieke en sociale factoren. #### 2.2.1 Economische factoren * **Wet van Wagner (A. Wagner):** Stelt dat naarmate landen industrialiseren en inkomens stijgen, de behoefte aan overheidsdiensten zoals orde en veiligheid, welzijn en infrastructuur toeneemt, wat leidt tot hogere overheidsuitgaven. * **Displacement Effect (A. Peacock & J. Wiseman):** Stelt dat overheidsuitgaven over het algemeen stabiel blijven als percentage van het BBP, behalve tijdens crisismomenten zoals oorlogen of sociale crises. Na zo'n schok stijgen de uitgaven naar een hoger niveau, dat vervolgens structureel behouden blijft omdat burgers de bijbehorende diensten wensen en de belastingverhoging accepteren. * **Unbalanced Growth Hypothesis (W. Baumol):** Verklaart de groei van de overheid door het verschil in productiviteitsgroei tussen de private en publieke sector. In de publieke sector stijgt de productiviteit langzamer, terwijl de lonen wel stijgen om personeel aan te trekken, wat leidt tot hogere uitgaven zonder evenredige productiviteitsstijging. * **Concentration Effect (W. Oates):** Sugereert dat overheidsuitgaven stijgen omdat overheden zich richten op kapitaalintensieve investeringen in infrastructuur en technologie om technologische vooruitgang te ondersteunen en monopolies te vermijden. * **Low Efficiency Hypothesis (W. Orzechowski):** Stelt dat overheden inherent minder efficiënt zijn dan private sectoren, wat zich vertaalt in hogere uitgaven. * **Borcherding's Hypothese:** Wijs op macro-economische factoren zoals economische groei, inflatie en bevolkingsgroei als oorzaken voor stijgende overheidsuitgaven. * **Peltzman's Hypothese:** Ziet inkomensongelijkheid als een drijvende kracht achter hogere overheidsuitgaven, met name sociale uitgaven en uitgaven voor veiligheid, als reactie op armoede en criminaliteit. * **Fiscale Illusie (J. Buchanan):** Belastingbetalers hebben geen duidelijk beeld van de werkelijke fiscale kostprijs van overheidsdiensten, waardoor overheidsuitgaven kunnen blijven aangroeien. #### 2.2.2 Politieke factoren * **Electoral Cycle Hypothesis:** Overheidsuitgaven stijgen significant in de jaren voor verkiezingen, omdat politici middelen inzetten om kiezers gunstig te stemmen en hun herverkiezing te verzekeren. * **Logrolling Hypothese:** In politieke besluitvorming worden dossiers aan elkaar gekoppeld ('logrolling') in plaats van dat er geselecteerd wordt op basis van prioriteit, wat leidt tot hogere totale uitgaven. * **Partisan Hypothese:** Linkse partijen geven de voorkeur aan een grotere overheid en hogere uitgaven voor inkomensondersteuning en publieke dienstverlening, in tegenstelling tot een begroting in evenwicht. * **Niskanen Hypothese:** Overheidsbureaucratieën streven naar macht en aanzien door de omvang van hun diensten en budgetten te maximaliseren. * **Pressure Groups Hypothese:** Bestuurders kunnen de druk van lobby's en drukkingsgroepen niet weerstaan, wat leidt tot gestage stijging van overheidsuitgaven. #### 2.2.3 Sociale en andere factoren * **Ziekte van Baumol:** Zoals reeds vermeld onder economische factoren, wijst dit op de relatief lagere productiviteitsgroei in de publieke sector, gecombineerd met stijgende lonen, wat leidt tot hogere kosten. Dit kan ook leiden tot een 'psychologische ziekte' waarbij men de overheidsrol onnodig uitbreidt. * **Wet van Bowen:** Stelt dat uitgaven in publieke instellingen (bv. universiteiten) stijgen omdat middelen beschikbaar zijn ('supply-induced demand'), niet noodzakelijk door een grotere noodzaak. #### 2.2.4 De Armey Curve: Omvang van de overheid en economische groei Nieuwer onderzoek, uitgedrukt in de "Armey Curve", suggereert een niet-lineair verband tussen de omvang van de overheid (uitgaven als % van BBP) en economische groei: * **Fase 1:** Toenemende overheidsuitgaven stimuleren de economische groei (bv. door investeringen in onderwijs, infrastructuur). * **Saturatiepunt:** Op een bepaald moment vlakt dit effect af. * **Fase 2:** Verdere toename van overheidsuitgaven leidt tot een reductie van de economische groei. Dit komt doordat de belastingsdruk te hoog wordt, wat kan leiden tot verminderde arbeidsparticipatie, ondernemerschap, en kapitaalvlucht. Een studie voor opkomende economieën identificeerde een "tipping point" rond 24,31% van het BBP. ### 2.3 De efficiëntie van de overheid Dit deel focust op de doelmatigheid en efficiëntie waarmee overheidsmiddelen worden ingezet. #### 2.3.1 Definities en soorten efficiëntie Efficiëntie is geen eenduidig begrip en kan op drie manieren worden benaderd: * **Allocatieve efficiëntie:** Betreft "doen we de juiste dingen voor de juiste mensen?". Gaat over de keuze van uitgaven en of deze terechtkomen bij de behoeftigen. * **Dynamische efficiëntie:** Betreft "blijven we doorheen de tijd efficiënt?". Wordt beïnvloed door innovatie en technologische veranderingen. * **Technische efficiëntie (Doelmatigheid):** Gaat over maximale output met gegeven input, of minimale input voor een gegeven output. Vaak gelijkgesteld aan productiviteit. Dit is het meest gemeten aspect, hoewel output in de publieke sector lastig meetbaar is (bv. welzijn, veiligheid). #### 2.3.2 Belang en nut van efficiëntie Hoewel burgers efficiëntie niet altijd als prioriteit benoemen (eerlijkheid, rechtvaardigheid zijn vaak belangrijker), is het cruciaal, vooral in tijden van schaarste. Het stelt de overheid in staat verantwoording af te leggen over het gebruik van middelen. #### 2.3.3 Waarom aandacht voor efficiëntie? * **Aanhoudende groei van overheidsuitgaven:** De trend van stijgende uitgaven vereist een efficiënt beheer. * **Budgettaire uitdagingen:** Vergrijzing, klimaatbeleid, migratie, defensie en veiligheid leiden tot structurele meeruitgaven, wat de ruimte voor nieuw beleid beperkt. * **Financieringsvraagstukken:** Hogere belastingen kunnen de competitiviteit schaden. * **Dalend vertrouwen in de overheid:** Burgers vragen zich af wat er met hun geld gebeurt en of ze waar voor hun geld krijgen. * **Problematiek van de "prijs":** Belastingen zijn vaak niet direct te relateren aan de ontvangen dienstverlening, wat het "waar voor je geld"-gevoel bemoeilijkt. * **Rol van de media en politieke cycli:** Korte termijn politieke belangen en media-aandacht voor crisissituaties kunnen leiden tot inefficiënt beleid ('steekvlambeleid'). * **Ziekte van Baumol:** Zoals eerder genoemd, lage productiviteitsgroei in de publieke sector. #### 2.3.4 Meting van efficiëntie Economen gebruiken specifieke methodologieën om efficiëntie te meten, vaak grafisch weergegeven met input op de X-as en output op de Y-as. De **efficiëntiegrens (efficiency frontier)**, bepaald met methoden als Data Envelopment Analysis (DEA), toont de best mogelijke input-output combinaties. * **Overheden op de grens:** Worden als efficiënt beschouwd. * **Overheden onder de grens:** Zijn inefficiënt en hebben ruimte voor verbetering. Deze methodologie is **relatief**, waarbij de efficiëntie wordt vergeleken met andere landen in de steekproef. #### 2.3.5 Indicatoren en onderzoek * **België:** Heeft geen officiële statistieken over overheidsproductiviteit. Academisch onderzoek, zoals dat van de Nationale Bank van België (Cornille et al.), vergelijkt de efficiëntie van overheden in de EU. * **Input:** Wordt gemeten aan de hand van overheidsuitgaven per COFOG-functie. * **Output:** De meting is complexer omdat overheidsdiensten zelden een marktprijs hebben. Indices worden berekend op basis van verschillende criteria (bv. gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid). * **Onderzoek naar Belgische efficiëntie:** Studies tonen aan dat België relatief goed presteert qua output (Public Sector Performance - PSP), maar vaak minder efficiënt is in termen van uitgaven (Public Sector Efficiency - PSE) vergeleken met landen als Zwitserland. België scoort relatief zwakker op het vlak van vervoer. * **Burgersperspectief:** Een onderzoek van Statistiek Vlaanderen toonde aan dat minder dan 1 op de 5 respondenten de Vlaamse overheid als efficiënt beschouwt. #### 2.3.6 Determinanten van efficiëntie in lokale besturen Onderzoek naar lokale overheden (gemeenten) heeft een reeks determinanten geïdentificeerd: * **Factoren die efficiëntie positief beïnvloeden:** * Grotere bevolkingsomvang. * Hoger aandeel hoger opgeleide inwoners. * Actieve burgerparticipatie en betrokkenheid van kiezers. * Uitgebreidere commerciële sector (brengt meer kennis en belastingen). * **Factoren die efficiëntie negatief beïnvloeden:** * Hogere fiscale draagkracht (meer middelen leiden tot minder druk om zuinig te werken). * Ruimere financiële middelen (bv. hoge dotaties van hogere overheden). * Hoge bevolkingsdichtheid (complexiteit in beheer). * Linkse coalities (focus op herverdeling kan efficiëntie verminderen). * Hoge publieke schuld. **Ruimtelijke interdependentie:** Recent onderzoek suggereert dat gemeenten elkaars efficiëntie kunnen beïnvloeden ('mimicking'), wat betekent dat efficiëntie niet enkel een interne aangelegenheid is, maar ook afhankelijk is van de prestaties van naburige gemeenten. #### 2.3.7 Initiatieven ter bevordering van doelmatigheid in Vlaanderen Vlaanderen zet initiatieven op om doelmatiger te begroten, waaronder: * **Brede heroverwegingen:** Grondige onderzoeken van beleid met budgettaire impact om beleidsopties voor doelmatiger beleid te presenteren. * **Uitgaventoetsingen:** Systematische onderzoeken van uitgavencategorieën met een substantiële budgettaire impact om doeltreffendheid of doelmatigheid te verbeteren. Deze initiatieven worden ondersteund door internationale evaluaties (bv. OECD). #### 2.3.8 Veelvoorkomende misvattingen over efficiëntie * **Schaalvergroting:** Grotere organisaties zijn niet automatisch efficiënter; na een bepaald punt kunnen de kosten weer stijgen (U-vormige curve). * **Personeelsafbouw:** Minder personeel leidt niet automatisch tot meer efficiëntie. Taakverdeling en -inhoud zijn vaak belangrijker. * **Koppeling van belastingen aan diensten:** Het idee dat een hogere belastingdruk automatisch leidt tot betere dienstverlening is niet altijd bewezen. De studie van de efficiëntie van de overheid is complex en vereist een zorgvuldige analyse van zowel inputs als outputs, rekening houdend met de specifieke context van de publieke sector. --- # Efficiëntie van de overheid Dit deel samenvatting behandelt de definitie, meting en verbetering van de efficiëntie van overheidsdiensten, met specifieke aandacht voor de uitdagingen en determinanten binnen de publieke sector, met casestudies uit België en Nederland. ## 3. Efficiëntie van de overheid Efficiëntie van de overheid verwijst naar de mate waarin overheidsinstellingen hun middelen optimaal inzetten om maatschappelijke doelen te bereiken. Dit omvat zowel het "de juiste dingen doen" (effectiviteit) als "de dingen goed doen" (doelmatigheid). ### 3.1 Definitie en soorten efficiëntie Efficiëntie is geen eenduidig begrip en kan op verschillende manieren worden gedefinieerd: * **Allocatieve efficiëntie:** Dit betreft de vraag of de overheid de juiste dingen doet voor de juiste mensen. Het gaat om het afstemmen van uitgaven op maatschappelijke behoeften en prioriteiten, en ervoor zorgen dat middelen terechtkomen bij degenen die ze het meest nodig hebben. * **Voorbeeld:** Subsidies toekennen aan sectoren met de hoogste maatschappelijke meerwaarde. * **Dynamische efficiëntie:** Dit houdt in of de overheid door de tijd heen efficiënt blijft handelen, rekening houdend met veranderingen zoals innovatie, technologische vooruitgang en nieuwe regelgeving. Een efficiënte overheid vandaag is dat niet per se morgen. * **Voorbeeld:** Investeren in de digitalisering van overheidsdiensten om toekomstige efficiëntie te waarborgen. * **Technische efficiëntie:** Dit is de meest gangbare interpretatie van efficiëntie en wordt vaak vertaald naar doelmatigheid of productiviteit. Het meet de verhouding tussen de gerealiseerde output (diensten, beleid) en de ingezette input (mensen, geld, tijd). Het doel is maximale output met gegeven input, of minimale input voor dezelfde output. * **Voorbeeld:** Gemeente A reikt 5.000 rijbewijzen uit met 50 ambtenaren, terwijl Gemeente B er slechts 2.000 uitreikt met evenveel personeel. Gemeente A is technisch efficiënter. * **Tip:** In de publieke sector is het meten van technische efficiëntie vaak complexer omdat de output (zoals welzijn of veiligheid) niet altijd direct kwantificeerbaar is. ### 3.2 Het belang en de noodzaak van efficiëntie Hoewel burgers vaak eerlijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid belangrijker vinden dan efficiëntie, is efficiëntie cruciaal, vooral in tijden van schaarste. Overheden moeten verantwoorden hoe middelen worden ingezet. * **Redenen voor aandacht voor efficiëntie:** 1. **Aanhoudende groei van overheidsuitgaven:** De totale uitgaven van de overheid als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP) vertonen een structureel stijgende trend. 2. **Budgettaire uitdagingen:** Vergrijzing (stijgende zorgkosten), klimaatbeleid (investeringen), migratie, defensie en veiligheid leiden tot structurele meeruitgaven, wat de ruimte voor nieuw beleid beperkt. 3. **Financieringsvraagstukken:** Een hogere belastingdruk kan de concurrentiepositie van een land schaden. 4. **Dalend vertrouwen in de overheid:** Burgers hebben vaak moeite om de link te leggen tussen betaalde belastingen en de ontvangen publieke diensten, waardoor ze zich afvragen of ze waar voor hun geld krijgen. 5. **Problematiek van "de prijs":** Belastingen zijn zelden direct te relateren aan specifieke diensten, wat het moeilijk maakt om de waarde van de ontvangen dienstverlening te beoordelen. 6. **Burger als aandeelhouder/cliënt versus politieke realiteit:** Burgers verwachten rendement, zoals in de private sector, maar de overheid werkt met coalities en tijdelijke mandaten, wat kan leiden tot inconsistent beleid. 7. **Rol van de media:** Media-aandacht kan leiden tot "steekvlambeleid" waarbij plotseling meer middelen naar crisissituaties gaan, wat inefficiënt kan zijn op lange termijn. ### 3.3 Theoretische verklaringen voor overheidsuitgaven en efficiëntie Verschillende economische theorieën proberen de groei en efficiëntie van de overheid te verklaren: * **Wet van Wagner:** Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot meer behoeften aan orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat hogere overheidsuitgaven met zich meebrengt. * **Displacement effect (Peacock & Wiseman):** Overheidsuitgaven blijven op een hoger niveau na crisissituaties (zoals oorlogen), omdat burgers de daardoor geïntroduceerde diensten blijven wensen en de bijbehorende belastingstijging accepteren. * **Unbalanced growth hypothesis (Baumol):** De groei van de overheidsuitgaven wordt deels verklaard door een lagere productiviteitsgroei in de publieke sector vergeleken met de private sector, terwijl lonen in beide sectoren wel stijgen. * **Concentration effect (Oates):** Overheidsuitgaven stijgen door kapitaalintensieve investeringen in infrastructuur en communicatie ter ondersteuning van technologische vooruitgang en het vermijden van private monopolies. * **Low Efficiency Hypothesis (Orzechowski):** Overheden zouden inherent minder efficiënt zijn dan private sectoren, wat resulteert in hogere uitgaven. * **Borcherding hypothese:** Stijging van overheidsuitgaven is toe te schrijven aan macro-economische factoren zoals economische groei, inflatie en bevolkingsgroei. * **Peltzman hypothese:** Inkomensongelijkheid leidt tot hogere sociale uitgaven en uitgaven voor veiligheid. * **Fiscale illusie (Buchanan):** Belastingbetalers hebben geen accuraat beeld van de fiscale kostprijs van overheidsdiensten, wat de groei van uitgaven faciliteert. * **Electoral cycle hypothesis:** Overheidsuitgaven nemen toe in aanloop naar verkiezingen om kiezers gunstig te stemmen. * **Logrolling hypothese:** Dossiers worden aan elkaar gekoppeld in politieke besluitvorming, wat kan leiden tot hogere uitgaven. * **Partisan hypothese:** Linkse partijen geven doorgaans meer uit, gericht op inkomensondersteuning en publieke dienstverlening. * **Niskanen hypothese:** Overheidsbureaucratieën streven naar macht en aanzien door de omvang van hun diensten te vergroten. * **Pression groups hypothese:** Lobby's en drukkingsgroepen oefenen druk uit op regeringen, wat leidt tot hogere uitgaven. * **De Armey curve:** Dit model stelt dat er een niet-lineair verband is tussen de omvang van de overheid en economische groei. In eerste instantie stimuleren toenemende overheidsuitgaven de economische groei (bv. door investeringen in infrastructuur), maar na een bepaald "tipping point" kan verdere groei van overheidsuitgaven de economische groei remmen. Dit tipping point werd voor enkele opkomende economieën geschat op ongeveer 24,31% van het BBP. ### 3.4 Meting van efficiëntie Efficiëntie wordt gemeten door de verhouding tussen ingezette middelen (input) en gerealiseerde resultaten (output). * **Methodologie:** * **X-as:** Input (bv. overheidsuitgaven) * **Y-as:** Output (bv. onderwijsresultaten, gezondheidszorg) * **Efficiëntiegrens (efficiency frontier):** Dit is een denkbeeldige lijn die de best mogelijke input-output combinaties weergeeft, gebaseerd op "best practices" van de geanalyseerde entiteiten. * **Methoden:** Data Envelopment Analysis (DEA) en Free Disposal Hull (FDH) worden gebruikt om deze grens te bepalen. * **DEA-score:** Varieert tussen 0 en 1. Een score van 1 betekent dat de entiteit op de efficiëntiegrens ligt (efficiënt); een score onder 1 betekent dat er ruimte is voor verbetering (inefficiënt). * **Relatieve meting:** DEA meet efficiëntie relatief ten opzichte van de andere entiteiten in de steekproef. Er wordt geen absolute score toegekend. * **Inputs:** Vaak gemeten aan de hand van overheidsuitgaven, gecategoriseerd volgens de Classification of the Functions of Government (COFOG). * **Outputs:** Complexer te meten. Er zijn diverse indicatoren, waaronder Musgrave-indicatoren (allocatie, stabilisatie, verdeling) en opportuniteitsindicatoren (gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid, mobiliteit). Vaak worden deze gewogen tot een geaggregeerde indicator, zoals de Public Sector Performance (PSP) score. * **Voorbeeld (België):** Studies tonen aan dat België relatief goed presteert op bepaalde outputindicatoren (bv. tevredenheid in de gezondheidszorg), maar minder efficiënt is in termen van uitgaven in vergelijking met andere EU-landen. ### 3.5 Efficiëntie in Nederland en Vlaanderen/België * **Nederland:** * **IPSE Studies:** Een onderzoekscentrum dat de efficiëntie van diverse overheidsdiensten onderzoekt en publiceert. Ze berekenen efficiëntiescores per organisatie. * **Gemiddelde efficiëntiescore:** Ongeveer 74,8%, wat aangeeft dat er ruimte is voor besparing of het verhogen van de output met 25%. * **Factoren die efficiëntie verhogen:** Meer deeltijdse werknemers, hoger aandeel personeelskost, veel anciënniteit, investeringen in opleiding. * **Factoren die efficiëntie verlagen:** Veel absenteïsme, hoog aandeel vastbenoemd personeel. * **Hoger onderwijs:** Productiviteit is gestegen door meer studenten per docent, efficiënter personeelsgebruik en beleidsmaatregelen zoals de invoering van bachelor- en masterprogramma's. * **Ziekenhuizen:** Tussen 2014 en 2019 daalde de productiviteit ondanks meer middelen, wat een voorbeeld is van het "Baumol-effect". * **Vlaanderen/België:** * **Gebrek aan officiële statistieken:** België heeft geen officiële productiviteitsstatistieken voor de overheid. Onderzoek is voornamelijk academisch. * **Burgersperceptie:** Minder dan 1 op 5 respondenten vindt dat de Vlaamse overheid efficiënt functioneert (18% in 2024). Dit beeld is redelijk stabiel over de tijd. Laaggeschoolden en inwoners van grootsteden/centrumsteden schatten de efficiëntie iets milder in. * **Huidige initiatieven:** * **Brede heroverwegingen:** Grondige onderzoeken van beleid met budgettaire impact om beleidsopties voor doelmatiger beleid aan te bieden. * **Uitgaventoetsingen:** Systematische onderzoeken van uitgavencategorieën met substantiële budgettaire impact om de effectiviteit of doelmatigheid te verbeteren. * **Determinanten van efficiëntie (vooral voor lokale besturen):** * **Positieve invloed:** Grotere gemeenten, hoger opgeleid personeel/actieve burgerparticipatie, grotere commerciële sector, betrokkenheid van kiezers. * **Negatieve invloed:** Hoge fiscale draagkracht (rijkere gemeenten kunnen meer verspillen), ruime belastingontvangsten, grote financiële middelen (bv. dotaties uit gemeentefonds), bevolkingsdichtheid (complexiteit beheer), linkse coalities (focus op herverdeling). * **Ruimtelijke interactie:** Gemeenten kunnen efficiëntie-initiatieven van buurgemeenten overnemen ("mimicking" of "spatial dependence"). ### 3.6 Uitdagingen voor efficiëntieverbetering * **Schaalvergroting:** Grotere organisaties zijn niet altijd efficiënter. Na een initiële daling kunnen de kosten weer stijgen (U-vormige curve). * **Personeelsafbouw:** Minder personeel leidt niet automatisch tot meer efficiëntie. Taakverdeling en -inhoud zijn cruciaal. * **Complexe regelgeving:** Vage definities en ingewikkelde procedures leiden tot vertraging en frustratie. * **Slechte digitale samenwerking:** Gebrek aan interoperabiliteit tussen overheidsplatformen vereist manuele data-overdracht. * **Duplicatie van beleid en bevoegdheden:** Overlap tussen overheidsniveaus kan leiden tot dubbel werk en inefficiënt beleid. * **Ziekte van Baumol:** Loonstijgingen in de publieke sector zonder overeenkomstige productiviteitsstijging, door de arbeidsintensieve aard van publieke diensten en moeilijkere automatisering. * **"Supply-induced demand" (Wet van Bowen):** Meer beschikbare middelen leiden tot hogere uitgaven, niet noodzakelijk door een hogere noodzaak, maar simpelweg omdat het geld er is. * **Verzelfstandiging van uitvoeringsagentschappen:** Autonome uitvoeringsagentschappen met duidelijke doelen en outputgerichtheid kunnen efficiënter werken dan centrale administraties. ### 3.7 Determinanten van efficiëntie volgens onderzoek Academisch onderzoek, voornamelijk gericht op lokale besturen, identificeert een reeks determinanten: * **Factoren die efficiëntie verhogen:** * Omvang van de gemeente (schaalvoordelen) * Hoger opleidingsniveau van de bevolking * Betrokkenheid van burgers/kiezers * Omvang van de commerciële sector * Tarieven van de onroerende voorheffing * **Factoren die efficiëntie verlagen:** * Hoge fiscale draagkracht (ruime financiële middelen) * Afhankelijkheid van subsidies/dotaties (bv. gemeentefonds) * Gemiddeld mediaaninkomen van de bevolking (indicatie van rijkdom) * Bevolkingsdichtheid (complexiteit van beheer) * Publieke schuld * Linkse politieke coalities (focus op herverdeling) * Grote politieke fragmentatie (kan leiden tot complexiteit) De studie van Balaguer-Coll et al. (2019) onderstreept het belang van ruimtelijke interactie tussen gemeenten, waarbij de efficiëntie van buurgemeenten de eigen efficiëntie positief kan beïnvloeden. --- # Verband tussen overheidsuitgaven en economische groei Dit onderwerp onderzoekt de relatie tussen de omvang van de overheid en economische groei, met specifieke aandacht voor de Armey curve en het concept van een kantelpunt waar hogere overheidsuitgaven de groei kunnen remmen. ### 4.1 De Armey curve: een niet-lineair verband Traditioneel werd aangenomen dat wijzigingen in overheidsuitgaven een effect hadden op het niveau van het Bruto Binnenlands Product (BBP) op lange termijn, maar niet op de onmiddellijke economische groei. Moderne endogene groeimodellen hebben echter aangetoond dat er wel degelijk een effect kan zijn op de groeivoet van het BBP op lange termijn. Meer recent is er een literatuur ontstaan die wijst op mogelijke **niet-lineaire effecten** van overheidsuitgaven op economische groei. Dit idee wordt samengevat in de zogenaamde **Armey curve**. Deze curve stelt dat in een eerste fase toenemende overheidsuitgaven stimulerend werken voor de economische groei. Dit komt doordat de overheid kan investeren in publieke goederen en diensten zoals onderwijs, infrastructuur en welzijn, wat de productiviteit en de economische activiteit ten goede komt. Echter, op een bepaald moment bereikt dit effect een **saturatiepunt**. Na dit punt zal een verdere toename van de publieke uitgaven leiden tot een **reductie van de economische groei**. Dit wordt weergegeven door een **omgekeerde U-vormige curve** (inverted U-shaped curve). #### 4.1.1 Het kantelpunt Het kritieke punt waarop hogere overheidsuitgaven de groei remmen, wordt het **"tipping point"** of **kantelpunt** genoemd. Een studie naar Zuidoost-Aziatische landen, BRIC-landen en andere opkomende economieën identificeerde dit kantelpunt voor overheidsuitgaven die **24,31% van het BBP** bedragen. Tot dit percentage leidt een verdere groei van de overheidsuitgaven tot een grotere economische groei. Na dit punt neemt de groeivoet van de economie substantieel af. > **Tip:** De reden voor deze negatieve impact na het kantelpunt is gerelateerd aan de belastingsdruk. Als de uitgavedruk blijft stijgen, wordt de druk op inkomens en vermogens zo groot dat individuen en bedrijven ontmoedigd worden om te werken of te ondernemen. Dit kan leiden tot kapitaalvlucht, verminderde productiviteit en uiteindelijk tot een negatieve spiraal voor de economische groei. #### 4.1.2 Empirische context * **Groeiende overheidsuitgaven:** Over de tijd heen is er in veel OESO-landen, waaronder België, een gestage stijging van de overheidsuitgaven als percentage van het BBP vastgesteld. Dit patroon is vaak zichtbaar tijdens periodes van economische, financiële of gezondheidscrises, maar ook daarbuiten is er een algemene stijgende trend. * **Vergelijking met buurlanden:** België behoort tot de landen met een hoog overheidsbeslag. In vergelijking met buurlanden geeft België beduidend meer uit aan algemene overheidsdienstverlening, economisch beleid (zoals steun aan publiek transport en bedrijven) en onderwijs. Daarentegen geeft België minder uit aan gezondheidszorg, sociale woningsbouw en defensie. ### 4.2 Factoren die de omvang van de overheid verklaren Er zijn diverse economische, politieke en sociale factoren die de groei van de overheidsuitgaven verklaren: * **Wet van Wagner:** Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot hogere behoeften aan orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat resulteert in hogere overheidsuitgaven. * **Displacement effect:** Overheidsuitgaven stijgen permanent na crises zoals oorlogen of sociale schokken, omdat burgers de daaruit voortvloeiende diensten blijven wensen en de tijdelijke belastingverhogingen accepteren. * **Unbalanced growth hypothesis (Baumol):** De productiviteit in de publieke sector stijgt trager dan in de private sector, terwijl lonen wel meestijgen, wat leidt tot hogere uitgaven zonder overeenkomstige productiviteitsgroei. * **Concentration effect (Oates):** Overheden investeren in kapitaalintensieve sectoren (transport, energie, infrastructuur) om technologische vooruitgang te ondersteunen en monopolies te vermijden. * **Low Efficiency Hypothesis (Orzechowski):** Overheden zijn inherent minder efficiënt dan private sectoren, wat resulteert in hogere uitgaven. * **Borcherding hypothese:** Economische groei, inflatie en bevolkingsgroei stimuleren de overheidsuitgaven. * **Peltzman hypothese:** Inkomensongelijkheid leidt tot hogere sociale uitgaven en uitgaven voor veiligheid. * **Fiscale illusie (Buchanan):** Belastingbetalers hebben geen accuraat beeld van de fiscale kostprijs van overheidsdiensten, waardoor uitgaven kunnen blijven aangroeien. * **Electoral cycle hypothesis:** Overheidsuitgaven stijgen in de aanloop naar verkiezingen om kiezers te bevoordelen en zo stemmen te winnen. * **Logrolling hypothese:** Politieke besluitvorming waarbij dossiers aan elkaar gekoppeld worden in plaats van rationeel gekozen, leidt tot hogere uitgaven. * **Partisan hypothesis:** Linkse partijen hebben de neiging om hogere overheidsuitgaven na te streven ten gunste van inkomensondersteuning en publieke dienstverlening. * **Niskanen hypothese:** Bureaucratieën streven naar macht en aanzien door de omvang van hun diensten te vergroten. * **Pression groups hypothese:** Lobby's en drukkingsgroepen oefenen constante druk uit op de regering, wat leidt tot stijgende overheidsuitgaven. > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat de Armey curve een vereenvoudigd model is. De werkelijkheid is complex en wordt beïnvloed door een combinatie van de hierboven genoemde factoren. De precieze locatie van het kantelpunt kan variëren per land en tijdsperiode. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Uitgavendruk | Dit is een economische maatstaf die de totale overheidsuitgaven uitdrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Het geeft een indicatie van de omvang van de overheid ten opzichte van de totale economische productie van een land. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | Het Bruto Binnenlands Product (BBP) vertegenwoordigt de totale monetaire waarde van alle finale goederen en diensten geproduceerd binnen een land gedurende een specifieke periode (meestal een jaar). Het is een primaire indicator voor de economische activiteit en omvang van een economie. | | Primaire uitgavendruk | Dit is een specifieke manier om de overheidsuitgaven te meten, waarbij de rentelasten op de publieke schuld niet worden meegerekend. Het doel is om de werkelijke bestedingspatronen van de overheid te vergelijken zonder de invloed van rentebetalingen, die sterk kunnen variëren tussen landen. | | COFOG | De Classification of the Functions of Government (COFOG) is een classificatiesysteem ontwikkeld door de OESO om overheidsuitgaven te categoriseren op basis van de functies die de overheid vervult, zoals gezondheidszorg, onderwijs en defensie. Het stelt landen in staat om hun uitgaven op een gestandaardiseerde manier te vergelijken. | | Allocatieve efficiëntie | Dit type efficiëntie verwijst naar het vermogen van een overheid om de juiste dingen te doen en middelen toe te wijzen aan de behoeften van de juiste bevolkingsgroepen. Het gaat erom of de overheidsuitgaven daadwerkelijk de grootste maatschappelijke meerwaarde opleveren. | | Dynamische efficiëntie | Dynamische efficiëntie beoordeelt of een overheid in staat is om door de tijd heen efficiënt te blijven handelen, ondanks veranderingen zoals technologische ontwikkelingen, nieuwe regels en veranderingen in de maatschappij. Het benadrukt het belang van innovatie en aanpassingsvermogen. | | Technische efficiëntie | Technische efficiëntie, ook wel doelmatigheid genoemd, richt zich op het maximaliseren van de output bij een gegeven input, of het minimaliseren van de input voor een bepaalde output. Het is een maat voor de productiviteit en wordt vaak vergeleken tussen organisaties of sectoren. | | Armey curve | De Armey curve is een economisch concept dat de relatie tussen de omvang van de overheid (gemeten als percentage van het BBP) en de economische groei weergeeft. Het suggereert dat toenemende overheidsuitgaven aanvankelijk de groei stimuleren, maar na een bepaald punt de groei kunnen remmen. | | Data Envelopment Analysis (DEA) | Data Envelopment Analysis (DEA) is een niet-parametrische wiskundige methode die wordt gebruikt om de relatieve efficiëntie van beslissingseenheden (zoals overheidsinstellingen) te meten. Het vergelijkt de input-output combinaties van verschillende eenheden om een "efficiëntiegrens" te bepalen. | | Efficiëntiegrens | De efficiëntiegrens, ook wel efficiency frontier genoemd, vertegenwoordigt de best mogelijke input-output combinaties die zijn waargenomen in een groep vergelijkbare eenheden. Eenheden die op deze grens liggen, worden als efficiënt beschouwd, terwijl eenheden eronder ruimte voor verbetering hebben. | | Supply-induced demand (vraag gestuurd door aanbod) | Dit concept, gerelateerd aan de Wet van Bowen, stelt dat het bestaan van middelen of faciliteiten (het aanbod) de vraag naar diensten kan creëren, in plaats van andersom. In de publieke sector betekent dit dat beschikbare financiële middelen de neiging hebben te worden uitgegeven, zelfs zonder een directe noodzaak. | | Baumol effect (Ziekte van Baumol) | Het Baumol effect beschrijft de situatie in de publieke sector waarbij de lonen stijgen, maar de productiviteit niet in gelijke mate toeneemt, voornamelijk omdat veel publieke diensten arbeidsintensief zijn en minder vatbaar voor technologische verbeteringen. Dit leidt tot stijgende loonkosten zonder een corresponderende productiviteitsgroei. | | Peer/spatiale effecten | Peer- of spatiale effecten verwijzen naar de invloed die de efficiëntie of het beleid van naburige of vergelijkbare organisaties (zoals gemeenten) kan hebben op de eigen efficiëntie. Gemeenten kunnen "naar elkaar kijken" en elkaars praktijken imiteren, wat leidt tot ruimtelijke afhankelijkheid. |

# De omvang en samenstelling van de overheidsuitgaven in België Dit onderwerp duikt in de omvang van de Belgische overheidsuitgaven, uitgedrukt als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), vergelijkt deze met andere landen en ontleedt de uitgaven volgens de Eurostat-classificatie, met specifieke aandacht voor de COFOG-indeling en de belangrijkste uitgavenposten [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.1 De uitgavendruk als kengetal #### 1.1.1 Het uitdrukken van overheidsuitgaven als percentage van het BBP Het belangrijkste kengetal om het belang van overheidsuitgaven te meten is hun uitdrukking als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit percentage, ook wel de uitgavendruk genoemd, geeft de omvang van de overheidsuitgaven weer ten opzichte van de totale economische productie van een land. De overheidsuitgaven vloeien voort uit de publieke dienstverlening en de inkomensondersteuning die overheden bieden [3](#page=3). #### 1.1.2 Methodes voor het meten van de uitgavendruk Er zijn twee manieren om de uitgavendruk te meten: * **Totale overheidsuitgaven inclusief rentelasten:** Dit betreft de volledige uitgaven van de overheid, inclusief de rentelasten die voortvloeien uit de publieke schuld [3](#page=3). * **Primaire uitgavendruk (exclusief rentelasten):** Dit kengetal sluit de rentelasten op de publieke schuld uit en wordt berekend als de totale overheidsuitgaven zonder de rentelasten. De redenering hierachter is dat overheden meer directe controle hebben over de primaire uitgaven dan over rentelasten, die afhankelijk zijn van marktomstandigheden en de omvang van de schuld. Volgens Eurostat is de primaire uitgavendruk een belangrijkere maatstaf voor internationale vergelijkingen van het bestedingspatroon, aangezien landen aanzienlijke verschillen kunnen vertonen in hun rentelasten [3](#page=3). #### 1.1.3 Cijfers voor België In 2019 bedroegen de totale overheidsuitgaven in België 52,1% van het BBP. Dit betekent dat voor elke euro aan productie, de overheid 52,1 eurocent uitgaf. Door de Covid-19 crisis steeg dit kengetal tot 53,9% in 2021, waarvan 2,4% toe te schrijven was aan steunmaatregelen ter ondersteuning van burgers en sectoren [3](#page=3). #### 1.1.4 Internationale vergelijking België behoort tot de landen met een hoog overheidsbeslag. Over de tijd heen lopen de patronen van de Belgische overheidsuitgaven grotendeels gelijk met het EU-gemiddelde, wat de invloed van het Europees begrotingskader weerspiegelt. Internationaal gezien heeft enkel Frankrijk en Finland een hoger overheidsbeslag dan België. De primaire druk van België is na Frankrijk en Finland het hoogst van alle Eurozone-landen [3](#page=3). > **Tip:** Het onderscheid tussen de totale en primaire uitgavendruk is cruciaal voor internationale vergelijkingen, omdat rentelasten sterk kunnen variëren tussen landen. ### 1.2 De Eurostat classificatie van overheidsuitgaven Eurostat hanteert twee classificaties voor overheidsuitgaven [4](#page=4). #### 1.2.1 Classificatie naar aard van de uitgaven De eerste classificatie deelt uitgaven in naar hun aard, zoals subsidies, inkomenssteun aan werknemers, intermediaire consumptie, sociale voordelen, bruto kapitaalvorming en andere transfers. Deze classificatie wordt minder vaak gebruikt in de analyse [4](#page=4). #### 1.2.2 Classificatie naar functies van de overheid (COFOG) De tweede en meer gebruikte classificatie is gebaseerd op de functies van de overheid, de zogenaamde Classification of the Functions of Government (COFOG). Deze classificatie, ontwikkeld door de OESO, identificeert tien hoofdfuncties [4](#page=4): * Algemene publieke dienstverlening * Defensie * Publieke veiligheid * Economische zaken * Bescherming van het leefmilieu * Woonbeleid * Gezondheidszorg * Recreatie, cultuur en religie * Onderwijs * Sociale bescherming ### 1.3 Samenstelling van de Belgische overheidsuitgaven (COFOG-analyse) De analyse van de Belgische overheidsuitgaven volgens de COFOG-indeling toont de volgende verdeling: * **Sociale bescherming en gezondheidszorg:** Deze twee posten vormen meer dan de helft van alle overheidsuitgaven. Sociale bescherming alleen al vertegenwoordigt 37% van het totaal, terwijl gezondheidszorg 15% bedraagt [5](#page=5). * **Andere belangrijke uitgavenposten (elk 12-13% van het totaal):** * **Algemene publieke dienstverlening:** Dit omvat de staatsadministratie en controlefuncties op federaal, lokaal en regionaal niveau [5](#page=5). * **Onderwijs:** Op Vlaams niveau is onderwijs een zeer grote post, maar op Belgisch niveau als lidstaat is het aandeel lager, hoewel nog steeds aanzienlijk [5](#page=5). * **Economisch beleid:** Dit betreft onder meer subsidies die aan ondernemingen worden verleend [5](#page=5). ### 1.4 Vergelijking met buurlanden (COFOG-analyse door NBB) Om te bepalen of België meer uitgeeft aan specifieke overheidsfuncties dan vergelijkbare landen, voerde de Nationale Bank van België (NBB) een COFOG-analyse uit. Hierbij werd de afwijking ten opzichte van het gemiddelde van de ons omringende landen in procentpunten van het BBP berekend. Donkerrode cellen in de analyse duiden op een grotere positieve afwijking (hogere uitgaven in België), terwijl blauwe cellen wijzen op een negatieve afwijking (lagere uitgaven in België) [6](#page=6). #### 1.4.1 Gebieden waar België meer uitgeeft dan buurlanden België geeft beduidend meer uit aan de volgende functies in vergelijking met de buurlanden: * **Algemene overheidsdienstverlening:** Een stijging van +1.8 procentpunten van het BBP. Dit wordt met name toegeschreven aan hogere uitgaven voor basisonderzoek, publieke administraties, organen en de betaling van interesten op de publieke schuld [6](#page=6). * **Economisch beleid:** Een stijging van +2.3 procentpunten van het BBP. Dit komt door hogere steun aan openbaar vervoer (zoals NMBS en De Lijn) en een algemeen gulhartiger beleid ten aanzien van bedrijven [6](#page=6). * **Onderwijs:** Een stijging van +1.3 procentpunten van het BBP. Hierbij zijn de uitgaven voor lager en secundair onderwijs hoger [6](#page=6). #### 1.4.2 Gebieden waar België minder uitgeeft dan buurlanden België geeft minder uit aan de volgende functies in vergelijking met de buurlanden: * **Gezondheidszorg (en sociale woningsbouw):** Ongeveer 0,5 procentpunt BBP minder dan de referentiegroep [6](#page=6). * **Defensie:** Ook hier geeft België minder uit dan de referentiegroep [6](#page=6). > **Tip:** De COFOG-analyse biedt een gedetailleerd inzicht in waar overheidsgeld precies naartoe gaat en hoe België zich positioneert ten opzichte van zijn buurlanden. Focus op de grotere afwijkingen om de meest significante verschillen te identificeren. --- # Verantwoordelijkheden en verdeling van overheidsuitgaven per overheidsniveau Dit deel van de analyse onderzoekt de verdeling van de overheidsuitgaven binnen de Belgische federale staat, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen de federale overheid en sociale zekerheid enerzijds, en de gewesten, gemeenschappen en lokale besturen anderzijds. Specifieke uitgavenposten per niveau, zoals die van de federale overheid, de regio's (met focus op Vlaanderen) en de lokale besturen, worden besproken. ### 2.1 Concept van overheidsniveaus in België Gezien de federale aard van België, zijn er meerdere overheidsniveaus verantwoordelijk voor de overheidsuitgaven. Voor de analyse van deze uitgaven wordt er gewerkt met twee entiteiten [7](#page=7): 1. **Entiteit 1:** De federale overheid en de sociale zekerheid [7](#page=7). 2. **Entiteit 2:** De gewesten, gemeenschappen en de lokale besturen, inclusief provincies, autonome gemeentebedrijven en welzijnsverenigingen [7](#page=7). ### 2.2 Verdeling van de totale overheidsuitgaven . In 2019 bedroeg het aandeel van entiteit 2 (gewesten, gemeenschappen en lokale besturen) 47% van de totale Belgische overheidsuitgaven. Drie belangrijke COFOG-functies waar België hogere uitgaven in procentpunten van het bbp heeft vergeleken met buurlanden, zijn toegewezen aan entiteit 2, met name onderwijs en economisch beleid. Algemene overheidsdienstverlening valt daarentegen hoofdzakelijk onder entiteit 1, vanwege de federale verantwoordelijkheid voor de staatschuld [8](#page=8). ### 2.3 Begroting van de federale overheid Volgens het Rekenhof had de federale staat in haar begroting voor 2022 112,6 miljard euro aan uitgavenkredieten ingeschreven. Zonder de aflossing van de staatsschuld, kwam de uitgavenlast neer op 81 miljard euro. Deze uitgaven werden als volgt verdeeld [8](#page=8): * 30,4%: Uitgaven voor eigen federale overheidsdiensten (FOD's) [8](#page=8). * 27,6%: Uitgaven voor de sociale zekerheid [8](#page=8). * 18,2%: Transfers naar gewesten en gemeenschappen via de bijzondere financieringswet [8](#page=8). * 7,8%: Intrestlasten op de staatsschuld [8](#page=8). * 5%: Afdrachten aan de Europese Unie [8](#page=8). ### 2.4 Uitgaven van regio's (Vlaanderen, 2022) De uitgavenposten van de regio's zijn direct gekoppeld aan de bevoegdheden die tijdens de verschillende staatshervormingen zijn overgedragen. Voor Vlaanderen in 2022 waren de top 3 uitgavenposten [9](#page=9): 1. **Onderwijs & vorming:** 27% van de Vlaamse uitgaven [9](#page=9). 2. **Welzijn, volksgezondheid & gezin:** 27% van de Vlaamse uitgaven [9](#page=9). 3. **Economische zaken** (voornamelijk subsidies aan bedrijven en O&O) **en mobiliteit:** 19% van de Vlaamse uitgaven [9](#page=9). Het belang van de regio's in de publieke uitgaven is aanzienlijk toegenomen na de diverse staatshervormingen, met een duidelijke piek in 2014 als gevolg van nieuwe overgedragen bevoegdheden. De uitgaven zijn in het algemeen blijven stijgen [9](#page=9). ### 2.5 Uitgaven van lokale besturen Voor lokale besturen, zoals gemeenten en OCMW's, bedragen de uitgaven meer dan 20 miljard euro, wat neerkomt op ongeveer een derde van de Vlaamse overheid. Van elke 100 euro uitgaven op gemeentelijk niveau gaat [10](#page=10): * 22 euro naar algemeen overheidsbestuur, wat ook dotaties voor het gemeentefonds omvat [10](#page=10). * Zorg en opvang zijn eveneens belangrijke uitgavencategorieën [10](#page=10). * Cultuur en vrije tijd zijn goed voor circa 13% van de uitgaven [10](#page=10). * Veiligheid en mobiliteit vervolledigen de top 5 uitgavendomeinen [10](#page=10). Ondanks de algemene indeling van de uitgaven, variëren de totale uitgaven per inwoner sterk tussen de gemeenten. Factoren die hierbij een rol spelen zijn onder andere de verstedelijkingsgraad en de specifieke noden van gemeenten, zoals kustgemeenten die hogere uitgaven per inwoner hebben vanwege investeringen in veiligheid en infrastructuur ten gevolge van een hoge bevolkingsdichtheid [11](#page=11). > **Tip:** Het is essentieel om het onderscheid tussen entiteit 1 en entiteit 2 te begrijpen, aangezien dit de basis vormt voor de analyse van de overheidsuitgaven in België. De toegenomen bevoegdheden van de gewesten en gemeenschappen na staatshervormingen hebben hun aandeel in de uitgaven significant vergroot. --- # Economische theorieën en factoren die de groei van overheidsuitgaven verklaren Dit onderwerp onderzoekt de economische, politieke en sociale theorieën en factoren die de toenemende omvang van overheidsuitgaven in de loop van de tijd verklaren, evenals het verband tussen de omvang van de overheid en economische groei. ### 3.1 Evolutie van overheidsuitgaven Onderzoekers hebben zich gericht op het verklaren van de groei van de overheidsomvang, die in veel OESO-landen, waaronder België, als percentage van het bruto binnenlands product (bbp) sinds de Tweede Wereldoorlog een gestage stijging vertoont. De Wet van Wagner stelt dat overheidsuitgaven per hoofd van de bevolking in de tijd stijgen. Sterke stijgingen van overheidsuitgaven worden vaak waargenomen tijdens crisissituaties, zoals de jaren '70, de periode 2008-2010 en de periode vanaf 2020. Een opmerkelijke uitzondering was de periode van consolidatie in de jaren '80, mede gedreven door de voorbereiding op de toetreding tot de euro [12](#page=12) [15](#page=15). De conjunctuur speelt een belangrijke rol in overheidsuitgaven en -inkomsten; in tijden van economische groei stijgen de inkomsten vanzelf door meer werkgelegenheid en hogere inkomens, terwijl de uitgaven voor bijvoorbeeld werkloosheidsuitkeringen dalen. Omgekeerd verslechtert het begrotingssaldo bij negatieve economische groei [13](#page=13). ### 3.2 Factoren die overheidsuitgaven beïnvloeden De groei van overheidsuitgaven kan worden ingedeeld in drie hoofdcategorieën: economische, politieke en sociale factoren [14](#page=14). #### 3.2.1 Economische factoren Verschillende economische theorieën proberen de groei van overheidsuitgaven te verklaren: * **Wet van Wagner**: Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot meer behoeften op het gebied van orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat resulteert in hogere overheidsuitgaven [15](#page=15). * **Displacement effect (Peacock & Wiseman)**: De verhouding van overheidsuitgaven tot het bbp blijft meestal constant, behalve tijdens oorlogen of sociale crises. Na deze gebeurtenissen blijven de uitgaven op een hoger niveau omdat burgers de bijbehorende diensten wensen en de belastingstijgingen accepteren [15](#page=15). * **Unbalanced growth hypothesis (Baumol)**: De groei van de overheid wordt verklaard doordat de productiviteit in de publieke sector minder stijgt dan in de private sector, terwijl het loonpeil voor ambtenaren wel meestijgt met het private sector loonpeil [15](#page=15). * **Concentration effect (Oates)**: Overheidsuitgaven stijgen doordat overheden zich richten op kapitaalintensieve investeringen in transport, energie, infrastructuur en communicatie om technologische vooruitgang te ondersteunen en private monopolies te vermijden [15](#page=15). * **Low Efficiency Hypothesis (Orzechowski)**: De overheid wordt gekenmerkt door een lagere efficiëntie dan de private sector, wat leidt tot hogere overheidsuitgaven [15](#page=15). * **T. Borcherding hypothese**: Stijging van overheidsuitgaven is te wijten aan economische groei, inflatie en bevolkingsgroei [15](#page=15). * **S. Peltzman hypothese**: Inkomensongelijkheid leidt tot meer druk op de overheidsuitgaven, met name voor sociale uitgaven en veiligheidsmaatregelen [15](#page=15). * **Fiscale illusie (Buchanan)**: Belastingbetalers hebben geen volledig beeld van de fiscale kostprijs van overheidsdiensten, waardoor uitgaven kunnen blijven groeien [16](#page=16). #### 3.2.2 Politieke factoren * **Electoral cycle hypothesis**: Overheidsuitgaven stijgen vooral in pre-verkiezingsjaren om kiezers gunstig te stemmen door middel van overheidsmiddelen en -diensten. Dit kan leiden tot politieke business cycles waarbij begrotingen ontsporen [14](#page=14) [16](#page=16). * **Logrolling hypothesis**: In de politieke besluitvorming worden dossiers aan elkaar gekoppeld in plaats van dat er een keuze wordt gemaakt tussen dossiers, wat leidt tot stijgende uitgaven [16](#page=16). * **Partisan hypothesis**: Linkse partijen laten de overheidsuitgaven sneller oplopen omdat zij inkomensondersteuning en publieke dienstverlening prefereren boven een begroting in evenwicht, wat overeenkomt met de voorkeuren van hun achterban [16](#page=16). * **Niskanen hypothesis**: De groei van overheidsuitgaven is een gevolg van overheidsbureaucratieën die streven naar macht en aanzien, afgeleid van de omvang van hun diensten [16](#page=16). #### 3.2.3 Sociale factoren * **Sociale factoren**: Sociale problemen, mede door de bevolkingsdichtheid in steden, kunnen leiden tot hogere uitgaven voor bijvoorbeeld veiligheid [14](#page=14). * **Pression groups hypothesis**: Bestuurders kunnen de druk van lobby's en drukkingsgroepen op de regering niet weerstaan, wat resulteert in een gestage stijging van overheidsuitgaven [16](#page=16). ### 3.3 Het verband tussen de omvang van de overheid en economische groei: de Armey curve De invloed van hogere overheidsuitgaven op economische groei is een onderwerp van discussie. Neoklassieke economisten en endogene groeimodellen hebben zich hierover gebogen. Recente literatuur wijst echter op mogelijke niet-lineaire effecten, samengevat in de **Armey curve** [16](#page=16). De Armey curve stelt dat: 1. In een eerste fase zijn toenemende overheidsuitgaven stimulerend voor de economische groei. Dit geldt voor publieke investeringen in onderwijs, wegen en welzijn [17](#page=17). 2. Op een bepaald punt bereikt dit effect saturatie [17](#page=17). 3. Na dit punt leidt een verdere toename van publieke uitgaven tot een reductie van de economische groei [17](#page=17). Dit wordt weergegeven als een **omgekeerde U-vormige curve** (inverted U-shaped curve) [17](#page=17). Een studie naar Zuidoost-Aziatische, BRIC- en andere opkomende landen identificeerde een kantelpunt ("tipping point") bij overheidsuitgaven van 24,31% van het bbp. Boven dit punt neemt de economische groei substantieel af. Dit komt doordat een hoge uitgavedruk kan leiden tot een verhoogde druk op inkomens en vermogens, waardoor mensen stoppen met werken of ondernemen, bedrijven naar het buitenland verplaatsen, wat leidt tot minder bedrijven, meer werkloosheid en een negatieve spiraal. De belastingdruk heeft dus een impact op de economische groei [17](#page=17) [18](#page=18). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Uitgavendruk | De publieke uitgaven uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), wat de omvang van de overheidsbestedingen ten opzichte van de totale economische productie aangeeft. | | Primaire uitgavendruk | De totale overheidsuitgaven exclusief de rentelasten op de publieke schuld, gebruikt om het bestedingspatroon van overheden internationaal beter vergelijkbaar te maken, aangezien rentelasten sterk kunnen variëren tussen landen. | | COFOG (Classification of the Functions of Government) | Een internationale classificatie, ontwikkeld door de OESO, die overheidsuitgaven indeelt volgens de functies van de overheid, zoals gezondheidszorg, onderwijs, defensie en sociale bescherming, om een gestandaardiseerde analyse mogelijk te maken. | | Sociale bescherming | Een brede categorie van overheidsuitgaven die gericht is op het bieden van inkomensoverdracht aan burgers in geval van ziekte, werkloosheid, ouderdom, gezinslasten en andere sociale risico's, en vormt een aanzienlijk deel van de totale overheidsuitgaven. | | Algemene publieke dienstverlening | Omvat uitgaven gerelateerd aan de staatsadministratie, het functioneren van overheidsorganen, basisonderzoek, en de aflossing van en rentebetalingen op de publieke schuld, wat een belangrijk deel uitmaakt van de overheidsuitgaven. | | Economisch beleid | Uitgaven die gericht zijn op het beïnvloeden van de economie, zoals subsidies aan bedrijven, investeringen in infrastructuur, en ondersteuning van sectoren, met als doel economische groei, werkgelegenheid en concurrentievermogen te bevorderen. | | Federale overheid + sociale zekerheid | De eerste entiteit in de Belgische overheidsstructuur, die verantwoordelijk is voor nationale aangelegenheden en de financiering van het sociale zekerheidssysteem, wat een groot deel van de totale overheidsuitgaven vertegenwoordigt. | | Gewesten, gemeenschappen en lokale besturen | De tweede entiteit in de Belgische overheidsstructuur, die bevoegdheden heeft op regionaal en lokaal niveau, waaronder onderwijs, gezondheidszorg en ruimtelijke ordening, en een significant aandeel in de totale overheidsuitgaven heeft. | | Automatische stabilisator | Mechanismen binnen de economie, zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen, die automatisch de conjunctuurschommelingen dempen door de overheidsinkomsten en -uitgaven aan te passen zonder specifieke beleidsinterventie. | | Wet van Wagner | Een economische theorie die stelt dat toenemende industrialisatie en welvaart leiden tot een groeiende vraag naar overheidsdiensten zoals orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat resulteert in hogere overheidsuitgaven. | | Displacement effect | Een hypothese die suggereert dat overheidsuitgaven, na schokken zoals oorlogen of crises, op een hoger niveau blijven door de acceptatie van hogere belastingen door burgers voor de bijbehorende diensten, waardoor de relatieve omvang van de overheid permanent toeneemt. | | Unbalanced growth hypothesis (Baumol) | Stelt dat de groei van de overheidsuitgaven wordt veroorzaakt doordat de productiviteit in de publieke sector minder stijgt dan in de private sector, terwijl lonen in beide sectoren wel toenemen, wat leidt tot hogere kosten in de publieke sector. | | Armey curve | Een grafische weergave die het niet-lineaire verband tussen de omvang van overheidsuitgaven als percentage van het BBP en economische groei illustreert, waarbij een initiële stijging van uitgaven de groei stimuleert, maar een verdere toename tot saturatie en vervolgens tot een reductie van de groei leidt. | | Kantelpunt (Tipping point) | Het specifieke niveau van overheidsuitgaven als percentage van het BBP waarbij de stimulerende invloed op economische groei verzadigd raakt en een verdere toename juist leidt tot een afname van de groeivoet, zoals gesuggereerd door de Armey curve. |

# Definitie en vormen van overheidsdoelmatigheid Dit onderwerp verkent de verschillende definities en toepassingen van overheidsdoelmatigheid, waarbij de nadruk ligt op allocatieve, dynamische en technische efficiëntie. ### 1.1 De kern van overheidsdoelmatigheid Overheidsdoelmatigheid, ook wel efficiëntie genoemd, verschuift de focus van het *effectief* bereiken van doelen naar *hoe goed* middelen worden ingezet om deze doelen te realiseren. Overheden staan onder druk om meer te doen met minder middelen, zowel door begrotingsdiscipline als door maatschappelijke verwachtingen. Het begrijpen van de verschillende vormen van efficiëntie is cruciaal voor het meten en verbeteren van de prestaties van de overheid [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.2 Definitie en vormen van efficiëntie Efficiëntie is geen eenduidig begrip en kan worden onderverdeeld in drie hoofdvormen [1](#page=1): #### 1.2.1 Allocatieve efficiëntie Allocatieve efficiëntie beantwoordt de vraag: "Doen we de juiste dingen voor de juiste mensen?". Dit concept gaat over de keuze van uitgaven en of deze de beoogde doelgroepen bereiken. Een voorbeeld hiervan is het al dan niet toekennen van subsidies aan sectoren waar de maatschappelijke meerwaarde het grootst is [1](#page=1). #### 1.2.2 Dynamische efficiëntie Dynamische efficiëntie richt zich op de vraag: "Blijven we doorheen de tijd efficiënt?". Deze vorm van efficiëntie wordt beïnvloed door innovatie, technologische veranderingen, nieuwe regels en best practices. Een overheid die vandaag efficiënt is, kan dat morgen niet meer zijn als zij zich niet aanpast. Investeringen in de digitalisering van de overheid zijn een voorbeeld van het nastreven van dynamische efficiëntie [1](#page=1). #### 1.2.3 Technische efficiëntie Technische efficiëntie is de vorm van efficiëntie die het meest wordt gemeten en gebruikt. Het wordt gedefinieerd als het realiseren van een maximale output bij een gegeven input, of het minimaliseren van de input voor eenzelfde output. Dit wordt vaak samengevat als productiviteit: de verhouding tussen wat wordt geproduceerd (diensten, beleid) en wat erin wordt gestopt (mensen, geld, tijd) [14](#page=14) [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** In de publieke sector is het meten van technische efficiëntie lastiger omdat de output (zoals welzijn of veiligheid) niet altijd direct meetbaar is. Daarom worden vaak productiviteitsindices vergeleken tussen landen of sectoren. Nederland is hierin een voortrekker met het onderzoekscentrum IPSE Studies [2](#page=2). > **Example:** Gemeente A en B hebben elk 50 ambtenaren. Gemeente A reikt 5.000 rijbewijzen uit, terwijl Gemeente B er slechts 2.000 uitgeeft. In dit geval is Gemeente A technisch efficiënter. In de gezondheidszorg betekent dit dat met evenveel personeel meer patiënten geholpen kunnen worden, wat de technische efficiëntie verhoogt. Echter, als de kwaliteit van de zorg daalt, kan het effectieve rendement lager uitvallen [2](#page=2). ### 1.3 Belang en nut van efficiëntie Hoewel burgers vaak eerlijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid belangrijker vinden dan efficiëntie, is efficiëntie cruciaal, met name in tijden van schaarste. Overheden moeten verantwoorden hoe zij middelen inzetten [3](#page=3). > **Example:** In de Verenigde Staten werd het Department of Efficiency (DOGE) opgericht met het doel de overheid af te slanken en efficiënter te laten functioneren. Elon Musk werd aangesteld om besparingen door te voeren, administratie te verminderen, overheidsdomeinen te verkopen, fraude te bestrijden en ongunstige contracten stop te zetten. Na zijn vertrek bleken sommige besparingen (zoals het vervangen van financiële ambtenaren door IA) echter negatieve gevolgen te hebben, doordat inkomsten niet meer geïnd konden worden en dit uiteindelijk de groei kon vertragen [3](#page=3). ### 1.4 De efficiëntie van de overheid: maatstaven en inzichten Het meten van efficiëntie binnen de overheid houdt in dat wordt nagegaan in hoeverre overheden erin slagen om met hun beschikbare input (bijvoorbeeld middelen) een maximale output (bijvoorbeeld prestaties) te realiseren. Economen hebben hiervoor specifieke grafische methodologieën ontwikkeld, zoals Data Envelopment Analysis (DEA) [14](#page=14). #### 1.4.1 De efficiëntiegrens Bij deze methodologie wordt voor elke overheid een punt bepaald in een grafiek met op de X-as de input (overheidsuitgaven) en op de Y-as de output (onderwijsresultaten, gezondheidszorg, infrastructuur, etc.). De "efficiëntiegrens" of "efficiency frontier" verbindt de best mogelijke input-output combinaties die zijn vastgesteld voor de in de analyse opgenomen landen. Deze grens is tot op zekere hoogte denkbeeldig en vertegenwoordigt de landen met de beste praktijken [14](#page=14). > **Tip:** De ligging van de efficiëntiegrens wordt beïnvloed door het aantal en de aard van de beschouwde landen. De methode meet dus enkel de relatieve efficiëntie ten opzichte van de landen binnen de steekproef [14](#page=14). * **Overheden op de grens:** Deze worden als efficiënt beschouwd, gekenmerkt door een hoge output bij een lage input [15](#page=15). * **Overheden onder de grens:** Deze worden als inefficiënt beschouwd en hebben ruimte voor verbetering met hun middelen. België lag in de betreffende analyse onder de efficiëntiegrens, wat ruimte voor verbetering aangaf [15](#page=15). #### 1.4.2 DEA-efficiëntiescore Elk punt in de grafiek correspondeert met een DEA-efficiëntiescore die varieert tussen 0 en 1. Overheden met een score van 1 liggen op de frontier en zijn efficiënt, terwijl landen met een score onder 1 nog kunnen verbeteren [15](#page=15). #### 1.4.3 Meting van inputs en outputs De inputs worden doorgaans gemeten op basis van overheidsuitgaven uit de nationale rekeningen, vaak ingedeeld per overheidsfunctie volgens de COFOG-classificatie (Classification of the Functions of Government) [15](#page=15). Het bepalen van de outputs is complexer, aangezien overheidsdiensten zelden een prijs hebben. Er zijn diverse manieren om outputs/outcomes te meten, waaronder de Musgrave-indicatoren (gekoppeld aan allocatie, stabilisatie en verdeling) en opportuniteitsindicatoren, die werken met beperkte domeinen zoals gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid en mobiliteit [15](#page=15). > **Tip:** De DEA-methode meet systeemefficiëntie, niet de efficiëntie van individuele diensten [15](#page=15). In België bestaan geen officiële statistieken over de productiviteit van de overheid; de analyse is voornamelijk gebaseerd op academisch onderzoek [14](#page=14). --- # Redenen voor en uitdagingen van overheidsdoelmatigheid Dit deel onderzoekt de redenen voor overheidsdoelmatigheid en de uitdagingen die daarmee gepaard gaan, waarbij de nadruk ligt op de aanhoudende groei van overheidsuitgaven, budgettaire beperkingen en het dalende burgervertrouwen. ## 2. Redenen voor en uitdagingen van overheidsdoelmatigheid De aandacht voor efficiëntie binnen de overheid is cruciaal vanwege diverse factoren die de effectiviteit van publieke diensten onder druk zetten. Dit omvat de aanhoudende groei van overheidsuitgaven, de impact van demografische en beleidsmatige ontwikkelingen, de relatie tussen belastingdruk en concurrentievermogen, en een afnemend vertrouwen van burgers in de overheid [4](#page=4). ### 2.1 Aanhoudende groei van overheidsuitgaven De stijgende overheidsuitgaven worden gedreven door verschillende maatschappelijke ontwikkelingen [4](#page=4): * **Vergrijzing:** Dit leidt tot stijgende zorgkosten [4](#page=4). * **Klimaatbeleid:** Vereist significante investeringen [4](#page=4). * **Migratie, defensie en veiligheid:** Deze gebieden impliceren structurele meeruitgaven [4](#page=4). Deze groei beperkt de financiële ruimte voor nieuw beleid en dwingt tot overwegingen over hoe deze uitgaven gefinancierd kunnen worden [4](#page=4). ### 2.2 Budgettaire uitdagingen en financieringsproblematiek De financiering van de groeiende overheidsuitgaven brengt specifieke uitdagingen met zich mee, met name de impact van een hogere belastingdruk op het concurrentievermogen [4](#page=4). #### 2.2.1 Belastingdruk en concurrentievermogen Een hogere belastingdruk kan leiden tot een verminderd concurrentievermogen van bedrijven en burgers. Wanneer meer uitgaven gepaard gaan met hogere belastingen, worden economische actoren zwaarder belast, wat een negatieve impact kan hebben op economische groei en investeringen [4](#page=4). #### 2.2.2 Het ‘probleem van de prijs’ en burgervertrouwen Er is een waargenomen problematische relatie tussen de betaalde belastingen en de geleverde publieke diensten. Burgers vragen zich af wat de overheid met hun geld doet en ervaren vaak geen directe link tussen de belastingen die zij betalen en de diensten die zij ontvangen. Dit maakt het voor burgers moeilijk om te beoordelen of zij waar voor hun geld krijgen [4](#page=4). #### 2.2.3 De burger als aandeelhouder versus politieke realiteit De verwachting van burgers dat de overheid efficiënt en resultaatgericht opereert, vergelijkbaar met een aandeelhouder die rendement verwacht, botst met de realiteit van politieke aansturing. Factoren zoals de tijdelijkheid van politieke ambten, de versnippering van bevoegdheden en de vorming van coalities leiden vaak tot beleid dat niet altijd continu of consistent is. Daarnaast kan de media-aandacht voor zichtbare resultaten binnen een regeertermijn leiden tot "steekvlambeleid" waarbij plotseling veel geld naar crisissituaties gaat, wat de efficiëntie niet ten goede komt [4](#page=4) [5](#page=5). ### 2.3 Theoretische verklaringen voor inefficiëntie in de publieke sector Verschillende economische theorieën verklaren waarom de overheidsuitgaven en inefficiëntie kunnen toenemen, zelfs zonder duidelijke noodzaak. #### 2.3.1 De ziekte van Baumol De ziekte van Baumol beschrijft hoe lonen in de publieke sector sneller stijgen dan de productiviteit. In tegenstelling tot de private sector, waar technologische vooruitgang de productiviteit kan verhogen en lonen kan ondersteunen, is het werk in de publieke sector vaak arbeidsintensiever en moeilijker te automatiseren. Toch moeten overheden lonen verhogen om personeel aan te trekken, wat resulteert in stijgende loonkosten zonder een corresponderende productiviteitsstijging. Dit effect kan ertoe leiden dat de overheid zelf bijdraagt aan een te grote en dure overheid door voortdurend haar rol uit te breiden [5](#page=5). ##### 2.3.1.1 Empirisch bewijs voor de ziekte van Baumol Onderzoek in Nederland heeft inzicht gegeven in de productiviteitsgroei in verschillende beleidsdomeinen [6](#page=6). * **Beleidsdomeinen:** In sectoren zoals justitie, onderwijs en politie daalde de productiviteit gemiddeld, deels omdat de output moeilijker te meten is ("wat is goed beleid?") [6](#page=6). * **Uitvoeringsorganen:** In uitvoeringsorganen, zoals het CBS en het Kadaster, steeg de productiviteit meestal wel. Deze organisaties staan onder meer politieke druk en werken met duidelijke Key Performance Indicators (KPI's) en meetbare doelstellingen, wat het meten van efficiëntie vergemakkelijkt [6](#page=6). #### 2.3.2 De wet van Bowen De wet van Bowen stelt dat uitgaven de beschikbare middelen volgen; men spendeert wat men krijgt, zelfs zonder concrete noodzaak. Amerikaanse econoom Bowen observeerde dat in publieke instellingen, zoals universiteiten, de uitgaven continu stijgen, onafhankelijk van reële behoeften. Dit fenomeen, "supply-induced demand" genoemd, houdt in dat het aanbod of de beschikbare middelen zelf de vraag creëren. Een voorbeeld hiervan is het uitvoeren van meer medische scans omdat de apparatuur beschikbaar is, niet omdat er meer patiënten zijn die dit nodig hebben. Dit leidt tot kostenstijgingen zonder dat de efficiëntie toeneemt. In de publieke sector betekent dit dat overheden meer uitgeven wanneer de economie goed draait en er meer subsidies beschikbaar zijn, terwijl efficiëntiemaatregelen pas optreden wanneer middelen schaarser worden [7](#page=7). #### 2.3.3 Schaalsvoordelen en coördinatieverlies De stelling dat grotere organisaties efficiënter zijn, is niet altijd waar. In periodes van besparing wordt schaalvergroting vaak nagestreefd, bijvoorbeeld via gemeentefusies, met de aanname van lagere kosten. Onderzoek toont echter aan dat schaalvergroting niet automatisch tot efficiëntiewinsten leidt. Hoewel kosten aanvankelijk kunnen dalen, stijgen ze na een bepaald punt opnieuw, wat resulteert in een U-vormige curve van kosten in relatie tot schaal. Dit komt deels door coördinatieverlies en doordat diensten binnen te grote organisaties minder goed met elkaar communiceren [8](#page=8). ### 2.4 Meting van efficiëntie in de Nederlandse publieke sector In Nederland wordt de efficiëntie van overheidsdiensten onderzocht door instanties zoals IPSE Studies (Instituut voor Publieke Sector Efficiëntie). IPSE publiceert rapporten en data over diverse overheidsniveaus en publieke dienstverleners. Een studie naar efficiënt personeelsmanagement in de overheid identificeerde factoren die efficiëntie verhogen en verlagen [9](#page=9). #### 2.4.1 Factoren die efficiëntie verhogen * Meer deeltijdse werknemers [9](#page=9). * Hoger aandeel personeelskost in de totale uitgaven [9](#page=9). * Veel anciënniteit binnen het personeel [9](#page=9). * Investeren in opleiding en bijscholing [9](#page=9). #### 2.4.2 Factoren die efficiëntie verlagen * Veel absenteïsme (afwezigheden) [9](#page=9). * Een hoog aandeel vastbenoemd personeel [9](#page=9). IPSE berekent efficiëntiescores per organisatie, waarbij de slechtst scorende diensten rond de 40% efficiëntie hebben en de best scorende 100%. Gemiddeld ligt de efficiëntie op 74,8%, wat suggereert dat er ruimte is voor kostenbesparing of het produceren van meer output met dezelfde middelen [9](#page=9). #### 2.4.3 Voorbeeld: Hoger onderwijs in Nederland De productiviteit in het wetenschappelijk onderwijs in Nederland is tussen 1980 en 2023 met ongeveer 60% gestegen. Deze stijging was niet het gevolg van meer middelen, maar van [10](#page=10): * Een hogere student-docent ratio [10](#page=10). * Efficiënter gebruik van personeel en middelen [10](#page=10). * Beleidsmaatregelen zoals de invoering van bachelor- en masterprogramma's en prestatiebekostiging [10](#page=10). Zelfs tijdens crises zoals COVID-19 bleef de productiviteit stijgen [10](#page=10). ### 2.5 Veelvoorkomende misvattingen over efficiëntie Bepaalde praktijken worden ten onrechte als efficiëntieverhogend beschouwd [12](#page=12). #### 2.5.1 Schaalvergroting Hoewel schaalvergroting aanvankelijk efficiëntie kan opleveren, stijgen de kosten daarna weer, wat leidt tot een daling van de doelmatigheid. Dit impliceert dat er een optimaal schaalniveau bestaat, waarna verdere schaalvergroting contraproductief werkt [12](#page=12) [8](#page=8). #### 2.5.2 Personeelsafbouw Het idee dat minder personeel automatisch tot meer efficiëntie leidt, klopt niet altijd. Efficiëntie hangt meer af van de taakverdeling en -inhoud dan enkel van het personeelsaantal. Een voorbeeld hiervan is wanneer OCMW's belast worden met taken waarvoor ze niet opgeleid of uitgerust zijn, wat leidt tot extra werkdruk en verminderde doelmatigheid [12](#page=12). ### 2.6 Andere factoren die doelmatigheid verlagen Diverse factoren dragen bij aan verminderde overheidsdoelmatigheid [12](#page=12). #### 2.6.1 Complexe regelgeving Met name in sectoren zoals ruimtelijke ordening, leiden vage definities, tegenstrijdige decreten en ingewikkelde procedures tot trager en frustrerender werk. Dit leidt tot overbelasting van ambtenaren, hoog personeelsverloop en knelpunten, waardoor dossiers trager worden afgehandeld en de efficiëntie daalt [12](#page=12). #### 2.6.2 Slechte digitale samenwerking Het gebruik van veel niet-interoperabele digitale platformen door overheden vereist manuele informatieoverdracht of duplicatie, wat tijd en middelen kost [12](#page=12). #### 2.6.3 Duplicatie van beleid en bevoegdheden In België kunnen verschillende overheidsniveaus naast of tegen elkaar werken, wat leidt tot dubbel werk en inefficiënt beleid. Een voorbeeld is de gesplitste bevoegdheid voor enkelbanden tussen het Vlaamse en federale niveau, wat samenwerking bemoeilijkt en tot tegenstrijdige maatregelen kan leiden [12](#page=12). ### 2.7 Factoren die bijdragen aan meer doelmatigheid Onderzoek wijst aan dat bepaalde structurele veranderingen de overheidsdoelmatigheid kunnen verhogen [12](#page=12). #### 2.7.1 Verzelfstandiging van uitvoeringsagentschappen In Nederland blijkt dat uitvoeringsagentschappen, die beleid uitvoeren, efficiënter werken dan centrale administraties. Ze opereren autonomer met duidelijke taken en meetbare doelen, wat aansluit bij het Vlaamse concept van "Beter Bestuurlijk Beleid" (BBB). Hoewel dit effect in België nog niet grondig is onderzocht, biedt het Nederlandse voorbeeld positieve inzichten [12](#page=12). --- # Meetmethoden en academische inzichten in overheidsdoelmatigheid Dit hoofdstuk behandelt de methoden voor het meten van de doelmatigheid van overheidsinstanties, met speciale aandacht voor Nederlandse initiatieven zoals de IPSE Studies. Daarnaast worden de bevindingen uit academisch onderzoek naar de factoren die efficiëntie beïnvloeden, inclusief ruimtelijke onderlinge afhankelijkheid, besproken. ### 3.1 Meten van efficiëntie in de publieke sector Efficiëntie in de publieke sector wordt gedefinieerd als het realiseren van een maximale output met een gegeven input, of het minimaliseren van de inzet van middelen bij een gegeven output. Het doel is na te gaan in hoeverre overheden erin slagen met hun beschikbare input (middelen) een maximale output (prestaties) te realiseren [14](#page=14). #### 3.1.1 Meetmethodologieën Om de efficiëntie van overheden te meten, wordt gebruik gemaakt van specifieke grafische methodologieën waarbij input (zoals overheidsuitgaven) op de x-as en output (zoals onderwijsresultaten, gezondheidszorg, infrastructuur) op de y-as wordt geplaatst. De "efficiëntiegrens" (efficiency frontier) wordt bepaald via methoden als Free Disposable Hull en Data Envelopment Analysis (DEA) [14](#page=14). * **Efficiëntiegrens:** Deze lijn vertegenwoordigt de best mogelijke input-output combinaties die vastgesteld zijn voor de in de analyse opgenomen landen. Het is een verbinding van landen die "best practices" vertegenwoordigen, en de ligging ervan wordt beïnvloed door de aard en het aantal van de beschouwde landen, wat betekent dat de methode enkel relatieve efficiëntie ten opzichte van de steekproef meet. Op de efficiëntiegrens is geen betere output mogelijk bij hetzelfde inputniveau, noch een lagere input bij hetzelfde resultaatniveau. De frontier kan corresponderen met variabele of constante schaalopbrengsten; bij constante schaalopbrengsten is de frontier een rechte lijn [14](#page=14) [15](#page=15). * **DEA-efficiëntiescore:** Elk punt in de grafiek correspondeert met een DEA-score tussen 0 en 1. Overheden met een score van 1 liggen op de frontier en zijn efficiënt; landen met een score onder 1 liggen eronder en kunnen verbeteren [15](#page=15). #### 3.1.2 Input- en outputmeting * **Inputmeting:** Input wordt doorgaans gemeten op basis van overheidsuitgaven, afkomstig uit de COFOG-classificatie (Classification of the Functions of Government) van de nationale rekeningen. Rekening gehouden moet worden met deels door gebruikers betaalde kosten van publieke dienstverlening [15](#page=15). * **Outputmeting:** Het bepalen van outputs is complexer omdat publieke diensten zelden een prijs hebben. Afonzo en Kazemi onderscheiden Musgrave-indicatoren (gekoppeld aan allocatie, stabilisatie en verdeling) en opportuniteitsindicatoren. Vaak wordt er gewerkt met een beperkt aantal domeinen zoals gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid en mobiliteit. Diverse criteria kunnen gewogen worden tot een geaggregeerde indicator, zoals de gewogen Public Sector Performance (PSP) score [15](#page=15) [16](#page=16) . #### 3.1.3 IPSE Studies IPSE (Instituut voor Publieke Sector Efficiëntie) onderzoekt de efficiëntie van diverse overheidsdiensten en publiceert hierover studies. Een studie naar efficiënt personeelsmanagement in de publieke sector identificeerde factoren die efficiëntie verhogen (meer deeltijdse werknemers, hoger aandeel personeelskost, veel anciënniteit, investeren in opleiding) en verlagen (veel absenteïsme, hoog aandeel vastbenoemd personeel). IPSE berekent efficiëntiescores per organisatie, waarbij de slechtst scorende diensten rond de 40% efficiëntie hebben en de best scorende 100%. Het gemiddelde van 74,8% suggereert een potentieel om kosten te besparen of de output te verhogen [9](#page=9). #### 3.1.4 Belgische Context België beschikt niet over officiële statistieken over de productiviteit van de overheid; men is voornamelijk aangewezen op academisch onderzoek, zoals dat van Cornille et al.. Deze studie vergeleek de efficiëntie van EU-overheden internationaal. België lag onder de efficiëntiegrens, wat ruimte voor verbetering aangeeft. De DEA-scores voor 23 OESO-landen tussen 2009-2013 lieten een gemiddelde score van 0,637 zien, waarbij enkel Zwitserland een score van 1 behaalde. België stond op de 16e plaats in deze ranking [14](#page=14) [15](#page=15) [17](#page=17) . > **Tip:** Het is belangrijk te onthouden dat efficiëntiemetingen in de publieke sector relatief zijn en afhankelijk van de gekozen methodologie en de landen die in de analyse worden opgenomen. Er is geen absolute score van efficiëntie [15](#page=15). ### 3.2 Academische inzichten in determinanten van efficiëntie Academische studies hebben zich gericht op het identificeren van factoren die de efficiëntie van overheidsinstanties, met name lokale besturen, beïnvloeden [22](#page=22) [28](#page=28). #### 3.2.1 Determinanten van lokale overheidsuitgaven Onderzoek, zoals dat van Cruz en Marques op basis van 250 artikelen, heeft consensus bereikt over verschillende determinanten [22](#page=22) [28](#page=28). * **Factoren die efficiëntie verhogen (+):** * Groter aantal inwoners (schaalgrootte) [22](#page=22) [28](#page=28). * Hoger percentage hoger geschoolde inwoners [22](#page=22) [28](#page=28). * Omvang van de commerciële sector (meer belastingen en kennisstroom) [28](#page=28). * Betrokkenheid van de kiezers (participatie) [22](#page=22) [28](#page=28). * Tarieven van de onroerende voorheffing (in België) [28](#page=28). * **Factoren die efficiëntie verlagen (-):** * Hogere fiscale draagkracht (hoger inkomen per capita) - Dit kan leiden tot minder budgettaire druk en dus minder stimulans voor zuinig beheer [22](#page=22) [28](#page=28). * Meer belastingontvangsten (ruimere middelen leiden tot minder druk om zuinig te werken) [22](#page=22) [28](#page=28). * Meer beschikbare financiële middelen in het algemeen (bv. gemeentefondsdotatie, "block grants") - Dit kan wijzen op een "soft budget constraint" [22](#page=22) [28](#page=28) [34](#page=34). * Bevolkingsdichtheid - Wordt geassocieerd met complexiteit in beheer van infrastructuur en congestie [23](#page=23) [28](#page=28). * Linkse coalities - Studies wijzen uit dat deze doorgaans lagere efficiëntiescores hebben, mogelijk door meer focus op herverdeling dan op efficiëntie [23](#page=23) [28](#page=28). * Fusies (in België) [28](#page=28). * Publieke schuld (in België) [28](#page=28). * **Gemengde resultaten (+/-):** * Politieke fragmentatie (coalities van vele partijen) - De resultaten zijn gemengd, wat kan wijzen op hogere complexiteit en kosten [23](#page=23) [28](#page=28). #### 3.2.2 Ruimtelijke interdependentie en "peereffecten" Recent onderzoek legt een grotere nadruk op ruimtelijke effecten, oftewel de invloed van omliggende gemeenten op de efficiëntie van een gemeente. Studies, zoals die van Balaguer-Coll et al. in de provincie Valencia, onderzoeken deze "spatial dependence" [23](#page=23) [28](#page=28) [30](#page=30) [32](#page=32). * **Mimicking-gedrag:** De bevindingen suggereren dat gemeenten "naar elkaar kijken" en elkaars beleid imiteren of op elkaar reageren (bv. via fiscale competitie, beleidsimitatie, of samenwerking in intercommunales). Gemeenten met de beste efficiëntiescores blijken vaak geclusterd te zijn in de buurt. De efficiëntie van een gemeente wordt positief beïnvloed door de efficiëntie van haar naburige gemeenten, wat wijst op ruimtelijke "spillover"-effecten [23](#page=23) [32](#page=32) [35](#page=35). * **Onderzoeksmethodologie:** Deze studies passen vaak ruimtelijke autoregressieve modellen toe om de ruimtelijke interdependentie te toetsen. De afhankelijke variabele is hierbij de efficiëntie-index van de gemeente, waarbij ook een ruimtelijke lagterm van de efficiëntie van buren wordt meegenomen [32](#page=32) [33](#page=33). #### 3.2.3 Burgerperceptie van efficiëntie Statistiek Vlaanderen onderzoekt sinds 2021 hoe burgers de efficiëntie van de Vlaamse overheid percipiëren. Minder dan 1 op de 5 respondenten (18% in 2024) oordeelt dat de Vlaamse overheid efficiënt functioneert, een beeld dat redelijk stabiel blijft over de tijd. Oordelen over efficiëntie wijken niet significant af op basis van gender, leeftijd of woonsituatie, hoewel lagergeschoolde respondenten en die in grootsteden/centrumsteden ietwat milder zijn [20](#page=20). ### 3.3 Recente initiatieven in Vlaanderen ter bevordering van doelmatigheid Sinds 2021 heeft het Vlaamse gewest initiatieven opgezet om doelmatiger te begroten, met als langetermijndoelstelling een systeem van prestatiebegroten te realiseren [25](#page=25). * **Brede heroverwegingen (°2021):** Omvangrijke onderzoeken van beleid met een budgettaire impact, gericht op beleidsopties voor een doelmatiger of doeltreffender beleid. Deze worden minstens één keer per zittingsperiode opgezet en hebben reeds resultaat opgeleverd, zoals aanpassingen in de verkeersbelasting, registratiebelasting en kilometerheffing [25](#page=25). * **Uitgaventoetsingen (°2023):** Systematische, diepgaande onderzoeken van uitgavencategorieën met substantiële budgettaire impact om de doeltreffendheid of doelmatigheid te verbeteren bij constant beleid. Voorbeelden hiervan zijn studies naar dienstencheques, cultuursubsidies en onderwijsfinanciering. De aanpak omvat het analyseren van beschikbare informatie, het formuleren van een baseline, het inschatten van verbeterpotentieel, het evalueren van kosten en baten, en het formuleren van beleidsaanbevelingen [26](#page=26) [27](#page=27). > **Tip:** De focus op "brede heroverwegingen" en "uitgaventoetsingen" in Vlaanderen toont een structurele aanpak om beleid voortdurend te evalueren op doelmatigheid, wat essentieel is voor efficiënt overheidsbestuur. ### 3.4 Specifieke domeinanalyses in België De studie van Cornille et al. geeft specifieke inzichten voor België in de sectoren gezondheidszorg, onderwijs, mobiliteit en openbare orde en veiligheid [18](#page=18) . * **Gezondheidszorg:** België scoort goed op wachttijden, gezondheidsgevoel, tevredenheid over het stelsel en kwaliteit van de gezondheidsinfrastructuur, maar minder goed op levensverwachting (in het algemeen en in goede gezondheid) en kindersterfte. De input (uitgaven) bedraagt ongeveer 10% van het BBP. In termen van efficiëntie voor gezondheidszorg, scoort België behoorlijk hoog qua output, maar kan nog efficiëntiewinsten boeken qua uitgaven [18](#page=18). * **Andere domeinen:** België presteert ook niet als de meest efficiënte leerling in de klas voor onderwijs of openbare orde en veiligheid. Het zwakste punt is relatief gezien vervoer. Luxemburg wordt als een "outlier" beschouwd omdat het veel output levert zonder veel geld uit te geven [18](#page=18). --- # Huidige initiatieven ter bevordering van doelmatigheid in Vlaanderen Dit onderwerp behandelt de concrete initiatieven die in Vlaanderen worden genomen om de doelmatigheid van de overheid te verbeteren, met als doel het creëren van een systeem van prestatiebegroten [25](#page=25). ### 4.1 Achtergrond: Efficiëntie in de academische literatuur De efficiëntie van de overheid is een onderwerp dat academisch wordt onderzocht, hoewel de focus hierbij voornamelijk ligt op lokale besturen. Onderzoekers zoals Kalb, Geys, and Heinemann en Cruz and Marques hebben hiernaar gekeken. De efficiëntie wordt doorgaans gemeten met behulp van een samengestelde index die de lokale overheid in zijn geheel betreft, in plaats van specifieke beleidsdomeinen [22](#page=22). Uit een analyse van 250 wetenschappelijke artikelen door Cruz and Marques tussen 1937 en 2012 bleek dat de volgende factoren consistent geassocieerd worden met betere efficiëntiescores in gemeenten : * Een groter aantal inwoners [22](#page=22). * Meer hoger geschoolde inwoners [22](#page=22). * Een uitgebreidere commerciële sector [22](#page=22). * Meer betrokkenheid van de kiezers [22](#page=22). Daarentegen werden slechtere efficiëntiescores geobserveerd in gemeenten met: * Hogere fiscale draagkracht (hoger inkomen per inwoner) [22](#page=22). * Meer belastingontvangsten [22](#page=22). * Meer beschikbare financiële middelen in het algemeen, zoals een groter aandeel in de onvoorwaardelijke dotatiestromen van hogere overheden. Dit kan erop wijzen dat er minder budgettaire druk is om middelen zuiniger te beheren [22](#page=22). ### 4.2 Recente initiatieven van het Vlaams Gewest Sinds 2021 heeft het Vlaamse gewest nieuwe initiatieven geïmplementeerd met het oog op een meer doelmatige begroting. Het overkoepelende doel is om op de middellange termijn (MLT) een systeem van prestatiebegroten te realiseren. Diverse stappen zijn in het verleden reeds gezet in deze richting, met de introductie van de ISE als voorbeeld. Vanwege de complexiteit en intensiteit van het koppelen van indicatoren aan doelstellingen, zijn recent twee specifieke instrumenten ingevoerd [25](#page=25). #### 4.2.1 Brede heroverwegingen (°2021) Brede heroverwegingen zijn omvangrijke onderzoeken van beleid met een budgettaire impact. Het doel is het aanbieden van beleidsopties die leiden tot een doelmatiger of doeltreffender beleid, om zo langetermijnbeleidskeuzes voor Vlaanderen te onderbouwen. Deze onderzoeken worden minimaal één keer per zittingsperiode uitgevoerd. In 2021 werden de grote uitgaven en ontvangsten van elk beleidsdomein grondig geëvalueerd. Volgens een OESO-evaluatie hebben deze inspanningen resultaat gehad [25](#page=25). **Voorbeelden van bevindingen uit brede heroverwegingen:** * De verhoging van de verkeersbelasting voor old-timers [25](#page=25). * Het afschaffen van de meeneembaarheid in de registratiebelasting, wat problematisch bleek te zijn door hogere kosten bij echtscheidingen en de complexiteit van wie de meeneembaarheid kon claimen [25](#page=25). * De reductie van de compensatie voor de kilometerheffing in de transportsector, mede ingegeven door inefficiënties in de administratieve afhandeling via een zelfstandig agentschap [25](#page=25). Het Department Financiën en Begroting organiseert de brede Vlaamse heroverweging, en doet dit sinds 2021 [25](#page=25). > **Tip:** Begrijp dat brede heroverwegingen gericht zijn op een grondige doorlichting van beleid met budgettaire impact om beleidsopties voor een doelmatig of doeltreffend beleid te formuleren [25](#page=25). #### 4.2.2 Uitgaventoetsingen (°2023) Uitgaventoetsingen zijn systematische, diepgaande en specifieke onderzoeken van uitgavencategorieën met een substantiële budgettaire impact. Het doel is om bij een constant beleid de doeltreffendheid of doelmatigheid van dat beleid te verbeteren. Na de regeringsvorming wordt een planning opgesteld, die gedurende de legislatuur verder wordt verfijnd [26](#page=26). **Voorbeelden van uitgaventoetsingen uit de vorige legislatuur:** * De bovenbouw boven de subsidies van departement CJM [26](#page=26). * Hoger onderwijs [26](#page=26). * Duurzaam watergebruik en de organisatie van het waterlandschap [26](#page=26). * De modal shift in goederenvervoer [26](#page=26). Andere voorbeelden van domeinen die onderzocht kunnen worden zijn dienstencheques, cultuursubsidies en onderwijsfinanciering [26](#page=26). **Voorbeeld van de aanpak bij de uitgaventoetsing 'modal shift goederenvervoer':** 1. **Opstart van de opdracht:** Samenstelling van de projectgroep, analyse van beschikbare informatie en verkennende interviews, gevolgd door een verfijning en detaillering van het plan van aanpak [26](#page=26). 2. **Formuleren van de baseline:** Kwantitatieve analyse van de huidige trend van de modal split voor goederenvervoer in België/Vlaanderen, rekening houdend met factoren zoals gereden kilometers, broeikasgasemissies, energie-efficiëntie en veiligheid. Hierbij worden recente trends (zoals de energiecrisis) en geldende beleidsambities (zoals het VEKP en mobiliteitsplannen) meegenomen [27](#page=27). 3. **Inschatten van het verbeterpotentieel en optimalisaties:** Evaluatie van de kosten en baten van initiatieven/projecten, rapportering van best practices uit andere landen, voorstellen rond Key Performance Indicators (KPI's) en de formulering van beleidsaanbevelingen [27](#page=27). > **Tip:** Uitgaventoetsingen zijn gericht op een diepgaande analyse van specifieke uitgavencategorieën om beleidsdoeltreffendheid en -doelmatigheid te verbeteren [26](#page=26). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Allocatieve efficiëntie | Dit type efficiëntie betreft de vraag of de overheid de juiste dingen doet voor de juiste mensen. Het gaat erom of de bestede middelen terechtkomen bij degenen die ze nodig hebben en of de subsidies worden toegekend aan de sectoren met de grootste maatschappelijke meerwaarde. | | Dynamische efficiëntie | Dynamische efficiëntie onderzoekt of de overheid door de tijd heen efficiënt blijft opereren. Dit wordt beïnvloed door factoren zoals innovatie, technologische veranderingen en nieuwe best practices. Een overheid die vandaag efficiënt is, hoeft dat morgen niet noodzakelijk te blijven. | | Technische efficiëntie | Dit is de meest gangbare vorm van efficiëntie die wordt gemeten en is gerelateerd aan productiviteit. Het houdt in dat men een maximale output genereert met een gegeven input, of een minimale input gebruikt voor een bepaalde output. Het wordt vaak samengevat als de verhouding tussen geproduceerde diensten of beleid en de ingezette middelen zoals personeel, geld en tijd. | | Public value | Dit concept verwijst naar de waarde die de overheid creëert voor het publiek. Hoewel burgers efficiëntie waarderen, geven ze vaak prioriteit aan waarden zoals eerlijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid. | | Begrotingsdiscipline | Het proces waarbij de overheid controle uitoefent op haar uitgaven en inkomsten om binnen bepaalde financiële kaders te blijven. Dit is cruciaal, zeker in tijden van schaarste, om verantwoording af te leggen over het gebruik van middelen. | | Efficiëntiescores | Kwantitatieve metingen die aangeven hoe doelmatig een organisatie of overheidsdienst functioneert. Deze scores worden vaak berekend op een schaal van 0 tot 100%, waarbij de beste presterende organisaties 100% scoren en er ruimte is voor verbetering bij de lager scorende. | | IPSE Studies | Een onderzoekscentrum in Nederland dat zich richt op de efficiëntie van de publieke sector. Ze publiceren studies en bieden data om de efficiëntie van verschillende overheidsdiensten te analyseren en te vergelijken, en Nederland heeft hierin een voortrekkersrol. | | Baumolziekte | Een economisch fenomeen waarbij de lonen in de publieke sector sneller stijgen dan de productiviteit, omdat het werk arbeidsintensief is en moeilijk te automatiseren. Dit leidt tot stijgende loonkosten zonder een overeenkomstige productiviteitsstijging, wat de efficiëntie negatief kan beïnvloeden. | | Bowenwet | Deze wet stelt dat uitgaven in publieke instellingen voortdurend stijgen, zelfs zonder een directe noodzaak. Het principe 'uitgaven volgen inkomsten' houdt in dat extra beschikbare middelen ook worden uitgegeven, wat leidt tot 'supply-induced demand'. | | Schaalkwaal | Het principe dat grotere organisaties niet altijd efficiënter zijn. Hoewel schaalvergroting aanvankelijk kosten kan verlagen, kunnen er na een bepaald punt juist weer kostenstijgingen optreden door coördinatieverlies en complexiteit, wat resulteert in een U-vormige kosten curve. | | Data Envelopment Analysis (DEA) | Een non-parametrische methode om de relatieve efficiëntie van een groep vergelijkbare eenheden te meten. DEA identificeert een "efficiëntiegrens" van best practices en bepaalt hoe ver inefficiënte eenheden van deze grens verwijderd zijn, wat aangeeft hoeveel ze kunnen verbeteren in termen van input of output. | | Efficiëntiegrens | In het kader van DEA, de curve die de best mogelijke input-output combinaties vertegenwoordigt voor een groep eenheden. Overheden die op deze grens liggen, worden als efficiënt beschouwd, terwijl degenen eronder nog ruimte hebben voor verbetering. | | Public Sector Performance (PSP) | Een geaggregeerde score die de prestaties van de publieke sector meet. Deze score is gebaseerd op diverse criteria en wordt vaak genormaliseerd, waarbij waarden boven 1 duiden op betere prestaties dan het gemiddelde en waarden eronder op slechtere prestaties. | | Ruimtelijke interdependentie | Het concept dat de efficiëntie van een gemeente beïnvloed kan worden door de efficiëntie van naburige gemeenten. Dit suggereert dat gemeenten naar elkaar kijken qua beleid, bestuur en beheer, wat kan leiden tot imitation of competitie. | | Brede heroverwegingen | Een initiatief van de Vlaamse overheid waarbij beleid met een budgettaire impact grondig wordt onderzocht. Het doel is om beleidsopties te presenteren voor een doelmatiger of doeltreffender beleid, en deze onderzoeken worden minimaal één keer per zittingsperiode uitgevoerd. | | Uitgaventoetsingen | Systematische, diepgaande onderzoeken naar specifieke uitgavencategorieën met een significante budgettaire impact. Deze toetsingen worden uitgevoerd om bij constant beleid de doeltreffendheid of doelmatigheid van het beleid te verbeteren, en omvatten analyse van kosten, baten en best practices. |

# Wat en waarom van belastingen Belastingen zijn een fundamenteel instrument van de overheid om overheidsuitgaven te financieren, gedrag te sturen, inkomens te herverdelen en de economie te stabiliseren. ## 1.1 Het doel en de bestemming van belastingen Belastingen dienen primair om de overheidsuitgaven te financieren. In tegenstelling tot specifieke heffingen, zoals klimaatheffingen die geoormerkt zijn voor bepaalde uitgaven, genereren belastingen in principe "algemene middelen". Dit betekent dat de opbrengsten uit belastingen in een gemeenschappelijke pot terechtkomen en kunnen worden aangewend voor alle overheidsuitgaven, en niet slechts voor een vooraf bepaalde bestemming. ### 1.1.1 Instanties die belastingen mogen opleggen Het recht om belastingen op te leggen is strikt gereglementeerd en exclusief voorbehouden aan instanties die daartoe gemachtigd zijn in de grondwet. Entiteiten zoals de VDAB, De Lijn, of de NMBS hebben niet de bevoegdheid om belastingen te heffen. In België is het belangrijk om het onderscheid te maken tussen de verschillende overheidsniveaus: * **Federaal niveau:** Bepaalt de grondslag van belastingen en de basistarieven. * **Gewesten (zoals Vlaanderen):** Mogen tarieven aanpassen of kortingen/extra's toekennen, maar kunnen de belastbare grondslag niet wijzigen. Voorbeelden hiervan zijn de Vlaamse jobbonus, die een korting is op de federale personenbelasting. * **Gemeenschappen:** Hebben geen eigen gemeenschapsbelasting; ze worden gefinancierd via federale middelen. * **Gemeenten:** Mogen de federale belastingregels niet wijzigen, maar mogen wel een aanvullende gemeentebelasting (ABB) opleggen. De fiscale bevoegdheden in België zijn dus complex en verdeeld, met de gewesten die een belangrijke rol spelen bij de aanpassing van bepaalde belastingen, zoals de registratierechten, de onroerende voorheffing, en de verkeersfiscaliteit. ## 1.2 De functies van belastingen Belastingen vervullen meerdere cruciale functies binnen een economisch beleid: ### 1.2.1 Financiering van overheidsuitgaven Dit is de primaire functie van belastingen, waarbij de opbrengsten worden gebruikt om publieke diensten, infrastructuur, onderwijs, gezondheidszorg en andere overheidsactiviteiten te bekostigen. ### 1.2.2 Gedragssturing Belastingen kunnen worden ingezet om het gedrag van burgers en bedrijven te beïnvloeden. * **Ontmoediging van 'demerit goods':** Belastingen op activiteiten of producten die als schadelijk voor de maatschappij worden beschouwd, zoals gokken of de consumptie van tabak en alcohol (accijnzen), kunnen de vraag ernaar verminderen. * **Stimulering van gewenst gedrag:** Fiscale voordelen, zoals subsidies of lagere belastingen op milieuvriendelijke producten of investeringen in energiezuinig wonen, kunnen positief gedrag aanmoedigen. Een voorbeeld hiervan waren vroeger de vrijstellingen op inschrijvings- en jaarlijkse verkeersbelasting voor elektrische wagens, hoewel dit beleid aan evolutie onderhevig is. ### 1.2.3 Herverdeling Belastingen spelen een sleutelrol in het streven naar een meer rechtvaardige verdeling van inkomen en vermogen binnen de samenleving. * **Progressieve belastingen:** Systemen waarbij hogere inkomens of vermogens zwaarder worden belast dan lagere (bijvoorbeeld de progressieve schijven in de personenbelasting of de erfbelasting), dragen bij aan een herverdeling van de rijkdom. De erfbelasting, die op gewestelijk niveau wordt geheven, is hiervan een illustratie. ### 1.2.4 Stabilisatiebeleid Belastingen kunnen worden gebruikt als instrument om de economische conjunctuur te beïnvloeden en te stabiliseren. * **Conjunctuurgevoelige belastingen:** Aanpassingen in de belastingtarieven of -structuren kunnen helpen om oververhitting van de economie tegen te gaan of juist een recessie te bestrijden. De discussie rond de verlaging van registratierechten (overdrachtsbelasting) bij de aankoop van een woning, bijvoorbeeld om de vastgoedmarkt te stimuleren, is een voorbeeld van dit stabilisatiefunctie. De Vlaamse jobbonus, die gericht is op het stimuleren van de arbeidsmarkt en economische groei, is eveneens een instrument dat kan bijdragen aan het stabilisatiebeleid. ## 1.3 Indeling van belastingen Belastingen kunnen op verschillende manieren worden geclassificeerd, wat belangrijk is voor zowel nationaal als Europees beleid. ### 1.3.1 Directe versus indirecte belastingen Dit is een traditionele indeling, hoewel de precieze definitie en de classificatie per land of door internationale organen kunnen verschillen. * **Directe belastingen:** Traditioneel worden belastingen op inkomen (zoals personenbelasting en vennootschapsbelasting) of op vermogen als direct beschouwd. De belasting wordt rechtstreeks door de belastingplichtige aan de overheid betaald. * **België:** Hanteert een klassieke definitie waarbij directe belastingen betrekking hebben op inkomen of vermogen, ongeacht wie de belasting doorstort. De belangrijkste zijn: * Personenbelasting (natuurlijke personen, gebaseerd op woonplaats en inkomen) * Rechtspersonenbelasting (organisaties zonder winstoogmerk) * Vennootschapsbelasting (bedrijven met winstoogmerk) * Belasting niet-inwoners (inkomsten verdiend in België door niet-residenten) * **Indirecte belastingen:** Dit zijn belastingen die niet rechtstreeks op de persoon, maar op een handeling, transactie of consumptie worden geheven. De belasting wordt vaak via een tussenpersoon, zoals een verkoper, aan de overheid afgedragen. De Europese Commissie (EC) beschouwt indirecte belastingen als belastingen op een toevallig of tijdelijk gebeuren, zoals een aankoop. * **Voorbeelden:** BTW, accijnzen, invoerheffingen. * **Rol van de EU:** De EU heeft meer bevoegdheden op het gebied van indirecte belastingen (zoals BTW en accijnzen) dan op het gebied van directe belastingen, met als doel de interne markt en het vrije goederen- en dienstenverkeer te bevorderen. ### 1.3.2 Classificaties van de Europese Commissie (EC) De EC hanteert verschillende classificaties die relevant zijn voor de nationale rekeningen en Europese statistieken. * **Classificatie volgens belastinggrondslag (OESO):** De OESO groepeert belastingen op basis van wat er belast wordt. De zes hoofdgroepen zijn: 1. Belastingen op inkomen (en winst) 2. Sociale zekerheidsbijdragen 3. Loon- en arbeidsbelastingen (niet meer in België) 4. Vastgoedbelastingen (inclusief erf-, schenk- en kapitaalbelastingen) 5. Belastingen op goederen en diensten 6. Overige belastingen Vermogen is geen aparte grondslag, maar wordt ondergebracht bij vastgoedbelastingen. * **Parafiscaliteit:** Dit zijn heffingen die gerelateerd zijn aan de financiering van de sociale zekerheid. Ze zijn geoormerkt voor specifieke uitgaven (pensioenen, ziektekosten, werkloosheid) en worden deels gefinancierd via bijdragen van werknemers en werkgevers. Deze worden ook door de OESO-indeling meegenomen. * **Europese Commissie (EC) classificatie op basis van het Europees Stelsel van Nationale Rekeningen:** Deze indeling telt vier groepen: * D2: Op productie en invoer * D5: Op inkomen en vermogen (deze groep kan misleidend zijn, daar ook belastingen op consumptie en andere zaken in opgenomen zijn) * D6: Sociale zekerheidsbijdragen * D9: Op vermogen (overdrachtsbelastingen op vermogen, zoals erf- en schenkbelastingen) * **EC classificatie op basis van economische functie:** Belastingen worden gegroepeerd naar consumptie-, arbeids- en kapitaalbelastingen. In België zijn belastingen op arbeid het belangrijkst, gevolgd door consumptie- en kapitaalbelastingen. * **EC classificatie naar overheid die heft:** Belastingen worden ingedeeld naargelang het overheidsniveau dat ze int (federaal, gewestelijk, lokaal, sociale zekerheid). * **Specifieke belastingen:** De EC maakt ook een onderscheid op basis van specifieke belastingen zoals milieubelastingen en vastgoedbelastingen. ## 1.4 Maatstaven van de belastingsdruk De belastingsdruk kan zowel op macro- als op microniveau worden gemeten, met verschillende indicatoren die inzicht geven in de impact van belastingen. ### 1.4.1 Macro-indicatoren Deze indicatoren beschouwen landen als geheel. * **Globale belastingdruk:** Dit is de verhouding van de totale fiscale en parafiscale ontvangsten tot het Bruto Binnenlands Product (BBP). De globale belastingdruk stijgt als belastinginkomsten stijgen of het BBP daalt, en daalt als het BBP sneller groeit dan de belastinginkomsten. België kent een hoge globale belastingdruk, die historisch rond de 43% van het BBP schommelt. Deze druk wordt voornamelijk gevormd door belastingen op inkomen en winst, en sociale zekerheidsbijdragen. * **Impliciete belastingdruk:** Hierbij worden specifieke belastingontvangsten gedeeld door het economisch aggregaat dat representatief is voor de grondslag. Zo wordt de impliciete druk op consumptie berekend door de ontvangsten uit consumptiebelastingen te delen door de totale consumptie. De impliciete druk op arbeid in België is, net als de globale druk, van de hoogste in de EU. ### 1.4.2 Micro-indicatoren Deze indicatoren focussen op specifieke groepen belastingplichtigen of individuen. * **Personal average tax rate (gemiddelde persoonlijke belastingdruk):** Dit berekent het percentage van het brutoloon dat naar personenbelasting en werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid gaat. België heeft een van de hoogste gemiddelde belastingdrukken op arbeid in de OESO. * **Effectief tarief per type gezin:** Dit meet wat een specifieke groep belastingplichtigen (bijvoorbeeld alleenstaanden, gezinnen met kinderen, verschillende inkomensniveaus) daadwerkelijk betaalt na aftrekken, verminderingen en vrijstellingen. Dit toont aan dat het Belgische systeem progressief is en gunstiger voor lagere inkomens en gezinnen met kinderen. * **Tax wedge (belastingkloof):** Dit is het verschil tussen de totale loonkost voor de werkgever en het nettoloon dat de werknemer ontvangt. Het omvat de sociale zekerheidsbijdragen (werkgever en werknemer) en de personenbelasting. Een hoge tax wedge kan een ontmoedigend effect hebben op het betreden van de arbeidsmarkt, vooral voor tweede verdieners (vaak vrouwen). België kent een van de hoogste tax wedges ter wereld. * **Marginale druk:** Dit geeft aan hoeveel belasting betaald moet worden op elke extra verdiende euro. Een hoge marginale druk kan ontmoedigen om extra uren te werken of een tweede job aan te nemen. België scoort ook hier hoog. * **Statutaire versus effectieve druk:** Het **statutaire tarief** is het percentage zoals vastgelegd in de wet (bijvoorbeeld het toptarief in de personenbelasting). De **effectieve druk** houdt rekening met alle aftrekposten en verminderingen en geeft weer wat er daadwerkelijk betaald wordt in verhouding tot de grondslag. ## 1.5 Belang van de classificaties en maatstaven De verschillende classificaties en maatstaven van belastingsdruk zijn essentieel voor: * **Internationale vergelijkingen:** Ze maken het mogelijk om de competitiviteit van een land te beoordelen ten opzichte van andere landen. * **Beleidsvorming:** Ze bieden inzicht in de effecten van belastingen op individuen, gezinnen en de economie als geheel, wat cruciaal is voor het ontwerpen van een effectief fiscaal beleid, zoals hervormingen van de personenbelasting, de BTW, of vermogensbelastingen. * **Economische analyses:** Ze helpen bij het begrijpen van de impact van belastingen op arbeidsparticipatie, investeringen en consumptie. Het is van belang om kritisch te kijken naar de verschillende classificaties, aangezien de terminologie en de gehanteerde criteria kunnen variëren, en om zowel macro- als micro-indicatoren te gebruiken voor een volledig beeld. --- # Classificaties van belastingen Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de classificaties van belastingen. ## 2. Classificaties van belastingen Belastingen kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld, waarbij het traditionele onderscheid tussen directe en indirecte belastingen centraal staat, maar ook classificatiesystemen van de OESO en de Europese Commissie (EC) van belang zijn. ### 2.1 Traditionele indeling: direct versus indirect Traditioneel werden belastingen ingedeeld op basis van hun directe impact op de belastingplichtige. * **Directe belastingen**: Dit zijn belastingen die direct op het inkomen of vermogen worden geheven. De belastingplichtige betaalt deze heffing rechtstreeks aan de overheid. Voorbeelden zijn de personenbelasting op loon en de vennootschapsbelasting op winst. * **Indirecte belastingen**: Dit zijn belastingen die niet direct op het inkomen of vermogen van een persoon worden geheven, maar op transacties, consumptie of handelingen. De belasting wordt vaak via een tussenpersoon, zoals een winkelier, afgedragen aan de overheid. Voorbeelden zijn de btw en accijnzen. Hoewel dit onderscheid historisch is, blijft het belangrijk, met name voor de bevoegdheden van de Europese Unie. De EU heeft aanzienlijk meer bevoegdheden op het gebied van indirecte belastingen (zoals btw en accijnzen) dan op directe belastingen, waar de lidstaten doorgaans de volledige soevereiniteit behouden. Harmonisation van standaarden en gezamenlijke acties tegen belastingontduiking vallen wel binnen de EU-bevoegdheid voor directe belastingen. #### 2.1.1 Verschillen in definitie en toepassing Er bestaan verschillen in hoe lidstaten directe en indirecte belastingen definiëren, wat tot nuances leidt: * **Nederlandse en Europese Commissie (EC) benadering**: In Nederland en volgens de EC worden erfenissen, schenkingen en vastgoedbelastingen (property taxes) beschouwd als directe belastingen. Dit is niet gebaseerd op het inkomen dat wordt belast, maar op het principe dat de belastingplichtige de heffing zelf rechtstreeks aan de overheid betaalt, zonder tussenpersoon. Dit focust op de betaalwijze in plaats van de belastbare grondslag. * **Belgische benadering**: België hanteert de klassieke definitie waarbij directe belastingen betrekking hebben op inkomen of vermogen, ongeacht wie de heffing doorstort. De nadruk ligt hier op de aard van de belastbare basis. België kent vier hoofdcategorieën van directe belastingen: * **Personenbelasting**: geheven op het inkomen van natuurlijke personen die in België wonen. * **Rechtspersonenbelasting**: een lichtere belasting voor non-profit organisaties zoals vzw's en overheidsinstanties met rechtspersoonlijkheid. * **Vennootschapsbelasting**: voor bedrijven met winstoogmerk. * **Belasting niet-inwoners**: voor personen of bedrijven die niet in België wonen maar hier wel inkomen verdienen. Indirecte belastingen kenmerken zich door de heffing op een handeling, vaak een tijdelijke gebeurtenis, waarbij een derde partij de betaling aan de overheid faciliteert. Voorbeelden zijn btw, accijnzen en invoerheffingen. #### 2.1.2 Critiek op de dichotomie Sommige auteurs, zoals Wijtvliet, wijzen op de onduidelijke dichotomie tussen directe en indirecte belastingen. Een voorgestelde definitie van indirecte belastingen focust op de aanwending van inkomen en vermogen, en belastingen die geheven worden op consumptie, de verwerving van goederen, diensten of vermogensbestanddelen. Hierbij gaat het dus om belastingen op wat men *doet* met geld (kopen, verbruiken, registreren) in plaats van op het geld zelf. #### 2.1.3 Belang van directe en indirecte belastingen in België In België genereren directe belastingen een groter deel van de overheidsinkomsten dan indirecte belastingen, wanneer gemeten als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). België heeft een relatief hoge fiscale druk door directe belastingen vergeleken met andere EU-lidstaten, maar een lagere druk door indirecte belastingen. ### 2.2 OESO-classificatie Naast de indeling in directe en indirecte belastingen, biedt de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) een classificatie die gericht is op de **belastingsgrondslag (belastingbasis)**. Deze indeling onderscheidt zes deelgroepen: 1. **Belastingen op inkomen (en winst)**: Dit omvat belastingen die geheven worden op de inkomsten die individuen of bedrijven genereren. 2. **Sociale zekerheidsbijdragen**: Dit zijn heffingen die specifiek bestemd zijn voor de financiering van de sociale zekerheid (pensioenen, ziekteverzekering, werkloosheid, etc.). Deze worden vaak als 'geoormerkt' beschouwd, in tegenstelling tot algemene middelen. Ze kunnen worden betaald door werknemers, werkgevers en soms ook door de overheid zelf via alternatieve financieringsbronnen. 3. **Loon- en arbeidsbelastingen**: Belastingen specifiek geheven op arbeid, die in België niet meer als aparte categorie bestaan maar geïntegreerd zijn in andere belastingen. 4. **Vastgoedbelastingen**: Dit omvat belastingen op onroerend goed. Interessant is dat vermogen in deze OESO-classificatie geen aparte categorie vormt, maar belastingen op vermogen zoals erf-, schenk- en kapitaalbelastingen vaak onder de vastgoedbelastingen worden geschaard. 5. **Belastingen op goederen en diensten**: Dit omvat belastingen zoals btw en accijnzen, die geheven worden op de consumptie van goederen en diensten. 6. **Overige belastingen**: Een restcategorie voor belastingen die niet onder de voorgaande groepen vallen. **Tip:** Bij deze classificatie is het belangrijk op te merken dat 'vermogen' geen aparte grondslag is. ### 2.3 Classificaties van de Europese Commissie (EC) De EC maakt gebruik van een classificatiesysteem dat gebaseerd is op het Europees Stelsel van Nationale Rekeningen (ESNR). Dit systeem deelt belastingen in vier grote groepen in: 1. **D2: Op productie en invoer**: Belastingen die worden geheven op de productie van goederen en diensten, en op invoer. 2. **D5: Op inkomen en vermogen**: Een brede categorie die belastingen op inkomen en vermogen omvat. De titel van deze groep kan misleidend zijn, aangezien deze ook belastingen kan bevatten die niet direct gerelateerd zijn aan inkomen of vermogen, zoals belastingen op huishoudelijk afval of de verkeersbelasting. 3. **D6: Sociale zekerheidsbijdragen**: Vergelijkbaar met de OESO-classificatie, omvat dit de bijdragen voor de sociale zekerheid. 4. **D9: Op vermogen**: Deze groep focust specifiek op belastingen die geheven worden bij de overdracht van vermogen, zoals erf- en schenkbelastingen. De EC maakt ook een verdere onderverdeling op basis van **economische functie**, waarbij belastingen worden gegroepeerd in: * **Consumptiebelastingen**: Belastingen geheven op consumptie. * **Arbeidsbelastingen**: Belastingen geheven op arbeid. * **Kapitaalbelastingen**: Belastingen geheven op kapitaal (zowel inkomen uit kapitaal als de stock van kapitaal). In België zijn belastingen op arbeid de belangrijkste, gevolgd door consumptie- en kapitaalbelastingen, die ongeveer evenredig zijn. Daarnaast classificeert de EC belastingen op basis van het **niveau van de overheid** die ze heft: * Federale overheid * Regio's en gemeenschappen * Lokale overheden * Sociale zekerheidsfondsen In België neemt de sociale zekerheid een aanzienlijk deel van de totale inkomsten voor haar rekening, gevolgd door de federale overheid en de regio's. De EC publiceert ook gegevens over specifieke soorten belastingen, zoals milieubelastingen (environmental taxes) en vastgoedbelastingen (property taxes), om hun belang in de totale belastingdruk te duiden. ### 2.4 Indeling naar economische functie Een belangrijk classificatiekader vanuit de EC is de indeling naar economische functie: * **Belastingen op consumptie**: Dit zijn indirecte belastingen die geheven worden op de uitgaven voor goederen en diensten. In België ligt de druk hier relatief laag in vergelijking met andere Europese landen. * **Belastingen op arbeid**: Dit omvat directe belastingen op loon en sociale zekerheidsbijdragen. België kent een van de hoogste belastingdrukken op arbeid internationaal. Dit geldt zowel voor werkgevers- als werknemersbijdragen, hoewel de druk op werknemersbijdragen minder extreem is dan die op werkgevers. * **Belastingen op kapitaal**: Dit kan zowel belastingen op kapitaalinkomsten (zoals roerende voorheffing, meerwaarde op aandelen) als op de stock van vermogen (vermogensbelastingen) omvatten. België belast kapitaalinkomsten boven gemiddeld, en de belastingen op de stock van vermogen zijn ook aanzienlijk, wat bijdraagt aan de hoge totale belastingdruk. ### 2.5 Belastingsdruk als maatstaf De belastingdruk wordt vaak geanalyseerd met behulp van macro- en micro-indicatoren: * **Macro-indicatoren**: * **Globale belastingdruk**: Dit is de som van alle fiscale en parafiscale ontvangsten als percentage van het BBP. België kent een hoge globale belastingdruk, die historisch rond de 43% van het BBP schommelt en tot de hoogste in de EU behoort. * **Impliciete belastingdruk**: Dit is de verhouding tussen belastingontvangsten en een specifiek economisch aggregaat dat representatief is voor de belastingsgrondslag (bv. arbeidsbelastingen gedeeld door totale arbeidsinkomens). De impliciete druk op arbeid in België is zeer hoog. * **Micro-indicatoren**: * **Personal average tax rate**: Het gemiddelde percentage van het brutoloon dat wordt afgedragen aan belastingen en werknemersbijdragen sociale zekerheid. België heeft hier internationaal een van de hoogste percentages. * **Effectief tarief per type gezin**: Dit meet wat een specifieke groep belastingplichtigen (bv. alleenstaande, gezin met kinderen) daadwerkelijk betaalt na aftrekposten, verminderingen en vrijstellingen. Dit toont de progressiviteit van het systeem: lagere inkomens en gezinnen met kinderen betalen relatief minder. * **Tax wedge (belastingkloof)**: Het verschil tussen de totale loonkost voor een werkgever en het nettoloon dat een werknemer ontvangt. Dit omvat werkgevers- en werknemersbijdragen sociale zekerheid, en personenbelasting. België heeft een van de hoogste tax wedges, wat arbeid duur maakt voor werkgevers en het netto inkomen voor werknemers vermindert. Dit kan een ontmoediging zijn om toe te treden tot de arbeidsmarkt, met name voor tweede verdieners. * **Marginale druk**: Hoeveel van elke extra verdiende euro aan de hoogste belastingschijf moet worden afgedragen. België kent hier ook een hoge druk, wat extra werken kan ontmoedigen. De vergelijking tussen de **statutaire tarieven** (de percentages vastgelegd in de wet) en de **effectieve druk** (wat daadwerkelijk betaald wordt) is cruciaal voor een correcte beoordeling van de belastingdruk. --- # Maatstaven van belastingsdruk Dit onderwerp introduceert de verschillende indicatoren die worden gebruikt om de belastingsdruk te meten, zowel op macro-niveau (globale en impliciete belastingdruk) als op micro-niveau (persoonlijk gemiddeld tarief, effectief tarief, tax wedge, marginale druk). Er wordt veel aandacht besteed aan de hoge belastingsdruk op arbeid in België in vergelijking met andere landen. ## 3.1 Inleiding tot belastingdruk Belastingdruk is een relatief gegeven en de bijbehorende indicatoren zijn enkel zinvol in de context van een vergelijking tussen landen of individuen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen macro-indicatoren (voor landen als geheel) en micro-indicatoren (voor specifieke groepen belastingplichtigen). ## 3.2 Macro-indicatoren van belastingsdruk ### 3.2.1 Globale belastingdruk De globale belastingdruk verwijst naar de gezamenlijke fiscale en parafiscale ontvangsten als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). $$ \text{Globale belastingdruk} = \frac{\text{Totale belastingen} + \text{Sociale zekerheidsbijdragen}}{\text{BBP}} \times 100\% $$ * **Factoren die de globale belastingdruk beïnvloeden:** * Stijging van belastinginkomsten bij gelijkblijvend BBP. * Daling van het BBP bij gelijkblijvende belastinginkomsten (bv. tijdens een economische crisis). * Snellere groei van het BBP dan van de belastinginkomsten leidt tot een daling. * **Nominaal versus reëel:** Nominale waarden omvatten inflatie, reële waarden niet. Inflatie kan leiden tot een automatische stijging van belastinginkomsten. * **Belgische context:** De globale belastingdruk in België schommelt historisch rond de 43% van het BBP en ligt daarmee boven het EU-gemiddelde. Vooral belastingen op inkomen, goederen en diensten, en sociale zekerheidsbijdragen dragen hieraan bij. * **Internationale vergelijking:** België behoort tot de landen met de hoogste globale belastingdruk, vaak na Frankrijk. Verschillen in de samenstellende delen van de belastingdruk bestaan tussen landen (bv. belang van sociale zekerheidsbijdragen). * **Impact van crises:** Economische crises (zoals de bankencrisis van 2008 en de COVID-19 pandemie) hebben een significante impact op de globale belastingdruk. Na een daling door de financiële crisis van 2008, steeg deze weer naarmate de economie herstelde en overheden tekorten aanvulden. ### 3.2.2 Impliciete belastingdruk De impliciete belastingdruk berekent de belastingontvangsten gedeeld door een economisch aggregaat dat representatief is voor de belastinggrondslag. * **Voorbeeld:** De impliciete druk op consumptie wordt berekend door de ontvangsten uit belastingen op consumptie (bv. btw, accijnzen) te delen door het aggregaat "consumptie" in de nationale rekeningen. * **Impliciete druk op arbeid:** De ontvangsten uit arbeidsbelastingen worden gedeeld door het totaal aan arbeidsinkomens. In België is de impliciete druk op arbeid een van de hoogste in de EU (ongeveer 40%), wat overeenkomt met een positie 4 in de EU. De impliciete druk op consumptie ligt met circa 16% laag (positie 24 van 25). ## 3.3 Micro-indicatoren van belastingsdruk Micro-indicatoren meten de belastingsdruk op het niveau van individuele belastingplichtigen of specifieke gezinssamenstellingen. ### 3.3.1 Persoonlijk gemiddeld tarief (Personal Average Tax Rate) Deze indicator vergelijkt de inkomstenbelasting plus de werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid met het brutoloon van een individuele belastingbetaler. $$ \text{Personal Average Tax Rate} = \frac{\text{Inkomstenbelasting} + \text{Werknemersbijdragen sociale zekerheid}}{\text{Brutoloon}} \times 100\% $$ * **Kenmerken:** * Berekend per type gezin (alleenstaande, koppel, met/zonder kinderen). * Houdt geen rekening met aftrekken, vrijstellingen of verminderingen, waardoor het een theoretische gemiddelde druk weergeeft. * **Belgische context:** Volgens de OESO heeft België de hoogste gemiddelde belastingdruk op arbeid, rond 40% van het brutoloon. Dit bestaat uit ongeveer 26% personenbelasting en 14% werknemersbijdragen sociale zekerheid. Dit is aanzienlijk hoger dan het OESO-gemiddelde van 24,9%. ### 3.3.2 Effectief tarief per type gezin (Effective Tax Rate) Het effectief tarief kijkt naar wat een specifieke groep belastingplichtigen daadwerkelijk betaalt, rekening houdend met alle fiscale voordelen. * **Berekening:** Start bij het brutoloon, trek fiscale voordelen (vrijstellingen, aftrekken, verminderingen, kredieten) af, en deel het resultaat door het brutoloon. Federale, regionale en lokale belastingen, evenals werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid, worden meegenomen. * **Kenmerken:** * Groepeert belastingplichtigen op basis van gezinskenmerken (bv. alleenstaande, met kinderen) en inkomensniveau. * Reflecteert de werkelijke betaalde belastingdruk als percentage van de belastbare grondslag. * **Belgische context (voorbeeld):** * Een alleenstaande met een mediaan inkomen betaalt een effectief tarief van ongeveer 26%. * Een alleenstaande met een lager inkomen (67% van mediaan) betaalt 18,4%. * Een alleenstaande met twee kinderen en een inkomen van 67% van het mediaan inkomen betaalt slechts 12,7%. * **Conclusie:** Het Belgische systeem is progressief: het effectief tarief daalt bij lagere inkomens en sterk wanneer er kinderen ten laste zijn. Dit maakt het systeem gunstiger voor gezinnen met kinderen en lagere inkomens. ### 3.3.3 Tax wedge (Belastingkloof) De tax wedge meet het verschil tussen de totale loonkost voor een werkgever en het nettoloon dat een werknemer ontvangt. Het omvat de belastingen en bijdragen die "verdwijnen" tussen brutoloon inclusief werkgeverskosten en het nettoloon. $$ \text{Tax Wedge} = (\text{Brutoloon} + \text{Werkgeversbijdragen sociale zekerheid}) - \text{Nettoloon} $$ * **Indicatie:** Een grotere tax wedge betekent dat arbeid duurder is voor werkgevers en dat er netto minder overblijft voor werknemers. * **Belgische context:** België heeft een van de hoogste tax wedges in de OESO-landen, vaak meer dan 50%, significant hoger dan het OESO-gemiddelde van 35%. * **Gezinskenmerken:** De tax wedge varieert sterk naargelang gezinskenmerken. Een alleenstaande werknemer zonder kinderen heeft doorgaans een hogere tax wedge dan een echtpaar met twee kinderen waarbij slechts één partner inkomen genereert. * **Ontmoediging van tweede inkomen:** Een hoge tax wedge kan individuen ontmoedigen om de arbeidsmarkt te betreden, met name tweede verdieners (vaak vrouwen), omdat zij netto minder overhouden per extra verdiende euro. Dit creëert een financiële drempel voor de arbeidsmarktparticipatie van deze groep. ### 3.3.4 Marginale druk (Marginal Tax Rate) De marginale druk meet hoeveel belasting betaald moet worden op elke extra verdiende euro. Dit omvat de hoogste belastingschijven van de personenbelasting en de sociale zekerheidsbijdragen. * **Kenmerken:** * Varieert per belastingplichtige door verschillen in sociale zekerheidsbijdragen (arbeiders vs. bedienden) en aanvullende gemeentelijke en gewestelijke belastingen. * Een hoge marginale druk ontmoedigt extra werken (bv. overuren, tweede job). * **Belgische context:** België scoort ook hier koploper en ligt ver boven het OESO-gemiddelde voor alle gezins- en inkomensprofielen. ### 3.3.5 Statutaire versus effectieve druk * **Statutaire druk:** Het percentage belasting dat wettelijk is vastgelegd (bv. het toptarief in de personenbelasting). * **Effectieve druk:** De de facto betaalde belasting in verhouding tot de belastbare grondslag (inkomen, consumptie, etc.), rekening houdend met alle factoren die de uiteindelijke belasting bepalen. Druk houdt rekening met de omvang van de belastingbasis, tarief niet. ## 3.4 Belang van macro- en micro-indicatoren * **Macro-indicatoren (globale en impliciete belastingdruk):** Cruciaal voor internationale vergelijkingen, concurrentiekracht van landen en het aantrekken van investeerders. * **Micro-indicatoren (personal average tax rate, effectief tarief, tax wedge):** Tonen hoe aantrekkelijk werken is voor individuen en welke impact het belastingstelsel heeft op verschillende huishoudens. ## 3.5 Conclusie: Hoge belastingdruk op arbeid in België Uit vrijwel alle indicatoren blijkt dat België arbeid zwaar belast, meer dan de meeste andere landen. Dit geldt voor macro-indicatoren zoals de globale en impliciete belastingdruk op arbeid, en voor micro-indicatoren zoals de persoonlijke gemiddelde belastingdruk, de tax wedge en de marginale druk. Dit heeft potentiële negatieve effecten op de concurrentiekracht en de arbeidsmarktparticipatie. Hoewel de totale belastingdruk in België hoog is, ligt de druk op consumptie relatief laag in vergelijking met andere EU-landen, terwijl de druk op arbeid en kapitaal hoog is. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Algemene middelen | De inkomsten die door belastingen worden gegenereerd en die niet specifiek voor een bepaald uitgavegebied zijn bestemd. Deze middelen komen in een gemeenschappelijke pot terecht en kunnen voor diverse overheidsuitgaven worden aangewend. | | Geoormerkte belastingen | Belastingen waarvan de opbrengsten specifiek bestemd zijn voor een bepaald doel of uitgavegebied, zoals klimaatheffingen die worden gebruikt voor milieu-gerelateerde projecten. | | Woonplaatsprincipe | Een principe waarbij het recht om belastingen op te leggen gerelateerd is aan de woonplaats van de belastingplichtige of de locatie van het belastbare feit, zoals registratierechten voor onroerend goed dat in een bepaald gewest is gelegen. | | Progressieve belasting | Een belasting waarbij het tarief stijgt naarmate de belastbare grondslag (bijvoorbeeld inkomen of vermogen) toeneemt. Hogere inkomens of grotere vermogens worden procentueel zwaarder belast dan lagere. | | Degressieve belasting | Een belasting waarbij het tarief daalt naarmate de belastbare grondslag toeneemt. Dit is minder gebruikelijk dan progressieve of proportionele belastingen. | | Proportionele belasting | Een belasting waarbij een vast percentage wordt geheven op elke euro van de belastbare grondslag, ongeacht de hoogte van die grondslag. Het tarief blijft constant. | | Demeritgood | Een product of dienst die, hoewel gewenst door de consument, vanuit maatschappelijk oogpunt als schadelijk wordt beschouwd (bijvoorbeeld tabak of alcohol). Belastingen worden vaak geheven om het gebruik ervan te ontmoedigen. | | Stimulant | Een maatregel, zoals een fiscale korting of een verlaagd tarief, die bedoeld is om bepaald gedrag aan te moedigen, bijvoorbeeld het kopen van een elektrische wagen of het uitvoeren van energetische renovaties. | | Stabilisatiebeleid | Economisch beleid gericht op het handhaven van economische stabiliteit, bijvoorbeeld door het beheersen van inflatie, werkloosheid en economische groei. Belastingen kunnen hierbij een rol spelen. | | Directe belastingen | Belastingen die direct worden geheven op inkomen, winst of vermogen van natuurlijke personen en rechtspersonen. De belastingplichtige betaalt deze direct aan de overheid. | | Indirecte belastingen | Belastingen die niet direct op inkomen of vermogen worden geheven, maar via een tussenpersoon (zoals een winkel) worden doorberekend, vaak bij de aankoop van goederen of diensten. Voorbeelden zijn BTW en accijnzen. | | Grondslag van de belasting | Het economische of juridische object waarop een belasting wordt geheven, zoals inkomen, winst, consumptie, vermogen, of de waarde van een goed. | | Belastingontduiking | Het op illegale wijze vermijden van het betalen van belastingen, bijvoorbeeld door het verzwijgen van inkomsten of het opgeven van valse informatie. | | Belastingfraude | Een meer specifieke vorm van belastingontduiking die gepaard gaat met bedrieglijke handelingen of manipulatie van informatie om de belastingplicht te ontlopen. | | Dubbelbelastingverdragen | Internationale overeenkomsten tussen landen om te voorkomen dat dezelfde inkomsten of vermogensbestanddelen tweemaal worden belast in verschillende jurisdicties. | | Harmonisaite | Het proces waarbij wetgeving en regels in verschillende landen op elkaar worden afgestemd, bijvoorbeeld om belastingconcurrentie te verminderen of de interne markt te faciliteren. | | BTW (Belasting over de Toegevoegde Waarde) | Een indirecte belasting die wordt geheven op de toegevoegde waarde bij elke productiestap en op de uiteindelijke verkoop van goederen en diensten. | | Accijnzen | Indirecte belastingen die worden geheven op specifieke goederen, vaak met het doel om het verbruik ervan te ontmoedigen (bijvoorbeeld op tabak, alcohol, brandstof) of om de staatskas te spekken. | | Fiskale druk | De totale mate waarin burgers en bedrijven worden belast. Dit kan worden uitgedrukt in absolute termen, of relatief ten opzichte van het Bruto Binnenlands Product (BBP) of het inkomen. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die economische en sociale beleidskwesties onderzoekt en beleidsaanbevelingen doet aan haar lidstaten, waaronder het vergelijken van belastingstelsels. | | EC (Europese Commissie) | Het uitvoerende orgaan van de Europese Unie dat verantwoordelijk is voor het opstellen van wetgeving, het toezicht op de naleving van verdragen en het uitvoeren van het beleid van de EU. | | Property taxes | Belastingen die worden geheven op bezit, met name onroerend goed. Dit omvat bijvoorbeeld de onroerende voorheffing of registratierechten. | | Rechtspersoon | Een organisatie die door de wet wordt erkend als een entiteit die zelfstandig rechten kan uitoefenen, verplichtingen kan aangaan en aansprakelijk kan worden gesteld, zoals een vennootschap of een vereniging. | | Vennootschapsbelasting | Een directe belasting die wordt geheven op de winst van bedrijven die voor winstdoeleinden zijn opgericht. | | Belasting niet-inwoners | Een belasting die wordt geheven op inkomsten die personen of bedrijven die niet in België wonen, toch in België verdienen. | | Parafiscaliteit | Heffingen die lijken op belastingen maar specifiek gericht zijn op de financiering van de sociale zekerheid. Deze zijn vaak geoormerkt. | | Global belastingdruk | De totale fiscale en parafiscale ontvangsten van een overheid, uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit geeft een algemeen beeld van de belastinglast in een land. | | Impliciete belastingdruk | Een indicator die de belastingontvangsten deelt door het economische aggregaat dat representatief is voor de grondslag van die belastingen (bijvoorbeeld belastingontvangsten uit consumptie gedeeld door de totale consumptie). | | Macro-indicatoren | Indicatoren die de belastingdruk meten op het niveau van een land als geheel, zoals de globale en impliciete belastingdruk. | | Micro-indicatoren | Indicatoren die de belastingdruk meten op het niveau van individuele belastingplichtigen of specifieke groepen, zoals de tax wedge, het gemiddeld tarief en het effectief tarief. | | Tax wedge (belastingkloof) | Het verschil tussen de totale loonkost voor een werkgever en het nettoloon dat een werknemer ontvangt. Dit omvat werkgevers- en werknemersbijdragen aan sociale zekerheid en de personenbelasting. | | Gemiddeld tarief per belastingplichtige (Personal average tax rate) | De verhouding tussen de inkomstenbelasting plus werknemersbijdragen aan sociale zekerheid en het brutoloon van een individuele belastingbetaler, berekend zonder rekening te houden met aftrekposten of vrijstellingen. | | Effectief tarief | De werkelijke belastingdruk die een specifieke groep belastingplichtigen betaalt, na aftrek van alle toepasselijke belastingen, verminderingen, vrijstellingen en kredieten, uitgedrukt als percentage van de belastbare grondslag. | | Marginale druk | De belasting die verschuldigd is over elke extra verdiende euro, rekening houdend met sociale zekerheidsbijdragen en de hoogste belastingschijven. | | Statutair tarief | Het percentage dat in de wet is vastgelegd voor de hoogste belastingschijf van een bepaalde belasting, zonder rekening te houden met aftrekposten of vrijstellingen. | | Werkgeversbijdragen | Sociale zekerheidsbijdragen die door de werkgever worden betaald bovenop het brutoloon van de werknemer, ter financiering van diverse sociale voorzieningen. | | Werknemersbijdragen | Sociale zekerheidsbijdragen die door de werknemer worden ingehouden op zijn brutoloon, ter financiering van diverse sociale voorzieningen. | | Milieubelastingen (Environmental taxes) | Belastingen die worden geheven op activiteiten of producten die negatieve gevolgen hebben voor het milieu, met als doel gedragsverandering te stimuleren en milieuschade te compenseren. | | Registratierechten | Belastingen die verschuldigd zijn bij de registratie van bepaalde rechtshandelingen, zoals de overdracht van onroerend goed of de oprichting van een vennootschap. | | Vermogensbelasting | Een belasting die wordt geheven op de totale waarde van iemands bezittingen (vermogen), zoals spaargeld, aandelen, onroerend goed, etc. (in België niet als aparte algemene belasting). | | Meerwaardebelasting (op aandelen) | Een belasting die wordt geheven op de winst die wordt gerealiseerd bij de verkoop van financiële activa zoals aandelen, wanneer de verkoopprijs hoger is dan de aankoopprijs. | | Roerende voorheffing | Een directe belasting die wordt geheven op inkomsten uit roerende goederen, zoals rente op spaarrekeningen, dividenden op aandelen en huurinkomsten uit onroerend goed. | | Fiscale druk op arbeid | De totale belastinglast die rust op arbeid, inclusief personenbelasting, sociale zekerheidsbijdragen van werknemers en werkgevers. | | Kapitaalbelastingen | Belastingen die worden geheven op inkomsten of vermogen uit kapitaal, zoals rente, dividenden en winsten uit aandelen. | | Consumptiebelastingen | Belastingen die worden geheven op de uitgaven voor goederen en diensten, zoals BTW en accijnzen. |

