| Term | Definition | |------|------------| | Scholastieke tradities | Verwijst naar de intellectuele en filosofische benaderingen die dominant waren in middeleeuwse onderwijsinstellingen, gekenmerkt door systematische studie, commentaar op bestaande teksten en logische argumentatie. | | Princeps | Een Latijnse term die letterlijk 'eerste burger' betekent en in het Romeinse Keizerrijk werd gebruikt om de keizer aan te duiden, waarmee zijn positie als primus inter pares (de eerste onder gelijken) werd benadrukt. | | Hellenistische tradities | Culturele en intellectuele stromingen die voortkwamen uit de Griekse cultuur na de veroveringen van Alexander de Grote, kenmerkend voor een periode van culturele uitwisseling en verspreiding van Griekse ideeën over een groot gebied. | | Alchemie | Een vroege proto-wetenschappelijke discipline die zich bezighield met het transformeren van metalen, het creëren van een levenselixer en het ontrafelen van de geheimen van de natuur, vaak met mystieke en filosofische onderbouwingen. | | Staatsreligie | Een religie die door de staat wordt erkend, gesteund en gepromoot, vaak met een centrale rol in het maatschappelijke en politieke leven, en die bijdraagt aan de eenheid en identiteit van het rijk. | | Retorica | De kunst van het welsprekend spreken en overtuigen, een cruciaal onderdeel van de klassieke opleiding die gericht was op het ontwikkelen van effectieve communicatievaardigheden voor openbare functies. | | Trivium | Het eerste deel van de zeven vrije kunsten in de middeleeuwse educatie, bestaande uit grammatica, retorica en dialectiek (logica), dat de basis vormde voor intellectuele ontwikkeling. | | Artes liberales | De vrije kunsten, een reeks academische disciplines die als essentieel werden beschouwd voor een vrije burger, inclusief het trivium (grammatica, retorica, logica) en het quadrivium (rekenkunde, meetkunde, muziek, astronomie). | | Dialectiek | In de filosofie, met name bij Aristoteles, de kunst van het redeneren en het voeren van een debat door middel van vraag en antwoord, met als doel tot nieuwe inzichten te komen of tegenstrijdigheden bloot te leggen. | | Neoplatonisme | Een laatantieke filosofische stroming, gebaseerd op de ideeën van Plato, maar met belangrijke eigen toevoegingen, met name door Plotinus. Het legde de nadruk op een hiërarchische structuur van de werkelijkheid, uitgaande van 'het Ene', en het mystieke pad naar eenheid met het goddelijke. | | Theürgie | Een praktijk binnen het neoplatonisme en andere mystieke tradities, waarbij rituele handelingen werden uitgevoerd met als doel contact te leggen met de hogere, goddelijke werelden, vaak met behulp van symbolische objecten of gebeden. | | Hermetisch corpus | Een verzameling Griekstalige teksten uit de late oudheid, toegeschreven aan de mythische figuur Hermes Trismegistus, die esoterische en religieuze ideeën bevatten, met een focus op kosmologie, theologie en alchemie. | | Mysterieculten | Religieuze stromingen in de oudheid die geheime rituelen en initiaties kenden, met als doel spirituele transformatie en verlossing voor de ingewijden, vaak met een focus op een specifieke godheid of een mythologisch verhaal. | | Kerkvaders | Invloedrijke christelijke theologen en schrijvers uit de vroege kerk (ongeveer van de 2e tot de 8e eeuw), die de doctrine en de theologie van het christendom hebben helpen vormgeven en systematiseren. | | Ascetisme | Een levenswijze gekenmerkt door strenge zelfdiscipline, onthouding van wereldse genoegens en materiële bezittingen, gericht op spirituele zuivering en verlichting. | | Negatieve theologie (apofatische theologie) | Een benadering van godsbeschouwing die zich concentreert op wat God *niet* is, in plaats van wat hij *wel* is, omdat de menselijke rede beperkt is om het goddelijke direct te bevatten. | | Canon | Een verzameling teksten of werken die als gezaghebbend, authentiek en representatief voor een bepaalde traditie worden beschouwd, bijvoorbeeld binnen religieuze of literaire contexten. | | Heterodox | Afwijkend van de gangbare leer of doctrines, met name binnen een religieuze context, en daarom als onjuist of afvallig beschouwd. | | Monisme | Een metafysische positie die stelt dat de werkelijkheid uiteindelijk uit één enkel principe of substantie bestaat. | | Dualisme | Een metafysische positie die stelt dat de werkelijkheid is opgebouwd uit twee fundamenteel verschillende en onafhankelijke principes, zoals geest en materie. | | Boeddhisme | Een religieuze en filosofische traditie die is ontstaan in India met de leer van Siddhartha Gautama (de Boeddha), gericht op het beëindigen van lijden door middel van inzicht, ethisch gedrag en meditatieve oefening. | | Vedische tradities | De verzamelde religieuze, filosofische en culturele tradities die gebaseerd zijn op de Veda's, de oudste heilige teksten van het hindoeïsme, met een rijke traditie van rituelen, filosofische speculatie en kosmologie. | | Ontologie | De filosofische studie van het zijn en de aard van de werkelijkheid, die zich bezighoudt met de vraag wat er bestaat en hoe het bestaat. | | Epistemologie | De filosofische studie van kennis, die zich bezighoudt met de aard, oorsprong en grenzen van menselijke