# Knelpunten in de bijzondere financieringswet vóór de 6de staatshervorming Dit onderwerp behandelt de belangrijkste problemen en uitdagingen van de bijzondere financieringswet (BFW) zoals deze bestond vóór de zesde staatshervorming, waaronder de onderfinanciering van Brussel, de solidariteitsval en de verarming van de federale staat. ## 1. De situatie net voor de 6de staatshervorming De Bijzondere Financieringswet (BFW) vertoonde voor de zesde staatshervorming diverse knelpunten die aan hervorming toe waren. De wet was complex en daardoor moeilijk democratisch controleerbaar. Daarnaast bevatte zij mechanismen die de prikkels voor regio's om zelf voldoende middelen te verzamelen, verzwakten. De BFW onderschatte tevens de vergrijzingsdruk op de federale overheid en compenseerde onvoldoende voor de chronische financiële druk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). Ook de roep om meer fiscale autonomie van de deelstaten, met name Vlaanderen, die hun mogelijkheden om de personenbelasting (PB) te beïnvloeden als beperkt ervoeren, drong aan op hervormingen. Vier specifieke knelpunten stonden centraal: ### 1.1 De onderfinanciering van Brussel Ondanks de schijn van financiële stabiliteit, kampte Brussel structureel met onderfinanciering. Dit werd veroorzaakt door hoge kosten gerelateerd aan armoede, werkloosheid, grootstedelijke problemen en de pendel van en naar de stad, die onvoldoende werden gedekt door de toegewezen middelen. #### 1.1.1 Kernideeën rond de onderfinanciering van Brussel * **Dalende fiscale draagkracht sinds de jaren '90**: De PB bracht per capita steeds minder op in Brussel, wat resulteerde in een grotere afwijking van het rijksgemiddelde en een toenemende nood aan federale solidariteitsbijdragen. * **Oorzaak: specifieke bevolkingsmix**: Brussel kende een grote groep relatief arme inwoners die weinig of geen belastingen betaalden, gecombineerd met veel eurocraten die vrijgesteld waren van de PB. Dit drukte de fiscale draagkracht. * **Woonplaatsprincipe speelt Brussel parten**: Ondanks de aanzienlijke bijdrage van Brussel aan de economische groei en de vorming van inkomens, kwam de opbrengst van de PB niet ten goede aan Brussel, omdat deze werd verdeeld op basis van de woonplaats en niet op de werkplaats. * **Verlaging van belastingen sinds 2001 (Lambermont)**: Pogingen van Brussel om rijkere inwoners aan te trekken door belastingen te verlagen, zoals de schenkings- en registratierechten, hadden een twijfelachtig terugverdieneffect en verergerden mogelijk de budgettaire toestand. * **"De dode hand"**: Vrijstellingen van bepaalde belastingen (zoals de OOV) voor internationale gebouwen en overheidsgebouwen in Brussel leidden tot een verlies van eigen inkomsten. #### 1.1.2 Ultrakorte examenzin (onderfinanciering Brussel) Sinds de jaren '90 daalt de fiscale draagkracht van Brussel: de PB-opbrengst per capita blijft onder het rijksgemiddelde, waardoor het gewest steeds meer aangewezen is op de federale solidariteitsbijdrage, veroorzaakt door een specifieke bevolkingsmix, het woonplaatsprincipe, het twijfelachtige terugverdieneffect van verlaagde belastingen en de "dode hand" van vrijgestelde gebouwen. #### 1.1.3 Uitgavenkant van Brussel Brussel kampte ook aan de uitgavenkant met onderfinanciering: * **Hoofdstadfunctie en internationaal centrum**: Brussel had hoge kosten gerelateerd aan veiligheid, ordehandhaving, reinheid en infrastructuur door zijn status als hoofdstad van regio's, de EU en internationale instellingen. * **Overschijpelingseffecten / horizontale externaliteiten**: Veel pendelaars en bezoekers maakten gebruik van Brusselse voorzieningen zonder er lokale belastingen te betalen, waardoor de kosten in Brussel lagen terwijl de belastingen elders terechtkwamen. * **Dure politieke en bestuurlijke structuur**: De complexiteit van het Brusselse politieke apparaat met meerdere bestuurslagen leidde tot hoge kosten. * **Veel arme gemeenten en voogdijrol van BHG**: Het gewest moest financieel bijspringen aan veel deficitair draaiende Brusselse gemeenten, die bovendien sinds 2001 inkomstenverlies leden door federale hervormingen, liberalisering van de energiemarkten en problemen rond Belfius. #### 1.1.4 Ultrakorte examenzin (uitgavenkant Brussel) Aan de uitgavenkant is Brussel ondergefinancierd door extra kosten als hoofdstad en internationaal centrum, oversijpelingseffecten, een dure politieke structuur en de ondersteuning van arme gemeenten, die bovendien sinds 2001 belangrijke inkomstenbronnen zagen wegvallen. ### 1.2 De solidariteitsval Dit knelpunt beschrijft hoe de solidariteitstussenkomst, bedoeld om economisch zwakkere regio's te ondersteunen, pervers werkte. #### 1.2.1 Extra middelen voor Brussel, maar nog altijd tekort Ondanks extra middelen via de negatieve term en solidariteitstussenkomsten, kon Brussel begin jaren 2010 zijn hoge uitgaven niet dekken, wat leidde tot een eis voor meer financiering bij de staatshervorming. #### 1.2.2 Het solidariteitsmechanisme en de "development trap" * **Rol van de solidariteitstussenkomst**: Voor Wallonië en Brussel was de solidariteitstussenkomst een cruciale inkomstenbron die sterk was toegenomen sinds 1997. * **Definitie van de "solidariteitsval"**: Het mechanisme van de solidariteitsbijdrage kon regio's met slechtere economische groei en lagere fiscale middelen ontmoedigen om hierin verandering te brengen. Wanneer economisch zwakkere regio's hun economie verbeterden en meer PB-inkomsten genereerden, stegen hun basisdotaties, maar daalde hun solidariteitstussenkomst sneller. Hierdoor konden ze netto achteruitgaan, wat de prikkel om te groeien wegnam. * **Oorzaak van de val**: De combinatie van de snelheid waarmee het aandeel in de basisdotatie stijgt bij economische relance en de omvang van de solidariteitstussenkomst per hoofd zorgde voor deze val. #### 1.2.3 Simulatie: 2% groei in Brussel, 0% in de andere gewesten Een simulatie toonde aan dat bij 2% BBP-groei in Brussel en 0% in Vlaanderen en Wallonië, Brussel ondanks de groei 9 jaar lang minder BFW-middelen per capita ontving. Het duurde zelfs 15 jaar voor een Brusselaar per hoofd evenveel uit de BFW haalde als een Vlaming, terwijl Wallonië zonder groei er op vooruitging. #### 1.2.4 Tabelvoorbeeld: +100 miljoen belastbare basis in Brussel Een scenario met een stijging van 100 miljoen euro in de belastbare basis in Brussel toonde aan dat Brussel netto middelen verloor, terwijl Wallonië zonder groei er financieel op vooruitging. Dit illustreert dat de BFW Brussel niet stimuleerde om de participatiegraad te verhogen. #### 1.2.5 Ultrakorte examenzin (solidariteitsval) De solidariteitsval hield in dat economisch zwakkere regio's zoals Brussel en Wallonië bij economische verbetering netto middelen konden verliezen doordat hun solidariteitstussenkomst sneller daalde dan hun basisdotatie steeg, wat hen ontmoedigde om te groeien, zoals gesimuleerd door Decoster en Sas. #### 1.2.6 Discussie, oplossingen en realistische scenario's * **Probleem volgens specialisten**: Er was discussie of de solidariteitstussenkomst verkeerde prikkels gaf, wat leidde tot een "development trap". * **Oplossingen**: * Wijziging van de verdeling van de basisdotatie naar een **revenue sharing** systeem, waarbij een vast percentage van de PB-ontvangsten per regio wordt toegekend, onafhankelijk van de evolutie in andere gewesten. * Afzwakken van de solidariteit, zodat de terugval ervan minder groot is bij economische relance. * **Rol van groeiveronderstellingen**: Het bestaan van de development trap was sterk afhankelijk van de groeiveronderstellingen. In meer realistische scenario's, waarbij alle gewesten groeien, verdween de development trap. #### 1.2.7 Ultrakorte examenzin (oplossingen solidariteitsval) De solidariteitsval kon volgens de cursus worden opgelost door de basisdotatie te hervormen naar revenue sharing of de solidariteit te verzwakken, en Decoster toonde aan dat de perverse prikkel sterk afhing van onrealistische groeiscenario's. ### 1.3 De verarming van de federale staat Dit knelpunt verwijst naar de structurele verzwakking van de federale financiële positie. #### 1.3.1 Vertical imbalance: federale middelen vs. regio's Al veertig jaar stond de federale staat steeds meer middelen af aan de regio's, terwijl hij zelf met grote uitgavenuitdagingen bleef kampen. Federale inkomsten daalden als percentage van het BBP, terwijl federale uitgaven stegen, wat resulteerde in een verslechterend fiscaal saldo en een verticale scheefgroei in de financiering. #### 1.3.2 Vergrijzing: zware druk op de federale begroting De vergrijzing vanaf 2020, met een piek rond 2030, zou leiden tot hogere pensioen- en volksgezondheidskosten, voornamelijk federaal. Zonder reserves, hogere participatiegraad en langere loopbanen dreigde in 2030 een groot financieringstekort in de sociale zekerheid. Ongeveer 90% van de kosten van de vergrijzing kwam op de federale schouders terecht. Ook klimaattransitie en defensie creëerden extra federale druk. #### 1.3.3 Conjuncturele schokken en recessies: federale overheid vangt de klappen Bij economische neergang daalden de federale belastinginkomsten en stegen de werkloosheidskosten, waardoor de federale overheid zich bij toenemende tekorten extra in de schulden moest steken. #### 1.3.4 Staatsschuld en rentelasten: volledig federaal De volledige staatsschuld bleef federaal, wat betekende dat de federale overheid de rentelasten droeg. Deze rentelasten drukten zwaar op de federale middelen en konden bij nieuwe crises sterk oplopen. #### 1.3.5 Ultrakorte examenzin (verarming federale staat) De verarming van de federale staat ontstond doordat de federale overheid steeds meer inkomsten aan de regio's afstond, terwijl zij de hoofdmoot van de vergrijzingskosten, conjuncturele schokken en de volledige staatsschuld en rentelasten bleef dragen, wat haar budgettaire positie structureel verzwakte. #### 1.3.6 Belang van de federale kerntaken en Lambermont-akkoord De primaire oorzaak van de verarming van de federale staat lag bij de dure federale kerntaken. De BFW versterkte dit echter, doordat bij opeenvolgende staatshervormingen steeds meer delen van de PB en BTW naar de regio's werden doorgeschoven, met een significante sprong na het Lambermont-akkoord van 2001. #### 1.3.7 De BFW als buffer De BFW bevatte wel een buffer voor de federale overheid: de dotaties aan de gewesten voor PB en BTW bewogen niet volledig parallel met de werkelijke belastinginkomsten. Bij economische groei stegen de federale ontvangsten sterker dan die van de regio's door de progressiviteit van belastingen (hoge elasticiteit). Bij een depressie leed de federale overheid echter het grootste verlies, wat aantoonde dat haar belastingontvangsten het meest elastisch waren. #### 1.3.8 Belastingselasticiteit en de elasticiteitsbonus De PB vertoonde een hogere belastingselasticiteit dan het BBP (bv. 1,2). Dit betekende dat bij 2% BBP-groei, de PB met 2,4% steeg. De dotaties aan de deelstaten stegen echter slechts mee met het BBP (2%) of minder (bij de aanvullende BTW-toelage). Het verschil tussen de snellere belastinggroei en de tragere dotatiegroei vormde de "elasticiteitsbonus", die bij de federale staat bleef. Deze bonus werd een belangrijk discussiepunt, waarbij de deelstaten een deel opeisten. #### 1.3.9 Ultrakorte examenzin (elasticiteitsbonus) Door de belastingselasticiteit (PB groeit sneller dan het BBP) bleef de door de federale staat ontvangen elasticiteitsbonus bij de federale kas, wat een buffer vormde maar leidde tot spanningen met de deelstaten. ### 1.4 De fiscale kloof (vertical imbalance) Dit knelpunt betreft de omvang van de fiscale autonomie en de onevenwichtigheid tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten. #### 1.4.1 Definitie en internationale vergelijking De fiscale kloof, of verticale imbalance, meet het verschil tussen het percentage gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten. Internationaal scoren België, Nederland, Denemarken en Zweden relatief slecht met een aanzienlijke kloof, wat betekent dat meer uitgaven dan ontvangsten worden gedecentraliseerd. #### 1.4.2 Verticale kloof binnen België Binnen België was de kloof het kleinst in het BHG. De kloof nam toe wanneer de gemeenschappen werden meegerekend, aangezien zij geen eigen belastingbevoegdheden hebben. In Vlaanderen was er een aanzienlijk verschil tussen de gedecentraliseerde uitgaven (ongeveer 35%) en de eigen ontvangsten (minder dan 20%). #### 1.4.3 Oorzaken van fiscale kloven * **Theorie van fiscal federalism**: Herverdelende en stabiliserende belastingen (sociale zekerheid) moeten centraal blijven. * **Vrees voor belastingconcurrentie**: Te snelle fiscale decentralisatie kan leiden tot een "race to the bottom" met lage tarieven en risico op bail-outs. #### 1.4.4 Fiscale autonomie van de gewesten vóór de 6de staatshervorming Vóór de hervorming hadden gewesten eigen belastingen ter waarde van ongeveer 5 miljard euro en konden ze via opcentiemen op de PB tot 6,75% van hun PB-ontvangsten sturen. De federale progressiviteit van de PB moest echter altijd gerespecteerd worden, wat de autonomie beperkte. #### 1.4.5 Gedeelde belastingen en "vertical externalities" Gedeelde belastingen zoals de PB zijn gevoelig voor "vertical externalities", waarbij de inkomsten van verschillende overheidsniveaus interdependent zijn. Hervormingen op federaal niveau die de belastbare grondslag van de PB beïnvloeden, hebben directe gevolgen voor de lagere niveaus. #### 1.4.6 Fiscale autonomie versus responsabilisering Fiscale autonomie is niet gelijk aan responsabilisering. Responsabilisering houdt in dat overheden verantwoordelijk worden gehouden voor de gevolgen van hun beleid. De BFW koos voor "fiscale capaciteit" als maatstaf voor goed beleid, maar de kritiek op een gebrek aan responsabilisering wordt genuanceerd wanneer men de verdeling van dotaties op basis van PB-sleutels beschouwt. #### 1.4.7 Ultrakorte examenzin (fiscale kloof) De fiscale kloof, het verschil tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten, voedde de vraag naar meer fiscale autonomie voor de gewesten, beperkt door de vrees voor belastingconcurrentie en de complexiteit van gedeelde belastingen met "vertical externalities". --- # De 6de staatshervorming en de hertekening van de bijzondere financieringswet Dit onderwerp behandelt de aanpassingen aan de bijzondere financieringswet (BFW) als gevolg van de zesde staatshervorming, met focus op de oorzaken, de knelpunten vóór de hervorming, de oplossingen geïntroduceerd door het Vlinderakkoord, en de concrete financiële wijzigingen voor gewesten en gemeenschappen. ### 2.1 De situatie net voor de 6de staatshervorming: knelpunten in de BFW Vóór de zesde staatshervorming drongen hervormingen van de BFW zich op om diverse redenen: * **Complexiteit en gebrek aan democratische controle:** De BFW was zeer complex, wat democratische controle bemoeilijkte en het systeem moeilijk te begrijpen maakte voor het parlement en de burgers. * **Gedempte prikkels voor eigen inspanningen:** Mechanismen binnen de BFW ontmoedigden gewesten om zelf voldoende middelen te verzamelen, omdat ze konden "leunen" op federale stromen. * **Onderschatting van de vergrijzingsdruk:** De BFW hield onvoldoende rekening met de toenemende financiële druk op de federale overheid door pensioenen en vergrijzing. * **Onderfinanciering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG):** Brussel kampte met structurele onderfinanciering door hoge kosten (armoede, grootstedelijke problemen) die onvoldoende gedekt werden door de toegewezen middelen. * **Noodzaak voor nieuwe bevoegdheidsoverdrachten:** Sterk verschillende economische evoluties in de gewesten (bv. op de arbeidsmarkt) noodzaakten nieuwe bevoegdheidsoverdrachten, wat gepaard moest gaan met adequate financiering. Vier specifieke knelpunten stonden centraal: #### 2.1.1 De onderfinanciering van Brussel Brussel werd structureel ondergefinancierd door: 1. **Afkalvende fiscale draagkracht sinds de jaren '90:** De personenbelasting (PB) bracht per capita steeds minder op in Brussel vergeleken met het rijksgemiddelde, wat leidde tot een grotere afhankelijkheid van federale solidariteitsbijdragen. 2. **Specifieke bevolkingsmix:** Grote groepen relatief arme inwoners betaalden weinig belastingen, terwijl veel eurocraten vrijgesteld waren van de PB, wat de fiscale draagkracht drukte. 3. **Woonplaatsprincipe dat Brussel parten speelt:** Veel inkomens worden in Brussel verdiend, maar de PB-opbrengsten gaan naar de woonplaats, niet de werkplaats, waardoor Brussel veel economische activiteit genereert maar niet ten volle profiteert van de PB-inkomsten. 4. **Twijfelachtig terugverdieneffect van belastingverlagingen sinds 2001:** Pogingen om rijkere inwoners aan te trekken via lagere gewestelijke belastingen (schenkings-, registratie-, verkeersbelasting) hadden beperkt succes. 5. **"De dode hand":** Vrijstellingen van bepaalde belastingen voor internationale gebouwen (ambassades, EU-instellingen) en overheidsgebouwen ontnamen Brussel eigen inkomsten. #### 2.1.2 De solidariteitsval (development trap) Dit mechanisme hield in dat economisch zwakkere gewesten (Wallonië en BHG) die door solidariteitstussenkomsten werden gesteund, financieel "gestraft" leken te worden bij economische vooruitgang. Wanneer deze gewesten hun economie versterkten en meer PB-inkomsten genereerden, steeg hun aandeel in de basisdotatie PB weliswaar, maar daalde hun solidariteitstussenkomst nog sterker. Het netto-effect kon zelfs een financieel verlies zijn, wat de prikkel om te groeien wegnam. * **Illustratie via simulatie:** Een simulatie toonde aan dat bij 2% economische groei in Brussel en 0% in Vlaanderen en Wallonië, Brussel gedurende 9 jaar minder middelen uit de BFW per hoofd zou ontvangen. Het zou zelfs 15 jaar duren voor een Brusselaar evenveel middelen per hoofd zou ontvangen als een Vlaming, terwijl Wallonië zonder groei er toch op vooruitging. * **Mechanisme:** De val ontstond door de snelle daling van de solidariteitstussenkomst per hoofd zodra de PB-opbrengst per capita het rijksgemiddelde naderde, terwijl het aandeel in de basisdotatie slechts traag steeg. #### 2.1.3 De verarming van de federale staat (vertical imbalance) De federale overheid leed onder een toenemende "vertical imbalance", waarbij ze steeds meer middelen afstond aan de deelstaten terwijl de uitgaven aan kerntaken bleven stijgen. * **Federale middelen versus regio's:** Federale inkomsten daalden als percentage van het BBP, terwijl federale uitgaven stegen, wat resulteerde in een verslechterend fiscaal saldo. * **Vergrijzing als zware drukpost:** De stijgende kosten voor pensioenen en volksgezondheid, voornamelijk federale bevoegdheden, dreigden in 2030 tot een groot financieringstekort in de sociale zekerheid te leiden. * **Conjuncturele schokken:** Bij recessies daalden federale inkomsten en stegen uitgaven (bv. werkloosheid), waardoor de federale overheid extra schuld moest aangaan. * **Staatsschuld en rentelasten:** De volledige staatsschuld bleef federaal, met stijgende rentelasten die de federale begroting zwaar belastten. * **Oorzaak niet enkel de BFW:** Hoewel de BFW bijdroeg, lagen de primaire oorzaken in de federale kerntaken (vergrijzing, sociale zekerheid, staatsschuld, defensie, klimaattransitie). * **Toename van overgedragen middelen:** Elke staatshervorming leidde tot een toename van het overgedragen deel van de PB en BTW naar de deelstaten, met een duidelijke sprong na het Lambermont-akkoord in 2001. * **Bufferfunctie van de BFW:** De BFW fungeerde als een buffer doordat de dotaties PB en BTW aan de gewesten niet één-op-één meebewogen met de werkelijke belastinginkomsten. Bij groei stegen federale ontvangsten sterker dan die van de regio's (hoge elasticiteit PB). Bij een recessie leed de federale overheid echter het grootste verlies. * **Elasticiteitswinsten:** De snellere groei van federale PB-inkomsten dan van de dotaties (door de elasticiteit van de PB) creëerde een "elasticiteitsbonus" voor de federale staat. Dit werd een discussiepunt, waarbij deelstaten een deel opeisten en de federale overheid de bonus nodig had voor toekomstige uitgaven. #### 2.1.4 De fiscale kloof (vertical imbalance) De fiscale kloof, of verticale imbalance, verwijst naar het onevenwicht tussen gedecentraliseerde uitgaven en gedecentraliseerde ontvangsten. * **Internationaal fenomeen:** In veel landen worden meer uitgaven dan inkomsten gedecentraliseerd, waardoor een kloof ontstaat. * **België en de kloof:** In België was deze kloof aanzienlijk, zowel op federaal niveau als binnen de gewesten. Vlaanderen kende bijvoorbeeld een aanzienlijk verschil tussen uitgaven (±35% van overheidsuitgaven) en eigen ontvangsten (minder dan 20%). * **Oorzaken van de kloof:** De vrees voor belastingconcurrentie en de noodzaak om herverdelende en stabiliserende belastingen centraal te houden, speelden een rol. * **Beperkte autonomie vóór de 6de staatshervorming:** Gewesten hadden al eigen belastingen en konden via opcentiemen op de PB tot 6,75% van hun PB-inkomsten sturen, maar de federale progressiviteit van de PB bleef behouden. Gedeelde belastingen (zoals PB) waren gevoelig voor "vertical externalities", waarbij federale beslissingen de inkomsten van de lagere niveaus beïnvloedden. * **Fiscale autonomie versus responsabilisering:** Fiscale autonomie (eigen beleidsruimte) werd onderscheiden van responsabilisering (verantwoordelijkheid voor de gevolgen van beleid). De oude BFW bevatte wel degelijk responsabiliserende elementen, maar de kritiek op verspilzuchtig "consumptiefederalisme" bleef bestaan. ### 2.2 De 6de staatshervorming: het Vlinderakkoord en de hertekening van de BFW De zesde staatshervorming, vastgelegd in het Vlinderakkoord (2011) en de Bijzondere wet van 24 juli 2013, beoogde de geïntroduceerde knelpunten aan te pakken. De hervorming had vier grote krachtlijnen: politieke vernieuwing, de splitsing van Brussel-Halle-Vilvoorde, de overdracht van nieuwe bevoegdheden (arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie, mobiliteit) en een grondige wijziging van de BFW. #### 2.2.1 Principes van de hervorming van de BFW De hervorming was gebaseerd op de volgende principes: * **Vermijden van deloyale concurrentie:** Een "level playing field" moest behouden blijven zonder fiscale wapenwedloop. * **Behoud van de progressiviteit van de PB:** Gewesten kregen speelruimte, maar de PB bleef in essentie een federale, progressieve belasting (max. 10% afvlakking). * **Geen structurele verarming:** Geen enkel deelstaat mocht op lange termijn significant armer worden. * **Verhogen van de leefbaarheid van de federale staat:** Ondanks extra middelen voor deelstaten moest er voldoende geld bij de federale staat blijven. * **Versterken van de responsabilisering van de deelstaten:** Financiële beloning voor goed beleid (bv. meer jobs → meer PB). * **Erkennen van de specifieke functie van BHG:** Extra dotaties voor Brussel wegens zijn hoofdstedelijke en internationale rol. * **Gebruik van bevolkings- en leerlingencriteria voor Gemeenschapsbevoegdheden:** Middelenverdeling gebaseerd op behoeften (inwoners, leerlingen), niet enkel op "wie betaalt, krijgt terug". * **Financiële stabiliteit verzekeren:** Overgangsmechanismen om verliezen of winsten gespreid in de tijd in te voeren. * **Simulaties voor beleidsdoorlichting:** Gebruik van modellen om de langetermijneffecten van de hervorming te voorspellen. * **Rekening houden met bijdragen aan financiële sanering:** Deelstaten dragen bij aan het wegwerken van het federale begrotingstekort via tragere dotatiegroei. * **Principe van "juste retour" voor gewesten:** Wie meer PB opbrengt, krijgt meer middelen terug. #### 2.2.2 Concrete wijzigingen voor de Gewesten * **Verruiming van fiscale autonomie:** De fiscale autonomie inzake de personenbelasting werd aanzienlijk uitgebreid. Het plafond van 6,75% werd afgezwakt en de gewesten kregen ongeveer 25% van de PB-opbrengst als "speelruimte" om tarieven, kortingen en opcentiemen aan te passen, met respect voor de federale progressiviteit. Dit verhoogde de eigen fiscale ontvangsten van gewesten van ±20% naar ±34% van hun totale inkomsten. * **Vereenvoudiging van middelenstromen:** Specifieke dotaties werden geïntegreerd in globale dotaties, wat resulteerde in een grotere, overzichtelijkere "enveloppe". * **Hervorming van het solidariteitsmechanisme:** Het mechanisme werd aangepast om "perverse prikkels" (ontmoediging om mensen aan het werk te krijgen) te verminderen, terwijl solidariteit behouden bleef. * **Responsabilisering voor klimaat en vergrijzing:** Gewesten werden financieel medeverantwoordelijk voor klimaatdoelstellingen (via bonussen/malussen voor broeikasgasreductie) en de stijgende pensioen- en vergrijzingskosten (via een tragere groei van hun dotaties). * **Grotere enveloppe voor Brussel:** Brussel kreeg bijkomende dotaties voor zijn specifieke hoofdstedelijke en internationale functie. * **Overgangsmechanismen:** Een transitieperiode en geleidelijke invoering van nieuwe regels garandeerden financiële stabiliteit. #### 2.2.3 Concrete wijzigingen voor de Gemeenschappen * **Basistdotaties uitgebreid:** Meer vaste middelen werden voorzien. * **Afschaffing van de Lambermontdotatie:** Deze te snel groeiende en dure dotatie werd afgeschaft en de middelen werden herverdeeld. * **Nieuwe dotaties voor extra bevoegdheden:** Dotaties voor de nieuwe bevoegdheden (gezinsbijslag/groeipakket, ouderen- en gezondheidszorg) werden ingevoerd. * **Tragere groeikoppeling:** Dotaties groeien trager mee met de economische groei (o.a. 82,5% van de federale BBP-groei) om gemeenschappen te laten bijdragen aan de vergrijzingskosten. * **Herverdeling van middelen:** De historische BTW-dotatie bleef de belangrijkste financieringsbron, verdeeld volgens de leerlingensleutel. De dotatie voor kijk- en luistergeld werd geïntegreerd in de BTW-dotatie. De PB-dotatie evolueert gedeeltelijk mee met de federale BBP-groei en wordt volgens de "juste retour" verdeeld. * **Nieuwe dotaties volgens behoeftecriteria:** Dotaties voor kinderbijslag, ouderen en gezondheidszorg worden verdeeld op basis van relevante bevolkingskenmerken (aantal 0-18-jarigen, aantal 80-plussers, bevolkingsaantal). #### 2.2.4 Gevolgen voor de financiering van Brussel Brussel kreeg structureel hogere en stabielere financiering om zijn specifieke kosten (hoofdstadfunctie, pendelaars, internationale instellingen) te dekken. Dit omvatte tijdelijke extra dotaties, een verhoogde compensatie voor de "dode hand" en middelen voor pendelaars en internationale ambtenaren. #### 2.2.5 Conclusies over de hervorming * **Complexiteit toegenomen:** De BFW is niet vereenvoudigd door de invoering van opcentiemen en de vele diverse dotaties en verdeelsleutels. * **Gereduceerde solidariteit, geen solidariteitsval:** De solidariteit is beperkt afgenomen, maar het nieuwe systeem ontmoedigt niet langer om "arm" te blijven. * **Sterker toegenomen fiscale autonomie voor gewesten:** Vooral via opcentiemen op de PB, hoewel de grondslag federaal blijft en federale hervormingen de gewestelijke inkomsten beïnvloeden (verticale externaliteiten). * **Bijdrage aan federale sanering:** Gewesten en gemeenschappen dragen via tragere dotatiegroei bij aan de sanering van de federale begroting. * **Nog steeds onduidelijkheid en bijsturing:** Veel parameters zijn nog onderwerp van discussie en bijsturing, en de financiële gevolgen voor de deelstaten zijn niet altijd in hun voordeel. * **Verhoogd aandeel eigen fiscale ontvangsten:** Voor Vlaanderen stijgt dit aandeel van ±40% naar bijna 80% na de hervorming. > **Tip:** Begrijp de logica achter de verschillende dotaties (groeimechanismen, verdeelsleutels) en de principes van fiscale autonomie en responsabilisering om de impact van de 6de staatshervorming op de BFW te vatten. > **Example:** De "elasticiteitsbonus" werd een cruciaal discussiepunt. Het verschil tussen de snellere groei van federale PB-inkomsten (bv. 2,4% bij 2% BBP-groei) en de tragere groei van de dotaties aan de gewesten (bv. 2% van het BBP) bleef bij de federale staat. Dit geld, oorspronkelijk bedoeld als buffer voor de federale financiën, leidde tot de eis van de deelstaten om een deel ervan te ontvangen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Bijzondere Financieringswet (BFW) | Een wet die de verdeling van overheidsinkomsten regelt tussen de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten in België, met het oog op een efficiënte financiering van hun respectieve bevoegdheden. | | Fiscal federalism | Een economisch en politiek concept dat onderzoekt hoe bevoegdheden en financiële middelen worden verdeeld tussen verschillende overheidsniveaus (federaal, regionaal, lokaal) binnen een federale staat. | | Staatshervorming | Een proces waarbij de bevoegdheden en financiële stromen tussen de federale overheid en de deelstaten in België worden herzien en aangepast, vaak resulterend in meer decentralisatie. | | Verticale imbalance (verticale kloof) | Een situatie waarin de omvang van de gedecentraliseerde uitgaven van een overheid aanzienlijk verschilt van de omvang van haar gedecentraliseerde inkomsten, wat leidt tot financieringsproblemen. | | Solidariteitsval (development trap) | Een mechanisme binnen de financieringswet waarbij economisch zwakkere regio's die economische vooruitgang boeken, financieel nadelig getroffen kunnen worden door de snelle afbouw van solidariteitsbijdragen, wat de prikkel om te groeien wegneemt. | | Fiscale autonomie | De mate waarin regionale of lokale overheden zelfstandig beslissingen kunnen nemen over hun belastingtarieven, belastbare basis en de inzet van fiscale instrumenten om beleid te voeren. | | Personenbelasting (PB) | Een directe belasting op de inkomsten van natuurlijke personen, die in België een belangrijke bron van inkomsten vormt voor zowel de federale overheid als de deelstaten. | | Opcentiemen | Een opslag of percentage dat gemeenten en provincies mogen heffen op bepaalde federale of regionale belastingen, zoals de onroerende voorheffing, om hun eigen inkomsten te verhogen. | | Belastingelasticiteit | De mate waarin de belastinginkomsten reageren op veranderingen in de economische groei; een hoge elasticiteit betekent dat belastinginkomsten sneller stijgen dan het bruto binnenlands product (BBP) bij economische groei. | | Elasticiteitsbonus | Het extra belastinginkomen dat de federale overheid verkrijgt doordat de belastingontvangsten sneller stijgen dan de economische groei (elasticiteit > 1), terwijl de dotaties aan de deelstaten slechts meegroeien met het BBP. | | Revenue sharing | Een systeem waarbij belastinginkomsten worden verdeeld tussen verschillende overheidsniveaus op basis van vooraf afgesproken percentages of formules, waardoor de inkomsten van een niveau onafhankelijk worden van de prestaties van andere niveaus. | | Juste retour (juiste terugkeer) | Een principe waarbij een deel van de door een gewest of gemeenschap gegenereerde belastinginkomsten aan datzelfde gewest of diezelfde gemeenschap wordt teruggegeven, vaak gebaseerd op de opbrengst van de personenbelasting. | | Behoeftecriteria | Factoren zoals bevolkingsaantal, leeftijdsstructuur, aantal leerlingen, of specifieke noden (bv. gezondheidszorgkosten) die worden gebruikt om financiële middelen tussen overheden te verdelen, met als doel een eerlijke toewijzing op basis van noodzaak. | | Vergrijzing | Het proces waarbij het aandeel ouderen in de bevolking toeneemt, wat leidt tot hogere uitgaven voor pensioenen, gezondheidszorg en ouderenzorg, met aanzienlijke budgettaire gevolgen, vooral voor de federale overheid. | | Conjuncturele schokken | Onverwachte economische gebeurtenissen, zoals recessies of financiële crises, die leiden tot significante schommelingen in de overheidsfinanciën, met name door dalende inkomsten en stijgende uitgaven (bv. werkloosheid). | | Staatsschuld | De totale financiële verplichtingen van een staat jegens zijn crediteuren, die wordt opgebouwd door opeenvolgende begrotingstekorten te financieren met leningen. | | Vertical externalities | Situaties waarbij de acties van één overheidsniveau (bv. een federale belastinghervorming) directe gevolgen hebben voor de inkomsten van een ander overheidsniveau, zonder dat dit laatste niveau directe controle heeft over de oorzaak. |

# Knelpunten van de Bijzondere Financieringswet (BFW) en de 6de Staatshervorming Dit document bespreekt de knelpunten van de Bijzondere Financieringswet (BFW) vóór de 6de Staatshervorming en de hervormingen die daaruit voortvloeiden. ## 1. De situatie net voor de 6de Staatshervorming De Bijzondere Financieringswet (BFW) was complex, moeilijk democratisch controleerbaar en creëerde prikkels voor gewesten om minder eigen inspanningen te leveren. Daarnaast hield de wet onvoldoende rekening met de vergrijzingsdruk op de federale overheid en de chronische onderfinanciering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). Nieuwe bevoegdheidsoverdrachten vereisten ook bijhorende financiering. De belangrijkste knelpunten waren: ### 1.1 De onderfinanciering van Brussel Ondanks een schijnbaar stabiele financiële situatie, was Brussel structureel ondergefinancierd. Hoge kosten gerelateerd aan armoede, werkloosheid, grootstedelijke problemen en pendel werden onvoldoende gedekt door de toegewezen middelen. #### 1.1.1 Dalende fiscale draagkracht Sinds de jaren ’90 daalde de personenbelasting (PB) per capita in Brussel, waardoor het gewest steeds meer aangewezen was op federale solidariteitsbijdragen. #### 1.1.2 Specifieke bevolkingsmix De bevolkingsmix in Brussel, met veel relatief arme inwoners en van PB vrijgestelde eurocraten, drukte de fiscale draagkracht. #### 1.1.3 Woonplaatsprincipe Het woonplaatsprincipe, waarbij de PB wordt verdeeld op basis van waar men woont en niet waar men werkt, benadeelde Brussel ondanks de hoge inkomensvorming in de stad. #### 1.1.4 Verlaging van belastingen sinds 2001 Pogingen om rijkere inwoners aan te trekken door belastingen (schenkings-, registratierechten) te verlagen, hadden twijfelachtige budgettaire effecten. #### 1.1.5 De “dode hand” Vrijstellingen van internationale en overheidsgebouwen van bepaalde belastingen verminderden de eigen inkomsten van Brussel. #### 1.1.6 Hoge uitgaven Brussel had te kampen met extra kosten door zijn rol als hoofdstad en internationaal centrum, de overschrijdingseffecten van pendelaars en bezoekers, een dure politieke structuur en de ondersteuning van financieel zwakke gemeenten. ### 1.2 De solidariteitsval Het solidariteitsmechanisme tussen gewesten creëerde een "development trap", waarbij economische vooruitgang financieel "afgestraft" leek te worden. #### 1.2.1 Werking van de solidariteitstussenkomst De solidariteitstussenkomst van de federale overheid was een cruciale inkomstenbron voor Wallonië en Brussel. #### 1.2.2 De “solidariteitsval” Regio’s die economisch zwakker waren, ontvingen extra solidariteit. Echter, bij economische verbetering en een stijging van de PB-inkomsten, daalde de solidariteitstussenkomst vaak sterker dan de basisdotatie steeg, wat netto kon leiden tot minder middelen. #### 1.2.3 Simulaties (Decoster & Sas) Simulaties toonden aan dat zelfs bij economische groei in Brussel, het gewest gedurende vele jaren minder middelen uit de BFW kon ontvangen dan Vlaanderen, terwijl Wallonië zonder groei toch kon vooruitgaan. #### 1.2.4 Oplossingen en discussie Oplossingen omvatten het wijzigen van de verdeling van de basisdotatie (bv. via revenue sharing) of het afzwakken van de solidariteit. Het bestaan van de development trap was sterk afhankelijk van realistische groeiscenario's. ### 1.3 De verarming van de federale staat De federale overheid kende een toenemende "vertical imbalance", waarbij ze steeds meer middelen afstond aan de regio's, terwijl ze geconfronteerd werd met zware en groeiende uitgaven. #### 1.3.1 Verticale imbalance De federale overheid verloor aandeel in het BBP als gevolg van de doorgifte van belastinginkomsten aan de regio's, terwijl haar uitgaven stegen. #### 1.3.2 Vergrijzing De vergrijzing leidde tot hogere federale uitgaven voor pensioenen en volksgezondheid, wat een significante druk op de begroting legde. #### 1.3.3 Conjuncturele schokken De federale overheid ving de klappen van economische neergangen op, met dalende inkomsten en stijgende uitgaven (werkloosheid), wat leidde tot hogere staatsschuld. #### 1.3.4 Staatsschuld en rentelasten De volledige staatsschuld en de bijhorende rentelasten drukten op de federale middelen. #### 1.3.5 Oorzaak van de verarming De verarming was primair te wijten aan dure federale bevoegdheden (vergrijzing, sociale zekerheid, staatsschuld), versterkt door de BFW die middelen doorschoof naar de regio's. #### 1.3.6 Impact van de BFW op de buffer De BFW creëerde een buffer voor de federale overheid doordat de dotaties aan de gewesten niet volledig parallel liepen met de werkelijke belastinginkomsten. Bij groei profiteerde de federale staat disproportioneel, maar bij krimp leed ze ook het grootste verlies. #### 1.3.7 Belastingselasticiteit en elasticiteitsbonus De elasticiteit van de PB (groei sneller dan BBP) genereerde een "elasticiteitsbonus" voor de federale overheid, wat leidde tot politieke discussies met de deelstaten. ### 1.4 De fiscale kloof (vertical imbalance) Er bestond een aanzienlijke fiscale kloof tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten, wat de roep om meer fiscale autonomie voedde. #### 1.4.1 Fiscale autonomie De mogelijkheid voor regio's om hun belastingbevoegdheden optimaal te benutten, in lijn met hun beleidsprioriteiten. #### 1.4.2 Fiscale kloof (internationaal en nationaal) Internationaal waren er aanzienlijke fiscale kloven, met België als een van de landen met een grote kloof, wat betekent dat meer uitgaven dan ontvangsten gedecentraliseerd waren. Binnen België was de kloof het kleinst in Brussel en groter in Vlaanderen. #### 1.4.3 Oorzaken van de kloven Theoretische overwegingen (behoefte aan centrale herverdelings- en stabiliserende belastingen) en de vrees voor belastingconcurrentie droegen bij aan het ontstaan van deze kloven. #### 1.4.4 Fiscale autonomie vóór de 6de Staatshervorming Gewesten hadden al eigen belastingen en konden via opcentiemen op de PB sturen, maar de federale progressiviteit moest behouden blijven. #### 1.4.5 Gedeelde belastingen en “vertical externalities” Gedeelde belastingen maakten inkomsten afhankelijk van andere niveaus, wat leidde tot "vertical externalities". Fiscale autonomie werd losgekoppeld van responsabilisering. ## 2. De 6de Staatshervorming en de hervorming van de BFW De 6de Staatshervorming (Vlinderakkoord) beoogde de problemen van onderfinanciering, verkeerde prikkels en de roep om autonomie aan te pakken. ### 2.1 Grote krachtlijnen van het Vlinderakkoord Het akkoord omvatte politieke vernieuwing, de splitsing van de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde, de overdracht van nieuwe bevoegdheden (arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie, mobiliteit) en een grondige wijziging van de BFW. ### 2.2 Principes van de hervorming Belangrijke principes waren het vermijden van deloyale concurrentie, het behoud van de progressiviteit van de PB, het voorkomen van structurele verarming van deelstaten, het verhogen van de leefbaarheid van de federale staat, het versterken van de responsabiliseerbaarheid van de deelstaten, het erkennen van de sociologische realiteit van BHG en het hanteren van behoeftecriteria voor gemeenschapsbevoegdheden. ### 2.3 Financiële middelenoverdrachten Er was een additionele overdracht van circa 17 miljard euro aan de deelstaten, met grote stromen voor arbeidsmarktbeleid, kinderbijslag, ouderenzorg en woningfiscaliteit. ### 2.4 Belangrijkste wijzigingen voor de Gewesten * **Verruiming van fiscale responsabilisering:** De discretionaire macht over de PB werd vergroot (ongeveer 25% van de PB werd "speelruimte"). Het plafond van 6,75% werd afgeschaft. * **Vereenvoudiging van stromen:** Specifieke dotaties werden opgenomen in globale dotaties voor meer overzicht. * **Hervorming solidariteitsmechanisme:** Het mechanisme werd aangepast om minder "perverse prikkels" te geven. * **Responsabilisering voor klimaat en vergrijzing:** Gewesten werden financieel mee verantwoordelijk gemaakt voor klimaatdoelstellingen en stijgende vergrijzingskosten. * **Grotere enveloppe voor Brussel:** Extra dotaties werden voorzien voor de specifieke situatie van Brussel. * **Overgangsmechanismen:** Verliezen of winsten werden gespreid in de tijd om budgettaire schokken te voorkomen. #### 2.4.1 Fiscale autonomie na de 6de Staatshervorming De fiscale autonomie van de gewesten steeg aanzienlijk, met ongeveer 25% van de PB-opbrengsten die zij zelf konden vormgeven via opcentiemen en kortingen. De federale overheid bleef echter bevoegd voor de belastbare basis en inning. De totale eigen fiscale ontvangsten van de gewesten namen sterk toe. ### 2.5 Wijzigingen voor de Gemeenschappen De financiering van de gemeenschappen werd hervormd, met uitgebreide basistdotaties, de afschaffing van de Lambermontdotatie, nieuwe dotaties voor extra bevoegdheden en een tragere groeikoppeling om bij te dragen aan de vergrijzingskosten. #### 2.5.1 Financiering van huidige bevoegdheden De financiering bleef hoofdzakelijk gebaseerd op de BTW-dotatie (verdeeld volgens leerlingensleutel) en een PB-dotatie (verdeeld volgens "juste retour"). #### 2.5.2 Wijzigingen door de 6de Staatshervorming De extra BTW-dotatie en de dotatie voor kijk- en luistergeld verdwenen als aparte potten en werden herverdeeld. De PB-dotatie evolueerde minder snel mee met de federale BBP-groei. #### 2.5.3 Nieuwe bevoegdheden Nieuwe bevoegdheden werden gefinancierd met specifieke dotaties, met name voor gezinsbijslag, ouderen en gezondheidszorg/hulp aan personen, die evolueerden op basis van behoeftecriteria. ### 2.6 Conclusies De BFW werd niet vereenvoudigd; de transparantie nam af door de invoering van complexe opcentiemen en talrijke dotaties met diverse verdeelsleutels. De solidariteit werd beperkt afgebouwd maar gaf geen aanleiding meer tot solidariteitsvallen. De fiscale autonomie van de gewesten nam toe, maar federale hervormingen bleven de gewestelijke inkomsten beïnvloeden door "vertical externalities". Gemeenschappen, met name de Nederlandstalige Gemeenschap, leveren een bijdrage aan de federale begroting door een tragere groei van hun dotaties. Parameterwaarden werden regelmatig bijgestuurd, en de gewesten moesten bijdragen aan de sanering van federale begrotingstekorten. --- # De hervormingen van de Bijzondere Financieringswet na de 6de Staatshervorming Dit hoofdstuk analyseert de aanpassingen aan de Bijzondere Financieringswet (BFW) als gevolg van de 6de Staatshervorming, met een focus op de nieuwe bevoegdheden van de deelstaten, de aanpassingen aan de dotaties, de verhoogde fiscale autonomie en de hervorming van het solidariteitsmechanisme. ## 1. Context: problemen met de Bijzondere Financieringswet vóór de 6de staatshervorming Vóór de 6de Staatshervorming kampte de BFW met diverse knelpunten die hervormingen noodzakelijk maakten: * **Complexiteit:** De wet was uiterst complex, wat democratische controle bemoeilijkte en het systeem voor burgers en parlement moeilijk te begrijpen maakte. * **Onderprikkeling voor inspanningen:** Bepaalde mechanismen ontmoedigden regio's om zelf voldoende middelen te vergaren, doordat ze konden "leunen" op federale stromen. * **Onderschatting vergrijzingsdruk:** De BFW hield onvoldoende rekening met de toenemende vergrijzingsdruk op de federale overheid, met name voor pensioenen. * **Onderfinanciering van Brussel:** Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) werd structureel ondergefinancierd, ondanks aanzienlijke grootstedelijke en sociale kosten. * **Noodzaak voor nieuwe bevoegdheidsoverdrachten:** Verschillen in economische evolutie tussen de gewesten leidden tot de noodzaak voor nieuwe bevoegdheidsoverdrachten, die gepaard moesten gaan met bijhorende financiering. Specifieke knelpunten die aan bod kwamen in de aanloop naar de hervormingen waren: * **De onderfinanciering van Brussel:** Ondanks een schijnbaar "oké" financiële situatie, kampten de Brusselse uitgaven met structurele tekorten door de hoge kosten verbonden aan grootstedelijke problemen, armoede en pendel. * **De solidariteitsval:** Het solidariteitsmechanisme kon regio's financieel "afstraffen" voor economische vooruitgang, wat de prikkel om te groeien ondermijnde. * **De verarming van de federale staat:** Door de toenemende dotaties aan de deelstaten raakte de federale overheid financieel uitgehold, waardoor ze haar eigen taken minder goed kon financieren. * **De roep om meer fiscale autonomie van de deelstaten:** De deelstaten, met name Vlaanderen, wensten meer controle over de personenbelasting om hun eigen beleid effectiever te kunnen sturen. ## 2. De onderfinanciering van Brussel Brussel kampte sinds de jaren '90 met structurele financiële problemen, veroorzaakt door een dalende fiscale draagkracht en een oneerlijke verdeling van de personenbelasting (PB). ### 2.1 Dalende fiscale draagkracht De PB bracht per inwoner (per capita) steeds minder op in Brussel vergeleken met het rijksgemiddelde. Dit betekende dat Brussel meer federale solidariteitsbijdragen nodig had om tekorten te compenseren. ### 2.2 Specifieke bevolkingsmix De dalende fiscale draagkracht was toe te schrijven aan de Brusselse bevolkingsmix: * Grote groepen relatief arme inwoners die weinig of geen belastingen betaalden. * Veel eurocraten en internationale ambtenaren met hoge inkomens, die vrijgesteld waren van de PB. ### 2.3 Woonplaatsprincipe Het woonplaatsprincipe speelde Brussel parten. Hoewel er veel inkomens werden gegenereerd en de toegevoegde waarde hoog was in Brussel, kwam de PB-opbrengst niet ten goede aan het gewest omdat de belasting werd verdeeld op basis van de woonplaats en niet de werkplaats. Dit resulteerde in een situatie waarin Brussel wel rijkdom produceerde, maar slechts een klein deel van de PB-opbrengst ontving. ### 2.4 Verlaging van belastingen sinds 2001 Sinds 2001 had Brussel, na het Lambermont-akkoord, de mogelijkheid om diverse belastingen (schenkingsrechten, registratierechten) te verlagen in een poging rijkere inwoners aan te trekken. Het beoogde terugverdieneffect, waarbij een bredere belastingbasis de lagere tarieven zou compenseren, bleek echter twijfelachtig en verergerde de budgettaire toestand mogelijk. ### 2.5 De "dode hand" Vrijstellingen voor internationale gebouwen (ambassades) en overheidsgebouwen in Brussel ontnamen het gewest eigen belastingsinkomsten, een fenomeen dat bekend staat als de "dode hand". Hoewel er compensatie was, vond Brussel deze onvoldoende. ### 2.6 Uitgavenkant van Brussel Naast de inkomstenproblematiek, kende Brussel ook aan de uitgavenkant specifieke en hoge kosten: * **Hoofdstadfunctie en internationaal centrum:** Extra uitgaven voor veiligheid, ordehandhaving, infrastructuur en openbaar domein vanwege de rol als hoofdstad van drie regio's en zetel van internationale instellingen. * **Overschijpelingseffecten (horizontale externaliteiten):** Veel pendelaars en bezoekers gebruikten Brusselse voorzieningen (ziekenhuizen, openbaar vervoer, infrastructuur) zonder er lokale belastingen te betalen, wat kosten genereerde die niet in Brussel werden vergoed. * **Dure politieke en bestuurlijke structuur:** Brussel beschikte over een complex en kostbaar politiek apparaat met een eigen parlement, gemeenschapscommissie en 30 gemeenten. * **Veel arme gemeenten en voogdijrol:** Het BHG moest arme, deficitaire gemeenten financieel bijspringen, terwijl deze gemeenten sinds 2001 ook belangrijke inkomstenbronnen verloren hadden. Onderzoekers schatten het fundamentele tekort in de financiering van BHG op honderden miljoenen euro's per jaar, waarbij ook ruimte voor efficiëntieverbeteringen werd geïdentificeerd. ## 3. De solidariteitsval De solidariteitsval, ook wel 'development trap' genoemd, beschrijft een situatie waarin economisch zwakkere regio's, die extra solidariteit ontvangen, financieel worden bestraft wanneer ze economisch verbeteren. ### 3.1 Rol van de solidariteitstussenkomst De solidariteitstussenkomst van de federale overheid was een cruciale aanvulling op de basisdotatie voor Wallonië en Brussel. Deze tussenkomst groeide significant in de jaren voorafgaand aan de 6de Staatshervorming. ### 3.2 Het mechanisme van de solidariteitsval Wanneer economisch zwakkere regio's (W, BHG) economische groei realiseren en meer PB-inkomsten genereren, gebeuren er twee dingen: 1. Hun aandeel in de basisdotatie PB stijgt. 2. Hun solidariteitstussenkomst daalt sterker. Netto kon dit leiden tot een financiële achteruitgang bij economische verbetering, wat de prikkel om te groeien wegnam. Dit werd versterkt door de snelheid waarmee het aandeel in de basisdotatie steeg en de omvang van de solidariteitstussenkomst per hoofd. ### 3.3 Grafiek-simulatie (Decoster & Sas) Een simulatie met 2% BBP-groei in Brussel en 0% groei in Vlaanderen en Wallonië toonde aan dat Brussel gedurende ongeveer negen jaar minder middelen uit de BFW per hoofd ontving, ondanks de groei. Het duurde zelfs vijftien jaar voordat een Brusselaar per hoofd evenveel uit de BFW haalde als een Vlaming. Ondertussen ging Wallonië, met nul groei, er nog op vooruit. Dit illustreert dat een groeiend gewest jarenlang met minder middelen per hoofd genoegen moest nemen dan een gewest dat niets veranderde. ### 3.4 Tabelvoorbeeld: +100 miljoen belastbare basis in Brussel Een gesimuleerde stijging van 100 miljoen euro aan belastbare basis in Brussel resulteerde in netto middelenverlies voor Brussel, terwijl Wallonië, dat niet groeide, een netto winst boekte. Dit bevestigde dat het systeem Brussel niet stimuleerde om de participatiegraad te verhogen. ### 3.5 Oplossingen voor de solidariteitsval De solidariteitsval kon worden opgelost door: * **Wijzigen van de verdeling van de basisdotatie:** Overstappen naar een 'revenue sharing'-systeem, waarbij elk gewest een vast percentage van de geïnde PB-ontvangsten krijgt, onafhankelijk van de evolutie in andere gewesten. Dit bouwt meer responsabilisering in. * **Afzwakken van de solidariteit:** De solidariteitstussenkomst per hoofd verkleinen, waardoor de terugval minder groot is bij economische relance van achtergestelde gewesten. Decoster benadrukte echter dat de development trap sterk afhankelijk is van groeiveronderstellingen. In meer realistische scenario's met gematigde groei in alle gewesten verdween de development trap. ## 4. De verarming van de federale staat De federale overheid kampte met een structurele verzwakking van haar budgettaire positie, voornamelijk door twee factoren: ### 4.1 Verticale imbalance: federale middelen vs. regio's Al tientallen jaren werden steeds meer inkomsten (met name uit PB en BTW) afgestaan aan de regio's, terwijl de federale overheid geconfronteerd werd met steeds zwaardere en groeiende uitgaven. Dit leidde tot een verticale scheefgroei in de financiering. ### 4.2 Vergrijzing: zware druk op de federale begroting De vergrijzing vanaf 2020, met een piek rond 2030, zou leiden tot verhoogde pensioenlasten en hogere uitgaven voor volksgezondheid. Deze kosten zijn voornamelijk federaal. Prognoses toonden aan dat de verwachte federale inkomsten onvoldoende zouden zijn om de verplichtingen van de sociale zekerheid na te komen zonder hervormingen. ### 4.3 Conjuncturele schokken en recessies De federale overheid droeg bij conjuncturele neergang de grootste klappen. Dalende federale belastinginkomsten en stijgende uitgaven (werkloosheidskosten) leidden tot hogere overheidstekorten en een toenemende staatsschuld. ### 4.4 Staatsschuld en rentelasten De volledige staatsschuld bleef federaal. Onverwachte schokken konden de schuld snel doen oplopen, met stijgende rentelasten die de federale middelen steeds zwaarder belastten. ### 4.5 Rol van de BFW als buffer De BFW bevatte wel een buffer voor de federale overheid. De dotaties PB en BTW aan de gewesten bewogen niet één-op-één mee met de werkelijke inkomsten. Bij economische groei stegen de federale ontvangsten veel sterker dan die van de regio's door de elasticiteit van federale belastingen (met name de progressieve PB). Omgekeerd droeg de federale overheid bij een recessie ook het grootste verlies. #### 4.5.1 Belastingselasticiteit De belastingselasticiteit van de PB (bv. 1,2) betekende dat een stijging van het BBP met 1% leidde tot een grotere stijging van de belastingontvangsten (1,2%). Echter, de dotaties aan de deelstaten groeiden slechts mee met het BBP (bv. 1% bij 1% BBP-groei) of zelfs minder (BTW-toelage 0,91%). #### 4.5.2 De 'elasticiteitsbonus' Het verschil tussen de snellere belastinggroei en de tragere dotatiegroei vormde de 'elasticiteitsbonus', die bij de federale staat bleef. Dit werd een belangrijk discussiepunt tussen de federale overheid en de deelstaten. In een 'revenue sharing'-systeem zouden de deelstaten wel meedelen in deze groei. ## 5. De fiscale kloof (verticale imbalance) De fiscale autonomie, de mogelijkheid voor regio's om hun 'taxing powers' optimaal te benutten, werd eveneens onder de loep genomen. Internationale vergelijkingen toonden een algemene verticale kloof (verschil tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten), waarbij de meeste landen meer uitgaven dan inkomsten decentraliseren. ### 5.1 Fiscale kloof in België Binnen België was de kloof aanzienlijk en verschilden deze per gewest. Vlaanderen kende een kloof van ongeveer 20 procentpunten (35% uitgaven, <20% ontvangsten), wat de vraag naar meer autonomie voedde. ### 5.2 Redenen voor fiscale kloven Theoretische verklaringen omvatten de noodzaak om herverdelende en stabiliserende belastingen centraal te houden en de vrees voor belastingconcurrentie tussen regio's ('race to the bottom'). ### 5.3 Fiscale autonomie vóór de 6de staatshervorming Vóór de 6de Staatshervorming hadden gewesten al enige eigen belastingen en konden ze via opcentiemen op de PB tot 6,75% van hun PB-ontvangsten sturen, hoewel de federale progressiviteit altijd gerespecteerd moest worden. ### 5.4 Gedeelde belastingen en 'vertical externalities' Een verdere fiscale autonomie werd best gerealiseerd via belastingen waarover regio's volledige 'taxing powers' hebben. Gedeelde belastingen zoals de PB zijn gevoelig voor 'vertical externalities', waarbij federale hervormingen direct gevolgen hebben voor de inkomsten van lagere overheden. ### 5.5 Fiscale autonomie vs. responsabilisering Fiscale autonomie werd onderscheiden van responsabilisering. Responsabilisering houdt in dat overheden verantwoordelijk worden gehouden voor de gevolgen van hun beleid. In de oude BFW werd een significant deel van de middelen als responsabiliserend beschouwd, en dit bleef ook na de hervorming het geval, ondanks kritiek op 'consumptiefederalisme'. ## 6. De hervorming van de Bijzondere Financieringswet na de 6de Staatshervorming De 6de Staatshervorming (Vlinderakkoord, 2011, wet 2013) bracht ingrijpende wijzigingen aan de BFW om de knelpunten van onderfinanciering van Brussel, de solidariteitsval en de vraag naar meer autonomie aan te pakken. ### 6.1 Grote krachtlijnen van het Vlinderakkoord * **Politieke vernieuwing:** Versterking van het parlement, hervorming tweekamerstelsel (o.a. afschaffing Senaat). * **Splitsing van de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde:** Oplossing voor een langdurig communautair conflict. * **Nieuwe bevoegdheidsoverdrachten:** Naar de deelstaten op domeinen als arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie en mobiliteit. * **Ingrijpende wijziging van de BFW:** Om de nieuwe bevoegdheden te financieren en de knelpunten aan te pakken. ### 6.2 Principes van de hervorming De hervorming van de BFW moest voldoen aan volgende principes: * Vermijden van deloyale concurrentie tussen regio's ('level playing field'). * Behoud van de progressiviteit van de PB, met beperkte versoepeling. * Geen structurele verarming van een van de deelstaten. * Verhogen van de leefbaarheid van de federale staat op lange termijn. * Versterken van de responsabilisering van de deelstaten. * Erkennen van de specifieke sociologische en externe functie van BHG. * Gebruik van bevolkings- en leerlingencriteria voor gemeenschapsbevoegdheden. * Financiële stabiliteit van de deelstaten via een overgangsmechanisme. * Pertinentie van modellen via simulaties. * Rekening houden met de bijdragen van deelstaten aan de financiële sanering. * Principe van 'juste retour' blijft primair voor gewestfinanciering. ### 6.3 Belangrijkste wijzigingen voor de Gewesten * **Verruiming van fiscale responsabilisering:** Fiscale autonomie op de PB uitgebreid tot ongeveer 25% van de opbrengsten, met afschaffing van het oude plafond van 6,75%. Gewesten kunnen tarieven, kortingen en opcentiemen differentiëren per belastingschijf, mits behoud van de globale progressiviteit. * **Vereenvoudiging van geldstromen:** Specifieke dotaties opgenomen in globale dotaties voor meer overzichtelijkheid. * **Hervorming solidariteitsmechanisme:** Aangepast om perverse prikkels te verminderen en de stimulans tot activering te vergroten. * **Responsabilisering voor klimaat en vergrijzing:** Gewesten worden financieel mede verantwoordelijk gemaakt voor klimaatdoelstellingen en stijgende pensioen-/vergrijzingskosten. * **Grotere enveloppe voor Brussel:** Bijkomende dotaties voor de specifieke situatie van Brussel (pendelaars, internationale functie, etc.). * **Overgangsmechanisme:** Gefaseerde invoering van de nieuwe regels om budgettaire schokken te vermijden, waarbij regio's die veel middelen kregen, vanaf 2026 een trager groeiende dotatie zien om federaal tekort te helpen saneren. * **Nieuwe dotaties:** Voor arbeidsmarktbeleid (ca. 4,3 miljard euro) en fiscale uitgaven (ca. 1,9 miljard euro), die jaarlijks worden geïndexeerd en deels meegroeien met de federale BBP-groei. #### 6.3.1 De 'negatieve term' en solidariteit De negatieve term verdween als aparte lijn en werd geïntegreerd in de PB-dotatie. Het solidariteitsmechanisme voor gewesten met een lager aandeel in de PB dan in hun bevolkingsaandeel werd hervormd met de formule $V \times (d_b - d_{pb}) \times X$. Hierbij is $V$ de omvang van de middelen verbonden aan fiscale autonomie en dotaties, $d_b$ het bevolkingsaandeel, $d_{pb}$ het PB-aandeel, en $X$ een compensatiefactor van 80%. Dit mechanisme voorziet nog steeds solidariteit voor Wallonië en Brussel, maar is beperkter dan voorheen. #### 6.3.2 Fiscale autonomie in de praktijk Na de 6de Staatshervorming steeg het aandeel van de eigen fiscale ontvangsten van de gewesten in hun totale ontvangsten aanzienlijk, van ongeveer 20% naar circa 34%. De autonome schijf van de PB (waarover gewesten tarieven kunnen bepalen) vertegenwoordigt ongeveer 25% van de PB-opbrengst. De federale overheid blijft echter bevoegd voor de belastbare basis en de inning. ### 6.4 Wijzigingen voor de Gemeenschappen De gemeenschappen, financieel belangrijk door hun bevoegdheden in onderwijs, welzijn en cultuur, kregen ook een aangepaste financiering: * **Uitbreiding basistdotaties:** Met meer vaste middelen. * **Afschaffing Lambermontdotatie:** Deze snel groeiende dotatie werd vervangen door een herverdeling over andere dotaties en gedeeltelijk federaal gehouden. * **Nieuwe dotaties:** Voor extra bevoegdheden, met tragere groeikoppeling om mee te helpen de vergrijzingskosten te dragen. * **Integratie van dotaties:** De Lambermontdotatie en de dotatie voor kijk- en luistergeld werden geïntegreerd in de historische BTW-dotatie. * **PB-dotatie:** Groeit slechts voor 82,5% mee met de federale BBP-groei en wordt volledig verdeeld volgens 'juste retour'. * **Dotaties voor nieuwe bevoegdheden:** Zoals gezinsbijslag, ouderen- en gezondheidszorg, die evolueren met inflatie, bevolkingsaantallen (0-18, 80+) en deels met economische groei. Deze worden verdeeld volgens behoeftecriteria. ### 6.5 Conclusies over de hervormingen * De BFW is complexer geworden door de opcentiemen, gedeelde PB en diverse verdeelsleutels. * De solidariteit is afgezwakt, maar de solidariteitsval is grotendeels weggewerkt. * De fiscale autonomie van de gewesten is aanzienlijk toegenomen, maar federale hervormingen raken nog steeds gewestelijke inkomsten. * De gemeenschappen dragen, net als de gewesten, bij aan de federale begrotingssanering via tragere dotatiegroei. * De financiering van Brussel werd structureel gewijzigd met tijdelijke extra dotaties voor specifieke Brusselse noden. * De elasticiteitswinsten van de PB vloeien nu gedeeltelijk naar de gewesten, maar de dotaties voor nieuwe bevoegdheden groeien trager dan de federale BBP-groei om de federale financiën te ondersteunen. De hervormingen beoogden een betere financiering van Brussel, minder perverse prikkels, grotere fiscale autonomie en een versterkte responsabilisering van de deelstaten, hoewel de complexiteit van de wet toenam. --- # Fiscale autonomie van de gewesten en gemeenschappen Hier is een gedetailleerde samenvatting over de fiscale autonomie van de gewesten en gemeenschappen, gebaseerd op de verstrekte documentatie: ## 3. Fiscale autonomie van de gewesten en gemeenschappen Dit onderwerp onderzoekt de mate van fiscale autonomie die de gewesten en gemeenschappen hebben verworven, met name door de hervorming van de personenbelasting en de overdracht van nieuwe bevoegdheden, en de implicaties daarvan voor hun begrotingen en het Belgische federalisme. ### 3.1 Situatie voorafgaand aan de zesde staatshervorming Vóór de zesde staatshervorming was de Bijzondere Financieringswet (BFW) complex, democratisch moeilijk controleerbaar, en bevatte mechanismen die de prikkel voor gewesten om zelf voldoende middelen te vergaren verminderden. Hervormingen drongen zich op vanwege de onderschatting van de vergrijzingsdruk op de federale overheid, de onvoldoende compenserende aard van de BFW voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG), en de noodzaak om nieuwe bevoegdheden te financieren. Specifieke knelpunten waren: * **Onderfinanciering van Brussel:** Het BHG kampte met structurele onderfinanciering door hoge kosten (armoede, grootstedelijke problemen) die onvoldoende gedekt werden door de toegewezen middelen. * **De solidariteitsval:** Het solidariteitsmechanisme kon economisch zwakkere gewesten in een val duwen, waarbij economische vooruitgang financieel "afgestraft" leek te worden. * **Verarming van de federale staat:** Door de transfer van middelen naar de deelstaten en de aanhoudende financiering van dure federale bevoegdheden (sociale zekerheid, pensioenen), raakte de federale overheid financieel uitgehold. * **Roep om meer fiscale autonomie:** De deelstaten, met name Vlaanderen, wensten meer controle over de personenbelasting, aangezien hun autonomie hierin praktisch beperkt was. ### 3.2 Onderfinanciering van Brussel Sinds de jaren '90 heeft Brussel te kampen met een structureel financieel probleem, veroorzaakt door een dalende fiscale draagkracht en een ongelijke verdeling van de personenbelasting (PB). * **Dalende fiscale draagkracht:** De PB bracht per capita steeds minder op in Brussel, waardoor het gewest steeds meer federale solidariteitsbijdragen nodig had om het tekort te compenseren. * **Oorzaken van de dalende fiscale draagkracht:** * **Specifieke bevolkingsmix:** Grote groepen relatief arme inwoners die weinig belastingen betalen, gecombineerd met veel eurocraten die vrijgesteld zijn van de PB. * **Woonplaatsprincipe:** Veel inkomens worden in Brussel verdiend, maar de PB gaat naar de woonplaats, niet de werkplaats, waardoor veel pendelaars hun belastingen elders betalen. * **Verlaging van belastingen sinds 2001 (Lambermont):** Pogingen om rijkere inwoners aan te trekken door verlagingen van o.a. schenkings- en registratierechten hebben een twijfelachtig terugverdieneffect gehad. * **"De dode hand":** Vrijstellingen voor internationale en overheidsgebouwen in Brussel leiden tot derving van eigen belastingsinkomsten. Op de uitgavenkant kent Brussel ook specifieke kosten: * **Hoofdstadfunctie en internationaal centrum:** Hoge kosten voor veiligheid, ordehandhaving, reinheid, en infrastructuur. * **Overschijpelingseffecten/horizontale externaliteiten:** Gebruik van Brusselse voorzieningen door pendelaars en bezoekers die er geen lokale belastingen betalen. * **Dure politieke en bestuurlijke structuur:** Complex en kostbaar politiek apparaat met meerdere bestuurslagen. * **Arme gemeenten en voogdijrol:** Het gewest moet financieel bijspringen bij tekorten van veel Brusselse gemeenten, die bovendien sinds 2001 inkomsten verloren hebben. * **Onderzoek:** Studies schatten het fundamentele tekort in de financiering van BHG op honderden miljoenen euro's per jaar, met ruimte voor efficiëntieverbeteringen. ### 3.3 De solidariteitsval (development trap) Dit knelpunt betreft de negatieve prikkels die het solidariteitsmechanisme kan creëren voor economisch zwakkere gewesten. * **Rol van de solidariteitstussenkomst:** Voor Wallonië en BHG is de solidariteitstussenkomst een cruciale inkomstenbron. * **Mechanisme van de solidariteitsval:** Economisch zwakkere gewesten (W, BHG) ontvangen solidariteitsgeld. Als zij economisch verbeteren en meer PB-inkomsten genereren, stijgt hun aandeel in de basisdotatie, maar daalt hun solidariteitstussenkomst nog sterker. Netto kunnen ze hierdoor achteruitgaan, wat de prikkel om te groeien wegneemt. * **Oorzaken:** De combinatie van de snelheid waarmee het aandeel in de basisdotatie stijgt bij economische relance, en de omvang van de solidariteitstussenkomst per hoofd. * **Simulatie (Decoster & Sas):** Een scenario met 2% BBP-groei in BHG en 0% in Vlaanderen en Wallonië toonde aan dat Brussel ondanks groei jarenlang minder BFW-middelen per capita kreeg, en het 15 jaar duurde voor een Brusselaar per hoofd evenveel ontving als een Vlaming, terwijl Wallonië zonder groei erop vooruitging. * **Gevolgen uit tabel (Leibfritz):** De tabel toonde aan dat Wallonië en Brussel vooral profiteren van groei elders, terwijl Vlaanderen enkel baat heeft bij eigen groei. De federale overheid wint het meest bij groei in BHG en W. Dit bevestigt de solidariteitsval, omdat zwakkere regio's meer beloond worden voor andermans groei dan voor het versterken van hun eigen fiscale basis. * **Oplossingen:** * **Revenue sharing:** Vervanging van dotaties door een vast percentage van de PB-ontvangsten per regio, waardoor het aandeel onafhankelijk wordt van de evolutie van andere gewesten. * **Afzwakken van de solidariteit:** De solidariteit per hoofd kleiner maken, zodat de terugval minder groot is bij economische relance. * **Realistische scenario's:** De ontwikkeling van een development trap is sterk afhankelijk van groeiveronderstellingen. In meer realistische scenario's (bv. 2% groei in VL, 1% in W, 0,5% in BHG) verdwijnt de development trap en stijgen de middelen voor alle gewesten. ### 3.4 Verarming van de federale staat Dit knelpunt verwijst naar de structurele verzwakking van de federale begroting. * **Verticale imbalans:** Sinds decennia draagt de federale staat steeds meer middelen af aan de regio's, terwijl zij met toenemende uitgaven voor kerntaken blijft zitten. * Federale inkomsten dalen als percentage van het BBP, terwijl federale uitgaven stijgen. * **Vergrijzing:** Sterke druk op de federale begroting door verhoogde pensioenlasten en uitgaven voor volksgezondheid vanaf 2020-2030. Deze kosten zijn voornamelijk federaal. * **Conjuncturele schokken en recessies:** De federale overheid draagt de gevolgen van conjuncturele neergang, met dalende inkomsten en stijgende uitgaven (werkloosheid), wat leidt tot extra staatsschuld. * **Staatsschuld en rentelasten:** De volledige staatsschuld is federaal en de rentelasten drukken zwaar op de federale middelen. * **Oorzaak van de verarming:** De federale overheid heeft inkomsten (o.a. PB) doorgeschoven naar de regio's, maar behoudt de zwaarste en groeiende uitgavenposten (pensioenen, sociale zekerheid, schuld), terwijl haar eigen belastinginkomsten als percentage van het BBP dalen. ### 3.5 De bufferrol van de BFW en de elasticiteitsbonus De BFW bevat een buffer voor de federale financiën doordat de dotaties PB en BTW aan de gewesten niet één-op-één meestijgen met de werkelijke belastinginkomsten. * **Belastingselasticiteit:** De PB groeit sneller dan het BBP. Een belastingelasticiteit van bijvoorbeeld 1,2 betekent dat een stijging van het BBP met 1% leidt tot een stijging van de PB-ontvangsten met 1,2%. * **Dotaties:** De dotaties aan de deelstaten groeien echter slechts mee met het BBP (2%) of minder (BTW-toelage 0,91%). * **Elasticiteitsbonus:** Het verschil tussen de snellere belastinggroei en de tragere dotatiegroei blijft bij de federale overheid. Dit "restant" wordt de elasticiteitsbonus genoemd. * **Politiek conflict:** Deelstaten eisen een deel van deze bonus op, terwijl de federale overheid deze claimt om toekomstige uitgaven te financieren. In een systeem van *revenue sharing* zou de elasticiteitsbonus naar de regio's verschuiven. ### 3.6 Fiscale kloof (verticale imbalans) Dit betreft de omvang van de fiscale autonomie en het onevenwicht tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten. * **Fiscale autonomie:** De mogelijkheid voor regio's om hun "taxing powers" optimaal te benutten in functie van beleidsnoden. Dit vereist ook fiscale instrumenten (belastingaftrekken, verminderingen) naast bevoegdheidsoverdrachten. * **Verticale kloof:** Het verschil tussen het percentage gedecentraliseerde uitgaven en gedecentraliseerde ontvangsten. De meeste landen (waaronder België) hebben een kloof, wat betekent dat meer uitgaven dan ontvangsten gedecentraliseerd worden. * **Kloof binnen België:** De kloof is het kleinst in BHG. Als gemeenschappen worden meegerekend, neemt de kloof toe omdat zij geen eigen belastingbevoegdheden hebben. Vlaanderen kent een aanzienlijke kloof (bv. 35% uitgaven vs. <20% ontvangsten). * **Oorzaken van kloven:** * **Theorie van fiscal federalism:** Herverdelende en stabiliserende belastingen blijven best centraal. * **Vrees voor belastingconcurrentie:** Te snelle fiscale decentralisatie kan leiden tot een "race to the bottom". * **Autonomie vóór de 6de staatshervorming:** Gewesten hadden eigen belastingen en konden tot 6,75% van de PB sturen, maar moesten de federale progressiviteit respecteren. * **Gedeelde belastingen en "vertical externalities":** Gedeelde belastingen (zoals PB) maken inkomsten van verschillende niveaus onderling afhankelijk. Federale hervormingen van de PB-grondslag beïnvloeden ook gemeentelijke inkomsten. * **Fiscale autonomie versus responsabilisering:** Fiscale autonomie betekent controle over belastingheffing, responsabilisering betekent verantwoordelijk gehouden worden voor beleidsgevolgen. Het huidige systeem koppelt middelen aan "fiscale capaciteit" (opbrengst PB) wat als responsabiliserend wordt gezien, maar er zijn vragen over de geschiktheid van PB-opbrengst als indicator van "goed beleid". ### 3.7 De zesde staatshervorming en de financieringswet De zesde staatshervorming, vastgelegd in het Vlinderakkoord, beoogde de knelpunten van de BFW aan te pakken. * **Krachtlijnen van het Vlinderakkoord:** * Politieke vernieuwing. * Splitsing van de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde. * Overdracht van nieuwe bevoegdheden (arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie, mobiliteit) naar de deelstaten. * Grondige wijziging van de Bijzondere Financieringswet. * **Principes van de hervorming:** * Vermijden van deloyale concurrentie. * Behoud van de progressiviteit van de PB (max. 10% versoepeling). * Geen structurele verarming van deelstaten. * Verhoging van de leefbaarheid van de federale staat op lange termijn. * Versterking van de responsabilisering van de deelstaten. * Erkenning van de sociologische realiteit en externe functie van BHG. * Gebruik van bevolkings- en leerlingcriteria voor gemeenschapsbevoegdheden. * Financiële stabiliteit van deelstaten via een overgangsmechanisme. * Gebruik van simulaties om toekomstige financieringsstromen te beoordelen. * Rekening houden met bijdragen van deelstaten aan financiële sanering. * **Middelenoverdracht:** Ongeveer 17 miljard euro extra overdracht van de federale overheid naar de deelstaten, met grote stromen naar arbeidsmarkt, kinderbijslag, ouderenzorg en woningfiscaliteit. #### 3.7.1 Wijzigingen voor de Gewesten * **Fiscale autonomie verruimd:** De fiscale autonomie inzake de personenbelasting is aanzienlijk uitgebreid. Ongeveer 25% van de PB-opbrengst wordt "speelruimte" voor de gewesten, die tarieven, kortingen en opcentiemen kunnen aanpassen (vroeger max. 6,75%). Het oude plafond is weggevallen. * **Vereenvoudiging van stromen:** Specifieke dotaties zijn opgenomen in globale dotaties voor een overzichtelijker systeem. * **Hervorming solidariteitsmechanisme:** Het mechanisme is aangepast om minder "perverse prikkels" te geven en economische groei te stimuleren. * **Responsabilisering:** Gewesten worden financieel mee verantwoordelijk gemaakt voor klimaatdoelstellingen en vergrijzingskosten. * **Grotere enveloppe voor BHG:** Extra dotaties voor de specifieke situatie van Brussel (pendelaars, internationale functies, grootstedelijke problemen). * **Overgangsmechanisme:** Verliezen of winsten door de hervorming worden gespreid in de tijd om budgettaire schokken te vermijden. Gewesten die veel extra middelen kregen (bv. Brussel, Wallonië) zien hun dotaties trager groeien om middelen terug te laten vloeien naar federaal niveau. * **Responsabilisering inzake pensioenen en klimaat:** Gewesten en gemeenschappen dragen mee bij aan de kosten van vergrijzing en er wordt een mechanisme voor klimaatdoelstellingen ingevoerd met financiële consequenties. * **Financiering van nieuwe bevoegdheden:** Specifieke dotaties worden ingevoerd voor nieuwe bevoegdheden zoals werk en fiscale uitgaven, met een tragere groeikoppeling dan de federale BBP-groei om bij te dragen aan federale begrotingssanering. * **Verdeling van middelen:** De middelen worden grotendeels verdeeld volgens het principe van "juste retour" (fiscale capaciteit), met uitzondering van sommige bevoegdheden waar behoeftecriteria (bv. inwoners, aantal leerlingen) een rol spelen. * **Toegenomen eigen fiscale ontvangsten:** Voor Vlaanderen stijgt het aandeel van eigen fiscale ontvangsten van ongeveer 40% naar bijna 80%. Brussel genereerde reeds meer middelen uit gewestbelastingen en ziet de toename minder uitgesproken. * **Praktische invulling fiscale autonomie:** Ongeveer 25% van de PB-opbrengst wordt "speelruimte". Opcentiemen kunnen nu op afzonderlijke belastbare inkomens geheven worden, gecombineerd met algemene kortingen, en gedifferentieerd worden per belastingschijf, met behoud van globale progressiviteit. De belastbare basis en bedrijfsvoorheffing blijven federaal. * **Verdeling van PB-opbrengst:** Een uniforme gewestelijke opcentiem van 33,3% resulteert in een verdeling van ongeveer 75% federaal en 25% gewestelijk. De uiteindelijke belastingfactuur kan verschillen afhankelijk van hoe gewesten hun autonomie invullen. * **Impact op totale middelen:** De gewesten en gemeenschappen hadden in 2018 ongeveer 1 miljard euro minder inkomsten dan in 2017 door aanpassingen in de groeikoppeling van dotaties en overgangsmechanismen. * **Fiscale autonomie als percentage van BBP:** De fiscale autonomie van de regio's, gemeten op basis van uitgavenbevoegdheden, neemt toe van 12,5% naar 16% van het BBP, ten koste van het aandeel van de federale staat en de sociale zekerheid. #### 3.7.2 Wijzigingen voor de Gemeenschappen * **Financiering van huidige bevoegdheden:** Voornamelijk gefinancierd via de historische BTW-dotatie (die meegroeit met economische groei en inflatie, verdeeld volgens leerlingensleutel) en een kleinere PB-dotatie. * **Veranderingen door de 6de staatshervorming:** * **Herschikking Lambermontdotatie:** De extra BTW-dotatie sinds Lambermont wordt afgeschaft als aparte pot en herverdeeld (deels naar PB-dotatie van gemeenschappen, deels federaal). * **Integratie dotatie kijk- en luistergeld:** Deze verdwijnt als aparte lijn en wordt opgenomen in de historische BTW-dotatie, die onveranderd blijft qua groei en verdeling. * **Tragere groeikoppeling PB-dotatie:** De PB-dotatie zal voortaan maar voor 82,5% evolueren met de federale BBP-groei, en blijft geïndexeerd aan inflatie. De verdeling blijft via "juste retour". * **Nieuwe dotaties voor nieuwe bevoegdheden:** Specifieke dotaties voor gezinsbijslag (groeipakket), ouderen (rusthuizen, ouderenzorg) en gezondheidszorg/hulp aan personen. Deze dotaties zijn aangepast aan inflatie, gedeeltelijke BBP-groei, en behoeftecriteria (bv. aantal 0-18-jarigen, 80-plussers, bevolking). * **Bijdrage aan vergrijzingskosten:** De tragere groeikoppeling van dotaties zorgt ervoor dat gemeenschappen meehelpen de vergrijzingskosten te dragen. #### 3.7.3 Conclusies De hervorming heeft de Bijzondere Financieringswet complexer gemaakt, met verslechterde transparantie door de invoering van opcentiemen op de PB. Er zijn tal van extra dotaties met diverse verdeelsleutels. De solidariteit is beperkt afgenomen, maar de nieuwe systemen geven minder aanleiding tot "solidariteitsvallen". De fiscale autonomie van de gewesten is sterk toegenomen, maar federale hervormingen van de PB raken nog steeds gewestelijke inkomsten (verticale externaliteiten). De gemeenschappen, met name de Nederlandstalige, leveren een bijdrage aan de federale sanering via overgangsbijdragen en tragere groeikoppeling van dotaties. De middelen worden steeds meer verdeeld op basis van behoeftecriteria voor specifieke bevoegdheden, wat een verschuiving impliceert van "juste retour" naar meer herverdeling op basis van noden, vooral voor de gemeenschappen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Bijzondere Financieringswet (BFW) | Een wet die de verdeling van inkomsten tussen de federale overheid en de deelstaten regelt, met name via de doorstorting van federale belastingen (zoals personenbelasting en BTW) naar de gewesten en gemeenschappen. | | Fiscal federalism | Een concept binnen de publieke financiën dat de verdeling van begrotings- en belastingbevoegdheden tussen verschillende overheidsniveaus (federaal, regionaal, lokaal) onderzoekt en analyseert. | | 6de Staatshervorming | Een reeks grondwetswijzigingen en institutionele hervormingen in België die in 2011 en 2013 werden doorgevoerd, waarbij aanzienlijke bevoegdheden van de federale overheid naar de deelstaten werden overgeheveld, waaronder op het gebied van arbeidsmarkt, gezondheidszorg en gezinsbijslagen. | | Personenbelasting (PB) | Een directe belasting op het inkomen van natuurlijke personen, die een belangrijke inkomstenbron vormt voor zowel de federale overheid als de deelstaten in België. | | Fiscale draagkracht | Het vermogen van een overheid om via belastingen voldoende inkomsten te genereren om haar uitgaven te dekken. Een lage fiscale draagkracht kan leiden tot afhankelijkheid van transfers van andere overheden. | | Solidariteitsbijdrage | Een vorm van financiële transfer van de federale overheid of rijkere deelstaten naar economisch zwakkere regio's, bedoeld om economische en sociale verschillen te verminderen. | | Solidariteitsval (development trap) | Een situatie waarin economisch zwakkere regio's die meer solidariteitsbijdragen ontvangen, financieel worden ontmoedigd om hun economie te ontwikkelen. Verbetering kan leiden tot een snellere daling van de solidariteit dan de stijging van de eigen inkomsten, waardoor de regio netto achteruitgaat. | | Verticale imbalance | Een onevenwicht in de financiële verdeling tussen verschillende overheidsniveaus, waarbij het ene niveau (bijvoorbeeld de federale staat) onevenredig veel uitgaven heeft ten opzichte van zijn inkomsten, of andersom, in vergelijking met een ander niveau (bijvoorbeeld de deelstaten). | | Vergrijzing | De demografische trend waarbij het aandeel ouderen in de bevolking toeneemt, wat leidt tot hogere kosten voor pensioenen, gezondheidszorg en ouderenzorg, voornamelijk op het federale niveau. | | Staatsschuld | De totale schuld die een staat heeft opgebouwd door opeenvolgende begrotingstekorten. Deze schuld brengt rentelasten met zich mee die een aanzienlijk deel van de federale begroting kunnen opslokken. | | Belastingelasticiteit | De mate waarin de belastinginkomsten reageren op veranderingen in de economische groei (BBP). Een hoge elasticiteit betekent dat de belastinginkomsten sneller stijgen of dalen dan de economische groei zelf. | | Elasticiteitsbonus | Het extra inkomen dat de federale overheid ontvangt doordat de groei van de federale belastinginkomsten (zoals de personenbelasting) sneller is dan de groei van de dotaties die aan de deelstaten worden doorgegeven. | | Fiscale autonomie | De mate waarin een overheid zelf beslissingsbevoegdheid heeft over haar belastingtarieven, -grondslagen en -instrumenten, om zo eigen beleidsaccenten te kunnen leggen en inkomsten te genereren. | | Opcentiemen | Een toeslag die de gewesten, gemeenschappen, provincies of gemeenten kunnen heffen op een federale belasting (bijvoorbeeld de personenbelasting), waardoor zij een deel van de opbrengst zelf kunnen innen en de belastingdruk kunnen beïnvloeden. | | Revenue sharing | Een systeem waarbij belastinginkomsten worden gedeeld tussen verschillende overheidsniveaus. De opbrengsten van een bepaalde belasting worden verdeeld op basis van vooraf afgesproken percentages of sleutels. | | Juste retour | Het principe waarbij de middelen die door een deelstaat worden gegenereerd, grotendeels aan diezelfde deelstaat worden teruggestort. Dit staat tegenover een herverdelend mechanisme dat middelen herverdeelt op basis van behoeften. | | Dotatie | Een financiële overdracht van de ene overheid naar de andere, vaak om de financiering van specifieke bevoegdheden of diensten te verzekeren. | | Gewesten | De drie geografische en politieke entiteiten in België (Vlaams Gewest, Waals Gewest, Brussels Hoofdstedelijk Gewest) die met de gemeenschappen bevoegd zijn voor een breed scala aan beleidsdomeinen. | | Gemeenschappen | De drie culturele en persoonsgebonden entiteiten in België (Vlaamse Gemeenschap, Franse Gemeenschap, Duitstalige Gemeenschap) die bevoegd zijn voor onderwijs, cultuur, welzijn en persoonsgebonden aangelegenheden. | | Belastbare basis | Het totaalbedrag waarop een belasting wordt geheven, voordat tarieven en verminderingen worden toegepast. | | Progressiviteit (van belastingen) | Een belastingstelsel waarbij hogere inkomens relatief een hoger percentage belasting betalen dan lagere inkomens. | | Gedeelde belastingen (tax sharing) | Een systeem waarbij de opbrengsten van een bepaalde belasting worden gedeeld tussen verschillende overheidsniveaus, die elk een deel van de belastinggrondslag of het tarief kunnen beïnvloeden. | | Vertical externalities | Situaties waarbij beleidsbeslissingen op het ene overheidsniveau onbedoelde financiële gevolgen hebben voor de inkomsten van een ander overheidsniveau, bijvoorbeeld door veranderingen in de federale belastinggrondslag die de regionale belastinginkomsten beïnvloeden. | | Responsabilisering | Het proces waarbij overheden verantwoordelijk worden gehouden voor de financiële gevolgen van hun beleid, vaak door hen meer controle te geven over hun inkomsten en uitgaven, en door hen te laten delen in de resultaten van hun economisch beleid. | | Behoeftecriteria | Criteria die worden gebruikt om financiële middelen te verdelen op basis van de concrete noden of uitgaven van een regio of gemeenschap, in plaats van enkel op basis van eigen inkomsten of economische prestaties. |