kennis. | | Karma | In Indiase religies en filosofie, de wet van oorzaak en gevolg, waarbij daden intenties bepalen het lot van een persoon in dit leven en in toekomstige wedergeboortes. | | Nirvana | In het boeddhisme, de uiteindelijke bevrijding van lijden en de cyclus van wedergeboorte (samsara), een staat van vrede en verlichting. | | Nāgārjuna | Een invloedrijke boeddhistische filosoof uit de 2e eeuw n.Chr., bekend om zijn leer van "leegte" (shunyata) en zijn radicale sceptische methode, die een grote invloed had op het Mahayana boeddhisme. | | Leegte (Shunyata) | Een centraal concept in het Mahayana boeddhisme, dat stelt dat alle fenomenen geen intrinsieke, onafhankelijke aard hebben, maar "leeg" zijn van zelfstandigheid. | | Nyaya | Een van de orthodoxe scholen van de Indiase filosofie, die zich voornamelijk bezighoudt met logica en epistemologie, met een sterke nadruk op de methodologie van kennisverwerving. | | Mimamsa | Een van de zes orthodoxe scholen van de Indiase filosofie, die zich richt op de interpretatie van de Veda's en de rituele voorschriften, met een nadruk op de grammatica en de hermeneutiek van de heilige teksten. | | Samkhya | Een van de zes orthodoxe scholen van de Indiase filosofie, die een dualistische metafysica voorstelt met twee fundamentele principes: Purusha (bewustzijn) en Prakriti (materie), en die zich bezighoudt met de bevrijding van het bewustzijn van de materiële wereld. | | Vedanta | Een van de zes orthodoxe scholen van de Indiase filosofie, die zich richt op de interpretatie van de Upanishaden, met name op de aard van Brahman (de ultieme realiteit) en Atman (het zelf), en die de nadruk legt op monistische of non-dualistische concepten. | | Brahman | In de Vedische en Hindoeïstische filosofie, de ultieme, alomtegenwoordige en transcendente werkelijkheid, het universele bewustzijn dat aan de basis ligt van al het bestaan. | | Zondeval | In de christelijke theologie, het moment waarop Adam en Eva ongehoorzaam waren aan God door van de verboden vrucht te eten, wat resulteerde in de introductie van zonde, lijden en sterfelijkheid in de wereld. | | Stad Gods | Een concept ontwikkeld door Augustinus, dat verwijst naar de gemeenschap van gelovigen die hun loyaliteit primair richten op God en de eeuwige waarheden, in contrast met de 'stad van de mensen' die gericht is op aardse doelen en eigenliefde. | | Stad van de Mensen | Een concept ontwikkeld door Augustinus, dat verwijst naar menselijke gemeenschappen die primair gedreven worden door eigenliefde, aardse genietingen en politieke macht, in contrast met de 'stad Gods'. | | Occasionalisme | Een filosofische theorie die stelt dat de relatie tussen oorzaak en gevolg in de natuurlijke wereld niet causaal is, maar dat God de "gelegenheid" gebruikt om direct in te grijpen om een bepaald effect te laten volgen op een schijnbare oorzaak. | | Voluntarisme | Een filosofische opvatting die de nadruk legt op de wil als het primaire principe, met name de goddelijke wil als de ultieme drijvende kracht achter alle gebeurtenissen en ethische normen. | | Falsafa | De Arabische term voor filosofie, verwijzend naar de integratie van Griekse en hellenistische filosofische tradities binnen de islamitische wereld, met belangrijke denkers als Ibn Sina en Ibn Rushd. | | Kalief | De politieke en religieuze leider van de islamitische gemeenschap na de dood van de profeet Mohammed, die de functie van opvolger of plaatsvervanger van de profeet vervult. | | Madrassa | Een islamitische instelling voor hoger onderwijs, die vaak religieuze en juridische studies combineert met andere disciplines zoals filosofie, geneeskunde en astronomie. | | Contingent | In de metafysica, een eigenschap van iets dat wel kan bestaan of niet kan bestaan, waarvan het bestaan niet noodzakelijk is en afhankelijk is van andere factoren. | | Noodzakelijk | In de metafysica, een eigenschap van iets dat per definitie moet bestaan en waarvan het bestaan niet anders kan zijn. | | Emanatie | Een concept, met name in het neoplatonisme, dat verwijst naar het voortkomen of uitstromen van de werkelijkheid uit een goddelijke bron of "Het Ene", in een hiërarchische reeks van lagere realiteiten. | | Occasio | Latijn voor "gelegenheid", gebruikt in het occasionalisme om de rol van Gods interventie in de natuurlijke wereld te beschrijven. | | Profetie | In religieuze contexten, de goddelijke openbaring of boodschap die wordt overgebracht aan mensen, vaak via profeten die als tussenpersonen tussen God en de mensheid fungeren. | | Universeel Intellect | Een concept in de aristotelische en neoplatonische filosofie, en in de islamitische filosofie (met name bij Ibn Rushd), dat verwijst naar een goddelijk of kosmisch intellect dat onafhankelijk van individuele menselijke geesten bestaat en de bron is van alle kennis. | | Rambam | Een acroniem voor Rabijn Moses ben Maimon, beter bekend als Maimonides, een invloedrijke joodse filosoof, rabbijn en arts uit de middeleeuwen. | | Negatieve theologie (apofatische theologie) | Een benadering van godsbeschouwing die zich concentreert op wat God *niet* is, in plaats van wat hij *wel* is, omdat de menselijke rede beperkt is om het goddelijke direct te bevatten. |