# Inleiding tot fiscaal federalisme Hieronder volgt een gedetailleerd studiemateriaal over de inleiding tot fiscaal federalisme, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Inleiding tot fiscaal federalisme Dit onderwerp introduceert de fundamentele concepten van fiscaal federalisme, waarbij het onderscheid wordt gemaakt met unitaire staten en de doelstellingen van de cursus worden uiteengezet, met een focus op definitie en meetmethoden. ### 1.1 Wat is federalisme en fiscaal federalisme? Federalisme kenmerkt zich door een meerlagige overheidsstructuur waarin beslissingsmacht gedeeld wordt tussen een centraal overheidsniveau en lagere overheidsniveaus, ook wel deelstaten genoemd. Deze deelstaten, zoals regio's, kantons, provincies of Länder, beschikken over eigen constitutioneel verankerde bevoegdheden die niet door het centrale niveau ingeperkt kunnen worden. Ze hebben eigen wetgevende en uitvoerende structuren en vaak ook een eigen grondwettelijk hof dat de bevoegdheidsverdeling controleert. Fiscaal federalisme (FF) richt zich specifiek op de fiscale autonomie van deze subcentrale overheden (SCG – subcentral governments). Dit betekent dat lagere overheden eigen fiscale inkomsten genereren en zelf mogen beslissen over hun uitgaven. In tegenstelling tot unitaire landen, waar subcentrale besturen hoogstens bestuurlijke en uitvoerende autonomie genieten, hebben fiscaal federale staten lagere overheden met eigen belasting- en uitgavengroei. ### 1.2 Kenmerken van een federale staat versus een unitaire staat Het onderscheid tussen federale en unitaire staten is niet enkel gebaseerd op de formele staatsstructuur (federale, regionale, lokale niveaus), maar cruciaal is de aanwezigheid van een **constitutioneel ingeschreven bevoegdheidsverdeling**. * **Federale staat:** Gekenmerkt door constitutioneel vastgelegde bevoegdheidsverdelingen, eigen fiscale inkomsten voor deelstaten, en vaak een eigen grondwettelijk hof dat toezicht houdt op deze verdeling. * **Unitaire staat:** Kenmerkt zich door een sterke centrale overheid met minder autonomie voor lagere bestuursniveaus, die eerder een uitvoerende rol vervullen. De indeling van staten in federale of quasi-federale staten door organisaties zoals de OESO is complex. Het aantal en de vormgeving van deelstaatregeringen variëren sterk, zelfs binnen federale landen. Belangrijk is dat ook in unitaire staten deelstaten kunnen voorkomen (bv. de regio's/departementen in Frankrijk). ### 1.3 Fiscale autonomie: inkomsten en uitgaven Fiscale autonomie omvat twee cruciale componenten: 1. **Inkomstenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf beslissen over: * Welke belastingen ze heffen. * De belastinggrondslag (wat wordt belast). * De tarieven (hoe hoog de belasting is). * Vrijstellingen, verminderingen of belastingkredieten. 2. **Uitgavenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf bepalen hoe ze hun geïnde middelen besteden. ### 1.4 Indicatoren voor het meten van fiscaal federalisme De OESO gebruikt de OECD Revenue Statistics databank om de mate van fiscaal federalisme te meten. Hierbij worden alle lagere bestuursniveaus (subcentrale besturen - SCG) meegeteld. Klassiek worden de volgende indicatoren gehanteerd: * **Aandeel van belastingontvangsten van SCG in totale belastingontvangsten:** Hoeveel belastingen worden door lagere overheden geïnd? * **Aandeel van uitgaven door SCG in totale overheidsuitgaven:** Hoeveel geven lagere overheden uit? Dit is een indicator voor bestuurlijke decentralisatie. * **Aandeel van totale ontvangsten van SCG in totale overheidsontvangsten:** Hoeveel totale inkomsten hebben lagere overheden? * **Aandeel van tewerkstelling door SCG in totale overheidstewerkstelling:** Hoeveel ambtenaren werken bij lagere overheden? * **Verticale fiscale kloof (Vertical Fiscal Imbalance - VFI):** Het verschil tussen het aandeel van SCG in belastingontvangsten en het aandeel in uitgaven. Een grote kloof duidt op afhankelijkheid van het centrale niveau. #### 1.4.1 Analyse van de indicatoren * **Aandeel SCG in belastingontvangsten:** Deze indicator toont hoeveel van de totale belastinginkomsten door lagere overheden worden geïnd. Een lager percentage voor de centrale overheid wijst op meer fiscaal federalisme. Canada scoort hier relatief hoog, terwijl België laag scoort, met een dominantie van de federale overheid. Het is echter cruciaal te beseffen dat deze indicator enkel de mate van decentralisatie meet en niet direct of een land federaal is. Unitaire landen zoals Zweden kunnen bijvoorbeeld meer lokale fiscale autonomie vertonen dan formele federale staten. * **Aandeel SCG in uitgaven:** Deze indicator toont het deel van de totale overheidsuitgaven dat door lagere overheden wordt gedaan. Dit geeft inzicht in de bestuurlijke decentralisatie. De rangschikking kan verschillen van de belastingontvangsten, wat wijst op inkomens-uitgavenverschillen. * **Verticale fiscale kloof:** Dit is het verschil tussen de uitgaven en de inkomsten van SCG. Een kleine kloof duidt op een fiscale balans, waarbij SCG hun uitgaven grotendeels zelf kunnen financieren. Een grote kloof wijst op fiscale 'imbalance', waarbij SCG sterk afhankelijk zijn van dotaties van het centrale niveau. De meeste landen vertonen een grote kloof, waarbij uitgaven meer gedecentraliseerd zijn dan inkomsten. Canada en Duitsland komen hier relatief dichter bij een balans. #### 1.4.2 Beperkingen van klassieke indicatoren De klassieke indicatoren bieden geen volledig beeld. De OESO erkent dat deze "highly imperfect measures" zijn. Statistieken tonen wie inkomsten ontvangt, maar niet wie de macht heeft om deze inkomsten vorm te geven. Dit kan misleidend zijn bij de vergelijking tussen landen. ### 1.5 Verdere verfijning van het begrip fiscaal federalisme Om fiscaal federalisme echt te begrijpen, zijn aanvullende aspecten noodzakelijk: * **Echte fiscale autonomie (taxing powers):** Dit omvat de vrijheid van lagere overheden om te beslissen over de grondslag, tarieven, en fiscale uitgaven (aftrekken, vrijstellingen, verminderingen, kredieten) van belastingen. Dit is de hoogste graad van fiscale autonomie. De OESO classificeert landen op basis van deze 'taxing powers' (categorieën A-F), waarbij categorie A (maximale autonomie) de hoogste graad vertegenwoordigt. Federale staten vertonen significant meer categorie A en B (enkel tariefautonomie) dan unitaire staten. * **Vrije bestedingsmarge bij dotaties:** Hoeveel vrijheid heeft de ontvangende overheid om dotaties te besteden? * **Andere beperkingen op fiscale autonomie:** Dit omvat Tax and Expenditure Limits (TELs) die bepalen hoeveel belasting geheven of uitgegeven mag worden. #### 1.5.1 Taxing powers: grondslag, tarieven en fiscale uitgaven 'Taxing powers' verwijzen naar de mate waarin een deelstaat, regio of gemeente zelf mag beslissen over: * **Grondslag (wat belasten we wel of niet?):** De definitie van wat belastbaar is. * **Tarieven (hoe hoog belasten we?):** De hoogte van de belasting. * **Fiscale uitgaven:** Beslissingen over belastingaftrekken, vrijstellingen, verminderingen en kredieten. Deze pijlers bepalen de werkelijke autonomie van lagere overheden. #### 1.5.2 Tax-sharing arrangements (gedeelde belastingen) Vanwege de beperkingen in het vinden van perfect geschikte belastingen voor volledige decentralisatie, kiezen veel landen voor tax-sharing arrangements. Hierbij delen meerdere overheidsniveaus dezelfde belasting, zowel qua beslissingsbevoegdheid als qua inkomsten. Dit biedt schaalvoordelen en een stabielere grondslag, terwijl lagere besturen toch autonomie krijgen. * **Verticaal tax sharing:** Een belasting heeft componenten voor verschillende niveaus (federaal, regionaal, lokaal), vaak via opcentiemen (een opslag op een hogere overheid belasting). Dit is het meest gebruikte model. * **Horizontaal tax sharing:** De opbrengst van een belasting wordt verdeeld tussen gelijkwaardige regio's. #### 1.5.3 Dotaties (grants) Dotaties zijn financiële stromen van een hoger naar een lager overheidsniveau en zijn essentieel in fiscaal federale systemen. Ze compenseren financiële verschillen en onvoldoende belastingbevoegdheden van lagere overheden. * **Typologie van dotaties:** * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Specifiek bestemd versus vrij te besteden. * **Mandatory vs. Discretionary:** Wettelijk vastgelegd versus tijdelijk gecreëerd. * **Matching vs. Non-matching:** Vereist eigen bijdrage van ontvangende overheid of niet. * **Capital vs. Current:** Voor investeringen of lopende uitgaven. * **Vereveningsdotaties (Equalisation grants):** Deze dotaties zijn cruciaal om horizontale onevenwichten in fiscale capaciteit tussen besturen te verminderen. Ze zijn essentieel voor solidariteit en zorgen ervoor dat alle besturen een vergelijkbaar niveau van dienstverlening kunnen bieden. #### 1.5.4 Beperkingen op fiscale decentralisatie (Tax and Expenditure Limits - TELs) Hogere overheden leggen vaak TELs op om te voorkomen dat lagere besturen hun tekorten of schulden laten ontsporen, of om overmatige lokale fiscale druk te beperken. Deze beperkingen zijn cruciaal voor de begrotingsdiscipline, met name binnen de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk worden gehouden voor de totale overheidsschuld. ### 1.6 Voor- en nadelen van fiscaal federalisme **Voordelen:** * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Duidelijkere link tussen belasting en dienstverlening, wat rationeler beoordelen mogelijk maakt. * **Peer pressure en yardstick competition:** Vergelijking tussen besturen stimuleert efficiëntie en beleidsverbetering. * **Meer checks & balances:** Meerdere controlelagen voorkomen misbruik. * **Meer legitimiteit:** Lagere overheden verantwoorden zich directer aan burgers. * **Beleid op maat van regionale noden:** Mogelijkheid om fiscale instrumenten aan te passen aan lokale context. * **Eigen fiscaal instrumentarium:** Lagere overheden kunnen fiscale maatregelen nemen die aansluiten bij hun beleidsdomeinen. **Nadelen:** * **Verlies van schaalvoordelen bij belastinginning:** Hogere administratieve kosten door duplicatie. * **Risico op afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's worden minder geneigd om bij te dragen aan armere regio's. * **Beperkte herverdeling binnen gewesten:** Te kleine 'verzekeringsbasissen' voor herverdelende belastingen. * **Verticale en horizontale externaliteiten:** Beslissingen op het ene niveau beïnvloeden de inkomsten van het andere niveau, wat kan leiden tot belastingconcurrentie ("race to the bottom") en belastingexport. * **Inefficiëntie bij homogene preferenties:** Decentralisatie voegt complexiteit toe zonder winst als regionale voorkeuren sterk verschillen. Fiscaal federalisme is een complexe materie waarbij de effectieve bevoegdheden en de fiscale verhoudingen tussen overheidsniveaus cruciaal zijn voor een efficiënt, stabiel en rechtvaardig functioneren van de staat. --- # Kenmerken en typologieën van federalisme Federalisme is een staatsvorm waarbij de beslissingsmacht gedeeld wordt tussen een centraal overheidsniveau en lagere, constitutioneel vastgelegde deelstaatregeringen met eigen bevoegdheden en fiscale autonomie. ## 2. Kernkenmerken van federalisme Federale staten onderscheiden zich van unitaire staten door een constitutioneel vastgelegde bevoegdheidsverdeling waarbij lagere overheden, zoals regio's (België), kantons (Zwitserland), provincies (Canada) of Länder (Duitsland), eigen bevoegdheden en een zekere mate van autonomie hebben die niet zomaar door het centrale niveau kunnen worden ingeperkt. Deze deelstaten beschikken over eigen wetgevende structuren, kunnen een eigen grondwet hebben (hoewel niet altijd het geval, zoals in België) en worden gecontroleerd door een constitutioneel hof dat de bevoegdheidsverdeling bewaakt. Een cruciaal aspect is de aanwezigheid van eigen fiscale inkomsten, vaak aangevuld met 'tax sharing arrangements'. > **Tip:** Het loutere bestaan van meerdere overheidslagen (zoals departementen of regio's in Frankrijk) garandeert nog geen federalisme. De kern ligt bij de constitutioneel verankerde bevoegdheidsverdeling en de fiscale autonomie van deze lagere niveaus. ## 3. Typologieën van federalisme Er bestaan verschillende typologieën om federalisme te categoriseren, gebaseerd op historische totstandkoming, de aard van bevoegdheidsverdeling, de gelijkheid van deelstaten of de mate van samenwerking: ### 3.1 Centripetaal vs. Centrifugaal federalisme Dit onderscheid heeft betrekking op de historische evolutie van het federaal karakter: * **Centripetaal federalisme:** Ontstaat door een versterking van het federale karakter, waarbij macht en bevoegdheden zich meer naar het centrum verplaatsen binnen een federaal systeem. * **Centrifugaal federalisme:** Ontstaat door een versterking van de autonomie van de deelstaten, waarbij macht en bevoegdheden zich meer naar de periferie verplaatsen vanuit een reeds bestaand federaal systeem. ### 3.2 Duaal federalisme vs. Coöperatief federalisme Dit onderscheid focust op de aard van de bevoegdheidsverdeling: * **Duaal federalisme:** Gekenmerkt door een strikte scheiding van bevoegdheden tussen het federale niveau en de deelstaten. Elk niveau opereert grotendeels autonoom binnen zijn eigen domein. Klassiek voorbeeld is de Verenigde Staten, hoewel de praktijk hierin nuance kent. * **Coöperatief federalisme:** Bevoegdheden zijn meer overlappend en worden gedeeld tussen de verschillende overheidsniveaus. Dit vereist meer samenwerking en coördinatie. België vertoont in veel domeinen kenmerken van coöperatief federalisme, zoals geïllustreerd door de evolutie van Justitie, waar oorspronkelijk exclusief federale bevoegdheid (duaal) gaandeweg werd uitgebreid met deelstaatsbevoegdheden (zoals de enkelbanden), wat wijst op een verschuiving naar coöperatie. ### 3.3 Symmetrisch federalisme vs. Asymmetrisch federalisme Dit onderscheid kijkt naar de gelijkheid van de deelstaten: * **Symmetrisch federalisme:** Alle deelstaten hebben hetzelfde statuut en dezelfde bevoegdheden. België, Zwitserland en Duitsland worden als voorbeelden van symmetrisch federalisme beschouwd, waar alle deelstaten in principe gelijk worden behandeld. * **Asymmetrisch federalisme:** Sommige deelstaten genieten meer bevoegdheden of een ander statuut dan andere binnen dezelfde federale structuur. Spanje (met regio's zoals Catalonië en Baskenland die meer autonomie hebben) en Rusland zijn voorbeelden van asymmetrisch federalisme. ### 3.4 Confederalisme Confederalisme verwijst naar meer lossere samenwerkingsvormen tussen deelstaten, waarbij het zwaartepunt van de macht bij de deelstaten ligt en er minder centrale sturing is. ## 4. Indicatoren voor fiscaal federalisme Het identificeren van fiscaal federale staten is complex en vereist meer dan enkel het kijken naar de formele staatsstructuur. Klassieke indicatoren, die door instanties als de OESO worden gebruikt, omvatten: ### 4.1 Aandeel van subcentrale overheden (SCG) in belastingontvangsten en uitgaven Dit meet in hoeverre lagere overheden zelf belastingen innen en uitgaven plegen. * **Aandeel van belastingontvangsten van SCG in totale belastingontvangsten:** Een hoger percentage wijst op meer fiscale decentralisatie. Canada scoort hier traditioneel hoog, hoewel zelfs daar een aanzienlijk deel van de ontvangsten centraal blijft. * **Aandeel van uitgaven door SCG in totale overheidsuitgaven:** Dit is een belangrijke indicator van bestuurlijke decentralisatie, aangezien uitgaven direct gekoppeld zijn aan beleidsbevoegdheden. > **Tip:** Deze kwantitatieve indicatoren meten de mate van decentralisatie, maar niet noodzakelijk de werkelijke fiscale autonomie. Unitaire staten met sterke lokale besturen kunnen soms meer gedecentraliseerde uitgaven of inkomsten hebben dan formele federale staten. ### 4.2 Verticale fiscale kloof (Vertical Fiscal Imbalance) Dit is het verschil tussen het aandeel van SCG in belastingontvangsten en hun aandeel in de uitgaven. * **Grote kloof:** WIst op een significante afhankelijkheid van lagere overheden van dotaties van het centrale niveau, omdat hun uitgaven hun eigen belastinginkomsten overschrijden. * **Kleine kloof (fiscale balans):** WIst op een grotere mate van fiscale autonomie, waarbij lagere overheden hun uitgaven grotendeels met eigen middelen kunnen financieren, wat leidt tot meer politieke verantwoordelijkheid en legitimiteit. > **Voorbeeld:** In België is er een aanzienlijke verticale fiscale kloof, waarbij de gewesten en gemeenten veel uitgeven maar relatief weinig eigen belastinginkomsten genereren, wat hen afhankelijk maakt van federale dotaties. Duitsland en Canada daarentegen tonen een hogere mate van fiscale balans op het niveau van de deelstaten. ### 4.3 Taxing Powers Dit is de meest gedetailleerde maatstaf voor echte fiscale autonomie en kijkt naar de beslissingsmacht van lagere overheden over de **grondslag**, de **tarieven** en de **fiscale uitgaven** (aftrekposten, vrijstellingen, verminderingen, kredieten) van belastingen. * **Categorie A (maximale autonomie):** Lagere overheid bepaalt zowel grondslag als tarieven. Dit is de hoogste vorm van fiscale autonomie. Vlaamse erfbelasting en verkeersbelasting zijn voorbeelden. * **Categorie B (enkel tariefautonomie):** Lagere overheid mag enkel tarieven aanpassen, de grondslag blijft federaal bepaald. De personenbelasting in België valt hier gedeeltelijk onder voor de gewesten. * **Categorie C (autonomie over fiscale uitgaven):** Lagere overheid kan enkel vrijstellingen, verminderingen of aftrekposten toepassen. * **Categorie D (tax-sharing):** Lagere overheid deelt mee in de opbrengsten van een belasting, maar heeft geen enkele invloed op grondslag, tarieven of uitgaven. * **Categorie E (inning zonder zeggenschap):** Lagere overheid int belastingen, maar mag er niet over beslissen en de opbrengst niet behouden. * **Categorie F (geen fiscale autonomie):** Lagere overheid is volledig afhankelijk van dotaties. > **Kerninzicht:** Federale staten kennen over het algemeen meer 'taxing powers' in de hogere categorieën (A en B) dan unitaire staten, wat een sterker onderscheidend vermogen biedt tussen beide. > **Tip:** De mobiliteit van de belastinggrondslag is cruciaal voor de geschiktheid van een belasting om te decentraliseren. Mobiele grondslagen (zoals vennootschapsbelasting of btw) worden best centraal gehouden om belastingconcurrentie en een 'race to the bottom' te vermijden, terwijl onroerende goederen (die niet mobiel zijn) zich beter lenen voor decentralisatie. ## 5. Tax Sharing Arrangements en Dotaties ### 5.1 Tax Sharing Arrangements Dit zijn regelingen waarbij meerdere overheidsniveaus een belasting delen, zowel qua beslissingsbevoegdheid als qua inkomsten. Dit is een veelgebruikte methode in multilevel governance-landen om de voordelen van decentralisatie (autonomie) te combineren met de efficiëntie en stabiliteit van centrale inning en een brede belastingbasis. * **Verticale tax sharing:** Meest voorkomend, waarbij verschillende overheidsniveaus (federaal, regionaal, lokaal) delen in dezelfde belastinggrondslag, vaak via opcentiemen (een opslag op de belasting van een hoger niveau). De onroerende voorheffing in België is een klassiek voorbeeld. * **Horizontale tax sharing:** De opbrengst van één belasting wordt verdeeld over gelijkwaardige regio's. ### 5.2 Dotaties (Grants) Dotaties, ofwel subsidies, zijn financiële transfers van hogere naar lagere overheden en zijn onvermijdelijk in elk fiscaal federaal systeem. Ze compenseren verschillen in fiscale capaciteit en financieren beleidsopdrachten waarvoor lagere overheden onvoldoende eigen inkomsten hebben. * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Al dan niet bestemd voor specifieke uitgaven. * **Mandatory vs. Discretionary:** Vastgelegd in de wet of tijdelijk toegekend. * **Matching vs. Non-matching:** Vereisen wel of geen eigen bijdrage van de ontvangende overheid. * **Capital vs. Current:** Voor investerings- of lopende uitgaven. **Vereveningsdotaties (Equalisation Grants):** Deze zijn cruciaal voor het verminderen van horizontale onevenwichten tussen besturen van hetzelfde niveau. Ze corrigeren verschillen in fiscale draagkracht en zorgen ervoor dat alle besturen een vergelijkbare beleidskwaliteit kunnen aanbieden. Ze vormen een significant deel van alle dotaties en werken effectief om ongelijkheid in belastingcapaciteit te verminderen. > **Kernboodschap:** Dotaties zijn essentieel voor fiscaal federalisme, maar hun omvang, aard en bestedingsvrijheid beïnvloeden sterk de mate van autonomie en efficiëntie. Hoge afhankelijkheid van dotaties kan leiden tot dereponsabilisering, inefficiëntie en een 'flypaper effect' (hogere uitgaven per inwoner). ## 6. Beperkingen op Fiscale Autonomie: Tax and Expenditure Limits (TEL) Hogere overheden kunnen lagere overheden beperken in hun fiscale autonomie en bestedingsruimte via Tax and Expenditure Limits (TEL). Dit wordt gedaan om ontsporende tekorten, schulden of te hoge lokale belastingdruk te voorkomen, vooral in de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk worden gehouden voor de totale overheidsschuld. > **Belangrijk:** Zelfs met constitutionele bevoegdheden is fiscale autonomie zelden onbeperkt. Hogere overheden kunnen ingrijpen om de begrotingsdiscipline te handhaven. ## 7. Voordelen en Nadelen van Fiscaal Federalisme ### 7.1 Voordelen * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Burgers zien duidelijker de link tussen betaalde belastingen en geleverde diensten. * **Peer pressure & yardstick competition:** Concurrentie tussen besturen stimuleert efficiëntie en beleidsverbetering. * **Meer checks & balances:** Meerdere controlelagen binnen een federaal systeem. * **Meer legitimiteit:** Lagere overheden verantwoorden zich directer aan de burger. * **Beleid op maat:** Mogelijkheid om fiscaal beleid aan te passen aan regionale noden. * **Eigen fiscaal instrumentarium:** Lagere overheden kunnen beleidsinstrumenten inzetten binnen hun bevoegdheden. ### 7.2 Nadelen * **Verlies van schaalvoordelen:** Gedecentraliseerde inning kan leiden tot hogere administratieve kosten. * **Afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's kunnen minder geneigd zijn bij te dragen aan armere regio's. * **Beperkte herverdeling:** Het risico dat vermogende belastingbetalers verhuizen, ondermijnt de herverdelende functie van belastingen. * **Verticale externaliteiten:** Federale belastingbeslissingen kunnen onbedoeld de inkomsten van lagere overheden aantasten. * **Horizontale externaliteiten:** Belastingconcurrentie, 'race to the bottom' en belastingexport kunnen leiden tot inefficiëntie en oneerlijke lastenverdeling. * **Niet zinvol bij homogene preferenties:** Verdere decentralisatie voegt complexiteit toe zonder veel winst als regio's vergelijkbare beleidsvoorkeuren hebben. ## 8. Conclusie Effectief fiscaal federalisme vereist een delicate balans: fiscale bevoegdheden moeten worden doorgeschoven naar lagere overheden, maar dit moet gebeuren op een manier die efficiënt, schaalbaar, financieel verantwoord en economisch stabiel blijft. Essentiële elementen zijn de aanwezigheid van 'taxing powers', de vormgeving van dotaties, de correctie van externe effecten en de beheersing van de fiscale kloof. De complexiteit van fiscale verhoudingen maakt het vergelijken van landen moeilijk, waarbij de werkelijke mate van fiscale decentralisatie niet altijd overeenkomt met het formele 'federalisme'-label. --- # Meten van fiscaal federalisme: klassieke indicatoren Dit deel van de studiehandleiding focust op de klassieke indicatoren die gebruikt worden om fiscaal federalisme te meten, en de beperkingen daarvan. ## 3 Meten van fiscaal federalisme: klassieke indicatoren Fiscaal federalisme verwijst naar de mate waarin subcentrale overheden (SCG), zoals regio's, provincies en gemeenten, beschikken over eigen fiscale autonomie, zowel aan de inkomsten- als aan de uitgavenzijde. De klassieke indicatoren die gebruikt worden om dit te meten, geven echter een onvolledig beeld en zijn ontoereikend om fiscaal federale staten eenduidig te onderscheiden van unitaire staten. ### 3.1 De klassieke indicatoren De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) maakt gebruik van de OECD Revenue Statistics databank om de mate van fiscaal federalisme te analyseren. Hierbij wordt gekeken naar het aandeel van subcentrale overheden in de totale overheidsinkomsten en -uitgaven. De kern van fiscaal federalisme ligt in de autonomie van lagere overheden om zelf te beslissen hoe ze geld innen en besteden. #### 3.1.1 Aandeel van subcentrale overheden in belastinginkomsten Deze indicator, uitgedrukt als het percentage van de belastingontvangsten dat door SCG wordt geïnd ten opzichte van de totale belastinginkomsten van een land, geeft een indicatie van de fiscale decentralisatie. * **Wat het meet:** Hoeveel belastingen door lagere overheden worden geïnd. * **Interpretatie:** Een hoger percentage duidt op meer fiscale decentralisatie. * **Belangrijke conclusie:** Landen met een hoge score op deze indicator, zoals Canada, Zwitserland, de Verenigde Staten en Duitsland, laten meer fiscale autonomie aan hun deelstaten en lokale besturen. België scoort hier relatief laag, met een dominant federaal niveau. * **Waarschuwing:** Deze indicator alleen is onvoldoende om federale en unitaire staten te onderscheiden. Unitaire staten zoals Zweden en Denemarken kunnen een hogere mate van lokale fiscale autonomie vertonen dan sommige federale landen. Het meet eerder de mate van decentralisatie dan de formele staatsstructuur. Wanneer belastingontvangsten als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP) worden uitgedrukt, wordt de vergelijking tussen landen met verschillende economische groottes beter mogelijk. Zowel in federale als in unitaire staten hebben SCG een significant aandeel in de belastinginkomsten. De verdeling van deze bevoegdheden is in federale landen doorgaans stabiel door de grondwettelijke verankering. #### 3.1.2 Aandeel van subcentrale overheden in overheidsuitgaven Deze indicator meet het percentage van de totale overheidsuitgaven dat door SCG wordt gerealiseerd. Aangezien uitgaven direct gekoppeld zijn aan beleidsbevoegdheden, is dit een belangrijke maatstaf voor bestuurlijke decentralisatie. * **Wat het meet:** Hoeveel van alle overheidsuitgaven door lagere overheden worden gedaan. * **Interpretatie:** Een hoger percentage suggereert meer bestuurlijke decentralisatie. * **Belangrijke observaties:** * De rangschikking kan verschillen van die bij belastinginkomsten, omdat inkomsten en uitgaven niet altijd gelijk verdeeld zijn. * Mexico en Oostenrijk scoren hier laag, wat duidt op centrale uitgaven. * De Verenigde Staten scoren minder goed dan verwacht, met een aanzienlijk deel van de uitgaven nog centraal. * België stijgt in de rangschikking vergeleken met de inkomstenindicator, wat aangeeft dat de gewesten een essentieel beleidsniveau vormen, ondanks hun lager aandeel in belastingontvangsten. * **Waarschuwing:** Ook deze indicator alleen kan federale en unitaire landen niet onderscheiden. Unitaire landen kunnen meer lokale uitgavenautonomie hebben dan federale landen. #### 3.1.3 Verticale fiscale kloof (vertical fiscal imbalance) De verticale fiscale kloof is het verschil tussen het aandeel van SCG in de overheidsuitgaven en hun aandeel in de belastingontvangsten. $$ \text{Verticale kloof} = \text{% uitgaven SCG} - \text{% inkomsten SCG} $$ * **Kleine kloof (fiscale balans):** SCG kunnen hun uitgaven grotendeels financieren met eigen belastingen. Dit bevordert politieke verantwoordelijkheid en legitimiteit. * **Grote kloof (fiscale disbalans):** SCG hebben relatief meer uitgavenbevoegdheden dan inkomstenbevoegdheden, waardoor ze sterk afhankelijk zijn van dotaties van het centrale niveau. Dit kan leiden tot minder verantwoordelijkheid en politieke controle. * **Algemene tendens:** In de meeste landen is er een grote kloof, waarbij uitgaven meer gedecentraliseerd zijn dan inkomsten. * **Uitzonderingen (fiscale balans):** Landen zoals Canada en Duitsland vertonen een relatief evenwicht tussen inkomsten en uitgaven op deelstaatniveau. * **België:** Kent een aanzienlijke verticale fiscale kloof, wat wijst op de afhankelijkheid van gewesten en gemeenten van federale dotaties. **Tip:** De grafiek met de verhouding tussen uitgaven- en inkomstendecentralisatie laat visueel zien dat de meeste landen onder de diagonale lijn liggen, wat duidt op een verticale fiscale kloof. Dit betekent dat gedecentraliseerde uitgaven groter zijn dan gedecentraliseerde ontvangsten in vrijwel alle landen. ### 3.2 Beperkingen van klassieke indicatoren en aanvullende aspecten De klassieke indicatoren (aandeel in inkomsten, uitgaven en de verticale kloof) zijn waardevol maar onvolledig. De OESO zelf beschouwt ze als "highly imperfect measures". Om een dieper inzicht te krijgen in fiscaal federalisme, zijn aanvullende aspecten cruciaal: #### 3.2.1 Echte fiscale autonomie (taxing powers) Dit gaat niet alleen over *hoeveel* inkomsten een lager niveau ontvangt, maar vooral over de *vrijheid* om die inkomsten zelf vorm te geven. Dit omvat: * **Beslissingsmacht over de grondslag:** Welke elementen belastbaar zijn en hoe de belastbare basis wordt gedefinieerd. * **Beslissingsmacht over de tarieven:** Hoe hoog de belasting is (vlaktarief, progressieve schijven, etc.). * **Beslissingsmacht over fiscale uitgaven:** Mogelijkheden voor aftrekken, vrijstellingen, verminderingen en kredieten. **OESO-classificatie van taxing powers (codes A-F):** * **Categorie A (maximale fiscale autonomie):** Bepaling van zowel grondslag als tarief. Dit is de hoogste vorm van autonomie. * **Categorie B (enkel tariefautonomie):** Enkel de tarieven mogen gewijzigd worden; de grondslag blijft federaal bepaald. * **Categorie C (enkel autonomie over fiscale uitgaven):** Enkel vrijstellingen, verminderingen of aftrekken mogen toegepast worden. * **Categorie D (tax-sharing):** Lagere overheden delen mee in de opbrengsten, maar hebben geen invloed op grondslag, tarief of vrijstellingen. * **Categorie E (inning zonder zeggenschap):** Belastingen moeten geïnd worden, maar de opbrengst hoeft niet behouden te blijven. * **Categorie F (volledig geen fiscale autonomie):** Geen enkele belastinginstrumentarium, volledige afhankelijkheid van dotaties. **Vergelijking federale vs. unitaire staten (OESO-grafiek):** Federale staten kennen significant meer categorie A en B taxing powers dan unitaire staten, waar categorie B domineert en A schaars is. Dit onderscheid is zeer discriminerend en toont de grotere fiscale autonomie in federale systemen. **België en taxing powers:** * **Gewesten:** Meer dan de helft van hun belastinginkomsten valt onder categorie A (volledige discretie, bv. erfbelasting, verkeersbelasting). Een aanzienlijk deel valt onder categorie B (enkel tariefautonomie, bv. personenbelasting). * **Lokale besturen:** Vallen grotendeels in categorie B (enkel tariefautonomie voor aanvullende personenbelasting en opcentiemen). Een klein deel valt onder categorie A (eigen lokale belastingen). **Beperkingen op taxing powers door mobiliteit van de grondslag:** Niet alle belastingen zijn geschikt voor decentralisatie. Mobiele belastingen (zoals vennootschapsbelasting, BTW, accijnzen, financiële activa, deels arbeid) leiden tot belastingconcurrentie en een "race to the bottom". Minder mobiele belastingen (zoals onroerende voorheffing) zijn geschikter voor decentralisatie. De regel is: hoe mobieler de grondslag, hoe centraler de belasting moet blijven. Technologische vooruitgang en internationale afspraken verminderen de mobiliteit echter. #### 3.2.2 Vrije bestedingsmarge bij dotaties Dotaties (grants) zijn financiële stromen van een hoger naar een lager overheidsniveau. Cruciaal is de mate van bestedingsvrijheid die deze dotaties bieden. Als dotaties gebonden zijn aan specifieke bestedingen (earmarked), beperkt dit de autonomie van de lagere overheden. #### 3.2.3 Tax and Expenditure Limits (TEL) Hogere overheden kunnen beperkingen opleggen aan de fiscale autonomie (belastingen) en bestedingsautonomie (uitgaven) van lagere overheden. Dit gebeurt vaak om ontsporende tekorten en schulden te voorkomen, zeker in de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk gehouden worden voor de totale overheidsschuld. ### 3.3 Tax Sharing Arrangements Gezien de theoretische beperkingen van belastingen voor volledige decentralisatie, kiezen veel landen voor tax sharing arrangements, waarbij meerdere overheidsniveaus dezelfde belasting delen qua beslissingsbevoegdheid en inkomsten. * **Verticaal tax sharing:** Verschillende niveaus delen een belasting, vaak via opcentiemen (een opslag op de belasting van een hoger niveau). Dit is dominant in België. * **Horizontaal tax sharing:** De opbrengst van een belasting wordt verdeeld over gelijkwaardige regio's (bv. in Oostenrijk, Zwitserland). **Onroerende voorheffing (OV) als voorbeeld van tax sharing:** De OV is een gewestelijke belasting op basis van het kadastraal inkomen. Gemeenten en provincies heffen echter opcentiemen op deze gewestelijke belasting, wat het een typisch surcharge tax of tax sharing arrangement maakt. Dit toont hoe lagere overheden, ondanks de formele gewestelijke bevoegdheid, aanzienlijke inkomsten uit deze belasting genereren. ### 3.4 Dotaties (Grants) Dotaties spelen een cruciale rol in fiscaal federalisme, zowel om financiële verschillen te compenseren als om beleidsdoelen te stimuleren. * **Horizontale verevening (equalisation grants):** Corrigeren verschillen in fiscale capaciteit tussen overheden van hetzelfde niveau (bv. Gemeentefonds in Vlaanderen). Deze dotaties zijn essentieel voor solidariteit en het waarborgen van een vergelijkbaar beleidsniveau. Ze vormen een aanzienlijk deel van alle dotaties en zijn effectief in het verminderen van fiscale ongelijkheid. * **Verticale verevening:** Ondersteunen lagere niveaus voor beleidsopdrachten waarvoor ze onvoldoende eigen belastingbevoegdheden hebben. * **Stimuleren van 'merit goods':** Hogere overheden gebruiken dotaties om lokale besturen te stimuleren in maatschappelijk wenselijke diensten (onderwijs, cultuur, etc.). * **Corrigeren van spill-over effecten:** Compenseren voor uitgavenbeleid dat ook ten goede komt aan andere gemeenten, of belastingen die niet-ingezetenen treffen. **Typologieën van dotaties (OESO-classificatie):** * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Gebonden aan specifieke bestedingen of vrij te besteden. * **Mandatory vs. Discretionary:** Wettelijk verankerd of tijdelijk, beleidsgestuurd. * **Matching vs. Non-matching:** Vereisen eigen bijdrage van lagere overheid of niet. * **Capital vs. Current:** Voor investeringen of lopende uitgaven. **Gevaren van dotaties:** * **Deresponsabilisering:** Lagere overheden doen minder eigen inspanningen om inkomsten te genereren. * **Inefficiëntie:** Aanzetten tot het volledig besteden van earmarked grants, zelfs als dit niet strikt nodig is. * **Hogere schuldgraad en tekorten:** Verlagen van budgettaire discipline. * **Flypaper effect:** Dotaties leiden vaak tot hogere uitgaven per inwoner dan eigen belastingen. * **Destabiliserend effect:** Dotaties werken niet als automatische stabilisatoren en kunnen schokken versterken. ### 3.5 Conclusie: De complexiteit van fiscaal federalisme Het meten van fiscaal federalisme is complex en vereist een analyse van meer dan enkel de klassieke indicatoren. Effectief fiscaal federalisme houdt in dat fiscale bevoegdheden worden overgedragen naar lagere overheden, maar wel op een manier die: * **Schaalbaar is:** Lagere overheden moeten groot genoeg zijn voor efficiënte administratie en risicospreiding. * **Een beheersbare fiscale kloof heeft:** Om afhankelijkheid van dotaties te beperken. * **Negatieve externe effecten minimaliseert:** Zoals belastingconcurrentie, belastingexport en verticale externaliteiten. Uiteindelijk is een systeem fiscaal federaal wanneer lagere overheden aanzienlijke fiscale autonomie hebben én het systeem efficiënt, stabiel en financieel verantwoord blijft, met oog voor solidariteit en rechtvaardigheid tussen de verschillende overheidsniveaus. --- # Verfijning van de analyse: taxing powers en dotaties Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de verfijning van de analyse in fiscaal federalisme, met focus op taxing powers en dotaties. ## 4. Verfijning van de analyse: taxing powers en dotaties Dit onderdeel duikt dieper in de nuance van fiscale autonomie en de rol van dotaties in fiscaal federalisme, inclusief hun typologieën en de impact ervan op de overheidsfinanciën. ### 4.1 De essentie van fiscaal federalisme: meer dan louter staatsstructuur Traditioneel wordt fiscaal federalisme gedefinieerd als de mate waarin lagere overheden (deelstaten, regio's, gemeenten) zelf beslissingen kunnen nemen over de inning en besteding van hun inkomsten. De OESO definieert fiscaal federale staten als landen waar subcentrale overheden (SCG) eigen fiscale autonomie hebben, bestaande uit: * **Inkomstenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf beslissen over de belastinggrondslag, tarieven en eventuele vrijstellingen of verminderingen. * **Uitgavenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf bepalen hoe hun geld wordt besteed. De klassieke indicatoren die de OESO hiervoor hanteert, zijn onder meer het percentage belastingontvangsten en uitgaven van SCG ten opzichte van het totaal, de werkgelegenheid bij SCG, en de verticale fiscale kloof. #### 4.1.1 Indicatoren voor fiscaal federalisme: een kritische blik De klassieke indicatoren, hoewel nuttig, bieden geen volledig beeld van fiscaal federalisme: * **Aandeel belastingontvangsten van SCG:** Deze indicator meet hoeveel belastingen door lagere overheden worden geïnd. Canada scoort hier hoog, terwijl België relatief laag scoort. Het is echter cruciaal te beseffen dat een hoge score van SCG-belastinginkomsten niet per se wijst op een federaal land; unitaire landen zoals Zweden kunnen ook een hoge mate van lokale fiscale decentralisatie vertonen. * **Aandeel uitgaven van SCG:** Dit meet hoeveel van de totale overheidsuitgaven door lagere overheden worden gedaan. België scoort hier verrassend hoog, wat aangeeft dat de gewesten wel degelijk een essentieel beleidsniveau zijn, ondanks hun lagere aandeel in de belastingontvangsten. Ook hier geldt dat unitaire landen een hoge lokale uitgavendecentralisatie kunnen hebben. * **Verticale fiscale kloof:** Dit is het verschil tussen het aandeel van SCG in de uitgaven en hun aandeel in de inkomsten. Een grote kloof duidt op afhankelijkheid van dotaties van het centrale niveau. België vertoont een aanzienlijke verticale kloof. > **Tip:** De klassieke indicatoren meten voornamelijk de *mate van decentralisatie*, niet noodzakelijk of een land formeel een federale staat is. Unitaire landen kunnen soms meer fiscale autonomie aan lagere niveaus toekennen dan formele federale staten. #### 4.1.2 De beperkingen van statistieken en de noodzaak van verdere verfijning Statistieken geven vaak niet de volledige macht weer. Het *aandeel* van lokale inkomsten zegt bijvoorbeeld niets over de *mate van autonomie* in het bepalen van die inkomsten. Echte fiscale autonomie omvat meer dan enkel cijfers. ### 4.2 Verdieping van de analyse: taxing powers Taxing powers verwijzen naar de werkelijke beslissingsmacht van lagere overheden over de vormgeving van belastingen, inclusief grondslag, tarieven en fiscale uitgaven. Dit is de hoogste graad van fiscale autonomie. #### 4.2.1 De drie pijlers van taxing powers 1. **Beslissingsmacht over de grondslag:** Hierbij gaat het om de keuze van wat belast wordt en hoe de belastbare basis wordt gedefinieerd. Voorbeelden zijn de vrijstelling van elektrische wagens voor de verkeersbelasting (Vlaams Gewest) of de eigen definitie van belastbare elementen in de erfbelasting. 2. **Beslissingsmacht over de tarieven:** Dit omvat de vrijheid om de hoogte van de belasting te bepalen. Hoewel de federale overheid de BTW-tarieven bepaalt, hebben gewesten en gemeenten wel degelijk autonomie over tarieven (opcentiemen) op gedeelde belastingen zoals de personenbelasting. 3. **Beslissingsmacht over fiscale uitgaven:** Dit betreft aftrekposten, vrijstellingen, verminderingen en belastingkredieten. De woonbonus (historisch) is een voorbeeld van een fiscaal instrument dat evolueerde van federale aftrek naar gewestelijke vermindering. #### 4.2.2 De verdeling van taxing powers in gefederaliseerde landen In fiscaal federalistische systemen bestaan diverse mengvormen: * **Volledig federale belastingen:** Deze blijven uitsluitend federaal bepaald (bv. BTW, accijnzen, vennootschapsbelasting). * **Gedeelde belastingen:** Hierbij bepaalt de federale overheid de grondslag, terwijl lagere overheden invloed hebben op de tarieven (bv. personenbelasting, onroerende voorheffing). * **Volledig lokale belastingen:** Sommige heffingen zijn volledig de beslissingsbevoegdheid van lokale besturen (bv. belasting op tweede verblijven). De OESO gebruikt een classificatiesysteem (codes A-F) om de mate van fiscale autonomie te beoordelen, waarbij categorie A (volledige autonomie over grondslag én tarief) de hoogste mate van autonomie vertegenwoordigt. Federale staten scoren hierdoor significant hoger dan unitaire staten. > **Tip:** Maximaal fiscaal federalisme wordt bereikt wanneer lagere overheden zowel de grondslag als de tarieven van belastingen zelf kunnen bepalen (Categorie A). De verdeling tussen Categorie A en B (enkel tariefautonomie) is cruciaal om het niveau van fiscaal federalisme te beoordelen. #### 4.2.3 Beperkingen op fiscale decentralisatie: mobiliteit van de grondslag Niet alle belastingen zijn geschikt voor decentralisatie. Belastingen met een mobiele grondslag (bv. vennootschapsbelasting, BTW, financiële activa) lopen risico op belastingconcurrentie en een "race to the bottom", waarbij lagere overheden tarieven verlagen om grondslagen aan te trekken. * **Economische regel:** Hoe mobieler de belastinggrondslag, hoe centraler de belasting moet blijven. Immobiele grondslagen (bv. onroerend goed) zijn geschikter voor decentralisatie. * **Beperkingsmechanismen:** Internationale afspraken, regulering en technologie kunnen mobiliteit beperken. #### 4.2.4 Belastingconcurrentie tussen subcentrale besturen (SCG) * **Gemeenten:** Vertonen duidelijke belastingconcurrentie, met een "race to the bottom" die kan leiden tot dalende tarieven en onderfinanciering. * **Deelstaten/Regio's:** Het bewijs van belastingconcurrentie is hier minder eenduidig. * **Oorzaken:** Gemeenten hebben vaak mobielere grondslagen en opereren op kleinere schaal, wat concurrentie vergemakkelijkt. > **Tip:** Een "race to the bottom" bij subcentrale besturen wordt niet universeel bevestigd. Vaak convergeren tarieven of stijgen ze door verticale belastingcompetitie, minimumtarieven en fiscale vereveningsmechanismen. #### 4.2.5 Geschiktheid van belastingen voor decentralisatie De geschiktheid van een belasting voor decentralisatie hangt af van: * **Mobiliteit van de grondslag:** Immobiele grondslagen (bv. onroerend goed) zijn het meest geschikt. * **Herverdelingsfunctie:** Belastingen met een sterke herverdelende functie (bv. personenbelasting) kunnen beter centraal blijven om de schaal van de grondslag en het verzekeringsprincipe te waarborgen. * **Administratieve complexiteit:** Complexe belastingen vereisen expertise die niet altijd op lager niveau aanwezig is. * **Ongelijke spreiding van de grondslag:** Belastingen die sterk afhankelijk zijn van lokale natuurlijke hulpbronnen kunnen tot interregionale ongelijkheid leiden. Onroerende voorheffing is de enige belasting die op de meeste criteria goed scoort voor decentralisatie, maar wordt politiek minder benut. De praktijk wijkt vaak af van de theorie: sterk gedecentraliseerde landen gebruiken vaker inkomstenbelastingen dan enkel property taxes. ### 4.3 Tax sharing arrangements: de gedeelde belastingbasis Door de beperkingen van volledig gedecentraliseerde belastingen en de wens van hogere overheden om controle te behouden, kiezen veel landen voor tax sharing arrangements. Hierbij delen meerdere overheidsniveaus zowel de beslissingsbevoegdheid als de inkomsten van een belasting. * **Verticale tax sharing:** De meest gebruikte vorm, waarbij een belastingcomponenten heeft voor verschillende niveaus (bv. via opcentiemen). * **Horizontale tax sharing:** De opbrengst van één belasting wordt verdeeld over gelijkwaardige regio's. Dit komt in België niet voor. **België:** Kent voornamelijk verticale tax sharing via opcentiemen of tariefaanpassingen op de personenbelasting, onroerende voorheffing en verkeersbelasting. #### 4.3.1 De Onroerende Voorheffing (OV) als voorbeeld van tax sharing De OV is een vastgoedbelasting die formeel door het Gewest wordt bepaald, maar waarvan de inkomsten grotendeels naar gemeenten en provincies vloeien via opcentiemen. Dit illustreert een surcharge tax en de afhankelijkheid van lagere besturen van de beslissingen van hogere niveaus (verticale externaliteiten). ### 4.4 Dotaties (Grants) in fiscaal federalisme Dotaties zijn financiële stromen van een hoger naar een lager overheidsniveau en zijn essentieel in fiscaal federalisme. Ze compenseren voor financiële verschillen en beleidsopdrachten zonder eigen financieringsbevoegdheid. #### 4.4.1 Typologie van dotaties (OESO-classificatie) * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Specifieke bestemming vs. vrije besteding. * **Mandatory vs. Discretionary:** Juridisch verankerd vs. tijdelijk/discretionair. * **Block grants vs. General Purpose grants:** Moeilijk onderscheidbaar in de praktijk. * **Matching vs. Non-matching:** Vereist eigen bijdrage vs. volledige financiering. * **Capital vs. Current:** Investeringen vs. lopende uitgaven. #### 4.4.2 Vereveningsdotaties (Equalisation Grants) Deze dotaties dienen om horizontale onevenwichten in fiscale capaciteit tussen besturen op hetzelfde niveau te verminderen. Ze zijn cruciaal voor solidariteit en het garanderen van een vergelijkbaar beleidsniveau. * **Belang:** Ongeveer de helft van alle dotaties en essentieel voor het verminderen van fiscale ongelijkheid. * **Effectiviteit:** Empirisch bewezen dat ze de verschillen in belastingcapaciteit significant verkleinen. > **Tip:** Equalising grants zijn fundamenteel voor fiscaal federalisme. Naarmate lagere overheden meer fiscale autonomie krijgen, neemt de noodzaak aan deze dotaties toe om grote fiscale verschillen te voorkomen. #### 4.4.3 Ongewenste bij-effecten van dotaties Ondanks hun noodzaak, leiden dotaties tot diverse negatieve effecten: * **Deresponsabilisering:** Lagere overheden voelen minder druk om eigen inkomsten te genereren. * **Inefficiëntie bij earmarked grants:** Stimuleren besteding van het volledige bedrag, zelfs als niet nodig. * **Hogere schuldgraad en tekorten:** Verlaagde budgettaire discipline. * **Flypaper effect:** Dotaties leiden tot hogere uitgaven per inwoner dan eigen belastingen. * **Destabiliserend effect:** Versterken soms economische schokken in plaats van ze af te vlakken. ### 4.5 Tax and Expenditure Limits (TELs) TELs zijn beperkingen opgelegd door hogere overheden aan lagere besturen om hun fiscale autonomie en bestedingsruimte te begrenzen. Ze zijn cruciaal om ontsporende tekorten en schulden bij lagere overheden te voorkomen, zeker binnen de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk zijn voor de totale overheidsschuld. #### 4.5.1 Waarom worden TELs opgelegd? * **Begrotingsdiscipline:** Voorkomen van ontspoorde tekorten en schulden bij lagere overheden. * **Bescherming federale saldi:** Vooral relevant in landen met Europese begrotingsregels. * **Beperking lokale fiscale druk:** Voorkomen van excessieve belastingheffing door lagere overheden. In België worden TELs soms via akkoorden (bv. Vlaams fiscaal pact) opgelegd om lokale schuld af te bouwen en fiscale druk te beperken. ### 4.6 De voor- en nadelen van fiscaal federalisme Fiscaal federalisme brengt zowel voordelen als nadelen met zich mee: #### 4.6.1 Voordelen (Pro's) * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Duidelijkere link tussen belastingbetaling en dienstverlening. * **Peer pressure & yardstick competition:** Stimuleert efficiëntie en betere dienstverlening door vergelijking tussen besturen. * **Meer checks & balances:** Meerdere controleniveaus voorkomen misbruik. * **Meer legitimiteit:** Verhoogt de democratische verantwoordelijkheid van decentrale besturen. * **Beleid op maat:** Mogelijkheid om fiscaal beleid aan te passen aan regionale noden. * **Eigen fiscaal instrumentarium:** Lagere overheden kunnen belastingen gebruiken in lijn met hun bevoegdheden. #### 4.6.2 Nadelen (Contra's) * **Verlies van schaalvoordelen bij belastinginning:** Duplicatie van administratieve kosten. * **Afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's kunnen minder bereid zijn bij te dragen aan armere. * **Beperkte herverdelingsmogelijkheden:** Te kleine schaal voor verzekeringslogica, risico op "exit" van vermogende belastingbetalers. * **Verticale externaliteiten:** Federale belastingbeslissingen beïnvloeden automatisch de inkomsten van lagere niveaus. * **Horizontale externaliteiten:** Belastingconcurrentie en "race to the bottom" tussen besturen. * **Inefficiëntie bij homogene preferenties:** Decentralisatie biedt weinig voordeel als regionale voorkeuren sterk overeenkomen. ### 4.7 Conclusie: Effectief fiscaal federalisme Effectief fiscaal federalisme vereist dat fiscale bevoegdheden naar lagere overheden worden doorgeschoven, maar onder strikte voorwaarden: * **Aangepast aan de schaal van het bestuur:** Lagere overheden moeten groot genoeg zijn voor efficiënte administratie en herverdeling. * **Beperkte en beheersbare fiscale kloof:** Voorkomen van overmatige afhankelijkheid van dotaties. * **Minimaliseren van negatieve externe effecten:** Beperken van belastingconcurrentie, belastingexport en vertical/horizontale externaliteiten. Een systeem is pas echt fiscaal federaal wanneer lagere overheden voldoende fiscale bevoegdheden hebben en het systeem tegelijkertijd efficiënt, schaalbaar, financieel verantwoordelijk en economisch stabiel blijft. De sleutel ligt in de balans tussen autonomie, dotaties, verevening en de beheersing van externe effecten. --- # Voor- en nadelen van fiscaal federalisme en conclusies Dit deel behandelt de voordelen en nadelen van fiscaal federalisme, de complexiteit van de meting ervan, en de essentiële mechanismen die de efficiëntie, stabiliteit en rechtvaardigheid van dergelijke systemen bepalen. ## 5. Voor- en nadelen van fiscaal federalisme en conclusies ### 5.1 Inleiding tot fiscaal federalisme Fiscaal federalisme (FF) verwijst naar de mate waarin subcentrale overheden (SCG) zoals regio's, provincies en gemeenten eigen fiscale autonomie hebben, zowel wat betreft inkomsten (belastingen heffen) als uitgaven (geld besteden). De mate van fiscaal federalisme is cruciaal voor het functioneren van een federale staat, maar de klassieke indicatoren zoals de structurele staatslagen en de percentages van inkomsten en uitgaven van SCG zijn ontoereikend om een duidelijk onderscheid te maken tussen federale en unitaire staten. Daarom is een diepere analyse van aanvullende aspecten noodzakelijk. ### 5.2 Meten van fiscaal federalisme: klassieke indicatoren De OECD gebruikt de "OECD Revenue Statistics" databank om de mate van fiscale decentralisatie te meten. De belangrijkste indicatoren zijn: * **Aandeel van SCG in belastingontvangsten:** Meet hoeveel belastingen door lagere overheden worden geïnd ten opzichte van het totaal. Hoge scores wijzen op meer FF, maar unitaire landen kunnen soms ook hoge scores behalen. * **Aandeel van SCG in overheidsuitgaven:** Meet hoeveel lagere overheden uitgeven ten opzichte van het totaal. Dit is een sterke indicator van bestuurlijke decentralisatie. * **Verticale fiscale kloof (vertical fiscal imbalance):** Het verschil tussen het aandeel van SCG in uitgaven en hun aandeel in belastinginkomsten. Een grote kloof duidt op afhankelijkheid van dotaties van het centrale niveau. Deze indicatoren geven een beeld van de fiscale decentralisatie, maar zijn geen perfecte maatstaf voor het onderscheiden van formele federale staten van unitaire staten, aangezien de effectieve autonomie kan verschillen. ### 5.3 Verfijnde analyse van fiscaal federalisme: aanvullende aspecten Om een beter beeld te krijgen van fiscaal federalisme, is het noodzakelijk om verder te kijken dan de klassieke statistieken: * **Echte fiscale autonomie (taxing powers):** Dit omvat de beslissingsmacht over de **grondslag** (wat wordt belast), de **tarieven** (hoe hoog wordt belast) en de **fiscale uitgaven** (aftrekposten, vrijstellingen, verminderingen, kredieten). Maximale autonomie (categorie A in het OESO-classificatiesysteem) impliceert controle over zowel grondslag als tarieven. * **Vrije bestedingsmarge bij dotaties:** Dotaties zijn financiële transfers van hogere naar lagere overheden. De mate waarin deze vrij besteed mogen worden, is cruciaal voor de autonomie van lagere overheden. * **Beperkingen op fiscale autonomie (Tax and Expenditure Limits - TELs):** Hogere overheden kunnen beperkingen opleggen aan de belastingheffing en uitgaven van lagere overheden, bijvoorbeeld om begrotingstekorten of schulden te beheersen. Dit is vooral relevant in economisch-monetaire unies zoals de eurozone. * **Schuldfinanciering:** De mogelijkheid voor lagere overheden om zelf schulden aan te gaan, is een belangrijke component van hun autonomie, maar brengt ook economische risico's met zich mee. ### 5.4 Taxing powers: de kern van fiscale autonomie Taxing powers weerspiegelen de werkelijke beslissingsmacht van subcentrale overheden over fiscaliteit. De OESO heeft een classificatiesysteem ontwikkeld (categorieën A-F) om de mate van taxing powers te beoordelen: * **Categorie A (maximale autonomie):** Overheid bepaalt zowel grondslag als tarief. Dit is de hoogste vorm van fiscale autonomie. * **Categorie B (enkel tariefautonomie):** Overheid mag enkel tarieven wijzigen, de grondslag blijft federaal bepaald. * **Categorie C (autonomie over fiscale uitgaven):** Enkel vrijstellingen, verminderingen, aftrekposten of kredieten kunnen worden bepaald. * **Categorie D (tax-sharing):** Lagere overheden delen mee in de opbrengst, maar hebben geen invloed op grondslag, tarief of vrijstellingen. * **Categorie E (inning zonder zeggenschap):** Lagere overheden innen belastingen, maar mogen er niet over beslissen en de opbrengst niet houden. * **Categorie F (geen fiscale autonomie):** Lagere overheden hebben geen eigen belastingen en leven volledig van dotaties. Federale staten kennen significant meer taxing powers in categorie A en B dan unitaire staten, waar categorie B domineert en A bijna afwezig is. ### 5.5 Mobiliteit van de belastinggrondslag en belastingconcurrentie Niet alle belastingen zijn geschikt voor decentralisatie. De mobiliteit van de belastinggrondslag is een cruciale factor: * **Mobiele grondslagen** (bv. vennootschapsbelasting, consumptiebelastingen, financiële activa, arbeid) leiden tot risico's op belastingconcurrentie, een "race to the bottom" (tariefdalingen), en belastingexport. Deze belastingen blijven daarom best op centraal niveau. * **Niet-mobiele grondslagen** (bv. onroerend goed) zijn geschikter voor decentralisatie. **Belastingconcurrentie** tussen subcentrale besturen is een complex fenomeen: * Bij gemeenten is er duidelijke evidentie van concurrentie en een race to the bottom, wat kan leiden tot onderfinanciering. * Bij deelstaten/regio's is de evidentie van concurrentie veel minder eenduidig. * Een algemene race-to-the-bottom tussen subcentrale overheden wordt niet bevestigd; tarieven convergeren vaak, mede door verticale concurrentie, wettelijke minimumtarieven en fiscale vereveningsmechanismen. * Naast negatieve effecten kan belastingconcurrentie ook leiden tot **positieve effecten** zoals efficiëntieverbetering door vergelijking en een beperking van de overheidsgrootte. ### 5.6 Tax sharing arrangements Gezien de beperkingen van perfect geschikte belastingen voor volledige decentralisatie en de wens van hogere overheden om controle te behouden, is **tax sharing** een dominante oplossing. Hierbij delen meerdere overheidsniveaus zowel de beslissingsbevoegdheid als de inkomsten van een belasting. Dit kan **verticaal** (verschillende niveaus delen één belasting) of **horizontaal** (verschillende regio's delen een nationale belasting) zijn. In België is enkel verticale tax sharing, voornamelijk via opcentiemen, gangbaar. Belastingen als de personenbelasting, onroerende voorheffing en verkeersbelasting zijn hier voorbeelden van. ### 5.7 Dotaties in fiscaal federalisme Dotaties (grants) zijn onvermijdelijk in fiscaal federale systemen en dienen om financiële verschillen tussen besturen te compenseren en beleidsopdrachten te ondersteunen. Belangrijke typen dotaties zijn: * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Specifiek bestemd vs. vrij besteedbaar. * **Mandatory vs. Discretionary:** Wettelijk verankerd vs. tijdelijk toegekend. * **Matching vs. Non-matching:** Met of zonder eigen bijdrage van de ontvangende overheid. * **Capital vs. Current:** Voor investeringen of lopende uitgaven. * **Equalising grants (vereveningsdotaties):** Deze zijn cruciaal om horizontale onevenwichten tussen besturen van hetzelfde niveau te verminderen. Ze zijn zeer effectief in het verkleinen van verschillen in fiscale capaciteit en vormen een aanzienlijk deel van alle dotaties. ### 5.8 Ongewenste bij-effecten van dotaties Ondanks hun noodzaak kunnen dotaties leiden tot: * **Deresponsabilisering:** Lagere overheden doen minder eigen inspanningen om belastingen te genereren. * **Inefficiëntie bij earmarked grants:** Aangezet tot het spenderen van het volledige bedrag, ongeacht de behoefte. * **Hogere schuldgraad en tekorten:** Budgettaire discipline kan verzwakken. * **Flypaper effect:** Dotaties leiden vaak tot hogere uitgaven per inwoner dan eigen belastingen. * **Destabiliserend effect:** Ze werken niet als automatische stabilisatoren en kunnen economische schokken versterken. ### 5.9 Voordelen van fiscaal federalisme * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Duidelijkere link tussen belasting en dienstverlening dichter bij de burger. * **Peer pressure en yardstick competition:** Stimuleert efficiëntie en beleidsverbetering door vergelijking. * **Meer checks & balances:** Meerdere controlelagen ter voorkoming van misbruik. * **Meer legitimiteit voor lagere overheden:** Verantwoording voor eigen keuzes vergroot democratische draagvlak. * **Beleid op maat van regionale noden:** Mogelijkheid om fiscaal instrumentarium aan te passen aan lokale realiteit. * **Eigen fiscaal instrumentarium gebruiken binnen bevoegdheden:** Mogelijkheid tot regionale fiscale maatregelen. ### 5.10 Nadelen van fiscaal federalisme * **Verlies van schaalvoordelen bij belastinginning:** Hogere administratieve kosten door duplicatie. * **Afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's worden minder bereid tot bijdragen. * **Beperkte herverdeling binnen gewesten:** Gevaar van "exit" van vermogende belastingbetalers door te kleine basis. * **Verticale externaliteiten:** Federale beslissingen beïnvloeden ongewild de inkomsten van lagere niveaus. * **Horizontale externaliteiten:** Belastingconcurrentie, "race to the bottom" en belastingexport. * **FF werkt niet bij homogene preferenties:** Indien regionale voorkeuren vergelijkbaar zijn, is decentralisatie minder zinvol. ### 5.11 Conclusie: Wat maakt een systeem effectief fiscaal federaal? Een systeem is pas echt fiscaal federaal wanneer lagere overheden voldoende fiscale bevoegdheden hebben, en het systeem tegelijkertijd efficiënt, schaalbaar, financieel verantwoordelijk en economisch stabiel blijft. Dit vereist: * **Aangepast aan de schaal van het lager bestuur:** Lagere overheden moeten groot genoeg zijn voor efficiënte administratie en risicospreiding. * **Een beperkte, beheersbare fiscale kloof:** Om te veel afhankelijkheid van dotaties te vermijden. * **Minimaliseren van negatieve externe effecten:** Voorkomen van belastingconcurrentie, belastingexport, verticale externaliteiten en ontsporende uitgaven. De kernmechanismen die de efficiëntie, stabiliteit en rechtvaardigheid van fiscaal federalisme bepalen, zijn autonomie (taxing powers, spending autonomy), dotaties (inclusief equalising grants), verevening en het beheersen van externe effecten. Het effectief functioneren van fiscaal federalisme vereist een zorgvuldige balans tussen decentralisatie en centrale controle om negatieve neveneffecten te beperken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Fiscaal federalisme | Een staatsvorm waarbij fiscale bevoegdheden en de macht om belastingen te heffen en uitgaven te doen verdeeld zijn tussen een centraal overheidsniveau en lagere overheden (zoals deelstaten, regio's of gemeenten). | | Unitaire staat | Een staatsvorm waarbij de soevereine macht volledig bij de centrale overheid ligt en er weinig tot geen constitutioneel verankerde bevoegdheden zijn voor lagere overheidsniveaus. | | Multi-level governance | Een bestuursvorm waarbij meerdere overheidsniveaus (lokaal, regionaal, nationaal, supranationaal) betrokken zijn bij het nemen van beslissingen en het uitvoeren van beleid, vaak met overlappende bevoegdheden. | | Fiscal federalism | De studie van de verdeling van fiscale bevoegdheden en financiële verantwoordelijkheden tussen verschillende overheidspartners in een federale of gedecentraliseerde staatsstructuur. | | Fiscale autonomie | De mate waarin een lagere overheid zelfstandig kan beslissen over het heffen van belastingen (grondslag, tarieven) en het besteden van inkomsten. | | Inkomstenautonomie | Het vermogen van een lagere overheid om zelf inkomsten te genereren door middel van belastingen, heffingen of retributies. | | Uitgavenautonomie | Het vermogen van een lagere overheid om zelfstandig te beslissen hoe zij haar inkomsten besteedt aan beleid en publieke diensten. | | Verticale fiscale kloof | Het verschil tussen het aandeel van subcentrale overheden in de belastingontvangsten en hun aandeel in de totale overheidsuitgaven, wat hun afhankelijkheid van hogere overheden aangeeft. | | Subcentrale overheden (SCG) | Alle overheidsniveaus onder het centrale niveau, zoals deelstaten, regio's, provincies en gemeenten. | | Taxing powers | De bevoegdheden van een overheid om belastingen te heffen, inclusief de beslissingsmacht over de grondslag (wat belast wordt), de tarieven (hoe hoog), en fiscale uitgaven (aftrekken, vrijstellingen). | | Dotaties (grants) | Financiële overdrachten van een hoger overheidsniveau naar een lager overheidsniveau, bedoeld om financiële verschillen te compenseren, beleidsdoelen te stimuleren of specifieke uitgaven te dekken. | | Earmarked grants | Dotaties die specifiek bestemd zijn voor een bepaald doel of een bepaalde besteding en door de ontvangende overheid niet voor andere doeleinden gebruikt mogen worden. | | Non-earmarked grants | Dotaties die de ontvangende overheid vrij kan besteden naar eigen inzicht en prioriteiten. | | Mandatory grants | Dotaties die wettelijk of decretaal vastgelegd zijn en door de hogere overheid verplicht moeten worden uitgekeerd aan de lagere overheid. | | Discretionary grants | Dotaties die de hogere overheid tijdelijk kan toekennen naar eigen goeddunken, vaak als reactie op specifieke beleidsproblemen of crises. | | Matching grants | Dotaties waarbij de ontvangende overheid een eigen financiële bijdrage moet leveren om aanspraak te maken op de subsidie, vaak om efficiëntie te stimuleren. | | Non-matching grants | Dotaties waarbij de ontvangende overheid geen eigen financiële bijdrage hoeft te leveren; de volledige financiering komt van de hogere overheid. | | Verticale fiscaliteit | De financiële relatie tussen verschillende overheidsniveaus, waarbij de centrale overheid middelen overdraagt aan lagere overheden of lagere overheden een deel van de centrale belastinginkomsten ontvangen. | | Horizontale fiscaliteit | De financiële relatie tussen overheden van hetzelfde niveau (bijvoorbeeld tussen verschillende gemeenten of deelstaten), waarbij er sprake kan zijn van dotaties of transfers om verschillen in fiscale capaciteit te vereffenen. | | Vereveningsdotaties (equalisation grants) | Dotaties die specifiek bedoeld zijn om horizontale onevenwichtigheden in fiscale capaciteit tussen overheden van hetzelfde niveau te verminderen, zodat deze een vergelijkbaar niveau van dienstverlening kunnen bieden. | | Flypaper effect | Het economische fenomeen waarbij subsidies of dotaties die aan lagere overheden worden toegekend, leiden tot een hogere uitgavenintensiteit dan wanneer de middelen direct via eigen belastingen zouden worden gegenereerd. | | Race to the bottom | Een situatie waarin subcentrale overheden hun belastingtarieven verlagen om bedrijven en inwoners aan te trekken, wat kan leiden tot een race naar lagere tarieven met negatieve gevolgen voor de overheidsinkomsten en publieke diensten. | | Tax sharing arrangement | Een systeem waarbij meerdere overheidsniveaus een deel van de opbrengst van dezelfde belasting delen, wat kan leiden tot gedeelde beslissingsbevoegdheid over tarieven en grondslagen. | | Onroerende voorheffing (OV) | Een lokale of regionale belasting die geheven wordt op onroerende goederen, gebaseerd op het kadastraal inkomen. | | Opcentiemen | Een opslag op een bestaande belasting die door een ander overheidsniveau wordt geheven, zoals gemeenten die opcentiemen heffen op de gewestelijke onroerende voorheffing. | | Verticale externaliteiten | Ongewenste effecten die optreden wanneer beslissingen op een hoger overheidsniveau (bijvoorbeeld wijzigingen in federale belastingen) onbedoeld de inkomsten van lagere overheden beïnvloeden. | | Horizontale externaliteiten | Ongewenste effecten die optreden tussen overheden van hetzelfde niveau, zoals belastingconcurrentie, waarbij het ene bestuur zijn lasten probeert af te wentelen op het andere. | | Tax & Expenditure Limits (TEL) | Beperkingen die een hogere overheid oplegt aan lagere overheden om hun fiscale autonomie (belastingheffing) en/of bestedingsautonomie te beperken, vaak om begrotingstekorten of schulden te beheersen. | | Scheve belastingverhouding (fiscal imbalance) | Een situatie waarbij er een grote kloof bestaat tussen de fiscale bevoegdheden (inkomsten) van een overheid en haar uitgavenverantwoordelijkheden, wat leidt tot afhankelijkheid van hogere overheden. | | Gedeelde belastingen (shared taxes) | Belastingen waarbij de opbrengsten worden verdeeld tussen verschillende overheidsniveaus. | | Belastingconcurrentie | Concurrentie tussen verschillende overheidsniveaus om de gunst van belastingbetalers (personen of bedrijven) door middel van lagere belastingtarieven of gunstigere fiscale regelingen. |

# Functies en beginselen van de begroting Hier is de samenvatting voor het onderwerp "Functies en beginselen van de begroting": ## 1. Functies en beginselen van de begroting De begroting is een cruciaal beleidsinstrument voor overheden en dient niet enkel als een boekhoudkundige raming, maar ook als een machtigingsakte en een politiek sturingsmiddel dat de beleidsinitiatieven voor een begrotingsjaar vastlegt en becijfert. ### 1.1 De functies van de begroting De beleidsinitiatieven binnen een begroting kaderen in drie fundamentele overheidsfuncties: * **Allocatie-functie:** De overheid voorziet of financiert publieke goederen, merit goods en goederen met externe effecten wanneer markten tekortschieten. Voorbeelden hiervan zijn onderwijs, politie, justitie, wegen, openbaar vervoer, milieumaatregelen en defensie. * **Herverdelings-functie:** De overheid corrigeert de inkomensverdeling door middel van belastingen en uitgaven. Voorbeelden zijn progressieve personenbelasting, sociale uitkeringen (werkloosheid, pensioenen, kinderbijslag), sociale tarieven en verhoogde tegemoetkomingen in de gezondheidszorg. * **Stabilisatie-functie:** De overheid gebruikt de begroting om de economie te stabiliseren bij schokken of crises. Dit gebeurt via automatische stabilisatoren en aanvullend crisis- of relancebeleid (investeringen, steunmaatregelen, besparingen) om groei, werkgelegenheid, inflatie en de overheidsschuld te beheersen. De budgettaire uitkomst van de economische toestand beïnvloedt op zijn beurt de economie. Bij een gunstige conjunctuur stijgen de belastingontvangsten en dalen bepaalde uitgaven, wat leidt tot een spontane verbetering van het begrotingssaldo. Omgekeerd verslechtert het saldo in een recessie. België kent een relatief sterke gevoeligheid voor conjunctuurschommelingen, wat blijkt uit de semi-elasticiteit van het begrotingssaldo ten opzichte van de economische groei. Stabilisatiebeleid streeft ernaar conjunctuurschommelingen af te remmen en de economie rond een "normale" groei te houden, met als doel maximale tewerkstelling en aanvaardbare inflatie. Dit gebeurt op twee manieren: 1. **Automatische stabilisatoren:** Deze zijn ingebouwd in het systeem en werken zonder nieuw politiek besluit. * **Bij recessie:** Hogere (werkloosheids)uitkeringen verhogen de koopkracht; inkomensafhankelijke subsidies en uitkeringen nemen toe; progressieve personenbelasting zorgt ervoor dat nettolonen minder sterk dalen. * **Bij hoogconjunctuur:** Lagere uitkeringen en hogere belastingopbrengsten remmen de economie automatisch af. Voorbeelden zijn werkloosheidsuitkeringen, inkomensafhankelijke uitkeringen/subsidies en progressieve personenbelasting. Automatische stabilisatoren kunnen op korte termijn een aanzienlijk deel van de economische terugval compenseren. 2. **Discretionair begrotingsbeleid:** Dit omvat bewuste, eenmalige politieke beslissingen om inkomsten of uitgaven aan te passen. * Voorbeelden zijn tijdelijke belastingverlagingen of -verhogingen, extra investeringen (infrastructuur, groene relance) en besparingsplannen. De ruimte voor discretionair beleid wordt beperkt door het bestaande begrotingstekort en de overheidsschuld. Landen met hoge schulden hebben minder begrotingsruimte. De European Recovery and Resilience Facility (RRF) is een voorbeeld van een Europees herstelfonds dat discretionair begrotingsbeleid ondersteunt via subsidies en leningen voor economisch herstel en versterking van groeikracht. ### 1.2 De algemene begrotingsprincipes Elke begroting wordt opgesteld rekening houdende met een reeks fundamentele beginselen: * **Legaliteitsbeginsel:** De begroting moet goedgekeurd worden door het parlement (wet/decreet/ordonnantie). De regering mag geen belastingen innen of uitgaven doen die niet in de begroting zijn opgenomen. * **Jaarlijksheidsbeginsel:** De begroting is geldig voor één kalenderjaar en moet jaarlijks opnieuw worden opgesteld en goedgekeurd. * **Eenheidsbeginsel:** Voor elke overheid wordt één globale begroting opgesteld waarin alle diensten en instellingen van die entiteit worden samengebracht. * **Universaliteits-/volledigheidsbeginsel:** Alle ontvangsten en uitgaven moeten in de begroting worden opgenomen, zonder verborgen fondsen of saldering. * **Specialiteitsbeginsel:** Kredieten worden toegekend per beleidsdomein, programma of artikel. Geld dat voor een specifiek doel is bestemd, mag niet zonder meer voor een ander doel worden gebruikt. * **Evenwichtsbeginsel:** In principe moeten uitgaven en ontvangsten in evenwicht zijn; tekorten mogen geen permanent karakter krijgen. * **Beginsel van houdbaarheid:** De begroting moet ook de meerjarengevolgen van schulden en tekorten in acht nemen om de overheidsfinanciën op lange termijn draaglijk te houden. * **Waarachtigheids-/realiteitsbeginsel:** Ramingen moeten eerlijk en realistisch zijn, gebaseerd op objectieve gegevens. * **Transparantiebeginsel:** De begroting moet leesbaar en begrijpelijk zijn voor het parlement en de burgers. * **Goed financieel beheer:** Dit omvat doelmatigheid en zuinigheid: maximale resultaten behalen met minimale middelen, en een koppeling tussen kredieten en beleidsdoelstellingen (prestatiebegroting). ### 1.3 Toepassingsgebied en consolidatieperimeter Het begrip "overheid" is door de tijd heen geëvolueerd en omvat niet enkel de klassieke administraties, maar ook agentschappen en publiek-private samenwerkingen. EUROSTAT definieert welke instellingen tot de overheidssector (S.13) behoren, die wordt onderverdeeld in: 1. **Centrale overheid (S.1311):** Federale staat en federale instellingen van openbaar nut. 2. **Deelstaatoverheden (S.1312):** Gemeenschappen, gewesten, gemeenschappelijke gemeenschapscommissies en hun instellingen. 3. **Lagere overheden (S.1313):** Provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones en andere lokale instellingen. 4. **Sociale zekerheidsinstellingen (S.1314).** Alle entiteiten binnen deze sector moeten geconsolideerd worden wanneer overheidsbegrotingscijfers aan Europa worden gerapporteerd. De **consolidatieperimeter** bepaalt welke instellingen in de overheidsbegroting worden opgenomen, wat kan wijzigen door nieuwe verordeningen, staatshervormingen of governance-modellen. Het Instituut voor de Nationale Rekeningen (INR) volgt de EUROSTAT-regels en adviseert over de boeking van transacties. Voor Europa telt de geconsolideerde begroting van de lidstaat België, wat een aggregaat is van de begrotingen van entiteit 1 (federale overheid en sociale zekerheid) en entiteit 2 (gewesten, gemeenschappen en lokale besturen). Onderlinge financiële stromen tussen deze entiteiten worden geneutraliseerd. De sociale zekerheid kent geen globale, éénheidsbegroting, maar diverse instellingen beheren middelen en uitgaven via specifieke stelsels. In het federale België zijn de begrotingen van entiteit I en II sterk gekoppeld via de bijzondere financieringswet (BFW), die de financiering van deelstaten door de federale overheid regelt. De 6e staatshervorming heeft geleid tot aanpassingen in de BFW, zoals een verhoogde fiscale autonomie en de responsabilizering van deelstaten. De federale overheid fungeert vaak als doorgeefluik voor transfers naar andere overheden. De samenwerkingsakkoorden tussen de entiteiten, met name het Overlegcomité, spelen een cruciale rol bij het afstemmen en verdelen van begrotingsinspanningen. ### 1.4 De begrotingskalender en kerndocumenten Het begrotingsproces kent een jaarlijkse cyclus met de volgende fasen en documenten: 1. **Initiële begroting (BO):** Opmaak in het najaar van het voorgaande jaar ($t-1$) voor het begrotingsjaar ($t$). Het parlement keurt de begroting goed tegen 31 december. 2. **Begrotingsaanpassing (BA):** In het voorjaar van het begrotingsjaar ($t$), om ramingen aan te passen aan veranderende economische omstandigheden of schokken. 3. **Rekening (AR):** De afrekening van werkelijke ontvangsten en uitgaven, opgesteld in de zomer na het begrotingsjaar ($t+1$) en gecontroleerd door het Rekenhof. De opmaak van de initiële begroting start reeds in het voorjaar van het voorafgaande jaar. Belangrijke actoren zoals het Federaal Planbureau (macro-economische vooruitzichten) en de Inspectie van Financiën spelen een rol. Het Monitoringcomité berekent het vorderingensaldo bij ongewijzigd beleid en vergelijkt dit met Europese doelstellingen. Het Overlegcomité keurt de begrotingsafspraken tussen de entiteiten goed. Het Rekenhof onderzoekt de ontwerpbegroting en adviseert het parlement. De belangrijkste begrotingsdocumenten zijn: * **Middelenbegroting (MB):** Bevat de machtiging voor de inning van belastingen en het aangaan van leningen, met een raming van alle ontvangsten en de inventaris van fiscale uitgaven. * **Algemene Uitgavenbegroting (AUB):** Bevat de eigenlijke begroting (toelichting, wetsontwerp, krediettabellen), de verantwoording van de uitgaven en de algemene beleidslijnen. * **Algemene Toelichting (AT):** Verbindt de middelen- en uitgavenbegroting, geeft een algemeen beeld van het begrotingsbeleid, en bevat de saldi van de begrotings- en schatkistverrichtingen, evenals de evolutie van de overheidsschuld. Dit is het meest informatieve document voor buitenstaanders. ### 1.5 Belangrijke saldi en hun betekenis Begrotingssaldi zijn cruciale indicatoren voor de financiële gezondheid van de overheid, de noodzaak aan schuldfinanciering, de houdbaarheid van publieke financiën en de ruimte voor stabilisatiebeleid. * **Primair saldo:** Ontvangsten minus uitgaven, *zonder* rekening te houden met rentelasten op de schuld. Dit toont de budgettaire inspanning van de regering voor het lopende beleid, los van oude schulden. * **Financieringssaldo (vorderingensaldo, algemeen saldo):** Ontvangsten minus uitgaven, *met* rekening houding van rentelasten. Dit is het saldo dat bepaalt hoeveel er dat jaar extra geleend moet worden en de werkelijke verslechtering van de schuldpositie aangeeft. Verband: Financieringssaldo = Primair saldo – Rentelasten. * **Conjunctuurgezuiverd saldo:** Het begrotingssaldo gecorrigeerd voor de effecten van de conjunctuur. Dit toont hoe de begroting eruit zou zien als de economie op haar "normale" trend draaide, en helpt bij de beleidsevaluatie zonder de invloed van economische cycli. * **Structureel saldo:** Het conjunctuurgezuiverde saldo, verder gecorrigeerd voor eenmalige en niet-recurrente uitgaven en ontvangsten. Dit geeft de meest realistische indicatie van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn, omdat tijdelijke meevallers worden geweerd. Dit saldo is cruciaal voor de Europese begrotingscontroles. * **ESR-geconsolideerd vorderingensaldo:** Dit is de parameter die de Europese Commissie evalueert. Het houdt rekening met de geconsolideerde overheid (inclusief alle entiteiten binnen de consolidatieperimeter), neutraliseert stromen tussen overheidsniveaus, en corrigeert voor aanrekeningstijdstip, onderbenutting en specifieke ESR-regels. Dit geharmoniseerde saldo maakt internationale vergelijkingen mogelijk. De inschatting van de **conjunctuurcomponent** van de begroting is essentieel voor de berekening van het conjunctuurgezuiverde en structurele saldo. Dit gebeurt aan de hand van de **output gap**, het verschil tussen de feitelijke economische groei (reëel BBP) en de potentiële groei. Een negatieve output gap wijst op een laagconjunctuur en een negatief conjunctureel effect op het saldo, terwijl een positieve output gap wijst op hoogconjunctuur en een positief effect. De **semi-elasticiteit** van het begrotingssaldo ten opzichte van de conjunctuur (hoeveel het saldo als percentage van het BBP verandert bij een procentuele verandering van de output gap) is hierbij een belangrijke factor. De structuur van de Belgische begroting, met name de bijdrage van de federale overheid en de sociale zekerheid, evenals de rentelasten, bepalen de uiteindelijke saldi. De vergrijzing en de stijgende uitgaven voor gezondheidszorg vormen structurele uitdagingen voor de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. De verschillende overheidsniveaus (federaal, deelstaten, lagere overheden) dragen elk bij aan het globale begrotingstekort, waarbij de federale overheid en de sociale zekerheid vaak de grootste impact hebben op de structurele verslechtering. Het ESR-vorderingensaldo, zoals berekend volgens de Europese regels, is de maatstaf die Europa hanteert voor de beoordeling van de begrotingsdiscipline van de lidstaten. --- # De verschillende begrotingssaldi en hun berekening Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting over de verschillende begrotingssaldi en hun berekening, speciaal samengesteld voor een examenvoorbereiding. ## 2. De verschillende begrotingssaldi en hun berekening De analyse van overheidsfinanciën vereist het begrijpen van verschillende begrotingssaldi die inzicht geven in de financiële gezondheid, de houdbaarheid van de schuld, de nood aan nieuwe financiering en de ruimte voor economische stabilisatie. Deze saldi helpen om de impact van beleid en economische conjunctuur te scheiden. ### 2.1 Algemene Principes en Betekenis van Saldi Begrotingssaldi geven inzicht in vier cruciale aspecten: 1. **Financiële gezondheid van de overheid:** Een tekort duidt op financiële zwakte, een overschot op een gezondere positie. 2. **Nood aan nieuwe schuldfinanciering:** Elk tekort moet gefinancierd worden met nieuwe leningen, wat de overheidsschuld verhoogt. 3. **Houdbaarheid op middellange en lange termijn:** Langdurige en grote tekorten bemoeilijken het leefbaar houden van de overheidsfinanciën. 4. **Ruimte voor stabilisatiebeleid:** Een gezonde begrotingsmarge (klein tekort of overschot) is nodig om in crisistijden extra uitgaven te kunnen doen of belastingen te verlagen. De belangrijkste te onderscheiden saldi zijn: primaire saldi, financieringssaldi (of algemene saldi), conjunctuurgezuiverde saldi en structurele saldi. Verder is er het ESR-geconsolideerd vorderingssaldo, dat cruciaal is voor Europese vergelijkingen. ### 2.2 Primaire saldi versus vorderingssaldi (algemene saldi) Het verschil tussen deze twee saldi ligt in de al dan niet inbegrepen rente op de overheidsschuld. * **Primair saldo:** Dit is het resultaat van de ontvangsten min de uitgaven, **exclusief** de rentelasten op de bestaande schuld. Het meet de huidige budgettaire inspanning van de regering, los van de effecten van oude schulden. Het wordt berekend als: $$ \text{Primair saldo} = \text{Alle ontvangsten} - \text{Alle uitgaven (excl. rentelasten)} $$ Als de overheid geen schuld zou hebben, zou het primaire saldo gelijk zijn aan het financieringssaldo. * **Vorderingssaldo (ook wel financieringssaldo of algemeen saldo genoemd):** Dit saldo houdt **wél** rekening met de rente-uitgaven op de staatsschuld. Het geeft aan hoeveel de overheid dat jaar extra moet lenen en wordt berekend als: $$ \text{Financieel saldo} = \text{Primair saldo} - \text{Rentelasten} $$ of $$ \text{Financieel saldo} = \text{Alle ontvangsten} - \text{Alle uitgaven (incl. rentelasten)} $$ In landen met een hoge overheidsschuld kan het verschil tussen het primaire en het financieringssaldo aanzienlijk zijn. Een primair saldo in evenwicht betekent niet noodzakelijk een begroting in evenwicht als er grote rentelasten zijn. ### 2.3 Nominale versus structurele saldi (conjunctuurgezuiverde saldi) Dit concept helpt om de impact van de economische conjunctuur op het begrotingssaldo te isoleren en zo het werkelijke beleidsresultaat te beoordelen. 1. **Probleemstelling:** Het *gewone* of *nominale* begrotingssaldo is sterk afhankelijk van de economische conjunctuur. In tijden van hoogconjunctuur stijgen de belastingontvangsten (bv. personenbelasting, btw) en dalen de uitgaven (bv. werkloosheidsuitkeringen) spontaan, wat leidt tot een beter saldo. Omgekeerd verslechtert het saldo in tijden van laagconjunctuur. Dit gebeurt *automatisch*, zonder dat de overheid nieuw beleid voert. 2. **Conjunctuurgezuiverd saldo:** Dit saldo probeert de invloed van de economische cyclus ("conjunctuur-ruis") uit het gewone saldo te filteren. Het toont hoe de begroting eruit zou zien als de economie op haar **normale trendmatige niveau** zou draaien. $$ \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} = \text{Nominaal saldo} - \text{Cyclische component} $$ Dit is een belangrijk instrument voor beleidsevaluatie, omdat het de impact van automatische stabilisatoren (zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen) wegneemt. 3. **Structureel saldo:** Dit saldo gaat een stap verder dan het conjunctuurgezuiverde saldo. Het **sluit ook alle eenmalige en tijdelijke ontvangsten en uitgaven uit**. Eenmalige ontvangsten (bv. verkoop van overheidsvermogen) kunnen een begroting tijdelijk 'opsmukken', maar de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn wordt beter ingeschat door deze uitgaven en ontvangsten te weren. $$ \text{Structureel saldo} = \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} - \text{Eenmalige/tijdelijke maatregelen} $$ Het structurele saldo wordt door de Europese Commissie gebruikt om te beoordelen of lidstaten voldoen aan de begrotingsnormen, aangezien het een zuiverder beeld geeft van de onderliggende, permanente begrotingspositie en de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. > **Tip:** Het nominale saldo toont de realiteit van vandaag, terwijl het structurele saldo de "onderliggende gezondheid" van de begroting laat zien, los van conjunctuur en eenmalige effecten. #### 2.3.1 Indicatie van de conjunctuurcomponent: Potentiële groei en de output gap Om de conjunctuurcomponent te meten, wordt gekeken naar de **output gap**. * **Potentiële groei:** Dit is de theoretisch maximale economische groei (BBP-groei) die een economie kan realiseren wanneer alle productiefactoren (arbeid, kapitaal) normaal bezet zijn en er geen knelpunten zijn. Dit is de "normale" of "trendmatige" groei. * **Output gap:** Dit is het verschil tussen de **feitelijke economische groei** (reëel BBP) en de **potentiële groei**. * Een **positieve output gap** betekent dat de feitelijke groei de potentiële groei overschrijdt (hoogconjunctuur, "oververhitting"). * Een **negatieve output gap** betekent dat de feitelijke groei lager is dan de potentiële groei (laagconjunctuur, recessie, "onderbenutting"). * Een output gap van **nul** betekent dat de economie precies op haar potentiële niveau draait. De output gap is een cruciale input voor het berekenen van het conjunctuurgezuiverde saldo. Diverse methoden worden gebruikt om de potentiële groei te schatten, waaronder statistische trendlijnen (bv. Hodrick-Prescott filters), de productiefunctiebenadering (waarbij de bijdrage van arbeid, kapitaal en totale factorproductiviteit wordt geanalyseerd) en dynamische structurele groeimodellen. De berekening van de conjunctuurcomponent van de begroting gebeurt door het nominale saldo te verminderen met de cyclische component. Deze cyclische component is het product van de output gap ($OG_t$) en de semi-elasticiteit van de begroting voor de conjunctuur ($\varepsilon$). De semi-elasticiteit geeft aan hoe het begrotingssaldo als percentage van het BBP verandert bij een verandering van het BBP. $$ \text{Conjunctuurcomponent} = \varepsilon \cdot OG_t $$ Voor België werd de semi-elasticiteit geschat op ongeveer $0.61$, wat betekent dat een toename van de output gap met 1 procentpunt leidt tot een automatische verbetering van het begrotingssaldo met ongeveer $0.61$ procentpunt van het BBP. #### 2.3.2 Berekening van het structureel saldo (voorbeeld) Stel voor 2019: * Nominaal overheidssaldo ($B/Y$): -1.3% van het BBP * Output gap ($OG_t$): +0.2% van het BBP (dus een kleine hoogconjunctuur) * Semi-elasticiteit ($\varepsilon$): 0.61 De conjunctuurcomponent is dan: $$ \text{Conjunctuurcomponent} = 0.61 \cdot 0.2\% = 0.122\% \text{ van het BBP} $$ Het conjunctuurgezuiverde saldo is: $$ \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} = (-1.3\%) - (0.122\%) = -1.422\% \text{ van het BBP} $$ Als er voor 2019 geen eenmalige maatregelen waren, is het structureel saldo gelijk aan het conjunctuurgezuiverde saldo: -1.422% van het BBP. Dit geeft aan dat, zelfs bij een licht gunstige conjunctuur, de onderliggende begrotingspositie nog steeds een tekort vertoont. ### 2.4 Het ESR-geconsolideerd vorderingssaldo Dit is het belangrijkste saldo dat door de Europese Commissie wordt geëvalueerd om de begrotingspositie van de lidstaten te beoordelen en te vergelijken. De berekening ervan omvat een reeks stappen: 1. **Berekening van het begrotingssaldo:** Ontvangsten min uitgaven van de gehele overheid. 2. **Neutralisatie van stromen binnen de overheid:** Alle financiële transacties tussen verschillende overheidsniveaus (bv. transfers van de federale overheid naar gewesten) en tussen een overheidsniveau en zijn instellingen (bv. subsidies van de Vlaamse regering aan De Lijn) worden weggelaten om dubbeltellingen te vermijden. Dit zorgt voor een **geconsolideerd** beeld. 3. **Neutralisatie van rente op indirecte schuld:** Rente-uitgaven die verband houden met indirecte schuld worden uit de berekening gehaald om tot een ESR-gecorrigeerd primair saldo te komen. 4. **Correcties voor overgedragen saldi en reserves:** Saldi van vorig begrotingsjaren en opnames uit reservefondsen worden aangepast. 5. **Aftrekken van onderbenutting:** Omdat overheden vaak niet alle begrote uitgaven daadwerkelijk realiseren, wordt een schatting van deze onderbenutting afgetrokken om een realistischer beeld te krijgen. 6. **Overige ESR-correcties:** Dit omvat aanpassingen voor het correcte aanrekeningstijdstip, herclassificaties van instellingen in de consolidatieperimeter, en de behandeling van investeringen. Het resultaat is een geharmoniseerd en geconsolideerd saldo dat internationaal vergelijkbaar is en de financiële positie van de overheid volgens Europese regels weerspiegelt. > **Tip:** Het ESR-saldo is het cijfer dat echt telt voor Europa. Het is gestandaardiseerd en gecorrigeerd om lidstaten objectief te kunnen vergelijken en te controleren. ### 2.5 De saldi van de lidstaat België en de verschillende overheidsniveaus In het federale België is het belangrijk om de saldi op verschillende niveaus te analyseren: * **Totale overheid (S.13):** Dit omvat de geconsolideerde saldi van alle overheidsniveaus. * **Centrale overheid (S.1311):** Federale overheid en federale instellingen van openbaar nut. * **Deelstaatoverheden (S.1312):** Gemeenschappen, gewesten, gemeenschappelijke gemeenschapscommissies. * **Lagere overheden (S.1313):** Provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones. * **Sociale zekerheidsinstellingen (S.1314):** Diverse sociale zekerheidsfondsen. Vaak worden deze niveaus ook gegroepeerd in **Entiteit I** (federale overheid + sociale zekerheid) en **Entiteit II** (deelstaten + lagere overheden). Belangrijke vaststellingen voor België: * De **federale overheid en de sociale zekerheid** dragen vaak het leeuwendeel van de tekorten, met name door stijgende uitgaven voor sociale zekerheid (o.a. pensioenen door vergrijzing) en gezondheidszorg. * **Rentelasten** vormen een aanzienlijk deel van het begrotingstekort, wat de noodzaak van schuldafbouw benadrukt. * De **vergrijzing** zal de kosten van sociale uitkeringen en pensioenen in de toekomst verder doen stijgen. * De verschillende **deelstaten** kampen ook met tekorten, hoewel de omvang en evolutie kunnen variëren per deelstaat. * Het **Vlaamse ESR-vorderingssaldo** vertoont sinds de coronacrisis significante tekorten, deels door grote investeringsprojecten die de zichtbaarheid van de begroting beïnvloeden. ### 2.6 Indicatoren voor begrotingsbeleid: Procyclisch en contracyclisch beleid De relatie tussen het primaire saldo en de output gap (conjunctuur) kan vier situaties van begrotingsbeleid onderscheiden: * **Procyclisch restrictief:** Bij een verslechterende conjunctuur (negatieve output gap) wordt een primair tekort opgetekend, wat de economische neergang versterkt. * **Contracyclisch expansief:** Bij een verslechterende conjunctuur (negatieve output gap) wordt een primair tekort opgetekend, wat de economie ondersteunt. Dit was het geval in België tijdens de COVID-19-crisis in 2020-2021. * **Procyclisch expansief:** Bij een verbeterende conjunctuur (positieve output gap) worden primaire tekorten opgetekend, wat de economie verder kan opwarmen. * **Contracyclisch restrictief:** Bij een verbeterende conjunctuur (positieve output gap) worden primaire overschotten opgetekend, wat de economie afremt. Na de COVID-crisis in België bleef de economie zich herstellen, maar de primaire tekorten bleven hoog, wat duidt op een structureel probleem aan de uitgavenkant dat niet volledig door de conjunctuur verklaard kan worden. --- # Betrokken actoren en het begrotingsproces Hier is een samenvatting voor het onderwerp "Betrokken actoren en het begrotingsproces", opgesteld als een examenklare studiegids. ## 3. Betrokken actoren en het begrotingsproces Dit onderdeel identificeert de sleutelspelers en processen die betrokken zijn bij de totstandkoming en controle van de begroting, evenals de tijdlijn van het begrotingsproces. ### 3.1 De functies van de begroting De begroting is het centrale beleidsinstrument van alle overheden en vervult drie hoofdfuncties: * **Allocatiefunctie:** De overheid voorziet of financiert goederen en diensten wanneer markten tekortschieten, zoals onderwijs, politie, infrastructuur en milieumaatregelen. * **Herverdelingsfunctie:** De overheid corrigeert de inkomensverdeling door middel van belastingen en uitgaven, bijvoorbeeld via progressieve belastingen en sociale uitkeringen. * **Stabilisatiefunctie:** De overheid gebruikt de begroting om de economie te stabiliseren, met name door middel van automatische stabilisatoren (zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen) en discretionair beleid (gerichte maatregelen om schokken op te vangen). ### 3.2 Algemene begrotingsprincipes Elke begroting wordt opgesteld met inachtneming van de volgende principes: * **Centralisatie:** Alle financiële stromen worden geconcentreerd bij één centrale rekenplichtige (meestal de minister van Financiën/schatkist) voor beter overzicht en controle. * **Non-affectatie (algemeen principe):** Middelen zijn in principe niet specifiek toegewezen; ontvangsten kunnen elke uitgave dekken. Uitzonderingen hierop zijn de specifieke begrotingsfondsen. * **Homogeniteitsprincipe:** Alleen beleidsmaatregelen met budgettaire gevolgen worden in de begroting opgenomen. Louter inhoudelijke maatregelen komen in aparte wetten. * **Legaliteitsbeginsel:** De begroting is een wet die door het parlement moet worden goedgekeurd. De regering mag geen belastingen innen of uitgaven doen die niet in de begroting zijn opgenomen. * **Jaarlijksheidsbeginsel:** De begroting geldt slechts voor één kalenderjaar en moet jaarlijks opnieuw worden opgesteld en goedgekeurd. * **Eenheidsbeginsel:** Per overheid wordt één globale begroting opgesteld, die alle diensten en instellingen van die entiteit omvat. * **Universaliteits-/Volledigheidsbeginsel:** Alle ontvangsten en uitgaven moeten in de begroting worden opgenomen; er mogen geen verborgen fondsen of saldering plaatsvinden. * **Specialiteitsbeginsel:** Kredieten zijn toegekend per beleidsdomein, programma of artikel. Geld bestemd voor doel X mag niet zomaar voor doel Y worden aangewend. * **Evenwichtsbeginsel:** In principe moeten uitgaven en ontvangsten in evenwicht zijn. Tekorten mogen geen normaal en blijvend karakter krijgen. * **Beginsel van houdbaarheid:** De meerjarengevolgen van schulden en tekorten moeten in acht worden genomen om de overheidsfinanciën op lange termijn draaglijk te houden. * **Waarachtigheids-/Realiteitsbeginsel:** Ramingen moeten eerlijk en realistisch zijn, gebaseerd op objectieve gegevens. * **Transparantiebeginsel:** De begroting moet leesbaar en begrijpelijk zijn voor parlement en burgers. * **Goed financieel beheer:** Dit omvat doelmatigheid en zuinigheid, waarbij met minimale middelen maximale (en nuttige) resultaten worden behaald, en een koppeling tussen kredieten en beleidsdoelstellingen (prestatiebegroting). ### 3.3 Het toepassingsgebied van de overheid Het begrip "overheid" is geëvolueerd en omvat niet alleen traditionele administraties, maar ook agentschappen en entiteiten die door EUROSTAT worden gedefinieerd binnen de sector S.13. Deze sector omvat: * **Centrale overheid (S.1311):** Federale staat en federale instellingen van openbaar nut. * **Deelstaatoverheden (S.1312):** Gemeenschappen, gewesten, gemeenschappelijke gemeenschapscommissies en hun instellingen. * **Lagere overheden (S.1313):** Provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones en andere lokale instellingen. * **Sociale zekerheidsinstellingen (S.1314):** Instellingen die sociale zekerheid beheren. Al deze entiteiten moeten worden geconsolideerd voor Europese rapportage. De **consolidatieperimeter** bepaalt welke instellingen worden meegenomen, en deze kan wijzigen door Europese verordeningen, staatshervormingen of nieuwe governance-modellen. ### 3.4 De begroting van de lidstaat België Voor Europa wordt de geconsolideerde begroting van België als één geheel beschouwd. Dit aggregaat van entiteit 1 (federale overheid en sociale zekerheid) en entiteit 2 (deelstaten en lokale besturen) wordt opgemaakt volgens de ESR-richtlijnen voor Europese vergelijkbaarheid. De **bijzondere financieringswet (BFW)** regelt de financiële stromen tussen entiteit 1 en entiteit 2, wat politiek cruciaal is ondanks de neutralisatie bij consolidatie. De federale overheid fungeert vaak als doorgeefluik van middelen naar andere overheden. Het **Overlegcomité (OC)** speelt een centrale rol bij de afstemming van begrotingsafspraken tussen de verschillende entiteiten en de verdeling van saneringsinspanningen, hoewel het samenwerkingsakkoord hieromtrent in de praktijk beperkt wordt toegepast. Vanaf 2024 legt de Europese Commissie (EC) een traject vast voor duurzame overheidsfinanciën. ### 3.5 Betrokken actoren in het begrotingsproces Verschillende actoren zijn betrokken bij de opmaak en controle van de begroting: * **Federale en regionale administraties voor begroting en financiën:** * **FOD BOSA (Directoraat-Generaal Begroting en Beleidsevaluatie):** Administratieve voorbereiding en opmaak van de federale begroting, beleidsevaluatie en rapportage. * **FOD Financiën:** Opvolging van de begrotingsopmaak op federaal niveau. * **Departement Financiën en Begroting (Vlaanderen):** Vergelijkbare taken op Vlaams niveau. * **Ministers en staatssecretarissen:** Bepalen politieke prioriteiten, onderhandelen over het begrotingsakkoord en verdedigen hun uitgavenvoorstellen. * **Hoge Raad van Financiën (HRF):** Onafhankelijk adviesorgaan dat o.a. adviseert over het noodzakelijke saneringstraject en de verdeling van inspanningen tussen de verschillende overheidsniveaus. De afdeling "financieringsbehoeften van de overheid" is hierbij cruciaal. * **Federaal Planbureau (FPB):** Levert de macro-economische vooruitzichten (groei, inflatie, werkgelegenheid), die de basis vormen voor de raming van ontvangsten en uitgaven. * **Monitoringcomité:** Volgt de uitvoering van de begroting gedurende het jaar op, rapporteert over afwijkingen en berekent het vorderingssaldo bij ongewijzigd beleid ("as is") om dit te vergelijken met de begrotingsdoelstellingen ("to be"). Er is een federaal en een Vlaams Monitoringcomité. * **Inspectie van Financiën:** Controleert vooraf of nieuwe beleidsmaatregelen budgettair haalbaar zijn en geeft begrotingsadvies. * **Rekenhof:** Controleert achteraf, namens het parlement, de correcte uitvoering van de begroting, de rechtmatigheid en doelmatigheid van de uitgaven. Het onderzoekt ook de ontwerpbegroting en de algemene rekening en certificeert deze. * **Overlegcomité (OC):** De "regering der regeringen" die overlegt, conflicten voorkomt of beslecht, beleidsafstemming tot stand brengt en begrotingsafspraken tussen entiteiten goedkeurt. #### 3.5.1 Het Federaal Planbureau (FPB) Het FPB stelt, in samenwerking met het Instituut voor de Nationale Rekeningen (INR), de macro-economische vooruitzichten op. Deze **parameters** (economische groei, inflatie, rentevoeten, export, werkloosheid, olieprijzen) zijn essentieel voor de raming van zowel ontvangsten (bv. conjunctuurgevoelige belastingen) als uitgaven (bv. werkloosheidsuitkeringen, indexaties). #### 3.5.2 Het Overlegcomité (OC) Het OC is het overlegorgaan tussen de federale overheid en de deelstaten. Het is belast met het beslechten van conflicten, het afstemmen van beleid en het finaliseren van samenwerkingsakkoorden. Voor de begroting is het cruciaal voor het goedkeuren van de begrotingsafspraken tussen de verschillende entiteiten. #### 3.5.3 Het Monitoringcomité Het Monitoringcomité bereidt de begroting voor door, op basis van de macro-economische vooruitzichten, een raming te maken van het vorderingssaldo bij **ongewijzigd beleid** ("as is"). Dit wordt vergeleken met de Europese doelstellingen ("to be") om de benodigde saneringsinspanning te bepalen. Het publiceert meerdere rapporten per jaar om regeringen te informeren over de begrotingssituatie en benodigde maatregelen. In België bereidt het Monitoringcomité sinds 2010 de begroting voor. #### 3.5.4 De Hoge Raad van Financiën (HRF) De HRF is het onafhankelijke begrotingsadviesorgaan dat controleert of begrotingsdoelstellingen worden gehaald en adviseert over het noodzakelijke saneringstraject en de verdeling van inspanningen over de verschillende overheden. Zij kan enkel adviseren en heeft geen sanctiemacht, hoewel haar adviezen politiek van groot belang zijn. #### 3.5.5 Het Rekenhof Het Rekenhof fungeert als de onafhankelijke controleur van het parlement. Het onderzoekt de **ontwerpbegroting** op realisme en correctheid, helpt parlementsleden bij hun analyse en geeft advies. Na afloop van het jaar controleert het de **rekening** (de werkelijke ontvangsten en uitgaven) en certificeert deze. Het Rekenhof waakt over de eerlijkheid, realisme en correctheid van de begroting en de rekening, en ondersteunt zo het parlement bij de controle op de regering. ### 3.6 De begrotingskalender Het begrotingsproces kent drie cruciale fasen met bijhorende documenten: 1. **Initiële begroting (BO):** Opmaak in het najaar van jaar t-1 (bv. oktober 2020 voor begroting 2021). Dit is een raming van de verwachte ontvangsten en uitgaven voor het volgende jaar. De regering stelt deze voor, en het parlement keurt deze goed tegen 31 december. * **Verdere details van de opmaak:** * **Februari-april:** Economische raming door het Federaal Planbureau. * **April:** Omzendbrief van de Minister van Begroting met richtlijnen. * **Mei:** Ontwerpbegrotingen per departement, met advies van de Inspectie van Financiën. * **Juni:** Technische bilaterales tussen departementen en Begroting. * **Juli:** Monitoringcomité berekent "as is"-saldo; eerste begrotingsconclaaf. * **Eind augustus-september:** Afwerking na nieuwe cijfers; regering neemt definitieve beslissingen; resultaat is de definitieve ontwerpbegroting. * **Oktober:** Opmaak en indiening van officiële begrotingsdocumenten bij het parlement (uiterlijk 15 oktober). * **November-december:** Parlementaire controle, amendementen en stemming van de begrotingswet. * **Indien geen goedkeuring voor 31 december:** Voorlopige twaalfden (maandelijks 1/12 van de vorige jaarbegroting). 2. **Begrotingsaanpassing (BA):** In het voorjaar van het begrotingsjaar t (bv. april 2021). Er wordt geëvalueerd of de oorspronkelijke ramingen nog kloppen, rekening houdend met schokken (crisis, inflatie). De begroting wordt dan bijgestuurd en definitief goedgekeurd door het parlement voor het zomerreces. 3. **Rekening (AR):** In de zomer na het begrotingsjaar t+1 (bv. zomer 2021 voor jaar 2020). Dit is de afrekening van de werkelijk gerealiseerde ontvangsten en uitgaven. Deze wordt na controle door o.a. het Rekenhof aan het parlement voorgelegd en goedgekeurd uiterlijk in augustus van t+1. ### 3.7 De kerndocumenten van de begroting De begroting bestaat uit drie hoofd-documenten: * **Middelenbegroting (MB):** Machtige de invordering van belastingen en het aangaan van leningen. Het bevat een raming van alle ontvangsten, inclusief fiscale uitgaven (aftrekken, verminderingen). * **Algemene Uitgavenbegroting (AUB):** Bevat de eigenlijke begroting (toelichting, wetsontwerp, krediettabellen), de verantwoording ervan en de algemene beleidslijnen. * **Algemene Toelichting (AT):** Geeft de relatie weer tussen de middelen- en uitgavenbegroting, en biedt zo een algemeen beeld van het begrotingsbeleid. Dit is het meest informatieve document voor buitenstaanders en bevat o.a. het economisch en begrotingsverslag, de saldi, en de evolutie van de overheidsschuld. ### 3.8 De verschillende begrotingssaldi Begrotingssaldi geven inzicht in de financiële gezondheid van de overheid, de nood aan financiering, de houdbaarheid op middellange termijn en de ruimte voor stabilisatiebeleid. De belangrijkste saldi zijn: * **Vorderingssaldo / Financieringssaldo / Algemeen saldo:** Het verschil tussen alle ontvangsten en uitgaven, *inclusief* de rentelasten op de overheidsschuld. Dit is het saldo dat bepaalt hoeveel er dat jaar extra geleend moet worden. * **Primair saldo:** Het verschil tussen ontvangsten en uitgaven, *exclusief* de rentelasten op de schuld. Het meet de budgettaire inspanning van de regering voor het lopende beleid, los van oude schulden. * `Financieel saldo = Primair saldo – Rentelasten` * **Nominaal saldo:** Het "gewone" begrotingssaldo dat geen rekening houdt met conjuncturele effecten of eenmalige uitgaven/ontvangsten. Het geeft aan of er ruimte is voor nieuw beleid (positief saldo) of dat er geleend of bespaard moet worden (negatief saldo). * **Conjunctuurgezuiverd saldo:** Het nominale saldo gecorrigeerd voor de impact van de conjunctuur. Het toont hoe de begroting eruit zou zien als de economie op haar "normale" trend zou draaien. Dit is nuttig voor beleidsevaluatie zonder de invloed van conjunctuurschommelingen. * Het wordt berekend door het nominale saldo te verminderen met de cyclische component, die het product is van de **output gap** en de **semi-elasticiteit** van de begroting voor de conjunctuur. $$ \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} = \frac{\text{Nominaal saldo}}{\text{BBP}} - \epsilon \cdot \text{Output Gap} $$ De **semi-elasticiteit ($\epsilon$)** geeft aan hoe het begrotingssaldo (als percentage van het BBP) wijzigt wanneer het BBP wijzigt. Voor België werd deze in 2014 geschat op 0.61. * **Structureel saldo:** Het conjunctuurgezuiverde saldo, verder gecorrigeerd voor **eenmalige of tijdelijke maatregelen** (zowel uitgaven als ontvangsten). Dit saldo is de meest robuuste indicator voor de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn. * De berekening van het structureel saldo is cruciaal voor de inschatting van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën en wordt door Europa gebruikt om te controleren of lidstaten voldoen aan de begrotingsnormen. * **Output gap:** Het verschil tussen het feitelijke BBP en het potentiële BBP (het BBP dat de economie theoretisch kan produceren bij normale benutting van arbeid en kapitaal). Een positieve output gap duidt op hoogconjunctuur, een negatieve op laagconjunctuur of crisis. * **Potentiële groei:** De normale, verwachte jaarlijkse groei van de economie. * **ESR-geconsolideerd vorderingssaldo:** Dit is de **parameter die door de Europese Commissie wordt geëvalueerd**. Het is het begrotingssaldo dat geherrekend is volgens de Europese ESR-regels en geconsolideerd is (interne stromen tussen overheidsinstellingen worden geneutraliseerd). Dit saldo wordt ook gecorrigeerd voor onderbenutting van kredieten en andere ESR-correcties. #### 3.8.1 De conjunctuurcomponent van de begroting De conjunctuurcomponent wordt gemeten aan de hand van de **output gap**. De output gap wordt berekend door de feitelijke economische groei te vergelijken met de potentiële groei. Er zijn verschillende methoden om de potentiële groei te schatten, waaronder statistische trendlijnen (bv. met Hodrick-Prescott filters) en de productiefunctiebenadering, die rekening houdt met de bijdragen van arbeid, kapitaal en totale factorproductiviteit. De **semi-elasticiteit** van de begroting voor de conjunctuur, die aangeeft hoe gevoelig het saldo is voor veranderingen in de output gap, is ook essentieel voor de berekening van het conjunctuurgezuiverde saldo. $$ \text{Cyclische component} = \epsilon \cdot \text{Output Gap} $$ Voor België werd deze semi-elasticiteit in 2014 geschat op 0.61, wat impliceert dat een toename van de output gap met 1 procentpunt het begrotingssaldo met ongeveer 0.61 procentpunt van het BBP verbetert. #### 3.8.2 ESR-correcties Het ESR-geconsolideerd vorderingssaldo vereist diverse correcties: * **Neutraliseren van stromen tussen overheidsinstellingen:** Om dubbeltelling te vermijden worden onderlinge overdrachten (bv. dotaties, leningen) en rente-uitgaven op indirecte schuld geneutraliseerd. * **Onderbenutting:** Er wordt rekening gehouden met het feit dat overheden niet altijd alle voorziene uitgaven realiseren. * **Andere ESR-correcties:** Dit omvat correcties gerelateerd aan het aanrekeningstijdstip, herclassificaties van instellingen en de behandeling van investeringen in uitvoering. ### 3.9 De saldi van de lidstaat België en de verschillende overheidsniveaus In 2024 wordt voor België een vorderingsentekort van circa 4.6% van het BBP verwacht. De federale overheid draagt hiervan 3%, de deelstaten 1.5% en de lagere overheden 0.2%. De sociale zekerheidsstelsels worden globaal in evenwicht verwacht. Het primair saldo bedroeg -2.5% van het BBP, met rentelasten van 2.1%. Het structureel saldo wordt geschat op -4.1% van het BBP. De analyse van de NBB toont aan dat de structurele verslechtering van de Belgische staatsfinanciën voornamelijk bij de federale overheid en de sociale zekerheid ligt, met name door gestegen sociale uitgaven (vergrijzing, gezondheidszorg) en de impact van automatische loonindexering. België kende in 2020-2021 een contracyclisch expansief beleid, waarbij slechte conjuncturele omstandigheden samengingen met primaire tekorten. Vanaf 2022 bleven primaire tekorten bestaan, voornamelijk door stijgende uitgaven. Voor de deelstaten blijven tot 2029 tekorten worden verwacht, hoewel deze in Vlaanderen en het Waals gewest naar verwachting afnemen. Het Vlaamse ESR-vorderingensaldo vertoonde na een licht overschot in 2017 en 2019, aanzienlijke tekorten sinds 2020, mede door de coronacrisis. Bij de berekening van het Vlaamse saldo worden uitgaven voor grote infrastructuurwerken zoals de Oosterweelverbinding en investeringen uit het Vlaams Veerkrachtplan, gefinancierd met Europees geld, soms buiten beschouwing gelaten voor de begrotingsdoelstellingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Allocatie-functie | De functie van de overheid die zich richt op het voorzien of financieren van goederen en diensten wanneer markten tekortschieten, zoals bij publieke goederen, merit goods en goederen met externe effecten. | | Herverdelings-functie | De functie van de overheid die gericht is op het corrigeren van de inkomensverdeling door middel van belastingen en uitgaven, zoals progressieve belastingen en sociale uitkeringen. | | Stabilisatiefunctie | De functie van de overheid die de begroting gebruikt om de economie te stabiliseren bij schokken of crisissen, met behulp van automatische stabilisatoren en discretionair beleid. | | Ramingsakte | Een document waarin wordt vastgesteld welke uitgaven gedaan kunnen worden tijdens het begrotingsjaar en welke ontvangsten deze uitgaven mogelijk maken; het is een schatting die kan afwijken door onverwachte gebeurtenissen. | | Machtigingsakte | Een goedgekeurde begroting die het Parlement de Regering machtigt om belastingen te innen en uitgaven te verrichten binnen bepaalde limieten. | | Bijzondere wettelijke akte | Een wet die specifiek betrekking heeft op de begroting, met als kenmerk dat deze enkel geldig is voor één kalenderjaar en geen rechtsbron is. | | Beleidsakte | Een begroting die alle beleidsinitiatieven van een regering voor een begrotingsjaar omvat en becijfert, en die dient als een belangrijk politiek instrument om prioriteiten kenbaar te maken. | | Automatische stabilisatoren | Mechanismen die automatisch in het economische systeem zijn ingebouwd en zonder nieuw politiek besluit werken om conjunctuurschommelingen af te remmen, zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen. | | Discretionair begrotingsbeleid | Bewuste, eenmalige politieke beslissingen van de overheid om inkomsten of uitgaven aan te passen, zoals tijdelijke belastingverlagingen of extra investeringen. | | Structureel saldo | Het begrotingssaldo gecorrigeerd voor conjuncturele effecten en eenmalige maatregelen, dat een indicatie geeft van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn. | | Primair saldo | Het verschil tussen ontvangsten en uitgaven, exclusief de rentelasten op de bestaande overheidsschuld. Dit saldo meet de budgettaire inspanning van de overheid op de lopende beleidsvoering. | | Financieringssaldo (Vorderingssaldo) | Het begrotingssaldo dat wel rekening houdt met de rentelasten op de overheidsschuld. Dit saldo geeft aan hoeveel de overheid dat jaar extra moet lenen. | | Conjunctuurgezuiverd saldo | Het begrotingssaldo dat gecorrigeerd is voor de invloed van de economische conjunctuur, om de onderliggende begrotingspositie en beleidsevaluatie mogelijk te maken. | | ESR-vorderingssaldo | Het begrotingssaldo zoals geclassificeerd en berekend volgens de regels van het Europees Stelsel van Rekeningen (ESR), dat wordt gebruikt voor internationale vergelijkingen en Europese begrotingstoezicht. | | Output gap | Het verschil tussen de feitelijke economische groei (BBP) en de potentiële groei van de economie, wat aangeeft of er sprake is van hoog- of laagconjunctuur. | | Semi-elasticiteit | Een maatstaf die aangeeft hoe het begrotingssaldo als percentage van het BBP verandert bij een verandering van de output gap. | | Consolidatieperimeter | De verzameling van instellingen en entiteiten die volgens de definities van EUROSTAT tot de overheidssector worden gerekend en waarvan de begrotingscijfers moeten worden opgenomen in de overheidsfinanciën. | | Federaal Planbureau (FPB) | Een instelling die macro-economische vooruitzichten (groei, inflatie, werkgelegenheid) opstelt, welke dienen als basis voor de ramingen van ontvangsten en uitgaven in de begroting. | | Rekenhof | Een onafhankelijke instelling die de begroting en de jaarrekeningen controleert op juistheid, volledigheid en doelmatigheid, ter ondersteuning van het parlement in zijn controle op de regering. | | Monitoringcomité | Een orgaan dat de uitvoering van de begroting volgt en rapporteert over overschrijdingen of meevallers, en dat helpt bij het bepalen van de benodigde saneringsinspanningen. | | Hoge Raad van Financiën (HRF) | Een onafhankelijk begrotingsadviesorgaan dat advies geeft over het noodzakelijke saneringstraject en de verdeling van de begrotingsinspanningen over de verschillende overheidsniveaus. | | Begrotingskalender | De tijdslijn van het begrotingsproces, met specifieke documenten zoals de initiële begroting, begrotingsaanpassing en de jaarekening, die elk op vaste momenten in het jaar worden opgesteld en goedgekeurd. | | Middelenbegroting (MB) | Een onderdeel van de begroting dat de machtiging voor de invordering van belastingen en het aangaan van leningen bevat; het is een raming van de ontvangsten van het algemeen bestuur. | | Algemene Uitgavenbegroting (AUB) | Een onderdeel van de begroting dat de raming van de uitgaven van de overheid bevat, inclusief toelichting, wetsontwerp en krediettabellen. | | Algemene Toelichting (AT) | Een document dat de relatie weergeeft tussen de middelenbegroting en de algemene uitgavenbegroting, en dat een algemeen beeld geeft van het begrotingsbeleid, de saldi en de overheidsschuld. | | Legaliteitsbeginsel | Het principe dat de begroting een wet is die door het parlement moet worden goedgekeurd, en dat de regering geen belastingen mag innen of uitgaven mag doen die niet in de begroting staan. | | Jaarlijksheidsbeginsel | Het principe dat de begroting slechts voor één kalenderjaar geldig is en dat er elk jaar een nieuwe begroting moet worden opgesteld en gestemd. | | Eenheidsbeginsel | Het principe dat per overheid één globale begroting wordt opgesteld, waarin alle diensten en instellingen van die entiteit worden samengebracht. | | Universaliteits-/Volledigheidsbeginsel | Het principe dat alle ontvangsten en uitgaven in de begroting moeten worden opgenomen, zonder verborgen fondsen of saldering. | | Specialiteitsbeginsel | Het principe dat kredieten zijn toegekend per beleidsdomein, programma of artikel, en dat geld dat voor een specifiek doel is ingeschreven, niet zomaar voor een ander doel mag worden gebruikt. | | Evenwichtsbeginsel | Het principe dat de uitgaven en ontvangsten in principe in evenwicht moeten zijn, en dat tekorten geen normaal en blijvend gegeven mogen zijn. | | Houdbaarheid | Het principe dat er rekening moet worden gehouden met de meerjarengevolgen van het begrotingsbeleid, en dat schulden en tekorten op lange termijn draaglijk moeten blijven. | | Waarachtigheids-/Realiteitsbeginsel | Het principe dat ramingen zo eerlijk en realistisch mogelijk moeten zijn, gebaseerd op objectieve gegevens, en niet op opgepoetste cijfers. | | Transparantiebeginsel | Het principe dat de begroting zo leesbaar en begrijpelijk mogelijk moet zijn voor zowel het parlement als de burgers. | | Goed financieel beheer | Het principe van doelmatigheid en zuinigheid, waarbij met zo weinig mogelijk middelen zo veel mogelijk nuttige resultaten moeten worden behaald, met een koppeling tussen kredieten en beleidsdoelstellingen. |

# Publieke schuld: feiten, cijfers en evolutie Dit onderwerp verkent de omvang, evolutie, oorzaken en implicaties van de publieke schuld in België, met een analyse van historische trends en de impact van crises. ### 1.1 De omvang en evolutie van de publieke schuld in België * **Huidige stand:** In december 2025 bedroeg de Belgische publieke schuld 670,6 miljard euro. Uitgedrukt als percentage van het BBP kwam dit in 2024 neer op 104,4%. * **Historische trends:** * Tussen 1995 en 2007 daalde de schuldgraad aanzienlijk. Dit was toe te schrijven aan de voorbereidingen voor de eurozone, Europese begrotingstoezicht en een dalende lange termijnrente die herfinanciering goedkoper maakte. * Door de financiële crisis van 2008 steeg de schuldgraad vanaf dat jaar opnieuw tot boven de 100% van het BBP. * Tussen 2014 en 2020 daalde de schuldgraad weer onder de 100%, mede dankzij een gunstig renteklimaat. * De COVID-19-crisis (2020-2021) leidde opnieuw tot een opvering van de publieke schuld. * **Relatie tussen tekorten en schuld:** Hoewel grote tekorten (zoals in 2009 en 2020) de schuld het volgende jaar sterk doen toenemen, geldt het omgekeerde niet altijd. Zo bleef de publieke schuld toenemen tussen 2010 en 2014, ondanks een systematische afname van het tekort. * **Internationale context:** Hoge schuldgraden zijn geen unicum voor België. Op wereldschaal is te zien dat oorlogen en crises de publieke schuldgraad sterk beïnvloeden. Sinds de jaren '80 keert de schuld na zo'n crisis niet meer terug naar het pre-crisis niveau. * **Verdeling binnen België:** Meer dan 80% van de Belgische staatsschuld is aangegaan door het federale niveau. Regio's, sociale zekerheid en lagere overheden zijn goed voor de resterende 20%. Netto is het aandeel van sub-centrale besturen beperkter door consolidatie. * **Evolutie regionale schuld:** Sinds 2019 is het aandeel van de regionale overheden sterk toegenomen, met de Franse gemeenschap en het Waals gewest als grootste bijdragers. Tussen 2019 en 2022 kende de Vlaamse schuld de grootste stijging, mede door regionale bevoegdheden tijdens de coronacrisis en latere begrotingstekorten en investeringsprojecten. #### 1.1.1 De federale overheidsschuld De federale overheidsschuld kan worden ingedeeld naar looptijd, valuta en rentevoeten. * **Kenmerken:** * Meer dan 80% is langetermijnschuld. * Deze schuld is integraal in euro's uitgegeven. * Ongeveer 90% is uitgegeven tegen een vaste rentevoet. * De gewogen gemiddelde rentevergoeding bedroeg in 2025 circa 2%. * **Belangrijkste schuldinstrumenten:** * **Obligations linéaires (OLO's):** Middellange tot lange looptijd, uitgegeven in euro, gedematerialiseerd. Ze worden vastrentend uitgegeven en verkocht via primary dealers. Minimale inleg is 1.000.000 euro. Ongeveer 45% wordt aangehouden door binnenlandse investeerders. De gewogen gemiddelde looptijd in 2021 was 18 jaar (mede door een OLO met 50 jaar looptijd). * **Euro Medium Term Notes (EMTN):** Korte tot lange looptijd (1 maand tot 100 jaar), uitgegeven in deviezen of euro, met vaste of vlottende rente. Geplaatst via primary dealers en gedematerialiseerd. * **Schuldscheine:** Leningsovereenkomst met af te spreken looptijd en vaste of vlottende rente, doorgaans in euro maar ook in andere deviezen. Bepaald door Duits recht en geplaatst via banken, gericht op professionele beleggers. * **Schatkistcertificaten (SKC):** Belangrijkste instrument voor korte termijn schuld (3, 6, of 12 maanden). Tweemaal per maand aanbestedingen. Vooral gekocht door professionele investeerders (particulieren via secundaire markt). Zonder uitzondering in euro uitgegeven. Slechts 11,6% aangehouden door binnenlandse beleggers; bijna 75% van de investeerders komt van buiten de eurozone. * **Euro Commercial Paper (ECP):** Flexibel instrument voor korte termijn schuld (3 dagen - 1 jaar). Naast euro-emissies dominant in dollars. Minimumbedrag 250.000 euro. Beperkt aantal dealers. Nationale Bank van België (NBB) treedt op als uitgever. * **SURE-programma:** Sinds de coronacrisis heeft de Belgische staat ook gebruik gemaakt van het SURE-programma van de Europese Commissie voor tijdelijke financiering (100 miljard euro) om economie en tewerkstelling te ondersteunen. In 2021 werd zo ca. 6,2 miljard euro doorgesluisd naar België. #### 1.1.2 De Vlaamse overheidsschuld Vlaanderen trekt ook schuld aan, onderverdeeld in vier types: * **Directe schuld:** Aangegaan om de netto financieringsbehoefte te dekken, overgenomen van derden en verankerd bij decreet, of geleend ten voordele van geconsolideerde overheidsentiteiten. Eind 2020 bedroeg deze bijna 14 miljard euro, een stijging van 104,86% ten opzichte van eind 2019, voornamelijk door het begrotingstekort ten gevolge van de coronacrisis. Deze schuld is voornamelijk aangegaan via EMTN (lange termijn) en Belgian Commercial Paper (korte termijn). * **Indirecte schuld:** Leningen aangegaan door een andere rechtspersoon dan de Vlaamse Gemeenschap, maar waarvoor de Vlaamse overheid de aflossing en rentebetaling dekt. Dit type schuld is momenteel beperkt en zal op termijn verdwijnen. * **Geconsolideerde bruto-schuld:** Omvat de directe en indirecte schuld van ministeries, het negatieve saldo van zichtrekeningen binnen ministeries (cash pooling), het globale saldo van geconsolideerde agentschappen (cash pooling), correcties voor niet-S.1312 entiteiten, financiële schulden van te consolideren instellingen en schuld uit geconsolideerde PPS en alternatief gefinancierde subsidies. Leningen tussen entiteiten binnen de consolidatieperimeter worden niet meegerekend. De geconsolideerde schuld bedroeg in 2022 36 miljard euro en wordt meegedeeld aan het INR voor het Europees begrotingstoezicht. "Bruto" verwijst naar de schuld zelf, "netto" is schuld minus beleggingen. * **Gewaarborgde schuld:** De Vlaamse Gemeenschap staat garant voor de terugbetaling. Eind 2020 bedroeg deze zo'n 12,3 miljard euro, met borgstellingen aan onder andere de Watergroep, VMSW en PMV. * **Kerncijfers Vlaamse schuld:** * Bijna 80% is directe schuld, voornamelijk lange termijn via EMTN (ca. 85%). * 90,5% van de uitgiftes is aan vaste rentevoet. * Gemiddelde rentevoet is 2%. * Gemiddelde resterende looptijd is 12 jaar. ### 2. De determinanten van de publieke schuld De variatie in de staatsschuld wordt primair bepaald door het primair saldo, de rente-uitgaven en stock-flow adjustments. #### 2.1 Het primair saldo en financieringsbehoefte De financieringsbehoefte van de overheid wordt vooral bepaald door het primair saldo (het saldo exclusief rentebetalingen). * **Historische relatie:** Oliëcrises (jaren '70) en economische crises (jaren '80) leidden tot hoge financieringstekorten en een snelle stijging van de schuld tot rond de 90% van het BBP. Ondanks saneringsinspanningen in de late jaren '80, steeg de staatsschuld verder tot meer dan 130% van het BBP. * **Toetreding tot de eurozone:** Dit proces leidde tot een afbouw van de staatsschuld tot onder de 110% van het BBP in 2000, samengaand met verbeteringen in het financieringssaldo. In 2007 werden niveaus onder de 90% van het BBP bereikt, maar de financiële en economische crisis zorgden opnieuw voor oplopende deficits en schuld. * **Langlopende schuld:** De staatsschuld houdt niet altijd perfect gelijke tred met de financieringssaldi door de langlopende aard van de schuld. Schuld met hoge rentes draagt bij aan grotere deficits en dus hogere financieringsbehoeften die met nieuwe schuld gedelgd moeten worden. Hogere intrestvoeten leiden ook tot meer schuld bij herfinanciering. #### 2.2 Rentetarieven Vooral lange termijn rentetarieven zijn doorslaggevend, aangezien de staatsschuld voornamelijk langlopend is. * **Naoorlogse periode:** Rentetarieven stegen sterk tot in de jaren '80. De relatie tussen rente en staatsschuld was complex: * Tot de jaren '20 van de vorige eeuw was er een positieve correlatie. * Sinds de Tweede Wereldoorlog is dit niet meer het geval. In de periode 1960-1975 ging een stijgende rente gepaard met een reductie van de staatsschuld. * Na de rentepiek in de jaren '80 daalde de rente en volgde een aanhoudende stijging van de staatsschuld. * **Recente trends:** Sinds 2019 daalde de rente op 10-jarige OLO's onder de 0%, wat betekent dat beleggers rente moeten betalen in plaats van ontvangen. * **Impact op rentelasten en herfinanciering:** Rentetarieven bepalen de rentelasten over de looptijd van leningen en zijn cruciaal voor herfinanciering. Een sterke rentestijging kan leiden tot een "rentesneeuwbal" of explosieve schulddynamiek. #### 2.3 De interactie tussen economische groei, impliciete rente en primair saldo De schulddynamiek is deels endogeen en deels exogeen. * **Endogene schulddynamiek:** De schuld stijgt autonoom indien het primair deficit groter is dan het primair saldo nodig om de schuldgraad constant te houden. * **Stabilisatie van de schuldgraad (StP):** Het vereiste primair saldo voor schuldstabilisatie hangt af van het verschil tussen de nominale BBP-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet ($r$), evenals de initiële schuldpositie ($D/GDP$). * **Risico op explosieve schulddynamiek:** Dit treedt op wanneer de nominale BBP-groei ($g$) lager is dan de impliciete rente ($r$), en het primaire begrotingsoverschot niet volstaat om het verschil te compenseren. * **Formele weergave:** De schuldquote ($D/GDP_{t+1}$) is gelijk aan ($D/GDP_t$) + StP. * StP = $(r-g) \times (D/GDP_t)$. * Indien $g > r$ of $(r-g) < 0$, blijft de schuld stabiel ondanks een primair deficit. * Indien $g < r$ of $(r-g) > 0$, is een primair overschot vereist. > **Tip:** De relatie tussen nominale BBP-groei en de impliciete rentevoet is cruciaal voor de stabiliteit van de schuld. Een groei die de rente overstijgt, biedt stabiliteit, zelfs met primaire tekorten. * **Impact van initiële schuld/BBP-ratio:** Een hogere initiële schuldratio vereist meer correcties op het primair saldo om de schuld te stabiliseren bij stijgende rentetarieven. * **Lange looptijd schuld:** Een langere gemiddelde looptijd laat toe begrotingsaanpassingen over tijd te spreiden. * **Voorbeeld 2021:** De schuldratio daalde in 2021 met 4,4 procentpunt tot 108,4%, terwijl de geconsolideerde schuld met 33,5 miljard euro toenam. De daling van de schuldgraad was uitsluitend endogeen, gedreven door een gunstige rente-groei dynamiek ($g > r$). De impliciete rente op de uitstaande schuld is sinds 1990 gedaald, mede door spaardrift en het ECB's quantitative easing beleid. * **Implicaties van gunstig renteklimaat:** Dit biedt overheden de mogelijkheid om expansief beleid te voeren en de vraag te stimuleren, zeker bij geringe private vraag. * **Risico's van stijgende rente:** Een toekomstige rentestijging verhoogt de kans op de rentesneeuwbal. Financiële markten kunnen vrezen voor terugbetalingscapaciteit, wat risicopremies en dus de rente verder doet stijgen. * **Onderzoek naar determinanten van $(r-g)$:** Onderzoek met data van 17 landen (waaronder België) toont aan dat factoren zoals totale factorproductiviteit, groei van de werkgelegenheid en een langere levensverwachting een gunstige invloed hebben op $(r-g)$. Primaire overschotten, inflatie en ongelijkheid spelen ook een significante rol. #### 2.4 Stock-flow adjustments Dit zijn exogene factoren die de schuld beïnvloeden en niet direct gerelateerd zijn aan rente of BBP-groei. Voorbeelden zijn netto-deelnemingen (nieuwe beleggingen), effecten van derivaten, verschillen tussen kas- en transactiebasis, chartaal geld en deposito's, en statistische correcties. * **Schuldenherstructurering:** In tijden van lage rente kan het interessant zijn om oudere staatsobligaties met hogere rente terug te kopen en te herfinancieren met nieuwe obligaties tegen een lagere rente. * **Verlengen looptijden:** België heeft schuld met langere looptijden aangetrokken, wat herfinancieringsrisico's verlaagt en de impliciete rente verlaagt. Langlopende schuld is echter duurder bij aantrekken. ### 3. De effecten van de schuld op de economische groei Een grote publieke schuld is niet uitsluitend negatief; productieve overheidsuitgaven kunnen de economische groei stimuleren. Echter, ongebreidelde schuldopbouw heeft significante nadelen. * **Positieve effecten:** Indien middelen worden aangewend voor productieve overheidsuitgaven (met een hoge multiplier), kan dit de economische groei sterk beïnvloeden. Zolang het rendement van bestedingen de rentelasten overstijgt, is schuldopbouw tot op zekere hoogte verantwoord. * **Negatieve effecten:** * **Hypotheek op toekomstige generaties:** Schuldopbouw vandaag hypothekeert de koopkracht van toekomstige generaties die de schuld zullen moeten afbetalen. * **Twijfel over houdbaarheid:** Een te hoge overheidsschuld kan twijfel oproepen over de aflossing en rentebetalingen, zeker bij buitenlandse houders of schuld uitgezet in buitenlandse valuta. Dit kan leiden tot hogere rentes en een schuldspiraal. * **Ratings:** Ratings van kredietwaardigheid zijn cruciaal. Verslechteringen kunnen leiden tot weigering tot herfinanciering. * **Besmettingseffect binnen eurozone:** De schuldgraad van één land kan oversijpelen naar andere landen, zoals bleek tijdens de soevereine schuldencrisis van 2010-2011. * **Koekoekseffect:** Stijgende rentelasten verdringen andere uitgaven, wat in het verleden leidde tot besparingen. * **Crowding out:** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door rentestijgingen, wat investeringen remt. * **Ricardiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen meer gaan sparen uit anticipatie op toekomstige belastingverhogingen om de schuld af te lossen, wat consumptie en economische groei remt. * **Intergenerationele belastingdruk:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de economische groei afremmen. * **Academische discussie over kritiek niveau schuldgraad:** * **Kumar & Woo, Reinhart & Rogoff, Cecchetti, Mohanty & Zampolli:** Plaatsen het kritieke niveau tussen 90% en 100% van het BBP. * **Krugman, Panizza & Presbitero:** Bekritiseren eerdere studies omdat ze geen rekening houden met de wederzijdse beïnvloeding: lage groei leidt tot slechtere primaire saldi en hogere schuld. * **Van Gompel:** De kritieke drempel verschilt per land en hangt af van economische en institutionele kenmerken (zwakke instellingen, gering concurrentievermogen, kwetsbare bankensector, perceptie solvabiliteitsrisico). * **Kourtellos et al.:** Negatief effect van schuld op groei is beperkt tot landen met fragiele democratische systemen. * **Dreger & Reimers:** Geldt enkel voor de eurozone en niet-duurzame publieke schuld. * **Egert:** Niet-lineair verband, negatief effect start al bij 20% tot 60% BBP. * **Chudik et al.:** Geen universeel toepasbare grens. * **Jacobs et al.:** Vinden geen causaal verband van publieke schuld naar economische groei, wel de omgekeerde relatie: slechte economische omgeving leidt tot hogere rente en dus hogere publieke schuld. ### 4. De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geanalyseerd voor de komende jaren, met details voor federale entiteiten en regio's. * **Debt-to-revenue ratio:** Voor België schommelt deze rond de 200% (ongeveer twee keer de debt-to-GDP ratio, aangezien publieke ontvangsten ongeveer de helft van het BBP vertegenwoordigen). * **Impact COVID-19:** De crisis had een zware impact op saldi en schuld, met sterke verschillen tussen entiteiten. * **Budgettair evenwicht:** Geen enkele entiteit voorziet eerder dan 2027 een budgettair evenwicht. * **Schuldratio's per entiteit:** * **Federale overheid:** Veel hogere schuldratio, maar meer manoeuvreerruimte door volledige taxing powers. * **Wallonië:** Hoge schuldratio met opwaartse tendens. * **Brussels Hoofdstedelijk Gewest:** Sterke opwaartse tendens in de schuldratio. * **Franse gemeenschap:** Lagere schuldratio, maar sterk afhankelijk van transfers via het BIF. * **Primaire saldi bij ongewijzigd beleid:** Tot 2027 zullen weinig overheden een evenwicht behalen. * **Federale overheid:** Stijgend tekort door vergrijzingskosten en defensie-uitgaven. * **Regio's:** Slechte vooruitzichten door transfers uit BIF, afnemende koppeling aan economische groei, en hogere bijdragen voor federale pensioenen. Het overgangsmechanisme voor Wallonië en BHG dooft uit. * **Schulddoelstelling 2041:** Om de Belgische schuld terug te brengen tot 100% van het BBP (of 204% van de inkomsten) tegen 2041, zal enkel Vlaanderen de norm halen in 2031. Wallonië wordt verwacht een schuldratio te vertonen die meer dan dubbel zo hoog is als de norm. * **Monitoring regionale schuld:** De regionale schuld vereist meer monitoring, deels via private ratingfirma's. Goede ratings zijn bepalend voor de te betalen intrestvoeten en risicopremies. #### 4.1 Vlaamse schuldnorm Sinds 2016 hanteert Vlaanderen een schuldnorm met twee doelstellingen: 1. **Behoud gunstige rating:** Geconsolideerde schuld beperken tot maximaal 65% van lopende ontvangsten. 2. **Behoud positieve netto-actief positie:** Totale waarde aan vermarktbare activa groter dan de geconsolideerde schuld. * **Situatie 2020-2026:** De doelstellingen verslechterden door de coronacrisis, ondanks financiering van steunmaatregelen die resulteerden in vermarktbare activa. * **Verwachting 2026:** Een negatieve netto-actief positie (-13,2 miljard euro) wordt verwacht, met een schuld oplopend tot 56,5 miljard euro (of 14,56% van het BRP), wat de totale Vlaamse ontvangsten (61,5 miljard euro) nadert. ### 5. Consolidatie-oefeningen uit het verleden Gezien de slechte vooruitzichten voor overheidsfinanciën zullen consolidatie-oefeningen waarschijnlijk worden ingezet om tekorten terug te dringen. * **Doel:** Herstellen van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. * **Historische periodes van consolidatie:** * 1982-1987 * 1993-1998 * 2011-2017 * **Kenmerken consolidatieperiodes:** * Vonden plaats in periodes van laagconjunctuur. * Gingen gepaard met structurele hervormingen gericht op werkgelegenheid en concurrentievermogen. * **Methoden en focus per periode:** * **Jaren '80:** Inzet op verlaging lonen, investeringen, kinderbijslag en sociale uitkeringen; stimuleren brugpensioenen. * **Jaren '90:** Beperktere saneringen; ondersteuning koopkracht via loon- en pensioenverhogingen. * **Schuldencrisis (2011-2017):** Beperkter en selectiever aantal maatregelen; sterke investeringen in pensioenen en sociale uitkeringen. * **Impact op schuldgraad, primaire saldi en rente:** * **Eerste consolidatieperiode:** Sterk endogene schuldgraad; impliciete rente hoger dan BBP-groei; schuld bleef toenemen ondanks verminderende primaire tekorten. * **Tweede consolidatieperiode:** Afname schuldgraad vanaf 1993; positieve primaire saldi groter dan nodig voor stabilisatie. * **Laatste consolidatiegolf:** Impliciete rente lager dan nominale groei; vereiste primaire saldi waren soms negatief, wat beperkte primaire tekorten toeliet zonder sterke schuldtoename. > **Tip:** Consolidatie-oefeningen zijn vaak economisch en sociaal uitdagend, met verschillende benaderingen in het verleden die variërende resultaten opleverden. De context van laagconjunctuur en de specifieke instrumenten zijn bepalend. --- # Determinanten van de publieke schuld en schuldendynamiek Hier volgt een gedetailleerde samenvatting over de determinanten van de publieke schuld en de schuldendynamiek, opgesteld voor studiedoelen. ## 2. Determinanten van de publieke schuld en schuldendynamiek De dynamiek van de publieke schuld wordt primair beïnvloed door het primair saldo, de rente-uitgaven, de economische groei en stock-flow adjustments. ### 2.1 Het primair saldo en de financieringsbehoefte De financieringsbehoefte van de overheid is sterk afhankelijk van het primair saldo. Een primair tekort, wat betekent dat de inkomsten (exclusief rentebetalingen) lager zijn dan de uitgaven (exclusief rentebetalingen), leidt tot een toename van de schuld. Omgekeerd leidt een primair overschot tot een daling van de schuld. De relatie tussen het primair saldo en de staatsschuld wordt duidelijk zichtbaar in historische data: economische crises, zoals de oliecrisis in de jaren '70 en de economische crisis in de jaren '80, leidden tot hoge financieringstekorten en een snelle stijging van de staatsschuld. Ondanks saneringsinspanningen liep de schuld verder op. De voorbereiding en toetreding tot de eurozone, met bijbehorende verbeteringen in het financieringssaldo, zorgden voor een afbouw van de schuld onder de 110% van het bruto binnenlands product (BBP). De financiële crisis en de daaropvolgende economische crisis leidden echter opnieuw tot oplopende tekorten en schuld. Het is belangrijk op te merken dat de staatsschuld niet altijd perfect gelijke tred houdt met de financieringssaldi. Dit komt doordat schuld vaak langlopend is en dus niet direct verdwijnt bij een verbetering van het saldo. Schuld met hoge rentes draagt bij aan grotere tekorten, wat leidt tot hogere financieringsbehoeften die gedekt moeten worden met nieuwe schuld. Bovendien leidt een hogere rente bij herfinanciering van aflopende schuld tot een hogere totale schuld. ### 2.2 De rol van rentetarieven Aangezien staatsschuld veelal langlopend is, spelen lange termijn rentetarieven een doorslaggevende rol. Historisch gezien namen de rentes in de naoorlogse periode sterk toe tot in de jaren '80. Na de rentepiek in de jaren '80 daalde de rente en steeg de staatsschuld quasi aanhoudend. Sinds 2019 is de rente op OLO's (Obligations Linéaires / Lineaire Obligaties) op 10 jaar onder de nul procent gedaald, wat betekent dat beleggers rente moesten betalen in plaats van ontvangen. Rentetarieven bepalen de rentelasten over de looptijd van uitstaande leningen, maar zijn ook cruciaal voor de herfinanciering wanneer schuld op einde looptijd komt. Een sterke stijging van de rentes kan leiden tot een "rentesneeuwbal" of een explosieve schulddynamiek. ### 2.3 Interactie tussen economische groei, impliciete rente en primair saldo De schulddynamiek is deels endogeen (schuld stijgt vanzelf) en deels exogeen. #### 2.3.1 Endogene schulddynamiek en stabilisatie De schuld stijgt endogeen indien het primair tekort groter is dan het primair saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden. Het vereiste primaire saldo voor schuldstabilisatie ($StP$) is afhankelijk van het verschil tussen de nominale BBP-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet op de uitstaande schuld ($r$), evenals de initiële schuldpositie ($D/GDP$). * Er is pas sprake van explosieve schulddynamiek als de nominale BBP-groei ($g$) lager is dan de impliciete rente ($r$), en het primaire begrotingsoverschot niet volstaat om het verschil tussen $g$ en $r$ te compenseren. * Zolang de nominale BBP-groei hoger blijft dan de impliciete nominale rentevoet ($g > r$), is er geen risico op een sneeuwbaleffect. Zelfs met primaire tekorten die boven het stabilisatieniveau liggen, kan de schuld weliswaar toenemen, maar zal deze niet explosief stijgen en uiteindelijk stabiliseren. De formele relatie is: $$ \frac{D_{t+1}}{GDP_{t+1}} = \frac{D_t}{GDP_t} + r_t \frac{D_t}{GDP_t} - g_t \frac{D_t}{GDP_t} + \text{SFA}_t $$ Hierin is $D$ de schuld, $GDP$ het bruto binnenlands product, $r$ de impliciete rentevoet, $g$ de nominale BBP-groei, en $SFA$ de stock-flow adjustment. Het vereiste primaire saldo ($StP$) voor stabilisatie van de schuldquote kan worden uitgedrukt als: $$ StP = (r - g) \times \frac{D}{GDP} $$ * Indien $g > r$ (of $r-g < 0$), dan blijft de schuld stabiel ondanks een primair overheidsdeficit. * Indien $g < r$ (of $r-g > 0$), dan is een primair overschot vereist om de schuld te stabiliseren. De initiële schuld/BBP-ratio ($D/GDP_t$) heeft een belangrijke impact: hoe hoger deze ratio, hoe meer correcties op het primair saldo nodig zijn om de schuld te stabiliseren bij stijgende rentetarieven. Een langere gemiddelde looptijd van de schuld maakt het mogelijk om begrotingsaanpassingen over een langere periode te spreiden. **Tip:** De relatie tussen de nominale BBP-groei en de impliciete rentevoet is cruciaal voor het begrip van de schulddynamiek. Een situatie waarin de rentevoet hoger is dan de groei (r > g) is inherent risicovoller voor de schuldhoudbaarheid. #### 2.3.2 De impact van de impliciete rente op de schuldgraadstabilisatie De impliciete rente op de uitstaande schuld is gedaald, onder meer door de spaardrift van een verouderende bevolking en het kwantitatieve versoepelingsbeleid van de Europese Centrale Bank (ECB). Dit creëert een gunstige context voor overheden om expansief beleid te voeren en vraagstimulering te realiseren, aangezien het verschil tussen het vastgestelde primaire saldo en het vereiste stabilisatiesaldo voor de schuld kan worden aangewend. Het is echter onzeker hoe lang dit gunstige renteklimaat zal duren. Historisch zijn er meer periodes geweest waarin de impliciete rente groter was dan de nominale BBP-groei. Een heropleving van sterk stijgende rentetendensen vergroot de kans op een rentesneeuwbal. Een rentespiraal kan ontstaan wanneer financiële markten vrezen dat staten hun schuld niet meer zullen kunnen terugbetalen, wat leidt tot hogere risicopremies en verdere rentestijgingen. Onderzoek naar de determinanten van $(r-g)$ toont aan dat factoren zoals totale factorproductiviteit, groei van de werkgelegenheid en een langere levensverwachting een gunstige invloed kunnen hebben (leidend tot een negatievere $r-g$). Primaire overschotten, inflatie en ongelijkheid hebben ook een significante impact. ### 2.4 Stock-flow adjustments (SFA) Stock-flow adjustments betreffen exogene factoren die de schuld beïnvloeden en niet direct gerelateerd zijn aan de rente of de groei van het nominale BBP. Voorbeelden hiervan zijn: * Netto-deelnemingen (nieuwe beleggingen). * Effecten van afgeleide financiële producten. * Verschillen tussen de rente op kasbasis en transactiebasis. * Chartaal geld en deposito's. * Statistische correcties. #### 2.4.1 Schuldherstructurering en looptijd Schuldherstructurering kan in tijden van lage rente voordelig zijn. Het terugkopen van oudere staatsobligaties met een hogere rentevoet en herfinancieren met nieuwe obligaties tegen een lagere rente kan de impliciete rente op termijn verlagen. Het aangaan van schuld met langere looptijden vermindert herfinancieringsrisico's in de toekomst, hoewel dit op korte termijn duurder kan zijn voor de schuldeiser. ### 2.5 De effecten van schuld op economische groei De impact van publieke schuld op economische groei is complex en niet eenduidig negatief. #### 2.5.1 Positieve effecten van schuld Indien de middelen uit schuldcreatie worden aangewend voor productieve overheidsuitgaven (bijvoorbeeld investeringen met een hoge multiplier), kan dit de economische groei stimuleren, met name in periodes van conjuncturele zwakte. Zolang het rendement van deze bestedingen hoger is dan de door de schuld veroorzaakte last (rentelasten), kan schuldopbouw tot op zekere hoogte verantwoord zijn. #### 2.5.2 Negatieve effecten en risico's van ongebreidelde schuldopbouw * **Last voor toekomstige generaties:** Schulden die vandaag worden aangegaan, hypothekeren de koopkracht van toekomstige generaties die de schuld zullen moeten afbetalen. * **Twijfel over houdbaarheid en rentespiraal:** Een te hoog oplopende overheidsschuld kan twijfel oproepen over de aflossings- en rentebetalingscapaciteit, zeker indien de schuld wordt aangehouden door niet-ingezetenen of in buitenlandse valuta. Dit kan leiden tot hogere rentes en een schuldspiraal met negatieve macro-economische gevolgen. * **Ratings en kredietwaardigheid:** Ratings van kredietbeoordelaars zijn indicatoren van solvabiliteit. Verslechteringen kunnen institutionele beleggers afschrikken en herfinanciering bemoeilijken. * **Contagion binnen de eurozone:** Hoge schuldgraden van één land kunnen oversijpelen naar andere landen binnen de eurozone, aangezien de lange termijn rente collectief zal stijgen. De soevereine schuldencrisis van 2010-2011 is hiervan een illustratie. * **Koekoekseffect (crowding out van andere uitgaven):** Stijgende rentelasten kunnen andere overheidsuitgaven verdringen. Dit was zichtbaar in de jaren '70 en '80, toen een combinatie van stagflatie en hoge rente een rentesneeuwbal veroorzaakte. * **Crowding out van investeringen (verdringingseffect):** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan het lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door hogere rentetarieven, wat investeringen remt. * **Ricardiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen meer gaan sparen anticiperend op toekomstige belastingverhogingen om de schuld af te lossen, wat consumptie en economische groei afremt. * **Intergenerationele belastingdruk:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de economische groei remmen, omdat landen met een hogere (toekomstige) belastingdruk een sterkere afname van de nationale productiviteit kunnen zien. #### 2.5.3 Discussie over het kritieke schuldniveau Er is academische discussie over het niveau van de schuldgraad waarbij negatieve effecten op economische groei optreden. Sommige studies situeren dit kritieke niveau tussen 90% en 100% van het BBP. Anderen wijzen erop dat eerdere studies mogelijk te simpele modellen gebruikten en geen rekening hielden met het feit dat economische groei ook de schuld beïnvloedt. Lage groei leidt immers tot slechtere primaire saldi. **Tip:** Kritische analyse van de schuld/BBP-ratio is belangrijk, maar ook het kijken naar de context: de specifieke economische en institutionele kenmerken van een land, de perceptie van financiële markten, en de aard van de schuld zelf (bv. duurzame vs. niet-duurzame schuld). ### 2.6 De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geanalyseerd met behulp van de debt-to-revenue ratio, die twee keer zo hoog is als de debt-to-GDP ratio (rond de 200%). De coronacrisis had een zware impact op de saldi en de schuld, met aanzienlijke verschillen tussen de entiteiten (federaal, Vlaanderen, Wallonië, Brussel, gemeenschappen). * **Federale overheid:** Kent de hoogste schuldratio, maar heeft meer manoeuvreerruimte door volledige fiscale bevoegdheden. * **Regio's:** * Vlaanderen toonde zich het meest evenwichtig vóór de coronacrisis. * Wallonië en Brussel kampen met grotere tekorten, waarbij het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een zeer sterke stijgende tendens in de schuldratio laat zien. * De Franstalige Gemeenschap heeft een lagere schuldratio, maar is sterk afhankelijk van transfers. * **Verwachtingen:** De meeste overheden voorzien pas na 2027 budgettair evenwicht. Voor de federale overheid spelen vergrijzingskosten en defensie-uitgaven een rol. Regionale tekorten worden mede veroorzaakt door wijzigende federale transfers en pensioenlasten. #### 2.6.1 Schommelende schuldnormen en targets Sommige overheden, zoals Vlaanderen, hanteren schuldnormen gericht op het behoud van een gunstige rating en een positieve netto-actiefpositie. De coronacrisis heeft deze targets echter verslechterd, door enerzijds extra schuldopbouw voor steunmaatregelen en anderzijds een beperkte toename van vermarktbare activa. Tegen 2026 wordt voor Vlaanderen een negatieve netto-actiefpositie verwacht, waarbij de schuld de totale ontvangsten nadert. ### 2.7 Consolidatie-oefeningen uit het verleden In het verleden hebben periodes van consolidatie plaatsgevonden (bv. 1982-1987, 1993-1998, 2011-2017), vaak in periodes van laagconjunctuur en gepaard gaand met structurele hervormingen gericht op werkgelegenheid en concurrentievermogen. * **Jaren '80:** Sterke focus op het terugschroeven van lonen, investeringen en sociale uitkeringen. * **Jaren '90:** Beperktere saneringen, met nadruk op het ondersteunen van koopkracht. * **Schuldencrisis (2011-2017):** Selectievere maatregelen, met investeringen in pensioenen en sociale uitkeringen. De effectiviteit van deze consolidatie-inspanningen varieert: * **Eerste periode ('80):** De schuldgraad bleef toenemen doordat de impliciete rente hoger lag dan de BBP-groei. * **Tweede periode ('90):** De schuldgraad nam af doordat primaire saldi positief waren en volstonden om de schuld te stabiliseren. * **Laatste periode (schuldencrisis):** De lagere impliciete rente maakte het mogelijk om met minder inspanningen de schuld te stabiliseren, zelfs met beperkte primaire tekorten. **Conclusie:** De determinanten van de publieke schuld en de schuldendynamiek zijn veelzijdig. Een combinatie van budgettair beleid (primair saldo), financiële marktomstandigheden (rentes) en economische prestaties (BBP-groei) bepaalt de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. Stock-flow adjustments en specifieke beleidskeuzes rond schuldbeheer spelen eveneens een rol. De analyse van deze factoren is cruciaal voor het inschatten van de risico's en het formuleren van gepast overheidsbeleid. --- # Effecten van schuld op economische groei en houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit onderwerp onderzoekt hoe de publieke schuld de economische groei kan beïnvloeden en beoordeelt de houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën, inclusief de regionale verschillen. ### 3.1 Feiten en cijfers rond de overheidsschuld #### 3.1.1 Algemene evolutie van de publieke schuld De publieke schuld van België bedroeg eind december 2025 670,6 miljard euro, wat neerkomt op 104,4 procent van het Bruto Binnenlands Product (BBP) in 2024. Tussen 1995 en 2007 daalde de schuldgraad aanzienlijk, mede door de voorbereidingen op en toetreding tot de eurozone en maatregelen in het kader van Europees begrotingstoezicht. De dalende lange termijnrente maakte herfinancieringen goedkoper. Vanaf 2008, als gevolg van de financiële crisis, steeg de schuldgraad weer tot boven de 100 procent van het BBP. Tussen 2014 en 2020 daalde de schuldgraad weer, mede door het gunstige renteklimaat, maar de Covid-19-crisis veroorzaakte in 2020 en 2021 een nieuwe stijging. Hoewel grote tekorten de schuld snel doen toenemen, is het omgekeerde niet altijd waar. Zo bleef de publieke schuld in de periode 2010-2014 toenemen, ondanks een systematische afname van het begrotingstekort. #### 3.1.2 Publieke versus private schuld Hoge schuldgraden zijn niet exclusief voor de publieke sector. Op wereldschaal vertonen zowel publieke als private schuldgraden sinds 1880 significante schommelingen. Oorlogen en grote crisissen hebben een sterke invloed op de publieke schuldgraad. Opvallend is dat sinds de jaren '80 de schuldgraad na een crisis niet meer terugkeert naar het pre-crisis niveau. #### 3.1.3 Verdeling van de schuld binnen België Meer dan 80 procent van de Belgische staatsschuld is aangegaan door het federale niveau. De regio's, sociale zekerheid en lagere overheden zijn verantwoordelijk voor de overige 20 procent. Gegeven de geconsolideerde aard van de schuld (beleggingen van een overheidsniveau in schuldinstrumenten van een ander overheidsniveau worden geneutraliseerd), is het netto aandeel van subcentrale overheden beperkter. Sinds 2019 is het aandeel van de regionale overheden sterk toegenomen. De Franse Gemeenschap en het Waals Gewest dragen gezamenlijk het meest bij, gevolgd door de Vlaamse schuld. Tussen 2019 en 2022 kende de Vlaamse schuld de grootste stijging, voornamelijk als gevolg van regionale bevoegdheden tijdens de coronacrisis (zoals steun aan bedrijven en de organisatie van de vaccinatiecampagne). Latere stijgingen werden veroorzaakt door oplopende begrotingstekorten en de financiering van grote investeringsprojecten. #### 3.1.4 De federale overheidsschuld De federale overheidsschuld kan worden ingedeeld naar looptijd (korte versus middellange en lange termijn), valuta en rentetarieven. Meer dan 8 op de 10 euro federale staatsschuld betreft langetermijnschuld, uitgegeven in euro's en voor circa 90 procent tegen een vaste rentevoet. De gewogen gemiddelde rentevergoeding bedroeg in 2025 circa 2 procent. De belangrijkste schuldinstrumenten zijn: * **Obligations linéaires (OLO's):** Middellange tot lange looptijd, uitgegeven in euro, gedematerialiseerd. Meestal vastrentend. Verkocht via primary dealers aan professionele en particuliere beleggers. Minimale inleg is 1.000.000 euro. Ongeveer 45 procent wordt aangehouden door binnenlandse investeerders. De gewogen gemiddelde looptijd was in 2021 18 jaar. * **Euro Medium Term Notes (EMTN's):** Schuldinstrumenten met looptijden van één maand tot 100 jaar, uitgegeven in deviezen of euro's, met vaste of variabele rentevoet. Geplaatst via primary dealers en gedematerialiseerd. * **Schuldscheine:** Leningsovereenkomsten met een in onderlinge afspraak bepaalde looptijd en vaste of variabele rente. Meestal in euro, maar ook in andere deviezen mogelijk. Bepaald door Duits recht en geplaatst via een bank, gericht op professionele beleggers. * **Schatkistcertificaten (SKC's):** Het belangrijkste instrument voor kortetermijnschuld, met looptijden van 3, 6, of 12 maanden. Voornamelijk gekocht door professionele investeerders; particuliere beleggers kunnen terecht op de secundaire markt. Initiële plaatsingen via primary dealers. Zonder uitzondering uitgegeven in euro. Slechts 11,6 procent wordt aangehouden door binnenlandse beleggers; bijna driekwart is afkomstig van buiten de eurozone. * **Euro Commercial Paper (ECP):** Meest flexibele kortetermijninstrument (looptijd 3 dagen tot 1 jaar). Naast euro-emissies, dominant uitgegeven in dollars. Minimumbedrag 250.000 euro. Plaatsing via een beperkt aantal dealers, gedematerialiseerd. Daarnaast heeft de Belgische staat via het SURE-programma van de Europese Commissie gebruik kunnen maken van tijdelijke financiering (100 miljard euro) om economie en tewerkstelling te ondersteunen tijdens de coronacrisis. In 2021 ontving België ca. 6,2 miljard euro via dit programma. #### 3.1.5 De Vlaamse overheidsschuld De Vlaamse overheidsschuld kent vier categorieën: * **Directe schuld:** Aangegaan om de netto financieringsbehoefte te dekken, overgenomen schuld van derden, of leningen ten gunste van geconsolideerde overheidsentiteiten (zoals VMSW, VWF, Schoolinvest). Eind 2020 bedroeg deze schuld bijna 14 miljard euro, een aanzienlijke stijging ten opzichte van 2019, voornamelijk door het begrotingstekort als gevolg van de coronacrisis. De directe schuld wordt voornamelijk opgenomen als EMTN op lange termijn en Belgian Commercial Paper (BCP) op korte termijn. * **Indirecte schuld:** Leningen aangegaan door een andere rechtspersoon dan de Vlaamse Gemeenschap, waarbij de Vlaamse overheid de aflossing en rentebetaling dekt. Dit type schuld is momenteel beperkt en zal op termijn verdwijnen. * **Geconsolideerde bruto-schuld:** Omvat de directe en indirecte schuld van Vlaamse ministeries, het negatieve saldo van zichtrekeningen binnen ministeries (cash pooling), het globale saldo van geconsolideerde Vlaamse agentschappen (cash pooling), correcties voor niet-S.1312 entiteiten, financiële schulden van te consolideren instellingen (S.1312 Vlaamse overheid), en schuld uit geconsolideerde PPS en alternatief gefinancierde subsidies. Leningen tussen entiteiten binnen de consolidatieperimeter worden niet meegerekend. De geconsolideerde schuld bedroeg in 2022 36 miljard euro. * **Gewaarborgde schuld:** Schuld waarvoor de Vlaamse Gemeenschap garant staat voor de terugbetaling. Eind 2020 bedroeg deze circa 12,3 miljard euro, verleend aan onder andere de Watergroep, VMSW, VWF, VIPA, Scholen van Morgen en via PMV aan ondernemingen. De Vlaamse schuld is voor bijna 80 procent directe schuld, voornamelijk langlopend via EMTN (ca. 85 procent). 90,5 procent van de uitgiftes is aan een vaste rentevoet, met een gemiddelde rentevoet van 2 procent en een gemiddelde resterende looptijd van 12 jaar. ### 3.2 Determinanten van de publieke schuld De variatie in de staatsschuld wordt primair bepaald door: 1. **Het primair saldo:** Dit is het begrotingssaldo exclusief rente-uitgaven. Een primair tekort leidt tot een toename van de schuld, terwijl een primair overschot de schuld kan verminderen. De financieringsbehoefte van de overheid wordt hierdoor bepaald. 2. **De rente-uitgaven:** De hoogte van de rentebetalingen op de uitstaande schuld. Lange termijn rentetarieven zijn hierbij cruciaal, gezien de overwegend langlopende aard van de staatsschuld. 3. **Stock-flow adjustments:** Dit zijn exogene factoren die de schuld beïnvloeden, zoals netto deelnemingen, effecten van afgeleide financiële producten, verschillen tussen kas- en transactiebasis, chartaal geld, deposito's en statistische correcties. #### 3.2.1 De interactie tussen economische groei, rente en primair saldo De schulddynamiek is deels endogeen en deels exogeen. Een **endogene schulddynamiek** treedt op wanneer het primaire tekort groter is dan het primaire saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden. Het **primair saldo dat vereist is voor het stabiliseren van de schuldgraad (StP)** is afhankelijk van het verschil tussen de nominale BBP-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet op de uitstaande schuld ($r$), evenals van de initiële schuldpositie (schuld als percentage van het BBP, $D/GDP$). * Een **explosieve schulddynamiek** ontstaat indien de nominale BBP-groei ($g$) lager is dan de impliciete rente ($r$), en het primaire begrotingsoverschot onvoldoende is om het verschil tussen $g$ en $r$ te compenseren. * Zolang de nominale BBP-groei hoger blijft dan de impliciete nominale rentevoet ($g > r$), is er geen risico op een sneeuwbaleffect. Zelfs met primaire tekorten boven het stabilisatieniveau, zal de schuld wel toenemen, maar niet explosief. De schuld zal uiteindelijk stabiliseren. Formeel: $$ \frac{D}{GDP_t} = \frac{D}{GDP_{t+1}} \quad \text{bij} \quad StP = (r-g) \times \frac{D}{GDP_t} $$ Indien $g > r$ of $(r-g) < 0$, blijft de schuld stabiel ondanks een primair overheidsdeficit. Indien $g < r$ of $(r-g) > 0$, is een primair overschot vereist. De initiële schuld/BBP-ratio ($D/GDP_t$) heeft een grote invloed: hoe hoger, hoe meer correcties op het primair saldo nodig zijn om de schuld niet te laten toenemen bij stijgende rentetarieven. #### 3.2.2 Rente-tarieven en hun impact De rentetarieven bepalen de rentelasten over de looptijd van uitstaande leningen en zijn cruciaal voor de herfinanciering. Stijgende rentetarieven kunnen leiden tot een "rentesneeuwbal" of explosieve schulddynamiek. De impliciete rente op uitstaande schuld is gedaald sinds 1990, mede door spaargedrag van een verouderende bevolking en het quantitative easing beleid van de ECB. Een gunstig renteklimaat ($g > r$) creëert ruimte voor expansief beleid en vraagstimulering, aangezien het verschil tussen het primaire saldo en het vereiste saldo voor schuldstabilisering kan worden ingezet. De vraag is echter hoe lang dit gunstige klimaat zal aanhouden. Periodes met $r > g$ komen historisch vaker voor, wat de kans op een rentesneeuwbal vergroot. Wanneer financiële markten vrezen voor terugbetalingscapaciteit, stijgen risicopremies en rentes verder, wat kan leiden tot een rentespiraal. Onderzoek heeft uitgewezen dat factoren zoals totale factorproductiviteit, groei van de werkgelegenheid en een langere levensverwachting een gunstige invloed kunnen hebben op $(r-g)$. Primaire overschotten, inflatie en ongelijkheid hebben ook een significante impact. #### 3.2.3 Stock-flow adjustments Deze exogene factoren beïnvloeden de schuld los van rente en BBP-groei. Voorbeelden zijn netto deelnemingen, effecten van financiële producten, en statistische correcties. Schuldenherstructurering, zoals het terugkopen en herfinancieren van obligaties met hogere rentevoeten tegen lagere tarieven in periodes van lage rente, kan de impliciete rente verlagen en herfinancieringsrisico's verminderen. Langlopende schuld is echter duurder bij het aantrekken. ### 3.3 De effecten van de schuld op de economische groei Een grote publieke schuld is niet uitsluitend negatief. Indien middelen worden aangewend voor productieve overheidsuitgaven met een hoge multiplier, kan dit de economische groei stimuleren, zeker in tijden van recessie. Zolang het rendement op deze bestedingen groter is dan de rentelasten, kan schuldopbouw gerechtvaardigd zijn. Er zijn echter ook kanttekeningen bij ongebreidelde schuldopbouw: * **Hypotheek op toekomstige generaties:** Huidige schuldopbouw drukt op de koopkracht van toekomstige generaties die de schuld moeten afbetalen. * **Twijfel over houdbaarheid en rentespiraal:** Een te hoge overheidsschuld kan twijfel doen ontstaan over de aflossings- en rentebetalingscapaciteit, met name bij schuld aangehouden door niet-ingezetenen of in buitenlandse valuta. Dit kan leiden tot hogere rentes en een schuldspiraal met verregaande negatieve macro-economische gevolgen. Ratings van kredietwaardigheid zijn hierbij essentieel. * **Besmettingseffect binnen de eurozone:** Een hoge schuldgraad van één land kan oversijpelen naar andere landen door stijgende lange termijn rentes binnen de muntzone. De soevereine schuldencrisis in de eurozone illustreert dit. * **Koekoekseffect:** Stijgende rentelasten verdringen andere overheidsuitgaven. Dit gebeurde in de jaren '70 en '80 tijdens stagflatie, wat leidde tot besparingen. * **Crowding out (verdringingseffect):** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan het lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door hogere rentetarieven, wat investeringen remt. * **Ricardiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen meer gaan sparen in anticipatie op hogere toekomstige belastingen om de schuld af te lossen, wat de consumptie en economische groei afremt. * **Intergenerationele belastingdruk:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de economische groei remmen doordat de nationale productiviteit afneemt. Er is academische discussie over het kritieke niveau van de schuldgraad waarbij negatieve effecten op economische groei optreden. Sommige studies situeren dit tussen 90% en 100% van het BBP, terwijl anderen wijzen op de beïnvloeding van economische groei op de schuld en de landspecifieke economische en institutionele kenmerken. Factoren zoals zwakke instellingen, gering concurrentievermogen, een kwetsbare bankensector, en de perceptie van financiële markten spelen een cruciale rol. Sommige onderzoeken vinden geen universeel toepasbare grens. Methodologieën die rekening houden met de wederzijdse beïnvloeding tussen economische groei en publieke schuld tonen aan dat een slechte economische omgeving de lange termijn rente en daardoor de publieke schuld kan doen stijgen. ### 3.4 De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geanalyseerd op federaal niveau en voor de regio's. Een relevante vergelijking wordt gemaakt met de totale ontvangsten van elk overheidsniveau, aangezien de publieke ontvangsten circa de helft van het BBP vertegenwoordigen. De debt-to-revenue ratio voor België schommelt daarom rond de 200 procent. De coronacrisis heeft een zware impact gehad op de saldi en de schuld. Er zijn echter al vóór de crisis sterke verschillen tussen de entiteiten merkbaar. Vlaanderen was als enige entiteit in 2017 en 2019 in evenwicht of vertoonde een klein surplus, terwijl andere entiteiten tekorten bleven vertonen. Met name het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zag de tekorten sterk oplopen, tot meer dan 25 procent van de inkomsten in 2020 en 2021. Geen enkele entiteit voorziet een budgettair evenwicht voor 2027. De schuldratio's verschillen beduidend. De federale overheid heeft de hoogste schuldratio, maar ook meer manoeuvreerruimte door zijn volledige taxing powers. Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vertonen een hoge schuldratio, met een sterke opwaartse tendens voor laatstgenoemde. De Franstalige Gemeenschap heeft weliswaar een lagere schuldratio, maar is sterk afhankelijk van federale transfers. Bij ongewijzigd beleid zal tot 2027 weinig overheden een begroting in evenwicht kunnen voorleggen. Voor de federale overheid spelen vergrijzingskosten en defensie-uitgaven een rol. Regionale budgettaire problemen worden deels verklaard door transfers vanuit het Gemeenschapsfonds (BFW), afnemende koppeling aan economische groei van toegewezen ontvangsten, en hogere bijdragen voor federale pensioenlasten. Het overgangsmechanisme ten gunste van Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest dooft langzaam uit. Wallonië kampt bovendien nog met de budgettaire gevolgen van infrastructuurwerken na de overstromingen. Om de Belgische schuld tegen 2041 terug te brengen tot 100 procent van het BBP (of 204 procent van de inkomsten), is een aanzienlijke inspanning vereist. Enkel Vlaanderen zal naar verwachting de schuldnorm halen in 2031. Wallonië dreigt een schuldratio te vertonen die meer dan het dubbele van de norm is. Regionale schuld zal meer monitoring vereisen, deels via private ratingbureaus. In Vlaanderen hanteert men sinds 2016 een Vlaamse schuldnorm met twee doelstellingen: 1. **Behoud van een gunstige rating:** Geconsolideerde schuld maximaal 65 procent van de lopende ontvangsten. 2. **Behoud van een positieve netto-actiefpositie:** Totale waarde van vermarktbare activa groter dan de geconsolideerde schuld. Sinds de coronacrisis zijn deze targets verslechterd. Er wordt ook in 2026 een negatieve netto-actiefpositie verwacht, met een stijging van de directe schuld tot 56,5 miljard euro of 14,56 procent van het BRP. De schuld nadert de totale Vlaamse ESR-ontvangsten. #### 3.4.1 Consolidatie-oefeningen uit het verleden Gezien de slechte vooruitzichten van sommige entiteiten, zijn consolidatie-oefeningen (d.w.z. terugdringen van tekorten via hogere belastingen, besparingen of beide) waarschijnlijk. Historische consolidatieperiodes (1982-1987, 1993-1998, 2011-2017) vonden plaats in periodes van laagconjunctuur, gingen gepaard met structurele hervormingen en waren gericht op werkloosheid en concurrentievermogen. * **Jaren '80:** Sterke inzet op loonmatiging, beperking van investeringen en sociale uitkeringen. Stimulering van brugpensioenen. * **Jaren '90:** Beperktere saneringen, koopkracht ondersteund door loon- en pensioenverhogingen. * **Schuldencrisis (2011-2017):** Beperkter en selectiever aantal maatregelen, met nadruk op investeringen in pensioenen en sociale uitkeringen. Tijdens de eerste consolidatieperiode was de wijziging van de schuldgraad sterk endogeen. De impliciete rente lag fors hoger dan de BBP-groei, waardoor het schuldpeil bleef toenemen ondanks verminderde primaire tekorten. De sanering kon de schuldaangroei niet remmen. In de tweede consolidatieperiode nam de schuldgraad af, mede dankzij positieve primaire saldi die de stabilisatie van de schuldgraad overstegen. Tijdens de laatste consolidatiegolf lag de impliciete rente veel lager, waardoor zelfs beperkte primaire tekorten de schuldpositie niet sterk deden toenemen. **Verwachte evolutie primair saldo en oorzaken (2026-2027):** | Overheidsniveau | Verwachte evolutie primair saldo | Oorzaken | | :--------------------- | :------------------------------------------------ | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Federale overheid | Deficit stijgt tot 2027 | Stijgende vergrijzingskosten; daling van transfers naar andere entiteiten; geen evenredige stijging van fiscale ontvangsten verwacht. | | Vlaanderen | Overschot vanaf 2026 | Lagere uitgaven door uitfasering corona-ondersteuningsmaatregelen en RRP, en niet-indexering van uitgavencategorieën. | | BHG en Cocof | Halvering deficit tegen 2027 | Daling van investeringen en uitfasering van ondersteuningsmaatregelen. | | Wallonië | Blijvend hoog deficit tot 2027 | Daling van transfers vanuit de federale overheid; structurele kapitaaluitgaven ten gevolge van de overstromingen tot 2025. | | Waalse Gemeenschap | Blijvend deficit tot 2027 | Verslechterende inkomsten uit de BFW, slechtere demografie en sterke stijging responsabiliseringsbijdrage voor pensioenen. | --- # Historische consolidatie-oefeningen Dit onderdeel analyseert eerdere inspanningen om de overheidsfinanciën te consolideren, de gebruikte methoden en hun effectiviteit. ## 4. Historische consolidatie-oefeningen Consolidatie-oefeningen zijn gericht op het terugdringen van begrotingstekorten door middel van extra inkomsten, besparingen, of een combinatie van beide, met als doel de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op lange termijn te herstellen. Deze beleidsmaatregelen zijn in het verleden reeds onderzocht. ### 4.1 Periodes van consolidatie Historische consolidatie-inspanningen vonden plaats in de volgende tijdsperiodes: * 1982-1987 * 1993-1998 * 2011-2017 Deze periodes kenmerkten zich door: * **Laagconjunctuur:** Consolidatie-inspanningen werden vaak ingezet tijdens economisch zwakkere periodes. * **Structurele hervormingen:** Maatregelen waren gericht op het verbeteren van de werkgelegenheid en het herstel van het concurrentievermogen. ### 4.2 Kenmerken van consolidatieperiodes De specifieke aanpak verschilde per periode: #### 4.2.1 Jaren '80 (1982-1987) * **Sterke focus op besparingen:** In deze periode werd sterk ingezet op het fors terugschroeven van lonen, investeringen en sociale uitkeringen zoals kinderbijslag. * **Stimulering van brugpensioenen:** Om de werkloosheid tegen te gaan, werden brugpensioenen gestimuleerd. * **Schuldgraadontwikkeling:** De wijziging in de schuldgraad was sterk endogeen, wat betekende dat de primaire saldi ontoereikend waren om de schuld te stabiliseren, mede doordat de impliciete rente hoger lag dan de nominale bbp-groei. De schuld bleef ondanks afnemende primaire tekorten toenemen. #### 4.2.2 Jaren '90 (1993-1998) * **Beperktere saneringen:** De saneringen waren over het algemeen minder ingrijpend dan in de jaren '80. * **Ondersteuning koopkracht:** In tegenstelling tot de vorige periode werd de koopkracht ondersteund, onder meer door loon- en pensioenverhogingen. * **Schuldgraadontwikkeling:** De schuldgraad nam vanaf 1993 af. Dit was deels te verklaren doordat de primaire saldi positief waren en vanaf 1994 zelfs voldoende of groter waren dan het niveau dat nodig was om de schuldgraad te stabiliseren. #### 4.2.3 Schuldencrisis (2011-2017) * **Selectieve maatregelen:** Het aantal maatregelen was beperkter en selectiever. * **Focus op pensioenen en sociale uitkeringen:** Er waren opvallende investeringen in pensioenen en andere sociale uitkeringen. * **Schuldgraadontwikkeling:** De impliciete rente lag aanzienlijk lager dan in eerdere periodes. Hierdoor waren de vereiste primaire saldi om een schuldensneeuwbal te vermijden in sommige jaren zelfs negatief. Dit betekende dat een beperkt primair tekort mogelijk was zonder significante toename van de schuldpositie. ### 4.3 Evaluatie van consolidatie-inspanningen Het globale effect van het saneringsprogramma in de jaren '80 kon de schuldaangroei niet remmen. In de jaren '90 en de schuldencrisisperiode was de consolidatie effectiever in het stabiliseren of verminderen van de schuldgraad, mede door gunstigere rentetarieven en positieve primaire saldi. ### 4.4 Verwachte evolutie van primaire saldi en oorzaken per overheidsniveau | Overheidsniveau | Verwachte evolutie primair saldo | Oorzaken | | :----------------------- | :------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Federale overheid | Deficit stijgt tot 2027 | Stijgende vergrijzingskosten; daling van de transfers naar andere entiteiten; geen evenredige stijging van de fiscale ontvangsten verwacht. | | Vlaanderen | Overschot vanaf 2026 | Lagere uitgaven door uitfaseren corona-ondersteuningsmaatregelen en RRP; niet indexeren van een aantal uitgavencategorieën. | | BHG en CoCoF | Halvering deficit tegen 2027 | Daling van de investeringen en uitfaseren ondersteuningsmaatregelen. | | Wallonië | Blijvend hoog deficit tot 2027 | Daling van de transfers vanuit de federale overheid; structurele kapitaaluitgaven ten gevolge de overstromingen tot 2025. | | Waalse gemeenschap | Blijvend deficit tot 2027 | Verslechterende inkomsten uit de BFW, slechtere demografie en sterke stijging responsabiliseringsbijdrage voor pensioenen. | > **Tip:** Het is cruciaal om het verschil tussen het primair saldo en het vereiste saldo voor schuldstabilisatie te begrijpen, aangezien dit de dynamiek van de schuldgraad bepaalt. De relatie tussen nominale bbp-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet ($r$) is hierin een sleutelfactor. Als $g > r$, kan de schuld stabiliseren zelfs met primaire tekorten. Als $g < r$, is een primair overschot vereist. De formule hiervoor is: $Stab\_Saldo = (r-g) \times (D/GDP)$. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Publieke schuld | De totale financiële verplichtingen van de overheid, zowel op federaal als op subnationaal niveau. Deze schuld is ontstaan door opeenvolgende begrotingstekorten en de rente die hierop betaald moet worden. | | Schuldgraad | De publieke schuld uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit geeft een indicatie van de economische draagkracht van een land om zijn schuld te dragen. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | De totale waarde van alle goederen en diensten die in een land gedurende een bepaalde periode (meestal een jaar) zijn geproduceerd. Het is een maatstaf voor de economische omvang van een land. | | Primair saldo | Het begrotingsevenwicht exclusief de rentelasten op de overheidsschuld. Een primair overschot betekent dat de overheid meer inkomsten genereert dan ze uitgeeft, exclusief rentebetalingen. | | Stock-flow adjustment | Factoren die de schuld beïnvloeden maar niet direct gerelateerd zijn aan de rente of de groei van het nominale BBP, zoals netto-deelnemingen, effecten van financiële derivaten, en statistische correcties. | | OLO (Obligation Linéaire / Lineaire Obligatie) | Een financieel instrument dat de federale overheid uitgeeft om zich op middellange tot lange termijn te financieren. OLO’s hebben een vaste looptijd en een vaste rentevoet, en worden verhandeld op financiële markten. | | EMTN (Euro Medium Term Notes) | Schuldinstrumenten die zowel op korte als lange termijn kunnen worden uitgegeven, in euro’s of andere valuta, met een vaste of variabele rentevoet. Deze worden door primary dealers op de markt geplaatst. | | Schuldscheine | Een leningsovereenkomst waarvan de looptijd en rentevoet in onderling overleg worden bepaald. Deze instrumenten zijn doorgaans uitgedrukt in euro, maar kunnen ook in andere valuta worden uitgegeven en worden beheerst door Duits recht. | | Schatkistcertificaten (SKC) | Kortlopende schuldinstrumenten uitgegeven door de schatkist, met looptijden van 3, 6 of 12 maanden. Ze worden voornamelijk gekocht door professionele investeerders. | | Euro Commercial Paper (ECP) | Een flexibel kortlopend schuldinstrument met looptijden van 3 dagen tot 1 jaar. Ze worden voornamelijk uitgegeven in dollars en euro’s en zijn bedoeld voor professionele beleggers. | | SURE programma (Support to mitigate Unemployment Risks in an Emergency) | Een tijdelijk financieringsinstrument van de Europese Commissie dat is ingesteld om lidstaten te helpen de economie en tewerkstelling te ondersteunen tijdens noodsituaties, zoals de coronacrisis. | | Directe schuld (Vlaamse Gemeenschap) | De schuld die de Vlaamse Gemeenschap zelf aangaat om haar financieringsbehoefte te dekken, of schuld die zij overneemt van derden en die via een decreet is verankerd. | | Indirecte schuld (Vlaamse Gemeenschap) | Leningen die door een andere rechtspersoon dan de Vlaamse Gemeenschap zijn aangegaan, maar waarvoor de Vlaamse overheid de aflossing en rentebetaling geheel of gedeeltelijk op zich neemt. | | Geconsolideerde brutoschuld (Vlaamse Gemeenschap) | De totale schuld van de Vlaamse overheid, inclusief de directe en indirecte schuld, het negatieve saldo van zichtrekeningen, en de financiële schulden van de te consolideren instellingen. | | Gewaarborgde schuld (Vlaamse Gemeenschap) | Schuld waarvoor de Vlaamse Gemeenschap garant staat voor de terugbetaling. | | Rentenomen | De totale rente die een overheid moet betalen over haar uitstaande schuld, uitgedrukt als percentage van die schuld. Dit is een belangrijke factor in de schuldendynamiek. | | Rentesneeuwbal | Een situatie waarbij stijgende rentetarieven leiden tot hogere rentelasten, wat op zijn beurt de begrotingstekorten vergroot en meer schuldcreatie vereist, wat de rente verder doet stijgen. | | Nominale BBP-groei | De procentuele toename van het Bruto Binnenlands Product (BBP) in lopende prijzen, dus inclusief inflatie. | | Impliciete nominale rentevoet | De gemiddelde rente die wordt betaald op de uitstaande schuld, berekend als de totale rentebetalingen gedeeld door de schuld in het voorgaande jaar. | | Debt-to-revenue ratio | De schuld uitgedrukt als een percentage van de totale ontvangsten van een overheidsniveau. Dit geeft een ander perspectief op de schuldpositie dan de schuld-BBP ratio. | | Consolidatie-oefeningen | Periodes waarin de overheid maatregelen neemt om de overheidsfinanciën te herstellen, doorgaans door de tekorten terug te dringen via extra belastingen, besparingen of beide. | | Primair begrotingsoverschot | Het positieve verschil tussen de inkomsten en uitgaven van de overheid, exclusief de rentelasten op de schuld. Dit geeft aan of de overheid uit eigen middelen kan aflossen. | | Coöperatieve leningen | Leningen die worden aangegaan door entiteiten met het oog op gezamenlijke projecten of investeringen, waarbij de terugbetaling en rentebetalingen doorgaans worden gedeeld of gegarandeerd door meerdere partijen. | | Liquiditeitsrisico | Het risico dat een overheid niet tijdig aan haar financiële verplichtingen kan voldoen bij het aflopen van leningen, met name door een gebrek aan beschikbare middelen of de moeilijkheid om nieuwe financiering aan te trekken. | | Ratingbureaus | Onafhankelijke instellingen die de kredietwaardigheid van overheden en bedrijven beoordelen en hieraan een rating toekennen. Deze ratings hebben invloed op de rente die schuldenaars moeten betalen. | | Crowding out (Verdringingseffect) | Het fenomeen waarbij een grote financieringsbehoefte van de overheid de rentetarieven opdrijft, waardoor lenen voor bedrijven en particulieren duurder wordt en investeringen worden ontmoedigd. | | Ricardiaans equivalentietheorema | Een economische theorie die stelt dat burgers anticiperen op toekomstige belastingverhogingen om de schuld af te lossen, en daarom hun huidige besparingen verhogen, wat leidt tot verminderde consumptie en economische groei. | | Soevereine schuldencrisis | Een crisis die ontstaat wanneer een land in gebreke blijft bij het nakomen van zijn schuldaflossingen, wat kan leiden tot een domino-effect op andere landen en de financiële markten. | | ESR-regelgeving | European System of Accounts. Een reeks regels en definities die worden gebruikt voor de statistische verslaglegging van overheidsfinanciën binnen de Europese Unie. | | Cash pooling | Een systeem van kasbeheer waarbij de saldi van verschillende rekeningen van een organisatie (of overheidsentiteiten) worden samengevoegd om de totale liquide middelen te optimaliseren en rentekosten te minimaliseren. | | PPS (Publiek-private samenwerking) | Samenwerkingsvorm tussen de publieke sector en private ondernemingen voor de realisatie van publieke projecten. | | Herfinancieringsrisico | Het risico dat een overheid bij het aflopen van bestaande leningen geen nieuwe financiering kan aantrekken tegen aanvaardbare voorwaarden. | | Productieve overheidsuitgaven | Investeringen door de overheid die de economische groei op lange termijn bevorderen, zoals infrastructuur, onderwijs en onderzoek. | | Rentelasten | De kosten die een overheid maakt voor het betalen van rente op haar uitstaande schuld. | | Kredietwaardigheid | De mate waarin een schuldenaar (zoals een overheid) wordt geacht in staat te zijn om zijn financiële verplichtingen na te komen. | | Solvabiliteit | Het vermogen van een onderneming of overheid om op lange termijn aan haar financiële verplichtingen te voldoen. | | Vergrijzingskosten | De stijgende uitgaven van de overheid die gepaard gaan met een vergrijzende bevolking, zoals hogere pensioen- en zorgkosten. | | Overgangsmechanisme | Een tijdelijke regeling die bedoeld is om verschillen in financiële positie tussen subnationale overheden te overbruggen of te compenseren. |

# Onderzoeksvragen en herverdelingsconcepten Dit onderwerp introduceert de centrale onderzoeksvragen van de paper, definieert herverdelingsindicatoren zoals RE en NBR, en onderzoekt hun relatie met verschillende inkomensgroepen en leeftijdsgeneraties. ### 1.1 Centrale onderzoeksvragen van de paper De paper beantwoordt voornamelijk de volgende onderzoeksvragen: * Welk aandeel van de totale inkomens wordt herverdeeld naar de gepensioneerde en de bevolking die op arbeidsleeftijd is? * Wat is het aandeel van het inkomen dat herverdeeld wordt naar deze twee groepen voor wat het armste en het rijkste kwartiel betreft? * Welke impact hebben belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens op arbeidsleeftijd met het laagste inkomen? ### 1.2 Herverdelingsindicatoren #### 1.2.1 Het concept 'redistributive effort' (RE) Het concept 'redistributive effort' (RE) wordt gebruikt om de inspanning van een overheidsbeleid te meten om inkomens te herverdelen. > **Tip:** Er worden belangrijke bemerkingen gemaakt bij het gebruik van RE als maatstaf. RE kan aanleiding geven tot misinterpretatie omdat er van wordt uitgegaan dat het marktinkomen niet wordt beïnvloed door het herverdelingsmechanisme, terwijl dit in werkelijkheid wel het geval is. Belastingen, financiële voordelen en uitkeringen beïnvloeden de mate waarin een individu bereid zal zijn werk te zoeken en te sparen. #### 1.2.2 Het concept 'net benefit ratio' (NBR) De 'net benefit ratio' (NBR) is een andere indicator om herverdeling te meten. Het beschrijft het netto herverdeelde inkomen dat een persoon of huishouden ontvangt in verhouding tot hun oorspronkelijke inkomen. * **Berekening:** De specifieke berekeningsmethode voor NBR wordt niet gedetailleerd in de verstrekte tekst, maar het concept verwijst naar de verhouding van netto herverdeelde voordelen ten opzichte van het inkomen. ### 1.3 Herverdeling naar inkomensgroepen en leeftijdsgeneraties #### 1.3.1 Aandeel herverdeeld inkomen naar gepensioneerden en werkenden De paper onderzoekt welk aandeel van de totale inkomens wordt herverdeeld naar de gepensioneerde bevolking en de bevolking op arbeidsleeftijd. #### 1.3.2 Herverdeling naar het armste en rijkste kwartiel Ook wordt gekeken naar het aandeel van het inkomen dat wordt herverdeeld naar de armste en rijkste kwartielen binnen de groepen van gepensioneerden en werkenden. #### 1.3.3 Impact van belastingen en uitkeringen op lage inkomens De impact van belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens op arbeidsleeftijd met het laagste inkomen wordt geanalyseerd. ### 1.4 Internationale vergelijkingen: 'Old age oriented countries' versus België Landen worden gecategoriseerd op basis van hun herverdelingsbeleid. De 'old age oriented countries' omvatten Griekenland (EL), Spanje (ES), Italië (IT), Portugal (PT), Kroatië (HR), Hongarije (HU) en Roemenië (RO). * **Kenmerken 'old age oriented countries':** Deze landen worden gekenmerkt door: * Een hoge graad van herverdeling in het algemeen. * Grote generositeit ten opzichte van de hoogste inkomens. * Een lage mate van steun voor de laagste (niet-gepensioneerde) inkomensgroepen. * **België in vergelijking:** België vertoont op twee van de drie kenmerken overeenkomsten met de 'old age oriented countries', maar is minder genereus ten aanzien van de hoogste inkomens. ### 1.5 Inzichten uit grafieken 2 en 3 #### 1.5.1 Grafiek 2: Herverdeling naar het hoogste inkomenskwartiel * **Algemeen:** Grafiek 2 suggereert een 'noord-zuid divide' inzake herverdeling naar het kwartiel van de hoogste inkomens. Noordelijke landen herverdelen duidelijk minder naar deze groep dan de zuidelijke landen. * **België en Finland:** België en Finland laten beide een behoorlijk goede totale NBR zien op de horizontale as, maar scoren veel lager qua QA-NBR (herverdeling naar het hoogste kwartiel) dan de zogenaamde 'old age oriented' landen. * **Verband:** Globaal wordt een positief verband waargenomen tussen de totale NBR en de herverdeling naar het hoogste kwartiel. #### 1.5.2 Grafiek 3: Herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel * **Algemeen:** Figuur 3 toont de herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel voor alle landen in de steekproef. * **België en Noordelijke landen:** België behoort, samen met de Noordelijke landen en Ierland, tot de landen die het meest herverdelen naar het laagste kwartiel. * **Verband:** De rechtse figuur in Grafiek 3 indiceert een negatief verband tussen de totale NBR en de herverdeling naar de laagste inkomens. ### 1.6 Relatie tussen Total NBR, Q1-NBR en RE voor België #### 1.6.1 Relatie tussen Total NBR en RE * De relatie tussen de totale NBR en RE is niet eendimensionaal. In Finland, Luxemburg, Griekenland en België is er een duidelijk positief verband tussen beide. * Landen als Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk tonen daarentegen gemiddelde waarden van RE, terwijl de totale NBRs en de pensioengerelateerde NBRs zeer laag zijn. * Er is ook variatie in NBRs tussen landen met vergelijkbare RE's, zoals Ierland, Portugal, Denemarken en Spanje. #### 1.6.2 Relatie tussen Q1-NBR en RE * In het algemeen is de correlatie tussen Q1-NBR (herverdeling naar het laagste kwartiel) en RE zwak. * **Uitzondering België en Finland:** In België en Finland is er echter wel een opvallende correlatie tussen Q1-NBR en RE. --- # Intergeneratieve en inkomensgerelateerde herverdeling in Europa Dit deel van de studie onderzoekt herverdelingspatronen in Europa, met een focus op de verschillen tussen 'ouderdomsgerichte landen' en België, en analyseert de herverdeling over verschillende inkomenskwartielen, waarbij rekening wordt gehouden met de noord-zuidverdeling. ## 2 Intergeneratieve en inkomensgerelateerde herverdeling in Europa ### 2.1 Onderzoeksvragen en algemeen kader Dit deel van de studie beantwoordt de volgende onderzoeksvragen: * Welk aandeel van de totale inkomens wordt herverdeeld naar de gepensioneerde bevolking en de bevolking op arbeidsleeftijd? * Wat is het aandeel van het inkomen dat herverdeeld wordt naar deze twee groepen voor het armste en het rijkste kwartiel? * Welke impact hebben belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens op arbeidsleeftijd met het laagste inkomen? * Welke bemerkingen worden gemaakt bij het gebruik van RE (relatieve equivalent inkomen) als maatstaf van herverdeling? #### 2.1.1 Kritiek op RE als maatstaf van herverdeling Het gebruik van RE als maatstaf voor herverdeling kan tot misinterpretatie leiden. De aanname is dat het marktinkomen niet beïnvloed wordt door het herverdelingsmechanisme. Dit is echter niet correct, aangezien belastingen en financiële voordelen (uitkeringen) de bereidheid van individuen om te werken en te sparen kunnen beïnvloeden. #### 2.1.2 NBR: Netto Budget Redistributie NBR staat voor Netto Budget Redistributie. Dit concept beschrijft het netto effect van overheidsingrijpen (belastingen en uitkeringen) op het inkomen van huishoudens. Het meet de mate waarin inkomens worden herverdeeld. ### 2.2 Vergelijking van herverdelingspatronen: "Old age oriented countries" versus België De 'ouderdomsgerichte landen' (old age oriented countries) in de studie zijn Griekenland (EL), Spanje (ES), Italië (IT), Portugal (PT), Kroatië (HR), Hongarije (HU) en Roemenië (RO). Deze landen kenmerken zich door: * Een hoge graad van herverdeling in het algemeen. * Een grote generositeit ten opzichte van de hoogste inkomens. * Een lage mate van steun voor de laagste (niet-gepensioneerde) inkomensgroepen. België vertoont op twee van deze drie kenmerken overeenkomsten met de 'ouderdomsgerichte landen', met name een hoge algemene herverdeling en een significante herverdeling naar de laagste inkomensgroepen. Echter, België is minder genereus naar de allerhoogste inkomens dan de 'ouderdomsgerichte landen'. ### 2.3 Analyse van herverdeling per inkomenskwartiel en regionale verschillen Grafiek 2 en 3 bieden inzichten in de herverdeling, met specifieke aandacht voor België en de noord-zuidverdeling. #### 2.3.1 Herverdeling naar het hoogste inkomenskwartiel (Grafiek 2) * **Noord-Zuid Divide:** Grafiek 2 wijst op een noord-zuid divide inzake de herverdeling naar het kwartiel van de hoogste inwoners. Noordelijke landen herverdelen duidelijk minder inkomen naar deze groep dan de zuidelijke landen. * **België en Finland:** België en Finland tonen beide een behoorlijk goede totale NBR, maar scoren lager op QA-NBR (herverdeling naar de hoogste inkomenskwartielen) dan de 'ouderdomsgerichte landen'. * **Verband met totale NBR:** Globaal is er een positief verband tussen de totale NBR en de herverdeling naar het hoogste kwartiel. Landen met een hogere totale herverdeling neigen er ook naar meer te herverdelen naar de hogere inkomens. #### 2.3.2 Herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel (Grafiek 3) * **België en Noordelijke Landen:** Figuur 3 toont voor alle landen de herverdeling naar het laagste kwartiel. België, samen met de Noordelijke landen en Ierland, herverdeelt het meest naar deze groep. * **Verband met totale NBR:** De rechtse figuur in Grafiek 3 toont aan dat er een negatief verband bestaat tussen de totale NBR en de herverdeling naar de laagste inkomens. Landen met een zeer hoge totale herverdeling herverdelen dus niet noodzakelijk meer naar de laagste inkomensgroepen; in tegendeel, er lijkt een negatief verband te zijn. ### 2.4 Relatie tussen totale NBR, Q1-NBR en RE voor België De relatie tussen de totale NBR en RE is niet eendimensionaal. Voor landen als Finland, Luxemburg, Griekenland en België is er een duidelijk positief verband tussen de totale NBR en RE, wat impliceert dat een hogere algemene herverdeling ook leidt tot hogere relatieve inkomens na herverdeling. Daarentegen, in landen als Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk worden gemiddelde RE-waarden opgetekend, terwijl de totale NBRs en de pensioen-gerelateerde NBRs zeer laag zijn. Bovendien vertonen Ierland, Portugal, Denemarken en Spanje vergelijkbare RE's, ondanks zeer uiteenlopende NBR's. Wat betreft de relatie tussen Q1-NBR (herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel) en RE, is de correlatie in het algemeen zwak. Enige uitzondering hierop zijn België en Finland, waar een sterkere positieve correlatie tussen Q1-NBR en RE wordt waargenomen. Dit suggereert dat in België en Finland de herverdeling naar de laagste inkomensgroepen directer de inkomens van deze groepen beïnvloedt. --- # Impact van belastingen en uitkeringen op beschikbare inkomens Dit onderwerp onderzoekt de specifieke effecten van belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens met het laagste inkomen, en de potentiële invloed hiervan op werk- en spaarbeslissingen. ### 3.1 Algemene overwegingen bij belastingen en uitkeringen Belastingen en uitkeringen spelen een cruciale rol in de herverdeling van inkomen binnen een samenleving. Ze beïnvloeden niet alleen de directe beschikbare inkomens van huishoudens, maar kunnen ook de prikkels voor werk en sparen beïnvloeden. #### 3.1.1 Kernconcepten en definities * **Beschikbaar inkomen:** Het inkomen dat huishoudens kunnen besteden na aftrek van belastingen en toevoeging van uitkeringen. * **Herverdeling:** Het proces waarbij inkomen van de ene groep naar de andere wordt verschoven door middel van overheidsbeleid, voornamelijk via belastingen en uitkeringen. * **Marktinkomen:** Het inkomen dat wordt verdiend vóór aftrek van belastingen en toevoeging van uitkeringen. #### 3.1.2 Invloed op werk- en spaarbeslissingen Het huidige systeem van belastingen en financiële voordelen en uitkeringen kan de bereidheid van een individu om werk te zoeken en te sparen beïnvloeden. Dit komt doordat de netto-opbrengst van werken of sparen kan worden verminderd door hogere belastingen of een afbouw van uitkeringen bij een stijging van het inkomen. > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat beleidsmakers deze prikkels moeten overwegen bij het ontwerpen van belasting- en uitkeringsstelsels om onbedoelde negatieve effecten op de arbeidsmarkt en spaargedrag te minimaliseren. #### 3.1.3 Kritiek op het gebruik van RE als maatstaf De efficiëntie van herverdeling wordt soms gemeten met behulp van een maatstaf genaamd 'RE' (de precieze betekenis van de afkorting is niet volledig gespecificeerd in de bron, maar de kritiek is duidelijk). Een belangrijke bemerking bij het gebruik van RE is de aanname dat het marktinkomen onaangetast blijft door het herverdelingsmechanisme. Dit is echter niet altijd het geval, aangezien belastingen en uitkeringen daadwerkelijk de mate waarin een individu zal werken en sparen kunnen beïnvloeden, wat op zijn beurt het marktinkomen kan veranderen. > **Tip:** Wanneer RE wordt gebruikt, is het cruciaal om de potentiële endogene effecten van het herverdelingsbeleid op marktinkomens in overweging te nemen voor een nauwkeuriger beeld. ### 3.2 Impact op de laagste inkomensgroepen op arbeidsleeftijd De impact van belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens met het laagste inkomen die op arbeidsleeftijd zijn, is significant. Deze groepen ontvangen vaak aanzienlijke uitkeringen die hun beschikbare inkomen verhogen, maar hun netto-inkomen kan ook worden beïnvloed door progressieve belastingschijven. #### 3.2.1 Netto-belasting-en-uitkering-herverdelingspercentage (NBR) Het netto-belasting-en-uitkering-herverdelingspercentage (NBR) is een maatstaf die de mate van herverdeling weergeeft. Een hogere NBR duidt op een grotere herverdeling. #### 3.2.2 NBR en herverdeling naar specifieke inkomenskwartielen * **Totale NBR:** Meet de algehele herverdeling van inkomen. * **Kwartiel-specifieke NBR (bijvoorbeeld QA-NBR):** Meet de herverdeling naar specifieke inkomensgroepen. #### 3.2.3 Vergelijking van herverdelingspatronen * **"Old-age oriented countries" versus België:** Landen zoals Griekenland, Spanje, Italië, Portugal, Kroatië, Hongarije en Roemenië worden gekenmerkt door een hoge algemene herverdeling, genereus beleid naar de hoogste inkomensgroepen, maar beperkte steun voor de laagste (niet-gepensioneerde) inkomensgroepen. België vertoont overeenkomsten met deze groep op twee van de drie kenmerken, maar is minder genereus ten opzichte van de hoogste inkomens. * **Noord-Zuid-divide:** Grafiek 2 suggereert een noord-zuid divide met betrekking tot de herverdeling naar de hoogste inkomensgroepen. Noordelijke landen herverdelen minder naar deze groep dan zuidelijke landen. * **België en Finland:** Deze landen laten een redelijk goede totale NBR zien, maar scoren lager qua QA-NBR vergeleken met "old-age oriented" landen. * **Herverdeling naar het laagste kwartiel (Q1-NBR):** België behoort, samen met de Noordelijke landen en Ierland, tot de landen die het meest herverdelen naar het laagste inkomenskwartiel. Dit duidt op een relatief sterke focus op het ondersteunen van de laagste inkomens. #### 3.2.4 Verband tussen NBR en herverdeling naar het laagste kwartiel Er wordt een negatief verband waargenomen tussen de totale NBR en de herverdeling naar de laagste inkomensgroepen. Dit kan betekenen dat landen met een hoge algemene herverdeling niet noodzakelijkerwijs de laagste inkomensgroepen evenredig sterk ondersteunen, of dat de herverdeling naar andere groepen relatief groter is. ### 3.3 Relatie tussen NBR, RE en Q1-NBR voor België De relatie tussen de totale NBR en RE is niet eendimensionaal en varieert per land. * **Positief verband:** In landen als Finland, Luxemburg, Griekenland en België is er een duidelijk positief verband tussen de totale NBR en RE. Dit suggereert dat in deze landen een hogere algemene herverdeling gepaard gaat met een hogere efficiëntie in het herverdelingsproces, of dat de maatstaf RE deze effecten goed vangt. * **Afwijkende patronen:** Landen als Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk vertonen gemiddelde RE-waarden terwijl de totale NBR en pensioen-gerelateerde NBR's zeer laag zijn. Daarnaast hebben landen als Ierland, Portugal, Denemarken en Spanje vergelijkbare RE-waarden, maar grote verschillen in NBR's. #### 3.3.1 Specifieke bevindingen voor België * **Totale NBR en RE:** Voor België is er een duidelijk positief verband tussen de totale NBR en RE. * **Q1-NBR en RE:** De correlatie tussen Q1-NBR en RE is over het algemeen zwak, behalve in België en Finland, waar deze correlatie sterker is. Dit impliceert dat in België, naast de algemene herverdeling, de herverdeling specifiek naar de laagste inkomensgroepen redelijk goed correleert met de algemene efficiëntie van het herverdelingsstelsel (zoals gemeten door RE). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Herverdeling | Het proces waarbij inkomen of welvaart van bepaalde groepen in de samenleving wordt overgedragen naar andere groepen, meestal via overheidsbeleid zoals belastingen en sociale uitkeringen. | | Marktinkomen | Het inkomen dat een huishouden verdient voordat belastingen worden afgetrokken en uitkeringen worden ontvangen. Dit omvat salarissen, winsten, rente en huurinkomsten. | | Beschikbaar inkomen | Het inkomen dat een huishouden daadwerkelijk kan besteden na aftrek van belastingen en toevoeging van ontvangen sociale uitkeringen en overdrachten. | | RE (Redistributive Effect) | Een maatstaf die de mate van herverdeling van inkomen kwantificeert, gebaseerd op de verandering van inkomen door overheidsinterventies. Het wordt vaak berekend als het verschil tussen het inkomen na herverdeling en het marktinkomen, gedeeld door het marktinkomen of een andere referentiewaarde. | | NBR (Net Benefit Ratio) | Een indicator die de netto voordelen van herverdeling meet, vaak uitgedrukt als een verhouding of percentage. Deze ratio kan verschillende aspecten van herverdeling omvatten, afhankelijk van de specifieke berekening. | | Kwartiel | Een van de vier gelijke groepen waarin een gegevensverzameling, gerangschikt op grootte, kan worden verdeeld. Het eerste kwartiel (Q1) vertegenwoordigt de laagste 25% van de gegevens, het tweede kwartiel (Q2) de volgende 25%, enzovoort. | | Old age oriented countries | Een classificatie van landen die worden gekenmerkt door een hoge mate van algemene herverdeling, ruime voorzieningen voor de oudere bevolking, en potentieel minder gerichte steun voor jongere, niet-gepensioneerde inkomensgroepen. | | Beschikbare inkomens van huishoudens | Het inkomen dat huishoudens na belastingen en sociale betalingen overhouden voor consumptie en besparingen. Dit is het inkomen dat bepaalt hoe huishoudens hun uitgaven kunnen financieren. | | Generositeit ten opzichte van de hoogste inkomens | De mate waarin een herverdelingssysteem gunstig uitpakt voor huishoudens met de hoogste inkomens, bijvoorbeeld door relatief lage belastingen of specifieke voordelen die hen ten goede komen. | | Herverdeling naar het laagste kwartiel | Het proces waarbij inkomen en voordelen worden verschoven van hogere inkomensgroepen naar de groep met de laagste inkomens, om inkomenongelijkheid te verminderen en sociale zekerheid te verhogen. |

# Het concept welvaart en de rol van de overheid Dit studieonderwerp verkent het concept welvaart, de beperkingen van het BBP als welvaartsindicator, en de rol van de overheid in het creëren en verdelen van welvaart, inclusief de principes van Pareto-efficiëntie en sociale welvaartsfuncties. ## 1\. Het concept welvaart en de rol van de overheid ### 1.1 Welvaart als economisch concept Welvaart wordt in de economie vaak benaderd vanuit het principe van schaarste, behoeften en nut. Economische agenten streven ernaar hun nut te maximaliseren met beperkte middelen, terwijl producenten winstmaximalisatie nastreven door efficiënt te produceren. De overheid speelt een centrale rol in dit economische kader, waarbij ze probeert de welvaart te maximaliseren door middel van sturing via belastingen, subsidies en regulering. ### 1.2 Indicatoren voor welvaart: het BBP en alternatieven De meestgebruikte indicator voor welvaart is het Bruto Binnenlands Product (BBP), dat de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een jaar weergeeft. Het BBP richt zich echter primair op materiële welstand en negeert belangrijke factoren zoals: * Ongelijke inkomensverdeling * Milieuvervuiling en uitputting van natuurlijke hulpbronnen * Activiteiten buiten de markt (zoals huishoudelijk werk) * Vrije tijd * Het onderscheid tussen gewenste economische activiteit en ongewenste gevolgen. Om deze beperkingen te omzeilen, zijn alternatieve welvaartsindicatoren ontwikkeld, zoals: * **Index voor Duurzame Economische Welvaart (ISEW)**: Deze index houdt meer rekening met duurzaamheid door de kosten en baten van economische activiteit in kaart te brengen. * **Better Life Index van de OESO**: Deze index neemt factoren zoals huisvesting, onderwijs, luchtvervuiling, klimaat en levensverwachting mee. Er wordt ook gewezen op het bestaan van "oneconomische groei", waaronder werkloze groei (economische groei zonder banencreatie), stemloze groei (economische groei zonder burgerrechten en participatie), meedogenloze groei (groei met hoge ongelijkheid), uniforme groei (met destructie van culturele diversiteit) en toekomstloze groei (uitputting van natuurlijke hulpbronnen). ### 1.3 Pareto-efficiëntie en de Pareto-frontier De analyse van welvaartscreatie en -verdeling maakt gebruik van het concept van Pareto-efficiëntie. Een situatie is Pareto-efficiënt wanneer de welvaart van één individu niet kan toenemen zonder die van een ander individu te verminderen. * **Pareto-frontier (nutsmogelijkhedencurve)**: Dit is een grafische weergave van alle mogelijke combinaties van welvaart (nut) voor twee individuen die dezelfde totale welvaart opleveren. * **Punten op de frontier**: Vertegenwoordigen Pareto-efficiënte situaties. * **Punten onder de frontier**: Vertegenwoordigen inefficiënte situaties waarin verbetering mogelijk is voor minstens één individu zonder dat de ander achteruitgaat. * **Punten boven de frontier**: Zijn onbereikbaar. De positie van de Pareto-frontier wordt bepaald door productiemogelijkheden, technologische vooruitgang, demografische ontwikkelingen en de beschikbaarheid van productiefactoren. De frontier zelf heeft doorgaans een dalende lijn, wat een afruil tussen de welvaart van beide individuen aangeeft: een toename van de welvaart van de één gaat ten koste van de ander. De vorm van de curve (lineair of concaaf) geeft de ruilverhouding van welvaart weer. ### 1.4 Sociale welvaartsfuncties De analyse van welvaartsverdeling vereist normatieve keuzes over wat als een "gewenste" verdeling wordt beschouwd. Sociale welvaartsfuncties, vergelijkbaar met indifferentiecurven uit de micro-economie, representeren deze voorkeuren. * **Sociale welvaartsfunctie**: Alle punten op zo'n curve vertegenwoordigen combinaties van welvaart voor individuen die hetzelfde sociale nut of dezelfde maatschappelijke welvaart vertegenwoordigen. * **Verplaatsing naar buiten**: Hoe verder de sociale welvaartsfunctie van de oorsprong ligt, hoe hoger het sociale nut of de maatschappelijke welvaart. * **Optimum**: Het punt waar de hoogst mogelijke sociale welvaartsfunctie de Pareto-frontier raakt, vertegenwoordigt het optimum waarbij de wensen van de maatschappij (sociale welvaartsfunctie) en de mogelijkheden (Pareto-frontier) in evenwicht zijn. ### 1.5 Welvaartscreatie: het eerste welvaartstheorema Het eerste welvaartstheorema stelt dat universele perfecte concurrentie, onder bepaalde voorwaarden (veel vragers/aanbieders, volledige informatie, prijsflexibiliteit, vrije toetreding, lange-termijn winst van nul), leidt tot Pareto-efficiëntie. * **Kenmerken van perfecte concurrentie**: * Individuele spelers hebben geen impact op de marktprijs. * Volledige vrije toetreding tot de markt. * Lange-termijn winst is nul. * Alle spelers hebben perfecte informatie. Dit leidt tot: * **Ruilefficiëntie**: Goederen worden zo verdeeld dat er geen ruil meer mogelijk is die tot een Pareto-verbetering leidt. * **Productieve efficiëntie**: Goederen en diensten worden tegen de laagst mogelijke kosten geproduceerd, zonder verspilling. * **Allocatieve efficiëntie**: Marktprijzen sturen producenten aan om de mix van goederen te produceren die consumenten wensen. **Conclusie op basis van het eerste welvaartstheorema**: De vrije marktwerking wordt als optimaal beschouwd voor welvaartscreatie, wat de rol van de overheid theoretisch overbodig maakt. Dit is gebaseerd op een sterk vertrouwen in de marktwerking en de "onzichtbare hand". ### 1.6 Marktfalen en overheidsinterventie Situaties waarin de markt niet naar behoren functioneert, worden "marktfalen" genoemd. In deze gevallen is overheidsinterventie gerechtvaardigd. Belangrijke vormen van marktfalen zijn: * **Informatie-asymmetrie**: Verstoort prijsvorming en kan leiden tot afnemend aanbod. * **Ontbrekende markt**: Activiteiten die niet rendabel of te risicovol zijn voor de private sector (overheid treedt op als tegenpartij). * **Monopolies**: Niet-perfecte concurrentie leidt tot prijsbeïnvloeding en allocatieve inefficiëntie. * **Externaliteiten**: Kosten of baten die niet in de marktprijs worden meegenomen (bv. milieuvervuiling). * **Publieke goederen**: Goederen die niet-rivaliserend en niet-uitsluitbaar zijn (bv. landsverdediging). * **Merit/Demerit goods**: Goederen waarvan de consumptie niet optimaal is voor het individu (bv. onderwijs, drugs). De overheid kan ingrijpen door: * Zelf als aanbieder op te treden. * Regulering toe te passen (wetgeving, controleorganen). * Prijsvorming te beïnvloeden (maximumprijzen). ### 1.7 Welvaartsverdeling: het tweede welvaartstheorema Het tweede welvaartstheorema erkent de rol van de overheid in het **nivelleren van startposities** en het faciliteren van **gelijke kansen**. Dit wordt bereikt door een rechtvaardige startpositie te creëren via onderwijs, volksgezondheid en mobiliteitskansen. **Conclusie**: De markt zorgt voor welvaartscreatie, terwijl de overheid een cruciale rol speelt in welvaartsverdeling door gelijke kansen te creëren. ### 1.8 Fiscaliteit en welvaart Fiscaliteit (belastingen) is niet alleen een bron van overheidsinkomsten, maar ook een krachtig instrument voor: * **Herverdeling**: Door belastingen en sociale zekerheid worden inkomens herverdeeld (Tweede Welvaartstheorema). * **Gedragssturing**: Belastingen kunnen gedrag sturen, zoals "vergroening" van de verkeersfiscaliteit om milieu-impact te verminderen. * **Ontrading of stimulering**: Belastingen kunnen specifieke economische activiteiten ontmoedigen (bv. registratierechten die de woningmarkt beïnvloeden) of stimuleren. **Negatieve effecten van belastingen**: * **Distortionary effects (deadweight losses)**: Belastingen kunnen consumptie en sparen belemmeren, wat leidt tot welvaartsverlies. * **Lock-in effect**: Registratierechten kunnen mensen ontmoedigen te verhuizen naar gebieden met meer werkgelegenheid. **Positieve effecten van belastingen**: * **Productieve overheidsuitgaven**: Belastingen die productieve overheidsuitgaven financieren (onderwijs, infrastructuur) kunnen welvaart verhogende "tweede ronde" effecten hebben. ## 2\. Maatstaven van inkomensverdeling ### 2.1 Primaire en secundaire inkomensverdeling * **Primaire inkomensverdeling**: De verdeling van inkomens die voortvloeien uit de inzet van productiefactoren (loon, winst, kapitaal). Deze is de facto vaak ongelijk door factoren als talent, sociaal milieu en gezondheid. * **Secundaire inkomensverdeling**: De verdeling van inkomens na overheidsinterventie via sociale uitkeringen, gratis diensten en belastingen. ### 2.2 Maten van inkomensverdeling * **Centrummaten en spreidingsmaten**: * **Gemiddelde**: Gevoelig voor extreme waarden. * **Mediaan**: De middelste waarde; minder gevoelig voor uitschieters en een betere indicator voor de typische inkomenssituatie. * **Standaarddeviatie**: Geeft de spreiding van inkomens weer. * **Scheefheid**: Beschrijft of de verdeling meer geconcentreerd is aan de lage (rechtsscheef) of hoge (linksscheef) kant. * **Deciel- en percentielverdeling**: De bevolking wordt opgedeeld in tien (decielen) of honderd (percentielen) gelijke groepen op basis van inkomen. Dit geeft inzicht in de inkomensverdeling tussen verschillende groepen. * **Lorenzcurve**: Een grafische weergave waarbij de cumulatieve aandelen van de bevolking op de x-as worden uitgezet tegenover de cumulatieve aandelen van de inkomens op de y-as. * De **45°-lijn** vertegenwoordigt perfecte inkomensgelijkheid. * Curven onder de diagonaal duiden op ongelijke verdeling; hoe groter de zone tussen de curve en de diagonaal, hoe ongelijker de verdeling. * **Gini-coëfficiënt**: Een numerieke maatstaf die de ongelijksheid weergeeft, gebaseerd op de Lorenzcurve. Een waarde van 0 staat voor volledige gelijkheid, en 1 voor volledige ongelijkheid. * **Percentielratio (P90/P10)**: De verhouding tussen de inkomensgrenzen van het 90ste en 10de percentiel, wat een indicatie geeft van de ongelijkheid tussen hogere en lagere inkomensgroepen. ## 3\. Herverdeling via belastingen en sociale zekerheid Herverdeling is nodig omdat de primaire inkomensverdeling vaak als maatschappelijk ongewenst wordt beschouwd. De overheid gebruikt fiscale en parafiscale instrumenten om de inkomensverdeling te beïnvloeden. * **Mate van herverdeling (R)**: Gedefinieerd als het verschil tussen de Gini-coëfficiënt vóór (Gb) en na (Ga) herverdeling: $R = G\_b - G\_a$. * **Herverdelende kracht van belastingen**: Hangt af van: * **Gemiddeld tarief (t)**: Het totale belastingbedrag gedeeld door het totale inkomen. * **Progressiviteit van de heffing (P)**: De mate waarin het belastingtarief stijgt met het inkomen. Progressieve belastingen, zoals de personenbelasting, dragen sterk bij aan herverdeling. * De **progressiviteitsindex (Kakwani-index)** meet het verschil tussen de Gini-coëfficiënt van de belastingverdeling en de Gini-coëfficiënt van de inkomensverdeling vóór belastingen. * **Factoren die progressiviteit verminderen**: Belastingvrije sommen, aftrekken, verminderingen en belastingkredieten kunnen de progressiviteit van het systeem beïnvloeden. Hoewel voordelen van fiscale uitgaven soms geconcentreerd zijn in hogere inkomensdecielen, is hun impact op de totale progressiviteit van de personenbelasting vaak beperkt. * **Taks-benefit systeem**: Het geheel van belastingen, sociale bijdragen en uitkeringen. België heeft een omvangrijk taks-benefit systeem met aanzienlijke herverdelende effecten, vooral voor de laagste inkomens. * **Afweging efficiëntie versus equity**: Progressievere belastingen leiden tot meer herverdeling, maar kunnen ten koste gaan van economische efficiëntie (bv. ontmoediging om meer te werken). * **Indirecte belastingen (BTW, accijnzen)**: * **BTW**: Kan progressief zijn in verhouding tot bestedingen (door gedifferentieerde tarieven), maar regressief in verhouding tot inkomen. * **Accijnzen**: Vaak regressief in verhouding tot zowel bestedingen als inkomen. * **Publieke uitgaven en herverdeling**: Hogere overheidsuitgaven hebben vaak een positieve impact op lagere inkomensdecielen en een negatieve impact op hogere inkomensdecielen, met name via vervangingsinkomens en overheidsdiensten. ## 4\. Fiscal federalism en overheidsfinanciën Fiscal federalism (fiscale decentralisatie) onderzoekt de verdeling van fiscale bevoegdheden tussen verschillende overheidsniveaus. ### 4.1 Fiscale decentralisatie: definities en indicatoren * **Fiscaal federalisme (FF)**: Decentralisatie van fiscale bevoegdheden en autonomie over belastingen en uitgaven voor subnationale overheden (SCG - subcentral governments). * **Klassieke indicatoren**: * **Aandeel van SCG in belastingontvangsten**: Geeft de fiscale autonomie aan. * **Aandeel van SCG in totale uitgaven**: Geeft de omvang van de uitgavenbevoegdheden weer. * **Vertical fiscal balance/imbalance**: Het verschil tussen het aandeel van SCG in belastingontvangsten en uitgaven. Een grote verticale kloof duidt op een gebrek aan financiële autonomie. * **Additionele aspecten**: * **Subcentral tax revenue autonomy**: Bevoegdheid over belastbare grondslag, tarief, aftrekken en verminderingen. * **Dotaties (grants)**: Overdrachten van hogere naar lagere overheden, essentieel voor horizontale en verticale verevening. ### 4.2 Fiscale autonomie in België * **Gewesten en gemeenschappen**: Hebben beperkte fiscale autonomie, voornamelijk via opcentiemen op de personenbelasting en eigen gewestelijke belastingen (bv. registratierechten). * **Lokale besturen**: Hebben vooral autonomie over de tarieven van lokale belastingen (bv. aanvullende personenbelasting). * **Belastingconcurrentie**: De EU is terughoudend ten aanzien van te verregaande decentralisatie om marktverstoringen te vermijden. Zeer mobiele belastbare grondslagen (bv. financiële activa) blijven best federaal. ### 4.3 Dotaties en verevening * **Dotaties (grants)**: Nodig voor: * **Horizontale verevening**: Nivelleren van fiscale capaciteitsverschillen tussen overheden van hetzelfde niveau (bv. gemeentefonds). * **Verticale verevening**: Compenseren van lagere overheden die opdrachten uitvoeren maar niet voldoende eigen inkomsten hebben. * **Stimuleren van merit goods**: Hogere overheden kunnen lagere besturen stimuleren via "matching grants". * **Bevorderen van allocatieve efficiëntie**: Beperken van externe effecten van uitgaven- en belastingbeleid. * **Soorten dotaties**: Earmarked (specifiek bestemd) versus non-earmarked (vrije besteding), mandatory (wettelijk vastgelegd) versus discretionary (vrijwillig toegekend), matching (voorwaardelijk) versus non-matching. * **Gevaren van dotaties**: Kunnen de inspanningen van lagere overheden om zelf inkomsten te genereren verminderen, leiden tot hogere uitgaven ("flypaper effect") en destabiliseren de conjunctuur. ### 4.4 De Belgische staatshervormingen en fiscaliteit België's federale structuur heeft geleid tot een geleidelijke overdracht van bevoegdheden en financiering naar gewesten en gemeenschappen, voornamelijk via de Bijzondere Financieringswet (BFW). * **Evolutie van de financiering**: Vanaf 1989 werd de verdeling van middelen meer gebaseerd op het "juste retour" principe (inkomsten uit een gewest blijven grotendeels in dat gewest). * **Fiscale autonomie**: De fiscale autonomie van de gewesten is sindsdien toegenomen, met name via de personenbelasting. * **Solidariteitsmechanisme**: Ontworpen om gewesten met een lagere fiscale capaciteit te ondersteunen, maar heeft in het verleden geleid tot een "solidariteitsval" waarbij economische groei in een gewest de solidariteitsbijdrage kon verminderen. ### 4.5 De 6e Staatshervorming Deze hervorming heeft geleid tot aanzienlijke verschuivingen in bevoegdheden en financiering: * **Nieuwe bevoegdheden**: Overdracht van o.a. arbeidsmarktbeleid, gezondheidszorg, gezinsbijslagen en justitie naar de deelstaten. * **Verhoogde fiscale autonomie**: Ruimere mogelijkheden voor gewesten om opcentiemen en kortingen op de personenbelasting toe te passen. * **Hervorming van de BFW**: Aanpassingen om de financiering van de nieuwe bevoegdheden te regelen en de responsabiliteit van de deelstaten te vergroten. * **Financiering van Brussel**: Structurele wijzigingen om de onderfinanciering van Brussel aan te pakken. * **Responsabilisering inzake klimaat en pensioenen**: Deelstaten worden meer betrokken bij de kosten van klimaatbeleid en de vergrijzing. ## 5\. Begroting en overheidsfinanciën ### 5.1 Functies van de begroting De begroting is een **ramingsakte** (voorspelt inkomsten en uitgaven), een **machtigingsakte** (parlementaire goedkeuring voor uitgaven), een **wettelijke akte** (geldig voor 1 jaar) en een **beleidsakte** (weerspiegelt het regeringsbeleid). ### 5.2 Begrotingsprincipes Belangrijke principes zijn: wettelijkheid, jaarperiodiciteit, eenheid, universaliteit, specialiteit, evenwicht, stabiliteit, waarachtigheid, transparantie, goed financieel beheer, en non-affectatie (ontvangsten dekken alle uitgaven, tenzij voor begrotingsfondsen). ### 5.3 Begrotingssaldi * **Primaire saldi**: Ontvangsten minus uitgaven, exclusief rente op de staatsschuld. * **Vorderingensaldi (algemeen/financieringssaldo)**: Ontvangsten minus uitgaven, inclusief rentelasten. * **Nominale saldi**: Saldi gemeten in werkelijke bedragen, zonder correctie voor conjunctuur of eenmalige posten. * **Structurele saldi**: Saldi gecorrigeerd voor conjuncturele effecten en eenmalige posten, om de onderliggende houdbaarheid van de overheidsfinanciën te beoordelen. ### 5.4 Begrotingstheorieën en -normen * **Gouden regel**: Jaarlijkse begroting voor lopende uitgaven en ontvangsten in evenwicht, schuldopbouw enkel voor overheidsinvesteringen. * **Keynesiaans begrotingsbeleid**: Overheid moet anticyclisch ingrijpen (tekorten in recessie, overschotten in hoogconjunctuur) om de economie te stabiliseren. * **Cyclisch begrotingsevenwicht**: Begroting in evenwicht over een volledige conjunctuurcyclus, met anticyclisch beleid binnen de cyclus. * **Begrotingsregels**: Permanente beperkingen op begrotingsbeleid (bv. 3% tekortnorm en 60% schuldnorm van het Verdrag van Maastricht, Stabiliteits- en Groeipact). Deze zijn bedoeld om de stabiliteit en houdbaarheid van overheidsfinanciën te waarborgen. ### 5.5 De publieke schuld De publieke schuld vertegenwoordigt de totale financiële verplichtingen van de overheid. Hoge schulden kunnen leiden tot rentespiraal-effecten, crowding-out, en de houdbaarheid van overheidsfinanciën in gevaar brengen. Het verband tussen schuld en economische groei is complex en niet altijd lineair. ### 5.6 Houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit verwijst naar het vermogen van de overheid om op lange termijn aan haar financiële verplichtingen te voldoen. Factoren zoals de rentevoet, de economische groei, de conjunctuur, en de samenstelling van de uitgaven en ontvangsten spelen hierin een cruciale rol. ## 6\. De begroting in België * **Federale begroting**: Omvat de federale overheid en de sociale zekerheid. * **Regionale/lokale begrotingen**: Gewesten, gemeenschappen en lokale besturen hebben hun eigen begrotingen, die in toenemende mate gefinancierd worden door eigen middelen en decentralisatie. * **Overlegcomité**: Cruciaal voor de coördinatie van begrotingsbeleid tussen de federale overheid en de deelstaten. * **Bijzondere Financieringswet (BFW)**: Regelt de transfers tussen de federale overheid en de deelstaten, met belangrijke aanpassingen na elke staatshervorming. * **Begrotingskalender**: Schetst de verschillende fasen van de begrotingsopmaak, aanpassing en afsluiting. * **Kern documenten**: Middelenbegroting (inkomsten), algemene uitgavenbegroting (uitgaven) en algemene toelichting (context en beleid). De Vlaamse begroting valt onder de Vlaamse Codex Overheidsfinanciën (VCO) en omvat een meerjarenraming, gedetailleerde ontvangsten- en uitgavenbegrotingen, en een beleids- en begrotingstoelichting (BBT) die stappen zet richting een prestatiebegroting. De Belgische overheidsfinanciën worden nauwlettend gevolgd door Europese normen (bv. het Stabiliteits- en Groeipact) en hebben te kampen met uitdagingen zoals de vergrijzing, de hoge overheidsschuld en de noodzaak van structurele hervormingen. * * * # Marktfalen en overheidsinterventie Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting van het onderwerp "Marktfalen en overheidsinterventie", bedoeld als examenvoorbereidend studiemateriaal. ## 2\. Marktfalen en overheidsinterventie Situaties waarin de markt niet optimaal functioneert leiden tot marktfalen, wat de rechtvaardiging vormt voor overheidsinterventie. ### 2.1 Situaties van marktfalen Marktfalen treedt op wanneer de vrije markt niet leidt tot Pareto-efficiëntie, de toestand waarin de welvaart van niemand kan toenemen zonder die van een ander te verminderen. De klassieke vrije marktwerking wordt beschouwd als optimaal voor welvaartscreatie, maar wanneer deze niet naar behoren functioneert, is overheidsingrijpen gerechtvaardigd. #### 2.1.1 Informatie-asymmetrie Dit treedt op wanneer spelers op de markt niet over perfecte informatie beschikken. Dit verstoort de prijsvorming en kan leiden tot een afname van het marktaanbod. #### 2.1.2 Ontbrekende markt In sommige contexten is een activiteit niet rendabel of brengt deze te veel economische risico's met zich mee. In dergelijke gevallen kan de overheid de rol van tegenpartij op zich nemen. #### 2.1.3 Monopoliemarkten Op markten die niet perfect concurrentieel zijn, kunnen spelers invloed uitoefenen op de prijs. Dit resulteert in allocatieve inefficiëntie, waarbij het aanbod kunstmatig laag wordt gehouden om de prijzen te verhogen. #### 2.1.4 Externe effecten Externe effecten ontstaan wanneer de prijs van goederen en diensten niet alle kosten en vergoedingen voor productiefactoren dekt. Productie kan gepaard gaan met externe effecten waarvoor de consument niet betaalt. Negatieve externe effecten zijn bijvoorbeeld milieuschade. #### 2.1.5 Publieke goederen Overheidsingrijpen is gerechtvaardigd bij zuivere publieke goederen en vaak ook bij quasi-publieke goederen. Voor de bepaling van het type goed zijn twee criteria van belang: * **Rivaliteit:** Verdrijft het goed na individuele consumptie? * **Uitsluitbaarheid/deelbaarheid:** Kan men verhinderen dat iemand consumeert zonder ervoor te betalen? Hieruit kunnen vier categorieën van goederen worden afgeleid: 1. **Private goederen:** Riviëel en uitsluitbaar (bv. brood). 2. **Publieke goederen (zuiver):** Niet-riviëel en niet-uitsluitbaar (bv. landsverdediging, straatverlichting). 3. **Toll goods (quasi-publieke goederen):** Niet-riviëel maar wel uitsluitbaar (bv. kabeltelevisie, tol op een snelweg). 4. **Common pool resources:** Riviëel maar niet-uitsluitbaar (bv. visvangst op volle zee, schone lucht). #### 2.1.6 Merit goods en demerit goods * **Merit goods:** Goederen die de overheid promoot omdat ze als wenselijk worden beschouwd, ook al is de consument niet altijd rationeel (bv. onderwijs, vaccinaties). * **Demerit goods:** Goederen waarvan de consumptie als schadelijk wordt beschouwd, ondanks mogelijke rationele keuzes van de consument (bv. tabak, alcohol). ### 2.2 Overheidsinstrumenten bij marktfalen De overheid beschikt over diverse instrumenten om op te treden bij marktfalen: * **Aanbod:** De overheid kan zelf als aanbieder op de markt actief worden. * **Regulering:** Wetgeving en controleorganen kunnen voorkomen dat de markt ontspoort. * **Prijsinterventie:** De overheid kan direct ingrijpen in de prijsvorming door maximumprijzen op te leggen. * **Belastingen en subsidies:** Belastingen kunnen worden ingezet om ongewenst gedrag te ontmoedigen (bv. accijnzen op tabak) of subsidies om gewenst gedrag te stimuleren (bv. subsidies voor energiebesparende maatregelen). ### 2.3 Niet-marktfalen Het is belangrijk te erkennen dat overheidsinterventie zelf ook tot inefficiëntie kan leiden, bekend als niet-marktfalen. Dit kan voortkomen uit: * Te grote, inefficiënte overheid, wat leidt tot hoge kostprijzen en een te hoge fiscale druk. * Overheidsmonopolies die te politiek gestuurd zijn. * Een te rigide overheid die traag innoveert. ### 2.4 Welvaartsverdeling en het tweede welvaartstheorema Het tweede welvaartstheorema stelt dat welvaartsverdeling niet noodzakelijk een taak van de markt is. De overheid kan een cruciale rol spelen in het nivelleren van de startposities van individuen door gelijke kansen te creëren, bijvoorbeeld via onderwijs en gezondheidszorg. Dit draagt bij aan een betere verdeling van welvaart. > **Tip:** Hoewel de vrije markt cruciaal is voor welvaartscreatie, is overheidsinterventie bij marktfalen noodzakelijk voor welvaartsverdeling en het corrigeren van marktimperfecties. #### 2.4.1 Instrumenten voor welvaartsverdeling * **Fiscaliteit:** Belastingen kunnen worden ingezet als een krachtig herverdelingsinstrument. * **Sociale zekerheid:** Uitkeringen en sociale voordelen dragen bij aan een eerlijkere verdeling van inkomens. * **Publieke uitgaven:** Investeringen in onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur creëren gelijke kansen. * * * # Welvaartsverdeling en de rol van fiscaliteit Dit gedeelte bespreekt de primaire en secundaire inkomensverdeling, meetmethoden zoals de Lorenzcurve en Gini-coëfficiënt, en de herverdelende rol van fiscaliteit en sociale zekerheid. ## 3\. Welvaartsverdeling en de rol van fiscaliteit ### 3.1 Primaire en secundaire inkomensverdeling De primaire inkomensverdeling verwijst naar de verdeling van inkomens die voortkomen uit de beschikbaarheid van productiefactoren zoals arbeid en kapitaal. Dit omvat inkomens uit loonarbeid, zelfstandige arbeid, en opbrengsten van financieel en natuurlijk kapitaal. Deze verdeling is vaak ongelijk en wordt beïnvloed door factoren zoals talent, sociale achtergrond, gezondheid en leeftijd. De secundaire inkomensverdeling houdt rekening met de herverdelende rol van de overheid via sociale uitkeringen, gratis goederen en diensten, consumentenbescherming en belastingen. Dit is de verdeling van inkomens na overheidsinterventie. ### 3.2 Maatstaven van inkomensverdeling Verschillende methoden worden gebruikt om de inkomensverdeling te meten en te vergelijken: * **Centrum- en spreidingsmaten:** * **Gemiddelde:** Geeft een indicatie van het inkomen, maar is gevoelig voor extreme waarden. * **Mediaan:** De middelste waarde in een geordende inkomensverdeling, minder gevoelig voor uitschieters. * **Standaarddeviatie:** Geeft een beeld van de spreiding van inkomens rond het gemiddelde. * **Scheefheid:** Beschrijft de asymmetrie van de verdeling. Een rechtsscheve verdeling betekent een concentratie van inkomens in de lagere segmenten, een linksscheve verdeling een concentratie in de hogere segmenten. * **Decielverdeling:** De bevolking wordt onderverdeeld in tien gelijke groepen (decielen) op basis van inkomen, van laag naar hoog. Dit geeft inzicht in de inkomensgrenzen van deze groepen. Percentielen (1%) en kwintielen (20%) zijn vergelijkbare onderverdelingen. * **Lorenzcurve:** * Deze curve zet op de horizontale as het cumulatieve percentage van de bevolking uit (geordend naar inkomen) en op de verticale as het cumulatieve percentage van het totale inkomen dat deze bevolkingsgroepen ontvangen. * De 45°-diagonaal (deellijn) vertegenwoordigt perfecte gelijkheid, waarbij elke groep van de bevolking hetzelfde percentage van het totale inkomen ontvangt. * Curven onder de diagonaal geven een ongelijke inkomensverdeling aan. Hoe groter de oppervlakte tussen de diagonaal en de Lorenzcurve, hoe groter de ongelijkheid. * Internationale vergelijkingen zijn nuttig, maar problematisch wanneer de curven elkaar snijden. * **Gini-coëfficiënt:** * Een numerieke maatstaf die nauw verband houdt met de Lorenzcurve. * Het wordt berekend als de verhouding tussen de oppervlakte tussen de Lorenzcurve en de deellijn en de totale oppervlakte onder de deellijn. * De waarde varieert tussen 0 (volledige gelijkheid) en 1 (volledige ongelijkheid). Een hogere coëfficiënt duidt op grotere inkomensongelijkheid. * De formule is: $$ G = \\frac{\\text{Oppervlakte tussen deellijn en Lorenzcurve}}{\\text{Totale oppervlakte onder de deellijn}} $$ * **Percentielratio (P90/P10):** * De verhouding tussen de inkomensgrens van het negende deciel (90ste percentiel) en de inkomensgrens van het eerste deciel (10de percentiel). * Gebruikt door o.a. de Wereldbank en Piketty om de inkomensongelijkheid te meten. ### 3.3 Herverdeling via belastingen en sociale zekerheid Herverdeling is noodzakelijk omdat startposities in het leven niet gelijk verdeeld zijn. De overheid gebruikt fiscaliteit en sociale zekerheid om inkomens te herverdelen en ongelijkheid te verminderen. * **Mate van herverdeling (R):** Dit wordt berekend als het verschil tussen de Gini-coëfficiënt vóór herverdeling ($G\_b$) en na herverdeling ($G\_a$). $$ R = G\_b - G\_a $$ Een hogere $R$ duidt op een grotere herverdelende kracht. * **Effectiviteit van herverdeling:** De herverdelende kracht van belastingen en sociale zekerheid hangt af van: * **Het gemiddeld tarief ($t$):** Het betaalde belastingpercentage in verhouding tot het totale inkomen. Een hoger gemiddeld tarief leidt tot meer herverdeling. * **De progressiviteit van de heffing ($P$):** De mate waarin de belastingdruk stijgt met een stijgend inkomen. Progressieve belastingen zorgen voor een grotere herverdeling. De progressiviteit kan worden gemeten met de **progressiviteitsindex** (ook wel Kakwani-index genoemd), het verschil tussen de Gini-coëfficiënt van de belastingverdeling en de Gini-coëfficiënt van de inkomensverdeling vóór belastingen. $$ \\text{Progressiviteitsindex} = G\_{\\text{belastingen}} - G\_{\\text{inkomen}} $$ * **Factoren die progressiviteit kunnen verminderen:** * **Belastingaftrekken en -verminderingen:** Voordelen die vooral hogere inkomens ten goede komen, kunnen de progressiviteit van het belastingsysteem ondermijnen. * **Lokale aanvullende personenbelasting:** Deze belastingen zijn vaak regressief omdat ze lager zijn in gemeenten met hogere inkomens. * **Taks Benefit Systeem (TB):** Dit omvat alle voordelen (sociale uitkeringen, belastingvoordelen) en lasten (belastingen, sociale bijdragen) als percentage van het beschikbaar inkomen. België heeft een omvangrijk TB-systeem, waarbij zowel de voordelen als de lasten hoog zijn. Het belastingsysteem zelf speelt een belangrijke rol in de herverdeling, meer dan de progressiviteit op zich. * **Indirecte belastingen:** * **BTW:** Progressief in verhouding tot bestedingen, maar regressief in verhouding tot inkomen, vooral voor lagere inkomens. * **Accijnzen:** Over het algemeen regressief in verhouding tot zowel bestedingen als inkomen. * **Overheidsuitgaven:** De omvang van de overheid en de bestedingen, met name vervangingsinkomens en subsidies, hebben een significant herverdelend effect. Hogere overheidsuitgaven beïnvloeden lagere inkomensdecielen positief en hogere decielen negatief. ### 3.4 Belgische context van welvaartsverdeling en fiscaliteit * **Primaire inkomensongelijkheid:** In België is de primaire inkomensongelijkheid relatief beperkt ($G\_b - G\_a = 0.21$). * **Herverdeling:** De belangrijkste herverdeling in België vindt plaats via sociale uitkeringen. * **Progressiviteit:** De progressiviteit van het personenbelastingstelsel wordt afgetopt door diverse aftrekken en de regressieve aard van gemeentelijke opcentiemen en aanvullende belastingen. * **Indirecte belastingen:** Accijnzen en BTW hebben een genuanceerde regressieve impact. * **Vermogen vs. inkomen:** De analyse van welvaartsverdeling wordt steeds vaker uitgebreid met vermogensverdeling, waar de ongelijkheid doorgaans groter is dan bij inkomens. België kent een relatief gelijke vermogensverdeling vergeleken met andere landen, ondanks het hoge gemiddeld netto-vermogen. ### 3.5 Het dilemma tussen efficiëntie en equity Bij het ontwerpen van belastingsystemen moet een overheid een afweging maken tussen efficiëntie (het minimaliseren van economische verstoringen) en equity (rechtvaardige verdeling). Een hogere progressiviteit leidt tot meer herverdeling, maar kan ten koste gaan van de efficiëntie door ontmoediging van inkomenverwerving. ### 3.6 Progressiviteit en het herverdelend karakter van belastingen * **Verticale rechtvaardigheid:** Belastingen moeten rekening houden met de draagkracht van belastingplichtigen, waarbij sterkere schouders zwaardere lasten dragen. Dit wordt nagestreefd door progressieve belastingen. * **Aftwenteling van belastingen:** De uiteindelijke belastingdruk hangt niet alleen af van wie de belastingaangifte doet, maar ook van de mogelijkheid om de belasting af te wentelen op anderen. Dit wordt beïnvloed door de zichtbaarheid van de heffing en de kennis van de prijsstructuur. * **Ontwijking en ontduiking:** Mogelijke fiscale ontwijking (legaal) en ontduiking (illegaal) beïnvloeden de herverdeling. Factoren zoals boetes, pakkans, tarieven en maatschappelijke tolerantie spelen hierbij een rol. * **Erfbelasting:** Deze belasting is progressief en herverdeelt vermogen, maar is omstreden wegens mogelijke confiscatie en ontwijkingsmogelijkheden. * **Deadweight losses:** Belastingen veroorzaken welvaartsverlies door het ontmoedigen van economische activiteit. * **Neutraliteit:** Niet-neutrale belastingen beïnvloeden de keuze van belastinggrondslagen. * **Transparantie en eenvoud:** Eenvoudige en transparante belastingsystemen zijn wenselijk, maar complexiteit ontstaat vaak door het nastreven van diverse beleidsdoelstellingen en de gelaagde staatsstructuur. ### 3.7 De rol van fiscaliteit in de Belgische context * **Personenbelasting:** Wordt in België als internationaal relatief hoog beschouwd en kan de economische groei en werkgelegenheid fnuiken. Hervormingsvoorstellen variëren sterk tussen politieke partijen. * **Gewestelijke autonomie:** De gewesten hebben beperkte fiscale autonomie, voornamelijk via opcentiemen en kortingen op de personenbelasting. * **Verdeling van belastingen:** De basis van de personenbelasting blijft federaal, maar de gewesten kunnen via opcentiemen de fiscale druk beïnvloeden. Dit leidt tot een toename van de fiscale autonomie van de gewesten. * **Onroerende voorheffing:** De lokale aanvullende personenbelasting (APB) heeft een regressief karakter en de tarieven zijn lager in gemeenten met hogere inkomens. * **Verkeersfiscaliteit:** Wordt ingezet als gedragssturend instrument, met een focus op vergroening en het laten meebetalen van vrachtvervoer. * **Accijnzen en BTW:** Hebben een gemengd herverdelend effect, afhankelijk van de grondslag van de analyse (bestedingen versus inkomen). ### 3.8 De impact van de 6e Staatshervorming op de financiering De 6e staatshervorming heeft geleid tot significante wijzigingen in de financiering van de deelstaten. De fiscale autonomie van de gewesten is aanzienlijk toegenomen, met name via de personenbelasting. Dit creëert meer responsabilisering, maar ook uitdagingen met betrekking tot transparantie en de complexiteit van het financieringssysteem. De herziening van het solidariteitsmechanisme en de invoering van klimaatspecifieke en pensioen-gerelateerde responsabiliseringsbijdragen zijn belangrijke vernieuwingen. De financiering van Brussel blijft een complex knelpunt. * * * # Overheidsuitgaven: omvang, determinanten en efficiëntie Dit onderwerp behandelt de omvang, drijfveren en efficiëntie van overheidsuitgaven, met speciale aandacht voor de methoden om deze efficiëntie te meten en de factoren die eraan bijdragen. ## 4\. Overheidsuitgaven: omvang, determinanten en efficiëntie ### 4.1 De omvang van overheidsuitgaven Overheidsuitgaven vloeien voort uit de publieke dienstverlening en inkomensondersteuning. Hun belang wordt doorgaans uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), exclusief rentelasten op publieke schuld (primaire uitgavendruk). In 2019 bedroeg deze druk in België 52,1%, oplopend tot 53,9% in 2021, mede door COVID-19 maatregelen. België kent een van de hoogste primaire uitgaven in de Eurozone, na Frankrijk en Finland. Eurostat classificeert overheidsuitgaven op twee manieren: * **Naar aard van de uitgaven:** * Subsidies * Inkomenssteun aan werknemers * Intermediaire consumptie * Sociale voordelen * Bruto kapitaalvorming * Andere transfers * **Naar functie van de overheid (COFOG-classificatie):** * Algemene publieke dienstverlening * Defensie * Publieke veiligheid * Economische zaken * Bescherming van het leefmilieu * Woonbeleid * Gezondheidszorg * Recreatie, cultuur en religie * Onderwijs * Sociale bescherming De uitgaven voor sociale bescherming en gezondheidszorg vertegenwoordigen meer dan 50% van de totale overheidsuitgaven. Algemene publieke dienstverlening, onderwijs en economisch beleid nemen elk ongeveer 12-13% voor hun rekening. België geeft, vergeleken met ons omringende landen, 4,5 procentpunten van het BBP meer uit. De hogere uitgaven situeren zich vooral bij algemene overheidsdienstverlening (+1,8 pp BBP), economisch beleid (+2,3 pp BBP) en onderwijs (+1,3 pp BBP). Op defensie en gezondheidszorg geeft België minder uit dan de referentiegroep (ca. 0,5 procentpunt BBP). De overheidsuitgaven worden opgesplitst per niveau: * **Entiteit 1:** Federale overheid en sociale zekerheid. * **Entiteit 2:** Gewesten, gemeenschappen en lokale besturen. In 2019 vertegenwoordigde entiteit 2 47% van de totale Belgische overheidsuitgaven. Twee van de drie COFOG-functies met hogere uitgaven in België (onderwijs en economisch beleid) vallen onder entiteit 2. Het zwaartepunt van de algemene overheidsdienstverlening ligt bij entiteit 1, voornamelijk door de delging van de publieke schuld. ### 4.2 Economische theorieën over de evolutie van uitgaven Sinds de Tweede Wereldoorlog vertonen de overheidsuitgaven als percentage van het BBP wereldwijd een stijgende trend. In België was deze groei voornamelijk merkbaar in de jaren '70, de periode 2008-2010 en vanaf 2020, periodes die gekenmerkt werden door economische, financiële of gezondheidscrises. Diverse economische, politieke en sociale factoren verklaren deze groei: * **Wet van A. Wagner:** Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot meer behoeften aan orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat hogere overheidsuitgaven vereist. * **Displacement effect (A. Peacock & Wiseman):** Overheidsuitgaven stijgen tijdens crises (bv. oorlogen) en blijven daarna op een hoger niveau door de geaccepteerde hogere belastingdruk en de gewenste diensten. * **Unbalanced growth hypothesis (W. Baumol):** De productiviteit in de publieke sector stijgt minder snel dan in de private sector, terwijl de lonen wel meestijgen, wat leidt tot hogere uitgaven. * **Concentration effect (W. Oates):** Overheden richten zich op kapitaalintensieve investeringen in transport, energie, infrastructuur en communicatie om technologische vooruitgang te ondersteunen en private monopolies te vermijden. * **Low Efficiency Hypothesis:** De overheid wordt gekenmerkt door lagere efficiëntie dan de private sector, wat resulteert in hogere uitgaven. * **T. Borcherding hypothese:** Stijging van overheidsuitgaven is te wijten aan economische groei, inflatie en bevolkingsgroei. * **S. Peltzman hypothese:** Inkomensongelijkheid leidt tot druk op de overheidsuitgaven. * **Fiscale illusie (J. Buchanan):** Overheidsuitgaven kunnen blijven groeien omdat belastingbetalers geen getrouw beeld hebben van de fiscale kostprijs van overheidsdiensten. * **Electoral cycle hypothesis:** Overheidsuitgaven stijgen in de aanloop naar verkiezingen om kiezers te bevoordelen. * **Logrolling hypothese:** Dossiers worden politiek aan elkaar gekoppeld in plaats van te kiezen tussen dossiers, wat leidt tot hogere uitgaven. * **Partisan hypothese:** Linkse partijen laten overheidsuitgaven sterker oplopen omwille van voorkeuren voor inkomensondersteuning en publieke dienstverlening. * **Niskanen hypothese:** Groei van overheidsuitgaven is het gevolg van bureaucratieën die streven naar macht en aanzien door de omvang van hun diensten te vergroten. * **Pressure groups hypothese:** Bestuurders kunnen de druk van lobby's en drukkingsgroepen niet weerstaan, wat leidt tot stijgende uitgaven. ### 4.3 Het verband tussen overheidsuitgaven en economische groei De relatie tussen de omvang van de overheid en economische groei wordt de 'Armey curve' genoemd. Hoewel wijzigingen in overheidsuitgaven het BBP-niveau op lange termijn kunnen beïnvloeden, is de impact op de economische grotere groeivoet omstreden. Onderzoek suggereert dat de impact niet lineair is, wat resulteert in een omgekeerde U-vormige curve (inverted U-shaped curve). In de eerste fase stimuleren toenemende overheidsuitgaven de economische groei, maar na een bepaald 'tipping point' (geïdentificeerd rond 24,31% van het BBP) leidt verdere stijging van de publieke uitgaven tot een reductie van de economische groei. ### 4.4 Efficiëntie van de overheid Belangrijker dan de omvang van de overheidsuitgaven is de mate waarin overheden met hun middelen de gewenste resultaten bereiken. Efficiëntie meet de verhouding tussen ingezette middelen (inputs) en gerealiseerde output. * **Efficiëntie:** Maximale output bij een gegeven input, of minimale input bij een gegeven output. * **Inputs:** Eigen uitgaven, met aftrek van burgersupplementen. * **Outputs:** Vaak een gewogen geaggregeerde indicator van overheidsdiensten. Economen gebruiken methodologieën zoals Data Envelopment Analysis (DEA) om de 'efficiency frontier' (efficiëntiegrens) te bepalen. Deze grens vertegenwoordigt de best mogelijke input-output combinaties die door de geanalyseerde overheden worden bereikt. Overheden onder deze grens kunnen efficiëntiewinst boeken. Een DEA-efficiëntiescore varieert tussen 0 en 1; scores van 1 duiden op efficiëntie. **Meten van inputs en outputs:** * **Inputs:** Nationale rekeningen met overheidsuitgaven. * **Outputs:** Complexer te kwantificeren omdat overheidsdiensten zelden een prijs hebben. Methoden omvatten Musgrave-indicatoren (gekoppeld aan klassieke overheidsfuncties: allocatie, stabilisatie, verdeling) en opportuniteitsindicatoren. Vaak wordt een gewogen, geaggregeerde indicator gebruikt. In een studie naar 23 OESO-landen (2009-2013) was de gemiddelde efficiëntiescore 0,637, met Zwitserland als enige land op de frontier. België bevond zich op de 16e plaats. Specifieke studies naar België tonen relatief zwakke scores op het vlak van vervoer, maar goedere prestaties in gezondheidszorg (qua wachttijden, tevredenheid) en onderwijs. #### 4.4.1 Determinanten van efficiëntie Onderzoek naar lokale besturen wijst op diverse determinanten van efficiëntie: * **Positieve invloed:** Groter inwoneraantal, hoger opleidingsniveau van inwoners, uitgebreidere commerciële sector, hogere kiesbetrokkenheid. * **Negatieve invloed:** Hogere fiscale draagkracht (hoger inkomen/capita), meer belastingontvangsten, meer beschikbare financiële middelen (door gebrek aan budgettaire druk), hoge bevolkingsdichtheid (complexiteit van infrastructuurbeheer). * **Politieke factoren:** Linkse coalities en politieke fragmentatie vertonen wisselende resultaten. Voor Belgische gemeenten blijken de schaal van de gemeente, het gemiddeld opleidingsniveau, de tarieven van de onroerende voorheffing, het gemeentefonds, het gemiddeld mediaaninkomen, de bevolkingsdichtheid, fusies en publieke schuld significante factoren te zijn. **Conclusie:** De overheidsuitgaven in België zijn hoog, maar de institutionele prestaties zijn gemiddeld. Er is dus aanzienlijke ruimte voor efficiëntiewinsten door kostenbeheersing en verbetering van de dienstverlening. * * * # Fiscal federalism en de Belgische staatsstructuur Hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting van "Fiscal federalism en de Belgische staatsstructuur", opgesteld volgens uw instructies. ## 5\. Fiscaal federalisme en de Belgische staatsstructuur Dit deel onderzoekt de principes van fiscaal federalisme, de decentrale autonomie van subcentrale overheden, en de klassieke indicatoren hiervan, met een gedetailleerde analyse van de Belgische situatie en de rol van de bijzondere financieringswet in opeenvolgende staatshervormingen. ### 5.1 De concepten van fiscaal federalisme Fiscaal federalisme (FF) verwijst naar de decentralisatie van fiscale bevoegdheden en de fiscale autonomie van subcentrale overheden (SCG). Dit impliceert autonomie over zowel belastingen (inkomsten) als uitgaven. Ware fiscale decentralisatie vereist dat subcentrale overheden vrij zijn in hun beslissingen over de inkomsten die ze genereren en hoe ze hun beschikbare middelen besteden. Zonder deze capaciteiten zouden de voordelen van decentralisatie op het vlak van efficiëntie en verantwoording afnemen. Subcentrale overheden omvatten alle overheden onder het centrale/federale niveau, inclusief lokale besturen, provincies, etc. #### 5.1.1 Klassieke indicatoren van fiscaal federalisme Er zijn drie klassieke indicatoren om fiscaal federalisme te meten: * **Aandeel van subnationale overheden in belastingontvangsten:** Dit meet welk percentage van de totale belastinginkomsten door subnationale overheden wordt geïnd. * Top 5 landen (indicatief): Canada, Zwitserland, VSA, Duitsland, Spanje. * België: Een aandeel van ongeveer 16,14% (specifieke cijfers kunnen variëren afhankelijk van het jaar van analyse). * **Kanttekening:** Grote verschillen in de fiscale impact van overheidsniveaus bestaan, zelfs binnen landen. Ook in unitaire staten (zoals Zweden en Denemarken) kunnen subcentrale overheden een significant aandeel hebben in de belastingsontvangsten. De aandelen zijn over het algemeen stabiel over de tijd. * **Aandeel van subnationale overheden in totale overheidsuitgaven:** Dit geeft een beeld van de omvang van de uitgaven die op descentraal niveau worden beheerd. * Top 5 landen (indicatief): Canada, Zwitserland, België, Australië, Spanje. * België: Een aandeel van ongeveer 44,37%. * **Opmerking:** Er zijn grote verschillen tussen de deelstaten/regio's binnen landen. In België is het uitgaveniveau op dit niveau vergelijkbaar met Mexico en Spanje, maar lager dan in Canada, Australië of de VS. * **Verticale fiscale balans/imbalans:** Dit wordt berekend als het verschil tussen het procentuele aandeel van subnationale overheden in de belastingontvangsten en hun aandeel in de uitgaven. * Formule: $ \\text{Verticale fiscale imbalans} = (% \\text{ aandeel SCG in belastingontvangsten}) - (% \\text{ aandeel SCG in uitgaven}) $ * **Observatie:** Subcentrale overheden hebben vaker uitgavenbevoegdheden dan fiscale bevoegdheden. Dit geldt ook voor België. Een beperktere verticale kloof betekent dat subcentrale overheden hun uitgaven beter zelf kunnen financieren met eigen belastingen, wat de legitimiteit ten goede komt omdat kiezers hen kunnen afrekenen op hun fiscale keuzes. #### 5.1.2 Additionele aspecten van fiscaal federalisme De klassieke indicatoren volstaan niet om fiscaal federalisme volledig te begrijpen. Bijkomende aspecten zijn essentieel: * **Echte fiscale autonomie:** De mate waarin subcentrale overheden zelf kunnen beslissen over hun belastinggrondslagen (waarop ze belasten), tarieven (hoeveel ze belasten), belastingaftrek (elementen die de grondslag reduceren), belastingvermindering/vrijstelling (elementen die de belasting kunnen reduceren) en belastingkredieten (voordelen die ook genoten kunnen worden zonder belasting te betalen). De OESO hanteert een classificatiesysteem (codes A-F) om de mate van fiscale autonomie te positioneren. * **Vrije bestedingsmarge gekoppeld aan dotaties:** De mate waarin subsidies ('grants') door de subcentrale overheid vrij kunnen worden aangewend. * **Andere restricties op de fiscale autonomie:** Zoals 'taks- en expenditures limits' (TEL), die door hogere overheden kunnen worden opgelegd. #### 5.1.3 Tax sharing arrangements en dotaties * **Tax sharing arrangements:** Hierbij delen verschillende overheden belastingen of maken ze gebruik van samengevoegde belastingen. Subcentrale overheden kunnen hierbij niet individueel de belastingmodaliteiten wijzigen, maar wel onderhandelen met de hogere overheid. Dit kan zowel horizontaal als verticaal georganiseerd zijn en helpt de centrale overheid controle te behouden over fiscale totalen. * **Dotaties (Grants):** Deze zijn noodzakelijk om: * **Horizontale verevening:** Onevenwichten tussen overheden van hetzelfde niveau te nivelleren (bijvoorbeeld tussen grootsteden en welvarende gemeenten). * **Verticale verevening:** Subcentrale overheden te ondersteunen wanneer ze opdrachten uitvoeren waarvoor ze niet autonoom de uitgaven kunnen financieren. * **Stimuleren van aanbod van 'merit goods':** Hogere overheden kunnen lagere besturen stimuleren via 'matching grants' voor specifieke dienstverlening (onderwijs, cultuur, etc.). * **Bevorderen van allocatieve efficiëntie:** Door rekening te houden met externe effecten van het uitgaven- en belastingbeleid van een bestuur op andere besturen. * **Dotaties kunnen worden ingedeeld in:** * **Earmarked/Non-earmarked:** Bestemd of vrij aanwendbaar. * **Mandatory/Discretionary:** Wettelijk vastgelegd of tijdelijk/discrationair. * **Matching/Non-matching:** Waarbij de ontvangende overheid zelf bijdraagt of niet. * **Capital/Current grants:** Voor investeringen of lopende uitgaven. * **Vereveningsdotaties ('equalising/equalisation grants'):** Specifiek bedoeld om horizontale onevenwichten te elimineren. Deze hebben een meetbaar effect op de gelijkheid van de inkomensverdeling onder besturen. Meer fiscale autonomie voor subcentrale overheden vereist doorgaans sterkere vereveningsdotaties om te voorkomen dat de financiële posities te veel uiteenlopen. * **Ongewenste bijeffecten van dotaties:** Kunnen de inspanningen van subcentrale overheden om zelf inkomsten te genereren verminderen, leiden tot hogere uitgavenniveaus ('flypaper effecten'), of destabiliserend werken. #### 5.1.4 Taks & Expenditure Limits (TEL) TEL zijn restricties op de autonomie van subcentrale overheden, opgelegd door hogere overheden, die de bestedingsmogelijkheden of de fiscale bevoegdheden beperken. #### 5.1.5 Voor- en nadelen van fiscaal federalisme * **Voordelen:** * Lagere informatiekosten voor overheden. * Minder fiscale illusie bij burgers. * 'Peer pressure' en 'yardstick competition' tussen overheden. * Verdeling van controle over verschillende instanties ('checks & balances'). * Legitimiteit van bestuur van lagere overheden. * Fiscaal instrumentarium kan beter worden aangewend voor specifieke bevoegdheden (bijvoorbeeld woonbonus voor huisvesting). * **Nadelen:** * Verlies van schaalvoordelen bij inning. * Risico op afbrokkelende interregionale solidariteit (herverdeling binnen regio's wordt moeilijker). * Gevaar voor 'exit' van vermogende belastingbetalers. * Risico op verticale externaliteiten (bijvoorbeeld impact van federale hervormingen op regionale belastingen). * Risico op horizontale externaliteiten (belastingconcurrentie, belastingexport). * Beperkte schaalvoordelen in regio's met homogene voorkeuren. ### 5.2 Fiscaal federalisme in de Belgische staatsstructuur De Belgische staatsstructuur is een complex federaal systeem met meerdere overheidsniveaus die elk hun eigen bevoegdheden en financiering hebben. De evolutie van het fiscaal federalisme in België is nauw verbonden met de staatshervormingen en de bijzondere financieringswet (BFW). #### 5.2.1 Evolutie van de Belgische financieringswetgeving * **Voor 1989:** De middelen werden voornamelijk via dotaties van de federale overheid verdeeld op basis van behoeften (bevolking, oppervlakte, aandeel in opbrengst personenbelasting). * **1989 - Staatshervorming (eerste grote stap):** * Invoering van de **bijzondere financieringswet (BFW)**. * Principes van **'juste retour'** (regionale ontvangsten uit personenbelasting naar de regio die ze genereert) en **nationale solidariteitsbijdrage** (federale steun aan regio's met lagere fiscale capaciteit) ingevoerd. * Vlaanderen kreeg een groter deel van de personenbelasting op basis van 'juste retour'. * Het **solidariteitsmechanisme** (initieel horizontaal, later verticaal) werd ingevoerd om regio's met een lagere fiscale capaciteit te ondersteunen. * De bevoegdheid voor onderwijs ging volledig naar de gemeenschappen. * **1993 - St.-Michielsakkoord:** België wordt formeel een federale staat. Gewesten en gemeenschappen krijgen meer bevoegdheden, waaronder exportpromotie voor de gewesten. * **2001-2003 - Lambermont- en Lombardakkoorden:** * **Herfinanciering van de gemeenschappen:** Nieuwe dotaties werden toegekend, en de BTW-dotatie begon mee te evolueren met de economische groei. * **Toename van fiscale autonomie voor gewesten:** Ze kregen meer invloed op de personenbelasting (opcentiemen, kortingen) en op nieuwe belastingen zoals schenkingsrechten en registratierechten. Het aandeel van de gewesten in de fiscale autonomie nam fors toe. * **Gemeenschappen bleven fiscaal gezien achter:** Ze hadden geen eigen belastingen of opcentiemen. * **2011-2012 - Vlinderakkoord (6de Staatshervorming):** * **Overdracht van nieuwe bevoegdheden** naar de deelstaten, o.a. arbeidsmarktbeleid, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie (gedeeltelijk), mobiliteit. * **Grondige wijziging van de BFW:** * **Verruiming van fiscale responsabilisering van gewesten:** Meer mogelijkheden inzake opcentiemen op de personenbelasting, met een stijging van hun autonome fiscale ontvangsten. * **Afschaffing van het 6,75% maximum** voor gewestelijke opcentiemen op de personenbelasting, wat de fiscale autonomie verhoogde. * **Hervorming van het solidariteitsmechanisme:** Aangepast om pervers effecten te vermijden, waarbij economische groei in een regio niet automatisch leidde tot een groter verlies aan solidariteit. * **Responsabilisering inzake klimaat en pensioenen:** Deelstaten kregen meer verantwoordelijkheid voor de kosten van vergrijzing en klimaatdoelstellingen. * **Financiering van Brussel:** Structurele wijzigingen, met tijdelijke extra dotaties en een compensatie voor de specifieke kosten van de hoofdstad (bv. hoofdstadfunctie, pendelarij). * **Belastbare basis en bedrijfsvoorheffing blijven federaal:** Gewesten kunnen de fiscale druk modelleren via opcentiemen en kortingen. * **Vereenvoudiging van de financiering van gemeenschappen:** Door integratie van de BTW-dotatie en specifieke compensaties. * **Verhoging van de fiscale autonomie:** Voor Vlaanderen steeg het aandeel eigen fiscale ontvangsten aanzienlijk. #### 5.2.2 De bijzondere financieringswet (BFW) en de 6de Staatshervorming in detail De BFW regelt de financiële stromen tussen de federale overheid en de gewesten/gemeenschappen. De 6de Staatshervorming bracht significante wijzigingen met zich mee: * **Nieuwe bevoegdhedenoverdrachten:** Arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, gedeeltelijk justitie, mobiliteit. * **Fiscale autonomie van de gewesten:** * **Verruiming via opcentiemen op personenbelasting (PB):** Gewesten kregen meer discretionaire macht over tarieven en de structuur van de PB. De maximale discretionaire macht verhoogde aanzienlijk. * **Nieuwe dotaties:** Voor werkgelegenheid en fiscale uitgaven gerelateerd aan de nieuwe bevoegdheden. * **Vlaamse ontvangsten:** Aandeel eigen fiscale ontvangsten steeg fors. * **Brussel:** Relatief meer middelen uit gewestbelastingen, maar minder uitgesproken toename van fiscale autonomie vergeleken met andere gewesten. * **Wijzigingen voor de gemeenschappen:** * Uitbreiding van hun deel van de PB-opbrengsten en BTW-dotatie. * Integratie van specifieke compensaties (bv. kijk- en luistergeld). * Overdracht van nieuwe bevoegdheden met bijhorende financiering. * **Hervorming van het solidariteitsmechanisme:** De berekeningswijze werd aangepast om perverse effecten te vermijden, waarbij economische groei niet automatisch leidde tot een te sterke afbouw van de solidariteitsbijdrage. * **Responsabilisering inzake pensioenen en klimaat:** Deelstaten kregen meer financiële verantwoordelijkheid voor deze domeinen. * **Financiering van Brussel:** Structurele aanpassingen om de specifieke uitgaven en behoeften van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) beter te dekken. * **Elasticiteitswinsten:** De gewesten profiteren meer van de groei van de PB-ontvangsten, terwijl de federale overheid deels gecompenseerd wordt doordat dotaties minder snel meestijgen met de BBP-groei. * **'Solidariteitsval' / 'Development trap':** Een problematisch mechanisme waarbij economische groei in een regio kon leiden tot een nettoverlies aan middelen door de sterk afnemende solidariteitsbijdrage. De 6de staatshervorming beoogt dit te verhelpen. #### 5.2.3 Knelpunten en uitdagingen * **Onderfinanciering van Brussel:** De specifieke demografische samenstelling, de hoofdstadfunctie en pendelarij leiden tot hogere kosten en een afkalvende fiscale draagkracht. * **Verarming van de federale staat:** Door continue transfer van middelen naar de deelstaten, terwijl de federale overheid geconfronteerd wordt met stijgende uitgaven (vergrijzing, volksgezondheid) en conjuncturele schokken. * **Fiscale kloof:** Ondanks de toename van fiscale autonomie, blijft er voor veel deelstaten een aanzienlijke verticale fiscale imbalans bestaan, wat duidt op een beperktere eigen financieringscapaciteit. * **Complexiteit en transparantie:** De BFW is complex, niet altijd transparant, en de koppeling tussen historische dotaties en de reële belastinginkomsten is niet altijd duidelijk. ### 5.3 De rol van de bijzondere financieringswet in de Belgische staatsstructuur De BFW is het cruciale instrument dat de financiële relaties tussen de federale overheid en de deelstaten regelt. Ze bepaalt de omvang en de verdeling van de middelen die van het federale niveau naar de gewesten en gemeenschappen stromen. * **Kerncomponenten van de BFW:** * **Dotaties:** Financiële transfers vanuit de federale overheid, voornamelijk gefinancierd uit de personenbelasting (PB) en BTW. * **Gedeelde belastingen:** Zoals de personenbelasting, waarvoor de gewesten (maar niet de gemeenschappen) opcentiemen of kortingen kunnen toepassen. * **Eigen regionale belastingen:** De gewesten hebben ook autonomie over bepaalde eigen belastingen (bv. Vlaamse registratierechten). * **Staats hervormingen als drijvende kracht:** De BFW is herhaaldelijk aangepast als gevolg van de opeenvolgende staatshervormingen, die bevoegdheidsoverdrachten met zich meebrachten en een aangepaste financiering vereisten. * **Principe van 'juste retour' en solidariteit:** De verdeling van middelen is gebaseerd op het principe van 'juste retour' (regionale bijdrage aan de opbrengst) en solidariteitsmechanismen om horizontale en verticale onevenwichten te corrigeren. * **Doelstellingen:** De BFW beoogt een evenwicht te vinden tussen de financiering van de federale overheid en de deelstaten, fiscale autonomie te vergroten waar mogelijk, solidariteit te waarborgen en de stabiliteit van de overheidsfinanciën te verzekeren. De BFW is een dynamisch instrument dat voortdurend evolueert met de politieke en economische context van België, waarbij een delicate balans wordt gezocht tussen fiscale decentralisatie, fiscale rechtvaardigheid en financiële houdbaarheid. * * * # De begroting: beginselen, theorieën en saldi Hier is een gedetailleerde en uitgebreide studiegids voor het onderwerp "De begroting: beginselen, theorieën en saldi", gebaseerd op de verstrekte documentatie en volgens de gestelde instructies. ## 6\. De begroting: beginselen, theorieën en saldi Dit onderwerp behandelt de fundamentele beginselen, theoretische achtergronden en diverse saldi die centraal staan bij de opstelling en analyse van overheidsbegrotingen. ### 6.1 De begroting: algemene beginselen en begrippen De begroting is een veelzijdig document dat dient als raming van ontvangsten en uitgaven voor een specifieke periode, doorgaans een begrotingsjaar. Het fungeert als machtiging voor de overheid om uitgaven te doen en inkomsten te innen, en heeft een wettelijk karakter, hoewel het geen algemene rechtsbron is en een beperkte geldigheidsduur heeft. Daarenboven is de begroting een beleidsinstrument dat het voorgenomen actieprogramma van de regering weerspiegelt en de goedkeuring van het parlement vereist. #### 6.1.1 De functies van de begroting De begroting vervult drie cruciale functies: * **Allocatie:** De begroting bepaalt hoe overheidsmiddelen worden toegewezen aan verschillende publieke goederen en diensten. * **Herverdeling:** Via de begroting kan de overheid inkomen en vermogen herverdelen om de maatschappelijke ongelijkheid te verminderen. * **Stabilisatie:** De budgettaire politiek, die de overheidsinkomsten en -uitgaven manipuleert, beoogt de economische stabiliteit, zoals de trendmatige stijging van het BBP, volledige tewerkstelling en inflatiebeheersing. Dit gebeurt via automatische stabilisatoren en discretionair begrotingsbeleid. ##### 6.1.1.1 Automatische stabilisatoren Automatische stabilisatoren zijn ingebouwde regelingen die, zonder directe overheidsinterventie, de conjunctuur helpen stabiliseren. Bij een recessie verhogen uitkeringen en dalen belastingen door de progressieve aard van de personenbelasting, wat de koopkracht ondersteunt en verdere krimp van het BBP tegengaat. * **Voorbeeld:** Bij een economische neergang leiden hogere werkloosheidsuitkeringen en een lagere personenbelasting tot een automatisch verbeterde overheidsfinanciële positie, die de economische terugval dempt. ##### 6.1.1.2 Discretionair begrotingsbeleid Discretionair begrotingsbeleid omvat aanvullende maatregelen die de overheid bewust neemt om de economie en bevolking te ondersteunen tijdens recessies of economische krimp. #### 6.1.2 De algemene begrotingsprincipes De opstelling van de begroting is gebonden aan een reeks algemene principes: * **Wettelijkheid:** Het parlement stemt de begroting, die de vorm aanneemt van een ordonnantie. * **Jaarperiodiciteit:** De begroting is geldig voor één jaar, van 1 januari tot 31 december. * **Eenheid:** Er wordt één enkele begroting opgesteld voor alle overheidsontvangsten en -uitgaven. * **Universaliteit:** Alle ontvangsten en uitgaven moeten in de begroting worden opgenomen. * **Specialiteit:** Ontvangsten en uitgaven worden gegroepeerd per programma of hoofdgroep, met vermelding van de basisallocaties. * **Evenwicht:** Dit principe is flexibel en wordt in de tijd aangepast, rekening houdend met aangegane verbintenissen en de politieke realiteit. * **Stabiliteit:** De begroting moet bijdragen aan de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op lange termijn. * **Waarachtigheid:** De ramingen moeten redelijk zijn, gebaseerd op de beschikbare informatie. * **Transparantie:** De begroting moet duidelijk en inzichtelijk zijn. * **Goed financieel beheer:** Het beleid moet doeltreffend en zuinig zijn. * **Kaseenheid:** Alle financiële transacties worden geconcentreerd bij één actor, de centrale rekenplichtige. * **Non-affectieprincipe:** Alle ontvangsten dienen voor alle uitgaven, met uitzondering van specifieke begrotingsfondsen. * **Homogeniteit:** Bepalingen die geen budgettair karakter hebben, worden uitgesloten van de begrotingswet. #### 6.1.3 Het toepassingsgebied en de consolidatieperimeter De begroting heeft betrekking op de federale overheid, de deelstaatoverheid (gewesten en gemeenschappen), de lagere overheid (provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones) en de wettelijke sociale zekerheidsinstellingen. De consolidatieperimeter omvat alle entiteiten die als overheidsinstanties worden beschouwd volgens de Europese Systeem van de Rekeningen (ESR)-verordening, waarbij rechtspersonen als zodanig worden opgenomen indien zij voldoen aan criteria zoals een identiteit, rechtsvorm en controlerende overheidsinvloed. #### 6.1.4 De begroting van de Europese lidstaat België België, als federale staat, kent een geconsolideerde begroting die het aggregaat is van de begrotingen van entiteit 1 (federale overheid en sociale zekerheid) en entiteit 2 (gewesten, gemeenschappen en lokale besturen). Ondanks het federale karakter, wordt van België als lidstaat één gezamenlijke begroting verwacht voor Europa, met nauwe afstemming en overleg tussen de verschillende entiteiten. #### 6.1.5 Betrokken actoren in het begrotingsproces Verschillende actoren zijn betrokken bij de opmaak en opvolging van de begroting: * **Federale en regionale administraties:** Bereiden de begroting voor en stellen deze op. * **Federaal Planbureau:** Maakt macro-economische vooruitzichten die de begrotingsramingen beïnvloeden. * **Overlegcomité:** Het "regering der regeringen" stemt beleid af en keurt begrotingsafspraken goed. * **Monitoringcomité (federaal en regionaal):** Volgt de begrotingsevolutie op en stelt rapporten op. * **Hoge Raad van Financiën:** Bestudeert fundamentele budgettaire, financiële en fiscale problemen en stelt hervormingen voor. * **Rekenhof:** Controleert de begroting op waarachtigheid, wettigheid en regulariteit en heeft een adviserende rol. #### 6.1.6 De begrotingskalender Het begrotingsproces kent drie hoofdfasen: de opmaak van de initiële begroting (BO) in het najaar, de begrotingsaanpassing (BA) in het voorjaar, en de afsluiting en opstelling van de algemene rekening (AR) in de zomer van het volgende jaar. #### 6.1.7 De kerndocumenten van de begroting Belangrijke begrotingsdocumenten zijn: * **Middelenbegroting:** Raming van ontvangsten, inclusief fiscale uitgaven. * **Algemene uitgavenbegroting:** Duidt de wettelijke grondslag voor uitgaven aan, met kredieten (VAK en VEK). * **Algemene toelichting:** Verbindt de middelen- en uitgavenbegroting, geeft context, beleidskenmerken en macro-economische inzichten. ### 6.2 De verschillende begrotingssaldi Begrotingssaldi geven inzicht in de financiële gezondheid van een overheid, de noodzaak voor schuldfinanciering en de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. #### 6.2.1 Primaire saldi versus vorderingsaldi * **Primaire saldi:** Ontvangsten minus uitgaven, exclusief rentelasten op de schuld. * **Vorderingsaldi (algemeen saldo, financieringssaldo):** Ontvangsten minus uitgaven, inclusief rentelasten. Dit vertegenwoordigt het financieringstekort of -overschot. #### 6.2.2 Nominale versus structurele saldi * **Nominaal saldo:** De feitelijke ontvangsten en uitgaven, zonder correctie voor conjunctuurinvloeden of eenmalige posten. Het is informatief voor de directe financiële positie, maar minder geschikt voor beleidsevaluatie. * **Structureel saldo:** Het saldo gecorrigeerd voor conjunctuureffecten en eenmalige posten. Dit geeft een beter beeld van de permanente component van de overheidsfinanciën en de structurele inspanningen van de overheid. ##### 6.2.2.1 Conjunctuur gezuiverde saldi Deze saldi worden verkregen door het nominale saldo te corrigeren voor de cyclische component, die de impact van de economische conjunctuur op de ontvangsten en uitgaven weerspiegelt. De meting van de conjunctuur gebeurt via de "output gap" (afwijking van de economische groei t.o.v. het verwachte groeipad) en de semi-elasticiteit van de begroting. #### 6.2.3 ESR-vorderingssaldi Het ESR (Europees Systeem van de Rekeningen) saldo is een geharmoniseerde indicator die, na diverse correcties voor perimeter, rente-uitgaven en onderbenutting, een zo correct mogelijke en actuele weergave geeft van de uitgaven en middelen, noodzakelijk voor internationale vergelijkingen. * **Voorbeeld voor België (geschat):** * Primair saldo: -4,2% van het BBP * Vorderingssaldo (gezamenlijke overheid): -5,8% van het BBP * Conjunctuur gezuiverd saldo: -5% van het BBP * Structureel saldo: -4,9% van het BBP ### 6.3 Begrotingstheorieën en -normen Diverse theorieën en normen sturen de begrotingspolitiek. #### 6.3.1 Courante begrotingstheorieën * **De gouden regel:** Stelt dat de lopende begroting jaarlijks in evenwicht moet zijn, met schuldopbouw enkel toegestaan voor overheidsinvesteringen. Dit principe kan echter procyclisch werken en houdt geen rekening met inflatie-effecten. * **Keynesiaans begrotingsbeleid:** Pleit voor een actieve rol van de overheid in stabilisatiebeleid via deficit spending tijdens recessies en besparingen in hoogconjunctuur. Dit beleid is echter moeilijk te implementeren vanwege de inschatting van conjunctuurfasen en de politieke rigiditeit. * **Cyclisch begrotingsevenwicht:** Streeft naar een begrotingsevenwicht over de volledige conjunctuurcyclus, met anticyclisch beleid binnen de cyclus. Tekorten in laagconjunctuur mogen gecompenseerd worden in expansiefasen. #### 6.3.2 Begrotingsregels Begrotingsregels zijn permanente beperkingen op het begrotingsbeleid, gericht op de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. Goede regels zijn transparant, operationeel, continu toepasbaar en laten voldoende ruimte voor stabilisatiebeleid. * **Verdrag van Maastricht (3%- en 60%-norm):** Beperkte het begrotingstekort tot 3% van het BBP en de schuld tot 60% van het BBP. * **Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** Zowel preventieve als corrigerende luiken, met middellange termijn doelstellingen (MTO) en procedures bij buitensporige tekorten. Het hervormde SGP II en het "Sixpack" verfijnden deze regels, met nadruk op structurele verbeteringen en een snellere aanpak van afwijkingen. * **Verdrag voor stabiliteit, coördinatie en governance in de Economische en Monetaire Unie (begrotingspact):** Versterkte de preventieve normen (MTO, uitgavengroeinorm) en het corrigerende luik, met flexibiliteit voor structurele hervormingen en investeringen. #### 6.3.3 Het verstrengd begrotingstoezicht toegepast op België België heeft, ondanks nooit opgelegde sancties, te maken gehad met een negatief financieringssaldo en het overschrijden van de schuldnorm. Recente Europese aanbevelingen benadrukken het belang van flexibel, maar geleidelijk stopgezette begrotingssteun, gericht op gerichte maatregelen en investeringen, met oog voor het herstel en de houdbaarheid van de begroting. #### 6.3.4 De geplande hervorming van het fiscal compact De hervorming beoogt de aanpak van problemen zoals hoge overheidsschulden, procyclisch begrotingsbeleid, de samenstelling van overheidsfinanciën en het beperkte reactievermogen op economische schokken. De focus ligt op het vergroten van de flexibiliteit en het stimuleren van groei- en investeringsvriendelijker overheidsfinanciën. ### 6.4 De Vlaamse Begroting #### 6.4.1 De rechtsbasis en inhoud van de Vlaamse Begroting De Vlaamse Codex Overheidsfinanciën (VCO) regelt de begrotingsregels, boekhouding, jaarrekening, en het kas-, schuld- en waarborgbeheer van de Vlaamse overheid. De VCO omvat een meerjarenraming, die het beleid voor zes jaar uitzet en de gevolgen van constant beleid en nieuwe beleidsimpulsen specificeert. * **Consolidatieperimeter:** De VCO is van toepassing op entiteiten die ressorteren onder sectorcode 1312 van de ESR-verordening, met verschillende toepassingsgraden afhankelijk van de materialiteitsdrempel. #### 6.4.2 Opbouw van de begroting De Vlaamse begroting bestaat uit: * **Algemene middelenbegroting:** Geeft de raming van de ontvangsten weer. * **Algemene uitgavenbegroting:** Bevat de kredieten (VAK en VEK) die machtiging geven tot uitgaven. * **Algemene toelichting:** Biedt context, verklaart het beleid, en geeft inzicht in de macro-economische condities. De begroting wordt gedetailleerd op verschillende niveaus: beleidsdomeinen, entiteiten, programma's, inhoudelijke structuurelementen (ISE), en begrotingsartikelen. #### 6.4.3 Kredietsoorten * **Vastleggingskrediet (VAK):** Machtiging om contracten aan te gaan. * **Vereffeningskrediet (VEK):** Machtiging om te betalen, met een maximum dat de VAK niet mag overschrijden. #### 6.4.4 Prestatiebegroting De Vlaamse begroting streeft naar een prestatiebegroting door de koppeling van uitgaven aan doelstellingen via ISE en de Beleids- en Begrotingstoelichting (BBT). Dit verhoogt de transparantie en leesbaarheid, en faciliteert de evaluatie van de kosteneffectiviteit van beleid. #### 6.4.5 Timing en aanpassingen De begrotingswerkzaamheden zijn geconcentreerd in het najaar (opmaak ontwerpbegroting) en het voorjaar (opmaak begrotingsaanpassing). Sinds 2021 is de begrotingsaanpassing beperkt tot bijstellingen op basis van actuele parameters, zonder inhoudelijke beleidswijzigingen. #### 6.4.6 Onzekerheden in de begroting De begroting is een raming en is onderhevig aan onzekerheden zoals onverwachte gebeurtenissen, economische schokken, politieke afwegingen en de complexiteit van ESR-correcties. ### 6.5 Begrotingssaldi: een gedetailleerde analyse Dit deel duikt dieper in de diverse begrotingssaldi en hun betekenis. #### 6.5.1 Primaire en algemene saldi De vergelijking tussen ontvangsten en uitgaven, met of zonder rentelasten, definieert respectievelijk de primaire en algemene saldi. Een negatief algemeen saldo wijst op een financieringstekort. #### 6.5.2 Nominale en structurele saldi * **Nominaal saldo:** Het directe resultaat van de begroting, zonder rekening te houden met economische conjunctuur of eenmalige posten. Dit is een indicator van de directe financiële positie. * **Structureel saldo:** Een correctie voor conjunctuurinvloeden en eenmalige posten. Dit geeft een beter beeld van de langetermijnzorg voor de overheidsfinanciën en de impact van beleidsmaatregelen. ##### 6.5.2.1 Conjunctuurcorrectie De conjunctuurcorrectie zuivert het saldo van effecten zoals schommelingen in belastingen en uitkeringen die automatisch meespelen met de economische cyclus. Dit gebeurt door de "output gap" en de semi-elasticiteit van de begroting te analyseren. #### 6.5.3 ESR-saldo Het ESR-saldo (Europees Systeem van de Rekeningen) is de geharmoniseerde indicator die door de Europese Commissie wordt gebruikt voor vergelijkingen tussen lidstaten. Het omvat diverse correcties, waaronder voor de perimeter, rente-uitgaven en onderbenutting, om een zo nauwkeurig mogelijke weergave van de overheidsfinanciën te bekomen. ### 6.6 Begrotingstheorieën en -normen Dit gedeelte onderzoekt de theoretische fundamenten en de normen die de begrotingspolitiek sturen. #### 6.6.1 Courante begrotingstheorieën * **De gouden regel:** Eis dat lopende uitgaven door lopende inkomsten worden gedekt. Dit wordt bekritiseerd omdat het de flexibiliteit voor stabilisatiebeleid beperkt en potentieel procyclisch werkt. * **Keynesiaans beleid:** Benadrukt de rol van de overheid in economische stabilisatie door middel van conjunctureel anticyclisch begrotingsbeleid. De praktische implementatie wordt bemoeilijkt door de complexiteit van conjunctuurvoorspelling en politieke overwegingen. * **Cyclisch begrotingsevenwicht:** Zoekt een middenweg door een evenwicht over de gehele conjunctuurcyclus te ambiëren, terwijl anticyclisch beleid binnen de cyclus wordt toegepast. #### 6.6.2 Begrotingsregels en -normen De noodzaak van begrotingsregulering wordt ingegeven door politieke motieven en de neiging tot structurele tekorten. Begrotingsregels stellen numerieke limieten aan begrotingsaggregaten zoals saldi, uitgaven, ontvangsten en schuld. * **Verdrag van Maastricht:** Legde de bekende 3%-tekort- en 60%-schuldnorm op. * **Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** Implementeerde zowel een preventief (middellange termijn doelstellingen) als een corrigerend (procedure bij buitensporige tekorten) luik. * **Hervormingen van het SGP (SGP II, Sixpack, Begrotingspact):** Verfijnden de regels, met meer aandacht voor structurele saldi, uitgavengroei en flexibiliteit, maar ook met strengere toezichtmechanismen. ### 6.7 De Belgische context: de Begrotingswet en de Staatshervormingen De Belgische begroting wordt beïnvloed door het federale karakter van het land en de opeenvolgende staatshervormingen. #### 6.7.1 De Bijzondere Financieringswet (BFW) De BFW regelt de financiële stromen tussen de federale overheid en de deelstaten (gewesten en gemeenschappen). Oorspronkelijk gebaseerd op behoeften, evolueerde deze naar een systeem van "juste retour" en solidariteitsmechanismen, met toenemende fiscale autonomie voor de gewesten. * **Impact van Staatshervormingen:** Staatshervormingen hebben geleid tot significante verschuivingen van bevoegdheden en middelen naar de deelstaten, wat de complexiteit van de begroting vergroot. * **Gevolgen voor de Federale Staat:** De federale overheid ziet haar financieringsbronnen onder druk komen te staan door toenemende uitgaven, met name door vergrijzing, terwijl de financiële basis verder afkalft door de decentralisatie van ontvangsten. #### 6.7.2 De 6de Staatshervorming Deze hervorming heeft de fiscale autonomie van de gewesten aanzienlijk vergroot, onder andere door de uitbreiding van de opcentiemen op de personenbelasting. Tegelijkertijd is er gestreefd naar meer responsabilivering inzake klimaatdoelstellingen en de kosten van vergrijzing, met aanpassingen aan de solidariteitsmechanismen en de dotaties. * **Knelpunten:** De financiering van Brussel, de solidariteitsval en de verarming van de federale staat blijven belangrijke uitdagingen. #### 6.7.3 Huidige dynamiek De financiering van de gewesten en gemeenschappen is een complexe mix van dotaties (o.a. uit BTW), gedeelde belastingen (o.a. personenbelasting) en eigen regionale belastingen. De toepassing van de "juste retour" en aanpassingen aan de solidariteitsbijdragen beïnvloeden de verdeling van de middelen tussen de regio's. De hervorming van de BFW beoogt een vereenvoudiging, maar de transparantie blijft een aandachtspunt. ### 6.8 Begrotingssaldi: Theorieën en Normen Dit gedeelte biedt een diepere analyse van de theoretische kaders en de normatieve kaders voor begrotingsbeleid. #### 6.8.1 Courante begrotingstheorieën * **De gouden regel:** Dit principe stelt dat de lopende uitgaven jaarlijks in evenwicht moeten zijn met de lopende ontvangsten, waarbij schuldopbouw enkel gerechtvaardigd is voor overheidsinvesteringen. Dit principe wordt echter bekritiseerd voor zijn rigiditeit en potentiële procyclische effecten. * **Keynesiaans begrotingsbeleid:** Benadrukt de rol van de overheid in het actief stabiliseren van de economie door middel van anticyclisch begrotingsbeleid. Dit houdt in dat er tijdens recessies deficit spending kan worden toegepast om de economie te stimuleren, en tijdens hoogconjunctuur besparingen kunnen worden doorgevoerd. De praktische toepassing hiervan wordt echter belemmerd door de moeilijkheid om conjunctuurfasen accuraat in te schatten en de politieke weerstand tegen besparingen. * **Cyclisch begrotingsevenwicht:** Dit model beoogt een evenwicht van de begroting over de gehele conjunctuurcyclus, met ruimte voor anticyclisch beleid binnen de cyclus. Tekorten in periodes van laagconjunctuur zouden gecompenseerd moeten worden door overschotten in periodes van hoogconjunctuur. #### 6.8.2 Begrotingsregels en -normen Begrotingsregels worden ingevoerd om de houdbaarheid van de overheidsfinanciën te garanderen en excessieve schuldopbouw te voorkomen. Ze leggen numerieke limieten vast voor begrotingsaggregaten zoals het tekort, de schuld, uitgaven en ontvangsten. * **Verdrag van Maastricht:** Legde de bekende normen van een begrotingstekort van maximaal 3% van het BBP en een overheidsschuld van maximaal 60% van het BBP op. * **Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** Dit pact verfijnde de regels door middel van een preventief luik (middellange termijn doelstellingen, MTO) en een corrigerend luik (procedure bij buitensporige tekorten). De hervormingen van het SGP (SGP II, Sixpack, Begrotingspact) hebben de nadruk verlegd naar structurele saldi, uitgavengroei, en versterkte het toezichtmechanisme. #### 6.8.3 Het verstrengd begrotingstoezicht toegepast op België Ondanks de opgestelde regels heeft België, met name na de financiële crisis, te maken gehad met aanhoudende begrotingstekorten en een stijgende overheidsschuld. De Europese Commissie evalueert periodiek de naleving van deze regels en geeft aanbevelingen voor begrotingsbeleid, met een focus op flexibiliteit, gerichte maatregelen, en het vermijden van een te abrupte stopzetting van steunmaatregelen. #### 6.8.4 De geplande hervorming van het fiscal compact De geplande hervormingen van het fiscal compact zijn gericht op het aanpakken van structurele problemen zoals hoge overheidsschulden, procyclisch begrotingsbeleid en de noodzaak om de overheidsfinanciën meer groei- en investeringsvriendelijk te maken. ### 6.9 De publieke schuld en de houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit gedeelte analyseert de omvang, determinanten en effecten van de publieke schuld. #### 6.9.1 Facts en figures met betrekking tot de overheidsschuld België kent een aanzienlijke publieke schuld, grotendeels federaal van aard, maar met een groeiend aandeel van de deelstaten. De schuld wordt beheerd op basis van looptijd, valuta, rentevoeten en door middel van directe, indirecte en gewaarborgde schuld. #### 6.9.2 Determinanten van de publieke schuld De omvang van de publieke schuld wordt bepaald door: * **(Primair) saldo:** De balans tussen ontvangsten en uitgaven. * **Rentetarieven:** Hogere rentelasten verhogen de schuld. * **Endogene schulddynamiek:** De schuld kan vanzelf stijgen bij een negatief primair saldo dat groter is dan het saldo dat nodig is om de schuldgraad stabiel te houden. * **Stock-flow adjustments:** Exogene factoren zoals beleggingen, afgeleide financiële producten, en cashbeheer. #### 6.9.3 Effecten van de schuld op de economische groei Een hoge publieke schuld kan negatieve effecten hebben op de economische groei door: * **Crowding out:** Overheidsleningen kunnen de rente opdrijven, waardoor lenen voor bedrijven en particulieren duurder wordt. * **Rentespiraal:** Twijfel over de houdbaarheid van de schuld kan leiden tot hogere rentelasten. * **Koekoekseffect:** Burgers kunnen meer gaan sparen in anticipatie op toekomstige belastingverhogingen, wat consumptie en investeringen drukt. * **Gevaar voor export van negatieve effecten:** In een monetaire unie kunnen negatieve begrotingsonbalansen van het ene land de andere landen beïnvloeden. #### 6.9.4 Houdbaarheid van de overheidsfinanciën De houdbaarheid van de overheidsfinanciën wordt beoordeeld aan de hand van schuldnormen, ratingbeoordelingen en de netto-actiefpositie. De Vlaamse overheid hanteert specifieke normen voor de geconsolideerde schuld en de netto-actiefpositie om haar financiële stabiliteit te waarborgen. * * * # Publieke schuld en houdbaarheid van overheidsfinanciën Gezien het grote aantal verzoeken en de complexiteit van de vraag, zal ik een gedetailleerd overzicht maken van de publieke schuld en de houdbaarheid van de overheidsfinanciën, gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 7 Publieke schuld en houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit deel onderzoekt de omvang van de publieke schuld, de determinanten ervan en de effecten op de economische groei. ### 7.1 De omvang van de publieke schuld Eind 2021 bedroeg de publieke schuld van de lidstaat België 452,5 miljard euro, wat overeenkomt met 108,9% van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit cijfer is grotendeels te verklaren door de voorbereiding en toetreding tot de eurozone, en de genomen maatregelen in het kader van het Europees begrotingstoezicht. Meer dan 80% van deze schuld is federaal, 15% is afkomstig van de regio's, en 5% is toe te schrijven aan de lokale besturen. De Vlaamse overheidsschuld kan worden onderverdeeld in directe en indirecte schuld. De directe schuld dient ter dekking van het negatief financieringssaldo en omvat ook overgenomen schuld via decreet, en leningen door de Vlaamse Overheid voor geconsolideerde entiteiten. De Vlaamse overheidsschuld zal naar verwachting verder toenemen als gevolg van de ESR-regelgeving van 2010. Eind 2020 bedroeg deze schuld bijna 14 miljard euro. De indirecte schuld omvat schulden van andere rechtspersonen waarvoor de Vlaamse overheid garant staat. ### 7.2 Determinanten van de publieke schuld De determinanten van de publieke schuld omvatten: * **Het (primair) saldo:** Dit is het verschil tussen ontvangsten en uitgaven, exclusief rente-uitgaven. Indien het primair tekort groter is dan het primair saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden, stijgt de schuld. * **De rente-tarieven:** Hoge rentelasten kunnen leiden tot een rente-spiraal, waarbij de schuldgraad verder stijgt. * **De endogene schulddynamiek:** De schuld stijgt vanzelf indien het primair tekort groter is dan het primair saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden. Dit vereist specifieke correcties op het primair saldo, afhankelijk van de groeivoet van het BBP (g), de impliciete rentevoet (r) en de initiële schuldpositie (D/GDP). * **Stock-flow adjustments:** Exogene factoren zoals netto-deelnemingen, effecten van financiële producten, en verschillen tussen kas- en transactiebasis dragen bij aan de schuld. ### 7.3 Effecten van de schuld op de economische groei De overheidsschuld kan diverse effecten hebben op de economische groei: * **Financiering van productieve overheidsuitgaven:** Schuld kan productieve investeringen ondersteunen, wat een positieve impact kan hebben op de economische groei. * **Druk op toekomstige generaties:** Hoge schulden kunnen leiden tot hogere toekomstige belastingen, wat de consumptie en investeringen kan remmen. * **Rente-spiraal:** Twijfel over de houdbaarheid van de schuld kan leiden tot hogere rentevoeten, wat de aflossing en rentebetalingen bemoeilijkt. * **Crowding-out:** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door een stijging van de rentetarieven, wat een rem zet op investeringen. * **Koekoekseffect:** Hogere rentelasten kunnen andere overheidsuitgaven verdringen. * **Ricaridiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen anticiperen op hogere toekomstige belastingen door meer te sparen, wat de consumptie afremt. * **Competitiviteit:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de competitiviteit van een land aantasten. De schadelijke effecten van een hoge overheidsschuld worden in de academische literatuur vaak gelinkt aan schuldgraden van 90% tot 100% van het BBP, hoewel er sprake is van causaliteitsproblemen en de relatie niet lineair of stabiel is voor alle landen. ### 7.4 De houdbaarheid van de overheidsfinanciën De houdbaarheid van de overheidsfinanciën verwijst naar de mate waarin de overheid in staat is haar financiële verplichtingen op middellange en lange termijn na te komen zonder onaanvaardbare fiscale aanpassingen. #### 7.4.1 De Vlaamse schuldnorm De Vlaamse schuldnorm kent twee hoofdelementen: 1. **Behoud van een gunstige rating:** Dit vereist dat de geconsolideerde schuld beperkt blijft tot maximaal 65% van de lopende ontvangsten. Eind 2021 bedroeg de geconsolideerde schuld van Vlaanderen 62,54% van de lopende ontvangsten. 2. **Behoud van een positieve netto-actiefpositie:** Dit houdt in dat de totale waarde aan verkoopbare activa groter moet zijn dan de geconsolideerde schuld. Eind 2020 bedroeg het netto-actief van Vlaanderen een negatief bedrag van 2,3 miljard euro. De Vlaamse overheidsschuld omvat de directe en indirecte schuld, inclusief gewaarborgde schuld. De geconsolideerde bruto-schuld is de ruimste definitie en is van belang voor het Europees begrotingstoezicht. #### 7.4.2 Het verband tussen overheidsuitgaven en economische groei De relatie tussen de omvang van de overheid en economische groei is niet lineair, zoals geïllustreerd door de U-vormige "Armey curve". In eerste instantie kunnen toenemende overheidsuitgaven de economische groei stimuleren, maar op een bepaald "tipping point" (geïdentificeerd rond 24,31% van het BBP) zal verdere groei van publieke uitgaven leiden tot een reductie van de economische groei. ### 7.5 De Europese begrotingsregels en -normen De Europese Unie hanteert diverse begrotingsregels en -normen om de houdbaarheid van de overheidsfinanciën van de lidstaten te waarborgen. * **Het Verdrag van Maastricht (1992):** Legde de 3%-norm voor het begrotingstekort en de 60%-norm voor de overheidsschuld vast. * **Het Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** * **SGP I (1998):** Introduceerde een preventief luik met middellange termijndoelstellingen voor begrotingsevenwicht, en een corrigerend luik met sancties bij het overschrijden van de 3%-norm. * **SGP II (2005):** Herzag het preventieve luik met meer specifieke middellange termijndoelstellingen (MTO's) afhankelijk van de schuldratio en potentiële groei, en voerde een strengere procedure voor buitensporige tekorten in. * **Het Sixpack (2010) en Twopack (2011):** Versterkten het begrotingstoezicht met nieuwe regels, een gemeenschappelijke begrotingskalender, en verhoogd toezicht voor eurolanden met financiële problemen. * **Verdrag voor Stabiliteit, Coördinatie en Governance (2012) - Begrotingspact:** Legde de nadruk op specifieke MTO's, een uitgavengroeinorm, en een snellere procedure voor correctieve maatregelen. #### 7.5.1 De uitgavengroeinorm De groei van de overheidsuitgaven mag de groei van het potentiële BBP op middellange termijn niet overschrijden. Deze norm houdt geen rekening met rentelasten, de conjuncturele component van werkloosheidsuitgaven, of EU-fondsen. De uitgavengroeinorm is bedoeld om de overheidsuitgaven beter beheersbaar te maken. #### 7.5.2 De procedure van buitensporige tekorten (EDP) Wanneer een lidstaat de 3%-tekortnorm of de 60%-schuldnorm overschrijdt, kan de Europese Commissie een procedure van buitensporige tekorten starten, die kan leiden tot sancties. België heeft in het verleden onder deze procedure gestaan, maar heeft nooit een boete moeten betalen. #### 7.5.3 Het verstrengd begrotingstoezicht toegepast op België Sinds 2009 kent België een aanhoudend negatief financieringssaldo, voornamelijk bij de federale overheid, maar ook de tekorten van de regio's waren hoog. Ondanks de implementatie van Europese regels, blijven de begrotingsdoelstellingen een uitdaging. De Europese Commissie schat de tekorten voor België hoger in dan de Belgische autoriteiten, wat leidt tot extra maatregelen en onderzoeken. ### 7.6 De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geconfronteerd met uitdagingen, waaronder hoge overheidsschulden, een neiging tot procyclisch begrotingsbeleid, en de impact van vergrijzing. #### 7.6.1 De Vlaamse schuldnorm en houdbaarheid De Vlaamse overheid streeft naar het behoud van een gunstige rating en een positieve netto-actiefpositie. De schuld moet beperkt blijven tot 65% van de lopende ontvangsten, en de waarde van verkoopbare activa moet de geconsolideerde schuld overtreffen. Recente studies tonen aan dat de schuldgraad in de EU-lidstaten, inclusief België, aanzienlijk is, wat de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op lange termijn bemoeilijkt. De hoge overheidsschuld kan leiden tot hogere rentelasten, wat de begrotingsruimte beperkt en de economische groei kan schaden. #### 7.6.2 De 'solidariteitsval' De 'solidariteitsval' beschrijft een mechanisme waarbij regio's die economische vooruitgang boeken en meer fiscale middelen genereren, via het solidariteitsmechanisme een afname van federale tussenkomsten ervaren. Dit kan ontmoedigend werken voor economische hervormingen en groei, aangezien de voordelen van economische groei deels teniet worden gedaan door een vermindering van de federale solidariteit. Dit effect kan echter worden verholpen door aanpassingen in de verdeling van basisdotaties of door de solidariteit te verzwakken. #### 7.6.3 De verarming van de federale staat Door de decentralisatie van bevoegdheden en de overdracht van middelen aan de deelstaten, staat de federale overheid voor groeiende uitdagingen, met name op het gebied van vergrijzing en pensioenkosten. Dit, gecombineerd met de gevoeligheid van federale ontvangsten voor conjuncturele schommelingen, leidt tot een verticale imbalance waarbij de federale overheid steeds meer financiële lasten draagt. #### 7.6.4 De fiscale kloof De fiscale kloof verwijst naar de beperkte fiscale autonomie van de deelstaten, waardoor zij minder mogelijkheden hebben om hun beleid in te vullen op basis van de voorkeuren van hun bevolking en eigen beleidsnoden. Hoewel de fiscale autonomie van de gewesten is toegenomen door de recente staatshervormingen, blijven er uitdagingen bestaan op het gebied van de verdeling van fiscale bevoegdheden en de controle over belastingbases. De overheidsfinanciën in België, en met name de publieke schuld en de houdbaarheid ervan, zijn complexe materies die beïnvloed worden door nationale en Europese regels, institutionele hervormingen en economische factoren. Het streven naar een evenwichtige begroting, beheersing van de schuld en het bevorderen van duurzame economische groei blijven centrale uitdagingen voor de overheid. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Publieke financiën | Het studieobject van de publieke financiën, dat zich richt op de economische aspecten van overheidsinterventie in de economie, inclusief belastingen, overheidsuitgaven en de impact daarvan op welvaart en welvaartsverdeling. | | Welvaart | Een indicator die de mate van materiële welstand en algemeen welzijn binnen een samenleving weergeeft. Het BBP wordt vaak als proxy gebruikt, maar houdt geen rekening met factoren als inkomensverdeling, milieuvervuiling en vrije tijd. | | BBP (Bruto Binnenlands Product) | De totale marktwaarde van alle goederen en diensten die in een land in één jaar zijn geproduceerd. Hoewel het vaak als welvaartsindicator wordt gebruikt, heeft het beperkingen omdat het geen rekening houdt met externe effecten, inkomensverdeling of niet-gemarkte activiteiten. | | Pareto-efficiëntie | Een toestand waarin de welvaart van één individu niet kan worden verhoogd zonder die van een ander individu te verminderen. Dit concept is fundamenteel in de welvaartseconomie en geeft een theoretisch optimum aan voor welvaartsverdeling. | | Sociale welvaartsfunctie | Een theoretisch concept dat verschillende combinaties van individuele welvaart weergeeft die eenzelfde niveau van maatschappelijke welvaart opleveren. Net als indifferentiecurven in de micro-economie, geven ze de voorkeuren van de samenleving weer. | | Eerste welvaartstheorema | Stelt dat onder bepaalde voorwaarden van perfecte concurrentie, de vrije marktwerking automatisch leidt tot Pareto-efficiëntie, wat de maximale welvaart creëert. Dit impliceert dat de overheid in een ideale marktsituatie overbodig zou zijn voor welvaartscreatie. | | Marktfalen | Situaties waarin de vrije markt niet efficiënt functioneert, waardoor overheidsinterventie gerechtvaardigd kan zijn. Voorbeelden zijn informatie-asymmetrie, externe effecten en de aanwezigheid van publieke goederen. | | Publieke goederen | Goederen die worden gekenmerkt door niet-rivaliteit in consumptie en niet-uitsluitbaarheid. Dit betekent dat de consumptie door de ene persoon de consumptie door een ander niet belemmert, en dat het onmogelijk is om consumenten zonder betaling uit te sluiten. | | Allocatieve efficiëntie | Een toestand waarin de relatieve waardering van verschillende goederen, zoals weerspiegeld in marktprijzen, producten aanzet om precies die mix van goederen te produceren die consumenten wensen. | | Productieve efficiëntie | Een situatie waarin goederen en diensten worden geproduceerd tegen de laagst mogelijke kosten, zonder verspilling van middelen. | | Tweede welvaartstheorema | Stelt dat, hoewel de markt efficiënt kan zijn in welvaartscreatie, de overheid een belangrijke rol kan spelen in het nivelleren van de startposities van individuen om een eerlijkere welvaartsverdeling te bereiken. | | Primaire inkomensverdeling | De spreiding van inkomens die voortvloeien uit de beschikbaarheid van productiefactoren zoals arbeid en kapitaal. Dit wordt beïnvloed door factoren als talent, sociaal milieu en gezondheid. | | Secundaire inkomensverdeling | De inkomensverdeling na overheidsinterventie via sociale uitkeringen, gratis goederen en diensten, consumentenbescherming en belastingen. Dit is de netto-inkomensverdeling die burgers daadwerkelijk ontvangen. | | Lorenzcurve | Een grafische weergave die de inkomensverdeling visualiseert door de cumulatieve aandelen van de bevolking op de horizontale as te zetten tegenover de cumulatieve aandelen van de inkomens op de verticale as. Hoe verder de curve van de diagonaal afwijkt, hoe ongelijker de inkomens verdeeld zijn. | | Gini-coëfficiënt | Een numerieke maatstaf die de mate van inkomensongelijkheid weergeeft, nauw verbonden met de Lorenzcurve. Een waarde van 0 staat voor perfecte gelijkheid, terwijl 1 totale ongelijkheid vertegenwoordigt. | | Tax wedge (Belastingwig) | Het verschil tussen de totale kosten die een werkgever maakt voor een werknemer en het netto-inkomen dat de werknemer uiteindelijk ontvangt. Dit omvat belastingen en sociale bijdragen die aan de arbeid verbonden zijn. | | Deadweight loss (Welvaartsverlies) | Het economische welvaartsverlies dat optreedt als gevolg van belastingen of subsidies, waarbij de markt niet meer optimaal functioneert en er een inefficiëntie ontstaat. Dit kan leiden tot een vermindering van consumptie, productie of arbeidsinzet. | | Fiscal federalism | Het principe van decentralisatie van fiscale bevoegdheden, waarbij subcentrale overheden (zoals gewesten en gemeenten) autonomie krijgen over zowel inkomsten als uitgaven. | | Verticale fiscale balans/imbalance | Het verschil tussen het aandeel van subnationale overheden in de belastingontvangsten en hun aandeel in de overheidsuitgaven. Een grote verticale kloof duidt op een aanzienlijke afhankelijkheid van hogere overheden voor financiering. | | Dotaties (Grants) | Financiële overdrachten van een hogere overheid naar lagere overheden, bedoeld om horizontale of verticale onevenwichtigheden te egaliseren, beleidsdoelstellingen te stimuleren of allocatieve efficiëntie te bevorderen. | | Flypaper-effect | Een concept uit de overheidsfinanciën dat stelt dat subsidies aan gemeenten het niveau van lokale overheidsuitgaven meer verhogen dan een gelijkwaardige stijging van het lokaal inkomen, omdat de subsidies direct besteed worden. | | Begroting | Een raming van de verwachte ontvangsten en uitgaven van een overheid voor een bepaalde periode, die fungeert als machtigingsakte voor het doen van uitgaven en het innen van ontvangsten, en als beleidsinstrument. | | Automatische stabilisatoren | Automatische overheidsregelingen die de economische conjunctuur stabiliseren, zoals werkloosheidsuitkeringen en de progressieve personenbelasting, die in tijden van recessie de koopkracht ondersteunen en in tijden van hoogconjunctuur de economie afremmen. | | Discretionair begrotingsbeleid | Aanvullende overheidsmaatregelen, bovenop de automatische stabilisatoren, om de economie te beïnvloeden, bijvoorbeeld door het stimuleren van de vraag tijdens een recessie. | | ESR (European System of Accounts) | Een Europees systeem voor de nationale rekeningen dat de economische classificatie van overheidsuitgaven en -ontvangsten bepaalt, om vergelijkbaarheid tussen lidstaten te garanderen. | | Primaire saldo | Het begrotingssaldo berekend zonder rekening te houden met rentebetalingen op de overheidsschuld. Dit geeft een beeld van de operationele financiële gezondheid van een overheid. | | Vorderingensaldo (Financieringssaldo) | Het verschil tussen de totale overheidsontvangsten en -uitgaven, inclusief rentebetalingen. Dit saldo bepaalt de nettobehoefte aan financiering van de overheid. | | Structureel saldo | Het begrotingssaldo dat gecorrigeerd is voor conjuncturele effecten en eenmalige posten, om de werkelijke inspanning van de overheid op middellange en lange termijn te beoordelen. | | Stabiliteits- en Groeipact (SGP) | Een reeks Europese regels die bedoeld zijn om de begrotingsdisciplines van de lidstaten te waarborgen en macro-economische onevenwichtigheden te voorkomen, met normen voor begrotingstekorten en overheidsschuld. | | Begrotingsregel | Een permanente beperking op het begrotingsbeleid, vastgelegd in numerieke doelstellingen of limieten voor sleutelindicatoren van de overheidsfinanciën, zoals het begrotingssaldo en de overheidsschuld. | | Publieke schuld | De totale financiële verplichtingen van de overheid, inclusief leningen, obligaties en andere financiële instrumenten, die nodig zijn om begrotingstekorten te financieren. | | Houdbaarheid van overheidsfinanciën | Het vermogen van een overheid om haar financiële verplichtingen op middellange en lange termijn na te komen zonder de economische stabiliteit of toekomstige generaties significant te belasten. | | Crowding out | Het fenomeen waarbij een verhoogde overheidsfinancieringsbehoefte leidt tot hogere rentetarieven, wat de investeringen van particulieren en bedrijven ontmoedigt en de economische groei kan remmen. | | Gouden regel (begrotings) | Een begrotingsregel die stelt dat lopende uitgaven gedekt moeten worden door lopende ontvangsten, terwijl schuldopbouw enkel toegelaten is voor overheidsinvesteringen. | | Keynesiaans begrotingsbeleid | Een economische theorie die de overheid aanmoedigt om actief de conjunctuur te stabiliseren door middel van anticyclisch beleid, waarbij tekorten worden toegestaan in laagconjunctuur om de economie te stimuleren. | | Overheidsschuldnorm | Specifieke limieten voor de omvang van de overheidsschuld, zoals de 60%-norm van het Verdrag van Maastricht, die de schuld als percentage van het BBP beperkt. | | Begrotingskalender | Het tijdspad en de fasen van het begrotingsproces, inclusief de opmaak van de initiële begroting, de begrotingsaanpassing en de afsluiting van de begroting met de opstelling van de algemene rekening. | | Prestatiebegroting | Een begrotingsmethodologie die uitgaven koppelt aan specifieke prestatie-indicatoren (KPI's) en beleidsdoelstellingen, om de kosteneffectiviteit van overheidsbeleid te evalueren. | | Vlaamse Codex Overheidsfinanciën (VCO) | Een wet die alle decreten met betrekking tot de Vlaamse overheidsfinanciën bundelt, met als doel transparantie en coördinatie te bieden op het gebied van begroting, boekhouding en schuldbeheer. | | Materialiteitsdrempel | Een financiële grens die bepaalt welke entiteiten voldoende impact hebben op de overheidsfinanciën om volledig in de consolidatie te worden opgenomen; kleinere entiteiten worden uit efficiëntieredenen uitgesloten. | | Meerjarenraming | Een begrotingsinstrument dat de financiële vooruitzichten van de overheid voor een periode van zes jaar schetst, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen de prognoses bij constant beleid en de budgettaire gevolgen van nieuw beleid. | | Beleids- en begrotingstoelichting (BBT) | Een document dat de koppeling legt tussen de begroting en de beleidsdoelstellingen, met als doel de transparantie en leesbaarheid van de begroting te vergroten. | | Inhoudelijk structuurelement (ISE) | Een gestructureerd element binnen de begroting dat een gedetailleerder inzicht biedt in de begrotingsverrichtingen en een stap is in de richting van een prestatiebegroting. | | Vastleggingskrediet (VAK) | Een budgettaire machtiging om contracten aan te gaan en verbintenissen aan te gaan voor toekomstige uitgaven. Dit wordt ook wel een beleidskrediet genoemd. | | Vereffeningskrediet (VEK) | Een budgettaire machtiging om daadwerkelijk betalingen te verrichten binnen het begrotingsjaar, voortvloeiend uit reeds vastgestelde verbintenissen. Dit wordt ook wel een betaalkrediet genoemd. | | Begrotingsfonds | Een speciaal fonds waar niet-aangewende kredieten op het einde van het begrotingsjaar kunnen worden overgedragen naar een volgend begrotingsjaar, wat afwijkt van het algemene beginsel van annualiteit. | | Versterking van de rol van het parlement | Een politieke hervorming die gericht is op het vergroten van de invloed en controle van het parlement op de begrotingsopmaak en -uitvoering. | | Responsabilisering | Het proces waarbij overheden, met name deelstaten, verantwoordelijkheid krijgen voor hun begrotingsbeheer en beleidskeuzes, vaak gekoppeld aan meer fiscale autonomie. | | Juste retour | Een principe dat stelt dat de ontvangsten uit belastingen die in een bepaald gewest gegenereerd worden, grotendeels ook aan dat gewest moeten worden toegewezen, wat leidt tot een verdeling van middelen gebaseerd op fiscale capaciteit. | | Solidariteitsbijdrage | Een mechanisme dat voorziet in financiële compensatie voor regio's met een lagere fiscale draagkracht, om horizontale onevenwichtigheden te verminderen en gelijke beleidskansen te creëren. | | Negatieve term | Een correctiemechanisme in de financieringswetten dat ervoor zorgt dat de federale overheid niet verarmt bij de overdracht van middelen naar de deelstaten. Deelstaten moeten een deel van de minderinkomsten compenseren. | | Elasticiteitsbonus | Het voordeel dat de federale overheid behaalt wanneer de groei van de belastinginkomsten hoger is dan de groei van het BBP, omdat de dotaties aan de regio's enkel meestijgen met de economische groei. | | Fiscale autonomie | De mate waarin subnationale overheden zelfstandig beslissingen kunnen nemen over de grondslagen en tarieven van belastingen die ze innen, of over de discretionaire besteding van hun middelen. | | Belastingconcurrentie | Situaties waarin overheden de belastingtarieven verlagen om bedrijven en kapitaal aan te trekken, wat kan leiden tot een race naar de bodem en een erosie van de belastinginkomsten. | | Samenwerkingsfederalisme | Een vorm van federalisme waarbij bevoegdheden gedeeld worden tussen het federale niveau en de deelstaten, wat vereist dat er nauw samengewerkt wordt om beleid te voeren. | | Belastbare basis | Het deel van een inkomen, vermogen of transactie dat onderworpen is aan belasting. | | Tarief | Het percentage of bedrag dat als belasting wordt geheven op de belastbare basis. | | Belastingaftrek | Een bedrag dat van de belastbare inkomsten mag worden afgetrokken, waardoor de te belasten grondslag vermindert. | | Belastingvermindering | Een bedrag dat direct van de te betalen belasting mag worden afgetrokken, waardoor de uiteindelijke belastingdruk daalt. | | Belastingkrediet | Een fiscale tegemoetkoming die ook kan worden genoten indien men geen belastingen betaalt, wat het een meer herverdelend karakter geeft. | | Monetaire Unie | Een economische unie waarbij meerdere landen een gemeenschappelijke munt hanteren en een gecoördineerd economisch en monetair beleid voeren. | | Begrotingsdiscipline | Het beleid en de regels die overheden hanteren om een evenwichtige begroting te handhaven en overmatige tekorten en schulden te voorkomen. | | Verdrag van Maastricht | Een Europees verdrag dat de basis legde voor de Economische en Monetaire Unie, met daarin de beroemde 3%-norm voor het begrotingstekort en de 60%-norm voor de overheidsschuld. | | Stabiliteits- en Groeipact (SGP) | Europese wetgeving die de begrotingsdiscipline van de lidstaten reguleert, met preventieve en corrigerende luiken om macro-economische onevenwichtigheden te voorkomen. | | Procedure van buitensporige tekorten (EDP) | Een procedure binnen het Stabiliteits- en Groeipact die wordt gestart wanneer een lidstaat de begrotingsnormen overschrijdt, met mogelijke sancties tot gevolg. | | Structureel saldo | Het begrotingssaldo gecorrigeerd voor conjuncturele effecten, wat een beter beeld geeft van de onderliggende begrotingspositie van een land. | | Conjunctuur | De schommelingen in de economische activiteit, gekenmerkt door periodes van groei (hoogconjunctuur) en krimp (laagconjunctuur). | | Output gap | Het verschil tussen de werkelijke economische groei en de verwachte potentiele groei, wat een indicatie geeft van de conjuncturele toestand van een economie. | | Productiefunctiebenadering | Een methode om de economische groei te analyseren door de output te zien als een product van arbeid, kapitaal en totale factorproductiviteit, die vervolgens worden ingebracht in een Cobb-Douglas productiefunctie om het potentiële BBP te ramen. | | DGSE-modellen | Dynamische structurele groeimodellen die micro-data gebruiken om de potentiële groei te berekenen en rekening houden met structurele schokken. | | ESR-vorderingssaldo | Een door de Europese Commissie gehanteerde indicator voor het begrotingssaldo, die gecorrigeerd is voor verschillende elementen om de vergelijkbaarheid tussen lidstaten te garanderen. | | Consolidatieperimeter | De afbakening van de overheidsentiteiten die in de begroting worden opgenomen, om dubbeltellingen te vermijden en een coherent financieel overzicht te creëren. | | Jaarrekening | Een financieel overzicht van de ontvangsten en uitgaven van een overheid gedurende een begrotingsjaar, dat na afloop wordt opgesteld en gecontroleerd. | | Rekenhof | Een onafhankelijke instelling die de overheidsfinanciën controleert en adviseert over begrotingszaken, met als doel de efficiëntie, wettigheid en regelmatigheid van het overheidsoptreden te waarborgen. | | Overlegcomité | Een orgaan dat de federale en regionale regeringen samenbrengt om beleid af te stemmen, conflicten te voorkomen en begrotingsafspraken te maken. | | Monitoringcomité | Een commissie die de begrotingsontwikkeling opvolgt en rapporten opstelt om het parlement en de regering te informeren over de financiële toestand en de naleving van de begrotingsdoelstellingen. | | Hoge Raad van Financiën | Een adviesorgaan dat fundamentele budgettaire, financiële en fiscale problemen bestudeert en hervormingen voorstelt, met als doel de houdbaarheid van de overheidsfinanciën te verzekeren. | | Begrotingsruiter | Een uitzondering op het beginsel van annualiteit van de begroting, die het mogelijk maakt om niet-gebruikte kredieten over te dragen naar een volgend begrotingsjaar voor specifieke projecten of fondsen. | | Kasbasis | Een boekhoudkundige basis waarbij ontvangsten en uitgaven worden geboekt op het moment van de feitelijke kasstroom, dus wanneer geld daadwerkelijk binnenkomt of buiten gaat. | | Transactiebasis | Een boekhoudkundige basis waarbij ontvangsten en uitgaven worden geboekt op het moment dat er een juridisch vastgesteld recht of een verplichting ontstaat, ongeacht de feitelijke kasstroom. | | Economische groei | De toename van de productie van goederen en diensten in een economie over een bepaalde periode, meestal gemeten als de procentuele verandering van het BBP. | | Inflatie | De algemene stijging van het prijspeil van goederen en diensten in een economie over een bepaalde periode, resulterend in een daling van de koopkracht van geld. | | Staatschuld | Het totale bedrag aan financiële verplichtingen dat een overheid heeft opgebouwd door leningen en andere vormen van financiering. | | Rentelasten | De kosten die een overheid maakt voor het betalen van rente op haar uitstaande schuld. | | Financieringssaldo | Het verschil tussen de totale overheidsontvangsten en de totale overheidsuitgaven, inclusief rentebetalingen. Dit geeft de nettobehoefte aan externe financiering aan. | | Semi-elasticiteit | Een economische term die aangeeft hoe een begrotingssaldo (als percentage van het BBP) verandert wanneer het BBP wijzigt. Dit is een cruciale factor bij het berekenen van conjunctuurgezuiverde saldi. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. |

# Economische problematiek en beleid wereldwijd Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over "Economische problematiek en beleid wereldwijd", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Economische problematiek en beleid wereldwijd Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijkste economische uitdagingen en beleidsreacties op wereldschaal, met specifieke aandacht voor de financiële crisis van 2008-2009 en de impact van de pandemie van 2020. ### 1.1 De financiële crisis van 2008-2009 Tussen 2000 en 2007 kende de wereldeconomie een periode van economische groei. In 2007 stortte echter de Amerikaanse huizenmarkt in, wat leidde tot een grootschalige financiële crisis. Dit resulteerde in een sterke economische recessie, met kelderende aandelenprijzen. Vanaf het derde kwartaal van 2008 werd negatieve outputgroei in de VS geregistreerd, die aanhield tot eind 2009. Door internationale handel en financiële verwevenheid verspreidde de crisis zich wereldwijd. Europese banken hadden investeringen in Amerikaanse hypotheekleningen, wat leidde tot een stokkende internationale handel en het instorten van huizenmarkten in Europa. Dit toonde aan dat de financiële crisis snel overging in een reële economische crisis. De crash van de huizenmarkt, lage aandelenprijzen en een gebrek aan vertrouwen leidden tot een ineenstorting van de vraag naar goederen en diensten, gedreven door vermogensverlies. Beleidsmakers reageerden met fiscaal/budgettair beleid en monetair beleid om de recessie te bestrijden en de vraag te stimuleren. Er werd ook financieel beleid ingezet om banken te redden. Overheden pasten expansief fiscaal beleid toe door publieke uitgaven te verhogen om de daling van private bestedingen op te vangen. Dit resulteerde in grotere begrotingstekorten. In de VS steeg het tekort van 2,7% van het BBP in 2007 tot 12,7% in 2009, wat leidde tot een sterke toename van de overheidsschuld in ontwikkelde landen. Monetair beleid werd gekenmerkt door lage rentetarieven om de vraag naar leningen te stimuleren, maar dit liep tegen een liquiditeitsval aan waarbij de rente nul werd. ### 1.2 De pandemie van 2020 en recente ontwikkelingen De uitbraak van een virus in december 2019 en de daaropvolgende lockdowns vanaf maart 2020 veroorzaakten een wereldwijde crisis die exogeen en onverwacht was, in tegenstelling tot de crisis van 2008-2009 die voortkwam uit economische onevenwichtigheden. De pandemie leidde tot een zware wereldwijde recessie, met name door het sluiten van bedrijven waar telewerken niet mogelijk was, wat aanbodtekorten veroorzaakte. Eind 2021 en 2022 kende de economie een herstel, sneller dan verwacht. De recessie als gevolg van corona bleef relatief beperkt. In 2022 werden de gevolgen van aanbodtekorten (energie, goederen, arbeidsmarkt) en een ongekende piek in inflatie (mede door de oorlog in Oekraïne) zichtbaar. Dit leidde tot stijgende rentetarieven en de vrees voor een loon-prijsspiraal. Tegen 2024 was de inflatie gedaald naar een redelijk normaal niveau, waardoor de rente kon dalen en de groei kon versnellen. Echter, internationale geopolitieke spanningen en onzekerheden blijven een factor. ### 1.3 Grote economieën in perspectief #### 1.3.1 De Verenigde Staten De Amerikaanse economie is de grootste ter wereld, met een output van ongeveer 17,4 biljoen dollars in 2014 (23% van de mondiale output). De levensstandaard en output per capita zijn hoog. In 2015 waren de effecten van de crisis van 2008-2009 nauwelijks meer voelbaar. De Federal Funds Rate, gecontroleerd door de Federal Reserve (FED), daalde van 5,2% in juli 2007 naar 0% in december 2008. Dit lage renteniveau kan leiden tot excessieve risico's bij investeerders. In 2021-2022 stegen de rentetarieven, deels als reactie op inflatie die niet enkel vraaggestuurd was, maar ook aanbodgestuurd. Tegen 2024 daalden zowel de rentetarieven als de inflatie. #### 1.3.2 De Eurozone In 1999 werd de eurozone opgericht met de introductie van de euro als munt. In tegenstelling tot de VS, kampte Europa in 2015 nog met de nasleep van de crisis van 2008-2009, met quasi-nul outputgroei tussen 2010 en 2014. Voordelen van de euro omvatten economische voordelen door het wegvallen van wisselkoersrisico's en een versterkte positie als mondiale economische speler. Nadelen zijn onder meer het verlies van de wisselkoers als aanpassingsinstrument voor diverse eurolanden. Belangrijke thema's voor de eurozone zijn onder andere de impact van gebeurtenissen zoals Oekraïne en Brexit, het Europees project, de welvaartsstaat, vergrijzing, begrotings- en schuldposities, immigratie en internationale verhoudingen. #### 1.3.3 China China heeft een bevolking die vier keer zo groot is als die van de VS, met een output van ongeveer 60% van die van de VS en een output per persoon die 15% van die van de VS bedraagt. De Chinese economie kent al drie decennia zeer sterke groei, een inhaalbeweging op zowel de VS als Europa. Deze groei is te danken aan sterke kapitaalaccumulatie en technologische vooruitgang. De groeivertraging na de financieel-economische crisis werd deels gezien als een gewenste beleidsinterventie om de consumptie te verhogen ten opzichte van investeringen. ### 1.4 Belangrijkste macro-economische variabelen en hun analyse #### 1.4.1 Outputgroei (BBP) Het Bruto Binnenlands Product (BBP) is de som van de waarde van de finale goederen en diensten die in een economie in een bepaalde periode worden geproduceerd. Het BBP kan worden berekend als de som van de toegevoegde waarde in een economie of als de som van de inkomens. Geaggregeerde productie en geaggregeerd inkomen zijn steeds gelijk aan elkaar. * **Nominaal BBP:** meet de productie tegen lopende prijzen. Stijgt door toename in productie en/of stijging van prijzen. * **Reëel BBP:** meet de productie tegen constante prijzen, gecorrigeerd voor inflatie. Dit is de belangrijkste variabele voor het meten van economische activiteit en groei. De BBP-groei in een bepaald jaar $t$ wordt berekend als $\frac{Y_t - Y_{t-1}}{Y_{t-1}}$, waarbij $Y_t$ het reële BBP in jaar $t$ voorstelt. #### 1.4.2 Werkloosheidsgraad De werkloosheidsgraad ($u$) is de ratio van het aantal werklozen ten opzichte van de beroepsbevolking: $$ u = \frac{U}{L} = \frac{U}{N+U} $$ waarbij $U$ het aantal werklozen, $N$ de totale tewerkstelling en $L$ de beroepsbevolking voorstellen. Personen die geen job hebben en niet actief op zoek zijn, behoren niet tot de beroepsbevolking en worden als niet-actieven beschouwd. Economen bestuderen (te hoge) werkloosheid vanwege de directe impact op de welvaart van werklozen, verdelingsaspecten en als signaal van inefficiënt gebruik van productiefactoren. Te lage werkloosheid kan ook problematisch zijn door een tekort aan arbeiders. #### 1.4.3 Inflatiegraad Inflatie is de permanente stijging van het algemene prijsniveau. De inflatiegraad geeft de mate van deze stijging weer. Deflatie is een daling van het algemene prijsniveau (negatieve inflatie). Inflatie wordt gemeten met de BBP-deflator of de Consumptieprijsindex (CPI). * **BBP-deflator:** meet de gemiddelde prijs van de output van een land. $$ P_t = \frac{\text{Nominaal BBP}_t}{\text{Reëel BBP}_t} $$ De inflatiegraad is de verandering in de BBP-deflator. * **Consumptieprijsindex (CPI):** meet de gemiddelde prijs van consumptiegoederen en -diensten. Zuivere inflatie, waarbij alle prijzen en lonen in dezelfde mate stijgen, bestaat in de praktijk niet. Inflatie kan leiden tot marktverstoringen, onzekerheid en inkomensherverdelingseffecten. Een lage en stabiele inflatiegraad (tussen 1% en 4%) wordt als optimaal beschouwd, met de doelstelling van 2% voor de ECB en de FED. ### 1.5 Termijnvisies in de economie * **Korte termijn (KT):** (bv. enkele jaren) Jaar-op-jaar verschillen in output worden voornamelijk bepaald door veranderingen in de vraag. * **Middellange termijn (MT):** (bv. 10 jaar) Economieën keren doorgaans terug naar een outputniveau bepaald door aanbodfactoren zoals kapitaalvoorraad, technologie en omvang van de beroepsbevolking. De arbeidsmarkt staat centraal in de MT-analyse. * **Lange termijn (LT):** (bv. enkele decennia) Economische groei is afhankelijk van innovatie, technologische vooruitgang, spaargedrag, en de kwaliteit van onderwijs en overheidsdiensten. ### 1.6 Beleidsinstrumenten en hun effectiviteit * **Fiscaal beleid:** Aanpassingen van overheidsuitgaven ($G$) of belastingen ($T$) om de economie te sturen. Op KT kan dit de output beïnvloeden via de multiplicator. Op MT en LT kunnen overmatige begrotingstekorten en schulden echter problematisch zijn. * **Monetair beleid:** Via de centrale bank wordt de rentetarieven beïnvloed om de geldmarkt en de kredietverlening te sturen. Op KT kan dit via het IS-LM model de output en rente bepalen. > **Tip:** Het is cruciaal om de verschillende termijnen te onderscheiden, aangezien beleidsopties en de effectiviteit daarvan sterk afhankelijk zijn van de tijdschaal. ### 1.7 De rol van internationale verhoudingen Geopolitieke spanningen, conflicten, migratie en de internationalisering van de economie spelen een significante rol in de economische problematiek en beleidsvorming wereldwijd. De interactie tussen landen, handelspartnerschappen en mondiale uitdagingen zoals klimaatverandering en pandemieën vereisen gecoördineerde internationale reacties. --- # Economische concepten en macro-economische variabelen Dit onderdeel introduceert de fundamentele concepten en macro-economische variabelen die essentieel zijn voor het begrijpen van de economie, met een focus op de meting van economische activiteit, werkloosheid en inflatie. ### 2.1 De belangrijkste macro-economische variabelen Macro-economen bestuderen de economie op nationaal niveau en richten zich daarbij op een aantal kernvariabelen: * **Outputgroei (economische groei):** De toename van de productie van goederen en diensten in een economie over een bepaalde periode. * **Werkloosheidsgraad:** Het percentage van de beroepsbevolking dat werkloos is maar wel actief op zoek is naar werk. * **Inflatiegraad:** De mate waarin het algemene prijsniveau van goederen en diensten in een economie stijgt. Deze variabelen worden geanalyseerd over verschillende tijdsduren: korte termijn (fluctuaties in de vraag), middellange termijn (aanpassing van prijzen en lonen, bepaald door aanbodfactoren) en lange termijn (structurele groei door innovatie en technologische vooruitgang). ### 2.2 Het Bruto Binnenlands Product (BBP) Het Bruto Binnenlands Product (BBP) is de belangrijkste macro-economische variabele die de totale economische activiteit in een land meet. #### 2.2.1 Definitie en berekening van het BBP Het BBP is de som van de marktwaarde van alle **finale** goederen en diensten die in een economie worden geproduceerd binnen een specifieke periode. * **Finale goederen en diensten:** Goederen en diensten die worden geconsumeerd of gebruikt door de eindgebruiker, en niet verder worden verwerkt in het productieproces. Intermediaire goederen, zoals staal dat wordt gebruikt in de productie van auto's, worden niet direct meegeteld om dubbeltelling te voorkomen. Het BBP kan op drie manieren worden berekend, die allemaal gelijk aan elkaar zouden moeten zijn: 1. **Productiebenadering:** De som van de toegevoegde waarde van alle bedrijven in de economie. De toegevoegde waarde van een bedrijf is de waarde van zijn output minus de waarde van de intermediaire goederen die het gebruikt. * $$ \text{Toegevoegde waarde} = \text{Outputwaarde} - \text{Intermediaire goederen} $$ 2. **Inkomensbenadering:** De som van alle inkomens verdiend in de economie (arbeidsinkomen en kapitaalinkomen). * $$ \text{BBP} = \text{Arbeidsinkomen} + \text{Kapitaalinkomen} $$ 3. **Bestedingenbenadering:** De som van alle uitgaven aan finale goederen en diensten. #### 2.2.2 Nominaal BBP versus Reëel BBP Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen nominaal en reëel BBP, omdat alleen het reële BBP de werkelijke verandering in productie weergeeft. * **Nominaal BBP:** De som van de hoeveelheden geproduceerde finale goederen vermenigvuldigd met hun **huidige marktprijzen**. Het stijgt door zowel een toename in productie als een stijging van de prijzen (inflatie). Het wordt ook wel BBP in lopende prijzen genoemd. * $$ \text{Nominaal BBP}_t = \sum_{i=1}^{n} (P_{i,t} \times Q_{i,t}) $$ waar $P_{i,t}$ de prijs van goed $i$ in jaar $t$ is en $Q_{i,t}$ de hoeveelheid van goed $i$ in jaar $t$ is. * **Reëel BBP:** De som van de hoeveelheden finale goederen vermenigvuldigd met **constante prijzen** (van een basisjaar). Dit corrigeert voor inflatie en geeft een nauwkeuriger beeld van de productieontwikkeling. Het wordt ook wel BBP in constante prijzen, BBP in goederentermen of BBP gecorrigeerd voor inflatie genoemd. * $$ \text{Reëel BBP}_t = \sum_{i=1}^{n} (P_{i, \text{basisjaar}} \times Q_{i,t}) $$ **Tip:** Wanneer de prijs van goederen stijgt (inflatie), zal het nominale BBP sneller stijgen dan het reële BBP. Het basisjaar is cruciaal: vóór het basisjaar ligt het reële BBP hoger dan het nominale BBP (indien er inflatie is geweest sinds het basisjaar), en na het basisjaar ligt het nominale BBP hoger. #### 2.2.3 BBP-groei De BBP-groei meet de procentuele verandering van het reële BBP van één periode tot de volgende. $$ \text{BBP-groei in jaar } t = \frac{Y_t - Y_{t-1}}{Y_{t-1}} $$ waarbij $Y_t$ het reële BBP in jaar $t$ aangeeft. ### 2.3 De werkloosheidsgraad De werkloosheidsgraad is een cruciale indicator voor de toestand van de arbeidsmarkt en de welvaart van individuen. #### 2.3.1 Definities en meting * **Totale tewerkstelling (N):** Het aantal personen dat een baan heeft. * **Aantal werklozen (U):** Het aantal personen dat geen baan heeft, maar wel actief op zoek is naar werk en direct beschikbaar is. * **Beroepsbevolking (L):** De som van de totale tewerkstelling en het aantal werklozen. Het vertegenwoordigt alle personen die arbeid aanbieden op de markt. * $$ L = N + U $$ * **Werkloosheidsgraad (u):** De ratio van het aantal werklozen ten opzichte van de beroepsbevolking. * $$ u = \frac{U}{L} = \frac{U}{N+U} $$ **Tip:** In ontwikkelde landen wordt de werkloosheid doorgaans gemeten via enquêtes, zoals de EU Labour Force Survey (LFS). Deze enquêtes interviewen representatieve steekproeven van huishoudens. #### 2.3.2 Belangrijke overwegingen bij werkloosheid * **Ontmoedigde werknemers:** Personen die geen baan hebben en ook niet actief op zoek zijn naar werk, omdat ze de hoop hebben opgegeven. Zij worden niet meegeteld als werkloos en behoren niet tot de beroepsbevolking. Dit kan de officiële werkloosheidsgraad onderschatten. * **Participatiegraad:** De ratio van de beroepsbevolking ten opzichte van de totale bevolking op arbeidsleeftijd. Een lage participatiegraad kan duiden op een aanzienlijk aantal inactieven. #### 2.3.3 Waarom is te hoge werkloosheid een probleem? * **Welvaartseffecten:** Werkloosheid leidt tot directe verliezen in inkomen en welvaart voor de werklozen, met aanzienlijke psychologische, sociale en financiële gevolgen. * **Inefficiënt gebruik van productiefactoren:** Werkloze mensen vertegenwoordigen onbenutte productiecapaciteit. Hoge werkloosheid duidt op een suboptimale inzet van een belangrijke productiefactor (arbeid). * **Potentiële problemen bij zeer lage werkloosheid:** Een extreem lage werkloosheidsgraad kan leiden tot knelpunten op de arbeidsmarkt en een tekort aan arbeidskrachten. ### 2.4 De inflatiegraad Inflatie is een aanhoudende stijging van het algemene prijsniveau, wat de koopkracht van geld aantast. #### 2.4.1 Definitie en meting van inflatie * **Inflatie:** Een permanente stijging van het algemene prijsniveau. * **Deflatie:** Een daling van het algemene prijsniveau, wat overeenkomt met een negatieve inflatiegraad. Inflatie wordt gemeten met behulp van prijsindices: 1. **De BBP-deflator:** Meet de gemiddelde prijs van de output (productie) van een land. * $$ P_t = \frac{\text{Nominaal BBP}_t}{\text{Reëel BBP}_t} \times 100 $$ De BBP-deflator is een indexcijfer; zijn absolute waarde is minder belangrijk dan de verandering ervan. De procentuele verandering van de BBP-deflator geeft de inflatiegraad weer. 2. **De Consumptieprijsindex (CPI):** Meet de gemiddelde prijs van een **mandje goederen en diensten** dat representatief is voor het typische bestedingspatroon van consumenten. Dit wordt ook wel de "cost of living" genoemd. De CPI is vaak de meestgebruikte indicator voor inflatie omdat deze direct het effect op de koopkracht van huishoudens weergeeft. **Tip:** In België wordt de gezondheidsindex, een variant van de CPI, gebruikt voor de automatische indexering van lonen en uitkeringen. #### 2.4.2 Prijswijzigingen en inflatie * **Pure inflatie:** Een situatie waarin alle prijzen en lonen in dezelfde mate stijgen. Dit is theoretisch, aangezien relatieve prijzen zelden gelijk blijven. Bij pure inflatie blijven reële lonen gelijk. * **Realiteit:** In de praktijk stijgen prijzen en lonen niet uniform. Dit heeft invloed op gedragskeuzes, inkomensverdeling en marktverstoringen. #### 2.4.3 Waarom is inflatie een zorgpunt? * **Distributieve effecten:** Inflatie leidt tot herverdeling van inkomen en koopkracht omdat niet alle prijzen en lonen even snel stijgen. * **Marktverstoringen:** Onzekerheid over toekomstige prijzen, vastlegging van prijzen door overheden en interacties met het belastingsysteem (bv. "bracket creep") kunnen leiden tot inefficiënties. * **Optimale inflatie:** De meeste economen beschouwen een lage en stabiele inflatiegraad (typisch tussen 1% en 4%) als optimaal. De Europese Centrale Bank (ECB) en de Federal Reserve (FED) hanteren een beleidsdoelstelling van 2% inflatie. ### 2.5 Korte-, Middellange- en Lange Termijn Analyse Macro-economische modellen maken onderscheid tussen verschillende tijdsduren om economische fenomenen te verklaren. * **Korte termijn (KT):** Fluctuaties in output worden voornamelijk bepaald door veranderingen in de **totale vraag** naar goederen en diensten. Prijzen worden vaak als constant verondersteld. * **Middellange termijn (MT):** Economieën keren terug naar een outputniveau dat bepaald wordt door **aanbodfactoren** (kapitaalvoorraad, technologie, beroepsbevolking). Prijzen en lonen passen zich aan, wat kan leiden tot loon-prijs spiralen en structurele werkloosheid. * **Lange termijn (LT):** De nadruk ligt op duurzame economische groei, bepaald door innovatie, technologische vooruitgang, spaargedrag en de kwaliteit van instituties (onderwijs, overheid). De economische realiteit is vaak een complexe interactie van deze verschillende termijnen en beleidsopties. ### 2.6 De samenstelling van het BBP (Bestedingenbenadering) De bestedingenbenadering deelt het BBP op in verschillende componenten van totale vraag in een economie. De identiteit voor de totale vraag (Z) in een gesloten economie met overheid is: $$ Z = C + I + G $$ * **Consumptie (C):** Aankoop van goederen en diensten door huishoudens. De consumptiefunctie beschrijft hoe consumptie afhangt van het beschikbaar inkomen ($Y_D$). * $$ C = c_0 + c_1 Y_D $$ waar $c_0$ de autonome consumptie is (consumptie bij nul beschikbaar inkomen) en $c_1$ de marginale consumptiequote (het deel van een extra euro beschikbaar inkomen dat wordt geconsumeerd), met $0 < c_1 < 1$. * **Beschikbaar inkomen ($Y_D$):** Inkomen na aftrek van belastingen ($T$) en plus ontvangen transfers van de overheid. * $$ Y_D = Y - T $$ waar $Y$ het totale inkomen (gelijk aan de productie) is. * **Investeringen (I):** Aankopen van kapitaalgoederen (niet-residentiële en residentiële investeringen). In eenvoudigere modellen worden investeringen als exogeen beschouwd. * **Overheidsuitgaven (G):** Aankoop van goederen en diensten door de overheid. G en belastingen ($T$) vertegenwoordigen het budgettair beleid van de overheid en worden ook vaak als exogeen beschouwd. In een **open economie** wordt de totale vraag uitgebreid met export (X) en import (IM): $$ Z = C + I + G + X - IM $$ De netto-uitvoer ($X - IM$) vertegenwoordigt het saldo van de handelsbalans. **Tip:** Consumptie is het belangrijkste element van het BBP. Consumentenvertrouwen heeft een significante invloed op de economie. Voor België zijn export en import bijzonder belangrijk. ### 2.7 De bepaling van de evenwichtsoutput op korte termijn Op korte termijn wordt de evenwichtsoutput bepaald door het punt waar de totale productie (Y) gelijk is aan de totale vraag (Z). Dit model is gebaseerd op Keynesiaanse principes, waarbij de vraag de productie stuurt. * **Autonome bestedingen:** Het deel van de vraag dat niet afhangt van het inkomen ($c_0 + I + G - c_1 T$). * **Multiplicator:** Een toename van autonome bestedingen leidt tot een grotere toename van de totale output. De grootte van de multiplicator hangt af van de marginale consumptiequote ($1/(1-c_1)$). Een hogere $c_1$ betekent een hogere multiplicator. **Voorbeeld:** Als de marginale consumptiequote ($c_1$) 0.8 is, dan is de multiplicator $1/(1-0.8) = 5$. Een toename van de autonome bestedingen met 1 miljard euro leidt dan tot een stijging van de output met 5 miljard euro. **Tip:** Het consumentenvertrouwen kan de autonome consumptie ($c_0$) beïnvloeden en daarmee de totale vraag en output. Negatieve verwachtingen kunnen leiden tot een daling van $c_0$, wat via de multiplicatorwerking de economie verder kan doen terugvallen. ### 2.8 De spaarparadox Hoewel sparen op individueel niveau verstandig kan lijken, kan een collectieve toename van de spaarneiging op korte termijn leiden tot een daling van de totale vraag en inkomen, waardoor het totale gespaarde bedrag gelijk kan blijven of zelfs dalen. Dit fenomeen wordt de spaarparadox genoemd. ### 2.9 Fiscaal beleid Fiscaal beleid (aanpassingen in overheidsuitgaven G of belastingen T) kan worden ingezet om de economie te sturen. Een toename van G of een daling van T stimuleert de economie (fiscale expansie), terwijl een daling van G of een toename van T de economie afremt (fiscale contractie). **Tip:** Dit basismodel van fiscaal beleid is vereenvoudigd. In de praktijk zijn er vele complicaties zoals de impact op investeringen, de lange termijn effecten op de overheidsschuld, en de politieke haalbaarheid van beleidsaanpassingen. ### 2.10 De BBP-deflator en de inflatiegraad * **BBP-deflator:** Geeft de gemiddelde prijs van de output in een economie weer. De formule is: $$ P_t = \frac{\text{Nominaal BBP}_t}{\text{Reëel BBP}_t} $$ * **Inflatiegraad:** De procentuele verandering van de BBP-deflator over een periode. Deze inflatiemetingen zijn cruciaal om de ware economische groei te onderscheiden van prijsstijgingen. --- # Korte termijn economische analyse (IS-LM model) Hier is een gedetailleerde samenvatting voor het onderwerp "Korte termijn economische analyse (IS-LM model)" in de gevraagde Markdown- en LaTeX-opmaak. ## 3. Korte termijn economische analyse (IS-LM model) Het IS-LM model analyseert de vraagzijde van de economie op korte termijn door de interactie tussen de goederenmarkt en de geldmarkt te bestuderen, en bepaalt zo het evenwichtsniveau van inkomen en de rentevoet. ### 3.1 De goederenmarkt en de IS-curve De goederenmarkt is in evenwicht wanneer de productie (Y) gelijk is aan de totale vraag naar goederen (Z). Deze relatie wordt de IS-relatie genoemd. Op korte termijn worden prijzen als constant verondersteld. #### 3.1.1 De evenwichtsvoorwaarde op de goederenmarkt De evenwichtsvoorwaarde op de goederenmarkt is: $$Y = Z$$ De totale vraag (Z) wordt gedefinieerd als: $$Z = C + I + G + (X - IM)$$ Waarbij: * $C$ = Consumptie * $I$ = Investeringen * $G$ = Overheidsuitgaven * $X$ = Export * $IM$ = Import Op korte termijn worden in dit model de meeste variabelen als endogeen of exogeen beschouwd. * **Consumptie ($C$)**: Is een functie van het beschikbaar inkomen ($Y_D$). De consumptiefunctie wordt vaak lineair voorgesteld: $$C = c_0 + c_1 Y_D$$ Hierbij is: * $c_0$: Autonome consumptie (consumptie bij een beschikbaar inkomen van nul). * $c_1$: Marginale consumptiequote (het deel van een extra euro beschikbaar inkomen dat geconsumeerd wordt, met $0 < c_1 < 1$). Het beschikbaar inkomen is: $$Y_D = Y - T$$ waarbij $Y$ het inkomen is en $T$ de netto belastingen (belastingen min transfers). * **Investeringen ($I$)**: In het initiële model van de goederenmarkt worden investeringen vaak als exogeen beschouwd. In het IS-LM model worden ze endogeen gemaakt en zijn ze afhankelijk van zowel de output (positief) als de rentevoet (negatief). * **Overheidsuitgaven ($G$) en Belastingen ($T$)**: Deze worden als exogeen beschouwd en vertegenwoordigen het fiscaal beleid van de overheid. #### 3.1.2 De IS-curve De IS-curve geeft de relatie weer tussen de output (Y) en de rentevoet (i) op de goederenmarkt, waarbij de goederenmarkt in evenwicht is. * **Afleiding**: Voor een gegeven rentevoet (i), leidt een stijging van de output tot een hoger beschikbaar inkomen, wat de consumptie stimuleert. Daarnaast leiden hogere verkopen door een hogere output tot hogere investeringen. Dit betekent dat voor een gegeven rentevoet, de totale vraag naar goederen stijgt met de output. * **Verloop**: De IS-curve heeft een **dalend verloop**. Dit komt doordat een hogere rentevoet de investeringen ($I$) drukt. Lagere investeringen leiden tot een lagere totale vraag ($Z$), wat resulteert in een lagere evenwichtsproductie ($Y$). Formeel, wanneer de investeringen afhangen van de rentevoet ($I(Y,i)$), wordt de evenwichtsvoorwaarde op de goederenmarkt: $$Y = C(Y-T) + I(Y,i) + G$$ Een hogere $i$ leidt tot lagere $I$, wat leidt tot lagere $Y$. * **Verschuivingen van de IS-curve**: De IS-curve verschuift wanneer exogene variabelen in de vraagfunctie veranderen (bij een gegeven rentevoet): * **Fiscale expansie** (verhoging van $G$ of verlaging van $T$): Verschuift de IS-curve naar **rechts**. Dit leidt tot een hogere output voor elke rentevoet. * **Fiscale contractie** (verlaging van $G$ of verhoging van $T$): Verschuift de IS-curve naar **links**. Dit leidt tot een lagere output voor elke rentevoet. * **Toename van autonoom consumentenvertrouwen** (hogere $c_0$): Verschuift de IS-curve naar rechts. * **Afname van autonoom consumentenvertrouwen** (lagere $c_0$): Verschuift de IS-curve naar links. > **Tip:** Denk aan de IS-curve als de verzameling van alle evenwichtspunten op de goederenmarkt voor verschillende rentevoeten. ### 3.2 De geldmarkt en de LM-curve De geldmarkt wordt bepaald door de interactie tussen de vraag naar geld en het aanbod van geld. In het IS-LM model wordt de geldmarkt gesimplificeerd door te veronderstellen dat de centrale bank de rentevoet exogeen bepaalt. #### 3.2.1 De geldmarkt en het geldaanbod * **Geldvraag ($M^d$)**: De vraag naar geld hangt af van het inkomen ($Y$) en de rentevoet ($i$). Een hoger inkomen leidt tot een hogere vraag naar geld voor transactiedoeleinden. Een hogere rentevoet verhoogt de opportuniteitskost van het aanhouden van geld, wat leidt tot een lagere vraag naar geld. $$M^d = P \cdot Y \cdot L(i)$$ waarbij $P$ het prijsniveau is, $Y$ het inkomen, en $L(i)$ een dalende functie van de rentevoet. * **Geldvraag in het IS-LM model**: Vaak wordt de geldvraag voorgesteld als een functie van inkomen en rente: $$M^d = Y \cdot L(i)$$ (gecorrigeerd voor een vast prijsniveau $P$). * **Geldaanbod ($M^s$)**: In het moderne centrale bankbeleid wordt het geldaanbod vaak niet direct gecontroleerd. In plaats daarvan bepaalt de centrale bank de **beleidsrentevoet** ($i$). De markt reageert door de geldhoeveelheid aan te passen die nodig is om deze rentevoet te handhaven, gegeven de geldvraag. Dit resulteert in een horizontale LM-curve. #### 3.2.2 De LM-curve De LM-curve (Liquidity-Money) beschrijft de relatie tussen de output (Y) en de rentevoet (i) waarbij de geldmarkt in evenwicht is. * **Verloop**: In het standaard IS-LM model, waarbij de centrale bank de rentevoet ($i$) exogeen vastlegt, is de LM-curve **horizontaal** op het niveau van de beleidsrentevoet. Dit betekent dat voor elke outputniveau de geldmarkt in evenwicht is, zolang de rentevoet gelijk is aan de door de centrale bank vastgestelde rente. $$i = \bar{i}$$ waarbij $\bar{i}$ de door de centrale bank vastgestelde rentevoet is. * **Verschuivingen van de LM-curve**: De LM-curve verschuift wanneer de centrale bank haar beleidsrentevoet verandert: * **Monetaire expansie** (lagere beleidsrentevoet): De horizontale LM-curve verschuift naar **beneden**. * **Monetaire contractie** (hogere beleidsrentevoet): De horizontale LM-curve verschuift naar **boven**. > **Tip:** De LM-curve in het moderne IS-LM model, met een centrale bank die de rente stuurt, is fundamenteel anders dan de oorspronkelijke versie waar het geldaanbod vastlag en de curve stijgend was. ### 3.3 Het IS-LM model: evenwicht en beleidsanalyse Het IS-LM model combineert de goederenmarkt (IS-curve) en de geldmarkt (LM-curve) om het algemene evenwicht in de economie op korte termijn te bepalen. #### 3.3.1 Het algemene evenwicht Het algemene evenwicht in de economie wordt bereikt in het punt waar de IS-curve en de LM-curve elkaar snijden. Dit punt bepaalt het evenwichtsniveau van de output ($Y$) en de rentevoet ($i$) in de economie. * **IS-relatie**: $Y = C(Y-T) + I(Y,i) + G$ * **LM-relatie**: $i = \bar{i}$ (of een andere door de centrale bank vastgestelde rente) Elk punt op de IS-curve vertegenwoordigt een evenwicht op de goederenmarkt voor een bepaalde combinatie van $Y$ en $i$. Elk punt op de horizontale LM-curve vertegenwoordigt een evenwicht op de geldmarkt voor een bepaalde combinatie van $Y$ en $i$ (waarbij $i$ vastligt). Alleen in het snijpunt van beide curven zijn beide markten tegelijkertijd in evenwicht. #### 3.3.2 Beleidsanalyse met het IS-LM model Het IS-LM model is een krachtig instrument om de effecten van fiscaal en monetair beleid op de economie te analyseren. ##### 3.3.2.1 Fiscaal beleid Fiscaal beleid omvat wijzigingen in overheidsuitgaven ($G$) en belastingen ($T$). * **Expansief fiscaal beleid**: * Verhoging van $G$ of verlaging van $T$. * Dit verschuift de IS-curve naar **rechts**. * Met een horizontale LM-curve leidt dit tot een **hogere output** ($Y$) en een **hogere rentevoet** ($i$). De hogere rente kan de investeringen deels "crowden out", wat het effect op de output dempt. * **Restrictief fiscaal beleid**: * Verlaging van $G$ of verhoging van $T$. * Dit verschuift de IS-curve naar **links**. * Dit leidt tot een **lagere output** ($Y$) en een **lagere rentevoet** ($i$). > **Voorbeeld:** Een overheid besluit om infrastructuurwerken te financieren door de overheidsuitgaven ($G$) te verhogen. De IS-curve verschuift naar rechts, wat leidt tot een hogere productie en inkomen. De toegenomen vraag naar geld, bij een vast geld aanbod (of vastgestelde rente), kan leiden tot hogere rentes, tenzij de centrale bank haar rente verlaagt. In het IS-LM model met een horizontale LM-curve, leidt de hogere output tot een hogere rentevoet (beweging langs de LM-curve naar boven), wat investeringen deels afremt. Het netto-effect op output is een toename, maar kleiner dan zonder rente-effect. ##### 3.3.2.2 Monetair beleid Monetair beleid wordt in dit model vertegenwoordigd door wijzigingen in de beleidsrentevoet ($i$) door de centrale bank. * **Expansief monetair beleid**: * Verlaging van de beleidsrentevoet ($i$). * Dit verschuift de LM-curve naar **beneden**. * Dit leidt tot een **hogere output** ($Y$) en een **lagere rentevoet** ($i$). De lagere rente stimuleert investeringen en consumptie. * **Restrictief monetair beleid**: * Verhoging van de beleidsrentevoet ($i$). * Dit verschuift de LM-curve naar **boven**. * Dit leidt tot een **lagere output** ($Y$) en een **hogere rentevoet** ($i$). ##### 3.3.2.3 Beleidsmix Een combinatie van fiscaal en monetair beleid kan worden ingezet om de economie te sturen. * **Gelijktijdige expansie**: Een fiscale expansie (IS naar rechts) gecombineerd met een monetaire expansie (LM naar beneden) zal leiden tot een **duidelijk hogere output** ($Y$). Het effect op de rentevoet is ambigu en hangt af van de relatieve omvang van de verschuivingen. * **Combinatie van restrictief en expansief beleid**: Bijvoorbeeld, een restrictief fiscaal beleid (IS naar links) kan gecombineerd worden met een expansief monetair beleid (LM naar beneden). Dit kan de output stabiel houden, terwijl de rentevoet daalt en de overheidsfinanciën verbeteren. > **Belangrijk:** Het IS-LM model is een simplificatie voor de korte termijn. Het houdt geen rekening met aanbodfactoren, verwachtingen, of de middellange- en lange-termijneffecten van beleid, zoals de impact op de overheidsschuld of de inflatie. #### 3.3.3 De multiplicator in het IS-LM model Hoewel het basismodel uit hoofdstuk 3 de multiplicator introduceerde, wordt deze in het IS-LM model verfijnd. De oorspronkelijke multiplicator in een gesloten economie zonder rente-effect was $1/(1-c_1)$. In het IS-LM model wordt dit effect gedeeltelijk gedempt door het rente-effect: een toename in output leidt tot hogere rentes, wat investeringen remt. De uiteindelijke toename van de output is dus kleiner dan voorspeld door de eenvoudige multiplicator. De grootte van de multiplicator is dus afhankelijk van zowel de consumptiequote ($c_1$) als de gevoeligheid van investeringen voor de rentevoet. --- # Middellange termijn economische analyse (Arbeidsmarkt) Dit onderwerp analyseert de middellange termijn economische dynamiek, met een specifieke focus op de arbeidsmarkt, loon- en prijszetting, en de bepaling van de natuurlijke werkloosheidsgraad. ### 4.1 De arbeidsmarkt: middellange termijn Op de middellange termijn worden de economische fluctuaties verklaard door aanbodfactoren, waarbij de arbeidsmarkt een centrale rol speelt. De interactie tussen werkgevers en werknemers via onderhandelingen bepaalt lonen en prijzen, wat uiteindelijk de werkloosheidsgraad beïnvloedt. Dit staat in contrast met het klassieke model van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. #### 4.1.1 Basisconcepten en kengetallen van de arbeidsmarkt * **Bevolkingsop het arbeidsleeftijd:** Personen tussen 15 en 64 jaar die wonen op Europees grondgebied. * **Beroepsbevolking:** De som van werkenden en werklozen. * **Niet-actieven:** Personen die niet tot de beroepsbevolking behoren. * **Participatiegraad:** De ratio van de beroepsbevolking tot de bevolking op arbeidsleeftijd. * **Werkloosheidsgraad ($u$):** Het aantal werklozen als percentage van de beroepsbevolking. > **Tip:** De werkloosheidsgraad kan verschillende realiteiten weerspiegelen, van een dynamische markt met veel aanwervingen en ontslagen tot een statische markt met langdurig werklozen. Het analyseren van de gemiddelde duur van werkloosheid en de participatiegraad is daarom cruciaal voor een completer beeld. #### 4.1.2 Werkloosheid en de impact op individuen Een hoge werkloosheidsgraad heeft dubbele nadelen voor de economisch actieven: * Werkenden hebben een hogere kans om hun baan te verliezen. * Werklozen hebben een lagere kans om een nieuwe baan te vinden en kunnen een langere periode van werkloosheid verwachten. #### 4.1.3 Loonzetting (Wage-Setting) Lonen worden bepaald door onderhandelingen tussen bedrijven en werknemers. De onderhandelingsmacht van werknemers is cruciaal en wordt beïnvloed door: * De kosten voor een bedrijf om een werknemer te vervangen. * De moeilijkheid voor een werknemer om een andere baan te vinden (afhankelijk van de arbeidsmarkt). * De aanwezigheid en kracht van vakbonden. De loonzettingsrelatie (WS) beschrijft het verband tussen het nominale loon ($W$), het verwachte prijsniveau ($P^e$), de werkloosheidsgraad ($u$) en een reeks andere factoren ($z$): $$W = P^e \cdot F(u, z)$$ Hierin vertegenwoordigt $F$ een dalende functie van $u$ en een stijgende functie van $z$. De variabele $z$ omvat factoren zoals minimumlonen, werkloosheidsuitkeringen en de bescherming van werknemers. **Kernideeën achter loonzetting:** * **Verwacht prijsniveau ($P^e$):** Zowel werknemers als bedrijven kijken naar **reële lonen** ($W/P$), niet naar nominale lonen. Zij zijn geïnteresseerd in de koopkracht van het loon. * **Werkloosheidsgraad ($u$):** Een hogere werkloosheidsgraad ondermijnt de onderhandelingsmacht van werknemers, waardoor bedrijven lagere lonen kunnen bieden. * **"Catch-all" variabele ($z$):** Factoren zoals hogere werkloosheidsuitkeringen verhogen het reservatieloon, waardoor werknemers hogere lonen eisen. #### 4.1.4 Prijszetting (Price-Setting) De prijszetting in bedrijven wordt beïnvloed door hun productiekosten. Als bedrijven enkel arbeid gebruiken, is de productiefunctie $Y = N$ (waarbij $Y$ output is en $N$ tewerkstelling). De marginale productiekost is dan gelijk aan het loon ($W$). In imperfecte markten hanteren bedrijven echter een mark-up ($m$) bovenop de productiekost. De prijszettingsrelatie (PS) beschrijft de relatie tussen het prijsniveau ($P$) en het nominale loon ($W$): $$P = (1 + m) \cdot \frac{W}{A}$$ Hierin is $A$ de arbeidsproductiviteit (output per arbeider). Door beide zijden te delen door $P$ en te herschikken, krijgen we het **reële loon** dat voortvloeit uit de prijszetting: $$\frac{W}{P} = \frac{1}{1+m} \cdot A$$ Dit impliceert dat de prijszetting bepaalt welk reëel loon bedrijven bereid zijn te betalen, ongeacht de werkloosheidsgraad. #### 4.1.5 De natuurlijke werkloosheidsgraad De natuurlijke werkloosheidsgraad ($u^n$) is de werkloosheidsgraad waarbij de reële lonen bepaald door loonzetting gelijk zijn aan de reële lonen bepaald door prijszetting. Dit is het middellange termijn evenwicht op de arbeidsmarkt. Om de natuurlijke werkloosheidsgraad te bepalen, stellen we de reële lonen uit de WS- en PS-relaties aan elkaar gelijk, uitgaande van juiste prijsverwachtingen ($P = P^e$): * **WS-relatie (reële lonen):** $\frac{W}{P} = G(u, z)$ (dalende functie van $u$) * **PS-relatie (reële lonen):** $\frac{W}{P} = \frac{A}{1+m}$ (constante, onafhankelijk van $u$) De natuurlijke werkloosheidsgraad wordt gevonden in het snijpunt van deze twee relaties. $$G(u^n, z) = \frac{A}{1+m}$$ De natuurlijke werkloosheidsgraad ($u^n$) hangt af van de factoren in $z$ (zoals werkloosheidsuitkeringen) en de mark-up ($m$). Een hogere werkloosheidsuitkering (hogere $z$) of een hogere mark-up (hogere $m$) leidt tot een hogere natuurlijke werkloosheidsgraad. > **Tip:** Beleid gericht op de arbeidsmarkt en concurrentiebeleid (bijvoorbeeld hervormingen van het sociaal zekerheidsstelsel of maatregelen tegen marktmacht) kunnen de natuurlijke werkloosheidsgraad beïnvloeden. ### 4.2 Integratie met Korte en Lange Termijn Analyse De analyse van de arbeidsmarkt op de middellange termijn is essentieel voor het begrijpen van de economische dynamiek. * **Korte termijn (KT):** De output wordt primair bepaald door de vraag (zie IS-LM model). Prijzen en lonen worden als relatief vast verondersteld. * **Middellange termijn (MT):** De economie keert terug naar een outputniveau bepaald door aanbodfactoren, met name de natuurlijke werkloosheidsgraad ($u^n$) en de bijbehorende natuurlijke outputniveau ($Y^n$). Prijzen en lonen passen zich aan. * **Lange termijn (LT):** De focus ligt op duurzame economische groei, gedreven door technologische vooruitgang en kapitaalaccumulatie. De economische beleidsmakers moeten rekening houden met de verschillende termijnen en de beleidsopties die daarbij horen. Fiscaal en monetair beleid zijn primair gericht op de korte termijn, terwijl arbeidsmarktbeleid en concurrentiebeleid effectiever zijn op de middellange termijn. Op de lange termijn zijn innovatie en technologische vooruitgang cruciaal. --- # Lange termijn economische groei Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt de factoren die economische groei op lange termijn bepalen, zoals technologische vooruitgang en kapitaalaccumulatie, en de relatie daarvan met de levensstandaard. ## 5. Lange termijn economische groei Op lange termijn ligt de focus van economische analyse op groei als een bestendige toename van de geaggregeerde output doorheen de tijd. Deze groei vormt de fundamentele trend die de kort- en middellange termijn fluctuaties overstijgt. De belangrijkste factoren die lange termijn groei bepalen, zijn kapitaalaccumulatie (gedreven door sparen) en technologische vooruitgang. Het meten van de levensstandaard, primair via output per capita, is cruciaal om de impact van groei op het welzijn van de bevolking te begrijpen. ### 5.1 Factoren van lange termijn groei #### 5.1.1 Kapitaalaccumulatie Kapitaalaccumulatie, gedreven door sparen, is een drijvende kracht achter economische groei. Het spaargedrag van een economie bepaalt de hoeveelheid kapitaal die beschikbaar is voor investeringen, wat op zijn beurt de productiecapaciteit vergroot. Echter, kapitaalaccumulatie op zichzelf kan geen permanente groei garanderen, aangezien het spaargedrag een beperkte factor is. #### 5.1.2 Technologische vooruitgang Technologische vooruitgang wordt beschouwd als de sleutel tot blijvende economische groei. Deze vooruitgang verhoogt de productiviteit en stelt economieën in staat om meer output te produceren met dezelfde hoeveelheid input. De snelheid van technologische vooruitgang bepaalt direct de groei van de output per capita op lange termijn. ### 5.2 Het meten van de levensstandaard De levensstandaard wordt doorgaans gemeten aan de hand van de output per capita. Dit geeft een indicatie van de gemiddelde hoeveelheid goederen en diensten die per persoon in een economie wordt geproduceerd. Om BBP-reeksen tussen landen te vergelijken, is het raadzaam om gecorrigeerde reële BBP-waarden te gebruiken, die rekening houden met verschillen in koopkracht (BBP in koopkracht-pariteiten, PPP) en wisselkoersen. #### 5.2.1 Productiviteit als maatstaf Naast output per capita, is output per arbeider (productiviteit) een belangrijke indicator voor verschillen in levensstandaard. Verbeteringen in productiviteit betekenen dat er meer geproduceerd kan worden per ingezette arbeidsunit. #### 5.2.2 Inkomen en geluk Hoewel inkomen (en dus output per capita) een belangrijke indicator is voor levensstandaard, is de relatie tussen inkomen en geluk complex. Onderzoek suggereert dat naarmate basisbehoeften zijn bevredigd, een hoger inkomen per capita niet noodzakelijk leidt tot een significante toename van het geluksgevoel (Easterlin paradox). Binnen een land zijn rijkere individuen echter vaak gelukkiger dan armere individuen, wat wijst op het belang van relatief inkomen. Door de tijd heen blijft het gemiddelde geluksniveau in rijkere landen echter stabiel. ### 5.3 Groei in ontwikkelde landen en convergentie Sinds 1950 hebben ontwikkelde landen een aanzienlijke toename in output per capita gekend, grotendeels dankzij het compounding-effect van groei. Er is ook sprake van convergentie, waarbij landen met een lager BBP per capita in het verleden doorgaans een hogere economische groei hebben doorgemaakt om de kloof met rijkere landen te dichten. Dit geldt met name voor Aziatische landen die als "emerging economies" worden beschouwd. ### 5.4 Het Solow-groeimodel Het Solow-groeimodel biedt een analytisch raamwerk om de factoren van lange termijn groei te verklaren. Kerncomponenten van dit model zijn: * **Productiefunctie:** De relatie tussen output (Y) en productiefactoren zoals kapitaal (K) en arbeid (N). De output is mede afhankelijk van het technologische niveau. * **Schaalopbrengsten:** Het model veronderstelt constante schaalopbrengsten, wat betekent dat een verdubbeling van alle inputs leidt tot een verdubbeling van de output. * **Factoropbrengsten:** Het model erkent afnemende kapitaal- en arbeidsopbrengsten, wat impliceert dat opeenvolgende toenames van één input leiden tot steeds kleinere toenames van de output. * **Kapitaal per arbeider:** De output per arbeider (Y/N) hangt af van de hoeveelheid kapitaal per arbeider (K/N). Toenames in K/N leiden tot kleinere, maar positieve, toenames in Y/N. * **Rol van technologie:** Technologische vooruitgang verschuift de productiefunctie, waardoor bij een gegeven kapitaal-arbeid-ratio de output per arbeider toeneemt. Dit is essentieel voor permanente groei van de output per capita. ### 5.5 Beleidsimplicaties Op lange termijn impliceren de groeifactoren dat beleid gericht op het stimuleren van technologische vooruitgang, innovatie, onderwijs en onderzoek cruciaal is. Dit verschilt van beleidsmaatregelen op korte en middellange termijn die zich richten op vraagmanagement, monetair beleid of arbeidsmarktregulering. Permanente economische groei vereist een continue investering in en vernieuwing van technologie. --- # Sociaal-economisch beleid en de welvaartsstaat Dit document behandelt het sociaal-economisch beleid en de welvaartsstaat, met een focus op de concepten, evolutie, uitdagingen en beleidsinstrumenten van de welvaartsstaat, en analyseert armoede, herverdeling en sociale zekerheid. ## 6. Sociaal-economisch beleid en de welvaartsstaat ### 6.1 Economische problematiek en beleid Economische problematiek wordt geanalyseerd aan de hand van parameters zoals outputgroei, werkloosheidsgraad en inflatiegraad, opgedeeld in korte, middellange en lange termijn. #### 6.1.1 Recente economische crises en hun impact * **Financiële crisis 2008/2009:** Begon met de ineenstorting van de Amerikaanse huizenmarkt, wat leidde tot een grootschalige financiële crisis en een sterke economische recessie wereldwijd. Internationale handel stokte en banken werden getroffen door Amerikaanse hypotheekleningen. Overheden gebruikten expansief fiscaal en monetair beleid om de vraag te stimuleren, wat resulteerde in hogere begrotingstekorten en overheidsschulden. * **Pandemie 2020:** Een exogene schok die leidde tot een zware recessie door lockdowns en aanbodtekorten. De gevolgen waren aanbodtekorten, een piek in inflatie (mede door de oorlog in Oekraïne), en stijgende rentes. Tegen 2024 is de inflatie gedaald en is er potentieel voor groei. #### 6.1.2 Internationale economische landschappen * **Verenigde Staten:** Grote economie met een hoge levensstandaard en output per capita. De Federal Reserve controleert de federal funds rate. Na de crisis van 2008-2009 was er een periode van lage rentes, wat risico's kon inhouden. Momenteel dalen rente en inflatie. * **Eurozone:** Gevormd in 1999 met de euro als munt. Europa herstelde trager na de crisis van 2008-2009. Voordelen van de euro zijn o.a. het wegvallen van wisselkoersrisico's, maar nadelen zijn het verlies van de wisselkoers als aanpassingsinstrument voor diverse landen. Belangrijke thema's zijn vergrijzing, begroting en schulden, immigratie en internationale verhoudingen. * **China:** Grote bevolking en sterke economische groei gedurende drie decennia, gedreven door kapitaalaccumulatie en technologische vooruitgang. De recente groeivertraging wordt gezien als een beleidsinterventie om consumptie te bevorderen. #### 6.1.3 Macro-economische aandachtspunten voor beleidsmakers Beleidsmakers moeten economische groei en recessies verklaren, de rol van monetair beleid en de euro, inflatie, werkloosheid, handelsbalansen en verschillen in groeivoeten tussen landen begrijpen. Geopolitieke spanningen en mondiale conflicten spelen ook een rol. ### 6.2 Economische concepten #### 6.2.1 Bruto Binnenlands Product (BBP) * **Definitie:** De som van de waarde van finale goederen en diensten geproduceerd in een economie in een bepaalde periode. Dit is gelijk aan de som van de toegevoegde waarde of de som van de inkomens. * **Nominaal BBP:** BBP uitgedrukt in lopende prijzen. Stijgt door toename in productie en/of prijzen. * **Reëel BBP:** BBP uitgedrukt in constante prijzen, aangepast voor inflatie. Dit meet de feitelijke productie. * **BBP-groei:** De procentuele verandering van het reële BBP ten opzichte van het voorgaande jaar. #### 6.2.2 Werkloosheidsgraad * **Definities:** * **Totale tewerkstelling (N):** Aantal mensen met een baan. * **Aantal werklozen (U):** Mensen zonder baan maar wel actief op zoek. * **Beroepsbevolking (L):** N + U. * **Werkloosheidsgraad (u):** $u = \frac{U}{L}$. * **Meten van werkloosheid:** Via enquêtes zoals de EU Labour Force Survey (LFS). Ontmoedigden (mensen die stoppen met zoeken) worden niet meegeteld als werkloos. * **Participatiegraad:** De ratio van de beroepsbevolking tot de totale bevolking op arbeidsleeftijd. * **Redenen voor zorg over werkloosheid:** Directe impact op welvaart, verdelingsaspecten, en als indicator van inefficiënt gebruik van productiefactoren. Zeer lage werkloosheid kan leiden tot tekorten aan arbeid. #### 6.2.3 Inflatiegraad * **Definitie:** Permanente stijging van het algemene prijsniveau. * **Deflatie:** Daling van het algemene prijsniveau (negatieve inflatiegraad). * **Meten van inflatie:** * **BBP-deflator:** Meet de gemiddelde prijs van de output. $P_t = \frac{\text{Nominaal BBP}_t}{\text{Reëel BBP}_t}$. * **Consumptieprijsindex (CPI):** Meet de gemiddelde prijs van consumptie, de "cost of living". * **Pure inflatie:** Stijging van alle prijzen en lonen in gelijke mate. Komt in de praktijk niet voor. * **Redenen voor zorg over inflatie:** Beïnvloedt gedragskeuzes, inkomensverdeling en leidt tot marktverstoringen door onzekerheden en vaste prijzen. Een lage en stabiele inflatie (rond 2%) wordt als optimaal beschouwd. ### 6.3 Korte termijn: de vraagzijde (ongeveer 5 jaar) Op korte termijn worden economische fluctuaties voornamelijk bepaald door veranderingen in de vraag. #### 6.3.1 Samenstelling van het BBP Het BBP (Y) is samengesteld uit: * Consumptie (C) * Investeringen (I) * Overheidsuitgaven (G) * Netto-uitvoer (X - IM) #### 6.3.2 De totale vraag naar goederen (Z) In een gesloten economie met overheid: $Z = C + I + G$. De totale vraag naar goederen wordt bepaald door de som van consumptie, investeringen, overheidsuitgaven en netto-uitvoer: $Z = C + I + G + (X - IM)$. * **Consumptiefunctie:** $C = c_0 + c_1 Y_D$, waarbij $Y_D$ het beschikbaar inkomen is ($Y_D \equiv Y - T$). * $c_1$: marginale consumptiequote (0 < $c_1$ < 1). * $c_0$: autonome consumptie. * **Investeringen (I), Overheidsuitgaven (G) en Belastingen (T):** Worden hier als exogeen beschouwd. #### 6.3.3 De evenwichtsoutput Op de goederenmarkt is er evenwicht wanneer productie (Y) gelijk is aan de vraag (Z): $Y = Z$. $$Y = c_0 + c_1(Y - T) + I + G$$ De evenwichtsoutput wordt bepaald door autonome bestedingen en de multiplicator: $$Y = \frac{1}{1 - c_1} (c_0 + I + G - c_1T)$$ * **Autonome bestedingen:** Het deel van de bestedingen dat niet afhangt van het inkomen. * **Multiplicator:** De term $\frac{1}{1 - c_1}$. Een hogere marginale consumptiequote ($c_1$) leidt tot een hogere multiplicator. #### 6.3.4 Focus op consumentenvertrouwen en spaarparadox * **Consumentenvertrouwen:** Beïnvloedt $c_0$. Een daling van het vertrouwen leidt tot minder consumptie en een lagere output. * **Spaarparadox:** Op korte termijn kan een collectieve beslissing om meer te sparen leiden tot een daling van de totale vraag en output, waardoor het totale inkomen daalt en het totale spaargedrag uiteindelijk gelijk blijft. #### 6.3.5 Fiscaal beleid * **Instrumenten:** Aanpassen van overheidsuitgaven (G) of belastingen (T). * **Effect:** Via de multiplicator kan de overheid de evenwichtsoutput beïnvloeden. * **Beperkingen:** Dit model is een vereenvoudiging; in de realiteit zijn investeringen en import niet altijd exogeen, spelen verwachtingen een rol, en zijn er middellange- en lange-termijn gevolgen voor de overheidsschuld. ### 6.4 Het IS-LM model: de goederen- en geldmarkt (korte termijn) Dit model analyseert hoe de output (Y) en de rentevoet (i) samen worden bepaald op korte termijn. #### 6.4.1 De goederenmarkt en de IS-curve * **IS-relatie:** Evenwicht op de goederenmarkt: productie (Y) = vraag (Z). * **Investeringen (I):** Worden nu endogeen en afhankelijk van de verkopen (Y) en de rentevoet (i). * **IS-curve:** Kent een dalend verloop. Een hogere rentevoet leidt tot lagere investeringen, lagere vraag en dus lagere output. Veranderingen in G en T verschuiven de IS-curve. #### 6.4.2 De geldmarkt en de LM-curve * **Centrale Bank:** Stuurt de rentevoet (i) direct. De geldhoeveelheid wordt aangepast om deze rente te handhaven. * **LM-curve:** Wordt voorgesteld als een horizontale lijn op het niveau van de door de centrale bank vastgestelde rentevoet. #### 6.4.3 Het IS-LM model * **Evenwicht:** Het snijpunt van de IS- en LM-curve bepaalt de evenwichtsoutput (Y) en de evenwichtsrentevoet (i). * **Beleidsanalyse:** Het model wordt gebruikt om de impact van fiscaal en monetair beleid op Y en i te analyseren. * **Fiscaal beleid:** Beïnvloedt de IS-curve (verschuiving). * **Monetair beleid:** Beïnvloedt de LM-curve (verschuiving). * **Beleidsmix:** Combinatie van fiscaal en monetair beleid om gewenste macro-economische doelen te bereiken. Een gecombineerde fiscale en monetaire expansie leidt tot hogere output. ### 6.5 De arbeidsmarkt (middellange termijn) Op middellange termijn worden prijzen en lonen flexibeler, en de arbeidsmarkt speelt een centrale rol. #### 6.5.1 Loonzetting (WS-relatie) Het nominale loon (W) wordt bepaald door: * Het verwachte prijsniveau ($P^e$). * De werkloosheidsgraad (u). * Een "catchall" variabele (z) die factoren omvat zoals minimumlonen, werkloosheidsuitkeringen, etc. $$W = P^e \cdot F(u, z)$$ Een hogere werkloosheid ondermijnt de onderhandelingsmacht van werknemers, wat leidt tot lagere lonen. Het reële loon ($W/P$) is cruciaal voor werknemers en bedrijven. #### 6.5.2 Prijszetting (PS-relatie) Bedrijven zetten prijzen met een mark-up (m) bovenop de productiekost. $$\frac{W}{P} = \frac{1}{1+m}$$ De prijszetting bepaalt het reële loon dat bedrijven bereid zijn te betalen. #### 6.5.3 De natuurlijke werkloosheidsgraad ($u_n$) Dit is de werkloosheidsgraad waarbij de reële lonen bepaald door loonzetting gelijk zijn aan de reële lonen bepaald door prijszetting. De natuurlijke werkloosheidsgraad ($u_n$) hangt af van 'z' en 'm'. Beleid gericht op 'z' (bv. werkloosheidsuitkeringen) en 'm' (concurrentiebeleid) kan de natuurlijke werkloosheid beïnvloeden. #### 6.5.4 Middellange termijn evenwicht Op middellange termijn keert de economie terug naar het outputniveau dat bepaald wordt door de natuurlijke werkloosheidsgraad ($Y_n$). De output op middellange termijn is dus afhankelijk van arbeidsmarktbeleid en concurrentiebeleid. ### 6.6 Economische Groei (lange termijn) Op lange termijn focust men op de permanente toename van de geaggregeerde output door technologische vooruitgang en kapitaalaccumulatie. #### 6.6.1 Het meten van de levensstandaard * **Output per capita:** De belangrijkste indicator, berekend door het BBP te delen door het aantal inwoners. * **Aangepast reëel BBP (PPP):** Houdt rekening met verschillen in koopkracht tussen landen. #### 6.6.2 Factoren van lange-termijn groei * **Kapitaalaccumulatie:** Komt voort uit sparen, maar kan op zichzelf geen permanente groei garanderen door afnemende meeropbrengsten. * **Technologische vooruitgang:** Essentieel voor duurzame economische groei. De snelheid hiervan bepaalt de groei van de output per capita. #### 6.6.3 Het model van Solow Dit model verklaart groei aan de hand van de aggregatieve productiefunctie, die de relatie tussen output (Y), kapitaal (K) en arbeid (N) weergeeft, met technologie als exogene factor. Constante schaalopbrengsten en afnemende factoropbrengsten zijn kernkenmerken. ### 6.7 Concept, evolutie en uitdagingen van de welvaartsstaat #### 6.7.1 Definitie en doelstellingen * **Definitie:** Een systeem waarbij de overheid verantwoordelijkheid neemt voor de sociale en economische zekerheid van de bevolking, o.a. via sociale zekerheidsmaatregelen. * **OECD definitie:** Sociaal beleid richt zich op sociale behoeften, beschermt tegen risico's (werkloosheid, armoede), bevordert individueel en collectief welzijn en efficiëntie. * **Argumenten voor overheidsingrijpen:** Efficiëntie (markttekorten) en sociale gelijkheid. #### 6.7.2 Evolutie van sociaal beleid * **Compensatie (na WO II):** Generoos en onvoorwaardelijk systeem gericht op inkomensvoordelen ("after the fact"). * **Preventie en activering (na 1973):** Focus op preventie, sociale investeringen en activering om risico's te voorkomen en arbeidsmarktparticipatie te bevorderen. #### 6.7.3 Uitdagingen voor de welvaartsstaat * **Veranderende wereld:** Technologische ontwikkelingen, nieuwe arbeidsvormen, internationalisering en culturele veranderingen. * **Hogere kosten:** Door technologie en vergrijzing. * **Nieuwe risico's:** Meer onzekerheid, stijgende ongelijkheid, nood aan flexibiliteit en levenslang leren. * **Doelstellingen van de nieuwe welvaartsstaat:** Creëren van banen, stimuleren van arbeidsmarktparticipatie, aanpassen aan de nieuwe economie, en bevorderen van vaardigheidsontwikkeling. * **Risico's:** Matheus-effect (hoger inkomen profiteert meer), structurele armoede, nood aan selectiviteit, kosteneffectiviteit, en de impact op prikkels (incentives). #### 6.7.4 Efficiëntie versus distributie Er is een constante afweging tussen efficiëntie en distributie (herverdeling). Hogere herverdeling kan leiden tot meer ontmoedigingseffecten (minder efficiëntie), zoals geschetst in de theorie van optimale belastingen. #### 6.7.5 Noodzaak van een overheid * **Markttekorten (Market Failures):** * **Externaliteiten:** Negatieve of positieve neveneffecten van economische activiteiten. * **Publieke goederen:** Goederen die niet-uitsluitbaar en niet-rivaliserend zijn (bv. defensie, straatverlichting). De overheid regelt de voorziening ervan (Samuelson-regel). * **Free riders:** Profiteren van publieke goederen zonder bij te dragen. * **Herverdeling:** Om sociale gelijkheid te bevorderen. #### 6.7.6 Ongelijkheid, armoede en herverdeling * **Ongelijkheid vs. armoede:** Ongelijkheid is de verdeling van inkomen/welvaart, armoede is het niet bereiken van een bepaald niveau. * **Meten van armoede:** Relatieve armoedegrenzen (bv. 60% van mediaan inkomen) en subjectieve/objectieve indicatoren zoals materiële en sociale deprivatie. AROPE (risico op armoede of sociale uitsluiting) combineert deze indicatoren. * **Herverdeling via belastingen en sociale zekerheid:** * **Belastingen:** Financieren publieke goederen en beïnvloeden gedrag. * **Sociale zekerheid:** Gebaseerd op principes van verzekering tegen risico's (ziekte, ouderdom) en solidariteit (van rijk naar arm, gezond naar ziek, etc.). * **Uitdagingen voor sociale zekerheid:** * **Spanningen:** Tussen horizontale solidariteit (verzekering) en verticale solidariteit (herverdeling), en tussen decommodificatie (inkomen onafhankelijk van de markt) en recommodificatie (activering). * **Nieuwe sociale risico's:** Echtscheiding, ouderschapsverlof, langdurige werkloosheid zijn moeilijker te verzekeren door moreel gevaar en voorspelbaarheid. #### 6.7.7 De rol van Europa De EU speelt een ondersteunende rol in sociaal beleid via o.a. het Europees Sociaal Fonds (ESF+) en de Open Methode van Coördinatie (OMC). De Europese semester is een mechanisme voor economische coördinatie. ### 6.8 De arbeidsmarkt De arbeidsmarkt is cruciaal voor welvaartscreatie en -verdeling en is een centraal onderdeel van sociaal-economisch beleid. #### 6.8.1 Arbeid als productiefactor * **Beroepsbevolking:** Mensen die arbeid aanbieden. * **Arbeidsmarkt:** Mechanisme voor handel in arbeid, met vraag en aanbod. * **Welvaart:** De mate waarin economie aan behoeften voldoet door aanwending van schaarse middelen, waaronder arbeid. #### 6.8.2 Neoklassiek arbeidsmarktmodel Dit model voorspelt geen onvrijwillige werkloosheid door snelle marktruiming. Echter, de realiteit toont werkloosheid door o.a. deelmarkten en imperfecte informatie. #### 6.8.3 Werkzaamheid, werkloosheid en inactiviteit * **Indicatoren:** Werkloosheidsgraad (u), werkzaamheidsgraad (e), activiteitsgraad (a'). * **Structurele werkloosheid:** Ontstaat door afstemmingsproblemen tussen vraag en aanbod op deelmarkten, belemmerd door gebrek aan mobiliteit en informatie. #### 6.8.4 Determinanten van het arbeidsaanbod * **Omvang van beroepsbevolking:** Beïnvloed door bevolkingsomvang, rekruteringsbevolking en activiteitsgraad. * **Institutionele factoren:** Sociaal beleid, onderwijs, pensioenen, etc. * **Vraagschokken:** Invloed op participatie via arbeidsmarktkrapte (ontmoedigings- en aanvullingseffecten). * **Loonschokken:** Twee effecten: substitutie-effect (hoger loon -> meer aanbod) en inkomenseffect (hoger loon -> minder aanbod). #### 6.8.5 Determinanten van de arbeidsvraag * **Afgeleide vraag:** Vraagt naar arbeid is afgeleid van de vraag naar goederen en diensten. * **Factoren:** Afzet (macro-, meso-, micro-vraag), productietechniek, loonkosten, en aanbodzijde. #### 6.8.6 Kwalitatieve determinanten van arbeidsvraag * **Werving en selectie:** Theorieën zoals menselijk kapitaal, signaaltheorie, statistische discriminatie en sociaal kapitaal verklaren hoe werkgevers beslissingen nemen. ### 6.9 Migratie en de arbeidsmarkt Migratie is de verplaatsing van mensen over grenzen heen en heeft economische gevolgen voor zowel het land van herkomst als het land van bestemming. #### 6.9.1 Typen migratie Migratie kan worden geclassificeerd naar motief (economisch, gezin, humanitair), vrijwilligheid, duur en vaardigheidsniveau. #### 6.9.2 Migratiemodellen * **Simpel beslissingsmodel:** Loonverschillen gecorrigeerd voor migratiekosten bepalen de migratiebeslissing. * **Zwaartekrachtmodel:** Migratie wordt beïnvloed door populaties, afstanden en netwerken. Push- en pull-factoren spelen een rol. #### 6.9.3 Arbeidsmarkteffecten van migratie * **Korte termijn:** Kan leiden tot hogere tewerkstelling en lagere lonen (substituten). * **Lange termijn:** Effecten zijn minder duidelijk; hogere kapitaalinzet kan de lonen ondersteunen. * **Empirisch bewijs:** Gemengd. Soms lichte negatieve effecten op lonen van eerdere immigranten, maar over het algemeen weinig negatieve gevolgen voor niet-migranten op lange termijn. #### 6.9.4 Migratie en discriminatie Discriminatie op de arbeidsmarkt treft migranten vaak. Oorzaken kunnen voorkeursdiscriminatie, klantendiscriminatie of statistische discriminatie zijn. Correspondentietesten zijn een methode om dit te meten. #### 6.9.5 Migratiebeleid Beleid kan gericht zijn op toelating, integratie, of tijdelijke tewerkstelling. Het effect ervan op de arbeidsmarkt is afhankelijk van de selectiviteit en de economische context. ### 6.10 Het objectief van socio-economisch beleid: welzijn Het uiteindelijke doel van sociaal-economisch beleid is het verhogen van het welzijn van de bevolking. #### 6.10.1 Meten van welzijn Welzijn is multidimensionaal en kan worden gemeten via: * **Inkomen:** Een middel tot welzijn, maar onvoldoende als enige indicator. * **Nut (geluk, levenstevredenheid):** Subjectief, moeilijk te meten en vergelijken. * **Vermogen (Capabilities Approach):** De set van vermogens en vrijheden die mensen hebben om het leven dat zij waardevol achten, te leiden. #### 6.10.2 Uitdagingen bij het meten van welzijn * **Vermeldingsprobleem:** Welke dimensies zijn belangrijk en hoe wegen we ze? * **Wegingsprobleem:** Verschillende individuen hechten verschillend belang aan verschillende dimensies. * **Paternalisme:** Het risico dat beleidsmakers keuzes opleggen die niet overeenkomen met de voorkeuren van individuen. #### 6.10.3 Combineren van indicatoren * **Equivalent inkomen:** Een methode om inkomen en andere welzijnsdimensies te combineren, rekening houdend met individuele voorkeuren. * **Nudging:** Subtiele sturing van keuzes om welzijn te bevorderen, zonder de vrijheid aan te tasten ("libertair paternalisme"). #### 6.10.4 Conclusie over welzijnsmeting Een holistische benadering die verschillende dimensies meeneemt, rekening houdt met individuele voorkeuren en principes als dominantie en respect respecteert, is essentieel voor een adequate meting en evaluatie van welzijn en maatschappelijke vooruitgang. --- # Migratie en de arbeidsmarkt Dit gedeelte analyseert de economische impact van migratie, met een focus op de motivaties achter migratie, de effecten op de arbeidsmarkt, en beleid inzake migratie en discriminatie. ### 7.1 Migratie: definities en drijfveren Migratie wordt gedefinieerd als de verplaatsing van mensen over landsgrenzen heen. Economisch gezien wordt migratie bestudeerd in de context van de allocatie van schaarse middelen. Immigranten dragen bij aan de productie in het bestemmingsland, wat de schaarste kan verminderen. Tegelijkertijd kunnen ze concurreren met niet-migranten om jobs en voorzieningen, wat de schaarste kan verhogen. #### 7.1.1 Types migratie Migratie kan worden gecategoriseerd op basis van verschillende criteria: * **Motief:** * Economische migranten: gedreven door economische kansen. * Gezinsmigranten: om zich bij familie aan te sluiten. * Humanitaire migranten: vluchtelingen, asielzoekers. * **Vrijwilligheid:** * Vrijwillige migranten. * Vluchtelingen (oorlog, geweld, vervolging). * Asielzoekers (nog niet officieel erkend). * Slachtoffers van mensenhandel. * **Duur:** * Tijdelijke migranten. * Transmigranten (onderweg naar verdere bestemming). * Permanente migranten. * **Statuut:** * Legale migranten. * Illegale migranten (zonder wettelijke toestemming). * **Vaardigheidsniveau en scholingsgraad:** * Laaggeschoolde/laagvaardige migranten. * Hooggeschoolde/hoogvaardige migranten. #### 7.1.2 Migratiebeslissingen Twee conceptuele modellen helpen bij het begrijpen van migratiebeslissingen: * **Simpel beslissingsmodel:** Gebaseerd op een kosten-batenanalyse. Migratie vindt plaats als het verwachte loon in het bestemmingsland ($W_D$) verminderd met migratiekosten ($C$) hoger is dan het loon in het herkomstland ($W_O$). $$W_D - C > W_O$$ Dit model houdt rekening met directe en indirecte kosten van migratie en gaat uit van nutsmaximalisatie. * **Zwaartekrachtmodel van migratie:** Dit model houdt rekening met de populatiegrootte en afstanden, maar ook met lokale netwerken, culturele banden en taal. Het verklaart dat grotere populaties en kortere afstanden (of culturele affiniteit) meer migratie bevorderen. #### 7.1.3 Factoren die migratie beïnvloeden * **Push-factoren (herkomstland):** * Economisch: lage lonen, hoge werkloosheid, armoede, hoge belastingen. * Politiek en sociaal: oorlog, criminaliteit, corruptie, gezondheidsproblemen. * Overige: natuurrampen, hongersnood, klimaatverandering. * **Pull-factoren (bestemmingsland):** * Economisch: werkgelegenheid, hoge lonen, sociale uitkeringen, onderwijs. * Politiek en sociaal: familie, vrienden, democratie, veiligheid. * **Macro-economische welvaart:** BBP per capita en de Human Development Index (HDI) zijn belangrijke indicatoren. Over het algemeen leidt hogere economische welvaart in het land van herkomst tot minder migratie, terwijl landen met een hoge HDI populair zijn als bestemming. Indices zoals de Global Peace Index (GPI) en de Fragile State Index (FSI) geven inzicht in stabiliteit en risico's. ### 7.2 Arbeidsmarkteffecten van migratie Migratie kan verschillende effecten hebben op de arbeidsmarkt van het bestemmingsland. #### 7.2.1 Economisch basismodel In een eenvoudig economisch model leidt een toename van het arbeidsaanbod door immigratie tot: * **Korte termijn:** * Als migranten **substituten** zijn voor lokale werknemers: de tewerkstelling (E) stijgt en het loon (W) daalt, omdat het aanbod van arbeid toeneemt terwijl de vraagcurve voor arbeid steil (bijna inelastisch) blijft. * Als migranten **complementen** zijn voor lokale werknemers (bv. door het creëren van nieuwe vraag): de vraag naar arbeid stijgt mee, wat de druk op lonen vermindert en mogelijk zelfs tot hogere lonen kan leiden. * **Lange termijn:** * In een scenario met perfecte substituten en constante kapitaalopbrengsten: de lagere lonen kunnen leiden tot een hogere kapitaalinzet door bedrijven, wat de vraag naar arbeid op lange termijn kan verhogen. * Loonstijgingen op de lange termijn kunnen de arbeidsreserve activeren, waarna het loon stabiliseert. #### 7.2.2 Empirisch bewijs De empirische evidentie voor de effecten van immigratie op lonen en werkgelegenheid is gemengd: * **Lonen:** Effecten op lonen van niet-migranten zijn vaak licht negatief of verwaarloosbaar. Eerdere immigranten, met name laaggeschoolde, ervaren soms een negatief effect op hun lonen. * **Werkgelegenheid:** Op korte termijn kan er een negatief effect zijn op de werkgelegenheid van niet-migranten, maar dit effect verdwijnt op lange termijn, vooral als de economie groeiende is en de arbeidsmarkt krapte kan opvangen. #### 7.2.3 Migratie, krapte en continuïteit * Immigratie kan helpen om **vacatures in te vullen** in krappe arbeidsmarkten. * In economisch slechte tijden kan migratie de **competitie om jobs verhogen**. * In economisch goede tijden kan migratie **bedrijfscontinuïteit waarborgen**. ### 7.3 Migratie en discriminatie Discriminatie op de arbeidsmarkt is een belangrijke oorzaak van ongelijke uitkomsten tussen verschillende bevolkingsgroepen, waaronder migranten. #### 7.3.1 Oorzaken van ongelijke uitkomsten Ongelijke arbeidsmarktuitkomsten kunnen te wijten zijn aan: * **Verschillen in menselijk kapitaal:** Opleidingsniveau, werkervaring. * **Verschillen in sociaal kapitaal:** Netwerkeffecten, toegang tot informatie. * **Werkgeversvoorkeuren (voorkeursdiscriminatie):** Werkgevers hebben een voorkeur om met bepaalde groepen te werken, wat leidt tot een fictieve kost bij het aannemen van werknemers uit andere groepen. Dit kan ook voortkomen uit de voorkeuren van bestaande werknemers (werknemersdiscriminatie) of klanten (klantendiscriminatie). * **Statistische discriminatie:** Werkgevers baseren hun beslissingen op gemiddelde productiviteit van een groep bij gebrek aan informatie over individuele productiviteit. * **Andere factoren:** Screening, rationeel kuddegedrag, sociaal kapitaal. #### 7.3.2 Vormen van discriminatie * **Aanwervingsdiscriminatie:** Ongelijke behandeling bij het sollicitatieproces. * **Loondiscriminatie:** Ongelijke beloning voor gelijkwaardig werk. * **Discriminatie in training en promotie:** Ongelijke kansen voor ontwikkeling en loopbaanvooruitgang. * **Ontslagdiscriminatie:** Ongelijke behandeling bij beëindiging van het dienstverband. #### 7.3.3 Meten van discriminatie Correspondentietesten, waarbij fictieve sollicitanten met verschillende kenmerken naar vacatures sturen, worden gebruikt om aanwervingsdiscriminatie te meten. Empirische studies tonen aan dat etnische discriminatie bij aanwerving wereldwijd en in Europa voorkomt. ### 7.4 Migratiebeleid Migratiebeleid omvat de maatregelen die overheden nemen om migratie te reguleren en te sturen. #### 7.4.1 Vormen van migratiebeleid * **Toelatingsbeleid:** * **Gezinsgericht:** Bevoordeelt migranten uit ondervertegenwoordigde regio's. * **Puntensysteem:** Selectie op basis van kenmerken zoals opleiding en rijkdom, wat armere en lagergeschoolde migranten kan benadelen. * **Regio- of groepsbevoordeling:** Geeft voorkeur aan bepaalde nationaliteiten of groepen. * **Tijdelijke migratie:** Gericht op de noden van de arbeidsmarkt, benadeelt migranten die permanente vestiging zoeken. * **Beleid voor specifieke groepen:** * **Gastarbeiders:** Aangeworven om arbeidstekorten in specifieke sectoren op te vangen, vaak met tijdelijke contracten en beperkte sociale voorzieningen. * **Vluchtelingen en asielzoekers:** Gericht op het opvangen van mensen in nood, met pogingen tot billijke verdeling binnen de EU. * **Legalisatie/regularisatiebeleid:** Erkennen van langdurig verblijvende immigranten. * **Integratiebeleid:** * **Introductieprogramma's:** Faciliteren van de overgang naar het bestemmingsland. * **Taaltrainingen:** Verbeteren van taalvaardigheid. * **Actieve arbeidsmarktprogramma's:** Verhogen van de werkgelegenheid en inkomsten van immigranten. * **Antidiscriminatiebeleid:** Minimaliseren van discriminatie. #### 7.4.2 Beleidsimplicaties * Gericht migratiebeleid kan helpen om **arbeidsvraag te beantwoorden**, vooral in specifieke sectoren. * **Minimumlonen** kunnen de negatieve druk op lonen van niet-migranten helpen neutraliseren. * **Taalbeleid** is cruciaal voor de arbeidsmarktparticipatie van immigranten. * **Selectiviteit van migratiebeleid:** OESO-landen zijn vaak selectief, met name op basis van nationaliteit, en hebben een liberale houding ten opzichte van migratie die hoogopgeleide immigranten aantrekt. ### 7.5 Competitie, migratie en arbeidsmarktkrapte Arbeidsmarktconcepten zoals werkloosheidsgraad ($u$), vacaturegraad ($v$), en de natuurlijke werkloosheidsgraad ($u^*$) zijn belangrijk om de competitie op de arbeidsmarkt te begrijpen. * De **Beveridge curve** beschrijft de inverse relatie tussen $u$ en $v$. Een lage werkloosheidsgraad correspondeert met een hoge vacaturegraad. * **Arbeidsmarktkrapte** verwijst naar situaties waarin er te weinig werkzoekenden zijn voor het aantal openstaande vacatures. * Migratie kan helpen om **vacatures in te vullen** en de continuïteit van bedrijven te waarborgen, vooral in krappe arbeidsmarkten. * De mate van **competitie** op de arbeidsmarkt beïnvloedt ook discriminatie. Lage competitie kan leiden tot meer discriminatie, terwijl hoge competitie, mits niet excessief, de discriminatie kan verminderen. ### 7.6 Beleidsuitdagingen en -maatregelen * **Beleid in de VS en VK:** Geplande deportaties in de VS en het restrictieve migratiebeleid na Brexit in het VK illustreren de politieke discussie rond migratie en de potentiële economische gevolgen (bv. arbeidsaanbod, lonen, sectorkrapte). * **Beleidsopties:** Migratie kan beperkt worden bij hoge werkloosheid om werknemers te beschermen, of gefaciliteerd worden bij arbeidsmarktkrapte om bedrijven te ondersteunen. * **Anti-discriminatiemaatregelen:** Quota, straffen en anonieme sollicitaties kunnen helpen om discriminatie te verminderen. ### 7.7 Conclusie: De welvaartsstaat en de arbeidsmarkt De arbeidsmarkt is cruciaal voor de welvaartsstaat, zowel voor welvaartscreatie als voor welvaartsverdeling. Beleid inzake migratie, discriminatie en arbeidsmarktregulering beïnvloedt de effectiviteit van de welvaartsstaat en de mate van sociale gelijkheid en welzijn. --- > **Tip:** Begrijp de verschillende termen en hun onderlinge relaties, zoals werkloosheidsgraad, vacaturegraad en de natuurlijke werkloosheidsgraad. De Beveridge curve is een sleutelconcept om de dynamiek van de arbeidsmarkt te analyseren. Wees ook kritisch op de empirische resultaten, aangezien deze vaak gemengd zijn. > **Tip:** De kosten-batenanalyse van migratie is een fundamenteel economisch principe. Denk na over zowel de directe als indirecte kosten en baten voor zowel de migrant als voor het gastland. > **Voorbeeld:** Als een land een hoge werkloosheidsgraad heeft en veel vacatures tegelijkertijd, suggereert dit een mismatch op de arbeidsmarkt. Dit kan te maken hebben met een gebrek aan de juiste vaardigheden (structurele werkloosheid), geografische mobiliteitsproblemen of discriminatie. Immigratie kan in zo'n situatie een rol spelen bij het opvullen van deze vacatures, mits het beleid dit faciliteert. --- # Welzijn als objectief van sociaal-economisch beleid Dit onderwerp verkent hoe welzijn gemeten en geëvalueerd kan worden, verder dan enkel inkomen, en onderzoekt de rol van sociaal-economisch beleid bij het bevorderen van welzijn. ### 8.1 Het concept welzijn: meten en evalueren Welzijn is een multidimensionaal concept dat verder gaat dan louter economische indicatoren zoals inkomen. Het omvat aspecten zoals geluk, levenstevredenheid, gezondheid, vermogen, vrijheid en de capaciteit om een leven te leiden dat men zelf verkiest. #### 8.1.1 Indicatoren voor welzijn * **Inkomen:** Hoewel inkomen een belangrijke factor is, is het onvoldoende om welzijn volledig te meten. Mensen met hetzelfde inkomen kunnen een verschillend welzijn ervaren door uiteenlopende behoeften, wensen en levensomstandigheden. Inkomen wordt eerder gezien als een middel om andere welzijnscomponenten te verwerven. * **Nut (geluk, levenstevredenheid):** Traditioneel werd nut als meetbaar en vergelijkbaar beschouwd (cardinaal nut). Moderne economie erkent nut echter als ordinaal, wat betekent dat situaties geprefereerd kunnen worden in plaats van exact gemeten. Levenstevredenheid of geluk wordt vaak gebruikt als indicator, maar kan beïnvloed worden door persoonlijkheidskenmerken, ethische overwegingen en subjectiviteit. * **Vermogen (Capabilities):** Het concept van vermogen, zoals beargumenteerd door Amartya Sen, stelt dat de beste maatstaf van welzijn de "vermogensset" van een persoon is. Dit verwijst naar de capaciteit om te doen of te zijn wat men waardeert. Deze sets zijn echter niet direct observeerbaar en het waarderen ervan is complex. * **Andere dimensies:** Naast inkomen, nut en vermogen, zijn ook gezondheid, vrijheid, sociale cohesie, milieukwaliteit en de kwaliteit van publieke diensten cruciaal voor welzijn. #### 8.1.2 Uitdagingen bij het meten van welzijn Het meten en evalueren van welzijn op maatschappelijk niveau brengt specifieke uitdagingen met zich mee: * **Het vermeldingsprobleem:** Het identificeren van alle relevante dimensies en aspecten van een goed leven is complex. Er is geen universele, objectieve lijst van welzijnsindicatoren. * **Het wegingsprobleem:** Verschillende dimensies hebben voor verschillende individuen een andere waarde. Het toekennen van gewichten aan deze dimensies, zowel op individueel als op maatschappelijk niveau, is een normative keuze die afhankelijk is van voorkeuren en waarden. * **Paternalisme:** Het opleggen van een vaste set gewichten aan welzijnsindicatoren kan leiden tot paternalisme, waarbij de overheid beslist wat een "goed leven" inhoudt, onafhankelijk van de individuele voorkeuren. * **Choice Overload (Paradox van de Keuze):** Een overvloed aan keuzes kan leiden tot besluiteloosheid, ontevredenheid en spijt. Dit fenomeen beïnvloedt zowel de perceptie van welzijn als de beslissingsprocessen. #### 8.1.3 Methoden voor aggregatie en evaluatie Om welzijn te meten en te evalueren, worden verschillende methoden gehanteerd: * **Samengestelde indicatoren:** Deze combineren meerdere dimensies van welzijn tot één enkele maatstaf. De manier waarop deze dimensies gewogen en geaggregeerd worden, heeft een aanzienlijke impact op de uitkomsten. * **Equivalent inkomen:** Dit concept probeert het inkomen te corrigeren voor andere levensdimensies (zoals gezondheid, werkkwaliteit) om een meer compleet beeld van welzijn te geven. Het hypothetische inkomen dat een persoon nodig zou hebben om dezelfde tevredenheid te ervaren als in een optimale situatie wordt berekend. * **Data-gestuurde benaderingen:** Deze methoden baseren de wegingen van welzijnsdimensies op empirische data en waargenomen gedragingen, bijvoorbeeld de frequentie van deprivatie in specifieke dimensies. * **Normatieve benaderingen:** Hierbij worden de gewichten bepaald op basis van meningen, expertise of democratische processen. * **Hybride benaderingen:** Combineren elementen van zowel data-gestuurde als normatieve methoden. ### 8.2 De rol van sociaal-economisch beleid in welzijnsbevordering Sociaal-economisch beleid streeft ernaar het welzijn van de bevolking te verhogen. Dit omvat een breed scala aan beleidsdomeinen, waaronder werkgelegenheid, sociale zekerheid, belastingen, en de bevordering van economische groei. #### 8.2.1 De welvaartsstaat en haar doelstellingen De welvaartsstaat is een systeem waarin de overheid verantwoordelijkheid neemt voor de sociale en economische zekerheid van de bevolking. De doelstellingen omvatten: * **Efficiëntie:** Het zo efficiënt mogelijk alloceren van schaarse middelen om te voorzien in behoeften. * **Sociale gelijkheid en herverdeling:** Het corrigeren van ongelijke inkomens- en welzijnsverdelingen die voortkomen uit marktwerking. Dit gebeurt via progressieve belastingen en sociale zekerheidssystemen. * **Bevordering van publieke goederen:** Het voorzien in goederen en diensten die de markt niet effectief kan leveren (bv. onderwijs, infrastructuur). * **Armoedebestrijding en sociale inclusie:** Het garanderen van een minimuminkomen en het voorkomen van sociale uitsluiting. #### 8.2.2 Instrumenten van sociaal-economisch beleid * **Fiscaal beleid:** Aanpassingen van overheidsbestedingen (G) en belastingen (T) om de economie te sturen en welzijn te beïnvloeden. * **Monetair beleid:** Manipulatie van de rentevoet (i) en de geldhoeveelheid om economische activiteit te beïnvloeden. * **Arbeidsmarktbeleid:** Maatregelen gericht op het bevorderen van werkgelegenheid, het verminderen van werkloosheid, het verbeteren van arbeidsomstandigheden en het bevorderen van de inzetbaarheid van werknemers. * **Sociaal beleid:** Systemen van sociale zekerheid, uitkeringen, pensioenen en gezondheidszorg om risico's af te dekken en een basisniveau van welzijn te garanderen. #### 8.2.3 De arbeidsmarkt als hoeksteen De arbeidsmarkt speelt een cruciale rol in het sociaal-economisch beleid. De creatie en verdeling van welvaart zijn sterk afhankelijk van de werking van de arbeidsmarkt. * **Werkgelegenheidsgraad en werkloosheidsgraad:** Deze indicatoren geven de gezondheid van de arbeidsmarkt weer en zijn belangrijke beleidsdoelstellingen. Structurele werkloosheid en de afstemming tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt zijn centrale aandachtspunten. * **Loonzetting en prijszetting:** De interactie tussen werknemers en werkgevers bepaalt lonen en prijzen, wat invloed heeft op de koopkracht en het welzijn van huishoudens. * **Migratie:** Immigratie kan zowel positieve als negatieve effecten hebben op de arbeidsmarkt en het algemene welzijn. Beleid gericht op migratiebeheer en integratie is essentieel om deze effecten te optimaliseren. #### 8.2.4 Lange termijn groei en welzijn Op lange termijn is economische groei, gedreven door technologische vooruitgang en productiviteitsverbeteringen, cruciaal voor het verhogen van de levensstandaard en daarmee het welzijn. Sociaal-economisch beleid dient hierop gericht te zijn door investeringen in onderwijs, innovatie en infrastructuur te stimuleren. > **Tip:** Bij het evalueren van sociaal-economisch beleid is het essentieel om verder te kijken dan enkel economische groei. Een holistische benadering die verschillende dimensies van welzijn meeneemt, is noodzakelijk voor een effectief en rechtvaardig beleid. #### 8.2.5 Beleidsafwegingen: efficiëntie versus herverdeling Veel sociaal-economisch beleid impliceert een afweging tussen efficiëntie en verdeling. Zo kan een progressiever belastingstelsel leiden tot meer herverdeling, maar potentieel ook tot ontmoedigingseffecten die de economische efficiëntie verminderen. Het vinden van de juiste balans is een voortdurende uitdaging voor beleidsmakers. #### 8.2.6 Nudging en keuze-architectuur Nudging en keuze-architectuur zijn strategieën die gebruikt kunnen worden om individuen subtiel in de richting van beslissingen te sturen die hun welzijn bevorderen, zonder hun keuzevrijheid in te perken. Dit kan bijvoorbeeld door het presenteren van gezondere opties als standaardkeuze. > **Voorbeeld:** Een nudgetoepassing zou kunnen zijn dat gezonde voeding in kantines op ooghoogte wordt geplaatst, terwijl ongezonde opties moeilijker bereikbaar zijn. Dit vergroot de kans dat werknemers voor de gezondere keuze gaan, wat bijdraagt aan hun welzijn op lange termijn. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Outputgroei | De economische groei, gemeten als de procentuele toename van het Bruto Binnenlands Product (BBP) in een bepaalde periode. | | Werkloosheidsgraad | Het percentage van de beroepsbevolking dat werkloos is, dat wil zeggen, geen baan heeft maar wel actief op zoek is naar werk. | | Inflatiegraad | De mate waarin het algemene prijsniveau van goederen en diensten in een economie gedurende een bepaalde periode stijgt, uitgedrukt als een percentage. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | De totale marktwaarde van alle finale goederen en diensten die in een land gedurende een specifieke periode worden geproduceerd. Het is een maatstaf voor de economische activiteit van een land. | | Nominaal BBP | De som van de hoeveelheden geproduceerde finale goederen vermenigvuldigd met hun huidige prijzen. Het wordt beïnvloed door zowel productie- als prijsveranderingen. | | Reëel BBP | De som van de hoeveelheden finale goederen vermenigvuldigd met constante prijzen van een basisjaar. Het meet de feitelijke productiegroei door inflatie te corrigeren. | | BBP-deflator | Een prijsindex die de gemiddelde prijsverandering van alle finale goederen en diensten die in een economie worden geproduceerd, weergeeft. Het is de ratio van het nominale BBP tot het reële BBP. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de gemiddelde prijsverandering meet van een vaste korf goederen en diensten die door huishoudens worden geconsumeerd, ook wel de 'cost of living' index genoemd. | | Korte termijn | Een economische tijdsperiode, doorgaans enkele jaren, waarin prijzen als relatief star worden beschouwd en fluctuaties voornamelijk worden bepaald door veranderingen in de vraag. | | Middellange termijn | Een economische tijdsperiode, typisch rond de 10 jaar, waarin economieën doorgaans terugkeren naar een outputniveau bepaald door aanbodfactoren zoals kapitaal, technologie en beroepsbevolking. | | Lange termijn | Een economische tijdsperiode van enkele decennia, waarin economische groei afhankelijk is van factoren zoals innovatie, technologische vooruitgang en spaargedrag. | | IS-curve | Een curve die het verband weergeeft tussen de output (Y) en de rentevoet (i) op de goederenmarkt, waarbij een hogere rente leidt tot een lagere output door lagere investeringen. | | LM-curve | Een curve die het verband weergeeft tussen de output (Y) en de rentevoet (i) op de geldmarkt. In het IS-LM model, met een door de centrale bank vastgestelde rente, is deze curve horizontaal. | | Natuurlijke werkloosheidsgraad | De werkloosheidsgraad op middellange termijn die ontstaat wanneer de reële lonen bepaald door loonzetting gelijk zijn aan de reële lonen bepaald door prijszetting. Dit niveau van werkloosheid is niet noodzakelijk nul. | | Welvaartsstaat | Een systeem waarbij de overheid een actieve rol speelt in het waarborgen van het sociale en economische welzijn van de bevolking, onder andere via sociale zekerheid, verzekeringen en pensioenen. | | Sociale zekerheid | Een stelsel van collectieve maatregelen, meestal georganiseerd door de overheid, dat burgers beschermt tegen economische en sociale risico's zoals werkloosheid, ziekte, ouderdom en handicap. | | Herverdeling | Het proces waarbij inkomen of welvaart wordt overgedragen van de ene groep in de samenleving naar de andere, meestal via belastingen en sociale uitkeringen, met als doel de inkomensongelijkheid te verminderen. | | Migratie | De verplaatsing van mensen van hun ene woonplaats of land naar een ander, met de intentie om zich daar blijvend of tijdelijk te vestigen. | | Arbeidsmarkt | Het mechanisme waar vraag naar arbeid (door bedrijven) en aanbod van arbeid (door werknemers) elkaar ontmoeten, wat leidt tot werkgelegenheid, loonvorming en allocatie van arbeid. | | Welzijn | De mate waarin individuen en de samenleving voldoen aan hun materiële en immateriële behoeften, wat kan worden gemeten aan de hand van diverse indicatoren zoals inkomen, gezondheid, geluk en levensstandaard. | | Capaciteitenbenadering (Capabilities Approach) | Een theoretisch raamwerk dat welzijn meet aan de hand van iemands "capaciteiten" of vrijheden om waardevolle functies uit te voeren, in plaats van alleen te focussen op inkomen of nut. | | Equivalent inkomen | Een hypothetisch inkomen dat, in combinatie met een referentiewaarde voor niet-inkomensdimensies, een individu in een situatie plaatst die als gelijkwaardig wordt beoordeeld aan hun huidige situatie, rekening houdend met individuele voorkeuren. | | Choice overload (Keuzestress) | Een fenomeen waarbij de overvloed aan keuzemogelijkheden leidt tot besluiteloosheid, verminderde tevredenheid en spijt over de gemaakte keuze. | | Nudging | Een interventie die de keuze-architectuur zodanig verandert dat het waarschijnlijker wordt dat mensen een bepaalde beslissing nemen, zonder hun keuzevrijheid te beperken. |

# Evolución histórica y estructura del Banco de España El Banco de España ha experimentado una notable evolución histórica, transformándose desde sus orígenes como entidad vinculada al Estado hasta su actual integración en el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), con órganos de gobierno definidos y un marco de autonomía consolidado [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1 Antecedentes históricos La trayectoria del Banco de España se remonta al siglo XVIII con la fundación del Banco de San Carlos en 1782, cuya actividad estaba ligada al sector público y privado, y marcada por su conexión con el Gobierno. Posteriormente, en 1829, se creó el Banco Español de San Fernando como banco de emisión y descuento, con el objetivo de financiar al Gobierno [1](#page=1). En 1844, surgió el Banco de Isabel II como competidor, con facultades de emisión de billetes y la finalidad de impulsar la actividad mercantil. La fusión de ambos bancos en 1847 dio lugar al Nuevo Banco Español de San Fernando, que mantuvo la capacidad de emisión de billetes y la creación de sucursales [1](#page=1). Un hito importante se alcanzó en 1856 con la Ley del 28 de enero, que otorgó carácter oficial al Nuevo Banco Español de San Fernando y lo renombró como Banco de España [1](#page=1). A lo largo del siglo XX, la estructura y dependencia del Banco sufrieron modificaciones significativas: * La Ley de Ordenación Bancaria de 1946 acentuó su dependencia del Ministerio de Hacienda y su rol como Banco de Bancos, con la autoridad monetaria residiendo en el Gobierno [1](#page=1). * El Decreto-Ley de Nacionalización y Reorganización de 1962 supuso la nacionalización del banco, pasando de ser una sociedad anónima a una entidad nacionalizada bajo la dependencia total del Ministerio de Hacienda [1](#page=1). * La Ley de Organización y Régimen del Crédito Oficial de 1971 amplió sus funciones, asumiendo misiones respecto a otros bancos y coordinando e inspeccionando el Instituto de Crédito de las Cajas de Ahorro (ICCA) [1](#page=1). #### 1.1.1 Proceso de autonomía El camino hacia la autonomía del Banco de España se marcó en varias etapas clave: * La Ley de Órganos Rectores de 1980 definió al Banco como una entidad de derecho público con personalidad jurídica propia y capacidad pública y privada, operando con autonomía [1](#page=1). * La Ley de Autonomía de 1994 lo sometió al ordenamiento jurídico-privado, exceptuando sus potestades administrativas [1](#page=1). * La Ley 12/1998 integró formalmente al Banco de España en el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), quedando sujeto a las disposiciones del Tratado de la UEME y los Estatutos del BCE y del SEBC [1](#page=1). > **Tip:** La autonomía del Banco de España, especialmente tras su integración en el SEBC, implica limitaciones directas en la relación con el Tesoro Público. ##### 1.1.1.1 Implicaciones de la autonomía (Tratado de la UEME) La plena autonomía trajo consigo importantes implicaciones en la relación entre el Banco de España y el Tesoro Público: * El Banco de España no puede adquirir directamente valores emitidos por el Tesoro ni concederle créditos [1](#page=1). * El Tesoro Público no puede incurrir en descubiertos en su cuenta en el Banco de España, lo que preserva la iniciativa del banco en la creación monetaria [1](#page=1). * En materia de política monetaria, el Banco opera de forma independiente, sin estar sometido a instrucciones del Gobierno ni de ningún otro órgano nacional o comunitario [1](#page=1). ### 1.2 Órganos de gobierno del Banco de España y del SEBC Los órganos de gobierno del Banco de España, según la Ley de Autonomía (Art. 17), son los siguientes [1](#page=1) [2](#page=2): #### 1.2.1 Gobernador * **Nombramiento:** Realizado por el Jefe del Estado a propuesta del presidente del Gobierno [1](#page=1). * **Mandato:** Seis años, no renovable [1](#page=1). * **Competencias:** Dirige el Banco, preside el Consejo de Gobierno y la Comisión Ejecutiva, ostenta la representación legal del Banco y lo representa en instituciones internacionales. Es miembro del Consejo de Gobierno y del Consejo General del BCE [1](#page=1). * **Rendición de cuentas:** Puede ser convocado por las Cortes o el Gobierno para informar sobre política monetaria, sin recibir instrucciones sobre sus fines o aplicación [1](#page=1). #### 1.2.2 Subgobernador * **Nombramiento:** A propuesta del gobernador, por el Gobierno [1](#page=1). * **Mandato:** Seis años, no renovable, con los mismos requisitos e incompatibilidades que el gobernador [1](#page=1). * **Funciones:** Ejerce la dirección superior de los servicios comunes internos y sustituye al gobernador en caso de vacante, ausencia o enfermedad [1](#page=1). #### 1.2.3 Consejo de Gobierno * **Composición:** Incluye al Gobernador, Subgobernador, el Secretario General del Tesoro y Política Financiera, el Vicepresidente de la CNMV y seis consejeros no natos designados por el Gobierno a propuesta del ministerio de Economía y Competitividad, con un mandato de seis años renovable una vez [2](#page=2). * **Asistentes:** Directores generales del Banco, un representante del personal y el Secretario General asisten con voz pero sin voto. El Ministro de Economía también puede asistir con voz y sin voto [2](#page=2). * **Funcionamiento:** Se reúne al menos diez veces al año, convocado por el gobernador o a solicitud de al menos tres consejeros. Los acuerdos se toman por mayoría de votos, y en caso de empate, decide el voto del presidente. Los consejeros natos no votan en asuntos del SEBC [2](#page=2). * **Competencias:** Aprueba directrices generales, el Informe Anual, circulares, la política de personal, sanciones, y supervisa la contribución a la política monetaria única [2](#page=2). #### 1.2.4 Comisión Ejecutiva * **Composición:** Gobernador (presidente), Subgobernador y dos consejeros no natos. Los directores generales del Banco asisten con voz y sin voto, actuando el Secretario General como secretario [2](#page=2). * **Funcionamiento:** Se reúne cuando el gobernador la convoca por iniciativa propia o a petición de dos de sus miembros. Los acuerdos se toman por mayoría de votos, resolviendo el voto del presidente en caso de empate [2](#page=2). * **Competencias:** Contribuye a la instrumentación de la política monetaria, administra el Banco, resuelve autorizaciones administrativas, formula recomendaciones a entidades y acuerda la incoación de expedientes sancionadores [2](#page=2). ### 1.3 El BCE y el SEBC: objetivos, principios y funciones El Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) está compuesto por el Banco Central Europeo (BCE) y los bancos centrales nacionales (BCN) de los Estados miembros de la UE [2](#page=2). #### 1.3.1 Objetivos * **Principal:** Mantener la estabilidad de los precios [2](#page=2). * **Secundario:** Apoyar las políticas económicas generales de la UE, siempre que no se ponga en riesgo el objetivo principal [2](#page=2). #### 1.3.2 Principios El SEBC actuará conforme al principio de una economía de mercado abierta y de libre competencia [2](#page=2). #### 1.3.3 Funciones básicas * Definir y ejecutar la política monetaria de la UEME [2](#page=2). * Realizar operaciones de divisas y gestionar las reservas oficiales de divisas [2](#page=2). * Promover el buen funcionamiento de los sistemas de pago [2](#page=2). * Tener el derecho exclusivo de autorizar la emisión de billetes, aunque tanto el BCE como los bancos centrales nacionales pueden emitirlos [2](#page=2). * Realizar la supervisión prudencial de las entidades de crédito [2](#page=2). #### 1.3.4 Funciones consultivas El SEBC será consultado sobre propuestas de actos comunitarios y proyectos de disposiciones legales nacionales en su ámbito de competencia [2](#page=2). #### 1.3.5 Otras funciones adicionales * Presentar dictámenes a instituciones o autoridades [2](#page=2). * Contribuir a la buena gestión de la supervisión prudencial y a la estabilidad del sistema financiero [2](#page=2). * Realizar funciones de información estadística y cooperación internacional [2](#page=2). * Autorizar y revocar la autorización de las entidades de crédito [2](#page=2). #### 1.3.6 Independencia Ni el BCE, ni los bancos centrales nacionales, ni sus miembros pueden solicitar o aceptar instrucciones de instituciones comunitarias, Gobiernos ni ningún otro órgano [2](#page=2). #### 1.3.7 Órganos del BCE y del SEBC * **Consejo de Gobierno (BCE):** Integrado por el Comité Ejecutivo y los Gobernadores de los BCN (con voto rotatorio). Adopta orientaciones y decisiones para el SEBC, formula la política monetaria (tipos de interés, reservas) y asume funciones de supervisión, separadas de la política monetaria, a través del Consejo de Supervisión [2](#page=2). --- # Funciones y operaciones del Banco Central Europeo y el Sistema Europeo de Bancos Centrales Este resumen aborda los objetivos, principios y funciones del Banco Central Europeo (BCE) y el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), así como sus operaciones de política monetaria, gestión de reservas y emisión de billetes. ## 2. Funciones y operaciones del Banco Central Europeo y el Sistema Europeo de Bancos Centrales El Banco Central Europeo (BCE) y el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) son instituciones fundamentales para la estabilidad económica y financiera de la zona euro y la Unión Europea. El SEBC está compuesto por el BCE y los bancos centrales nacionales (BCN) de los Estados miembros de la UE, mientras que el Eurosistema agrupa al BCE y a los BCN de los países que ya han adoptado el euro [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.1 Objetivos, principios y funciones del BCE y el SEBC #### 2.1.1 Objetivos El objetivo principal del BCE y del SEBC es mantener la estabilidad de los precios. Secundariamente, apoyarán las políticas económicas generales de la UE, siempre que esto no menoscabe su objetivo principal [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.1.2 Principios El SEBC actuará conforme al principio de una economía de mercado abierta y de libre competencia [2](#page=2). #### 2.1.3 Funciones básicas Las funciones básicas del BCE y del SEBC incluyen [2](#page=2): * Definir y ejecutar la política monetaria de la Unión Económica y Monetaria Europea (UEME). * Realizar operaciones de divisas y gestionar las reservas oficiales de divisas. * Promover el buen funcionamiento de los sistemas de pago. * Tener el derecho exclusivo de autorizar la emisión de billetes (aunque el BCE y los BCN pueden emitirlos). * Realizar la supervisión prudencial de las entidades de crédito. #### 2.1.4 Funciones consultivas El BCE y el SEBC serán consultados sobre propuestas de actos comunitarios y proyectos de disposiciones legales nacionales en su ámbito de competencia [2](#page=2). #### 2.1.5 Otras funciones adicionales Otras funciones incluyen [2](#page=2): * Presentar dictámenes a instituciones o autoridades. * Contribuir a la buena gestión de la supervisión prudencial y a la estabilidad del sistema financiero. * Desempeñar funciones de información estadística y cooperación internacional. * Autorizar y revocar la autorización de las entidades de crédito. #### 2.1.6 Independencia Ni el BCE, ni los BCN, ni sus miembros podrán solicitar o aceptar instrucciones de instituciones comunitarias, gobiernos, ni de ningún otro órgano [2](#page=2). ### 2.2 Órganos del BCE y del SEBC #### 2.2.1 El Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) El SEBC está compuesto por el BCE y los BCN de los Estados miembros [2](#page=2). #### 2.2.2 Órganos del BCE * **Consejo de Gobierno (BCE):** * **Composición:** Integrado por el Comité Ejecutivo y los Gobernadores de los BCN. La votación de los gobernadores es rotatoria [2](#page=2). * **Funciones:** Adopta las orientaciones y decisiones para el SEBC, formula la política monetaria (incluyendo tipos de interés y reservas), y asume funciones de supervisión a través del Consejo de Supervisión [2](#page=2). * **Comité Ejecutivo (BCE):** * **Composición:** Formado por el Presidente, el vicepresidente y cuatro miembros con dedicación exclusiva y un mandato no renovable de ocho años [3](#page=3). * **Funciones:** Implementa la política monetaria, imparte instrucciones a los BCN y gestiona el día a día del BCE [3](#page=3). * **Consejo General (BCE):** * **Existencia:** Existe mientras haya Estados de la UE que no sean miembros de la UEME [3](#page=3). * **Composición:** Integrado por el Presidente, el vicepresidente y los gobernadores de los BCN [3](#page=3). * **Funciones:** Se encarga de la recopilación estadística, informes y cooperación [3](#page=3). ### 2.3 Funciones del BCE y del Banco de España (como integrantes del SEBC) El Banco de España, como integrante del SEBC, desempeña diversas funciones para mantener la estabilidad de precios en España y apoyar la política económica general del Gobierno, sin perjuicio de su prioridad hacia la estabilidad de precios y el cumplimiento de sus tareas dentro del SEBC. Estas funciones se dividen en las que ejerce como parte del SEBC y sus funciones propias [3](#page=3). #### 2.3.1 Operaciones permitidas al Banco de España El Banco de España puede operar en mercados financieros, realizar operaciones de crédito con entidades (con garantías) y mantener reservas mínimas según las normas del SEBC [3](#page=3). #### 2.3.2 Evolución de la política monetaria en España La política monetaria en España ha pasado por varias etapas: * **Dinero pasivo (Guerra Civil - 1974):** Política monetaria subordinada a la fiscal y planes de desarrollo [3](#page=3). * **Control activo (1974 - 1994):** Estrategia a dos niveles (oferta monetaria como objetivo intermedio y liquidez bancaria como variable operativa) [3](#page=3). * **Objetivo de inflación (1995 - 1999):** Seguimiento directo de la inflación tras la autonomía otorgada por la Ley de 1994 [3](#page=3). * **UEME (Desde 1999):** Política monetaria única bajo el Banco Central Europeo [3](#page=3). ### 2.4 El marco de la política monetaria única #### 2.4.1 Estructura institucional * **Eurozona:** La UEME implica una política única con decisiones uniformes para toda el área [3](#page=3). * **Eurosistema vs. SEBC:** Las tareas se ejecutan a través del Eurosistema (BCE + BCN de países con el euro), mientras que el SEBC incluye a todos los BCN de la UE, tengan o no el euro [3](#page=3). #### 2.4.2 Instituciones Financieras Monetarias (IFMs) Son aquellas cuyos pasivos son de naturaleza monetaria e incluyen bancos centrales, entidades de crédito residentes y otras instituciones residentes que reciben depósitos o sustitutos y conceden crédito [3](#page=3). #### 2.4.3 Agregados monetarios Definidos para analizar la estabilidad de precios a medio/largo plazo [3](#page=3): * **M1:** Efectivo en manos del público + depósitos a la vista [3](#page=3). * **M2:** M1 + depósitos a corto plazo (plazo < 2 años o preaviso < 3 meses) [3](#page=3). * **M3:** M2 + instrumentos negociables (cesiones temporales, participaciones en fondos monetarios, valores de renta fija < 2 años) [3](#page=3). #### 2.4.4 Estrategia de política monetaria (Objetivo: Estabilidad de Precios) La estrategia del Eurosistema se basa en un objetivo cuantitativo y dos pilares [3](#page=3): * **Objetivo cuantitativo:** Incremento interanual de precios (IPCA) inferior al dos por ciento a medio plazo [3](#page=3). * **Pilar 1 (Análisis Monetario):** Papel destacado del dinero, con valor de referencia para el crecimiento de M3 [3](#page=3). * **Pilar 2 (Análisis Económico):** Evaluación de una amplia gama de indicadores económicos y financieros para evaluar riesgos a la estabilidad [3](#page=3). La verificación de esta información permite al Consejo de Gobierno del BCE tomar decisiones sobre los tipos de interés a corto plazo [4](#page=4). ### 2.5 Instrumentación de la política monetaria (Actuaciones Convencionales) El SEBC utiliza principalmente las operaciones de mercado abierto, las facilidades permanentes y el coeficiente de caja para alcanzar sus objetivos [4](#page=4). #### 2.5.1 Operaciones de Mercado Abierto Son operaciones ejecutadas en mercados financieros que pueden incluir operaciones temporales, compraventa simple a vencimiento, emisión de certificados de depósito del BCE, swaps de divisas y captación de depósitos a plazo fijo. Su objetivo principal es controlar los tipos de interés, gestionar la liquidez y enviar señales a los agentes económicos [4](#page=4). Se dividen en cuatro categorías: * **Principales de Financiación:** Inyección regular de liquidez con frecuencia y vencimiento semanal, mediante subastas ordinarias. Son la señal clave de la política monetaria [4](#page=4). * **Financiación a más largo plazo:** Inyección mensual con vencimiento a tres meses. No envían señales, ya que el tipo es variable. Ambas se ejecutan mediante subastas ordinarias [4](#page=4). * **Subastas a tipo de interés fijo:** El BCE especifica el tipo y las entidades pujan por la cantidad [4](#page=4). * **Subastas a tipo variable:** Las entidades señalan la cantidad y el tipo de interés deseado [4](#page=4). * **De Ajuste (Fine-tuning):** Gestionan la liquidez y controlan los tipos de interés, suavizando fluctuaciones inesperadas. Se instrumentan mediante operaciones temporales, swaps de divisas y captación de depósitos a plazo fijo, a través de subastas rápidas o procedimientos bilaterales [4](#page=4). * **Estructurales:** Se ejecutan para ajustar la posición estructural del SEBC frente al sector financiero. Pueden ser regulares o no, y se realizan mediante la colocación de emisiones de certificados de deuda del BCE, operaciones temporales o compraventas simples [4](#page=4). #### 2.5.2 Facilidades Permanentes * **Facilidad Marginal de Crédito:** Permite obtener liquidez a un día con garantías, a un tipo máximo (techo del interbancario) [4](#page=4). * **Facilidad de Depósito:** Permite realizar depósitos a un día a un tipo inferior (suelo del interbancario) [4](#page=4). Estos dos mecanismos definen la banda de fluctuación del tipo del interbancario a un día [4](#page=4). #### 2.5.3 Coeficiente de Caja Reservas mínimas obligatorias que las entidades deben mantener [4](#page=4). ### 2.6 Medidas No Convencionales (Crisis desde 2007) Ante la crisis iniciada en 2007, se implementaron medidas no convencionales: * **Modificaciones en tipos de interés:** Descenso continuo hasta el cero por ciento en marzo de 2016 [4](#page=4). * **Activos de garantía:** Ampliación del listado para incluir préstamos empresariales [4](#page=4). * **Cambios en el Marco Operativo:** Adjudicación plena a tipo fijo en subastas principales [4](#page=4). * **Nuevas operaciones:** Financiación a largo plazo (6 meses, 12 meses, 3 y 4 años) [4](#page=4). * **Divisas:** Swaps de liquidez en dólares [4](#page=4). * **Coeficiente de caja:** Se rebajó del dos al uno por ciento en enero de 2012, y se amplió su periodo de mantenimiento [5](#page=5). * **Compra de activos:** Programa para mercados de valores (deuda pública y privada) para asegurar la transmisión de la política monetaria [5](#page=5). ### 2.7 Mecanismo Europeo de Estabilidad (MEDE) Organismo intergubernamental establecido por Tratado entre los países miembros de la UEME [5](#page=5). #### 2.7.1 Órganos de gobierno * **Consejo de Gobernadores:** Adopta las decisiones más importantes, formado por los ministros de Economía y Finanzas de la eurozona, con el Presidente del BCE y el Comisario Europeo como observadores. Las decisiones sobre concesión de ayudas requieren mutuo acuerdo, con un mecanismo exprés para emergencias basado en mayoría cualificada del 85% [5](#page=5). * **Consejo de Administración:** Presidido por un director ejecutivo e integrado por un administrador por cada país del euro, se encarga de cometidos específicos por delegación del Consejo de Gobernadores [5](#page=5). #### 2.7.2 Participación del BCE en el MEDE El BCE colabora con el FMI y la Comisión Europea en la evaluación de riesgos, realiza análisis de sostenibilidad de la deuda y aporta conocimientos técnicos a la negociación de programas de ajuste [5](#page=5). #### 2.7.3 Instrumentos de ayuda financiera La asistencia se realiza principalmente en forma de préstamos, supeditados a un riguroso programa de ajuste macroeconómico. El tipo de interés es la suma del coste de financiación del MEDE más un recargo del dos por ciento, más otro uno por ciento para importes pendientes tras tres años. Excepcionalmente, puede otorgar préstamos directos para adquirir sus propios bonos en el mercado primario (rescate blando) [5](#page=5). #### 2.7.4 Aplicación del Mecanismo Las ayudas se activan a petición de un país de la UEME, tras una evaluación de riesgo para la estabilidad financiera de la eurozona por parte de la Comisión Europea, el FMI y el BCE. Está controlado por los países de la UEME a través de su Consejo de Gobernadores [5](#page=5). #### 2.7.5 Financiación del MEDE El capital total suscrito es de setecientos mil millones de euros, de los cuales ochenta mil millones están desembolsados y el resto con avales de los países del euro sobre emisiones de deuda. La contribución de cada país es proporcional a su peso en el BCE [5](#page=5). ### 2.8 Gestión de Reservas Exteriores #### 2.8.1 Reservas del BCE Los BCN transfieren parte de sus reservas al BCE, cuya gestión la realizan los BCN. El Banco de España gestiona una cartera en una única divisa con la finalidad de intervenciones en el mercado de cambios [6](#page=6). #### 2.8.2 Reservas propias El Banco de España gestiona las reservas no transferidas y puede operar con activos en moneda extranjera y transacciones bancarias [6](#page=6). ### 2.9 Supervisión de Entidades de Crédito (Mecanismo Único de Supervisión - MUS) El MUS, operativo desde 2014, está integrado por el BCE y las Autoridades Nacionales Competentes (ANC) y tiene como objetivo garantizar la solidez y seguridad del sistema bancario europeo, reforzando la integración y estabilidad financiera [6](#page=6). #### 2.9.1 Distribución de Competencias El BCE supervisa directamente las entidades sistemáticas que cumplan ciertos criterios: activos superiores a treinta mil millones de euros, activos superiores al veinte por ciento del PIB del Estado, las tres entidades más significativas de cada Estado, o si lo solicita el BCE o la actividad transfronteriza es importante. El Banco de España mantiene la supervisión directa de las entidades menos significativas, bajo estándares del BCE [6](#page=6). #### 2.9.2 Funciones Específicas del BCE El BCE ejerce funciones adicionales sobre las entidades de crédito en los Estados miembros participantes [6](#page=6): 1. **Autorizaciones:** Autorizar y revocar la autorización de entidades de crédito [6](#page=6). 2. **Actividad transfronteriza:** Llevar a cabo funciones en caso de que una entidad desee establecerse o prestar servicios en un Estado miembro no participante [6](#page=6). 3. **Participaciones:** Evaluar notificaciones de adquisición y venta de participaciones cualificadas [6](#page=6). 4. **Requisitos prudenciales:** Velar por el cumplimiento de las normas de la UE sobre fondos propios, titulización, limitaciones a grandes riesgos, liquidez, apalancamiento y notificación de información [6](#page=6). 5. **Gobernanza:** Garantizar el cumplimiento de actos relativos a estructuras de gobernanza sólidas, incluyendo requisitos de idoneidad, gestión de riesgos, control interno, políticas de remuneración y procesos de adecuación de capital [6](#page=6). 6. **Revisiones supervisoras:** Realizar revisiones, incluyendo pruebas de resistencia, para determinar la suficiencia de fondos propios y requisitos de liquidez, imponiendo medidas adicionales si es necesario [6](#page=6). 7. **Supervisión consolidada e intervención:** Supervisar en base consolidada, participar en la supervisión de conglomerados financieros y actuar sobre planes de recuperación e intervención temprana [6](#page=6). #### 2.9.3 Cooperación y ejecución Estas funciones se desarrollan en cooperación con la autoridad nacional competente (Banco de España), que facilitará la información necesaria. El BCE puede realizar inspecciones in situ o basarse en la documentación remitida periódicamente [6](#page=6). ### 2.10 Promoción del buen funcionamiento de los sistemas de pago El BCE y los BCN promueven el buen funcionamiento de los sistemas de pago como una de sus funciones básicas [2](#page=2). #### 2.10.1 Crédito Intradía El Banco de España concede créditos intradía con garantías, que deben ser cancelados a lo largo del día. Si no se regularizan al cierre, las entidades recurren a la facilidad marginal de crédito. El BCE identifica estos sistemas como de importancia sistémica, sujetos a criterios estrictos de supervisión [9](#page=9). #### 2.10.2 Servicio de Liquidación de Depósitos Interbancarios Creado para registrar y liquidar operaciones del mercado interbancario de depósitos, vinculado a TARGET2-BE [9](#page=9). #### 2.10.3 La Zona Única de Pagos en euros (SEPA) Creación de un mercado único de pequeños pagos en euros (transferencias, adeudos directos y pagos con tarjeta), que permite realizar pagos electrónicos y adeudos en euros a cualquier beneficiario dentro de la UE bajo las mismas condiciones. Todos los pagos se consideran "internos" [9](#page=9). #### 2.10.4 Sistema Nacional de Compensación Electrónica (SNCE) En España, el SNCE, gestionado por Iberpay, compensa operaciones minoristas (cheques, transferencias, adeudos) y liquida saldos netos en TARGET2. Permite la participación directa e indirecta [9](#page=9). ### 2.11 Emisión de Billetes y Monedas * **Billetes:** Es competencia exclusiva del BCE y los BCN. En España, el Banco de España los emite previa autorización del BCE. Son los únicos de curso legal pleno [9](#page=9). * **Monedas:** El Ministerio de Economía acuerda su acuñación (volumen aprobado por el BCE), y el Banco de España las pone en circulación [9](#page=9). ### 2.12 Funciones Propias del Banco de España Además de sus funciones como integrante del SEBC, el Banco de España tiene funciones propias [10](#page=10). #### 2.12.1 Central de Información de Riesgos (CIR) Servicio público para recabar datos de riesgos y facilitar la supervisión y estabilidad, con declarantes como entidades de crédito, EFC, SGR, etc.. Se declaran préstamos, valores y garantías, tanto directos como indirectos [10](#page=10). #### 2.12.2 Funciones por cuenta del Tesoro * **Servicio de Tesorería:** Gestiona ingresos y pagos por cuenta del Tesoro, con prohibición de descubiertos [10](#page=10). * **Deuda Pública:** Actúa como agente financiero, facilitando la emisión, amortización y gestión. Es el organismo rector del mercado de deuda pública en anotaciones. No puede adquirir deuda directamente del emisor [10](#page=10). #### 2.12.3 Servicio de Reclamaciones Tramita reclamaciones de usuarios que previamente hayan acudido al Defensor del Cliente de la entidad, o si la reclamación no se resuelve satisfactoriamente en dos meses [10](#page=10). #### 2.12.4 Operativa Exterior La ley de 2003 establece plena libertad de transacciones, cobros y pagos, eliminando la autorización previa pero obligando a declarar por estadística/fiscalidad. El Banco de España autoriza "entidades registradas", dicta instrucciones y controla operaciones [10](#page=10). #### 2.12.5 Otras funciones * **Central de Balances:** Realiza encuestas voluntarias a empresas no financieras [10](#page=10). * **Operaciones con particulares:** Generalmente prohibidas, salvo depósitos judiciales, garantía, etc. [10](#page=10). ### 2.13 Mercados Interbancarios #### 2.13.1 Mercado Interbancario de Depósitos Las entidades de crédito se ceden depósitos a muy corto plazo con alta liquidez (un día o más), basado en la confianza. Es un mercado mayorista, primario y referencia para la formación de precios. Anteriormente al euro, el MIBOR era la referencia; desde 1999, el Euribor y el Eonia cumplen esta función [10](#page=10). #### 2.13.2 Mercado de Divisas Español Organizado por "entidades registradas", incluye operaciones al contado (spot) y a plazo (forward). Las encuestas BIS muestran un crecimiento continuo, con predominio de operaciones Swap y la divisa dólar estadounidense [10](#page=10). --- # Supervisión del sistema bancario y sistemas de pago Este tema aborda el Mecanismo Único de Supervisión (MUS) en la eurozona, la distribución de competencias supervisoras entre el Banco Central Europeo (BCE) y las autoridades nacionales como el Banco de España, y el funcionamiento de los sistemas de pago clave como TARGET2 y SEPA. ### 3.1 El Mecanismo Único de Supervisión (MUS) El Mecanismo Único de Supervisión (MUS) es el marco de supervisión bancaria de la eurozona establecido en 2014. Está compuesto por el BCE y las Autoridades Nacionales Competentes (ANC) de los Estados miembros participantes. Sus objetivos principales son garantizar la solidez y seguridad del sistema bancario europeo, reforzar la integración y la estabilidad financiera, y lograr una supervisión financiera homogénea en toda la eurozona [6](#page=6). #### 3.1.1 Distribución de competencias supervisoras La asignación de responsabilidades supervisoras bajo el MUS distingue entre entidades "sistemáticas" y "menos significativas" [6](#page=6). * **Supervisión directa por el BCE:** El BCE ejerce la supervisión directa sobre las entidades de crédito que cumplen uno o varios de los siguientes criterios [6](#page=6): * Volumen de activos superior a 30.000 millones de euros [6](#page=6). * Volumen de activos superior al 20% del Producto Interior Bruto (PIB) del Estado miembro [6](#page=6). * Las tres entidades de crédito más significativas de cada Estado miembro [6](#page=6). * Entidades cuya actividad transfronteriza sea considerada importante o solicitada por el propio BCE [6](#page=6). * **Supervisión por el Banco de España (Entidades Menos Significativas):** El Banco de España mantiene la supervisión directa sobre las entidades de crédito que no son consideradas "sistemáticas". No obstante, esta supervisión se realiza siguiendo los estándares y directrices establecidos por el BCE. El BCE conserva la potestad de asumir la supervisión directa de estas entidades si lo considera necesario [6](#page=6). #### 3.1.2 Funciones específicas del BCE en materia de supervisión El BCE, en su rol supervisor, ejerce una serie de funciones adicionales sobre las entidades de crédito en los Estados miembros participantes: 1. **Autorizaciones:** Conceder o revocar la autorización a las entidades de crédito [6](#page=6). 2. **Actividad transfronteriza:** Gestionar las solicitudes para el establecimiento de sucursales o la prestación de servicios transfronterizos en Estados miembros no participantes [6](#page=6). 3. **Participaciones:** Evaluar las notificaciones relativas a la adquisición o venta de participaciones cualificadas en entidades de crédito [6](#page=6). 4. **Requisitos prudenciales:** Vigilar el cumplimiento de la normativa de la Unión Europea en materia de fondos propios, titulización, límites a los grandes riesgos, liquidez, apalancamiento y la notificación y publicación de información [6](#page=6). 5. **Gobernanza:** Asegurar la implementación de estructuras de gobernanza sólidas, incluyendo requisitos de idoneidad para los directivos, gestión de riesgos, control interno, políticas de remuneración y procesos de evaluación de adecuación del capital [6](#page=6). 6. **Revisiones supervisoras:** Llevar a cabo revisiones, incluyendo pruebas de resistencia en colaboración con la Autoridad Bancaria Europea (ABE), para evaluar la suficiencia de las estructuras y fondos propios frente a los riesgos, pudiendo imponer requisitos adicionales de capital, liquidez u otras medidas [6](#page=6). 7. **Supervisión consolidada e intervención:** Realizar la supervisión en base consolidada, participar en la supervisión de conglomerados financieros y ejecutar funciones relacionadas con planes de recuperación e intervención temprana en casos de incumplimiento de requisitos [6](#page=6). #### 3.1.3 Cooperación, ejecución y sanciones Todas estas funciones supervisoras se desarrollan en estrecha cooperación con la autoridad nacional competente, como el Banco de España, que debe facilitar toda la información requerida al BCE. El BCE puede realizar inspecciones in situ o basarse en la documentación remitida para llevar a cabo sus actividades. Si se detectan problemas o indicios de incumplimiento, el BCE puede exigir la adopción de medidas correctivas en una fase temprana. En caso de incumplimiento normativo, el BCE puede imponer sanciones de hasta el doble de los beneficios obtenidos o las pérdidas evitadas, o hasta el 10% del volumen de negocios total de la entidad [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** La independencia del BCE en sus funciones de supervisión es crucial y se mantiene separada de sus responsabilidades en política monetaria [7](#page=7). #### 3.1.4 Estructura de supervisión del BCE La planificación y ejecución de las tareas de supervisión recaen en el Consejo de Supervisión, un órgano interno compuesto por un presidente, un vicepresidente, cuatro representantes del BCE y un representante de la autoridad nacional competente de cada Estado miembro participante [7](#page=7). ### 3.2 Competencias supervisoras del Banco de España A pesar de la reasignación de funciones al BCE bajo el MUS, el Banco de España conserva competencias significativas para la estabilidad financiera [7](#page=7). #### 3.2.1 Áreas de actuación del Banco de España 1. **Entidades significativas:** Participa en su supervisión a través de equipos conjuntos, donde la mayoría de los miembros son del Banco de España [7](#page=7). 2. **Inspecciones in situ:** Juega un papel esencial en las inspecciones de entidades significativas, actuando bajo mandato del BCE pero con supervisores nacionales mayoritariamente [7](#page=7). 3. **Entidades menos significativas:** Mantiene la supervisión directa, aplicando protocolos del BCE e informándole, aunque el BCE puede intervenir directamente si es necesario [7](#page=7). 4. **Órganos de gobierno del MUS:** El Gobernador representa al Banco de España en el Consejo de Gobierno del BCE, y el Subgobernador en el Consejo de Supervisión [7](#page=7). 5. **Redes de expertos:** Participa en redes organizadas por el MUS para optimizar las funciones supervisoras [7](#page=7). 6. **Procedimientos administrativos:** Interviene en la concesión de licencias y la evaluación de participaciones significativas en entidades relevantes [7](#page=7). 7. **Áreas no traspasadas:** Mantiene la supervisión en materia de blanqueo de capitales, financiación del terrorismo y protección de consumidores [7](#page=7). 8. **Otras entidades:** Ejerce competencias completas sobre establecimientos financieros de crédito, entidades de pago, dinero electrónico, garantía recíproca, tasación, Sareb, fundaciones bancarias y establecimientos de compraventa de moneda extranjera [7](#page=7). #### 3.2.2 Funciones específicas del Banco de España según la Ley 10/2014 La Ley 10/2014 regula actualmente la función supervisora del Banco de España, atribuyéndole competencias para: * Recabar información para verificar el cumplimiento de la normativa [7](#page=7). * Requerir y comunicar información y medidas por medios electrónicos [7](#page=7). * Llevar a cabo las investigaciones necesarias [7](#page=7). * Realizar inspecciones [7](#page=7). * Considerar la incidencia de sus decisiones en la estabilidad financiera de otros Estados miembros [7](#page=7). El Banco de España debe aprobar anualmente un programa supervisor que detalle cómo llevará a cabo su supervisión, la asignación de recursos, la identificación de entidades para inspección reforzada y un plan de inspecciones in situ [7](#page=7). #### 3.2.3 Actividad inspectora y régimen sancionador La actividad inspectora del Banco de España se divide en seguimiento y análisis a distancia, y visitas de inspección. Las inspecciones permiten verificar datos y profundizar en la gestión de riesgos y valoración de activos. Los resultados pueden dar lugar a recomendaciones, mandatos o la apertura de expedientes sancionadores [8](#page=8). Las infracciones se clasifican en: * **Muy graves:** Ejercicio de actividades ajenas al objeto social, carencia de contabilidad, resistencia a la inspección, insuficiencia de recursos propios (seis meses), o no remitir planes al BE [8](#page=8). * **Graves:** Ejercicio ocasional de actividades ajenas, dotación insuficiente de reservas/provisiones, o incumplimiento de normas contables [8](#page=8). * **Leves:** Aquellas que no son ni graves ni muy graves [8](#page=8). ### 3.3 Sistemas de Pago El Banco de España promueve el buen funcionamiento de los sistemas de pago, que son esenciales para la actividad económica, la política monetaria y los mercados financieros. Su vigilancia abarca tanto sistemas oficiales como acuerdos privados y procesos informáticos relevantes [8](#page=8). #### 3.3.1 TARGET2 (Mayorista) TARGET2 es un sistema de pago automatizado transeuropeo para la liquidación bruta en tiempo real, que surge de la modernización del sistema TARGET. Opera desde 2007 con una plataforma compartida única, estructurada legalmente como una multiplicidad de sistemas de pago. Cada Banco Central Nacional opera su propio sistema integrante (por ejemplo, TARGET2-BE en España) [8](#page=8). * **Plataforma y operativa:** Utiliza una plataforma directa (SSP) sin intervención de sistemas nacionales. Las órdenes se envían directamente por los participantes a través de SWIFT y se anotan en los libros de TARGET2 [8](#page=8). * **Funciones de TARGET2-BE:** Procesa órdenes de pago (transferencias, adeudos directos, traspasos de liquidez) que son consecuencia de operaciones de política monetaria, liquidación de operaciones de divisas en euros, liquidación de transferencias en sistemas de grandes pagos transfronterizos o pequeños pagos sistémicos, y cualquier orden dirigida a un participante en TARGET2 [8](#page=8). * **Participantes directos:** Incluyen entidades de crédito del Espacio Económico Europeo (EEE) o sus sucursales, y Bancos Centrales Nacionales [8](#page=8). #### 3.3.2 Zona Única de Pagos en euros (SEPA) Si bien el documento proporcionado no detalla explícitamente SEPA, se puede inferir que su funcionamiento y supervisión están integrados dentro del marco general de los sistemas de pago que el Banco de España promueve. SEPA busca armonizar los pagos en euros entre los países miembros, facilitando las transferencias, adeudos directos y pagos con tarjeta de forma paneuropea. Su correcta operación es fundamental para la eficiencia del mercado único europeo y la política monetaria del Eurosistema [8](#page=8). --- # Funciones específicas y mercados interbancarios del Banco de España Este apartado describe las funciones particulares del Banco de España, incluyendo la Central de Información de Riesgos (CIR), su papel como agente financiero del Tesoro, y el funcionamiento de los mercados interbancarios de depósitos y divisas. ### 4.4. Funciones específicas del Banco de España #### 4.4.1. Central de información de riesgos (CIR) La Central de Información de Riesgos (CIR) es un servicio público cuya finalidad es recabar datos sobre los riesgos asumidos por las entidades financieras y ponerlos a disposición para facilitar la supervisión bancaria y contribuir a la estabilidad financiera general [10](#page=10) [9](#page=9). * **Declarantes:** Están obligados a declarar a la CIR el Banco de España, las entidades de crédito, las empresas financieras de crédito (EFC), las sociedades de garantía recíproca (SGR), entre otras [10](#page=10). * **Riesgos declarables:** Se incluyen préstamos, valores y garantías. Generalmente, no existe un umbral mínimo general para la declaración de estos riesgos, siendo individualizados [10](#page=10). * **Tipos de riesgo:** * **Directos:** Corresponden a los titulares, emisores y primeros obligados de las deudas o compromisos [10](#page=10). * **Indirectos:** Se refieren a los garantes, avalistas y aseguradores que respaldan dichas operaciones [10](#page=10). #### 4.4.2. Funciones por cuenta del Tesoro El Banco de España desempeña varias funciones cruciales por cuenta del Tesoro Público. * **Servicio de Tesorería:** Gestiona los ingresos y pagos realizados por el Tesoro. Se establece una estricta prohibición de descubiertos en estas operaciones [10](#page=10). * **Deuda Pública:** Actúa como agente financiero del Tesoro en la emisión, amortización y gestión de la deuda pública. Es el organismo rector del Mercado de Deuda Pública en Anotaciones. Sin embargo, el Banco de España tiene prohibido adquirir deuda directamente del emisor en el mercado primario [10](#page=10). #### 4.4.3. Servicio de reclamaciones El Banco de España tramita las reclamaciones presentadas por los usuarios de servicios financieros. Como requisito previo, el usuario debe acreditar haber acudido previamente al Defensor del Cliente de la entidad implicada. Si la reclamación no se resuelve satisfactoriamente en un plazo de dos meses, o si no hay respuesta, el usuario puede dirigirse al Banco de España, que emitirá un informe final motivado [10](#page=10). #### 4.4.4. Operativa exterior Conforme a la Ley de 2003, rige la plena libertad de transacciones, cobros y pagos en operaciones exteriores, eliminando la necesidad de autorización previa. No obstante, existe la obligación de declarar estas operaciones por motivos estadísticos y fiscales. El Banco de España tiene la función de autorizar a las "entidades registradas" (como bancos y casas de cambio) para operar, así como dictar instrucciones y controlar dichas operaciones [10](#page=10). #### 4.4.5. Otras funciones * **Central de Balances:** El Banco de España lleva a cabo encuestas voluntarias a empresas no financieras para recopilar información económica [10](#page=10). * **Operaciones con particulares:** Por regla general, el Banco de España tiene prohibido realizar operaciones con particulares, salvo excepciones como depósitos judiciales o garantías [10](#page=10). ### 4.5. Mercados interbancarios Los mercados interbancarios son esenciales para la gestión de la liquidez de las entidades de crédito y para la transmisión de la política monetaria. #### 4.5.1. Mercado interbancario de depósitos Este mercado se caracteriza por la cesión de depósitos a muy corto plazo entre entidades de crédito, con un alto grado de liquidez (normalmente de un día o más). Las operaciones se realizan sin garantías, basándose principalmente en la confianza mutua [10](#page=10). * **Características:** * Es un mercado mayorista [10](#page=10). * Se considera un mercado primario, ya que las operaciones no son negociables en un mercado secundario [10](#page=10). * Sirve como referencia fundamental para la formación de precios en el mercado financiero [10](#page=10). * **Evolución:** * Antes de la introducción del euro en 1999, el tipo de referencia principal era el MIBOR (Mercado Interbancario de Referencia) [10](#page=10). * Desde 1999, con la Unión Económica y Monetaria (UEM), el MIBOR desapareció. Los tipos de referencia principales son: * **Euribor:** Representa los tipos de oferta a plazo, que pueden variar desde una semana hasta doce meses [10](#page=10). * **Eonia:** Es la media ponderada de las operaciones interbancarias realizadas a un día, y sustituye a la función del interbancario a un día [10](#page=10). #### 4.5.2. Mercado de divisas español El mercado de divisas español está organizado y opera a través de "entidades registradas" [10](#page=10). * **Tipos de operaciones:** * **Contado (Spot):** La entrega de las divisas se realiza en un plazo de dos días hábiles. En estas operaciones, las entidades mantienen una posición neta, ya sea larga (si compran una divisa) o corta (si venden una divisa) [10](#page=10). * **A plazo (Forward):** Implican la entrega de divisas en una fecha futura, posterior a los dos días hábiles. El tipo de cambio se pacta en el momento de la operación. La diferencia entre el tipo de plazo y el tipo de contado puede resultar en un premio (si el tipo a plazo es mayor que el contado) o un descuento (si el tipo a plazo es menor que el contado) [10](#page=10). * **Datos relevantes (Encuesta BIS):** Las encuestas del Banco de Pagos Internacionales (BIS) muestran un crecimiento continuo en la actividad de este mercado. Predominan las operaciones de tipo Swap (intercambio de divisas) con un 59,7% del total, y el dólar estadounidense es la divisa más negociada, representando el 85% de las operaciones [10](#page=10). > **Tip:** Es fundamental comprender la distinción entre los mercados de depósitos interbancarios (gestionando la liquidez a corto plazo entre bancos) y los mercados de divisas (relacionados con el cambio de monedas). Ambos son vitales para el funcionamiento del sistema financiero. > **Tip:** Recuerda la evolución de los tipos de interés interbancarios en la zona euro: del MIBOR pre-euro al Euribor y Eonia en la actualidad. Esto refleja la integración financiera de la zona. > **Tip:** Para el mercado de divisas, ten presente las diferencias clave entre las operaciones al contado (entrega inmediata o casi inmediata) y a plazo (entrega futura a un tipo acordado). --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Término | Definición | |---|---| | Banco de España | Institución que actúa como banco central de España. Históricamente, ha evolucionado desde entidades ligadas al gobierno hasta convertirse en un miembro independiente del Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), con responsabilidades en política monetaria, supervisión bancaria y estabilidad financiera. | | Banco Central Europeo (BCE) | Institución de la Unión Europea responsable de la política monetaria de la eurozona. Su objetivo principal es mantener la estabilidad de precios y apoya las políticas económicas generales de la UE, actuando con independencia de las instituciones comunitarias y los gobiernos nacionales. | | Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) | Compuesto por el Banco Central Europeo (BCE) y los bancos centrales nacionales (BCN) de todos los Estados miembros de la UE. Su principal objetivo es mantener la estabilidad de precios y ejecuta la política monetaria de la eurozona. | | Sistema Único de Supervisión (MUS) | Mecanismo de supervisión bancaria en la eurozona, integrado por el BCE y las Autoridades Nacionales Competentes (ANC). Su objetivo es garantizar la solidez del sistema bancario europeo, reforzando la integración y la estabilidad financiera. | | Política Monetaria | Conjunto de acciones llevadas a cabo por el banco central para influir en la cantidad de dinero y crédito en una economía, con el fin de alcanzar objetivos macroeconómicos como la estabilidad de precios y el pleno empleo. | | TARGET2 | Sistema automatizado transeuropeo de transferencia urgente para la liquidación bruta en tiempo real, que permite la transferencia de fondos entre bancos de forma segura y eficiente en toda la eurozona. Es un sistema mayorista para la política monetaria y la liquidación de grandes pagos. | | Zona Única de Pagos en Euros (SEPA) | Iniciativa que busca crear un mercado único para los pagos minoristas en euros dentro de la Unión Europea, permitiendo realizar transferencias, adeudos y pagos con tarjeta bajo las mismas condiciones, independientemente de la ubicación geográfica del pagador y el beneficiario. | | Coeficiente de Caja | Porcentaje de los depósitos que las entidades de crédito deben mantener como reservas obligatorias en el banco central. Su modificación puede afectar la liquidez del sistema bancario y la oferta monetaria. | | Operaciones de Mercado Abierto | Herramienta de política monetaria utilizada por los bancos centrales para influir en la liquidez del sistema bancario y los tipos de interés. Incluyen la compraventa de activos financieros, operaciones temporales y la emisión de certificados. | | Facilidades Permanentes | Instrumentos que permiten a las entidades de crédito obtener liquidez del banco central (facilidad marginal de crédito) o depositarla en él (facilidad de depósito) a un día, estableciendo los límites superior e inferior del tipo de interés interbancario. | | Deuda Pública | Instrumento financiero emitido por el Estado para financiar su gasto. El Banco de España actúa como agente financiero para la emisión, amortización y gestión de la deuda pública española. | | Central de Información de Riesgos (CIR) | Servicio del Banco de España que recopila datos sobre los riesgos asumidos por las entidades de crédito y otros declarantes. Su objetivo es facilitar la supervisión bancaria y contribuir a la estabilidad financiera del sistema. | | Mercado Interbancario | Mercado donde las entidades de crédito se prestan fondos entre sí a muy corto plazo. Es fundamental para la gestión de la liquidez y la transmisión de la política monetaria. | | Euribor | Tipo de interés de referencia para los préstamos interbancarios en euros a plazo (generalmente de una semana a doce meses). Es un indicador clave en el mercado financiero europeo. | | Eonia | Tipo de interés promedio ponderado de las operaciones interbancarias a un día en euros. Fue un indicador importante para la política monetaria y la fijación de precios en el mercado monetario hasta su sustitución por €STR. |

# Historia y evolución del Banco de España La historia del Banco de España se caracteriza por su evolución desde una institución vinculada al Estado a un banco central autónomo integrado en el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC). ### 1.1 Antecedentes históricos La trayectoria del Banco de España se inicia con la fundación del Banco de San Carlos en 1782, que operaba tanto con el sector público como con el privado y mantenía una fuerte conexión con el Gobierno. Tras su desaparición, en 1829 se estableció el Banco Español de San Fernando, concebido como un banco de emisión y descuento con la finalidad primordial de financiar al Gobierno [1](#page=1). En 1844 surgió un competidor, el Banco de Isabel II, también autorizado para la emisión de billetes y con el objetivo de impulsar la actividad mercantil. Una crisis motivó la fusión de ambas entidades en 1847, dando lugar al Nuevo Banco Español de San Fernando, el cual obtuvo la facultad de emitir billetes y crear sucursales. Un hito importante se alcanzó en 1856 con la Ley del 28 de enero, que otorgó carácter oficial al Nuevo Banco Español de San Fernando y lo renombró como Banco de España [1](#page=1). A lo largo del siglo XX, la estructura y dependencia del banco experimentaron cambios significativos. La Ley de Ordenación Bancaria de 1946 acentuó su vinculación con el Ministerio de Hacienda y reafirmó su papel como banco de bancos, si bien la autoridad monetaria seguía residiendo en el Gobierno. En 1962, un Decreto-Ley de Nacionalización y Reorganización lo transformó de sociedad anónima a banco nacionalizado, consolidando su dependencia total del Ministerio de Hacienda. Posteriormente, la Ley de Organización y Régimen del Crédito Oficial de 1971 amplió sus funciones, incluyendo la coordinación e inspección del Instituto de Crédito de las Cajas de Ahorro (ICCA), que desapareció [1](#page=1). #### 1.1.1 El proceso de autonomía El camino hacia la autonomía del Banco de España se consolidó en varias etapas legislativas. En 1980, la Ley de Órganos Rectores definió al Banco como una entidad de derecho público con personalidad jurídica propia y plena capacidad, estableciendo su actuación autónoma. La Ley de Autonomía de 1994 sometió la institución al ordenamiento jurídico-privado, exceptuando las potestades administrativas. Finalmente, la Ley 12/1998 integró formalmente al Banco de España en el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), sujetándolo a las disposiciones del Tratado de la UEME y a los Estatutos del Banco Central Europeo (BCE) y del SEBC [1](#page=1). ##### 1.1.1.1 Implicaciones de la autonomía (Tratado de la UEME) La autonomía del Banco de España, en el marco del Tratado de la UEME, trajo consigo importantes implicaciones [1](#page=1): * Prohibición de adquisición directa de valores emitidos por el Tesoro o concesión de créditos al mismo [1](#page=1). * Impedimento de descubiertos del Tesoro Público en su cuenta en el Banco de España, para no coartar la iniciativa en la creación monetaria [1](#page=1). * Independencia del Banco en materia de política monetaria, no estando sometido a instrucciones del Gobierno ni de otros órganos nacionales o comunitarios [1](#page=1). ### 1.2 Órganos de gobierno del Banco de España y del SEBC #### 1.2.1 Órganos del Banco de España Los órganos de gobierno del Banco de España, según la Ley de Autonomía (Art. 17), son los siguientes [1](#page=1): 1. **Gobernador:** * Nombramiento: Por el Jefe del Estado, a propuesta del presidente del Gobierno [1](#page=1). * Mandato: Seis años, no renovable [1](#page=1). * Competencias: Dirección del Banco, presidencia del Consejo de Gobierno y la Comisión Ejecutiva, representación legal, representación en instituciones internacionales y membresía del Consejo de Gobierno y del Consejo General del BCE [1](#page=1). * Rendición de cuentas: Puede ser convocado por las Cortes o el Gobierno para informar sobre política monetaria, aunque sin recibir instrucciones sobre fines o aplicación de dicha política [1](#page=1). 2. **Subgobernador:** * Nombramiento: Por el Gobierno a propuesta del gobernador [1](#page=1). * Mandato: Seis años, no renovable, con los mismos requisitos e incompatibilidades que el gobernador [1](#page=1). * Funciones: Dirección superior de los servicios comunes internos y sustitución del gobernador en casos de vacante, ausencia o enfermedad [1](#page=1). 3. **Consejo de Gobierno:** * Composición: Gobernador, Subgobernador, Secretario General del Tesoro y Política Financiera, Vicepresidente de la CNMV, y seis consejeros no natos (designados por el Gobierno a propuesta del Ministerio de Economía y Competitividad con mandato de seis años renovable una vez) ] [2](#page=2). * Asistentes (voz sin voto): Directores generales del Banco, un representante del personal y el Secretario General. El Ministro de Economía puede asistir con voz pero sin voto [2](#page=2). * Funcionamiento: Se reúne al menos diez veces al año, convocado por el gobernador o a solicitud de al menos tres consejeros. Los acuerdos se toman por mayoría de votos, decidiendo el voto del presidente en caso de empate. Los consejeros natos no votan en asuntos del SEBC [2](#page=2). * Competencias: Aprobación de directrices generales, Informe Anual, Circulares, política de personal, sanciones y supervisión de la contribución a la política monetaria única [2](#page=2). 4. **Comisión Ejecutiva:** * Composición: Gobernador (presidente), Subgobernador y dos consejeros no natos. Asisten los directores generales del Banco de España con voz y sin voto, y el Secretario General actúa como secretario [2](#page=2). * Funcionamiento: Se convoca por el gobernador por iniciativa propia o a petición de dos miembros. Los acuerdos se toman por mayoría de votos, decidiendo el voto del presidente en caso de empate [2](#page=2). * Competencias: Contribución a la instrumentación de la política monetaria, administración del Banco, resolución de autorizaciones administrativas, formulación de recomendaciones a entidades y acuerdo de incoación de expedientes sancionadores [2](#page=2). #### 1.2.2 El BCE y el SEBC: objetivos, principios y funciones El Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), compuesto por el Banco Central Europeo (BCE) y los bancos centrales nacionales (BCN) de los Estados miembros, opera bajo objetivos, principios y funciones definidos [2](#page=2). 1. **Objetivos:** * Principal: Mantener la estabilidad de los precios [2](#page=2). * Secundario: Apoyar las políticas económicas generales de la UE, sin menoscabo del objetivo principal [2](#page=2). 2. **Principios:** * Actuación conforme al principio de una economía de mercado abierta y de libre competencia [2](#page=2). 3. **Funciones básicas:** * Definir y ejecutar la política monetaria de la UEME [2](#page=2). * Realizar operaciones de divisas y gestionar las reservas oficiales de divisas [2](#page=2). * Promover el buen funcionamiento de los sistemas de pago [2](#page=2). * Derecho exclusivo de autorizar la emisión de billetes (con posibilidad de emisión por el BCE y los BCN) ] [2](#page=2). * Realizar la supervisión prudencial de las entidades de crédito [2](#page=2). 4. **Funciones consultivas:** * Ser consultado sobre propuestas de actos comunitarios y proyectos de disposiciones legales nacionales en su ámbito de competencia [2](#page=2). 5. **Otras funciones adicionales:** * Presentar dictámenes a instituciones o autoridades [2](#page=2). * Contribuir a la buena gestión de la supervisión prudencial y a la estabilidad del sistema financiero [2](#page=2). * Funciones de información estadística y cooperación internacional [2](#page=2). * Autorizar y revocar la autorización de las entidades de crédito [2](#page=2). 6. **Independencia:** * Ni el BCE, ni los BCN, ni sus miembros pueden solicitar o aceptar instrucciones de instituciones comunitarias, gobiernos ni ningún otro órgano [2](#page=2). #### 1.2.3 Órganos del BCE y del SEBC Los órganos principales del SEBC son el BCE y los Bancos Centrales Nacionales (BCN) ] [2](#page=2). 1. **Consejo de Gobierno (BCE):** * Integrantes: Comité Ejecutivo más los Gobernadores de los BCN (con voto rotatorio) ] [2](#page=2). * Funciones: Adopta orientaciones y decisiones para el SEBC, formula la política monetaria (tipos de interés, reservas) y asume funciones de supervisión, separadas de la política monetaria, a través del Consejo de Supervisión [2](#page=2). --- # El Banco Central Europeo (BCE) y el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) Este apartado se centra en los objetivos, principios, funciones y estructura del Banco Central Europeo (BCE) y el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC), así como en la ejecución de la política monetaria única en la eurozona. ### 2.1 Objetivos y Principios del BCE y SEBC El principal objetivo del BCE y del SEBC es mantener la estabilidad de los precios en la zona euro. Secundariamente, apoyarán las políticas económicas generales de la Unión Europea, siempre que no comprometan el objetivo principal. El principio fundamental bajo el cual actúan es el de una economía de mercado abierta y de libre competencia [2](#page=2). ### 2.2 Funciones del BCE y del SEBC Las funciones del BCE y del SEBC se pueden clasificar en básicas, consultivas y otras adicionales [2](#page=2). #### 2.2.1 Funciones básicas * Definir y ejecutar la política monetaria de la Unión Monetaria Europea (UEME) [2](#page=2). * Realizar operaciones de divisas y gestionar las reservas oficiales de divisas [2](#page=2). * Promover el buen funcionamiento de los sistemas de pago [2](#page=2). * Tener el derecho exclusivo de autorizar la emisión de billetes, aunque el BCE y los bancos centrales nacionales (BCN) podrán emitirlos [2](#page=2). * Realizar la supervisión prudencial de las entidades de crédito [2](#page=2). #### 2.2.2 Funciones consultivas El BCE será consultado sobre propuestas de actos comunitarios y proyectos de disposiciones legales nacionales en su ámbito de competencia [2](#page=2). #### 2.2.3 Otras funciones adicionales * Presentar dictámenes a instituciones o autoridades [2](#page=2). * Contribuir a la buena gestión de la supervisión prudencial y a la estabilidad del sistema financiero [2](#page=2). * Desempeñar funciones de información estadística y cooperación internacional [2](#page=2). * Autorizar y revocar la autorización de las entidades de crédito [2](#page=2). #### 2.2.4 Independencia Ni el BCE, ni los BCN, ni sus miembros podrán solicitar o aceptar instrucciones de instituciones comunitarias, gobiernos ni de ningún otro órgano [2](#page=2). ### 2.3 Órganos del BCE y del SEBC El Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) está compuesto por el BCE y los BCN de todos los Estados miembros de la UE, tengan o no el euro como moneda. El Eurosistema, por su parte, está formado por el BCE y los BCN de aquellos Estados miembros que han adoptado el euro [3](#page=3). #### 2.3.1 Órganos del BCE 1. **Consejo de Gobierno del BCE**: * **Integrantes**: Está compuesto por el Comité Ejecutivo y los Gobernadores de los BCN (con voto rotatorio) [2](#page=2). * **Funciones**: Adopta las orientaciones y decisiones para el SEBC, formula la política monetaria (incluyendo tipos de interés y reservas). Asume también funciones de supervisión, separadas de la política monetaria, a través del Consejo de Supervisión [2](#page=2). 2. **Comité Ejecutivo del BCE**: * **Integrantes**: Presidido por el Presidente del BCE, incluye al vicepresidente y a otros cuatro miembros, todos con dedicación exclusiva y un mandato no renovable de ocho años [3](#page=3). * **Funciones**: Se encarga de poner en práctica la política monetaria, impartir instrucciones a los BCN y gestionar el día a día del BCE [3](#page=3). 3. **Consejo General del BCE**: * **Existencia**: Existe mientras haya Estados de la UE que no sean miembros de la UEME [3](#page=3). * **Integrantes**: Compuesto por el Presidente, el Vicepresidente y los gobernadores de los BCN [3](#page=3). * **Funciones**: Se ocupa de la recopilación estadística, la elaboración de informes y la cooperación [3](#page=3). #### 2.3.2 Órganos del SEBC (Ejemplo del Banco de España) Al Banco de España, como integrante del SEBC, le corresponden funciones que le permiten perseguir su objetivo principal de mantener la estabilidad de precios y apoyar la política económica general, sin perjuicio de sus tareas como miembro del SEBC [3](#page=3). * **Operaciones permitidas al Banco de España como integrante del SEBC**: * Operar en mercados financieros (compraventa de activos, préstamos de valores/metales) [3](#page=3). * Realizar operaciones de crédito con entidades, siempre con garantías [3](#page=3). * Mantener reservas mínimas según las normas del SEBC [3](#page=3). ### 2.4 El Marco de la Política Monetaria Única La UEME implica una política monetaria única con decisiones uniformes para toda la eurozona [3](#page=3). #### 2.4.1 Instituciones Financieras Monetarias (IFMs) Son aquellas IFMs cuyos pasivos son de naturaleza monetaria. Se dividen en: bancos centrales (incluido el BCE), entidades de crédito residentes, y otras instituciones residentes que reciben depósitos o sustitutos y conceden crédito (como fondos de inversión del mercado monetario) [3](#page=3). #### 2.4.2 Agregados Monetarios Se definen para analizar la estabilidad de precios a medio y largo plazo: * **M1**: Efectivo en manos del público + depósitos a la vista [3](#page=3). * **M2**: M1 + depósitos a corto plazo (plazo menor a 2 años o preaviso menor a 3 meses) [3](#page=3). * **M3**: M2 + instrumentos negociables (cesiones temporales, participaciones en fondos monetarios, valores de renta fija menores a 2 años) [3](#page=3). #### 2.4.3 Estrategia de Política Monetaria (Objetivo: Estabilidad de Precios) La estrategia del Eurosistema es única y se adapta a su entorno institucional [3](#page=3). * **Objetivo cuantitativo**: Incremento interanual de precios (IPCA) inferior al 2% a medio plazo [3](#page=3). * **Pilar 1 (Análisis Monetario)**: Da un papel destacado al dinero, utilizándolo como valor de referencia para el crecimiento de M3 [3](#page=3). * **Pilar 2 (Análisis Económico)**: Evalúa una amplia gama de indicadores económicos y financieros (salarios, tipo de cambio, etc.) para valorar riesgos para la estabilidad [3](#page=3). La verificación de esta información permite al Consejo de Gobierno del BCE tomar decisiones sobre los tipos de interés a corto plazo. Para conseguir la evolución monetaria deseada, el SEBC utiliza normalmente operaciones de mercado abierto, facilidades permanentes y el coeficiente de caja [4](#page=4). ### 2.5 Instrumentación de la Política Monetaria La política monetaria se implementa a través de actuaciones convencionales y medidas no convencionales. #### 2.5.1 Actuaciones Convencionales 1. **Operaciones de Mercado Abierto**: * Son operaciones ejecutadas en mercados financieros a iniciativa del banco central [4](#page=4). * **Objetivo principal**: Control de los tipos de interés, gestión de la liquidez del mercado y envío de señales a los agentes económicos sobre el tono de la política monetaria [4](#page=4). * **Tipos de operaciones de mercado abierto**: * **Principales de Financiación**: Inyección regular de liquidez con frecuencia y vencimiento semanal. Se ejecutan mediante subastas ordinarias y son la señal clave de la política monetaria [4](#page=4). * **Financiación a más largo plazo**: Inyección mensual de liquidez con vencimiento a tres meses. No envían señales de política monetaria (tipo variable) [4](#page=4). * **De Ajuste (Fine-tuning)**: Tienen como objetivo gestionar la liquidez y suavizar fluctuaciones inesperadas de los tipos de interés. Se instrumentan mediante operaciones temporales, swaps de divisas y captación de depósitos a plazo fijo, y se ejecutan mediante subastas rápidas o procedimientos bilaterales [4](#page=4). * **Estructurales**: Se ejecutan para ajustar la posición estructural del SEBC frente al sector financiero. Pueden ser regulares o no, y se realizan mediante emisiones de certificados de deuda del BCE, operaciones temporales o compraventas simples [4](#page=4). * **Mecanismo de subastas**: Pueden ser a tipo fijo (volumen) o variable (tipo marginal) [4](#page=4). 2. **Facilidades Permanentes**: * **Facilidad Marginal de Crédito**: Permite obtener liquidez a un día a un tipo de interés máximo, actuando como techo del mercado interbancario [4](#page=4). * **Facilidad de Depósito**: Permite realizar depósitos a un día a un tipo de interés inferior, actuando como suelo del mercado interbancario [4](#page=4). * Estos dos mecanismos definen la banda de fluctuación del tipo del mercado interbancario a un día [4](#page=4). 3. **Coeficiente de Caja**: Establece las reservas mínimas obligatorias para las entidades [4](#page=4). #### 2.5.2 Medidas No Convencionales (Crisis desde 2007) En respuesta a las crisis financieras, se implementaron medidas adicionales: * Modificaciones en tipos de interés, con un descenso continuo hasta el 0% en marzo de 2016 [4](#page=4). * Ampliación del listado de activos de garantía, incluyendo préstamos empresariales [4](#page=4). * Cambios en el marco operativo, como la adjudicación plena a tipo fijo en subastas principales [4](#page=4). * Nuevas operaciones, como financiación a largo plazo (6 meses, 12 meses, 3 y 4 años) [4](#page=4). * Operaciones de divisas, como swaps de liquidez en dólares [4](#page=4). * Reducción del coeficiente de caja del 2% al 1% en enero de 2012, y ampliación de su periodo de mantenimiento [5](#page=5). * Programa de compra de activos (deuda pública y privada) para asegurar la transmisión de la política monetaria [5](#page=5). ### 2.6 Mecanismo Europeo de Estabilidad (MEDE) El MEDE es un organismo intergubernamental establecido mediante un Tratado entre los países de la UEME, con sede en Luxemburgo [5](#page=5). #### 2.6.1 Órganos de Gobierno del MEDE * **Consejo de Gobernadores**: Adopta las decisiones más importantes, compuesto por los ministros de Economía y Finanzas de la eurozona, con el Presidente del BCE y el Comisario Europeo como observadores. Las decisiones sobre ayudas requieren mutuo acuerdo, con un mecanismo exprés para emergencias que exige una mayoría cualificada del 85% de los votos ponderados [5](#page=5). * **Consejo de Administración**: Presidido por un director ejecutivo, está integrado por un administrador por cada país del euro y se encarga de cometidos específicos por delegación del Consejo de Gobernadores [5](#page=5). #### 2.6.2 Participación del BCE en el MEDE El BCE colabora con el FMI y la Comisión Europea para evaluar riesgos para la estabilidad financiera de la UEME, realiza análisis de sostenibilidad de la deuda y aporta conocimientos técnicos a la negociación de programas de ajuste macroeconómico [5](#page=5). #### 2.6.3 Instrumentos de Ayuda Financiera del MEDE * La asistencia se realiza principalmente en forma de préstamos, supeditados a un riguroso programa de ajuste macroeconómico [5](#page=5). * El tipo de interés será la suma del coste de financiación para el MEDE más un recargo del 2% (y un 1% adicional para importes pendientes tras tres años) [5](#page=5). * Excepcionalmente, podrá otorgar préstamos directos para adquirir bonos propios en el mercado primario (rescate blando) [5](#page=5). #### 2.6.4 Aplicación y Financiación del MEDE Las ayudas se activan tras una petición de un país de la UEME y una evaluación de riesgo por parte de la Comisión Europea, el FMI y el BCE. El MEDE está controlado por los países de la UEME, y el Parlamento Europeo es informado regularmente. Su capital total suscrito es de 700.000 millones de euros, con 80.000 millones desembolsados y el resto en avales [5](#page=5). ### 2.7 Funciones Específicas del BCE en el SEBC #### 2.7.1 Gestión de Reservas Exteriores Los BCN transfieren parte de sus reservas al BCE, cuya gestión la realizan los propios BCN. La finalidad es intervenir en el mercado de cambios. El Banco de España gestiona las reservas no transferidas y puede realizar operaciones con activos en moneda extranjera [6](#page=6). #### 2.7.2 Supervisión de Entidades de Crédito (Mecanismo Único de Supervisión - MUS) El MUS, operativo desde 2014, está integrado por el BCE y las Autoridades Nacionales Competentes (ANC) [6](#page=6). * **Objetivos del MUS**: Garantizar la solidez y seguridad del sistema bancario europeo, reforzar la integración y estabilidad financiera, y lograr una supervisión financiera homogénea [6](#page=6). * **Distribución de Competencias**: El BCE supervisa directamente a las entidades sistemáticas que cumplan ciertos criterios (activos superiores a 30.000 millones de euros, activos superiores al 20% del PIB del Estado, las 3 entidades más significativas de cada Estado, o aquellas con actividad transfronteriza importante) [6](#page=6). * **Banco de España (Entidades Menos Significativas)**: Mantiene la supervisión directa sobre las entidades menos significativas, pero bajo los estándares del BCE, que puede asumir la supervisión directa si es necesario [6](#page=6). #### 2.7.3 Funciones Específicas Adicionales del BCE dentro del MUS El BCE ejerce funciones adicionales sobre las entidades de crédito de los Estados miembros participantes: 1. **Autorizaciones**: Autorizar y revocar la autorización de las entidades de crédito [6](#page=6). 2. **Actividad Transfronteriza**: Realizar las funciones atribuidas a las autoridades competentes cuando una entidad desee establecerse o prestar servicios en un Estado miembro no participante [6](#page=6). 3. **Participaciones**: Evaluar las notificaciones de adquisición y venta de participaciones cualificadas en entidades de crédito [6](#page=6). 4. **Requisitos Prudenciales**: Velar por el cumplimiento de las normas de la UE sobre fondos propios, titulización, limitaciones a grandes riesgos, liquidez, apalancamiento y notificación de información [6](#page=6). 5. **Gobernanza**: Garantizar el cumplimiento de actos relativos a estructuras de gobernanza sólidas, incluyendo requisitos de idoneidad de los gestores, procesos de gestión de riesgos, control interno, políticas de remuneración y procesos de evaluación de adecuación del capital [6](#page=6). 6. **Revisiones Supervisoras**: Realizar revisiones (incluyendo pruebas de resistencia) para determinar si las estructuras y fondos propios garantizan una cobertura adecuada de riesgos, imponiendo requisitos adicionales si es necesario [6](#page=6). 7. **Supervisión Consolidada e Intervención**: Proceder a la supervisión consolidada, participar en la de conglomerados financieros y realizar funciones sobre planes de recuperación e intervención temprana cuando una entidad incumpla requisitos [6](#page=6). La ejecución de estas funciones se realiza en cooperación con la autoridad nacional competente, que facilitará la información necesaria al BCE. El BCE puede realizar inspecciones in situ o basarse en la documentación remitida periódicamente [6](#page=6). --- # Funciones del Banco de España dentro del SEBC y sus funciones propias El Banco de España desempeña un doble papel: actúa como miembro del Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) para ejecutar la política monetaria común, y también ejerce funciones propias para garantizar la estabilidad financiera y económica en España [3](#page=3). ### 3.1 Funciones como integrante del SEBC Como miembro del SEBC, el Banco de España contribuye a los objetivos de mantener la estabilidad de precios y apoyar la política económica general del Gobierno, siempre con la prioridad en la estabilidad de precios. Estas funciones se desarrollan bajo el marco institucional de la Eurozona y el Eurosistema (BCE y los bancos centrales nacionales de los países de la eurozona) [3](#page=3). #### 3.1.1 Política monetaria La política monetaria única en la Eurozona está dirigida por el Banco Central Europeo (BCE), y el Banco de España participa en su implementación [3](#page=3). * **Objetivo principal:** Mantener la estabilidad de precios, definido como un incremento interanual del Índice Armonizado de Precios de Consumo (IPCA) inferior al 2% a medio plazo [3](#page=3). * **Estrategia de política monetaria:** Se basa en dos pilares: * **Análisis Monetario:** Se otorga un papel destacado al dinero, utilizando M3 como valor de referencia para el crecimiento [3](#page=3). * **Análisis Económico:** Se evalúa una amplia gama de indicadores económicos y financieros (salarios, tipo de cambio, etc.) para identificar riesgos para la estabilidad [3](#page=3). * **Instrumentos de política monetaria convencional:** 1. **Operaciones de Mercado Abierto:** Son la herramienta fundamental del SEBC para controlar los tipos de interés, gestionar la liquidez y enviar señales a los agentes económicos. Se dividen en [4](#page=4): * **Principales de Financiación:** Inyección regular de liquidez con frecuencia y vencimiento semanal, realizadas mediante subastas ordinarias. Son la señal clave de la política monetaria [4](#page=4). * **Financiación a más largo plazo:** Inyección mensual con vencimiento a tres meses, que no envían señales claras ya que se realizan a tipo variable [4](#page=4). * **Operaciones de Ajuste (Fine-tuning):** Tienen como objetivo gestionar la liquidez del mercado y suavizar fluctuaciones inesperadas. Se instrumentan mediante operaciones temporales, swaps de divisas o captación de depósitos a plazo fijo, y se ejecutan a través de subastas rápidas o procedimientos bilaterales [4](#page=4). * **Operaciones Estructurales:** Se realizan cuando el BCE desea ajustar la posición estructural del SEBC con el sector financiero. Pueden ser regulares o no, e incluyen la colocación de emisiones de certificados de deuda del BCE, operaciones temporales o compraventas simples [4](#page=4). * **Mecanismo de subastas:** Pueden ser a tipo fijo (determinando el volumen) o a tipo variable (determinando el tipo marginal) [4](#page=4). 2. **Facilidades Permanentes:** Son instrumentos para que las entidades financieras puedan gestionar su liquidez a un día [4](#page=4). * **Facilidad Marginal de Crédito:** Permite a las entidades obtener liquidez a un día con garantía a un tipo máximo preestablecido (techo del mercado interbancario) [4](#page=4). * **Facilidad de Depósito:** Permite a las entidades realizar depósitos a un día a un tipo mínimo preestablecido (suelo del mercado interbancario) [4](#page=4). Estos dos instrumentos delimitan el rango de fluctuación del tipo de interés interbancario a un día [4](#page=4). 3. **Coeficiente de Caja:** Establece las reservas mínimas que las entidades de crédito deben mantener [4](#page=4). * **Medidas No Convencionales (desde la crisis de 2007):** Ante la crisis financiera, se implementaron medidas adicionales como: * Reducción de tipos de interés hasta el 0% en marzo de 2016 [4](#page=4). * Ampliación del listado de activos admisibles como garantía, incluyendo préstamos empresariales [4](#page=4). * Adjudicación plena (full allotment) a tipo fijo en subastas principales [4](#page=4). * Financiación a largo plazo con vencimientos de hasta cuatro años [4](#page=4). * Operaciones de swaps de liquidez en dólares [4](#page=4). * Reducción del coeficiente de caja del 2% al 1% en enero de 2012 [5](#page=5). * Compra de activos (deuda pública y privada) para asegurar la transmisión de la política monetaria [5](#page=5). #### 3.1.2 Gestión de reservas exteriores Los bancos centrales nacionales transfieren una parte de sus reservas al BCE para su gestión centralizada. El Banco de España, aunque transfiere una parte, sigue gestionando una cartera en una divisa y con la finalidad de intervenir en el mercado de cambios. Además, gestiona las reservas propias no transferidas, pudiendo operar con activos en moneda extranjera y realizar transacciones bancarias [6](#page=6). #### 3.1.3 Supervisión bancaria (Mecanismo Único de Supervisión - MUS) Desde 2014, el Mecanismo Único de Supervisión (MUS) es el encargado de la supervisión bancaria en la eurozona, integrado por el BCE y las Autoridades Nacionales Competentes (ANC) [6](#page=6). * **Objetivos del MUS:** Garantizar la solidez del sistema bancario europeo, reforzar la integración y estabilidad financiera, y lograr una supervisión homogénea [6](#page=6). * **Distribución de competencias:** * **Supervisión directa del BCE:** Corresponde a las entidades de crédito "sistemáticas", definidas por criterios como activos superiores a 30.000 millones de euros, activos superiores al 20% del PIB nacional, las tres entidades más significativas de cada Estado, o aquellas con actividad transfronteriza importante [6](#page=6). * **Supervisión por el Banco de España:** Mantiene la supervisión directa de las entidades "menos significativas", aunque bajo los estándares del BCE. El BCE puede asumir la supervisión directa si lo considera necesario [6](#page=6). * **Funciones específicas del BCE dentro del MUS:** 1. Otorgar y revocar autorizaciones a entidades de crédito [6](#page=6). 2. Gestionar la actividad transfronteriza de las entidades en Estados no participantes en el MUS [6](#page=6). 3. Evaluar las notificaciones de adquisición y venta de participaciones cualificadas en entidades de crédito [6](#page=6). 4. Velar por el cumplimiento de los requisitos prudenciales (fondos propios, liquidez, apalancamiento, etc.) [6](#page=6). 5. Garantizar la implantación de estructuras de gobernanza sólidas (idoneidad de directivos, gestión de riesgos, remuneración) [6](#page=6). 6. Realizar revisiones supervisoras, incluyendo pruebas de resistencia, e imponer requisitos adicionales si es necesario [6](#page=6). 7. Supervisar en base consolidada, participar en la supervisión de conglomerados financieros y intervenir en planes de recuperación e intervención temprana [6](#page=6). * **Cooperación y ejecución:** El BCE actúa en cooperación con las autoridades nacionales competentes, como el Banco de España, que proporciona la información necesaria. El BCE puede realizar inspecciones in situ o solicitar documentación [6](#page=6). * **Sanciones:** El BCE puede imponer sanciones de hasta el doble de los beneficios obtenidos o pérdidas evitadas, o hasta el 10% del volumen de negocios total de la entidad infractora [7](#page=7). * **Competencias supervisoras del Banco de España (a pesar del MUS):** El Banco de España mantiene competencias relevantes: * Participa en la supervisión de entidades significativas a través de equipos conjuntos [7](#page=7). * Desempeña un papel esencial en las inspecciones in situ de entidades significativas, dirigiendo la mayoría de los equipos [7](#page=7). * Continúa supervisando entidades menos significativas bajo protocolos del BCE [7](#page=7). * Está representado en los órganos de gobierno del MUS (Consejo de Gobierno y Consejo de Supervisión) [7](#page=7). * Participa en redes de expertos del MUS [7](#page=7). * Participa en procedimientos administrativos como la concesión de licencias [7](#page=7). * Realiza supervisión en áreas no traspasadas al BCE, como blanqueo de capitales, financiación del terrorismo y protección al consumidor [7](#page=7). * Mantiene competencias sobre otras entidades financieras no bancarias [7](#page=7). * **Funciones específicas del Banco de España (Ley 10/2014):** Recopilar información, requerir datos y medidas, realizar investigaciones e inspecciones, y considerar la incidencia de sus decisiones en la estabilidad financiera de otros Estados miembros. El Banco de España debe aprobar un programa supervisor anual [7](#page=7). #### 3.1.4 Sistemas de pago El Banco de España promueve el buen funcionamiento de los sistemas de pago, vitales para la actividad económica, la política monetaria y los mercados financieros [8](#page=8). * **TARGET2 (sistema mayorista):** Es un sistema automatizado transeuropeo de transferencia urgente para la liquidación bruta en tiempo real [8](#page=8). * **Funciones de TARGET2-BE (en España):** Procesa órdenes de pago, liquidaciones de operaciones de política monetaria, operaciones de divisas, y transferencias en sistemas de grandes pagos [8](#page=8). * **Participantes:** Entidades de crédito del Espacio Económico Europeo (EEE), bancos centrales nacionales, y otras entidades admitidas discrecionalmente. Las entidades de dinero electrónico no pueden participar [8](#page=8). * **Crédito Intradía:** El Banco de España concede créditos intradía a participantes, que deben ser cancelados al cierre del día [9](#page=9). * **Servicio de Liquidación de Depósitos Interbancarios:** Registra y liquida operaciones del mercado interbancario de depósitos [9](#page=9). * **Zona Única de Pagos en Euros (SEPA) y Sistema Nacional de Compensación Electrónica (SNCE):** * **SEPA:** Crea un mercado único para pagos minoristas en euros (transferencias, adeudos, pagos con tarjeta) a nivel europeo [9](#page=9). * **SNCE:** Gestionado por Iberpay, compensa operaciones minoristas (cheques, transferencias, adeudos) y liquida saldos netos en TARGET2. Permite la participación directa e indirecta de las entidades [9](#page=9). #### 3.1.5 Emisión de billetes y monedas * **Billetes:** La emisión es competencia exclusiva del BCE y los BCN. El Banco de España emite billetes en España previa autorización del BCE [9](#page=9). * **Monedas:** El Ministerio de Economía acuerda su acuñación (volumen aprobado por el BCE), y el Banco de España las pone en circulación [9](#page=9). ### 3.2 Funciones propias del Banco de España Además de sus roles dentro del SEBC, el Banco de España ejerce competencias específicas para el funcionamiento de la economía española [3](#page=3). #### 3.2.1 Central de Información de Riesgos (CIR) Es un servicio público que recopila datos de riesgos (préstamos, valores, garantías) para facilitar la supervisión y la estabilidad financiera. Los declarantes son diversas entidades financieras, y se registran tanto riesgos directos como indirectos [10](#page=10) [9](#page=9). #### 3.2.2 Funciones por cuenta del Tesoro El Banco de España actúa como agente financiero del Tesoro Público [10](#page=10). * **Servicio de Tesorería:** Gestiona los ingresos y pagos del Tesoro, con prohibición de descubiertos [10](#page=10). * **Deuda Pública:** Facilita la emisión, amortización y gestión de la deuda pública, y es el organismo rector del mercado de deuda pública en anotaciones. No puede adquirir deuda directamente del emisor en el mercado primario [10](#page=10). #### 3.2.3 Servicio de Reclamaciones Tramita las reclamaciones de los usuarios de servicios financieros que previamente hayan acudido al Defensor del Cliente de su entidad. El informe final del Banco de España es motivado [10](#page=10). #### 3.2.4 Operativa exterior Aunque el principio general es la libre circulación de transacciones, cobros y pagos, el Banco de España autoriza a las "entidades registradas" (bancos, casas de cambio), dicta instrucciones y controla las operaciones exteriores con fines estadísticos y de fiscalidad [10](#page=10). #### 3.2.5 Otras funciones * **Central de Balances:** Realiza encuestas voluntarias a empresas no financieras [10](#page=10). * **Operaciones con particulares:** Están genéricamente prohibidas, salvo excepciones como depósitos judiciales o de garantía [10](#page=10). ### 3.3 Mercados interbancarios El Banco de España supervisa y regula los mercados interbancarios [10](#page=10). #### 3.3.1 Mercado interbancario de depósitos Entidades de crédito se ceden depósitos a muy corto plazo (un día o más) con alto grado de liquidez, basados en la confianza y sin garantías. Desde 1999, la referencia principal es el Euribor para plazos más largos y el Eonia para operaciones a un día [10](#page=10). #### 3.3.2 Mercado de divisas español Es un mercado organizado de "entidades registradas". Las operaciones pueden ser al contado (spot) o a plazo (forward). Predominan las operaciones Swap y la divisa Dólar USA [10](#page=10). --- # Instrumentos de política monetaria y medidas no convencionales Este tema detalla los instrumentos convencionales y no convencionales utilizados por el Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) para implementar la política monetaria, haciendo especial hincapié en las medidas adoptadas durante la crisis financiera [4](#page=4) [5](#page=5). ### 4.1 Instrumentos convencionales El SEBC utiliza principalmente tres tipos de instrumentos para alcanzar sus objetivos de política monetaria, con el fin último de mantener la estabilidad de los precios [4](#page=4): #### 4.1.1 Operaciones de mercado abierto Son operaciones ejecutadas en los mercados financieros por iniciativa del Banco Central. Tienen como objetivos principales el control de los tipos de interés, la gestión de la liquidez del mercado y el envío de señales a los agentes económicos sobre el rumbo de la política monetaria. Constituyen el elemento fundamental de las actuaciones del SEBC, y los tipos de interés determinados en ellas son la referencia clave de la política monetaria [4](#page=4). Estas operaciones se clasifican en cuatro categorías: * **Principales de financiación**: Inyectan liquidez de forma regular, con frecuencia y vencimiento semanales. Se ejecutan mediante subastas ordinarias y son una señal clave de la política monetaria [4](#page=4). * **Financiación a más largo plazo**: Realizan una inyección mensual de liquidez con un vencimiento a tres meses. No envían señales directas, ya que utilizan tipos de interés variables. Ambas categorías (principales y a largo plazo) se ejecutan mediante subastas ordinarias [4](#page=4). * **Subasta a tipo de interés fijo**: El Banco Central especifica previamente el tipo de interés y las entidades pujan por la cantidad de dinero que desean operar a ese tipo fijo [4](#page=4). * **Subasta a tipo variable**: Las entidades indican tanto la cantidad de dinero como el tipo de interés al que desean operar con el Banco Central en cada puja [4](#page=4). * **De ajuste (Fine-tuning)**: Su objetivo es gestionar la situación de liquidez del mercado y controlar los tipos de interés, suavizando las fluctuaciones inesperadas de liquidez. Se instrumentan principalmente mediante operaciones temporales, pero también pueden utilizar swaps de divisas y captación de depósitos a plazo fijo. Se ejecutan a través de subastas rápidas o procedimientos bilaterales [4](#page=4). * **Estructurales**: Se llevan a cabo cuando el BCE desea ajustar la posición estructural del SEBC frente al sector financiero. Pueden ser regulares o irregulares y se instrumentan mediante la colocación de emisiones de certificados de deuda del BCE, operaciones temporales o compraventas simples [4](#page=4). **Mecanismo de subastas**: Pueden ser a tipo fijo (volumen) o variable (tipo marginal) [4](#page=4). #### 4.1.2 Facilidades permanentes Proporcionan liquidez o la absorben de forma discrecional a las entidades de crédito, operando como un "suelo" y un "techo" para los tipos de interés del mercado interbancario a un día [4](#page=4). * **Facilidad marginal de crédito**: Permite a las entidades obtener liquidez a un día con garantías a un tipo de interés máximo, actuando como techo del mercado interbancario [4](#page=4). * **Facilidad de depósito**: Permite a las entidades realizar depósitos a un día a un tipo de interés inferior, actuando como suelo del mercado interbancario [4](#page=4). > **Tip**: El límite de fluctuación del tipo de interés interbancario a un día se sitúa entre la facilidad marginal de crédito y la facilidad de depósito. Ninguna entidad estará dispuesta a endeudarse a un tipo superior al que le cobra el Banco de España por un crédito a un día, ni a ceder liquidez a un tipo inferior al que le ofrece el Banco Central por un depósito [4](#page=4). #### 4.1.3 Coeficiente de caja Consiste en las reservas mínimas obligatorias que las entidades de crédito deben mantener en el banco central [4](#page=4). ### 4.2 Medidas no convencionales (Crisis desde 2007) Ante la crisis financiera iniciada en 2007, el SEBC implementó una serie de medidas extraordinarias para estabilizar la economía y asegurar la transmisión de la política monetaria [4](#page=4) [5](#page=5): * **Modificaciones en los tipos de interés**: Se observó un descenso continuo de los tipos de interés hasta alcanzar el cero por ciento en marzo de 2016 [4](#page=4). * **Activos de garantía**: Se amplió el listado de activos elegibles como garantía, incluyendo préstamos empresariales [4](#page=4). * **Cambios en el marco operativo**: Se introdujo la adjudicación plena (full allotment) a tipo fijo en las subastas principales [4](#page=4). * **Nuevas operaciones de financiación**: Se crearon operaciones de financiación a largo plazo con vencimientos de 6 meses, 12 meses, 3 y 4 años [4](#page=4). * **Operaciones de divisas**: Se establecieron swaps de liquidez en dólares [4](#page=4). * **Rebaja del coeficiente de caja**: En enero de 2012, el coeficiente de caja se redujo del dos al uno por ciento, siendo la primera vez que se modificaba desde el inicio de la política monetaria única. En diciembre de 2014, se amplió su periodo de mantenimiento de 4 a 6 semanas [5](#page=5). * **Compra de activos**: Se implementó un programa de compra de activos en los mercados de valores (deuda pública y privada) con el objetivo de asegurar la transmisión de la política monetaria [5](#page=5). #### 4.2.1 Mecanismo Europeo de Estabilidad (MEDE) El MEDE es un organismo intergubernamental establecido bajo el Derecho Internacional Público, a diferencia de la Facilidad Europea de Estabilidad Financiera (FEEF) que es una sociedad anónima. Su sede se encuentra en Luxemburgo [5](#page=5). * **Órganos de gobierno**: * **Consejo de Gobernadores**: Toma las decisiones más importantes y está formado por los ministros de Economía y Finanzas de la zona euro, con el Presidente del BCE y el Comisario Europeo como observadores. Las decisiones sobre concesión de ayudas y sus condiciones requieren mutuo acuerdo. En situaciones de emergencia, existe un mecanismo exprés que exige una mayoría cualificada del 85% de los votos ponderados [5](#page=5). * **Consejo de Administración**: Presidido por un director ejecutivo e integrado por un administrador por cada país de la zona euro, se encarga de cometidos específicos delegados por el Consejo de Gobernadores [5](#page=5). * **Participación del BCE en el MEDE**: El BCE colabora con el Fondo Monetario Internacional (FMI) y la Comisión Europea para evaluar riesgos para la estabilidad financiera, realiza análisis de sostenibilidad de la deuda y aporta conocimientos técnicos en la negociación de programas de ajuste macroeconómico [5](#page=5). * **Instrumentos de ayuda financiera**: La asistencia se concede principalmente en forma de préstamos, supeditados al cumplimiento de un riguroso programa de ajuste macroeconómico recogido en un Memorando de Entendimiento [5](#page=5). * **Tipo de interés de la ayuda**: Será la suma del coste de financiación del MEDE más un recargo del dos por ciento, y un uno por ciento adicional para los importes pendientes tras tres años [5](#page=5). * **Préstamos directos**: Excepcionalmente, el MEDE podrá otorgar préstamos directos a un país para la adquisición de sus propios bonos en el mercado primario (rescate blando) [5](#page=5). * El Consejo de Gobernadores del MEDE puede ampliar sus instrumentos disponibles [5](#page=5). * **Aplicación del mecanismo**: Las ayudas se activan a petición de un país de la zona euro y tras una evaluación conjunta de la Comisión Europea, el FMI y el BCE sobre el riesgo para la estabilidad financiera de la zona euro. El MEDE está controlado directamente por los países de la zona euro a través de su Consejo de Gobernadores, y el Parlamento Europeo es informado regularmente [5](#page=5). * **Financiación del MEDE**: El capital total suscrito es de 700.000 millones de euros, de los cuales 80.000 millones están desembolsados y el resto cubierto con avales de los países del euro sobre emisiones de deuda. La contribución de cada país es proporcional a su peso en el BCE [5](#page=5). --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Término | Definición | |---|---| | Banco de España | Institución financiera central de España, responsable de la política monetaria y la estabilidad del sistema financiero, y miembro del Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC). | | Banco Central Europeo (BCE) | Institución principal del Eurosistema y del SEBC, encargada de definir y ejecutar la política monetaria de la eurozona con el objetivo principal de mantener la estabilidad de precios. | | Sistema Europeo de Bancos Centrales (SEBC) | Red compuesta por el Banco Central Europeo (BCE) y los bancos centrales nacionales (BCN) de los Estados miembros de la Unión Europea, independientemente de si han adoptado el euro. | | Política Monetaria | Conjunto de acciones y medidas adoptadas por una autoridad monetaria (como un banco central) para influir en la cantidad de dinero y crédito en la economía, con el fin de alcanzar objetivos macroeconómicos como la estabilidad de precios y el pleno empleo. | | Estabilidad de Precios | Condición económica caracterizada por una inflación baja y estable, que preserva el poder adquisitivo de la moneda y contribuye a la predictibilidad económica a largo plazo. | | Eurosistema | Sistema compuesto por el Banco Central Europeo (BCE) y los bancos centrales nacionales (BCN) de los Estados miembros que han adoptado el euro como moneda. | | Autonomía del Banco Central | Principio fundamental que otorga independencia al banco central en la formulación y ejecución de la política monetaria, libre de influencias políticas o gubernamentales. | | Órganos de Gobierno | Estructuras internas de una institución encargadas de su dirección, toma de decisiones y supervisión, como el Gobernador, el Consejo de Gobierno y la Comisión Ejecutiva en el Banco de España. | | Operaciones de Mercado Abierto | Transacciones realizadas por un banco central en los mercados financieros para influir en la liquidez y los tipos de interés de la economía, como la compra o venta de activos financieros. | | Facilidades Permanentes | Instrumentos monetarios que proporcionan o absorben liquidez a un día a entidades de crédito, estableciendo límites superiores e inferiores para los tipos de interés interbancarios. | | Coeficiente de Caja | Porcentaje de los depósitos que las entidades de crédito deben mantener como reservas obligatorias en el banco central, afectando la liquidez disponible para préstamos. | | Mecanismo Único de Supervisión (MUS) | Sistema implementado en la eurozona desde 2014, liderado por el BCE, para supervisar de forma centralizada las entidades de crédito significativas, garantizando la seguridad y solidez del sistema bancario. | | TARGET2 | Sistema de pagos de la eurozona que permite la liquidación bruta en tiempo real de grandes operaciones en euros entre bancos centrales nacionales y entidades de crédito participantes. | | Zona Única de Pagos en euros (SEPA) | Área geográfica de la Unión Europea donde los consumidores y empresas pueden realizar y recibir pagos en euros, tanto nacionales como transfronterizos, bajo las mismas condiciones. | | Central de Información de Riesgos (CIR) | Base de datos del Banco de España que recopila información sobre los riesgos asumidos por las entidades financieras para supervisar la estabilidad del sistema crediticio. | | Deuda Pública | Instrumento de financiación del Estado que representa un pasivo para el emisor y un activo para el inversor, emitido para cubrir déficits presupuestarios o financiar proyectos. | | Mercado Interbancario | Mercado en el que las entidades de crédito se prestan fondos entre sí, generalmente a muy corto plazo, para gestionar su liquidez diaria. | | Tipo de Cambio | El precio de una divisa expresado en términos de otra divisa, determinado por la oferta y la demanda en el mercado de divisas. | | Liquidación Bruta en Tiempo Real | Proceso de pago en el que las transacciones se registran y saldan individualmente y de forma inmediata, sin esperar a que se acumule un lote de transacciones. | | Supervisión Prudencial | Actividad de vigilancia y control ejercida por las autoridades competentes sobre las entidades financieras para asegurar su solvencia, liquidez y buena gestión de riesgos. | | Sistema Financiero | Conjunto de instituciones, mercados e instrumentos que facilitan la transferencia de fondos entre ahorradores e inversores, y la gestión de riesgos. | | Instrumentos de Política Monetaria | Herramientas utilizadas por los bancos centrales para influir en la oferta de dinero y las condiciones crediticias, como las operaciones de mercado abierto, el coeficiente de caja y los tipos de interés de referencia. | | Medidas No Convencionales | Acciones de política monetaria adoptadas por los bancos centrales en situaciones de crisis o cuando las herramientas tradicionales resultan insuficientes, como la flexibilización cuantitativa o los tipos de interés negativos. |

# Le développement durable et ses enjeux Voici une synthèse du sujet "Le développement durable et ses enjeux", axée sur les pages 1 à 5 du document fourni. ## 1. Le développement durable et ses enjeux Ce sujet explore les origines, les principes fondamentaux, les défis mondiaux et les implications économiques et sociales du développement durable, en mettant l'accent sur la recherche d'un équilibre entre croissance économique, équité sociale et protection environnementale. ### 1.1 Origines et définition du développement durable L'idée d'un développement durable est née à la fin des années 1980, répondant à une crise sociale et environnementale mondiale ainsi qu'aux disparités croissantes entre les pays riches et les pays pauvres. Les prévisions démographiques et la gestion des ressources limitées de la planète sont à l'origine de cette prise de conscience. > **Tip:** La connaissance du vocabulaire spécifique est essentielle pour comprendre les enjeux du développement durable. ### 1.2 Les défis mondiaux et la démographie Le développement durable est étroitement lié aux défis posés par la croissance démographique. D'ici 2050, la population mondiale devrait atteindre neuf milliards d'individus, soulevant des questions cruciales sur la capacité à nourrir tout le monde et à assurer la disponibilité des ressources nécessaires. ### 1.3 Les principes du développement durable Les principes du développement durable visent à concilier la croissance économique avec l'équité sociale et le respect de l'environnement. Cela implique des actions telles que : * Recycler les ressources * Préserver la biodiversité * Garantir l'accès à l'eau potable Ces principes s'articulent autour de la recherche d'un modèle de développement qui assure le bien-être des générations présentes sans compromettre la capacité des générations futures à satisfaire leurs propres besoins. ### 1.4 Le rôle des entreprises dans le développement durable Les entreprises sont de plus en plus appelées à intégrer les principes du développement durable dans leurs stratégies. Elles sont confrontées au défi de combiner réussite économique, équité sociale et respect de l'environnement. * **Concilier croissance économique, équité sociale et environnement :** Les entreprises cherchent des moyens de produire de manière plus responsable, en consommant moins de ressources, en améliorant leurs procédés et en réduisant leur impact environnemental. * **Les salariés engagés :** L'engagement des salariés est un atout majeur. Des salariés écoutés et impliqués contribuent à une meilleure performance et à une culture d'entreprise durable. * **Les nouveaux marchés :** Le développement durable ouvre la voie à de nouveaux marchés et à des innovations dans les produits et services. * **L'image et la réputation :** Le respect des principes du développement durable est crucial pour maintenir une image et une réputation positives. Les scandales ou les mauvaises pratiques peuvent rapidement ternir l'image d'une entreprise. #### 1.4.1 Exemples d'entreprises engagées Il existe des exemples d'entreprises qui parviennent à allier succès économique, justice sociale et protection de la planète. Ces entreprises montrent que la performance économique n'est pas nécessairement antagoniste avec des pratiques éthiques et environnementales. #### 1.4.2 Comment le développement durable doit se développer ? Dans le contexte d'un développement durable, la croissance économique doit se faire dans le respect des limites planétaires et de l'équité sociale. Cela implique de repenser les modes de production et de consommation, et de favoriser des circuits plus courts et plus responsables. > **Tip:** La clé réside dans la recherche d'un équilibre entre les trois piliers du développement durable : économie, société, environnement. ### 1.5 Les défis de la démographie et des ressources La croissance démographique pose des défis considérables en termes de : * **Nourrir 9 milliards d'humains d'ici 2050 :** Cela nécessite de développer des pratiques agricoles durables, de préserver les ressources en eau et de lutter contre le gaspillage alimentaire. * **Accès aux ressources :** Assurer l'accès équitable aux ressources naturelles comme l'eau, l'énergie et les matières premières pour une population mondiale croissante. ### 1.6 La durabilité dans la vie quotidienne La durabilité est souvent compromise dans nos aspects de la vie quotidienne. Par exemple, l'achat de certains produits peut indirectement contribuer à des problèmes sociaux ou environnementaux, sans que le consommateur en soit toujours pleinement conscient. L'enjeu est de prendre conscience de l'impact de nos choix et de privilégier des alternatives plus responsables. > **Example:** L'achat de chocolat peut être lié au travail des enfants dans les plantations de cacao si l'on ne privilégie pas le commerce équitable. De même, l'industrie de la mode "fast fashion" soulève des questions sur les conditions de travail et l'impact environnemental. --- # Le travail des enfants dans l'industrie du cacao Cette section aborde la problématique du travail des enfants dans la production de cacao, en se concentrant particulièrement sur l'Afrique de l'Ouest, et détaille les conditions de travail, les risques pour la santé, ainsi que le rôle du commerce équitable dans l'amélioration de cette situation. ### 2.1 La réalité du travail des enfants dans la production de cacao Le chocolat, produit apprécié mondialement, cache une réalité moins réjouissante : la contribution, souvent involontaire, au travail des enfants dans sa production. Bien que perçu comme éloigné de notre quotidien, le travail des enfants demeure une réalité significative, particulièrement dans l'industrie du cacao. #### 2.1.1 Géographie et ampleur du problème Près de 60% du cacao mondial provient du Ghana et de la Côte d'Ivoire. Dans ces régions, environ 2,3 millions d'enfants travaillent sur les plantations de cacao, un chiffre comparable au nombre total d'enfants en Belgique. À l'échelle mondiale, le nombre d'enfants et de jeunes travailleurs atteint 168 millions. La majorité d'entre eux ne sont pas scolarisés, ont peu de temps libre, ne reçoivent pas les soins nécessaires et souffrent de malnutrition. Plus de la moitié de ces enfants sont exposés aux pires formes de travail des enfants. Il est à noter que ces chiffres sont des estimations, car une partie importante de ce travail s'effectue dans l'ombre. #### 2.1.2 Conditions de travail et dangers Il existe une distinction subtile entre l'aide apportée par un enfant à ses parents dans le cadre de leurs tâches agricoles et le véritable travail des enfants. Le travail des enfants est défini comme une activité dangereuse mentalement et physiquement, qui empêche l'enfant d'être scolarisé. Dans la région de l'Afrique de l'Ouest, on estime que 90 000 personnes sont victimes du travail forcé et du commerce des esclaves. Les enfants sont souvent enlevés à leur famille, forcés de quitter l'école et contraints de travailler dans des conditions dangereuses. Dans les plantations de cacao, les enfants, dès l'âge de 7-8 ans, ramassent les cabosses et portent des sacs ou paniers lourds sur la tête, ce qui peut endommager leur dos. Les adolescents, à partir de 14 ans, utilisent des machettes pour ouvrir les cabosses, une tâche particulièrement dangereuse qui entraîne fréquemment des blessures aux mains, aux pieds et aux jambes, laissant des cicatrices. L'utilisation de produits chimiques, tels que les pesticides, sans aucune protection (masque, gants, vêtements de protection), représente un danger majeur pour la santé. Ces produits sont très nocifs pour le système respiratoire, notamment les poumons, et la santé en général. > **Tip:** La distinction entre aide familiale et travail des enfants est souvent mince, mais le travail des enfants se caractérise par sa dangerosité, son impact sur la scolarité et l'exploitation. #### 2.1.3 La transmission intergénérationnelle du problème La pauvreté engendre un cercle vicieux. Les parents, ayant souvent commencé à travailler très jeunes et étant usés ou malades, dépendent de l'aide de leurs enfants pour subvenir aux besoins de la famille. Ces enfants, à leur tour, travaillent dur dans les plantations, deviennent eux-mêmes usés, et leurs propres enfants devront les aider. Ce cycle transmet l'analphabétisme et la pauvreté de génération en génération. #### 2.1.4 Les chiffres et les organisations impliquées Dans le contexte des plantations de cacao en Côte d'Ivoire, une famille nombreuse peut gagner l'équivalent de 120 euros par mois pour nourrir onze personnes, soulignant la nécessité de l'aide de tous les enfants. Selon les travailleurs, seulement 30% des enfants vont à l'école, ce qui représente une petite minorité. Des organisations comme le BIT (Bureau International du Travail) à Genève travaillent activement à éradiquer le travail des enfants. Des militants, tels que Monsieur Dumbia, luttent contre l'esclavage des enfants, souvent originaires du Mali et du Burkina Faso, qui sont enlevés et emmenés en Côte d'Ivoire pour travailler dans les plantations. ### 2.2 L'importance du commerce équitable Face à cette réalité, l'invitation est lancée de ne pas fermer les yeux et de privilégier les produits issus du commerce équitable. Le commerce équitable vise à rendre les familles d'agriculteurs autonomes de manière durable et structurelle, afin de garantir les besoins fondamentaux de tous les enfants : nourriture suffisante, sécurité, soins et éducation. #### 2.2.1 Principes du commerce équitable Le commerce équitable, également connu sous le nom de "fair trade", repose sur un mode de travail éthique. Il garantit que les paysans ou petits producteurs reçoivent un prix correct pour leurs produits. Des labels comme Fairtrade s'engagent activement dans la lutte contre le travail des enfants et cherchent à améliorer les conditions de vie et de travail des producteurs. #### 2.2.2 Le rôle du consommateur En tant qu'individus et consommateurs, nous pouvons faire une différence en choisissant des produits issus du commerce équitable. Des marques proposent des chocolats aussi exquis qu'équitables, sans arrière-goût amer. Le commerce équitable contribue à rendre le monde un peu plus juste, en s'assurant que les travailleurs sont rémunérés à leur juste valeur. > **Example:** Choisir du chocolat portant le label Fairtrade garantit que des normes sociales et environnementales ont été respectées, contribuant ainsi à lutter contre le travail des enfants et à soutenir les communautés locales. #### 2.2.3 Stratégies de sensibilisation Des campagnes comme celle de la Fairtrade Foundation au Royaume-Uni, sous le slogan "Don't feed exploitation", visent à sensibiliser le public à la réalité du travail des enfants dans la chaîne d'approvisionnement des produits. La diffusion de ces informations et la discussion ouverte sur le sujet sont essentielles pour éradiquer cette pratique. > **Tip:** Le commerce équitable ne concerne pas seulement le chocolat, mais s'étend à de nombreux autres produits. Renseignez-vous sur les labels et les initiatives qui promeuvent des pratiques commerciales justes. ### 2.3 Le lien avec les Objectifs de Développement Durable (ODD) Les principes du commerce équitable s'alignent directement sur les Objectifs de Développement Durable (ODD) des Nations Unies, notamment ceux qui visent à mettre fin à la pauvreté, à garantir l'éducation pour tous, et à protéger les enfants. L'éducation, la nourriture, la sécurité et les soins sont des droits fondamentaux sur lesquels chaque individu devrait pouvoir construire sa vie. ### 2.4 Les risques et les dangers sanitaires L'exposition aux produits chimiques, l'usage de machettes, le port de charges lourdes et le travail dans des conditions dangereuses ont des conséquences directes sur la santé des enfants travailleurs. Ces risques incluent des blessures physiques, des problèmes de croissance, et des atteintes aux systèmes respiratoires et généraux dus aux pesticides. Le manque de protection adéquate aggrave ces dangers. ### 2.5 Les acteurs de la lutte Plusieurs acteurs sont impliqués dans la lutte contre le travail des enfants dans l'industrie du cacao : * **Les organisations internationales :** Le BIT (Bureau International du Travail) œuvre à l'éradication du travail des enfants. * **Les militants :** Des individus comme Monsieur Dumbia luttent contre l'esclavage des enfants. * **Les marques engagées :** Des entreprises adoptent des programmes de durabilité et s'engagent contre le travail des enfants. * **Les consommateurs :** Par leurs choix d'achat, ils peuvent soutenir des pratiques éthiques. ### 2.6 L'impact économique et social Le travail des enfants perpétue la pauvreté en privant les enfants d'éducation, ce qui limite leurs opportunités futures et contribue à un cycle intergénérationnel de difficultés économiques. Le commerce équitable, en rémunérant justement les producteurs, permet d'améliorer les conditions de vie des familles et de financer l'éducation et les soins pour les enfants. #### 2.6.1 La situation des familles d'agriculteurs Les familles d'agriculteurs dépendent souvent des revenus du cacao. Lorsque ces revenus sont insuffisants, les enfants sont contraints de travailler pour compléter les ressources familiales. Le commerce équitable vise à stabiliser et à augmenter ces revenus, rendant l'aide des enfants moins nécessaire et leur permettant d'aller à l'école. #### 2.6.2 Les bénéfices du travail décent Le travail décent, qui inclut des conditions de travail sûres, des salaires justes et l'accès à l'éducation, est un pilier du développement durable. Pour l'industrie du cacao, cela signifie garantir que la production de chocolat ne se fasse pas au détriment des droits et du bien-être des enfants. #### 2.6.3 Les prévisions et les défis futurs Les prévisions démographiques mondiales soulignent le besoin croissant de ressources. Assurer une production alimentaire durable et éthique, y compris celle du cacao, est un défi majeur. Le passage à des modèles de production plus responsables et équitables est essentiel pour relever ces défis. > **Tip:** En tant que consommateur, informez-vous sur l'origine de vos aliments et privilégiez les marques transparentes et engagées dans des pratiques éthiques. Votre choix a un impact concret. --- # L'impact de la fast fashion sur les travailleurs et la planète Voici une synthèse détaillée sur l'impact de la fast fashion sur les travailleurs et la planète, conçue pour un examen. ## 3. L'impact de la fast fashion sur les travailleurs et la planète La fast fashion, un modèle économique axé sur la production rapide, le renouvellement constant des collections et des prix bas, a des conséquences sociales et environnementales considérables qui nécessitent une prise de conscience et des alternatives durables. ### 3.1 Comprendre la fast fashion Le concept de fast fashion, apparu au début des années 1990, repose sur la production en masse de vêtements à bas coûts, avec un cycle de collections extrêmement rapide (jusqu'à 36 par an, contre quatre collections saisonnières traditionnelles). Pour maintenir ce modèle, les entreprises réduisent drastiquement leurs coûts de production, principalement en délocalisant la fabrication dans des pays d'Asie où la main-d'œuvre est abondante et peu chère. La qualité des matériaux est également souvent compromise, entraînant une durée de vie raccourcie pour les vêtements. Une grande partie des habits sont vendus soldés, et certains sont même spécifiquement produits pour ces promotions. > **Tip:** Le renouvellement constant des collections et les prix dérisoires sont les indicateurs clés du modèle de la fast fashion. ### 3.2 Conséquences sociales pour les travailleurs Le faible coût de la fast fashion se traduit par un coût social élevé pour les travailleurs du textile. #### 3.2.1 Précarité des travailleurs Les travailleurs et travailleuses de l'industrie du textile vivent dans une situation de grande précarité. La crise de la COVID-19 a exacerbé cette fragilité, entraînant la perte d'emplois, des salaires manqués ou réduits. Les salaires sont souvent très bas, loin d'assurer un revenu vital. Des pays comme le Bangladesh et le Pakistan figurent parmi ceux où les salaires sont les plus bas au monde, avec des moyennes horaires d'environ $0,27$ dollars américains par heure au Bangladesh et $0,46$ dollars américains par heure au Pakistan. #### 3.2.2 Conditions de travail et négociation salariale Les rapports de force entre les travailleurs et leur hiérarchie sont difficiles. Il est estimé que plus de $90\%$ des travailleurs de l'industrie mondiale de l'habillement n'ont pas la possibilité de négocier leurs salaires ou leurs conditions de travail. Pour les quelque $60$ millions d'ouvrières textiles à travers le monde, les journées de travail durent en moyenne $12$ heures, et elles gagnent souvent un centime d'euro par pièce produite, ce qui représente à peine $0,6\%$ du prix du vêtement fini. #### 3.2.3 Travail des enfants La situation de salaires dramatiquement bas maintient les ouvriers et leurs familles dans une grande vulnérabilité, ce qui accroît le risque de travail des enfants. Afin d'aider leurs familles, certains enfants sont contraints de travailler. Au Bangladesh, par exemple, environ $15\%$ des enfants âgés de $6$ à $14$ ans vivant dans les bidonvilles de Dacca travaillent $64$ heures par semaine dans l'industrie textile. Ce chiffre atteint $50\%$ pour les enfants âgés de $14$ à $16$ ans. > **Exemple:** Un enfant travaillant $64$ heures par semaine pour aider sa famille dans l'industrie textile, dans des conditions souvent dangereuses, illustre la précarité extrême engendrée par la fast fashion. ### 3.3 Conséquences environnementales pour la planète La fast fashion est loin d'être neutre pour l'environnement. L'industrie textile est l'une des plus polluantes au monde. #### 3.3.1 Émissions de gaz à effet de serre L'industrie textile est responsable de $4\%$ des émissions mondiales de gaz à effet de serre, soit plus que les vols internationaux et le trafic maritime combinés. #### 3.3.2 Production de déchets textiles La mode génère d'innombrables déchets textiles. Il est estimé que $87\%$ des matériaux textiles utilisés pour la fabrication des vêtements sont jetés. #### 3.3.3 Consommation d'eau La production et l'utilisation de textiles sont extrêmement gourmandes en eau. Le secteur textile se classe à la troisième place des plus grands consommateurs d'eau au monde. > **Exemple:** La fabrication d'un simple tee-shirt nécessite l'équivalent de $70$ douches, et pour un jean, ce chiffre monte à $285$ douches, représentant $7\,000$ à $10\,000$ litres d'eau. #### 3.3.4 Pollution de l'eau et micro-plastiques Le textile est également responsable de $25\%$ de la pollution des eaux mondiales, ce qui en fait la principale source de pollution océanique en micro-plastiques. > **Tip:** La pollution de l'eau et la génération de déchets sont deux conséquences écologiques majeures de la fast fashion. #### 3.3.5 Utilisation de produits chimiques Les vêtements peuvent contenir des résidus de pesticides et de molécules cancérigènes. Les travailleurs des champs, notamment en Inde, sont souvent exposés à ces produits sans protection adéquate (masque, gants), car ces équipements sont onéreux ou non fournis. ### 3.4 Alternatives à la fast fashion Face à ces impacts négatifs, plusieurs alternatives émergent pour repenser la consommation de vêtements. #### 3.4.1 La slow fashion La slow fashion s'oppose au modèle de la fast fashion en privilégiant une fabrication plus respectueuse des individus, de l'environnement et des animaux. Elle met l'accent sur la qualité, la durabilité et l'éthique. #### 3.4.2 Le commerce équitable Le commerce équitable, tel que promu par des labels comme Fairtrade/Max Havelaar, vise à améliorer les conditions de vie et de travail des producteurs et des travailleurs du textile. Les labels coton et textile équitables garantissent un prix minimum, une prime de développement collective, la liberté d'organisation et de syndicalisation, de meilleures conditions de travail et de rémunération visant un revenu vital. Ils imposent également un usage réglementé des produits chimiques et la protection des salariés. > **Exemple:** Les filières coton et textile certifiées Fairtrade/Max Havelaar visent à rendre le secteur plus juste et durable, en cohérence avec les objectifs de développement durable. #### 3.4.3 Seconde main et recyclage Le marché de la seconde main et le recyclage des textiles constituent également des alternatives intéressantes pour réduire l'impact environnemental de la mode. > **Tip:** Privilégier les vêtements issus du commerce équitable, acheter d'occasion ou recycler ses vêtements sont des actions concrètes pour lutter contre la fast fashion. ### 3.5 Rôle des consommateurs et des marques Les consommateurs sont de plus en plus nombreux à réclamer une mode plus éthique et responsable. Selon une étude, $27\%$ des Français privilégient l'habillement, le textile et la mode pour leurs achats responsables. Les marques sont également de plus en plus nombreuses à s'engager dans des programmes de durabilité, comme Fairtrade, pour garantir des bases saines pour tous les enfants (nourriture, sécurité, soins, éducation). L'engagement des consommateurs, par le biais de leurs choix d'achat et en parlant du problème, est crucial pour attirer l'attention et trouver des solutions afin d'éradiquer les pratiques néfastes de l'industrie de la mode. --- # L'ubérisation de l'économie et le marché du travail Voici un résumé détaillé sur l'ubérisation de l'économie et le marché du travail, conçu pour être un guide d'étude complet. ## 4. L'ubérisation de l'économie et le marché du travail L'ubérisation de l'économie transforme radicalement le marché du travail en s'appuyant sur les technologies numériques pour restructurer les modèles économiques traditionnels, remettant en cause le salariat et soulevant des questions sur la précarisation de l'emploi. ### 4.1 Définition et origines de l'ubérisation Le terme "ubérisation" est un néologisme apparu à la fin de l'année 2014, popularisé par Maurice Lévy, alors PDG de Publicis. Il trouve son origine dans le nom de la start-up californienne Uber, connue pour son service de mise en relation entre chauffeurs et clients via une plateforme numérique. À l'origine, l'ubérisation désignait la concurrence menée par des start-ups innovantes, exploitant les possibilités offertes par le numérique, à l'encontre des entreprises dominantes traditionnelles. Ce concept évoque un basculement rapide des rapports de force en faveur du numérique. Au fil du temps, l'usage du terme s'est élargi pour englober un modèle économique plus général où les entreprises utilisent les technologies numériques pour : * Réduire leurs coûts de production. * Se passer des intermédiaires classiques. * Établir un contact direct et instantané avec le consommateur. Ce phénomène a pris une ampleur considérable, restructurant l'économie et l'emploi dans de nombreux secteurs tels que : * L'hébergement touristique (ex: Airbnb). * Les services juridiques. * Les services aux entreprises et aux particuliers. * La traduction. * L'éducation. > **Tip:** Comprendre l'origine du terme "ubérisation" à partir d'Uber est crucial pour saisir la genèse du phénomène et son application à d'autres secteurs. ### 4.2 L'impact sur le marché du travail L'ubérisation bouscule profondément le marché du travail en modifiant ses mécanismes de fonctionnement et en introduisant de nouveaux acteurs, notamment à travers les mutations du statut des travailleurs. #### 4.2.1 Nouveaux acteurs et statut des travailleurs Les plateformes numériques mettent en relation des clients avec des individus offrant des services variés, tels que : * Chauffeurs pour Uber. * Hôtes pour Airbnb. * Jardiniers pour FamiHero. Ces travailleurs, qu'ils soient sous le statut de travailleur autonome, d'auto-entrepreneur ou de freelance, sont de plus en plus sollicités par les start-ups numériques. Ce recours accru contourne souvent les règles traditionnelles du droit du travail, notamment en ce qui concerne les charges sociales, la rigidité des contrats et le rôle des syndicats. #### 4.2.2 La remise en question du salariat L'utilisation croissante de ces travailleurs indépendants a conduit certains spécialistes à prédire la fin du salariat. Jean-Pierre Goudard, par exemple, avait anticipé cette tendance dès 2013. Cependant, cette perspective est nuancée par d'autres experts : * L'Organisation Internationale du Travail (OIT) rappelle que l'emploi salarié représente encore la moitié de l'emploi mondial. * Pour l'économiste Jean-Michel Simon, la fin du salariat n'est qu'un "fantasme", car aucune donnée ne confirme un recul significatif dans les grandes économies. Il souligne que de nombreuses entreprises du numérique, comme Amazon, finissent par embaucher des salariés. L'emploi salarié est donc amené à cohabiter avec ces nouvelles formes de travail indépendant. > **Tip:** Il est important de distinguer la tendance à l'indépendance et à la flexibilité offerte par l'ubérisation de la disparition totale du salariat, qui reste un sujet de débat et d'analyse pour les économistes. #### 4.2.3 La précarisation de l'emploi Si l'ubérisation peut avoir un impact positif sur l'emploi en facilitant l'accès à certains services et en générant de nouvelles demandes (un effet stimulant pour l'économie), elle est aussi perçue comme destructrice d'emplois traditionnels, notamment dans le secteur tertiaire. Les destructions d'emplois sont difficiles à quantifier en raison du caractère évolutif et anticipé du phénomène. Le modèle économique de l'ubérisation repose souvent sur l'affranchissement du cadre fiscal et de la protection sociale afin de minimiser les coûts des services. Cela soulève d'importantes questions sur la qualité des emplois créés et la protection des personnes qui les exercent. Les revendications des conducteurs Uber illustrent ces préoccupations : * Précarisation accrue de l'emploi. * Temps partiel non choisi. * Faible rémunération. * Horaires imprévisibles. * Absence de protection sociale (assurance maladie, congés maladie, retraite). * Absence de contrat de travail fixe, donc absence de statut et de sécurité de l'emploi. * Travail pouvant excéder la norme (plus de 8 heures par jour). * Concours financier pour la famille (pour aider à nourrir les proches). > **Tip:** La précarisation est l'un des aspects les plus critiqués de l'ubérisation. Comprendre ses manifestations concrètes (horaires, rémunération, protection sociale) est essentiel. ### 4.3 Débats sur les avantages et inconvénients L'ubérisation suscite des débats intenses, opposant les partisans de ce nouveau modèle aux détracteurs. #### 4.3.1 Avantages selon les partisans Les partisans de l'ubérisation mettent en avant plusieurs bénéfices pour l'économie et les consommateurs : * **Baisse des prix et amélioration de la qualité de service :** La concurrence accrue et la réduction des intermédiaires permettent souvent d'offrir des services à des tarifs plus bas pour les consommateurs. * **Innovation et dynamisme économique :** Les entreprises traditionnelles sont poussées à innover et à s'adapter face à la concurrence des start-ups numériques. * **Élargissement des marchés et de l'offre :** L'ubérisation peut ouvrir l'accès à de nouveaux consommateurs et diversifier l'offre de services. * **Facilité d'usage pour les consommateurs :** Les plateformes numériques offrent souvent une grande convivialité, rapidité, et un large choix de services. * **Réduction des coûts pour les entreprises :** Moins de charges sociales, de règles à respecter et de gestion du personnel. > **Example:** Les plateformes comme Uber ou Airbnb offrent une flexibilité d'accès aux services et une facilité d'utilisation qui n'existaient pas auparavant dans les modèles traditionnels. #### 4.3.2 Inconvénients selon les détracteurs Les opposants à l'ubérisation soulignent des conséquences négatives significatives : * **Concurrence déloyale :** Les entreprises ubérisées ne supportent pas les mêmes coûts et ne respectent pas toujours les mêmes règles que les acteurs historiques (pas de charges sociales, pas de syndicats, pas de protection sociale pour les travailleurs). * **Impact sur l'économie locale :** Les petits commerces et entreprises locales ont du mal à concurrencer les plateformes qui peuvent réduire leurs coûts de manière drastique. * **Destruction d'emplois traditionnels :** Les fonctions administratives ou intermédiaires peuvent être remplacées par des plateformes digitales. * **Précarisation et manque de protection sociale pour les travailleurs :** Absence de rémunération minimum, de congés maladie, de droits à la retraite, et absence de sécurité de l'emploi due à l'absence de contrat de travail. * **Conséquences fiscales :** Les revenus des prestataires de services ne sont souvent pas déclarés, échappant ainsi à l'impôt sur le revenu. Les services rendus ne sont pas soumis à la TVA. > **Tip:** La question de la "concurrence faussée" est centrale dans le débat. Elle met en lumière le fait que les plateformes opérant sous le modèle de l'ubérisation bénéficient d'avantages compétitifs en raison de leur structure économique et de leur traitement des travailleurs. ### 4.4 L'ubérisation comme modèle économique Le modèle économique des entreprises ubérisées repose sur l'utilisation de plateformes numériques pour mettre en relation directe des prestataires (travailleurs indépendants) et des clients. * **Rémunération des entreprises ubérisées :** Elles se rémunèrent généralement en prélevant une commission, qui est un pourcentage du prix de chaque transaction effectuée via la plateforme. * **Avantages pour les entreprises elles-mêmes :** * **Réduction des coûts :** Faibles coûts de main-d'œuvre, pas de gestion directe du personnel, pas de charges sociales. * **Moins de contraintes réglementaires :** Contournement des lois du travail et des conventions collectives. * **Flexibilité :** Capacité à adapter rapidement leur offre de services en fonction de la demande. > **Example:** Dans le secteur de l'hébergement, une plateforme comme Airbnb met en relation des propriétaires de logements avec des voyageurs. Airbnb tire ses revenus d'une commission sur chaque réservation effectuée. Les propriétaires sont des travailleurs indépendants qui ne bénéficient pas du statut de salarié d'un hôtel traditionnel. ### 4.5 Comparaison avec les modèles traditionnels La différence fondamentale entre les entreprises ubérisées et les entreprises traditionnelles réside dans la structure des coûts et la relation avec les travailleurs. * **Entreprises traditionnelles (ex: hôtel, compagnie de taxi) :** * Supportent des coûts de personnel élevés (salaires, charges sociales, avantages sociaux). * Doivent respecter un cadre réglementaire strict (droit du travail). * Offrent une sécurité de l'emploi et une protection sociale à leurs salariés. * **Entreprises ubérisées (ex: Uber, Airbnb) :** * Minimisent les coûts de personnel en travaillant avec des indépendants. * Bénéficient d'une flexibilité réglementaire accrue. * Les travailleurs indépendants bénéficient de moins de protection sociale et de sécurité de l'emploi. Ce décalage des coûts et des contraintes peut mener à une concurrence qualifiée de "faussée", où les entreprises qui externalisent le travail et minimisent les charges sociales ont un avantage compétitif. > **Tip:** Pour un examen, il est crucial de pouvoir comparer le modèle ubérisé avec les modèles traditionnels en termes de coûts, de réglementation, et de protection des travailleurs. ### 4.6 Implications fiscales et sociales * **Conséquences fiscales :** Les revenus générés par les travailleurs indépendants dans le cadre de l'ubérisation ne sont pas toujours déclarés, échappant ainsi à l'impôt sur le revenu. De plus, les services rendus peuvent ne pas être soumis à la TVA, créant une distorsion par rapport aux entreprises classiques. * **Conséquences sociales :** L'absence de contrat de travail formel entre la plateforme et le travailleur signifie que ce dernier ne bénéficie pas des droits sociaux associés au statut de salarié (assurance maladie, droits à la retraite, congés payés). Cela peut conduire à une "précarisation" accrue de la main-d'œuvre. > **Tip:** Les questions d'éthique et de justice sociale sont au cœur du débat sur l'ubérisation. La réduction des coûts pour les entreprises se fait souvent au détriment de la sécurité et des droits des travailleurs. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Développement durable | Concept qui vise à répondre aux besoins du présent sans compromettre la capacité des générations futures à répondre aux leurs, en conciliant progrès économique, équité sociale et préservation de l'environnement. | | ONU (Organisation des Nations Unies) | Organisation internationale fondée en 1945, visant à maintenir la paix et la sécurité internationales, à développer les relations entre les nations et à promouvoir le progrès social, le relèvement des niveaux de vie et les droits fondamentaux de l'homme. | | PNUD (Programme des Nations Unies pour le développement) | Agence des Nations Unies qui aide les pays à éliminer la pauvreté et les inégalités, et à atteindre un développement durable. | | Travail des enfants | Tout travail qui prive les enfants de leur enfance, de leur potentiel et de leur dignité, et qui nuit à leur développement physique et mental. Il est généralement considéré comme inférieur à l'âge minimum légal et potentiellement dangereux. | | Cacao | Graines du cacaoyer, utilisées pour fabriquer le chocolat et le cacao en poudre. La production mondiale est fortement concentrée dans quelques pays d'Afrique de l'Ouest. | | Fairtrade (Commerce Équitable) | Système de certification qui vise à garantir que les producteurs des pays en développement reçoivent un prix juste pour leurs produits, améliorent leurs conditions de travail et vivent de manière plus durable. | | Fast fashion | Modèle économique de l'industrie de la mode qui se caractérise par le renouvellement rapide des collections à bas prix, entraînant une production de masse, une baisse de la qualité et des conséquences sociales et environnementales négatives. | | Slow fashion | Approche de la mode qui s'oppose à la fast fashion, privilégiant la durabilité, la qualité, la production éthique et locale, et encourageant une consommation plus réfléchie. | | Ubérisation | Phénomène économique résultant de l'essor des plateformes numériques (comme Uber) qui mettent en relation directe des prestataires de services indépendants avec des clients, en contournant les intermédiaires traditionnels et les cadres réglementaires du salariat classique. | | Salariat | Statut du travailleur lié à un employeur par un contrat de travail, lui conférant des droits et protections (salaire fixe, congés, protection sociale, etc.). | | Travailleur indépendant (Auto-entrepreneur, Freelance) | Personne qui exerce une activité professionnelle à son compte, sans être liée par un contrat de travail à un employeur unique, et qui assume elle-même ses charges et sa protection sociale. | | Plateforme numérique | Interface technologique (application mobile ou site web) qui facilite la mise en relation entre des offreurs de services et des demandeurs, en gérant les transactions et les informations. | | Précarisation de l'emploi | Augmentation de l'instabilité, de l'insécurité et de la faiblesse des garanties sociales associées aux emplois, souvent caractérisée par des contrats courts, des bas salaires et un manque de protection. | | CO2 (Dioxyde de carbone) | Gaz à effet de serre principal émis par les activités humaines (combustion d'énergies fossiles), contribuant au réchauffement climatique. L'industrie textile en est une source importante. | | Déchets textiles | Vêtements et autres produits textiles qui sont jetés et finissent dans les décharges ou sont incinérés, représentant un problème environnemental majeur en raison de leur volume et de leur lente décomposition. | | Eau virtuelle | Quantité d'eau nécessaire à la production d'un bien ou d'un service, souvent cachée dans les processus de fabrication (agriculture, industrie). La production textile est très gourmande en eau virtuelle. | | Travail forcé | Travail ou service imposé à une personne sous la menace d'une peine quelconque, et pour lequel cette personne ne s'est pas offerte volontairement. Il est une violation grave des droits humains. | | BIT (Bureau International du Travail / OIT - Organisation Internationale du Travail) | Agence spécialisée des Nations Unies qui s'occupe des questions du travail, visant à promouvoir la justice sociale et les droits du travail reconnus internationalement. |

# Evaluatie van lokale belastingen op circussen en marktkramen Deze studie behandelt de evaluatie van lokale belastingen op circussen en op plaatsrechten voor vaste standplaatsen op markten, met name in Lede en Lokeren, aan de hand van de Mirrlees-criteria. ## 1. Belasting op circussen in Lede De lokale belasting in Lede is gericht op uitbaters van circussen die tijdelijk het gemeentelijk openbaar domein gebruiken voor het geven van voorstellingen. Deze belasting dient als vergoeding voor het gebruik van de openbare ruimte. ### 1.1 Omschrijving van de lokale belasting * **Doel:** Vergoeding voor het gebruik van gemeentelijk openbaar domein door circussen. * **Belastingplichtige:** Uitbaters van circussen. ### 1.2 Grondslag en tarief * **Grondslag:** De duur van de activiteit, specifiek het aantal dagen waarop het circus voorstellingen geeft. * **Tarief:** 12 euro per dag dat het circus vertoningen geeft. ### 1.3 Belastingverminderingen en -vrijstellingen Er zijn geen specifieke belastingverminderingen of -vrijstellingen voorzien in het reglement. Enkel tijdens 2020 en 2021 gold een tijdelijke steunmaatregel vanwege de coronacrisis, waarbij per gemiste kermis één keer gratis een standplaats op een volgende kermis mocht worden ingenomen. ### 1.4 Evaluatie aan de hand van de Mirrlees-criteria #### 1.4.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontale <> verticale) * **Uitleg criterium:** Dit criterium beoordeelt of een belasting bijdraagt aan een rechtvaardige herverdeling. Verticale rechtvaardigheid vereist dat personen met een hogere draagkracht relatief meer bijdragen. Horizontale rechtvaardigheid eist dat personen met gelijke draagkracht gelijk belast worden. * **Toetsing aan belasting op circussen:** * **Verticale rechtvaardigheid:** Nagenoeg afwezig, aangezien het tarief forfaitair is en per dag wordt geheven, ongeacht de economische draagkracht of winstcapaciteit van het circus. * **Horizontale rechtvaardigheid:** Aanwezig, omdat alle circussen hetzelfde dagtarief betalen. * **Conclusie:** De belasting functioneert primair als een vergoeding voor het gebruik van het openbaar domein en niet als een instrument voor herverdeling. #### 1.4.2 Transparantie en eenvoud * **Uitleg criterium:** Belastingen moeten eenvoudig en transparant zijn, zodat belastingplichtigen de heffing begrijpen en naleven. Dit verlaagt kosten voor overheid en belastingplichtigen en verhoogt de acceptatie. * **Toetsing aan belasting op circussen:** De belasting is eenvoudig en makkelijk toepasbaar. Het reglement vermeldt duidelijk het tarief van 12 euro per speeldag en is helder over wie belastingplichtig is. #### 1.4.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Uitleg criterium:** Afwenteling treedt op wanneer belastingplichtigen de kosten van de belasting doorberekenen aan anderen. Ontwijkingsmogelijkheden ontstaan als belastingplichtigen legale manieren vinden om de belasting te verminderen. * **Toetsing aan belasting op circussen:** * **Afwenteling:** Mogelijk door hogere tarieven aan klanten door te rekenen, afhankelijk van de prijsgevoeligheid van het publiek. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** Weinig tot geen mogelijkheden tot ontwijking, aangezien de belasting contant betaald moet worden voor het innemen van een standplaats op het openbaar domein. ## 2. Belasting op plaatsrechten voor vaste standplaatsen op markten in Lokeren Deze belasting wordt geheven op marktkramers met een vaste standplaats op de openbare markten in Lokeren. De heffing is jaarlijks en wordt berekend per vierkante meter en per marktdag. ### 2.1 Omschrijving van de lokale belasting * **Doel:** Gebruiksvergoeding voor vaste standplaatsen op markten. * **Belastingplichtige:** Marktkramers met een vaste standplaats. ### 2.2 Grondslag en tarief * **Grondslag:** * Het aantal vierkante meters van de standplaats. * Het aantal marktdagen per jaar waarop de plaats wordt ingenomen. * **Tarief:** 1,10 euro per vierkante meter per marktdag. ### 2.3 Belastingverminderingen en -vrijstellingen Er zijn geen automatische belastingverminderingen of algemene vrijstellingen in het reglement opgenomen. Wel geldt: * Geen belasting voor marktdagen die niet doorgaan wegens overmacht (bv. extreme weersomstandigheden, overheidsmaatregelen). * In uitzonderlijke gevallen kan het college van burgemeester en schepenen een vrijstelling of vermindering toestaan (bv. langdurige afwezigheid om medische redenen, stopzetting activiteit). Deze zijn niet standaard maar worden per geval beoordeeld. ### 2.4 Evaluatie aan de hand van de Mirrlees-criteria #### 2.4.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontale <> vertical) * **Verticale rechtvaardigheid:** Het tarief is uniform (€1,10 per m² per marktdag), ongeacht de omzet of winst van de handelaar. Er is geen progressiviteit; een kleine zelfstandige betaalt relatief evenveel als een grote handelaar per m². Dit is neutraal tot regressief en kan zwaarder doorwegen op kleine zelfstandigen. * **Horizontale rechtvaardigheid:** Sterk aanwezig, omdat alle marktkramers met eenzelfde oppervlakte en op dezelfde marktdagen hetzelfde bedrag betalen. Het systeem is consistent en transparant voor gelijke gebruikers van het openbaar domein. * **Herverdelend karakter:** De belasting is primair een gebruiksvergoeding, geen inkomensbelasting. Er is geen specifieke herverdelende functie; de opbrengsten gaan naar de stadskas zonder gerichte herverdeling naar lagere inkomensgroepen. #### 2.4.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** Hoog. De belasting wordt jaarlijks via een kohier opgelegd met een duidelijke berekening (oppervlakte x marktdagen x tarief). Er is weinig verborgen complexiteit. De belastingplichtige weet precies waarvoor hij betaalt. * **Eenvoud:** Hoog. Er is slechts één tarief (€1,10 per m² per marktdag). Er zijn geen uitzonderingsregels of ingewikkelde formulieren. De administratie is rechtlijnig en de inning is efficiënt. Deze lokale belasting scoort goed op transparantie en eenvoud. #### 2.4.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwenteling:** Mogelijk. Marktkramers kunnen de belastingkosten doorrekenen in hun verkoopsprijzen. De mate van afwenteling is echter beperkt door concurrentie en prijsgevoeligheid van klanten. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** Nagenoeg uitgesloten. De belasting is gekoppeld aan een geregistreerde vaste standplaats. Er zijn geen aftrekposten of alternatieve structuren om de heffing te vermijden, tenzij men overstapt naar losse standplaatsen of informeel verkoopt (wat illegaal is). De belasting scoort hoog op afdwingbaarheid en laag op ontwijkingsrisico. --- # Evaluatie van de lokale belasting op taxidiensten in Ninove Deze sectie evalueert de gemeentebelasting op het exploiteren van een taxidienst in Ninove aan de hand van de Mirrlees-criteria: rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 3.1 Korte omschrijving van de lokale belasting De stad Ninove heft een jaarlijkse belasting op iedereen die een vergunning heeft om een taxidienst uit te baten binnen de stadsgrenzen. Deze belasting is gebaseerd op het Vlaams decreet van 20 april 2001 betreffende personenvervoer over de weg en dient ter ondersteuning van de stadsfinanciën. De belasting is van kracht van 1 januari 2020 tot en met 31 december 2025. ### 3.2 De grondslag van de belasting De grondslag van deze belasting is de vergunning voor het exploiteren van een taxidienst of voor het verhuren van voertuigen met bestuurder. De belasting wordt geheven per voertuig dat in de vergunning is vermeld. De belastingplichtige is de natuurlijke of rechtspersoon die houder is van de vergunning, uitgereikt door de stad of het Vlaams Gewest. ### 3.3 Het tarief en tarieven De belasting bedraagt een vast bedrag van 250 euro per jaar voor elk voertuig dat in de vergunning staat vermeld. Voor vergunningen voor het verhuren van voertuigen met bestuurder geldt een aanvullend bedrag conform het Vlaamse decreet over personenvervoer. De belasting is steeds verschuldigd voor een volledig jaar, ongeacht de datum van aflevering van de vergunning. Bij stopzetting van de activiteit, schrapping van voertuigen of verlies van de vergunning vindt geen terugbetaling plaats. De bedragen worden geïndexeerd aan de hand van het indexcijfer van de consumptieprijzen, met basisjaar 1996. ### 3.4 Belastingvermindering en belastingvrijstellingen Er zijn geen specifieke vrijstellingen of verminderingen voorzien in het reglement. Het reglement stelt expliciet dat opschorting van exploitatie, vermindering van voertuigen of intrekking van de vergunning geen aanleiding geeft tot terugbetaling van (een deel van) de belasting. ### 3.5 Evaluatie volgens de Mirrlees-criteria #### 3.5.1 Rechtvaardigheid en herverdeling (horizontale <> verticale) * **Betekenis:** Volgens Mirrlees moet een belasting eerlijk en evenwichtig zijn. Horizontale rechtvaardigheid impliceert dat personen in gelijke omstandigheden gelijk belast worden. Verticale rechtvaardigheid houdt in dat personen met een hogere draagkracht meer bijdragen. Een rechtvaardig belastingsysteem combineert gelijke behandeling met rekening houden met inkomensverschillen. * **Toepassing op de belasting in Ninove:** De belasting van 250 euro per voertuig per jaar is voor elke vergunninghouder hetzelfde, ongeacht winst of omvang van het bedrijf. * **Horizontale rechtvaardigheid:** De belasting is horizontaal rechtvaardig omdat alle uitbaters met een vergunning gelijk behandeld worden en hetzelfde bedrag per voertuig betalen. * **Verticale rechtvaardigheid:** De belasting is niet verticaal rechtvaardig. Het tarief is niet progressief en houdt geen rekening met de inkomsten of de grootte van het bedrijf. Dit betekent dat een kleine zelfstandige relatief een zwaardere last draagt dan een grotere onderneming. Er vindt geen herverdeling plaats aangezien er geen rekening wordt gehouden met verschillen in draagkracht of inkomen. * **Conclusie:** De belasting op het exploiteren van een taxidienst in Ninove is horizontaal rechtvaardig, maar niet verticaal rechtvaardig. #### 3.5.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** De belasting wordt aangeboden via een aanslagbiljet, wat zorgt voor zichtbaarheid bij de belastingplichtige. De frequentie van inning (jaarlijks) is duidelijk. Er is transparantie over de procedure voor het indienen van bezwaar en de geldende termijnen. Echter, de tekst vermeldt "budgettaire redenen" als motief voor de heffing, wat de specifieke reden van het heffen van deze belasting minder duidelijk maakt voor de belastingplichtige, wat de transparantie vermindert. * **Eenvoud:** Eenvoudige belastingen kennen weinig uitzonderingen, aftrekken of complexe berekeningen. Bij de belasting op taxidiensten in Ninove is er sprake van eenvoud. Het belastingreglement bevat geen uitzonderingen of verminderingsmogelijkheden. #### 3.5.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwentelingsmogelijkheden:** Afwenteling gebeurt wanneer de betaalde belasting in de prijs wordt verwerkt en de klant een deel ervan betaalt. De uitbater van de taxidienst kan ervoor kiezen de belastinglast door te rekenen aan zijn klanten door de rittenprijs te verhogen. Hierdoor betaalt de klant uiteindelijk een deel van de belasting. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** Ontwijking ontstaat wanneer het belastbare feit wordt vermeden, vaak door zich buiten de toepassingsvoorwaarden van het belastingreglement te plaatsen. In dit geval lijkt ontwijking moeilijk. Iedere houder van een vergunning wordt belast en de vergunning wordt door de gemeente zelf afgeleverd, waardoor de gemeente zicht heeft op de vergunninghouders. Vroeger kon Uber een ontwijkingsmogelijkheid zijn, maar nu valt het onder de toepassing indien het aan de voorwaarden voldoet. Een mogelijke, zij het beperkte, ontwijkingsmogelijkheid is het vestigen van de zetel of inschrijving van een taxibedrijf in een andere gemeente met een lagere of geen taxibelasting, terwijl men toch ritten uitvoert in Ninove. > **Tip:** De Mirrlees-criteria bieden een gestructureerd kader om de efficiëntie en rechtvaardigheid van lokale belastingen te beoordelen. Zorg ervoor dat je bij elke evaluatie expliciet ingaat op alle vijf de criteria. --- # Evaluatie van de algemene gemeentelijke heffing op gezinnen in Oudenaarde Deze sectie analyseert de algemene gemeentelijke heffing op gezinnen in Oudenaarde met betrekking tot de toepassing van de Mirrlees criteria, specifiek gericht op herverdeling, rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 4.1 Korte omschrijving van de lokale belasting De algemene gemeentelijke heffing in Oudenaarde is een jaarlijkse belasting die geïnd wordt voor elke woning of woongelegenheid op het grondgebied van de gemeente. De belastbare toestand wordt bepaald op 1 januari van het aanslagjaar. De belasting is integraal verschuldigd voor het volledige jaar, zelfs bij een verhuis gedurende het aanslagjaar. ### 4.2 De grondslag van de belasting De heffing is verschuldigd per woning of woongelegenheid, ongeacht de benaming ervan, gelegen op het grondgebied van de gemeente en gebruikt of ter beschikking gesteld van het gezin. Dit geldt zowel voor hoofdverblijven als voor andere verblijven. ### 4.3 Het/de tarief(ven) Het tarief van de heffing wordt per woning vastgesteld volgens een tabel, die niet gespecificeerd is in het verstrekte documentfragment, maar gebaseerd is op de grootte van de woning. ### 4.4 Belastingverminderingen en -vrijstellingen De heffing kent de volgende verminderingen en vrijstellingen: * **50% vermindering:** Voor belastingplichtigen die genieten van een verhoogde verzekeringstegemoetkoming inzake geneeskundige verzorging. * **Vrijstelling:** * In geval de gezinsverantwoordelijke geniet van een pensioen. * In geval de gezinsverantwoordelijke geniet van het recht op maatschappelijke integratie (leefloon) of financiële hulp equivalent aan het leefloon. * Voor personen die een beroeps- en/of bedrijfsactiviteit uitoefenen op hetzelfde adres als waar zij gedomicilieerd zijn, en waarvoor zij reeds een A.G.H.-bedrijvenheffing verschuldigd zijn. ### 4.5 Evaluatie volgens de Mirrlees criteria #### 4.5.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontaal <> verticaal) * **Horizontale rechtvaardigheid:** Individuen in gelijkaardige situaties worden gelijk behandeld. Gezinnen met woningen van vergelijkbare oppervlakte worden op gelijke wijze belast. Door de differentiatie voor beroeps-/bedrijfsactiviteiten op hetzelfde adres draagt de belasting bij aan de horizontale rechtvaardigheid binnen de gedefinieerde categorieën. * **Verticale rechtvaardigheid:** De sterkste schouders dragen de zwaarste lasten. Het oppervlaktecriterium suggereert dat grotere woningen, die vaker toebehoren aan welvarendere personen, hoger belast worden, wat de verticale rechtvaardigheid verbetert. Echter, het feit dat geen rekening wordt gehouden met de functie van de woning (hoofd- of tweede verblijf) vermindert de bijdrage aan verticale rechtvaardigheid. * **Herverdeling:** Het oppervlaktecriterium zorgt voor een impliciete 'verticale' herverdeling, aangezien grotere woningen doorgaans bij vermogendere belastingplichtigen horen. #### 4.5.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** De belasting is relatief eenvoudig. De tarieven zijn duidelijk en navolgbaar via de bijbehorende tabel. De berekening van de heffing is transparant door het simpele tarief. Een aandachtspunt is dat de vrijstellingen en verminderingsmogelijkheden niet automatisch worden verrekend en bewijs vereisen in het gemeentehuis, wat de complexiteit enigszins verhoogt. * **Eenvoud:** Over het algemeen is de belasting vrij eenvoudig. Ze kent drie vrijstellingen en één verminderingsmogelijkheid. De tarieven zijn duidelijk. De berekening van de heffing is transparant door het simpele tarief. > **Tip:** Hoewel de tarieven transparant zijn, is het belangrijk om te onthouden dat het aanvragen van verminderingen of vrijstellingen extra administratieve stappen en documentatie vereist, wat de praktische eenvoud kan verminderen. #### 4.5.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwentelbaarheid:** Omdat het een vaste heffing per gezin is (niet proportioneel gekoppeld aan gebruik of diensten), is de mogelijkheid om deze belasting door te schuiven beperkt. Een gezin kan deze heffing in principe niet gemakkelijk aan anderen doorberekenen, aangezien het geen zakelijke kost is die kan worden doorberekend aan klanten of gebruikers. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** De ontwijkingsmogelijkheden zijn vrij beperkt vanwege de aard van de belasting (vaste heffing per gezin). De gemeente heeft regels voor vrijstellingen en tariefverminderingen die differentiëren op basis van specifieke kenmerken (professionele activiteit op het adres, verhoogde tegemoetkoming), wat eerder duidt op differentiatie dan op ontwijking. > **Voorbeeld:** Een gezin kan niet zomaar de kosten van de gemeentelijke heffing doorrekenen in de prijs van een product of dienst, zoals een marktkramer dat wel zou kunnen met de plaatsrechten. Dit maakt de heffing directer belastend voor het gezin zelf. --- # Evaluatie van de belasting op automatenshops in Ronse Dit onderwerp onderzoekt de lokale belasting op automatenshops in Ronse, geëvalueerd aan de hand van de Mirrlees-criteria met betrekking tot herverdeling, rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 4.1 Lokale belasting op automatenshops in Ronse #### 4.1.1 Korte omschrijving van de lokale belasting De lokale belasting is gericht op zogenoemde automatenshops. Dit zijn publiek toegankelijke handelsruimtes waarvan de hoofdactiviteit bestaat uit het ter beschikking stellen van automatische apparaten (automaten) voor de verdeling, tegen betaling, van consumptie- en gebruiksartikelen. De gemeente heft twee vormen van heffing: een eenmalige openingsbelasting bij opening of overname van een dergelijk bedrijf, en een vaste jaarlijkse belasting per automatenshop. Het huidige reglement, goedgekeurd in juni 2023, wordt verlengd tot en met 31 december 2025 om het nieuwe bestuur de gelegenheid te geven het beleid te evalueren en aan te passen. #### 4.1.2 De grondslag van de belasting De grondslag van de belasting is niet gebaseerd op omzet, winst, het aantal apparaten of de oppervlakte, maar op de aanwezigheid van een automatenshop als zaak of vestiging. * **Definities (samengevat):** * Een **automatenshop** is een publiek toegankelijke bedrijfsruimte waar de hoofdactiviteit bestaat in het ter beschikking stellen van automatische apparaten voor de verdeling van consumptie- en gebruiksartikelen. * Een **automatisch apparaat** is elk mechanisch, elektrisch of elektronisch apparaat dat voor de werking een inbreng van geldstukken, penningen of gelijk welk middel vereist. * De aanslagvoet is per automatenshop/vestiging. * Bij stopzetting van de activiteiten tijdens het aanslagjaar wordt de jaarlijkse belasting pro rata beperkt tot de maanden van activiteit. #### 4.1.3 Het/de tarief(ven) Het reglement kent twee vaste tarieven: 1. **Openingsbelasting (aanslagvoet bij opening/overname):** * € 8.600. Dit bedrag is verschuldigd bij elke opening of bij elke overname van een dergelijk bedrijf door een andere uitbater. 2. **Jaarlijkse belasting:** * € 2.150 per automatenshop. Deze belasting is voor het ganse jaar verschuldigd per automatenshop. Ze wordt van kracht het dienstjaar volgend op dat waarin de openingsbelasting verschuldigd was, of vanaf de inwerkingtreding van het belastingreglement. Bij stopzetting van de activiteiten in de loop van het aanslagjaar wordt de jaarlijkse belasting beperkt tot de maanden van activiteit. #### 4.1.4 Belastingverminderingen/-vrijstellingen Het reglement vermeldt expliciet de volgende vrijstelling: * **Vrijstelling voor toestellen die onder Rijksbelasting vallen:** Artikel 6 bepaalt dat automatische ontspanningstoestellen die onder federale belasting vallen, vrijgesteld zijn van deze gemeentelijke belasting. Dit voorkomt dubbele belasting op dergelijke toestellen. Andere vormen van vermindering of tariefdifferentiatie komen niet voor. Er zijn geen verlaagde tarieven, geen inkomens- of omzetgerelateerde vrijstellingen en geen kortingen voor kleine uitbaters. Procedures voor ambtshalve vaststelling en sancties bij onjuiste of ontbrekende aangifte zijn wel opgenomen als invorderings- en sanctiebepalingen. ### 4.2 Evaluatie volgens de Mirrlees-criteria #### 4.2.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontale <> verticale) * **Horizontale rechtvaardigheid:** Personen of ondernemingen in gelijke omstandigheden zouden een gelijke belastingdruk moeten dragen. * In dit reglement geldt een vast tarief per automatenshop, ongeacht omzet, grootte of winst. Vanuit dit perspectief is de behandeling formeel gelijk: iedereen betaalt hetzelfde, zonder onderscheid op basis van locatie, aantal automaten of aantal klanten. Hierdoor is de horizontale rechtvaardigheid formeel hoog. * **Beperking:** In de praktijk kunnen er grote verschillen bestaan in economische draagkracht tussen uitbaters. Een zelfstandige met één kleine automatenshop betaalt hetzelfde als een grote uitbater met meerdere winkels of een keten. Dit leidt tot de facto ongelijkheid binnen dezelfde categorie, waarbij de belasting relatief zwaarder drukt op de kleine ondernemer. De materiële horizontale rechtvaardigheid is daardoor beperkt. * **Verticale rechtvaardigheid:** Hierbij wordt gekeken of de belasting rekening houdt met draagkracht: wie meer kan dragen, zou meer moeten bijdragen. * De belasting op automatenshops is een vlaktaks (hetzelfde bedrag voor iedereen) en is niet progressief of gekoppeld aan inkomsten of winst. Kleine zelfstandigen of startende ondernemers dragen hierdoor proportioneel een zwaardere last dan grote ondernemingen. * Er is geen sociale correctie of vermindering voor wie minder verdient, en geen hogere bijdrage voor wie grotere winstmarges haalt. De belasting scoort daarom laag op verticale rechtvaardigheid. De regeling is administratief eenvoudig, maar sociaal niet herverdelend en heeft een eerder regressief karakter. #### 4.2.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** Het belastingreglement is duidelijk geformuleerd en bevat een ondubbelzinnige omschrijving van wat onder automatenshop en automatische toestellen valt. De vaste tarieven, duidelijke termijnen voor aangifte, betaling en bezwaar, en de vermelding van de rechtsgrond versterken de juridische transparantie. De belastingplichtige kan goed begrijpen wat verschuldigd is, wanneer en waarom. Een potentieel aandachtspunt is dat de communicatie over vrijstellingen, zoals die voor toestellen met Rijksbelasting, kort vermeld is, wat tot interpretatieverschillen kan leiden. Over het algemeen is de transparantie echter hoog. * **Eenvoud:** De belasting is zeer eenvoudig van structuur, met vaste bedragen, één belastingsobject per zaak en beperkte administratieve verplichtingen (één formulier). De inning via een gemeentelijk kohier en de automatische hernieuwing van de aangifte minimaliseren de administratieve lasten. Er is ook een standaardprocedure voor ambtshalve vaststelling bij onvolledige aangifte. Zowel voor de gemeente als voor de belastingplichtige is dit een laagcomplexe belasting, zonder nood aan boekhoudkundige berekeningen of schattingen. > **Conclusie:** Deze belasting scoort hoog op eenvoud en transparantie, wat aansluit bij de aanbeveling om lokale belastingen begrijpelijk en uitvoerbaar te houden. #### 4.2.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwenteling:** Bij een vaste jaarlijkse belasting, ongeacht omzet of winst, is de kans groot dat uitbaters proberen de belasting door te rekenen aan de consument. Dit kan gebeuren door: * Prijsverhoging van de producten in de automaten. * Het beperken van het aantal automaten om kosten te drukken. Gezien het relatief hoge bedrag van de openingskost (€ 8.600) en de jaarlijkse belasting (€ 2.150), ligt afwenteling naar consumenten via hogere prijzen voor de hand. De economische last valt daardoor niet uitsluitend op de ondernemer, maar gedeeltelijk op de gebruiker/klant. Voor winkels met lage winstmarges kan dit ook leiden tot sluiting of verhuis, waardoor de belasting een marktafschrikkend effect krijgt. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** De mogelijkheden tot echte ontwijking zijn beperkt omdat: * De belasting geldt per vestiging, niet op basis van winstcijfers die gemanipuleerd kunnen worden. * De gemeente kan ambtshalve belasten bij ontbrekende aangifte. * Er is solidarische aansprakelijkheid van de pandeigenaar, wat ontwijking verder bemoeilijkt. Indirecte ontwijkingsmogelijkheden bestaan echter wel: * Een ondernemer kan kiezen om zich buiten Ronse te vestigen, bijvoorbeeld in een naburige gemeente zonder een dergelijke belasting. * Hij kan zijn zaak juridisch anders structureren (bv. automaten integreren in een ander type handelszaak) om niet als automatenshop te worden beschouwd. Dit zijn vormen van juridische optimalisatie of grensverlegging, eerder dan echte fraude. --- # Evaluatie van de lokale belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen Deze sectie evalueert de gemeentebelasting op tweede verblijven in Geraardsbergen aan de hand van de Mirrlees criteria, met focus op herverdeling, rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 5.1 Beschrijving van de lokale belasting De belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen is een gemeentelijke heffing die wordt geïnd op woningen die niet permanent bewoond worden en waarvan de gebruiker niet ingeschreven is in het bevolkingsregister. Dit omvat onder andere appartementen, chalets en bungalows die dienen als tweede verblijf. #### 5.1.1 De grondslag van de belasting De grondslag van de belasting is het bezit of gebruik van een private woongelegenheid die voldoet aan de definitie van een tweede verblijf. Dit betekent dat de woongelegenheid bemeubeld is, aangesloten op nutsvoorzieningen en uitgerust is om te eten en slapen. #### 5.1.2 Tarieven en vrijstellingen De belasting kent twee tarieven, afhankelijk van het type constructie: * $\text{€}600$ per jaar voor vaste constructies (woningen, chalets, bungalows, etc.). * $\text{€}350$ per jaar voor verplaatsbare constructies (caravans, woonaanhangwagens, etc.). Er zijn specifieke vrijstellingen voorzien: * Woongelegenheden die uitsluitend voor beroepsdoeleinden worden gebruikt. * Tenten, woonaanhangwagens of caravans die minder dan zes maanden per jaar opgesteld staan. * Woningen die reeds op de gemeentelijke inventarislijst voor leegstaande gebouwen staan. ### 5.2 Evaluatie volgens de Mirrlees criteria #### 5.2.1 Herverdeling en rechtvaardigheid **Criterium:** De Mirrlees criteria voor herverdeling en rechtvaardigheid beoordelen of een belasting bijdraagt aan een eerlijke verdeling van de lasten, rekening houdend met zowel gelijke gevallen (horizontale rechtvaardigheid) als verschillen in draagkracht (verticale rechtvaardigheid). **Toetsing:** * **Verticale rechtvaardigheid:** De belasting treft voornamelijk personen die meerdere woningen bezitten, wat over het algemeen wijst op een hogere financiële draagkracht. Dit aspect draagt positief bij aan de verticale rechtvaardigheid. * **Horizontale rechtvaardigheid:** Iedere eigenaar van een tweede verblijf betaalt hetzelfde tarief, ongeacht de waarde, de ligging of het daadwerkelijke gebruik van de woning. Dit beperkt de rechtvaardigheid binnen de groep van belastingplichtigen met een tweede verblijf, aangezien er geen differentiatie is op basis van vermogen of specifieke omstandigheden. * **Herverdeling:** De belasting genereert inkomsten die bijdragen aan het onderhoud van openbare infrastructuur. Door kapitaalkrachtige eigenaars meer te belasten dan de gemiddelde inwoner, zorgt de belasting voor een zekere herverdeling van de middelen. **Conclusie:** De belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen scoort goed op het gebied van herverdeling, maar beperkt op het gebied van rechtvaardigheid vanwege de forfaitaire tarieven. #### 5.2.2 Transparantie en eenvoud **Criterium:** Een belasting moet eenvoudig te begrijpen en toe te passen zijn, waarbij belastingplichtigen duidelijkheid hebben over de reden en de hoogte van de heffing, zonder excessieve complexiteit. **Toetsing:** * De regels en de tarieven voor de belasting op tweede verblijven zijn duidelijk en eenvoudig geformuleerd. Er is één vast bedrag per type verblijf. * De aangifte en inning verlopen jaarlijks via een voorgesteld aangifteformulier, wat de administratieve last voor zowel de gemeente als de belastingplichtige beperkt. * De vrijstellingen zijn beperkt en eenduidig omschreven, wat de complexiteit van de belastingregeling reduceert. * De burgers weten waarom de heffing wordt geïnd: als bijdrage aan het onderhoud van de openbare infrastructuur waar ook de eigenaars van tweede verblijven gebruik van maken. **Conclusie:** De belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen scoort goed op het gebied van transparantie en eenvoud. #### 5.2.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden **Criterium:** Een belasting mag niet gemakkelijk kunnen worden doorgerekend aan derden (afwenteling) of ontweken worden door middel van juridische of praktische constructies. **Toetsing:** * **Afwenteling:** Eigenaars van een tweede verblijf die dit onderverhuren, kunnen de belasting potentieel doorrekenen in de huurprijs. Dit beperkt de afwentelingsmogelijkheden, maar sluit deze niet volledig uit. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** Ontwijking is mogelijk door de woning als hoofdverblijf te laten inschrijven of door de woning langdurig leeg te laten staan (waardoor ze mogelijk op de lijst voor leegstaande gebouwen komt en vrijgesteld wordt). Echter, de gemeente controleert actief op basis van het verbruik van nutsvoorzieningen, wat ontwijking bemoeilijkt. **Conclusie:** De belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen scoort matig op dit criterium. Er is een lichte mogelijkheid tot afwenteling, maar de actieve controle door de gemeente beperkt de ontwijkingskansen en voorkomt misbruik. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Locale belasting | Een belasting die door een lokale overheid, zoals een gemeente, wordt opgelegd en geïnd ten behoeve van lokale voorzieningen of algemene gemeentelijke uitgaven. | | Mirrlees criteria | Een set van evaluatiecriteria, oorspronkelijk voorgesteld door de econoom Nicholas Mirrlees, die worden gebruikt om de efficiëntie, rechtvaardigheid en administratieve haalbaarheid van belastingsystemen te beoordelen. | | Herverdeling | Het proces waarbij de overheid middelen herverdeelt, vaak van welgestelde naar minder welgestelde burgers, om de inkomensongelijkheid te verminderen en sociale rechtvaardigheid te bevorderen. | | Rechtvaardigheid (horizontaal en verticaal) | Horizontale rechtvaardigheid houdt in dat personen in vergelijkbare economische situaties gelijk belast worden. Verticale rechtvaardigheid stelt dat personen met een hogere economische draagkracht proportioneel meer belasting zouden moeten betalen. | | Transparantie | Een kenmerk van belastingen waarbij de regels, tarieven en de redenen voor de heffing duidelijk en begrijpelijk zijn voor de belastingplichtige, wat bijdraagt aan acceptatie en naleving. | | Eenvoud | De mate waarin een belasting gemakkelijk te berekenen, te begrijpen en te innen is, wat leidt tot lagere administratieve kosten voor zowel de overheid als de belastingplichtige. | | Afwenteling | Het proces waarbij de formele belastingplichtige de kosten van de belasting doorrekent aan derden, bijvoorbeeld aan klanten via hogere prijzen, waardoor de economische last verschuift. | | Ontwijkingsmogelijkheden | Legale of illegale manieren die belastingplichtigen kunnen gebruiken om de belastingdruk te verminderen of te vermijden, bijvoorbeeld door hun gedrag aan te passen of gebruik te maken van specifieke regelingen. | | Belastinggrondslag | De basis waarop een belasting wordt berekend, zoals de waarde van een goed, het inkomen, de oppervlakte van een standplaats, of het aantal voertuigen. | | Tarief | Het percentage of het vaste bedrag dat wordt toegepast op de belastinggrondslag om de hoogte van de te betalen belasting te bepalen. | | Belastingvermindering | Een verlaging van het verschuldigde belastingbedrag, vaak gebaseerd op specifieke omstandigheden of kenmerken van de belastingplichtige. | | Belastingvrijstelling | Een situatie waarin een belastingplichtige of een specifieke activiteit volledig is uitgezonderd van de belastingheffing. | | Draagkracht | Het vermogen van een persoon of huishouden om een bepaalde belasting te betalen, gebaseerd op inkomen, vermogen en andere economische factoren. | | Aanslagbiljet | Een officiële mededeling van de belastingdienst of gemeente waarin de hoogte van de verschuldigde belasting en de betaaltermijn worden vermeld. | | Kohier | Een officiële lijst of register waarin de belastingschulden van belastingplichtigen worden vastgelegd ten behoeve van de inning. |

# Evaluatie van de lokale belasting op circussen in Lede Hier is de studiehandleiding voor de evaluatie van de lokale belasting op circussen in Lede, opgesteld volgens de Mirrlees criteria. ## 1. Evaluatie van de lokale belasting op circussen in Lede Deze sectie analyseert de lokale belasting op circussen die op het openbaar domein worden opgesteld in de gemeente Lede, geëvalueerd aan de hand van de Mirrlees criteria. ### 1.1 Omschrijving van de lokale belasting De lokale belasting in Lede wordt geheven op uitbaters van circussen die tijdelijk gebruikmaken van het gemeentelijk openbaar domein om voorstellingen te geven. Deze belasting dient als een vergoeding aan de gemeente voor het gebruik van de openbare ruimte. #### 1.1.1 Grondslag van de belasting De grondslag van deze belasting is de duur van de activiteit, specifiek het aantal dagen waarop het circus voorstellingen geeft. #### 1.1.2 Tarief van de belasting Het tarief voor deze belasting bedraagt 12 euro per dag dat het circus vertoningen geeft. #### 1.1.3 Belastingverminderingen en -vrijstellingen Er zijn geen specifieke belastingverminderingen of -vrijstellingen voorzien voor circussen die op het openbaar domein worden opgesteld. Enkel tijdens de jaren 2020 en 2021 gold er een tijdelijke steunmaatregel als gevolg van de coronacrisis, waarbij per gemiste kermis één keer gratis een standplaats mocht worden ingenomen op een eerstvolgende kermis. ### 1.2 Evaluatie van de lokale belasting volgens de Mirrlees criteria #### 1.2.1 Mirrlees criterium: Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontale en verticale rechtvaardigheid) * **Uitleg criterium:** Het Mirrlees-criterium 'herverdeling en rechtvaardigheid' beoordeelt de mate waarin een belasting bijdraagt aan een rechtvaardige herverdeling van middelen. Verticale rechtvaardigheid impliceert dat belastingplichtigen met een hogere draagkracht relatief meer moeten bijdragen. Horizontale rechtvaardigheid vereist dat belastingplichtigen met een gelijke draagkracht gelijk belast worden. * **Toetsing aan de belasting op circussen in Lede:** * **Verticale rechtvaardigheid:** Deze is nagenoeg afwezig. Het tarief is forfaitair en wordt per dag geheven, zonder rekening te houden met de economische draagkracht of winstcapaciteit van het circus. * **Horizontale rechtvaardigheid:** Er is sprake van horizontale rechtvaardigheid, aangezien alle circussen hetzelfde dagtarief betalen. * **Conclusie:** De belasting functioneert primair als een vergoeding voor het gebruik van het openbaar domein en minder als een instrument voor herverdeling. #### 1.2.2 Mirrlees criterium: Transparantie en eenvoud * **Uitleg criterium:** Dit criterium stelt dat belastingen eenvoudig en transparant moeten zijn, zodat belastingplichtigen de heffing begrijpen en naleven. Dit verlaagt de kosten voor zowel de overheid als de belastingplichtige en verhoogt de acceptatie. * **Toetsing aan de belasting op circussen in Lede:** * De belasting op circussen in Lede wordt als eenvoudig en makkelijk toepasbaar beschouwd. Het reglement specificeert duidelijk dat circussen 12 euro per speeldag verschuldigd zijn. * Het is ook duidelijk voor wie de belasting geldt. #### 1.2.3 Mirrlees criterium: Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Uitleg criterium:** Afwenteling treedt op wanneer belastingplichtigen de kosten van de belasting doorberekenen aan anderen, zoals klanten of leveranciers. Ontwijkingsmogelijkheden ontstaan wanneer belastingplichtigen legale manieren vinden om de belasting te verminderen, bijvoorbeeld door belastbare situaties te vermijden. * **Toetsing aan de belasting op circussen in Lede:** * **Afwenteling:** Hoewel de circussen de belasting moeten betalen, kan deze deels worden afgewenteld op klanten via hogere tarieven. Dit hangt echter af van de prijsgevoeligheid van de klanten. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** De belasting biedt weinig tot geen mogelijkheden tot ontwijking. De uitbater moet de belasting contant betalen voor het innemen van een standplaats op het openbaar domein. > **Tip:** Bij de evaluatie van lokale belastingen is het cruciaal om zowel de formele toepassing van de criteria als de materiële impact ervan op verschillende actoren te beschouwen. Bij de belasting op circussen in Lede is de horizontale rechtvaardigheid formeel aanwezig, maar de verticale rechtvaardigheid is zeer beperkt door het forfaitaire karakter van de belasting. --- # Evaluatie van de lokale belasting op plaatsrechten voor vaste standplaatsen op markten in Lokeren Deze sectie analyseert de lokale belasting op plaatsrechten voor marktkramers met vaste standplaatsen in Lokeren, getoetst aan de Mirrlees criteria met betrekking tot herverdeling en rechtvaardigheid, transparantie en eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 2.1 Omschrijving van de lokale belasting De lokale belasting in Lokeren is een jaarlijkse heffing voor marktkramers die een vaste standplaats op de openbare markten van de stad exploiteren. De belasting wordt berekend op basis van het aantal vierkante meters van de standplaats en het aantal marktdagen per jaar dat de plaats wordt ingenomen. * **Grondslag:** Het gebruik van een vaste standplaats op de openbare markten van Lokeren. * **Tarief:** De heffing bedraagt €1,10 per vierkante meter per marktdag. ### 2.2 Tarieven en vrijstellingen Het standaardtarief is vastgesteld op €1,10 per vierkante meter per marktdag. Er zijn geen automatische belastingverminderingen of algemene vrijstellingen opgenomen in het belastingreglement. Echter, het college van burgemeester en schepenen kan in uitzonderlijke gevallen een vrijstelling of vermindering toestaan, bijvoorbeeld bij langdurige afwezigheid om medische redenen of bij stopzetting van de activiteit. Marktdagen die niet doorgaan wegens overmacht, zoals extreme weersomstandigheden of overheidsmaatregelen, zijn vrijgesteld van belasting. ### 2.3 Evaluatie volgens de Mirrlees criteria #### 2.3.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontaal <> verticaal) * **Verticale rechtvaardigheid:** De belasting is niet verticaal rechtvaardig, aangezien het tarief uniform is per vierkante meter en per marktdag, ongeacht de omzet of winst van de handelaar. Een kleine zelfstandige met lage inkomsten betaalt relatief evenveel als een grote handelaar met een hoge omzet per vierkante meter. De belasting functioneert primair als een gebruiksvergoeding voor het openbaar domein en heeft geen herverdelend karakter naar lagere inkomensgroepen. Het kan eerder een neutraal tot regressief karakter hebben, waarbij het relatief zwaarder doorweegt op kleine zelfstandigen. * **Horizontale rechtvaardigheid:** De belasting vertoont sterke horizontale rechtvaardigheid. Alle marktkramers die eenzelfde oppervlakte en op dezelfde marktdagen gebruiken, betalen hetzelfde bedrag. Dit zorgt voor een consistente en transparante behandeling van gelijke gebruikers van het openbaar domein. #### 2.3.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** De belasting is transparant. De jaarlijkse oplegging via een kohier is duidelijk, met een eenvoudige berekeningswijze: oppervlakte maal marktdagen maal tarief. Er is weinig verborgen complexiteit, aangezien er geen aftrekposten of variabele tarieven zijn. De belastingplichtige weet precies waarvoor hij betaalt. * **Eenvoud:** De heffing is eenvoudig te berekenen, te begrijpen en te innen. Er is slechts één tarief (€1,10 per m² per marktdag) en er zijn geen uitzonderingsregels of ingewikkelde formulieren. Dit maakt de administratie rechtlijnig en de inning efficiënt. > **Tip:** Een hoge score op transparantie en eenvoud, zoals bij deze belasting, verlaagt de kosten voor zowel de overheid als de belastingplichtigen en verhoogt de acceptatie van de belasting. #### 2.3.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwenteling:** Marktkramers kunnen de belastingkosten doorrekenen in hun verkoopsprijzen. De mate van afwenteling is echter afhankelijk van marktomstandigheden en de prijsgevoeligheid van de klanten. Bij hoge concurrentie of prijsgevoeligheid is afwenteling beperkt. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** De mogelijkheden tot ontwijking zijn nagenoeg uitgesloten. De belasting is gekoppeld aan een geregistreerde vaste standplaats. Er zijn geen aftrekposten of alternatieve structuren om de heffing te vermijden. Ontwijking zou enkel mogelijk zijn door over te stappen naar losse standplaatsen of informeel te verkopen, wat illegaal is. > **Conclusie:** Deze lokale belasting in Lokeren scoort hoog op afdwingbaarheid en laag op ontwijkingsrisico, met contextafhankelijke mogelijkheden voor afwenteling. De horizontale rechtvaardigheid is sterk, maar de verticale rechtvaardigheid is zwakker door het ontbreken van progressiviteit. --- # Evaluatie van de lokale belasting op het exploiteren van een taxidienst in Ninove Deze sectie analyseert de gemeentelijke belasting op taxidiensten in Ninove aan de hand van de Mirrlees-criteria, met aandacht voor rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 3.1 Lokale belasting in Ninove: Belasting op het exploiteren van een taxidienst De stad Ninove heft een jaarlijkse belasting op entiteiten die een vergunning hebben om een taxidienst uit te baten binnen de stad. Deze belasting, van kracht van 1 januari 2020 tot en met 31 december 2025, is gebaseerd op het Vlaams decreet van 20 april 2001 over personenvervoer op de weg en dient ter ondersteuning van de stadsfinanciën. #### 3.1.1 Grondslag van de belasting De grondslag voor deze belasting is de vergunning voor het exploiteren van een taxidienst of het verhuren van voertuigen met bestuurder. De belasting wordt geheven per voertuig dat in de vergunning is vermeld. De belastingplichtige is de natuurlijke of rechtspersoon die houder is van de door de stad of het Vlaams Gewest uitgereikte vergunning. #### 3.1.2 Tarief/tarieven Het belastingtarief bedraagt 250 euro per jaar voor elk voertuig dat in de vergunning staat. Voor vergunningen voor het verhuren van voertuigen met bestuurder geldt een aanvullend bedrag zoals bepaald in het Vlaamse decreet over personenvervoer. De belasting dient integraal voor een volledig jaar betaald te worden, ongeacht de datum van aflevering van de vergunning. Terugbetalingen zijn niet voorzien bij stopzetting van de activiteit, schrapping van voertuigen of intrekking van de vergunning. De bedragen worden geïndexeerd op basis van het indexcijfer van de consumptieprijzen (met basisjaar 1996). #### 3.1.3 Belastingvermindering/belastingvrijstellingen Er zijn geen specifieke vrijstellingen of verminderingen voorzien in het belastingreglement. Opschorting van exploitatie, vermindering van voertuigen of intrekking van de vergunning leiden niet tot terugbetaling van (een deel van) de belasting. ### 3.2 Evaluatie volgens de Mirrlees-criteria #### 3.2.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontale en verticale) * **Betekenis van het criterium:** Een belasting dient eerlijk en evenwichtig te zijn. Horizontale rechtvaardigheid impliceert dat individuen in gelijke omstandigheden gelijk worden behandeld. Verticale rechtvaardigheid houdt in dat personen met een hogere draagkracht meer bijdragen. Een optimaal belastingsysteem combineert deze twee principes. * **Toepassing op de belasting in Ninove:** * **Horizontale rechtvaardigheid:** De belasting is horizontaal rechtvaardig omdat alle vergunninghouders gelijk worden behandeld en hetzelfde bedrag per voertuig betalen. * **Verticale rechtvaardigheid:** De belasting is niet verticaal rechtvaardig. Het vaste tarief per voertuig houdt geen rekening met de winst of omvang van het bedrijf. Hierdoor draagt een kleine zelfstandige relatief een zwaardere last dan een grote onderneming, wat leidt tot een gebrek aan herverdeling op basis van draagkracht of inkomen. #### 3.2.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** De belasting is transparant omdat deze via een aanslagbiljet wordt geïnd, wat de zichtbaarheid voor de belastingplichtige garandeert. De jaarlijkse inning en de procedures voor bezwaar en termijnen zijn duidelijk. Echter, de vermelding van "budgettaire redenen" als motief voor de belasting vermindert de specifieke transparantie; belastingplichtigen weten dat ze moeten betalen, maar niet precies waarom. * **Eenvoud:** De belasting scoort op eenvoud omdat het belastingreglement geen uitzonderingen of verminderingsmogelijkheden kent en er geen complexe berekeningen vereist zijn. De inning is daardoor gemakkelijk. #### 3.2.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwentelingsmogelijkheden:** Er is sprake van afwentelingsmogelijkheden. De uitbater van de taxidienst, die de belastingplichtige is, kan ervoor kiezen de belastinglast door te rekenen aan zijn klanten door de rittenprijzen te verhogen. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** Het lijkt moeilijk de belasting te ontwijken, aangezien iedere houder van een taxivergunning belast wordt en de gemeente hiervan op de hoogte is. Een potentiële ontwijkingsmogelijkheid bestaat erin de zetel of inschrijving van een taxibedrijf in een gemeente met een lagere of geen taxibelasting te vestigen, terwijl men wel ritten in Ninove uitvoert. Vroeger bood het feit dat bepaalde deelplatformen zoals Uber niet onder de definitie van taxidienst vielen een ontwijkingsmogelijkheid, maar dit is inmiddels aangepast indien aan de voorwaarden wordt voldaan. > **Tip:** Bij de evaluatie van lokale belastingen is het cruciaal om onderscheid te maken tussen de formele naleving van criteria en de materiële impact ervan. Zo kan een belasting formeel horizontaal rechtvaardig zijn, maar materieel oneerlijk doorwerpen op kleine ondernemers. > **Voorbeeld:** De belasting op taxidiensten in Ninove is formeel horizontaal rechtvaardig (iedereen betaalt hetzelfde per voertuig), maar mist verticale rechtvaardigheid doordat de draagkracht van de uitbater (bv. winstgevendheid) geen rol speelt. Dit kan ertoe leiden dat een kleine taxiondernemer relatief zwaarder wordt belast dan een grote speler. --- # Evaluatie van de algemene belasting op gezinnen in Oudenaarde Deze sectie evalueert de algemene gemeentebelasting op gezinnen in Oudenaarde aan de hand van de Mirrlees-criteria, met focus op rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 4.1 Omschrijving van de lokale belasting De algemene gemeentebelasting in Oudenaarde is een jaarlijkse heffing die verschuldigd is voor iedere woning of woongelegenheid op het grondgebied van de gemeente. De belastbare situatie wordt vastgesteld op 1 januari van het aanslagjaar. De belasting is verschuldigd voor het volledige jaar, ongeacht eventuele verhuizingen gedurende het aanslagjaar. #### 4.1.1 Grondslag van de belasting De heffing is verschuldigd per woning of woongelegenheid die door het gezin wordt gebruikt of tot gebruik is voorbehouden, ongeacht of het een hoofd- of een ander verblijf betreft. #### 4.1.2 Tarief (tarieven) De heffing wordt per woning vastgesteld volgens een specifieke tabel (niet gespecificeerd in de brontekst). #### 4.1.3 Belastingverminderingen en -vrijstellingen De heffing wordt verminderd met 50% voor belastingplichtigen die genieten van een verhoogde verzekeringstegemoetkoming inzake geneeskundige verzorging. Er geldt een vrijstelling in de volgende gevallen: * De gezinsverantwoordelijke geniet van een pensioen. * De gezinsverantwoordelijke geniet van het recht op maatschappelijke integratie (leefloon) of financiële hulp die hiermee gelijkgesteld is. * Gezinnen die een beroeps- en/of bedrijvenactiviteit uitoefenen op hetzelfde adres waar ze gedomicilieerd zijn en waarvoor ze reeds een algemene heffing voor bedrijven verschuldigd zijn. ### 4.2 Evaluatie volgens de Mirrlees-criteria #### 4.2.1 Rechtvaardigheid en herverdeling (horizontaal en verticaal) * **Horizontale rechtvaardigheid:** Individuen in gelijkaardige situaties worden gelijk behandeld. Gezinnen met woningen van vergelijkbare oppervlakte worden op gelijke wijze belast. Er is een differentiatie op basis van de functie van de woning: woningen die ook gebruikt worden voor professionele activiteiten en waarvoor reeds een bedrijvenheffing wordt betaald, zijn vrijgesteld. Dit draagt bij aan de horizontale rechtvaardigheid. * **Verticale rechtvaardigheid:** De belasting is afhankelijk van de omvang van de woning, waarbij grotere woningen hoger belast worden. Dit kan de verticale rechtvaardigheid verbeteren, aangezien grotere woningen vaker toebehoren aan welvarendere individuen. Echter, er wordt geen rekening gehouden met de functie van de woning; een tweede verblijf en een permanente woning worden op gelijke wijze behandeld wat de bijdrage aan verticale rechtvaardigheid vermindert. * **Herverdeling:** Het oppervlaktecriterium zorgt impliciet voor een 'verticale' herverdeling, aangezien grotere oppervlaktes vaker voorkomen bij vermogendere belastingplichtigen. #### 4.2.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** De belasting is in principe transparant. De tarieven zijn duidelijk en eenvoudig te volgen op basis van de bijbehorende tabel. De berekening van de heffing is transparant door het simpele tariefsysteem. Echter, de vrijstellingen en verminderingsmogelijkheden moeten zelf bewezen worden in het gemeentehuis, wat de transparantie en eenvoud enigszins bemoeilijkt. * **Eenvoud:** De belasting is grotendeels eenvoudig. Ze telt drie vrijstellingen en één verminderingsmogelijkheid. Het feit dat deze niet automatisch worden verrekend en extra documentatie vereisen, maakt het proces complexer. De tarieven zijn echter wel duidelijk en de berekening is rechttoe rechtaan. #### 4.2.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwentelbaarheid:** Omdat het een vaste heffing per gezin is die niet proportioneel gekoppeld is aan gebruik of dienst, is de mogelijkheid om deze belasting door te schuiven beperkt. Een gezin kan deze heffing niet gemakkelijk aan iemand anders doorberekenen, daar het geen zakelijke kost is die kan worden doorgerekend aan klanten of gebruikers. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** De ontwijkingsmogelijkheden zijn vrij beperkt gezien de aard van de belasting (vaste heffing per gezin). De gemeente hanteert regels voor vrijstellingen en tariefverminderingen op basis van specifieke gezinskenmerken, wat eerder neerkomt op differentiatie dan op ontwijking. De gemeente heeft ook regels en controles (bijvoorbeeld via nutsvoorzieningen) die ontwijking bemoeilijken. --- # Evaluatie van de belasting op automatenshops in Ronse Deze sectie analyseert de gemeentelijke belasting op automatenshops in Ronse aan de hand van de Mirrlees-criteria, met specifieke aandacht voor rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 5.1 Beschrijving van de lokale belasting De gemeentelijke belasting in Ronse richt zich op zogenaamde automatenshops. Dit zijn publiek toegankelijke handelsruimtes waar de hoofdactiviteit bestaat uit het ter beschikking stellen van automatische apparaten voor de verdeling van consumptie- en gebruiksartikelen tegen betaling. De gemeente heft twee vormen van heffing: * **Openingsbelasting:** Een eenmalige aanslag die verschuldigd is bij de opening van een nieuwe automatenshop of bij de overname van een bestaande zaak door een andere uitbater. * **Jaarlijkse belasting:** Een vaste jaarlijkse heffing per automatenshop. Het huidige belastingreglement, goedgekeurd in juni 2023, wordt verlengd tot 31 december 2025. Dit geeft het nieuwe bestuur de tijd om het beleid en de regels te evalueren en eventueel aan te passen. #### 5.1.1 Grondslag van de belasting De grondslag van deze belasting is niet gebaseerd op omzet, winst, het aantal apparaten of de oppervlakte van de vestiging, maar enkel op de aanwezigheid van een automatenshop als zaak of vestiging. * **Definities (samengevat):** * Een **automatenshop** is een publiek toegankelijke bedrijfsruimte waar de hoofdactiviteit bestaat uit het ter beschikking stellen van automatische apparaten voor de verdeling van consumptie- en gebruiksartikelen. * Een **automatisch apparaat** is elk (mechanisch, elektrisch of elektronisch) apparaat dat voor de werking een inbreng van geldstukken, penningen of een gelijk welk middel vereist. De aanslagvoet geldt per automatenshop of vestiging. Bij stopzetting van de activiteiten gedurende het aanslagjaar wordt de jaarlijkse belasting pro rata berekend op basis van de maanden van activiteit. #### 5.1.2 Tarieven Het belastingreglement kent twee vaste tarieven: 1. **Openingsbelasting (aanslagvoet bij opening/overname):** * 8.600 euro. * Deze is verschuldigd bij elke opening of overname van een dergelijk bedrijf. 2. **Jaarlijkse belasting:** * 2.150 euro per automatenshop. * Deze belasting is voor het volledige jaar verschuldigd per automatenshop en wordt geïnd vanaf het dienstjaar volgend op dat waarin de openingsbelasting verschuldigd was, of vanaf de inwerkingtreding van het reglement. * Bij stopzetting van de activiteiten gedurende het aanslagjaar wordt de jaarlijkse belasting beperkt tot de maanden van activiteit. #### 5.1.3 Belastingverminderingen en -vrijstellingen Het reglement voorziet expliciet in één vrijstelling: * **Vrijstelling voor toestellen die onder Rijksbelasting vallen:** Artikel 6 bepaalt dat automatische ontspanningstoestellen die onder de federale Rijksbelasting vallen, vrijgesteld zijn van deze gemeentelijke belasting. Dit voorkomt dubbele belasting voor dergelijke toestellen. Andere vormen van vermindering, tariefdifferentiatie, inkomens- of omzetgerelateerde vrijstellingen of kortingen voor kleine uitbaters zijn niet voorzien in het document. Procedureregels voor ambtshalve vaststelling en sancties bij onjuiste of ontbrekende aangifte zijn wel opgenomen als invorderings- en sanctiebepalingen. ### 5.2 Evaluatie volgens de Mirrlees-criteria #### 5.2.1 Rechtvaardigheid (horizontale en verticale) * **Horizontale rechtvaardigheid:** * Dit criterium stelt dat personen of ondernemingen in gelijke omstandigheden een gelijke belastingdruk moeten dragen. In Ronse geldt een vast tarief per automatenshop, ongeacht omzet, grootte of winst. * Formeel is de behandeling gelijk: iedereen betaalt hetzelfde bedrag per shop. Er wordt geen onderscheid gemaakt op basis van locatie, aantal automaten of klanten. * **Conclusie:** Vanuit formeel oogpunt is de horizontale rechtvaardigheid hoog. * **Materiële beperking:** In de praktijk kunnen er aanzienlijke verschillen bestaan in economische draagkracht tussen uitbaters. Een zelfstandige met één kleine automatenshop betaalt hetzelfde als een grote uitbater met meerdere winkels of een keten. Hierdoor drukt de belasting relatief zwaarder op de kleine ondernemer, wat leidt tot de facto ongelijkheid binnen dezelfde categorie. * **Conclusie:** Horizontale rechtvaardigheid is formeel aanwezig, maar materieel beperkt. * **Verticale rechtvaardigheid:** * Dit criterium beoordeelt of de belasting rekening houdt met de draagkracht: wie meer kan dragen, zou meer moeten bijdragen. * De belasting op automatenshops is een vlaktaks met een vast bedrag voor iedereen. Ze is niet progressief en niet gekoppeld aan inkomsten of winst. * Kleine zelfstandigen of startende ondernemers dragen hierdoor proportioneel een zwaardere last dan grote ondernemingen. * Er is geen sociale correctie of vermindering voor wie minder verdient, noch een hogere bijdrage voor wie grotere winstmarges behaalt. * **Conclusie:** De belasting scoort laag op verticale rechtvaardigheid. De regeling is administratief eenvoudig, maar sociaal niet herverdelend en heeft eerder een regressief karakter, wat zwaarder drukt op wie minder winst of kapitaal heeft. #### 5.2.2 Transparantie en eenvoud * **Transparantie:** * Het belastingreglement is duidelijk geformuleerd en bevat: * Een ondubbelzinnige omschrijving van wat onder "automatenshop" en "automatische toestellen" valt. * Vaste tarieven voor de openingsbelasting en de jaarlijkse belasting. * Duidelijke termijnen voor aangifte, betaling en bezwaar. * De gemeente vermeldt ook de rechtsgrond (decreet lokaal bestuur 2017 en decreet gemeentebelastingen 2008), wat de juridische transparantie versterkt. * **Aandachtspunt:** De communicatie over de vrijstelling voor toestellen met Rijksbelasting is kort vermeld in artikel 6, wat tot interpretatieverschillen kan leiden. * **Conclusie:** Over het algemeen is de transparantie hoog, aangezien de belastingplichtige goed kan begrijpen wat verschuldigd is, wanneer en waarom. * **Eenvoud:** * De belasting is zeer eenvoudig van structuur: * Vaste bedragen. * Eén belastingsobject per zaak. * Beperkte administratieve verplichtingen (één formulier). * De inning via een gemeentelijk kohier en de automatische hernieuwing van de aangifte (tenzij ingetrokken) minimaliseren de administratieve lasten. Er is een standaardprocedure voor ambtshalve vaststelling bij onvolledige aangifte. * **Conclusie:** Zowel voor de gemeente als voor de belastingplichtige is dit een laagcomplexe belasting, zonder nood aan boekhoudkundige berekeningen of schattingen. De belasting scoort hoog op eenvoud en transparantie, wat aansluit bij de aanbeveling om lokale belastingen begrijpelijk en uitvoerbaar te houden. #### 5.2.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Afwenteling:** * Bij een vaste jaarlijkse belasting die niet is gekoppeld aan omzet of winst, is de kans groot dat uitbaters proberen de belasting door te rekenen aan de consument. Dit kan via prijsverhoging van de producten in de automaten. * Gezien het relatief hoge bedrag (€ 2.150 per jaar plus € 8.600 openingskost) ligt afwenteling naar consumenten via hogere prijzen voor de hand. * **Conclusie:** De economische last van de belasting valt niet uitsluitend op de ondernemer, maar gedeeltelijk op de gebruiker/klant. Voor winkels met lage winstmarges kan dit leiden tot sluiting of verhuis, wat een marktafschrikkend effect kan hebben. * **Ontwijkingsmogelijkheden:** * De mogelijkheden tot echte ontwijking zijn beperkt omdat: * De belasting geldt per vestiging, niet op basis van winstcijfers die gemanipuleerd kunnen worden. * De gemeente kan ambtshalve belasten bij ontbrekende aangifte. * Er is sprake van solidaire aansprakelijkheid van de pandeigenaar, wat ontwijking nog moeilijker maakt. * **Indirecte ontwijkingsmogelijkheden bestaan wel:** * Een ondernemer kan kiezen om buiten Ronse te vestigen in een naburige gemeente zonder een dergelijke belasting. * Een ondernemer kan zijn zaak juridisch anders structureren (bijvoorbeeld automaten integreren in een ander type handelszaak) om niet als automatenshop te worden beschouwd. * **Conclusie:** Dit zijn vormen van juridische optimalisatie of grensverlegging, eerder dan echte fraude. De mogelijkheden tot ontwijking zijn beperkt, maar niet volledig uitgesloten via deze indirecte wegen. --- # Evaluatie van de lokale belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen Deze sectie analyseert de gemeentelijke belasting op tweede verblijven in Geraardsbergen aan de hand van de Mirrlees criteria, met focus op herverdeling, rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden. ### 5.1 Beschrijving van de lokale belasting De belasting wordt geheven op woningen in Geraardsbergen die niet permanent bewoond worden en waarvan de gebruiker niet ingeschreven is in het bevolkingsregister. Dit omvat tweede verblijven zoals appartementen, chalets of bungalows. * **De grondslag:** Het bezit of gebruik van een private woongelegenheid die voldoet aan de voorwaarden van een tweede verblijf. Dit betekent dat de woning bemeubeld is, is aangesloten op nutsvoorzieningen en is uitgerust voor eten en slapen. * **Het/de tarief(ven):** * € 600 per jaar voor vaste constructies (woningen, chalets, bungalows, enzovoort). * € 350 per jaar voor verplaatsbare constructies (caravans, woonaanhangwagens, enzovoort). * **Belastingverminderingen / -vrijstellingen:** * Woongelegenheden die uitsluitend voor beroepsdoeleinden worden gebruikt. * Tenten, woonaanhangwagens of caravans die minder dan zes maanden per jaar opgesteld staan. * Woningen die reeds op de gemeentelijke inventarislijst voor leegstaande gebouwen staan. ### 5.2 Evaluatie volgens de Mirrlees criteria #### 5.2.1 Herverdeling en rechtvaardigheid (horizontale <> verticale) * **Criterium:** Belastingen moeten rekening houden met de draagkracht van de belastingplichtige. Sterke schouders dragen de zwaarste lasten (verticale rechtvaardigheid), en gelijke gevallen moeten gelijk worden behandeld (horizontale rechtvaardigheid). * **Toetsing:** * De belasting treft enkel personen met meer dan één woning, wat doorgaans duidt op een hogere financiële draagkracht. Dit is positief voor de verticale rechtvaardigheid. * Iedereen met een tweede verblijf betaalt hetzelfde tarief, ongeacht de waarde of ligging van de woning. Dit vermindert de rechtvaardigheid binnen de groep, omdat er geen differentiatie is naar vermogen. * De belasting zorgt voor een zekere herverdeling, omdat ze kapitaalkrachtige eigenaars meer belast dan gewone inwoners. * **Conclusie:** De belasting scoort goed op het criterium van herverdeling, maar beperkt op rechtvaardigheid door de forfaitaire tarieven. #### 5.2.2 Transparantie en eenvoud * **Criterium:** Een belasting moet eenvoudig te begrijpen en toe te passen zijn. Burgers moeten weten waarom ze betalen en hoeveel, zonder complexe regels of uitzonderingen. * **Toetsing:** * De regels en tarieven zijn duidelijk en eenvoudig: één vast bedrag per type verblijf. * De aangifte en inning verlopen jaarlijks via een voorstel van aangifte, wat de administratieve last beperkt. * De vrijstellingen zijn beperkt en goed omschreven, wat de complexiteit vermindert. * Burgers weten waarom de heffing bestaat: als bijdrage aan het onderhoud van openbare infrastructuur waar ze ook gebruik van maken. * **Conclusie:** De belasting scoort goed op transparantie en eenvoud. #### 5.2.3 Afwenteling en ontwijkingsmogelijkheden * **Criterium:** Een belasting mag niet gemakkelijk kunnen worden doorgerekend aan anderen (afwenteling) of ontweken worden via juridische of praktische trucs. * **Toetsing:** * Eigenaars kunnen de belasting eventueel doorrekenen in de huurprijs als ze het tweede verblijf verhuren. Dit impliceert beperkte afwentelingsmogelijkheden. * Ontwijking is mogelijk door de woning als hoofdverblijf te laten inschrijven of ze langdurig leeg te laten staan (waardoor ze op een andere lijst komt). * De gemeente controleert echter actief via het verbruik van nutsvoorzieningen, wat ontwijking bemoeilijkt. * **Conclusie:** De belasting scoort matig op dit criterium. Er is sprake van lichte afwenteling, maar redelijke controle door de gemeente voorkomt misbruik. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Lokale belasting | Een belasting die door een gemeente wordt geheven, vaak met specifieke doelen zoals het dekken van kosten voor gemeentelijke diensten of het stimuleren van bepaald gedrag. | | Mirrlees criteria | Een set evaluatiecriteria voor lokale belastingen, ontwikkeld door de econoom Nicholas Mirrlees, die zich richten op rechtvaardigheid, transparantie, eenvoud, afwentelbaarheid en ontwijkingsmogelijkheden. | | Herverdeling | Het proces waarbij inkomen of welvaart wordt overgedragen van een groep naar een andere, met als doel een meer gelijkmatige verdeling te bereiken binnen een samenleving. | | Rechtvaardigheid | In fiscale context, het principe dat belastingen eerlijk moeten worden geheven. Dit omvat horizontale rechtvaardigheid (gelijke gevallen gelijk behandelen) en verticale rechtvaardigheid (ongelijke gevallen naar draagkracht behandelen). | | Horizontale rechtvaardigheid | Het principe dat belastingplichtigen die zich in vergelijkbare economische omstandigheden bevinden, gelijk moeten worden belast, ongeacht hun persoonlijke kenmerken. | | Verticale rechtvaardigheid | Het principe dat belastingplichtigen met een hogere economische draagkracht relatief meer moeten bijdragen aan belastingen dan degenen met een lagere draagkracht. | | Transparantie | Het principe dat belastingen duidelijk, begrijpelijk en inzichtelijk moeten zijn voor de belastingplichtige, inclusief de grondslag, het tarief en het doel van de heffing. | | Eenvoud | Het principe dat belastingen administratief eenvoudig moeten zijn om te berekenen, te innen en na te leven, zowel voor de overheid als voor de belastingplichtige. | | Afwenteling | Het verschijnsel waarbij de economische last van een belasting niet volledig door de direct belastingplichtige wordt gedragen, maar wordt doorberekend aan andere partijen, zoals klanten of leveranciers. | | Ontwijkingsmogelijkheden | Legale of semi-legale manieren waarop belastingplichtigen de betaling van belastingen kunnen vermijden of verminderen, bijvoorbeeld door gedragsverandering of het structureren van activiteiten om buiten de belastbare basis te vallen. | | Grondslag van de belasting | De economische of materiële basis waarop een belasting wordt geheven, zoals inkomen, vermogen, verbruik, of het gebruik van een specifieke dienst of faciliteit. | | Tarief | Het percentage of het vaste bedrag dat wordt toegepast op de grondslag om de hoogte van de te betalen belasting te bepalen. | | Belastingplichtige | De natuurlijke of rechtspersoon die wettelijk verplicht is een bepaalde belasting te betalen. | | Belastingreglement | De officiële tekst waarin de regels, tarieven, grondslagen en uitzonderingen van een specifieke lokale belasting worden vastgelegd door de gemeenteraad. | | Openingsbelasting | Een eenmalige belasting die wordt geheven bij de opening van een nieuwe zaak of bij de overname van een bestaande onderneming. | | Jaarlijkse belasting | Een belasting die periodiek, meestal jaarlijks, wordt geheven. | | Pro rata | Een berekening die een deel van een bedrag toerekent op basis van een evenredige verhouding, bijvoorbeeld voor belastingen die gedurende een deel van het jaar verschuldigd zijn. | | Vrijstelling | Een wettelijke bepaling die een belastingplichtige of een specifieke activiteit ontheft van de verplichting tot het betalen van een belasting. | | Vermindering | Een korting op het te betalen belastingbedrag, die kan worden toegepast op basis van specifieke criteria of omstandigheden. | | Consumptieprijzen | De prijzen waartegen goederen en diensten door consumenten worden aangekocht; indexeringen op basis hiervan houden rekening met inflatie. | | Aanslagbiljet | Een officiële mededeling van de belastingdienst of gemeente waarin de verschuldigde belasting wordt vermeld en de betalingstermijn wordt aangegeven. | | Kohier | Een register of lijst waarin alle belastingschuldigen en de door hen verschuldigde bedragen zijn opgenomen, dat als basis dient voor de inning van belastingen. | | Regressief karakter | Een belasting die relatief een groter deel van het inkomen van lagere inkomensgroepen opslokt dan van hogere inkomensgroepen. | | Juridische optimalisatie | Het slim gebruik maken van bestaande wet- en regelgeving om een fiscaal of anderszins voordelig resultaat te bereiken, zonder de wet te overtreden. | | Pand | Een gebouw of terrein; in fiscale context kan dit verwijzen naar de eigenaar van het onroerend goed waar een bedrijf is gevestigd. |

# OECD mission and core functions The OECD's fundamental mission is to develop better policies for better lives by fostering prosperity, opportunity, equality, and well-being through evidence-based international standards and solutions to global challenges [1](#page=1). ### 1.1 Mission statement and overarching aim The Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) defines its mission as building "better policies for better lives". This involves leveraging over six decades of experience to shape policies that promote prosperity and opportunity, with an emphasis on equality and well-being. The organization collaborates with policymakers, stakeholders, and citizens to establish evidence-based international standards and to find solutions for social, economic, and environmental issues. The OECD's core objective is to set international standards, support their implementation, and assist countries in developing stronger, fairer, and cleaner societies [1](#page=1). > **Tip:** The concise catchphrase "Better policies for better lives" effectively summarizes the OECD's overarching mission [1](#page=1). ### 1.2 Role as a knowledge hub and forum The OECD functions as a unique forum and knowledge hub for data, analysis, and best practices in public policy across a wide array of domains. It enables national officials to acquire best practices for governing a modern industrialized nation according to high standards. The organization is renowned globally as an impressive knowledge hub, collecting and publishing extensive data sets for both member and non-member states across numerous policy areas. Furthermore, the OECD has produced thousands of substantive studies on socio-economic and societal themes, and its secretariat disseminates knowledge to member states and civil society through numerous annual meetings [1](#page=1) [2](#page=2) [4](#page=4). ### 1.3 Core functions and goals The OECD's core functions extend beyond mere data collection and analysis. It is an intergovernmental organization that primarily assists its members in improving their public policy. The organization covers almost all policy domains, including finance, economics, fiscal policy, social policy, innovation, environment, education, and anti-corruption, with the exception of international security, police, and human rights [1](#page=1). The OECD seeks to address shared transnational challenges through treaties and soft-law agreements. A significant aspect of its work involves standard-setting, aiming to achieve three key goals [2](#page=2) [4](#page=4): * **Promoting a level playing field:** The OECD strives to create equitable conditions among countries and companies to ensure fair competition. Significant disparities in regulations related to labor standards, health, environmental protections, or corruption can distort competitive conditions and worsen societal issues [4](#page=4). * **Facilitating international exchange:** Numerous OECD initiatives are designed to ease cross-border transactions, such as removing barriers to free capital movements or encouraging tourism [4](#page=4). * **Establishing international standards:** The organization works to set international standards and support their implementation to guide countries towards stronger, fairer, and cleaner societies [1](#page=1). --- # History and membership evolution This topic traces the OECD's origins from its predecessor, the OEEC, through its transformation into an intercontinental body and the evolving criteria and process for membership. ### 2.1 Origins and transformation from OEEC to OECD The Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) was established in 1961, evolving from the Organization for European Economic Co-operation (OEEC). The OEEC was created in 1948, prompted by the United States, to coordinate the distribution of Marshall Plan aid for the recovery of capitalist European nations after World War II. This initiative also served to bolster US influence through economic success as a counter to communist ideologies. Therefore, the OECD's roots are deeply connected to the Cold War context [2](#page=2). In 1960, the OEEC underwent a transformation into the OECD. It retained the OEEC's member states and incorporated the United States, Canada, and Spain, thereby expanding its focus beyond Europe to become intercontinental. During the latter part of the Cold War, Japan, Finland, Australia, and New Zealand also joined the organization. It is notable that the OECD admitted countries with authoritarian regimes at the time of their accession, such as Turkey, Portugal, and Spain, or countries that later developed such regimes, like Greece [2](#page=2). ### 2.2 Post-Cold War membership expansion Following the end of the Cold War, the OECD experienced a significant accession process, integrating former European communist countries and opening its doors to emerging economies from the Global South. To avoid reinforcing its image as a Western-centric organization, the OECD strategically admitted emerging economies and European post-communist countries alternately. This expansion has resulted in an organization that now spans all continents except Africa. As of 2024, the OECD comprises 38 member states [2](#page=2). When Mexico and South Korea joined the OECD in the 1990s, they withdrew from the G77, a bloc of developing countries, due to opposition to dual membership. However, Chile's accession in 2010 marked a shift, as it chose to remain a member of the G77. In the absence of explicit rules, Latin American countries supported Chile's decision, although some African nations objected. Since then, other Latin American countries joining the OECD have also maintained their G77 membership [2](#page=2). ### 2.3 Criteria for membership OECD members are generally expected to be advanced or emerging industrialized nations that adhere to principles of free markets, transparent governance, and anti-corruption standards. At the conclusion of the Cold War, the OECD further stipulated that member states must be liberal democracies. In 2001, the OECD affirmed its commitment to a "community of nations committed to the values of democracy based on the rule of law and human rights, and adherence to open and transparent market-economy principles". The OECD's 60th Anniversary Vision Statement reiterated this, asserting that members form a "like-minded community, committed to the preservation of individual liberty, the values of democracy, the rule of law and the defence of human rights". They also commit to "open and transparent market economy principles," pursuing "sustainable economic growth and employment, while protecting our planet," and aiming to "end poverty, to tackle inequalities and to leave no one behind" [3](#page=3). ### 2.4 Membership evolution timeline and categories The initial membership of the OEEC/OECD began with 18 countries in 1960, including Austria, Belgium, Denmark, France, Germany, Greece, Iceland, Ireland, Italy, Luxembourg, Netherlands, Norway, Portugal, Sweden, Switzerland, Turkey, the United Kingdom, and the United States. Canada joined in the same year [3](#page=3). * **Original OEEC members, founding members of OECD:** These include Austria, Belgium, Denmark, France, Germany, Greece, Iceland, Ireland, Italy, Luxemburg, Netherlands, Norway, Portugal, Sweden, Switzerland, Turkey, UK [3](#page=3). * **Other founding members:** Canada and the US are listed separately from the original OEEC members who also founded the OECD [3](#page=3). * **New members during Cold War:** Japan Finland Australia and New Zealand joined during this period [3](#page=3). * **Post-Cold War accessions:** Mexico Czech Republic Poland Hungary South Korea Slovakia Chile Estonia Israel Slovenia Latvia Lithuania Colombia and Costa Rica represent this wave of expansion [3](#page=3). ### 2.5 Criteria for accession of new members Prospective member states must meet several criteria to join the OECD. These include demonstrating "like-mindedness," being a "significant player" in the global economy, offering "mutual benefit," and aligning with "global considerations". Additionally, candidates must subscribe to the majority of the "OECD acquis," which encompasses a wide array of existing hard and soft agreements. Technical reviews conducted by various OECD committees assess a country's compliance or its capacity to comply with these standards. The final decision on accession is made by the OECD Council through a unanimous vote [9](#page=9). Candidate countries view OECD membership as a "quality label" that signals to the international community that they are well-governed, stable, and prosperous economies with a commitment to the rule of law, governmental transparency, and accountability [9](#page=9). ### 2.6 Candidate countries and suspended candidates As of the document's content, current candidates for accession include Argentina, Brazil, Bulgaria, Croatia, Indonesia, Peru, Romania, and Thailand. Russia's candidacy was suspended in 2014 due to its military actions against Ukraine [9](#page=9). > **Tip:** Understanding the evolving membership criteria is crucial. The shift from post-war European recovery to a more global and values-based approach reflects broader geopolitical changes and the OECD's aim to foster shared principles. > **Example:** The differing stances of Mexico and Chile regarding continued membership in the G77 after joining the OECD illustrate the complexities and varying interpretations of dual membership and the organization's role in global development dialogues. --- # OECD working methods and outputs The OECD's operational framework is characterized by a specific governance structure, its role as a knowledge hub, its standard-setting activities through both hard and soft law, and a distinctive 'OECD method' encompassing technocracy, consensus-building, voluntary cooperation, learning, and peer pressure. ### 3.1 Governance structure The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) is headquartered in Paris. Its principal intergovernmental decision-making body is the Council, where member states are represented by their permanent representatives, akin to ambassadors to the OECD. Annually, a ministerial meeting is convened to determine the OECD's strategic directions, including its governance rules and membership. Over 300 intergovernmental Committees operate across various policy domains, generating a wide array of OECD outputs [4](#page=4). The executive leadership of the OECD is held by the Secretary-General, who oversees the Secretariat. The current Secretary-General is Mathias Cormann, a former Australian Finance Minister. The OECD employs more than 3,500 staff members, with its secretariat recognized for its extensive expertise and proactive approach in advancing the organization's strategic interests [4](#page=4). ### 3.2 OECD outputs #### 3.2.1 Knowledge hub The OECD is globally renowned as a significant knowledge hub. It diligently collects and disseminates extensive data sets relevant to both member and non-member states across a broad spectrum of policy areas. Additionally, the organization has produced thousands of substantive studies focusing on socio-economic and societal themes. The OECD secretariat further disseminates its knowledge to member states and civil society through the thousands of meetings it convenes annually [4](#page=4). #### 3.2.2 Standard setting International organizations, like the OECD, complement the actions of states for specific strategic reasons, often tied to a particular vision of the multilateral institution's role and its relationship with sovereign nations. The OECD's standards aim to achieve three primary goals [4](#page=4): 1. **Promoting a level playing field:** The OECD strives to ensure fair competition by promoting uniform standards among countries and companies. Significant disparities in regulations—whether concerning labor standards, health, environmental protection, or anti-corruption measures—can distort competitive conditions and exacerbate other societal challenges [4](#page=4). 2. **Facilitating international exchange:** Several OECD initiatives are designed to ease international trade and interactions. This can involve removing cross-border barriers, such as those affecting capital movements to encourage tourism, or establishing frameworks for distributing taxing rights among nations where multinational corporations operate [5](#page=5). 3. **Improving national policies:** The OECD formulates recommendations and sets standards for purely national policies across a multitude of policy domains. This serves to enhance the quality of member states' public policies, thereby providing a valuable service to them. This activity also contributes to a collective interest, as in a globalized economy, all countries are impacted by the governance quality of others, given that nations are each other's export markets and investment destinations. National governance also affects the robustness of the global economy, upon which all countries depend, highlighting the collective dimension of seemingly domestic issues like education quality [5](#page=5). To achieve its standard-setting objectives, the OECD has developed numerous international agreements classified as **hard law**, which are legally binding. Examples include the 1961 Code of Liberalization of Capital Movements and the 1999 Convention on Combating Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions [5](#page=5). In parallel, the OECD has produced a substantial volume of **soft law**. These are legally non-binding agreements that consist of recommendations and guidelines that member states (and non-members) are encouraged to adopt. Some of these outputs are specifically targeted at non-state actors, such as the OECD Guidelines for Multinational Enterprises on Responsible Business Conduct [5](#page=5). ### 3.3 The 'OECD method' Beyond its specific products, the OECD's working methods reveal distinct characteristics that collectively form the 'OECD method' from a political science perspective [5](#page=5). #### 3.3.1 Technocratic atmosphere The work within the OECD is conducted in a technocratic environment. The organization generally avoids engaging in geopolitical tensions and conflicts. Instead, member states and their officials convene at the OECD to learn and identify solutions, drawing upon data and expertise provided by the secretariat. While the OECD leadership aims to highlight its achievements, internal discussions are typically kept private. This technocratic approach is facilitated by the relatively like-minded and less heterogeneous nature of OECD membership compared to organizations like the UN, where geopolitical tensions and deep-seated ideological divisions can impede socio-economic governance processes [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** It's important to remember that while the OECD strives for a technocratic approach, all its decisions and adopted strategies are inherently political and contestable, involving trade-offs and political choices. A truly "apolitical" technocracy does not exist [6](#page=6). #### 3.3.2 Consensus building to stimulate domestic reform and international standard setting The influential OECD secretariat actively works to foster consensus among member states and beyond regarding analyses, approaches, norms, and standards. This consensus is intended to drive domestic reforms and promote the international acceptance of OECD standards. The OECD's committees and working groups function as "transnational government networks". In these networks, officials from national government functional branches collaborate with OECD staff on international issues. Despite their national affiliations, these officials can form relatively autonomous transnational communities. Over time, many of these networks develop a technocratic consensus on the causes and solutions to complex problems. Due to the technical nature of many issues, democratic oversight by parliaments and civil society can be challenging to achieve [6](#page=6). #### 3.3.3 The attractiveness of voluntary cooperation and soft law A significant portion of the OECD's work and outputs is voluntary and non-binding. State representatives participate in OECD forums to acquire knowledge or to adopt soft law agreements, often seeking technical answers to seemingly technical problems. This contrasts with organizations like the UN, where intergovernmental bodies and summits frequently engage in intense debates over politically sensitive language, as such wording is believed to establish international norms or law of strategic importance. The OECD's non-committal atmosphere offers a more welcoming and 'safe' environment for participating states [6](#page=6). #### 3.3.4 Learning For member states, engagement with the OECD is largely an exercise in learning. This learning occurs through OECD publications, the vast number of meetings, and training activities designed for public officials. During these interactions, national civil servants also engage in peer learning and the exchange of best practices [6](#page=6). > **Example:** The OECD's emphasis on learning is evident in its structured training programs for government officials and the dissemination of research findings through publications and conferences. #### 3.3.5 Peer pressure Despite the voluntary nature of much of the OECD's policy work, certain working methods incorporate forms of peer pressure. By publishing country data and organizing organized reviews by the OECD and its peers, national governments are encouraged to improve specific policies [7](#page=7). > **Example:** The periodic Program for International Student Assessment (PISA) surveys, conducted every three years, assess the performance of 15-year-olds in reading, mathematics, and science. These comparative data highlight countries that are performing exceptionally well or poorly. The release of each PISA study often sparks debates within member states and stimulates reform efforts, exemplifying a form of 'soft governance by hard fact' [7](#page=7). The OECD also implements peer review processes, such as the Economic Surveys conducted every two years for each member country and volunteering non-members. These surveys examine socio-economic developments (including macroeconomics, budgets, and labor markets) within the country under review. The secretariat compiles and interprets data to draft the review report. Each country's report is then peer-reviewed and subsequently approved by the OECD’s Economic and Development Review Committee (EDRC), which comprises representatives from all member states [7](#page=7). ### 3.4 The OECD system The OECD functions as the central hub within a broader network of international intergovernmental organizations. These organizations are often offshoots of the OEEC or OECD and maintain structural connections with the OECD, also being headquartered in Paris [7](#page=7). * **Nuclear Energy Agency (NEA):** Renamed in 1972 but established in 1958 under the OEEC, the NEA is dedicated to sharing and disseminating state-of-the-art knowledge in nuclear energy. It supports and convenes member states regarding the civilian use of nuclear energy and pursues 'consensus policy positions' that serve as a key reference for national policies. The NEA also oversees and contributes to the update of international legal agreements concerning peaceful nuclear power and has a membership of 33 countries that largely overlaps with the OECD's [7](#page=7). * **International Energy Agency (IEA):** Established in 1974 at the initiative of US Secretary of State Henry Kissinger, the IEA was a response to the oil crisis caused by the export embargo of Arab members of OPEC during the 1973 Yom Kippur War. Initially, the IEA focused on ensuring energy security for predominantly oil-importing Western countries, with members obliged to maintain oil stocks equivalent to 90 days of net oil imports to control prices during supply crises. The IEA has since expanded its scope to encompass all aspects of energy and, like the OECD, serves as a knowledge hub supporting its members [7](#page=7). --- # OECD's global reach and external relations The OECD actively extends its influence beyond its membership through strategic outreach, partnerships with emerging economies, global forums, and a close relationship with the G20, significantly shaping global governance [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [7](#page=7) [8](#page=8) [9](#page=9). ### 4.1 Mechanisms for extending influence The OECD employs various methods to exert influence and foster cooperation beyond its member states. These include soft governance techniques, structural relationships with affiliated agencies, and proactive engagement with non-members. #### 4.1.1 Soft governance through data and peer review The OECD utilizes data-driven insights and peer pressure as tools for policy improvement. * **Comparative Data:** Periodic surveys, such as the Program for International Student Assessment (PISA), expose national performance in areas like reading, mathematics, and science. The release of these comparative data often sparks internal debates and stimulates policy reforms within member states, exemplifying "soft governance by hard fact" [7](#page=7). * **Peer Review:** The OECD conducts peer reviews, notably through its Economic Surveys of member and volunteering non-member countries. These surveys, which examine socio-economic developments, are drafted by the secretariat and then critically reviewed and approved by the OECD’s Economic and Development Review Committee (EDRC), where all member states are represented [7](#page=7). #### 4.1.2 Structural relationships with affiliated organizations Several international intergovernmental organizations, originating from or closely linked to the OEEC/OECD, maintain structural relationships and are headquartered in Paris, acting as extensions of the OECD's network. * **Nuclear Energy Agency (NEA):** Established in 1958 under the OEEC, the NEA (renamed in 1972) focuses on sharing knowledge in nuclear energy, supporting member states in the civilian use of nuclear energy, and contributing to international legal agreements on peaceful nuclear power. Its membership largely overlaps with the OECD's [7](#page=7). * **International Energy Agency (IEA):** Founded in 1974 in response to the oil crisis, the IEA's initial aim was to ensure energy security for oil-importing nations by obliging members to maintain oil stocks equivalent to 90 days of net oil imports. Its scope has since expanded to cover all energy aspects, serving as a knowledge hub and facilitating cooperation with both members and interested non-members. Its members are 31 OECD countries [7](#page=7). * **Financial Action Task Force (FATF):** Established by the G7 in 1989 and headquartered at the OECD Secretariat, the FATF oversees non-binding international standards on money laundering and illicit financial flows, and monitors compliance trends. Its membership includes most OECD countries and all G20 countries [8](#page=8). ### 4.2 The OECD's global governance ambition The OECD actively seeks to influence economies and societies worldwide, driven by the belief that the stability and prosperity of its own members are intrinsically linked to global developments. This ambition is pursued for three primary reasons: fostering a level playing field for fair competition, improving overseas business opportunities for OECD investors and exporters, and strengthening the global economy [8](#page=8). #### 4.2.1 The Multilateral Agreement on Investment (MAI) initiative The failed attempt to establish the Multilateral Agreement on Investment (MAI) in the mid-1990s illustrates the OECD's early ambition to shape global governance beyond its membership [8](#page=8). * **Objective:** The MAI was envisioned as a "constitution for foreign direct investment" (FDI), aiming to provide a legal framework similar to the WTO's for trade [8](#page=8). * **Neoliberal Focus:** The draft treaty emphasized the rights of multinational companies and the obligations of host states, proposing to prohibit common host-country practices like local content procurement, profit reinvestment, technology sharing, and local board representation. It aimed to maximize freedom for multinational companies and provided robust protection against expropriation, including a state-company dispute settlement system [8](#page=8). * **Strategy and Opposition:** The OECD's strategy was to have member states adopt the MAI and then encourage other countries to follow suit through a competitive race for adoption, positioning MAI membership as a "quality label" for FDI attraction. However, the draft's leak in 1994 led to widespread criticism from civil society organizations, who viewed it as a threat to national sovereignty, social rights, and the environment. The OECD's tactics were perceived as less transparent than UN or WTO negotiations. This resulted in the birth of the "alter-globalization movement" and significant pressure on OECD governments, ultimately leading France and Belgium to withdraw from negotiations in 1998, shelving the MAI. Subsequent attempts to incorporate MAI elements into WTO investment negotiations faced resistance from emerging powers [9](#page=9). #### 4.2.2 Membership enlargement as an outreach strategy Welcoming new member states is considered the most direct way for the OECD to expand its influence [9](#page=9). * **Candidate Countries:** Several countries are currently candidates for accession, including Argentina, Brazil, Bulgaria, Croatia, Indonesia, Peru, Romania, and Thailand. Russia's candidacy was suspended in 2014 due to its aggression against Ukraine [9](#page=9). * **Accession Criteria:** Membership requires "like-mindedness, significant player, mutual benefit and global considerations". Candidates must subscribe to the OECD 'acquis' (existing hard and soft agreements), undergo technical reviews by OECD committees, and be unanimously approved by the OECD Council [9](#page=9). * **Perceived Benefits:** Candidate countries view OECD membership as a "quality label" signaling good governance, stability, prosperity, and adherence to the rule of law, transparency, and accountability [9](#page=9). #### 4.2.3 Relations with non-members The OECD maintains relationships with numerous non-member countries through various channels, coordinated by the OECD's Global Relations and Cooperation Directorate [9](#page=9). * **Committee Participation:** Non-members can participate in OECD committees [9](#page=9). * **Regional Programs:** The OECD operates five regional programs that convene groups of countries: Eurasia, Latin America & the Caribbean, Middle East & North Africa, Southeast Asia, and South East Europe [9](#page=9). ### 4.3 Key partnerships and engagement with emerging economies The OECD has strategically deepened its engagement with major emerging economies, fostering collaborative relationships that offer an alternative to full membership. #### 4.3.1 Designation of 'key partners' In 2007, the OECD designated five major emerging economies as 'key partners': Brazil, China, India, Indonesia, and South Africa. While Brazil and Indonesia have since become candidate members, this designation highlights a pragmatic approach to engagement [10](#page=10). * **Nature of Partnership:** Key partners participate extensively in committee work and are covered in OECD studies and statistics. This "modus vivendi" allows these countries to "cherry-pick" from the OECD's offerings, providing a mutually beneficial alternative to full membership for both sides [10](#page=10). * **Concerns and Motivations:** Incumbent OECD members sometimes express concern about a dilution of the organization's identity, particularly regarding criteria like democracy and human rights when engaging with countries like China and India. Conversely, countries like China and India prioritize their sovereignty and are reluctant to fully adopt the OECD acquis or its high levels of transparency and peer review. They also have different economic and social needs, such as combating mass poverty in India [10](#page=10). ### 4.4 Global Forums and avoiding UN centrality The OECD utilizes Global Forums to involve non-members and shape global norms, often leading to competition with the United Nations (UN) in certain policy areas [10](#page=10). * **Function of Global Forums:** Dozens of Global Forums are established to convene government officials from member and non-member states, as well as non-state actors, for learning and peer review on common standards [10](#page=10). * **High-Level Forums on Aid Effectiveness:** From 2003 to 2011, the OECD's Development Assistance Committee (DAC) organized High-Level Forums to foster dialogue between OECD aid donors, emerging non-OECD donors (like China, India, and Gulf States), and recipient countries. The aim was to adapt to a new landscape where industrialized countries shared the official development assistance (ODA) scene with emerging powers, while trying to influence the latter's perspectives. This led to mutual influence and the institutionalization of these forums into the Global Partnership for Effective Development Co-operation (GPEDC) in 2012, jointly supported by the OECD and UNDP [10](#page=10). * **Competition with UN:** The GPEDC runs parallel to and competes with the UN Development Cooperation Forum, as both aim to shape global norms in development aid policy [10](#page=10). * **Peer Review Forums:** Examples include the Global Forum on Transparency and Exchange of Information for Tax Purposes (with 171 members), which monitors the implementation of the OECD standard for automatic information exchange. The BEPS Inclusive Framework (145 members) monitors the G20/OECD BEPS Action Plan on corporate taxation and has been involved in significant decision-making, such as establishing a 15 percent minimal effective tax rate for multinational companies [10](#page=10). * **Turf Wars and Erosion of UN Centrality:** The OECD's extensive agenda, often overlapping with the UN's mandate, has led to "turf wars" in areas like development cooperation and taxation. In these instances, OECD countries have deliberately opted against giving the UN a leading role, contributing to the erosion of the UN's centrality. This sidelining of the UN in global tax cooperation has been accepted by non-OECD members within the UN [11](#page=11). ### 4.5 The G20-OECD relationship The advent of the G20, particularly its elevation to a global leaders' summit in 2009, provided the OECD with a significant opportunity to bolster its global governance role [11](#page=11). * **Synergistic Partnership:** The G20, lacking a secretariat, frequently relies on the OECD's expertise for the preparation and implementation of its policies. While G20 leaders can initiate initiatives more effectively, the OECD, as an experienced knowledge hub, contributes intellectually to the G20 agenda. The proactive engagement of former OECD Secretary-General Angel Gurría significantly strengthened this relationship [11](#page=11). * **Joint Initiatives:** A prime example of their collaboration is in global tax policy, including joint G20-OECD initiatives on automatic exchange of tax information and the Base Erosion and Profit Shifting (BEPS) Action Plans. Through forums like the Global Tax Forum and BEPS Inclusive Framework, the OECD involves a broad range of countries in these initiatives [11](#page=11). * **OECD as 'G20's Secretariat':** The extensive preparatory and implementation work undertaken by the OECD for the G20 has led to it being described as the "G20's secretariat" [11](#page=11). * **Pragmatism of Non-OECD G20 Members:** Non-OECD G20 members, such as the BRICS countries, Argentina, Indonesia, and Saudi Arabia, have agreed to the OECD's prominent role due to their appreciation of the OECD's expertise. As full G20 members, they co-determine the terms of this relationship, thus safeguarding their interests. Notably, Argentina, Brazil, and Indonesia are also candidates for OECD membership [11](#page=11). ### 4.6 The OECD and geopolitics The OECD's role extends beyond its administrative functions to actively cultivating a common identity within its transnational network, potentially fostering understanding and peace, particularly in its interactions with countries like China [12](#page=12). * **Potential for Common Ground:** The OECD's technocratic culture offers potential for fostering common understanding and even promoting peace between different geopolitical blocs [12](#page=12). * **Limitations and Skepticism:** The OECD's influence is modest amidst competing global forces. Its Western-dominated, liberal-democratic, and mildly neoliberal consensus is not universally appealing; lower-income countries may not find its approaches suitable for their needs, and some governments reject transparency and democratic values [12](#page=12). * **Shifting Geopolitical Landscape:** The OECD's geopolitical positioning has evolved. While it historically served as an instrument for the US, G7, and EU to promote their views globally, and emerging economies pragmatically engaged with the system, the recent increase in confrontation between the West and China-Russia suggests the OECD might be instrumentalized in this competition. Full membership can be seen as a means to integrate developing and post-socialist countries more deeply into the Western bloc, as exemplified by Colombia [12](#page=12). * **Autonomy and Multialignment:** However, several countries are keen to retain their autonomy and engage in multialignment. Examples include Indonesia and Thailand, both OECD candidates who have also sought membership in BRICS. Turkey, a founding OECD member, has also bid for BRICS membership, while Brazil's president has placed its OECD candidacy on hold. This suggests that using the OECD to consolidate the Western bloc is not proving highly successful, with many powers engaging with both the G7/OECD and BRICS blocs [12](#page=12). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) | An international organization that aims to build better policies for better lives by fostering prosperity and opportunity through evidence-based international standards and solutions to social, economic, and environmental challenges. | | Organization for European Economic Cooperation (OEEC) | The predecessor to the OECD, established in 1948 to coordinate Marshall Plan aid in post-war capitalist Europe. | | Marshall Plan | A US initiative providing financial aid for the economic recovery of Western Europe after World War II. | | Soft power | The ability to influence others through attraction and persuasion rather than coercion or payment. | | Knowledge hub | A central repository and source of information, data, and expertise that facilitates learning and dissemination of best practices. | | Standard setting | The process by which an organization establishes norms, guidelines, or requirements that are intended to be adopted or followed by its members or other relevant parties. | | Hard law | Legally binding international agreements, such as treaties, that create obligations for states that ratify them. | | Soft law | Non-binding agreements, such as recommendations and guidelines, that do not create legal obligations but can influence behavior and policy. | | Technocracy | A system of governance where decision-makers are selected based on their technical expertise and knowledge, often emphasizing data and scientific principles. | | Consensus building | The process of reaching a general agreement among a group of people or entities through discussion and negotiation. | | Transnational government networks | Networks where officials from national governments collaborate with international organization staff to address international issues, potentially forming relatively autonomous communities of practice. | | Peer pressure | An indirect form of influence exerted by individuals or groups on others to conform to certain norms, standards, or behaviors. | | Peer review | A systematic evaluation of a country's policies or performance by other member states or experts, often conducted within international organizations to stimulate improvement. | | Nuclear Energy Agency (NEA) | An intergovernmental agency that shares and disseminates knowledge on nuclear energy, supporting member states and developing consensus policy positions. | | International Energy Agency (IEA) | An agency established to ensure energy security, particularly for oil-importing countries, and has expanded its scope to cover all aspects of energy. | | Financial Action Task Force (FATF) | An intergovernmental organization that sets standards and monitors compliance on anti-money laundering and combating the financing of terrorism. | | Multilateral Agreement on Investment (MAI) | A proposed but ultimately shelved OECD treaty intended to govern foreign direct investment by emphasizing the rights of multinational companies and limiting host state practices. | | Foreign Direct Investment (FDI) | An investment made by a company or individual in one country into business interests located in another country. | | Alter-globalization movement | A social movement advocating for a more democratic, just, and ecologically sustainable form of globalization, often critical of institutions like the OECD and its proposed agreements. | | OECD acquis | The body of OECD agreements, standards, and principles that candidate countries must subscribe to or comply with to be considered for membership. | | Global Forums | Platforms established by the OECD to convene government officials and non-state actors from member and non-member countries to discuss and address common global issues. | | Aid Effectiveness | A concept and initiative focused on improving the impact and efficiency of development assistance, involving dialogue between donors and recipient countries. | | Base Erosion and Profit Shifting (BEPS) | A set of tax rules developed by the OECD and G20 to prevent companies from shifting profits to low-tax locations to avoid taxation. | | G20 | A forum for international economic cooperation among 19 major advanced industrialized and emerging economies, plus the EU and African Union. | | Geopolitics | The study of the influence of geography on international politics and relations between states. |

# Concept en definitie van de verzorgingsstaat Dit onderwerp verkent de kernideeën achter de verzorgingsstaat, de rol van de overheid en internationale organisaties zoals de OECD, en de fundamentele doelstellingen die eraan ten grondslag liggen. ## 1\. Tradionele definitie van de verzorgingsstaat De traditionele verzorgingsstaat kan gedefinieerd worden als een systeem waarin de overheid de hoofdzakelijke verantwoordelijkheid op zich neemt voor het waarborgen van de sociale en economische zekerheid van haar bevolking. Dit wordt doorgaans gerealiseerd via mechanismen zoals: * **Werkloosheidsuitkeringen:** Bescherming tegen inkomensverlies bij werkloosheid. * **Ouderdomspensioenen:** Financiële ondersteuning na pensionering. * **Andere sociale zekerheidsmaatregelen:** Dit omvat een breder scala aan voorzieningen, zoals gezondheidszorg, kinderbijslag en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. Het overkoepelende doel van de verzorgingsstaat is het verminderen van armoede, ongelijkheid en bestaansonzekerheid door een minimumlevensstandaard te garanderen. Dit staat in contrast met een \_laissez-faire systeem, waarbij de nadruk ligt op marktwerking en individuele verantwoordelijkheid, en onderscheidt zich van liefdadigheid door de nadruk op collectieve verantwoordelijkheid en solidariteit. ### 1.1 De visie van de OECD op sociaal beleid De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) beschouwt sociaal beleid als een breed instrument dat sociale noden aanpakt en burgers beschermt tegen risico's zoals werkloosheid, armoede en discriminatie. Tegelijkertijd streeft het sociaal beleid naar het bevorderen van individueel en collectief welzijn, gelijke kansen en een efficiënter functioneren van samenlevingen. Volgens de OECD is sociaal beleid niet louter een vangnet, maar ook een hefboom voor inclusie, productiviteit en sociale cohesie. Effectief sociaal beleid helpt individuen en gezinnen een vervullend leven te leiden en versterkt het maatschappelijke en economische functioneren. ## 2\. Economische motivatie voor overheidsinterventie in de verzorgingsstaat Economische theorieën bieden kaders om te verklaren waarom de overheid bepaalde goederen en diensten produceert of distribueert, terwijl andere aan de private sector worden overgelaten. De belangrijkste argumenten hiervoor zijn efficiëntie en sociale rechtvaardigheid. ### 2.1 Efficiëntie De overheid speelt een rol bij het corrigeren van situaties waarin de vrije markt faalt (\_market failures). Dit omvat: * **Externe effecten (Externalities):** Wanneer de consumptie of productie kosten of baten genereert die niet door de directe betrokkenen worden gedragen, maar door de samenleving als geheel. Een competitieve markt kan hierdoor geen optimale (Pareto-efficiënte) oplossing bieden. * **Publieke goederen (Public Goods):** Goederen die niet-uitsluitbaar en niet-rivaliserend zijn, zoals defensie of straatverlichting. Deze kunnen niet efficiënt via de markt worden aangeboden. De optimale voorziening hiervan zou moeten voldoen aan de regel van Samuelson, waarbij de maatschappelijke bereidheid tot betalen gelijk is aan de som van de individuele bereidheid tot betalen. De realiteit vereist hier politieke besluitvorming. Het \_free rider-probleem, waarbij individuen profiteren zonder bij te dragen, ondermijnt de marktvoorziening van publieke goederen. Overheidsinterventie is hier essentieel, niet noodzakelijk om te produceren, maar om de voorziening te organiseren en te financieren. * **Asymmetrische informatie:** Situaties waarin een van de partijen bij een transactie meer of betere informatie heeft dan de andere, wat kan leiden tot suboptimale uitkomsten. Het **Eerste Theorema van de Welvaartseconomie** stelt dat een competitief marktevenwicht onder ideale omstandigheden Pareto-efficiënt is. Echter, de beperkingen van dit theorema, zoals het ontbreken van externe effecten, publieke goederen, en de onbehandelde kwestie van distributie en sociale rechtvaardigheid, maken overheidsinterventie noodzakelijk. ### 2.2 Sociale rechtvaardigheid en herverdeling Naast efficiëntie is sociale rechtvaardigheid een centrale doelstelling van de verzorgingsstaat. Dit uit zich in: * **Ondersteuning van levensstandaarden:** Het garanderen van een bepaald minimumniveau van welzijn. * **Armoedebestrijding:** Het actief tegengaan van armoede, met name structurele armoede. * **Bescherming van verworven levenskwaliteit:** Het compenseren van inkomensverlies door sociale risico's. * **Vermindering van ongelijkheid:** Het afvlakken van extreme inkomens- en vermogensverschillen. * **Sociale integratie:** Het bevorderen van participatie en samenhang in de samenleving. Herverdeling via belastingen en sociale zekerheid is een cruciaal instrument om deze doelstellingen te bereiken. #### 2.2.1 Ongelijkheid en armoede Het is belangrijk onderscheid te maken tussen **ongelijkheid** (de verdeling van inkomen of welzijn binnen een samenleving) en **armoede** (het niet kunnen voldoen aan basisbehoeften). Ongelijkheid kan gemeten worden met instrumenten als de Lorenz-curve en de Gini-coëfficiënt, die echter niet gevoelig zijn voor proportionele inkomensverschillen. Armoede kan zowel **absoluut** (bijvoorbeeld het niet bereiken van een bepaalde inkomensgrens, zoals de Wereldbank's 3 per dag). * **Relatieve armoede:** Vergelijkt het inkomen met de gemiddelde levensstandaard in een samenleving (bv. EU's "at risk of poverty" (AROP) rate: inkomen onder 60% van het mediane equivalent inkomen). * **EU-beleidsmaten:** * **AROP (At Risk of Poverty):** Percentage mensen met inkomen onder de relatieve armoedegrens. * **Materiële en sociale deprivatie:** Gebrek aan toegang tot basisgoederen en sociale activiteiten (bv. onvermogen om een huis adequaat te verwarmen, onverwachte uitgaven te betalen). * **Zeer lage werkintensiteit:** Huishoudens waarin volwassenen maximaal 20% van hun werkpotentieel benutten. * **AROPE (At Risk of Poverty or Social Exclusion):** Een gecombineerde indicator die armoede, ernstige materiële deprivatie en zeer lage werkintensiteit samenmeet. ### 5.2 Armoede in Europa * Relatieve armoede (AROP) varieert aanzienlijk tussen EU-landen, met hogere percentages in Oost- en Zuid-Europese landen en lagere in Noord- en West-Europese landen. * Kinderen lopen een hoger risico op armoede en ernstige materiële deprivatie dan volwassenen en ouderen. * Personen met een laag opleidingsniveau en werklozen hebben een significant hoger AROPE-risico. ### 5.3 Sociale zekerheid en armoedebestrijding Sociale zekerheid speelt een cruciale rol in armoedebestrijding, maar de effectiviteit ervan varieert per land en per huishoudtype. * **Huishoudens zonder werk:** Lopen een extreem hoog armoederisico, wat wijst op de noodzaak van sociale transfers en activeringsbeleid. * **Horizontale herverdeling:** De effectiviteit ervan hangt af van de spreiding van risico's en de relatie tussen risico's en behoeften. Nieuwe sociale risico's (bv. ouderschapsverlof) kunnen de armoedeverminderende werking soms beperken. * **Tussen landen:** Landen met sterke sociale vangnetten en effectieve herverdelingsmechanismen (bv. Nederland, Scandinavische landen) laten lagere armoederisico's zien. De effectiviteit van sociale zekerheid wordt beïnvloed door de spanningen tussen horizontale en verticale solidariteit, en tussen decommodificatie en recommodificatie. De nieuwe focus op preventie en arbeidsmarktintegratie kan de traditionele armoedebestrijdingsfunctie van sociale zekerheid beïnvloeden. * * * # Uitdagingen en transformaties van de moderne welvaartsstaat Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting van de "Uitdagingen en transformaties van de moderne welvaartsstaat", bedoeld als studiemateriaal voor een examen. ## 3\. Uitdagingen en transformaties van de moderne welvaartsstaat De moderne welvaartsstaat wordt geconfronteerd met diverse uitdagingen die haar traditionele fundamenten en functies onder druk zetten, wat leidt tot een noodzakelijke transformatie richting een 'nieuwe verzorgingsstaat' die beter aansluit bij hedendaagse maatschappelijke en economische realiteiten. ### 3.1 Hedendaagse uitdagingen voor de sociale zekerheid Sinds het begin van de 21e eeuw heeft de sociale zekerheid te maken met ingrijpende veranderingen, voortkomend uit diverse factoren: * **Technologische veranderingen:** De opkomst van nieuwe technologieën, waaronder kunstmatige intelligentie, digitale communicatie en medische innovaties, stelt nieuwe eisen aan zowel de levering van zorg als de bescherming die sociale zekerheid kan bieden. * **Arbeidsmarkthervormingen:** De aard van werk en arbeidsrelaties verandert drastisch. Flexibilisering, onzekere werkvormen (zoals platformwerk en deeltijdwerk), verschuivende loopbanen en de noodzaak van voortdurende aanpassing aan de 'nieuwe economie' (gericht op diensten, deelconcepten en digitalisering) creëren nieuwe risico's en onzekerheden voor werknemers. * **Internationale ontwikkelingen:** Globalisering, handel en migratie leiden tot grensoverschrijdende sociale vraagstukken en versterken de noodzaak voor internationale samenwerking en afstemming van sociaal beleid. * **Culturele verschuivingen:** Veranderende gezinsstructuren, een toegenomen arbeidsparticipatie van vrouwen en nieuwe maatschappelijke normen beïnvloeden de sociale noden en de vraag naar sociale voorzieningen. * **Vergrijzing:** De vergrijzing van de bevolking in ontwikkelde economieën leidt tot aanzienlijk hogere kosten voor pensioenen, gezondheidszorg en langdurige zorg, wat de houdbaarheid van de huidige sociale zekerheidssystemen onder druk zet. * **Hoge kosten:** De kosten van nieuwe technologieën in de zorg, de oplopende kosten door vergrijzing en andere maatschappelijke behoeften verhogen de druk op de financiering van de verzorgingsstaat. Deze factoren leiden tot meer algemene onzekerheid (economisch, sociaal, politiek), groeiende ongelijkheid en een constante noodzaak tot aanpassing van vaardigheden en beleid. De 'oude risico's' zoals ziekte en ouderdom blijven bestaan, maar worden aangevuld met 'nieuwe' risico's die voortkomen uit de dynamiek van de moderne samenleving. #### 3.1.1 De 'nieuwe verzorgingsstaat' en marktgericht sociaal beleid Als reactie op deze uitdagingen evolueert de verzorgingsstaat naar een meer marktgericht model. De focus verschuift van louter bescherming naar een actievere rol die de markteconomie ondersteunt. Kernaspecten van dit nieuwe model omvatten: * **Jobcreatie:** Actief beleid om werkgelegenheid te bevorderen. * **Actieve arbeidsmarktparticipatie:** Stimuleren van mensen om deel te nemen aan de arbeidsmarkt, onder meer via beleid voor activering (Active Labour Market Policy - ALM). * **Aanpassing aan de 'nieuwe economie':** Beleid dat gericht is op het faciliteren van werknemers en bedrijven in sectoren zoals de dienstverlening, digitalisering, flexibele contracten en platformwerk. * **Ontwikkeling van vaardigheden:** Investeren in levenslang leren en het ontwikkelen van nieuwe competenties om werknemers aanpasbaar te houden aan de veranderende arbeidsmarkt. Dit marktgerichte sociaal beleid wordt gezien als een investering die economische dynamiek combineert met sociale inclusie, in tegenstelling tot een puur beschermend model. #### 3.1.2 Verdelingsvraagstukken en spanningen in de nieuwe verzorgingsstaat De transformatie naar een nieuwe verzorgingsstaat brengt ook complexe verdelingsvraagstukken met zich mee: * **Matthew-effecten:** Het risico bestaat dat de voordelen van sociaal beleid disproportioneel terechtkomen bij hogere inkomensgroepen, wat de ongelijkheid vergroot en het principe van sociale rechtvaardigheid ondermijnt. Mensen met minder vaardigheden of die zich onderaan de sociale ladder bevinden, blijven kwetsbaar voor structurele armoede. * **Selectiviteit versus universaliteit:** Er ontstaat een spanning tussen het efficiënt inzetten van middelen (wat pleit voor selectieve uitkeringen gericht op de meest behoeftigen) en het ideaal van universele sociale verzekering, waarbij iedereen bescherming geniet. Het streven naar efficiëntie kan botsen met het principe van inclusieve bescherming. * **Prikkeleffecten:** Herverdelingsbeleid, zowel via belastingen als sociale zekerheid, kan prikkels creëren die zowel positieve (bijvoorbeeld financieel veiligheidsgevoel) als negatieve effecten (ontmoediging tot werken, hogere ziektekosten) hebben. Beleidsmakers moeten rekening houden met deze 'efficiency-equity trade-off', zoals beschreven door Okun. Lagere belastingtarieven kunnen soms leiden tot hogere opbrengsten door terugverdieneffecten (Laffer-curve). #### 3.1.3 Rol van Europa en de EU in de moderne welvaartsstaat Hoewel landen primair verantwoordelijk zijn voor hun arbeidsmarkt- en sociaal beleid, speelt de EU een aanvullende en stimulerende rol: * **Minimumbescherming en wetgeving:** De EU stelt minimumstandaarden vast voor arbeidswetgeving en beschermt sociale zekerheidsrechten bij mobiliteit binnen Europa. * **Europese financiering:** Het Europees Sociaal Fonds (ESF/ESF+) investeert in mensen en hun vaardigheden, en ondersteunt transities naar een groene en digitale economie. De distributie van deze fondsen probeert, zij het niet perfect, rekening te houden met sociale noden zoals armoede, langdurige werkloosheid en NEET-jongeren. * **Open Methode van Coördinatie (OMC):** Dit instrument stimuleert samenwerking, benchmarking en uitwisseling van best practices tussen lidstaten op gebieden als werkgelegenheid en sociale inclusie, zonder bindende regels op te leggen. * **Europees Semester:** Een jaarlijkse cyclus van economische en sociale beleidsmonitoring en coördinatie, die leidt tot land-specifieke aanbevelingen voor hervormingen. * **Europese prioriteiten en fondsen:** De strategische agenda van de EU en initiatieven zoals Next Generation EU (met de Recovery and Resilience Facility - RRF) en REPowerEU, sturen investeringen en hervormingen in lidstaten, met een sterke focus op groene en digitale transities, maar ook op sociale cohesie, gezondheid en veerkracht. De RRF richt zich sterk op investeringen die bijdragen aan duurzame, digitale en inclusieve groei. * **Europese Pijler van Sociale Rechten:** Deze pijler definieert 20 principes op het gebied van gelijke kansen, eerlijke arbeidsvoorwaarden en sociale bescherming, met concrete doelstellingen voor 2030 op het gebied van werkgelegenheid, training en reductie van armoede en sociale uitsluiting. De EU fungeert als een katalysator voor beleidsaanpassing en stimuleert lidstaten om hun sociale modellen te hervormen en te versterken in het licht van gedeelde uitdagingen. ### 3.2 Armoede in de moderne welvaartsstaat Ondanks de inspanningen van de welvaartsstaat blijft armoede, vooral in relatieve termen, een hardnekkig probleem. #### 3.2.1 Meten van armoede Het meten van armoede gebeurt met verschillende instrumenten: * **Armoedegrenzen:** Kritieke inkomensgrenzen waaronder individuen als 'arm' worden beschouwd. * **Absolute armoede:** Voldoet niet aan een minimuminkomen voor basisbehoeften (bv. Wereldbank 3 per dag. Dit concept is vooral relevant in ontwikkelingslanden. * **Relatieve armoede**: Houdt rekening met de gemiddelde levensstandaard in een specifieke samenleving. In de Europese Unie wordt iemand beschouwd als "at risk of poverty" (AROP) wanneer het inkomen lager is dan 60% van het nationale mediane equivalent inkomen na sociale transfers. De OESO hanteert soms een drempel van 50% van het mediane inkomen. Relatieve armoede benadrukt ongelijkheid binnen een land, zelfs als basisbehoeften zijn vervuld. #### 5.1.2 Europese beleidsindicatoren De Europese Unie gebruikt een reeks indicatoren om armoede en sociale uitsluiting te meten: * **At Risk of Poverty (AROP)**: Het percentage mensen met een inkomen onder 60% van het nationale mediane inkomen. De verschillen tussen EU-landen zijn aanzienlijk, wat de effectiviteit van sociale bescherming en herverdelingsmechanismen weerspiegelt. > **Tip:** AROP is een cruciale indicator voor relatieve armoede en laat zien hoe goed sociale systemen erin slagen om mensen boven een sociaal aanvaardbaar minimum te tillen. * **Materiële en sociale deprivatie**: Deze indicator meet het gebrek aan toegang tot basisgoederen en sociale activiteiten. De **materiële en sociale deprivatiegraad** meet het aandeel mensen dat zich minstens 5 van 13 gedefinieerde basisitems niet kan veroorloven. * **Ernstige materiële en sociale deprivatiegraad**: Dit geldt voor personen die zich 7 van de 13 items niet kunnen veroorloven. * De 13 items zijn onderverdeeld in: * **Huishoudniveau**: Bijvoorbeeld het kunnen betalen van onverwachte uitgaven, het huis adequaat warm houden. * **Individueel niveau**: Bijvoorbeeld het hebben van regelmatige vrijetijdsactiviteiten, een internetverbinding. > **Tip:** Materiële en sociale deprivatie biedt een aanvulling op inkomensstatistieken door ook levensomstandigheden en sociale participatie te meten, wat een breder beeld geeft van armoede en uitsluiting. * **Zeer lage werkintensiteit**: Dit verwijst naar huishoudens waarin volwassenen maximaal 20% van hun gezamenlijke arbeidspotentieel benutten. Een lage werkintensiteit is vaak gecorreleerd met een verhoogd armoederisico, vooral bij eenoudergezinnen. * **At Risk of Poverty or Social Exclusion (AROPE)**: Dit is een samengestelde indicator die drie dimensies combineert: 1. Risico op armoede (AROP). 2. Ernstige materiële en sociale deprivatie. 3. Zeer lage werkintensiteit in huishoudens. Het AROPE-percentage in de EU bedraagt 21,4% (2023), maar vertoont grote nationale verschillen. De indicator laat zien dat sociale uitsluiting multidimensionaal is en beleidsmaatregelen moet houden rekening met de overlap tussen deze risicofactoren. > **Voorbeeld:** Een persoon kan arm zijn (lage AROP), maar niet materieel gedepriveerd en toch risico lopen op sociale uitsluiting door de combinatie van factoren. AROPE geeft dit bredere beeld. #### 5.1.3 Armoede naar leeftijd en socio-economische groep AROPE-cijfers variëren sterk afhankelijk van socio-economische kenmerken: * **Leeftijd**: Kinderen lopen een significant hoger risico op armoede en sociale uitsluiting dan volwassenen en ouderen. * **Onderwijsniveau**: Mensen met een laag opleidingsniveau hebben een veel hoger risico op armoede dan hoogopgeleiden. * **Arbeidsstatus**: Werklozen lopen een extreem hoog risico, terwijl werkenden een veel lager risico hebben. #### 5.1.4 De effectiviteit van armoedemaatstaven Hoewel **headcounts** (het tellen van mensen onder de armoedegrens) populair zijn vanwege hun eenvoud, hebben ze beperkingen. Ze kunnen ertoe leiden dat beleid zich richt op de "minder arme" groepen binnen de armen, omdat die gemakkelijker boven de grens kunnen worden getild. Dit kan de aandacht afleiden van de meest kwetsbare groepen. Bovendien kan een stabiele headcount verbergen dat de afstand tot de armoedegrens voor velen groter wordt. Alternatieve maatstaven, zoals de **poverty gap ratio**, meten de diepte van armoede en geven zo een completer beeld. ### 5.2 Sociale zekerheid en armoedereductie Sociale zekerheid speelt een cruciale rol bij armoedebestrijding, maar de effectiviteit ervan varieert sterk tussen landen. #### 5.2.1 Verschillen tussen landen Sinds de jaren negentig zijn de armoedecijfers in veel welvaartsstaten teleurstellend gebleven, ondanks stijgende inkomens en werkgelegenheid. Dit suggereert een mogelijke verzwakking van de sociale zekerheid. Significante verschillen tussen landen wijzen op de impact van specifieke instituties en beleidskeuzes. #### 5.2.2 Tensions in socialezekerheidsstelsels Socialezekerheidsstelsels worden geconfronteerd met verschillende spanningen die hun effectiviteit op armoedebestrijding beïnvloeden: * **Horizontale versus verticale solidariteit**: * **Horizontale solidariteit**: Is gebaseerd op een verzekeringslogica, waarbij risico's (zoals ziekte, werkloosheid, ouderdom) collectief worden gespreid. Systemen die sterk gericht zijn op het beschermen van levensstandaarden (zoals via uitkeringen bij ziekte of werkloosheid) kunnen minder aandacht hebben voor **verticale solidariteit**, wat de herverdeling van inkomen van rijk naar arm betreft. Verticale herverdeling wordt dan vaak de taak van belastingheffing en sociale bijstand. * Systemen die **minimuminkomensbescherming** vooropstellen, bieden minder bescherming voor hogere inkomensgroepen, waardoor die bescherming vaker aan private verzekeraars wordt overgelaten. * **Nieuwe doelstellingen: social risk prevention**: Naast compensatie is er een derde doelstelling bijgekomen: het **voorkomen van sociale risico's**, vooral door middel van arbeidsmarktintegratie. Dit leidt tot een spanning tussen: * **Decommodificatie**: Sociale rechten die mensen beschermen tegen afhankelijkheid van de markt (bv. een ruime werkloosheidsuitkering die onafhankelijkheid van de markt garandeert). * **Recommodificatie**: Sociale rechten worden aangepast om arbeidsparticipatie te stimuleren, waardoor mensen juist weer meer afhankelijk worden van de markt (bv. strengere voorwaarden voor werkloosheidsuitkeringen die aanzetten tot snelle hervatting van werk). #### 5.2.3 Effectiviteit van horizontale herverdeling De effectiviteit van horizontale herverdeling bij armoedebestrijding hangt af van de verbinding tussen risico's en behoeften: * Wanneer lage-inkomensgroepen hogere risico's lopen op ziekte en werkloosheid dan hogere inkomensgroepen, zorgt horizontale solidariteit (via sociale verzekeringen) impliciet ook voor verticale herverdeling van rijk naar arm. * Echter, bij **nieuwe sociale risico's**, zoals het opnemen van ouderschapsverlof of deeltijds werken, zien we dat deze vaker voorkomen bij tweeverdienershuishoudens. Dit kan de armoedeverlagende capaciteit van sociale zekerheid verminderen, omdat deze regelingen dan minder gericht zijn op de meest kwetsbare groepen. #### 5.2.4 Belang van werkintensiteit en arbeidsparticipatie * Huishoudens met **zeer lage werkintensiteit** hebben een significant hoger armoederisico. Dit onderstreept het belang van arbeidsparticipatie voor sociale bescherming. * Zelfs voor **werkende personen** blijft het risico op armoede bestaan ("in-work at-risk-of-poverty rate"). Dit duidt op structurele problemen zoals lage lonen, onzekere contracten en beperkte sociale vangnetten, wat de noodzaak van adequate lonen en bescherming benadrukt. > **Tip:** De correlatie tussen werk en inkomen is belangrijk, maar niet waterdicht. Beleid moet zowel gericht zijn op het creëren van "betere jobs" (met fatsoenlijke lonen en arbeidsvoorwaarden) als op het versterken van sociale vangnetten voor diegenen die (nog) niet kunnen werken. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Welvaartsstaat | Een maatschappelijk systeem waarin de overheid een centrale rol speelt in het waarborgen van de sociale en economische zekerheid van haar burgers, door middel van voorzieningen zoals uitkeringen, pensioenen en gezondheidszorg. | | Sociale zekerheid | Een stelsel van regelingen en voorzieningen die burgers beschermen tegen diverse sociale risico's, zoals werkloosheid, ziekte, ouderdom en arbeidsongeschiktheid, om een basisniveau van welzijn en inkomenszekerheid te garanderen. | | Efficiëntie | Een economisch principe dat verwijst naar het optimaal benutten van schaarse middelen om zo veel mogelijk welvaart te creëren, wat in de context van de verzorgingsstaat kan betekenen dat de overheid ingrijpt waar de markt faalt. | | Sociale rechtvaardigheid | Het principe dat streeft naar eerlijke verdeling van kansen, middelen en welzijn binnen een samenleving, waarbij de overheid zich richt op het verminderen van ongelijkheid, armoedebestrijding en het waarborgen van gelijke toegang tot basisvoorzieningen. | | Marktfalen | Situaties waarin de vrije markt niet leidt tot een efficiënte allocatie van middelen of maatschappelijk wenselijke uitkomsten, bijvoorbeeld door externe effecten, asymmetrische informatie of het ontbreken van publieke goederen, wat overheidsinterventie rechtvaardigt. | | Externe effecten (Externaliteiten) | Gevolgen van economische activiteiten (consumptie of productie) die buiten de directe markttransactie vallen en invloed hebben op derden, zoals milieuvervuiling (negatief) of kennisverspreiding (positief). | | Publieke goederen | Goederen die niet-uitsluitbaar en niet-rivaliserend zijn, wat betekent dat iedereen ervan kan profiteren zonder ervoor te hoeven betalen en dat het gebruik ervan door één persoon het gebruik door een ander niet hindert; deze worden vaak door de overheid geleverd. | | Free rider-probleem | Het fenomeen waarbij individuen profiteren van een publiek goed of een collectieve dienst zonder eraan bij te dragen, wat de financiering en levering ervan ondermijnt. | | Trade-off | Een situatie waarin het nemen van een bepaalde beslissing leidt tot een nadeel op een ander gebied; bijvoorbeeld de afweging tussen efficiëntie en rechtvaardigheid in sociaal beleid. | | Herverdeling | Het proces waarbij inkomen of vermogen wordt overgedragen van de ene groep in de samenleving naar de andere, meestal via belastingen en sociale uitkeringen, om ongelijkheid te verminderen en sociale rechtvaardigheid te bevorderen. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maatstaf voor inkomensongelijkheid binnen een land of regio, waarbij een waarde van 0 perfecte gelijkheid aangeeft en een waarde van 1 perfecte ongelijkheid. | | Armoede | De toestand waarin een individu of huishouden niet beschikt over voldoende middelen om aan de basisbehoeften te voldoen of om deel te nemen aan de samenleving, gemeten op absolute (minimum levensstandaard) of relatieve (vergeleken met het gemiddelde in de samenleving) basis. | | Materiële en sociale deprivatie | Een indicator van armoede die kijkt naar het onvermogen om essentiële goederen en diensten te verkrijgen of deel te nemen aan maatschappelijke activiteiten die als wenselijk of noodzakelijk worden beschouwd voor een adequate levenskwaliteit. | | Werkintensiteit | Een maatstaf die aangeeft in welke mate werkende leeftijd leden van een huishouden gedurende het jaar werken in verhouding tot hun totale potentiële arbeidstijd, relevant voor het armoederisico. | | AROPE (At Risk of Poverty or Social Exclusion) | Een samengestelde indicator van de Europese Unie die het risico op armoede, ernstige materiële en sociale deprivatie, en leven in huishoudens met een zeer lage werkintensiteit combineert om sociale uitsluiting te meten. | | Sociale investering | Een benadering van sociaal beleid die zich richt op het voorkomen van sociale risico's en het bevorderen van menselijk kapitaal door middel van investeringen in onderwijs, gezondheidszorg, kinderopvang en arbeidsmarktbeleid, in plaats van enkel achteraf te compenseren. | | Horizontale solidariteit | Solidariteit tussen groepen met vergelijkbare risico's, zoals werkenden die bijdragen aan een uitkering voor werklozen of gezonden die bijdragen voor zieken, vaak gebaseerd op een verzekeringsprincipe. | | Verticale solidariteit | Solidariteit tussen groepen met verschillende inkomensniveaus, waarbij hogere inkomensgroepen bijdragen aan de financiering van voorzieningen voor lagere inkomensgroepen, primair gericht op herverdeling. | | Decommodificatie | De mate waarin burgers hun levensstandaard en zekerheid kunnen handhaven onafhankelijk van hun positie op de markt, bijvoorbeeld door middel van sociale rechten en uitkeringen die beschermen tegen marktwerking. | | Recommodificatie | Het proces waarbij sociale rechten en voorzieningen worden aangepast om de arbeidsparticipatie te bevorderen, waardoor burgers juist afhankelijker worden van de markt. | | Open Methode van Coördinatie (OMC) | Een beleidsinstrument van de EU dat lidstaten stimuleert om samen te werken, best practices uit te wisselen en gezamenlijke doelstellingen na te streven op gebieden die onder nationale bevoegdheid vallen, zonder bindende regels op te leggen. | | Europees Semester | Een jaarlijkse cyclus binnen de EU waarin lidstaten hun economisch en sociaal beleid monitoren en afstemmen op basis van Europese richtsnoeren en land-specifieke aanbevelingen, met als doel groei, werkgelegenheid en sociale inclusie te versterken. | | Recovery and Resilience Facility (RRF) | Een centraal financieel instrument van Next Generation EU dat lidstaten ondersteunt bij het herstel na de COVID-19-crisis door middel van leningen en subsidies, gericht op investeringen in de groene en digitale transitie, en structurele hervormingen. | | Europese Pijler van Sociale Rechten | Een EU-instrument dat 20 principes omvat op het gebied van gelijke kansen, billijke arbeidsvoorwaarden en sociale bescherming, bedoeld om sociale rechtvaardigheid en gelijkheid in de EU te versterken. |

# Regels voor interesten en kapitaalaflossingen van leningen Dit onderwerp behandelt de fiscale voordelen met betrekking tot uitgaven voor de verwerving of het behoud van de eigen woning, inclusief de bevoegdheid van gewesten en de federale overheid [1](#page=1). ### 1.1 Algemeen en overzichtsschema's Sinds aanslagjaar 2015 zijn de gewesten exclusief bevoegd om fiscale voordelen met betrekking tot uitgaven voor de verwerving of het behoud van de eigen woning te verlenen. Voor onroerende goederen die niet de eigen woning zijn, blijft de federale overheid bevoegd. Het begrip 'uitgaven' omvat zowel leningsuitgaven (intresten, kapitaalaflossingen, schuldsaldoverzekeringspremies) als eventuele betaalde erfpacht- en opstalvergoedingen [1](#page=1). De beoordeling of een kapitaalaflossing/intrest/schuldsaldopremie betrekking heeft op de eigen woning, dient te gebeuren op de datum van betaling van die uitgave. Indien de uitgave op dat moment betrekking heeft op de eigen woning, worden de fiscale voordelen bepaald door het bevoegde gewest (waar de belastingplichtige op 1 januari van het aanslagjaar zijn fiscale woonplaats heeft). Betreft het onroerende goederen die niet de eigen woning zijn, dan kent de federale overheid de fiscale voordelen toe. Omdat de hoedanigheid van 'eigen woning' dagelijks kan veranderen, kunnen de toegekende voordelen gedurende de looptijd van een lening wijzigen van gewestelijk naar federaal en vice versa. Dit onderscheid geldt voor leningen en verzekeringen afgesloten vanaf 2014, alsook voor eerder aangegane [1](#page=1). Het onderscheid tussen eigen en niet-eigen woning is cruciaal, niet alleen voor de belastbaarheid van het onroerend inkomen, maar ook voor de bevoegdheid van de overheid inzake fiscale voordelen. Door de grote gewestelijke verschillen is er voor aanslagjaar 2025 een aparte aangifte per gewest. De aangifte die ingevuld dient te worden, is die van het gewest waar de belastingplichtige op 1 januari van het aanslagjaar zijn fiscale woonplaats heeft [2](#page=2). Vak IX van de aangifte is opgedeeld in twee luiken: Luik I voor gewestelijke voordelen en Luik II voor federale voordelen [2](#page=2). * **Luik I: Gewestelijke voordelen** – uitgaven met betrekking tot de eigen woning [2](#page=2). * **Luik II: Federale voordelen** – uitgaven die niet slaan op de eigen woning [2](#page=2). De interesten van een groene lening afgesloten tussen 01-01-2009 en 31-12-2011 leveren een federaal voordeel op en kunnen vermeld worden in Luik II.A (code 1143-21) [2](#page=2). Volgens het Antwerpse Hof van Beroep mogen belastingplichtigen die voor hun woning hypothecair hebben geleend en enkel de interesten, maar niet de kapitaalaflossingen, vermeldden, deze vergetelheid rechtzetten via een ambtshalve ontheffing, aangezien het vergeten invullen van kapitaalaflossingen als een materiële vergissing wordt beschouwd [2](#page=2). #### 1.1.1 Kapitaalaflossingen met betrekking tot een andere dan de eigen woning Kapitaalaflossingen die op het tijdstip van betaling betrekking hebben op een andere dan de eigen woning, kunnen leiden tot federale voordelen, onder specifieke voorwaarden [3](#page=3): * **Type lening:** Alleenstaande hypothecaire lening met een looptijd van minstens 10 jaar, voor verwerving/behoud als volle (mede)eigenaar van een woning gelegen in de EER [3](#page=3). * **Lening afgesloten tussen 01-01-1993 en 31-12-2004:** * Indien de enige woning op datum van afsluiten lening en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld zijn op 31-12-leningsjaar: federaal belastbaar langetermijnsparen (aan 30%) [3](#page=3). * Indien niet aan de voorwaarden is voldaan: geen fiscaal voordeel mogelijk [3](#page=3). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2005 en 31-12-2013:** * Indien de enige woning op datum van afsluiten lening en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld zijn op 31-12-leningsjaar: federaal belastbaar woonbonus (marginaal tarief, minimum 30%) met optie voor federaal belastbaar langetermijnsparen (mits voorwaarden vervuld), of federaal belastbaar bouwsparen (marginaal tarief, minimum 30%) [3](#page=3). * Indien de woning vóór 01-01-2016 niet-eigen woning werd en vorig aanslagjaar federale belastbare woonbonus werd gevraagd: geen federale voordelen mogelijk [3](#page=3). * Indien de woning vóór 01-01-2016 niet-eigen woning werd en vorig aanslagjaar federale belastbare bouwsparen werd gevraagd: geen federale voordelen mogelijk [3](#page=3). * **Lening afgesloten vanaf 01-01-2014 maar voor 2024:** * Indien de enige woning op datum afsluiten lening en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld zijn op 31-12-leningsjaar: federaal belastbaar langetermijnsparen (aan 30%) [3](#page=3). * Indien niet aan de voorwaarden is voldaan: geen fiscaal voordeel mogelijk [3](#page=3). **Woonbonusvoorwaarden** [3](#page=3): * Zelf betrekkingsverplichting op 31-12-leningsjaar (uitzonderingen mogelijk) [3](#page=3). * Enige woning op 31-12-leningsjaar (geen volle (mede)eigenaar, vruchtgebruiker, erfpachter, opstalhouder, bezitter of blote eigenaar van een andere woning, met uitzonderingen) [3](#page=3). #### 1.1.2 Interesten met betrekking tot een andere dan de eigen woning Interesten die op het tijdstip van betaling betrekking hebben op een andere dan de eigen woning, kunnen leiden tot federale voordelen, onder specifieke voorwaarden [4](#page=4). * **Type lening:** Alleenstaande hypothecaire lening, looptijd minstens 10 jaar, voor verwerving/behoud als volle (mede)eigenaar van een woning gelegen in de EER [4](#page=4). * **Lening afgesloten vóór 01-05-1986:** * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt: federale gewone interesaftrek (marginaal tarief) [4](#page=4). * Indien niet: geen aftrek mogelijk [4](#page=4). * **Lening afgesloten tussen 01-05-1986 en 31-12-2004:** * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld op 31-12-leningsjaar: federale belastbare woonbonus (marginaal tarief, minimum 30%) met optie voor federale gewone interestaftrek [4](#page=4). * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt en voorwaarden bijkomende interesaftrek vervuld: federale belastbare voor bijkomende interesten (marginaal tarief) [4](#page=4). * Indien niet aan de voorwaarden voldaan: geen aftrek mogelijk [4](#page=4). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2005 en 31-12-2013:** * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld op 31-12-leningsjaar: federale belastbare woonbonus (marginaal tarief, minimum 30%) [4](#page=4). * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt en voorwaarden bijkomende interesaftrek vervuld: federale belastbare voor bijkomende interesten [4](#page=4). * Indien vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare woonbonus gevraagd: federale gewone interestaftrek [4](#page=4). * Indien vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare bijkomende interesten gevraagd: federale gewone interestaftrek [4](#page=4). * Indien niet aan de voorwaarden voldaan: geen aftrek mogelijk [4](#page=4). * **Lening afgesloten vanaf 01-01-2014:** * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt: federale gewone interestaftrek (marginaal tarief) [4](#page=4). * Indien niet: geen aftrek mogelijk [4](#page=4). **Voorwaarden bijkomende interesaftrek:** O.a. enige woning op 31-12-belastbare tijdperk [1](#page=1) [4](#page=4). **Woonbonusvoorwaarden:** Zelf betrekkingsverplichting + enige woning op 31-12-leningsjaar [2](#page=2) [4](#page=4). ### 1.2 Vlaams regime: uitgaven m.b.t. de eigen woning (Vlaams) Het Vlaams geïntegreerde woonbonus wordt afgeschaft voor leningen afgesloten vanaf 01-01-2020 en voor verzekeringen die deze leningen waarborgen. Alleen hypothecaire leningen die uiterlijk op 31 december 2019 werden aangegaan, komen nog in aanmerking voor de Vlaamse geïntegreerde woonbonus, alsook de bijhorende verzekeringspremies [5](#page=5). * Voor 'nieuwe' hypothecaire kredieten geldt de datum van de notariële akte; voor een wederopname geldt de datum van aanvaarding van het kredietaanbod [5](#page=5). * Een verlenging van de looptijd van een krediet na 2019 is niet tegenstelbaar aan de Vlaamse belastingadministratie, tenzij de verlenging gebeurde vóór 31-12-2019. De fiscale voordelen zijn dan beperkt tot de looptijd zoals die gold op 31 december 2019 [5](#page=5). * **Uitzondering 1:** Automatische aanpassingen van de looptijd bij accordeonleningen [5](#page=5). * **Uitzondering 2:** Looptijdverlenging door betalingsuitstel in het kader van de coronacrisis (max. 6 of 9 maanden) [5](#page=5). * Het Vlaams gewest kent geen belastingvermindering meer toe voor erfpacht-, opstalvergoedingen en gelijkaardige vergoedingen m.b.t. contracten afgesloten vanaf 01-01-2020 die betrekking hebben op de eigen woning [6](#page=6). * Een herfinanciering vanaf 01-01-2020 blijft mogelijk zonder fiscaal voordeel voor de looptijdverlenging. Een herfinanciering van een lening aangegaan vóór 01-01-2020 wordt in principe beschouwd als een voortzetting van de oorspronkelijke lening, met behoud van de oorspronkelijke startdatum. Het fiscaal voordeel blijft dan wel beperkt tot het nog openstaande saldo en de resterende looptijd zoals bepaald op 31-12-2019 [6](#page=6). * Bijkomend geleende bedragen bij een herfinanciering vanaf 01-01-2020 worden beschouwd als een nieuwe lening en komen niet meer in aanmerking voor de woonbonus [6](#page=6). * Een wederopname wordt steeds beschouwd als een nieuwe lening en komt voor een wederopname vanaf 01-01-2020 niet meer in aanmerking voor Vlaamse vermindering [6](#page=6). * De Vlaamse fictie 'pandwissel' of 'hypotheekoverdracht' blijft overeind, ook bij pandwissel na 2020 [6](#page=6). #### 1.2.1 Kapitaalaflossingen die op tijdstip betaling betrekking hebben op de eigen woning (Vlaams) Kapitaalaflossingen die op het tijdstip van betaling betrekking hebben op de eigen woning, leiden tot gewestelijke Vlaamse voordelen, onder de volgende voorwaarden [7](#page=7): * **Type lening:** Alleenstaande hypothecaire lening met een looptijd van minstens 10 jaar, voor verwerving/behoud als volle (mede)eigenaar van een woning gelegen in de EER [7](#page=7). * **Lening afgesloten tussen 01-01-1989 en 31-12-1992:** * Indien enige woning op datum afsluiten lening: Vlaamse geïntegreerde woonbonus (aan 40%), met een basiskorf van 1.520 EUR en mogelijke toeslagen (enige woning, 3 kinderen ten laste) [7](#page=7). * **Lening afgesloten tussen 01-01-1993 en 31-12-2004:** * Indien enige woning op datum afsluiten lening en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld op 31-12-leningsjaar: Vlaamse belastbare woonbonus (marginaal tarief, minimum 30%) [7](#page=7). * Indien enige woning op 31-12-leningsjaar: gewestelijke belastbare langetermijnsparen (aan 30%) [7](#page=7). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2005 en 31-12-2014:** * Indien enige woning op 31-12-leningsjaar: Vlaamse geïntegreerde woonbonus (aan 40%), met een basiskorf van 1.520 EUR en mogelijke toeslagen (enige woning, 3 kinderen ten laste) [7](#page=7). * Indien woning op 31-12-leningsjaar niet de enige woning is: Vlaamse belastbare bouwsparen (marginaal tarief, minimum 30%) [7](#page=7). * **Lening afgesloten in 2015:** * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is: Vlaamse belastbare langetermijnsparen (aan 30%), met een basiskorf van 2.280 EUR (tienjarige toeslagperiode voorbij) [7](#page=7). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2016 en 31-12-2019:** * Indien enige woning op datum afsluiten lening en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld op 31-12-leningsjaar: Vlaamse geïntegreerde woonbonus (aan 40%) [7](#page=7). **Woonbonusvoorwaarden:** Zelf betrekkingsverplichting + enige woning op 31-12-leningsjaar [1](#page=1) [7](#page=7). **Enige woning:** Geen volle (mede)eigenaar, vruchtgebruiker, erfpachter, opstalhouder, bezitter of blote eigenaar van een andere woning [2](#page=2) [7](#page=7). #### 1.2.2 Interesten die op tijdstip betaling betrekking hebben op de eigen woning (Vlaams) Interesten die op het tijdstip van betaling betrekking hebben op de eigen woning, leiden tot gewestelijke Vlaamse voordelen [8](#page=8): * **Type lening:** Alleenstaande hypothecaire lening, looptijd minstens 10 jaar, voor verwerving/behoud als volle (mede)eigenaar van een woning gelegen in de EER [8](#page=8). * **Lening afgesloten vóór 01-05-1986:** * Indien het onroerend inkomen in de belastbare basis valt: geen aftrek mogelijk [8](#page=8). * **Lening afgesloten tussen 01-05-1986 en 31-12-2004:** * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld: Vlaamse belastbare woonbonus (marginaal tarief, minimum 30%) [8](#page=8). * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is en voorwaarden bijkomende interesaftrek vervuld: Vlaamse belastbare voor bijkomende interesten (marginaal tarief, minimum 30%) [8](#page=8). * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is: Vlaamse belastbare gewone interesten (marginaal tarief, minimum 30%) [8](#page=8). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2005 en 31-12-2014:** * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is: Vlaamse geïntegreerde woonbonus (aan 40%) [8](#page=8). * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is: Vlaamse belastbare voor gewone interesten (marginaal tarief, minimum 30%) [8](#page=8). * **Lening afgesloten in 2015:** * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is: Vlaamse belastbare gewone interesten (aan 40%) [8](#page=8). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2016 en 31-12-2019:** * Indien woning op 31-12-leningsjaar enige woning is en cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld: Vlaamse geïntegreerde woonbonus (aan 40%) [8](#page=8). **Voorwaarden bijkomende interesaftrek:** O.a. enige woning op 31-12-belastbare tijdperk [1](#page=1) [8](#page=8). **Woonbonusvoorwaarden:** Zelf betrekkingsverplichting + enige woning op 31-12-leningsjaar [2](#page=2) [8](#page=8). **Enige woning:** Geen volle (mede)eigenaar, vruchtgebruiker, erfpachter, opstalhouder, bezitter of blote eigenaar van een andere woning [3](#page=3) [8](#page=8). ### 1.3 Vlaamse geïntegreerde woonbonus De Vlaamse geïntegreerde woonbonus wordt toegekend voor kapitaalaflossingen en interesten van een lening aangegaan tussen 01-01-2016 en 31-12-2019, onder bepaalde voorwaarden [9](#page=9). #### 1.3.1 Voorwaarden Vlaamse geïntegreerde woonbonus voor interesten en kapitaalaflossingen * **Algemene voorwaarde:** Kapitaalaflossingen en interesten die tijdens het belastbaar tijdperk werkelijk zijn betaald voor de woning van de belastingplichtige die op het ogenblik van de betaling zijn eigen woning is [9](#page=9). * **Voorwaarden lening:** * Hypothecaire leningsovereenkomst [9](#page=9). * Aangegaan vanaf 01-01-2016 en uiterlijk op 31-12-2019 [9](#page=9). * Looptijd van ten minste 10 jaar [9](#page=9). * Aangegaan door de belastingplichtige [9](#page=9). * Bij een instelling gevestigd in de Europese Economische Ruimte (EER) [9](#page=9). * Specifiek doel: verwerven of behouden van een woning in een lidstaat van de EER [9](#page=9). Voor hypothecaire leningen (en gekoppelde levensverzekeringen) gesloten tot 31-12-2020 wordt het Verenigd Koninkrijk nog gelijkgesteld met een lidstaat van de EER [9](#page=9). De Vlaamse geïntegreerde woonbonus wordt niet meer toegekend voor nieuwe hypothecaire leningen aangegaan vanaf 01-01-2020 [9](#page=9). **Onder 'verwerven of behouden van een woning' wordt verstaan:** 1. Een onroerend goed aankopen [10](#page=10). 2. Een onroerend goed bouwen [10](#page=10). 3. Een onroerend goed volledig of gedeeltelijk vernieuwen [10](#page=10). 4. De erfbelasting, successierecht, schenkbelasting of registratierecht op schenkingen van onroerende goederen betalen [10](#page=10). De uitgaven moeten betrekking hebben op een hypothecaire leningsovereenkomst, d.w.z. een lening waarvoor daadwerkelijk een hypothecaire inschrijving is genomen. Indien de lening slechts gedeeltelijk gewaarborgd is door een hypothecaire inschrijving, komen enkel de pro rata kapitaalaflossingen en interesten in aanmerking voor de geïntegreerde woonbonus [10](#page=10). Het 'enige' woning criterium is niet vereist voor de toegang tot de Vlaamse geïntegreerde woonbonus, maar wel voor de toekenning van 'toeslagen' [10](#page=10). Bij samen belaste echtgenoten en wettelijk samenwonenden gelden de voorwaarden afzonderlijk [10](#page=10). #### 1.3.2 Administratieve toleranties m.b.t. de Vlaamse geïntegreerde woonbonus * **Tolerantie 1:** Indien maar één echtgenoot/partner eigenaar is van de woning, kan de andere partner toch aanspraak maken op de geïntegreerde woonbonus indien de inkomsten van de woning volgens burgerlijk recht gemeenschappelijk zijn en aan alle overige voorwaarden is voldaan (bv. bij gehuwden onder wettelijk huwelijksstelsel) [10](#page=10). * **Tolerantie 2:** Indien een echtgenoot/wettelijk samenwonende partner vóór het huwelijk/samenwoning een lening aanging voor een woning waarvan hij/zij alleen eigenaar was, kan de andere partner ook aanspraak maken op de geïntegreerde woonbonus indien: * De woning in de huwelijksgemeenschap behoort of in onverdeeldheid aan beide partners toebehoort [11](#page=11). * De kredietovereenkomst werd aangepast zodat de andere partner dezelfde plichten heeft als de oorspronkelijke kredietnemer [11](#page=11). * Alle overige wettelijke voorwaarden zijn vervuld [11](#page=11). #### 1.3.3 Vlaamse geïntegreerde woonbonus voor premies levensverzekeringen Een belastingvermindering wordt verleend voor premies van een individuele levensverzekering die dienen voor de wedersamenstelling of waarborg van een hypothecaire lening die in aanmerking komt voor de Vlaamse geïntegreerde woonbonus [11](#page=11). * De definitief betaalde bijdragen zijn beperkt tot het gedeelte dat dient voor de wedersamenstelling of waarborg van de hypothecaire lening aangegaan tussen 01-01-2016 en 31-12-2019 [11](#page=11). * De aanvullende verzekering moet voldoen aan diverse voorwaarden met betrekking tot leeftijd, looptijd, begunstigden en het niet elders in aanmerking komen voor een fiscaal voordeel [11](#page=11). * Indien de premie zowel op het hypothecaire als het niet-hypothecaire gedeelte slaat, komt slechts een proportioneel deel in aanmerking voor de geïntegreerde woonbonus [12](#page=12). #### 1.3.4 Korf Vlaamse geïntegreerde woonbonus: basis + eventueel toeslagen De bestedingen die in aanmerking komen voor de geïntegreerde woonbonus (intresten, kapitaalaflossingen, levensverzekeringspremie) worden begrensd tot een maximale korf per kredietnemer [12](#page=12). * **Basisbedrag:** 1.520 EUR per kredietnemer [13](#page=13). * **Toeslagen:** * **Toeslag enige woning:** 760 EUR indien de woning op 31-12-leningsjaar de enige woning van de belastingplichtige was en deze blijft behouden als enige woning (met specifieke uitzonderingen voor erfenis, verkochte woningen, etc.) [13](#page=13). * **Toeslag kinderlast:** 80 EUR indien de belastingplichtige drie of meer kinderen ten laste heeft op 1 januari van het jaar volgend op het leningsjaar [13](#page=13). De toeslagen kunnen definitief verloren gaan indien de belastingplichtige na het leningsjaar mede-eigenaar, bezitter, erfpachter, opstalhouder of vruchtgebruiker wordt van een andere woning [13](#page=13). #### 1.3.5 Verdeling kapitaalaflossingen, interesten en premie schuldsaldo * Bij een alleen aangegane lening neemt de belastingplichtige het totale bedrag van de betaalde interesten, kapitaalaflossingen en eigen verzekeringspremie [17](#page=17). * Bij een gezamenlijke lening wordt het deel van de interesten en kapitaalaflossingen bepaald door het eigen aandeel in de woning te vermenigvuldigen met het totaal van de betaalde bedragen. De eigen verzekeringspremie wordt hierbij toegevoegd [17](#page=17). * Samen belaste echtgenoten en wettelijk samenwonenden die beiden recht hebben op de Vlaamse geïntegreerde woonbonus, mogen de totale betaalde bedragen en premies vrij onder elkaar verdelen, met inachtneming van de maximale korf per echtgenoot/partner [17](#page=17). #### 1.3.6 Aangifte Vlaamse geïntegreerde woonbonus De aangifte vereist een stapsgewijze berekening van de op te nemen bedragen, rekening houdend met het eigen aandeel, de totale betaalde bedragen, de maximale korf (basisbedrag + toeslagen) en de verdeling tussen echtgenoten/partners. De premies van levensverzekeringen mogen beperkt worden ingevuld om latere belastbaarheid als pensioen te vermijden [18](#page=18) [19](#page=19). #### 1.3.7 Fiscaal voordeel van de opgevulde korf De opgevulde maximale korf levert een gewestelijke belastingvermindering op tegen een vast tarief van 40% [18](#page=18). #### 1.3.8 Formaliteiten De belastingplichtige dient een attest ter beschikking te houden dat aantoont dat aan alle voorwaarden is voldaan [18](#page=18). ### 1.4 Combinatieregels en keuzemogelijkheden #### 1.4.1 Niet combineerbaar met oude Vlaamse belastingverminderingen De Vlaamse geïntegreerde woonbonus is niet combineerbaar met oude Vlaamse belastingverminderingen (woonbonus generatie 1 en 2, langetermijnsparen, bouwsparen, gewone interesten, verrekening OV, bijkomende interesten) voor leningen afgesloten vóór 2016 [30](#page=30). * Bij een lening afgesloten tussen 2016 en 2019, dient de belastingplichtige een keuze te maken: * **Keuze voor Vlaamse geïntegreerde woonbonus:** Definitief, onherroepelijk en bindend. Geen oude Vlaamse voordelen meer mogelijk voor oude schulden [30](#page=30). * **Keuze voor 'oude systeem' (voor leningen van vóór 2016):** Voorlopige keuze voor het lopende belastbaar tijdperk. Mogelijkheid om later alsnog over te stappen naar de Vlaamse geïntegreerde woonbonus, maar dan definitief. De termijn voor toeslagen start vanaf het aangaan van de lening, niet vanaf de overstap [30](#page=30). * Bij een gemeenschappelijke aanslag moeten beide belastingplichtigen dezelfde keuze maken [31](#page=31). * De Vlaamse geïntegreerde woonbonus is wel combineerbaar met federale fiscale voordelen, zoals federaal langetermijnsparen [31](#page=31). #### 1.4.2 Combinatieverbod ook van toepassing bij niet-overlappende leningen op dezelfde woning en bij opeenvolgende eigen woningen Het cumulverbod is ook van toepassing indien er sprake is van niet-overlappende leningen op dezelfde woning, of leningen op verschillende opeenvolgende eigen woningen. De belastingplichtige moet een keuze maken in het jaar dat de leningen overlappen of wanneer de nieuwe lening wordt aangegaan [32](#page=32). #### 1.4.3 Combinatieverbod tussen oude Vlaamse voordelen en Vlaamse geïntegreerde woonbonus, maar wel met federale voordelen (optimalisatiemogelijkheid) Oude Vlaamse voordelen (zoals woonbonus generatie 1) zijn niet te combineren met de Vlaamse geïntegreerde woonbonus. Echter, beide voordelen kunnen in bepaalde situaties gecombineerd worden met federale voordelen zoals federaal langetermijnsparen, wat optimalisatiemogelijkheden biedt [34](#page=34) [35](#page=35). --- # Vlaamse geïntegreerde woonbonus De Vlaamse geïntegreerde woonbonus was een fiscale maatregel die een belastingvermindering bood voor uitgaven met betrekking tot de eigen woning, voornamelijk interesten en kapitaalaflossingen van hypothecaire leningen, evenals premies voor levensverzekeringen die dienden als waarborg of wedersamenstelling voor die leningen. Sinds 1 januari 2020 is de Vlaamse geïntegreerde woonbonus echter afgeschaft voor nieuwe leningen en verzekeringen [5](#page=5). ### 2.1 Afschaffing en overgangsregeling De Vlaamse geïntegreerde woonbonus geldt enkel nog voor hypothecaire leningen die uiterlijk op 31 december 2019 werden aangegaan, evenals voor de bijbehorende verzekeringspremies. Voor nieuwe hypothecaire kredieten is de datum van de notariële akte bepalend, en voor wederopnames geldt de datum van aanvaarding van het kredietaanbod [5](#page=5) [9](#page=9). **Antimisbruikbepaling bij looptijdverlenging:** Een verlenging van de looptijd van een lening, afgesloten vóór 2020, na 31 december 2019, is niet tegenstelbaar aan de Vlaamse belastingadministratie, tenzij de verlenging zelf ook vóór 2020 plaatsvond. Dit betekent dat enkel de resterende looptijd zoals die op 31 december 2019 gold, nog recht geeft op het Vlaamse belastingvoordeel [5](#page=5). **Uitzonderingen op de antimisbruikbepaling:** * **Accordeonleningen:** Automatische looptijd aanpassingen door rentefluctuaties zijn hiervan uitgesloten [5](#page=5). * **Betalingsuitstel door coronacrisis:** Verlengingen van de leningduur als gevolg van een door de overheid erkend betalingsuitstel (charter betalingsuitstel hypothecair krediet) komen uitzonderlijk wel in aanmerking voor Vlaamse voordelen. Dit geldt enkel voor de periode van het toegestane uitstel, met een maximale verlenging [5](#page=5). **Herfinanciering:** Een herfinanciering van een lening die vóór 01-01-2020 werd aangegaan, wordt in principe beschouwd als een voortzetting van de oorspronkelijke lening en kan nog recht geven op het woonbonusvoordeel, beperkt tot het openstaande saldo en de resterende looptijd per 31-12-2019. Elk bijkomend geleend bedrag bovenop het openstaande saldo wordt echter als een nieuwe lening beschouwd en komt niet meer in aanmerking voor de woonbonus [6](#page=6). **Wederopname:** Een wederopname op een bestaande hypothecaire lening wordt beschouwd als een nieuwe lening en komt daardoor niet meer in aanmerking voor de Vlaamse woonbonus indien deze na 01-01-2020 plaatsvindt [6](#page=6). **Vlaamse fictie 'pandwissel' of 'hypotheekoverdracht':** Deze fictie blijft van toepassing, zelfs bij de aankoop of verkoop van een woning na 01-01-2020. Indien een woning die recht gaf op de woonbonus wordt verkocht om een nieuwe 'eigen' woning aan te kopen, kan het fiscale voordeel op het nog uitstaande bedrag behouden blijven. Bijkomende leningen voor de nieuwe woning komen echter niet meer in aanmerking [6](#page=6). ### 2.2 Voorwaarden voor de Vlaamse geïntegreerde woonbonus De Vlaamse geïntegreerde woonbonus is van toepassing op kapitaalaflossingen en interesten van hypothecaire leningen, alsook op premies van individuele levensverzekeringen, indien aan een reeks voorwaarden is voldaan [10](#page=10) [9](#page=9). **Algemene voorwaarden:** * De uitgaven moeten werkelijk betaald zijn tijdens het belastbaar tijdperk [9](#page=9). * De uitgaven moeten betrekking hebben op de eigen woning van de belastingplichtige op het moment van betaling [9](#page=9). **Voorwaarden met betrekking tot de lening:** * Het moet gaan om een hypothecaire leningsovereenkomst [9](#page=9). * De lening moet aangegaan zijn tussen 1 januari 2016 en uiterlijk 31 december 2019 [9](#page=9). * De lening moet een looptijd hebben van ten minste 10 jaar [9](#page=9). * De lening moet aangegaan zijn door de belastingplichtige [9](#page=9). * De kredietverstrekkende instelling moet gevestigd zijn in de Europese Economische Ruimte (EER). Voor leningen gesloten tot 31-12-2020 wordt het Verenigd Koninkrijk nog gelijkgesteld met een EER-lidstaat [9](#page=9). * De lening moet specifiek dienen voor het verwerven of behouden van een woning in een lidstaat van de EER [9](#page=9). * **Verwerven of behouden omvat:** Aankopen, bouwen, volledig of gedeeltelijk vernieuwen (conform BTW-regels voor renovatiediensten), en het betalen van erfbelasting, successierecht, schenkbelasting of registratierecht op onroerende goederen (met uitzondering van nalatigheidsinteresten) [10](#page=10). * De lening moet daadwerkelijk gewaarborgd zijn door een hypothecaire inschrijving. Indien de waarborg slechts gedeeltelijk hypothecair is, komen enkel de uitgaven pro rata voor het hypothecaire deel in aanmerking [10](#page=10). **Voorwaarden met betrekking tot de woning:** * De woning moet op het ogenblik van betaling de **eigen woning** van de belastingplichtige zijn [9](#page=9). * Het criterium 'enige woning' is niet vereist voor het recht op de geïntegreerde woonbonus zelf, maar wel voor de eventuele toeslagen [10](#page=10). **Samen belaste echtgenoten en wettelijk samenwonenden:** De voorwaarden gelden per echtgenoot of partner afzonderlijk. De woning moet voor beiden de 'eigen woning' zijn op het moment van betaling [10](#page=10). **Administratieve toleranties voor echtgenoten/partners:** 1. **Woning eigendom van één echtgenoot/partner:** Indien slechts één echtgenoot/partner eigenaar is, kan de andere aanspraak maken op de woonbonus indien de inkomsten van de woning civielrechtelijk gemeenschappelijk zijn en aan alle andere voorwaarden is voldaan. Dit is het geval bij het wettelijk huwelijksvermogensstelsel [10](#page=10). 2. **Mede-kredietnemer en mede-eigenaar worden:** Indien een echtgenoot/partner vóór het huwelijk of wettelijke samenwoning een hypothecaire lening heeft aangegaan als enige eigenaar, kan de andere partner ook aanspraak maken op de woonbonus indien de woning gemeenschappelijk wordt, de kredietovereenkomst wordt aangepast, en aan alle overige voorwaarden wordt voldaan. De tienjarige termijn voor toeslagen start vanaf het jaar van aangaan van de oorspronkelijke lening [11](#page=11). **Voorwaarden voor premies levensverzekeringen:** * De premies moeten werkelijk betaald zijn voor het vestigen van een rente of kapitaal bij leven of overlijden [12](#page=12). * Deze rente of kapitaal moet dienen voor het wedersamenstellen of waarborgen van een hypothecaire lening die in aanmerking komt voor de geïntegreerde woonbonus [12](#page=12). * De lening moet aangegaan zijn tussen 1 januari 2016 en uiterlijk 31 december 2019 [12](#page=12). * De levensverzekering moet aangegaan zijn in een EER-lidstaat voor een eigen woning in de EER [12](#page=12). * Specifieke voorwaarden voor de verzekering zelf (leeftijd, looptijd, begunstigden, niet cumuleerbaar met artikel 52, 7ºbis WIB 1992) [12](#page=12). * Indien de premie zowel betrekking heeft op het hypothecaire als niet-hypothecaire deel van de lening, komt deze in aanmerking pro rata het hypothecaire deel [12](#page=12). * Premies die dienen ter waarborg of wedersamenstelling van een hypothecaire lening die in aanmerking komt voor de woonbonus, komen in aanmerking ongeacht het moment van aangaan van de verzekering [12](#page=12). ### 2.3 De maximale korf van de Vlaamse geïntegreerde woonbonus De uitgaven die in aanmerking komen, worden begrensd tot een maximale korf. Deze korf bestaat uit een basisbedrag, eventueel aangevuld met toeslagen. De maximale korf wordt per kredietnemer en per belastbaar tijdperk bepaald [12](#page=12) [13](#page=13). **Basisbedrag:** Het basisbedrag bedraagt 1 520,00 euro per kredietnemer [13](#page=13). **Toeslagen:** * **Toeslag enige woning:** 760,00 euro, indien de woning op 31 december van het leningsjaar de enige woning van de belastingplichtige was. Dit houdt in dat de belastingplichtige op die datum geen volle eigenaar, bezitter, vruchtgebruiker, erfpachter of opstalhouder van een andere woning mag zijn [13](#page=13). * Uitzonderingen hierop zijn: mede-eigendom, blote eigendom of vruchtgebruik verworven via erfenis, of een andere woning die op 31-12-leningsjaar te koop stond en uiterlijk op 31-12-jaar lening+1 werd verkocht [13](#page=13). * Het definitief verliezen van deze toeslag gebeurt indien de belastingplichtige na het leningsjaar eigenaar wordt van een andere woning. Het verwerven van blote eigendom na het leningsjaar telt niet mee als een bijkomende woning voor het verlies van toeslagen [13](#page=13) [14](#page=14). * **Toeslag kinderlast:** 80,00 euro extra indien de belastingplichtige drie of meer kinderen ten laste heeft op 1 januari van het jaar na het jaar van aangaan van de lening. Gehandicapte kinderen tellen voor twee [13](#page=13). **Maximale korf berekening:** * Zonder toeslagen: 1 520,00 euro [14](#page=14). * Met toeslag enige woning: 1 520,00 + 760,00 = 2 280,00 euro [14](#page=14). * Met toeslag enige woning en kinderlast: 1 520,00 + 760,00 + 80,00 = 2 360,00 euro [14](#page=14). **Verdeling tussen echtgenoten/partners:** Bij gemeenschappelijk belaste echtgenoten of wettelijk samenwonenden die beiden recht hebben op de woonbonus, mag het totale bedrag van de betaalde uitgaven vrij onder elkaar verdeeld worden, met respect voor de individuele maximale korf per persoon [17](#page=17) [18](#page=18). ### 2.4 Aangifte en Fiscaal voordeel De werkelijk betaalde uitgaven, beperkt tot de maximale korf, leveren een gewestelijke belastingvermindering op tegen het vaste tarief van 40% [18](#page=18). **Stappen voor aangifte:** 1. Bepaal het eigen deel van de betaalde interesten en kapitaalaflossingen, rekening houdend met het aandeel in de woning. Bij echtgenoten/partners met recht op woonbonus, is er een vrije verdeling mogelijk van het totale bedrag [18](#page=18). 2. Tel de (pro rata) betaalde verzekeringspremies bij het resultaat van stap 1 [18](#page=18). 3. Beperk het resultaat van stap 2 tot de maximale korf (1 520,00 EUR, 2 280,00 EUR, of 2 360,00 EUR per persoon, afhankelijk van de toeslagen) [18](#page=18). 4. Bij gehuwden/wettelijk samenwonenden kan het gezamenlijke resultaat vrij verdeeld worden, met respect voor de individuele maximale korf [18](#page=18). 5. Verdeel het bedrag over interesten/kapitaalaflossingen en verzekeringspremies, zonder de werkelijk betaalde bedragen te overschrijden [18](#page=18). **Formaliteiten:** Een attest moet ter beschikking gehouden worden waaruit blijkt dat aan alle voorwaarden is voldaan [18](#page=18). ### 2.5 Combinatiemogelijkheden en Keuzeregeling De Vlaamse geïntegreerde woonbonus is niet combineerbaar met de oudere Vlaamse belastingverminderingen (zoals de gewestelijke woonbonus generatie 1 en 2, langetermijnsparen, bouwsparen, gewone interestaftrek) voor uitgaven met betrekking tot *dezelfde* lening of verzekering [30](#page=30). **Keuzeregeling:** * Indien een lening aangegaan tussen 2016 en 2019 recht geeft op de geïntegreerde woonbonus, kan men geen oude Vlaamse voordelen meer vragen voor die lening of aanverwante leningen afgesloten vóór 2016 [30](#page=30). * Deze keuze is definitief, onherroepelijk en bindend [30](#page=30). * Bij gemeenschappelijke aanslag moeten beide partners dezelfde keuze maken [30](#page=30) [31](#page=31). * Het is mogelijk om voor een lening afgesloten na 2016-2019 de geïntegreerde woonbonus te kiezen en voor een aparte, oudere lening nog de oude Vlaamse voordelen te genieten, maar niet voor dezelfde uitgaven [32](#page=32). **Combinatie met Federale Voordelen:** De Vlaamse geïntegreerde woonbonus is wel combineerbaar met federale voordelen zoals het federaal langetermijnsparen. De korven van de Vlaamse geïntegreerde woonbonus en het federaal langetermijnsparen staan los van elkaar, wat optimalisatiemogelijkheden biedt [28](#page=28) [31](#page=31). **Voorbeelden illustreren complexe situaties:** De tekst bevat talrijke voorbeelden die specifieke scenario's behandelen, zoals: * Situaties met meerdere woningen, verhuur, verkoop, en verhuizingen gedurende het jaar [14](#page=14) [23](#page=23) [25](#page=25) [26](#page=26) [27](#page=27). * Combinatie van gewestelijke en federale voordelen [23](#page=23) [27](#page=27) [28](#page=28). * De toepassing van de keuze tussen oude Vlaamse voordelen en de geïntegreerde woonbonus bij overlappende leningen op dezelfde woning [31](#page=31) [32](#page=32) [33](#page=33) [34](#page=34) [35](#page=35). --- # Federale fiscale voordelen voor uitgaven niet eigen woning Hier is de studiegids samenvatting over "Federale fiscale voordelen voor uitgaven niet eigen woning". ## 3 Federale fiscale voordelen voor uitgaven niet eigen woning Sinds aanslagjaar 2015 is de federale overheid exclusief bevoegd voor fiscale voordelen met betrekking tot onroerende goederen die niet de eigen woning zijn. Dit omvat uitgaven zoals intresten, kapitaalaflossingen en schuldsaldoverzekeringspremies [1](#page=1). ### 3.1 Algemeen principe en bevoegdheid De bevoegdheid voor fiscale voordelen met betrekking tot de "uitgaven" voor de verwerving of het behoud van de eigen woning is exclusief toegekend aan de gewesten, ongeacht het fiscale regime. Voor onroerende goederen die *niet* de eigen woning zijn, blijft de federale overheid bevoegd [1](#page=1). Het begrip "uitgaven" omvat zowel leningsuitgaven (intresten, kapitaalaflossingen, schuldsaldoverzekeringspremies) als betaalde erfpacht- en opstalvergoedingen [1](#page=1). De beoordeling of een uitgave betrekking heeft op de eigen woning of niet, gebeurt op de datum van betaling van die uitgave [1](#page=1). * **Eigen woning:** Fiscale voordelen worden bepaald door het bevoegde gewest waar de belastingplichtige op 1 januari van het aanslagjaar zijn fiscale woonplaats heeft [1](#page=1). * **Niet de eigen woning:** Fiscale voordelen worden toegekend door de federale overheid [1](#page=1). De hoedanigheid van "eigen woning" kan dagelijks veranderen, wat ertoe kan leiden dat de toegekende voordelen van gewestelijk naar federaal en vice versa verschuiven, zelfs binnen hetzelfde belastbaar tijdperk. Dit onderscheid geldt voor leningen en verzekeringen die afgesloten zijn vanaf 2014, alsook voor eerder aangegane contracten [1](#page=1). #### 3.1.1 Voorbeelden van de bevoegdheidsverdeling **VOORBEELD 1** Een belastingplichtige betaalt gedurende 2024 maandelijks kapitaal en intresten voor een woonkrediet. Hij woonde in de woning van 1 januari 2024 tot 12 april 2024. Vanaf 13 april 2024 verhuist hij naar een andere eigendom. * Kapitaalaflossingen en intresten betaald vóór 13 april 2024 hebben betrekking op de eigen woning en leveren gewestelijke fiscale voordelen op [1](#page=1). * Kapitaalaflossingen en intresten betaald na 13 april 2024 resulteren in federale fiscale voordelen [1](#page=1). * Een schuldsaldopremie betaald op 20 februari 2024, toen de woning nog de eigen woning was, geeft recht op gewestelijke fiscale voordelen [1](#page=1). **VOORBEELD 2** Een echtpaar bezit woning A (Brusselse Gewest) en koopt woning B (Vlaamse Gewest) op 25 augustus 2024. Op 20 september 2024 verhuizen ze van woning A naar woning B. Beide woningen hebben nog een lopende lening in 2024. | Periode | Woning A (Brusselse Gewest) | Woning B (Vlaamse Gewest) | | :---------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | 01-01-2024 t.e.m. 24-08-2024 | Eigen woning -> leningsuitgaven leveren gewestelijke voordelen op van het Brusselse Gewest, aangezien hun fiscale woonplaats op 01-01-2025 in het Brusselse Gewest zal zijn. | Niet-eigen woning. Leningsuitgaven betaald tussen 25-08-2024 en 19-09-2024 leveren federale voordelen op, omdat hun fiscale woonplaats op 01-01-2025 in woning A (Brussel) is. | [2](#page=2). | 25-08-2024 t.e.m. 19-09-2024 | | Eigen woning -> leningsuitgaven leveren gewestelijke voordelen op van het Vlaamse Gewest, aangezien hun fiscale woonplaats op 01-01-2025 in het Vlaamse Gewest zal zijn. | [2](#page=2). | 20-09-2024 t.e.m. 31-12-2024 | | Niet-eigen woning. Leningsuitgaven betaald tussen 20-09-2024 en 31-12-2024 leveren federale voordelen op, omdat hun fiscale woonplaats op 01-01-2025 in woning B (Vlaanderen) is. | [2](#page=2). Opmerking: Het begrip "eigen woning" is niet alleen cruciaal voor de belastbaarheid van het onroerend inkomen, maar ook om te bepalen welke overheid bevoegd is voor fiscale voordelen. Voor aanslagjaar 2025 moet de belastingplichtige de aangifte invullen van het gewest waar hij op 01-01-2025 zijn fiscale woonplaats heeft. Het vak IX is opgedeeld in luik I (gewestelijke voordelen) en luik II (federale voordelen) [2](#page=2). ### 3.2 Federale fiscale voordelen voor kapitaalaflossingen van niet-eigen woningen Kapitaalaflossingen die op het moment van betaling betrekking hebben op een ander dan de eigen woning, kunnen recht geven op federale voordelen [3](#page=3). * **Voorwaarden:** * Alleenstaande hypothecaire lening met een looptijd van minstens 10 jaar [3](#page=3). * Voor verwerving/behoud als volle (mede)eigenaar van een woning gelegen in de EER [3](#page=3). * **Afhankelijk van de afsluitingsdatum van de lening:** * **Lening afgesloten tussen 01-01-1993 en 31-12-2004:** * **Enige woning op datum afsluiten lening?** (Belastingplichtige is geen volle (mede)eigenaar van andere woningen) * **Ja:** Cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld? * **Ja:** Federale belastbare langetermijnsparen (aan 30%). Code: 1358/2358 [3](#page=3). * **Neen:** Federale belastbare woonbonus (marginaal tarief, min 30%). Code: 1370/2370 [3](#page=3). * **Neen:** * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare woonbonus gevraagd: Federale belastbare woonbonus [3](#page=3). * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare bouwsparen gevraagd: Federale belastbare bouwsparen (marginaal tarief, min 30%). Code: 1355/2355. Max. 2.450 EUR (periode toeslag is voorbij) [3](#page=3). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2005 en 31-12-2013:** * **Enige woning op datum afsluiten lening?** * **Ja:** Cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld? * **Ja:** Federale belastbare langetermijnsparen (aan 30%). Code: 1358/2358 [3](#page=3). * **Neen:** Federale belastbare woonbonus (marginaal tarief, min 30%). Code: 1370/2370 [3](#page=3). * **Neen:** * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare woonbonus gevraagd: Federale belastbare woonbonus [3](#page=3). * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare bouwsparen gevraagd: Federale belastbare bouwsparen (marginaal tarief, min 30%). Code: 1355/2355. Max. 2.450 EUR [3](#page=3). * **Lening afgesloten vanaf 01-01-2014 maar voor 2024:** * **Enige woning op datum afsluiten lening?** * **Ja:** Cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld? * **Ja:** Federale belastbare langetermijnsparen (aan 30%). Code: 1358/2358 [3](#page=3). * **Neen:** Federale belastbare woonbonus (marginaal tarief, min 30%). Code: 1370/2370 [3](#page=3). * **Neen:** * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare woonbonus gevraagd: Federale belastbare woonbonus [3](#page=3). * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare bouwsparen gevraagd: Federale belastbare bouwsparen (marginaal tarief, min 30%). Code: 1355/2355. Max. 2.450 EUR [3](#page=3). #### 3.2.1 Woonbonusvoorwaarden De woonbonusvoorwaarden omvatten de zelfbetrekkingsverplichting en het zijn van de enige woning op 31 december van het leningsjaar [3](#page=3). * **Zelfbetrekkingsverplichting:** De belastingplichtige moet de woning zelf betrekken op 31 december van het leningsjaar. Uitzonderingen zijn mogelijk bij beroeps- of sociale redenen, wettelijke of contractuele belemmeringen die de bewoning verhinderen (mits betrokken op 31/12/leningsjaar+2), of door de stand van de (ver)bouwwerkzaamheden (mits betrokken op 31/12/leningsjaar+2). Als de woonbonus een periode niet is toegekend en de belemmeringen wegvallen, kan de bonus opnieuw worden toegestaan vanaf het belastbare tijdperk waarin de woning opnieuw wordt betrokken op 31 december [3](#page=3). * **Enige woning op 31-12-leningsjaar:** De belastingplichtige mag geen volle (mede)eigenaar, vruchtgebruiker, erfpachter, opstalhouder, bezitter of blote eigenaar van een andere woning zijn. Uitzonderingen hierop zijn mede-eigendom of blote eigendom verkregen ingevolge erfenis, of wanneer de woning te koop werd aangeboden op 31-12-leningsjaar en verkocht uiterlijk op 31-12-jaar lening+1 [3](#page=3). > **Tip:** Bij de optie voor langetermijnsparen in plaats van de woonbonus, is de woonbonus vanaf het volgende belastbaar tijdperk niet meer mogelijk [3](#page=3). ### 3.3 Federale fiscale voordelen voor interesten van niet-eigen woningen Interesten die op het moment van betaling betrekking hebben op een ander dan de eigen woning, kunnen recht geven op federale voordelen [4](#page=4). * **Voorwaarden:** * Alleenstaande hypothecaire lening met een looptijd van minstens 10 jaar [4](#page=4). * Voor verwerving/behoud als volle (mede)eigenaar van een woning gelegen in de EER [4](#page=4). * **Afhankelijk van de afsluitingsdatum van de lening en de belastbare basis:** * **Lening afgesloten vóór 01-05-1986:** * Zit het onroerend inkomen van dit onroerend goed in de belastbare basis van het huidig tijdperk? * **Ja:** Federale gewone interesaftrek (marginaal tarief). Code: 1146/2146 [4](#page=4). * **Neen:** Geen aftrek mogelijk [4](#page=4). * **Lening afgesloten tussen 01-05-1986 en 31-12-2004:** * Zit het onroerend inkomen van de woning in de belastbare basis van het huidig tijdperk? * **Ja:** Voorwaarden bijkomende interesaftrek vervuld [1](#page=1)? * **Ja:** Federale belastbare voor bijkomende interesten (marginaal tarief). Codes: 1138/2138 - 1139/2139. Max. 2.450 EUR (periode toeslag is voorbij) [4](#page=4). * **Neen:** Federale gewone interesaftrek (marginaal tarief). Code: 1146/2146 [4](#page=4). * **Neen:** Geen aftrek mogelijk [4](#page=4). * **Lening afgesloten tussen 01-01-2005 en 31-12-2013:** * Cruciale woonbonusvoorwaarden vervuld op 31-12-leningsjaar [2](#page=2)? * **Ja:** Federale belastbare woonbonus (marginaal tarief, min 30%). Code: 1370/2370. Met optie: Federale gewone interestaftrek [4](#page=4). * **Neen:** * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare woonbonus gevraagd: Federale belastbare woonbonus [4](#page=4). * Vóór 01-01-2016 niet-eigen woning geworden én vorig aanslagjaar federale belastbare bijk.interesten gevraagd: Federale belastbare voor bijkomende interesten (marginaal tarief). Codes: 1138/2138 - 1139/2139. Max. 2.450 EUR [4](#page=4). * **Lening afgesloten vanaf 01-01-2014:** * Zit het onroerend inkomen van die woning in de belastbare basis van huidig tijdperk? * **Ja:** Voorwaarden bijkomende interesaftrek vervuld [1](#page=1)? * **Ja:** Federale belastbare voor bijkomende interesten (marginaal tarief). Codes: 1138/2138 - 1139/2139. Max. 2.450 EUR [4](#page=4). * **Neen:** Federale gewone interesaftrek (marginaal tarief). Code: 1146/2146 [4](#page=4). * **Neen:** Geen aftrek mogelijk [4](#page=4). #### 3.3.1 Bijkomende interesaftrekvoorwaarden [1](#page=1). De voorwaarden voor de bijkomende interesaftrek omvatten onder meer dat de woning de enige woning is op 31 december van het belastbaar tijdperk. Dit betekent dat de belastingplichtige geen andere woning(en) bezit in volle (mede)eigendom, vruchtgebruik, erfpacht, opstal of bezit. Volle mede-eigendom of vruchtgebruik verkregen via erfenis of schenking telt niet mee als tweede woning [4](#page=4). #### 3.3.2 Woonbonusvoorwaarden [2](#page=2). Deze voorwaarden zijn dezelfde als die beschreven onder 3.2.1. Ze omvatten de zelfbetrekkingsverplichting en het zijn van de enige woning op 31 december van het leningsjaar [4](#page=4). > **Tip:** Indien de optie voor de woonbonus wordt gekozen, is de federale gewone interestaftrek niet meer mogelijk als alternatief vanaf het volgende belastbaar tijdperk [4](#page=4). #### 3.3.3 Groene lening De interesten van een groene lening afgesloten tussen 1 januari 2009 en 31 december 2011 leveren een federaal voordeel op, ongeacht of deze betrekking hebben op de eigen woning. Deze kunnen voor aanslagjaar 2025 vermeld worden in rubriek II.A. (code 1143-21) [2](#page=2). #### 3.3.4 Rechtzetting van vergetelheid Belastingplichtigen die voor hun woning hypothecair hebben geleend en enkel de interesten, maar niet de kapitaalaflossingen in hun aangifte hebben vermeld, mogen deze vergetelheid rechtzetten via een ambtshalve ontheffing. Het vergeten invullen van de kapitaalaflossingen wordt beschouwd als een materiële vergissing [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Aanslagjaar | Het belastingjaar waarvoor een belastingaangifte wordt ingediend, bijvoorbeeld aanslagjaar 2025 verwijst naar inkomsten uit het jaar 2024. | | Belastingplichtige | Een natuurlijke persoon of rechtspersoon die wettelijk verplicht is om belastingen te betalen op zijn inkomen, vermogen of andere economische activiteit. | | Belastingvermindering | Een vermindering van de te betalen belastingschuld, die rechtstreeks wordt afgetrokken van het belastbaar bedrag of de verschuldigde belasting. | | Erfpacht | Een zakelijk recht dat de erfpachter de bevoegdheid geeft om een onroerende zaak die aan een ander toebehoort, te gebruiken en te houden alsof hij de eigenaar was, meestal tegen betaling van een jaarlijkse vergoeding. | | Erfpachtvergoeding | De jaarlijkse betaling die de erfpachter verschuldigd is aan de eigenaar van de grond in ruil voor het recht van erfpacht. | | Federaal | Betrekking hebbend op de centrale overheid van een federale staat, in dit geval België, en de wetgeving die door deze overheid wordt uitgevaardigd. | | Fiscale woonplaats | De gemeente waar een belastingplichtige op 1 januari van het aanslagjaar zijn domicilie heeft, wat bepalend is voor de bevoegdheid van de gewestelijke of federale belastingadministratie. | | Geïntegreerde woonbonus | Een fiscale maatregel die bedoeld is om de kosten verbonden aan het verwerven of behouden van een eigen woning te verminderen, door middel van een belastingvermindering op lening- en verzekeringsuitgaven. | | Gewestelijk | Betrekking hebbend op een van de deelgebieden of gewesten van een federale staat, in dit geval België (Vlaams, Waals of Brussels Hoofdstedelijk Gewest), en de wetgeving die door deze gewesten wordt uitgevaardigd. | | Hypothecaire lening | Een lening die wordt aangegaan voor de aankoop, bouw of renovatie van onroerend goed, waarbij het onroerend goed zelf als onderpand dient voor de kredietverstrekker. | | Kadastraal inkomen (KI) | Een forfaitair inkomen dat door de overheid wordt toegekend aan onroerende goederen, dat wordt gebruikt als basis voor de berekening van onroerende voorheffing en andere belastingen. | | Kapitaalaflossing | Het deel van een lening dat wordt terugbetaald, exclusief de rente, waardoor de hoofdsom van de lening geleidelijk wordt afgebouwd. | | Levensverzekering | Een verzekeringscontract waarbij een verzekerde som wordt uitgekeerd aan de begunstigde bij overlijden of invaliditeit van de verzekerde, of bij het bereiken van een bepaalde leeftijd. | | Leningsovereenkomst | Een juridisch bindend document waarin de voorwaarden van een lening worden vastgelegd, inclusief het geleende bedrag, de rentevoet, de looptijd en de aflossingsmodaliteiten. | | Looptijd | De periode waarin een lening moet worden terugbetaald, vanaf de datum van aangaan tot de datum van finale aflossing. | | Niet-eigen woning | Een onroerend goed dat niet de hoofdverblijfplaats van de belastingplichtige is op het moment van betaling van de uitgaven die in aanmerking komen voor fiscale voordelen. | | Onroerend inkomen | Het inkomen dat wordt gegenereerd door een onroerend goed, zoals huurinkomsten, of het inkomen dat wordt toegekend op basis van het kadastraal inkomen. | | Opstal | Een zakelijk recht dat de opstalhouder toestaat om op of onder de grond van een ander gebouwen, werken of beplantingen te hebben. | | Registratierecht | Een belasting die verschuldigd is bij de registratie van bepaalde akten en overeenkomsten, zoals de aankoop van onroerend goed of de schenking van goederen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die de resterende schuld van een lening dekt in geval van overlijden van de leningnemer, waardoor de erfgenamen worden beschermd tegen de schuld. | | Wederopname | Het opnieuw opnemen van reeds afgeloste bedragen van een hypothecaire lening, onder bepaalde voorwaarden en vaak beschouwd als een nieuwe lening met eigen fiscale implicaties. | | Woonbonus | Een fiscale tegemoetkoming die bedoeld is om de kosten verbonden aan de verwerving of het behoud van een eigen woning te verminderen, door middel van een belastingvermindering op lening- en verzekeringsuitgaven. |