## Woordenlijst | Term | Definitie | |---|---| | Actiones | Een term die in het Romeinse recht verschillende betekenissen had, waaronder het ritueel om een proces te starten (legis actio), een rechtsmiddel om toegang te krijgen tot een rechter, en uiteindelijk een vordering of eis die aan de rechter wordt voorgelegd. | | Anachronismen | Het toepassen van termen of structuren uit het huidige tijdperk op het verleden, waar deze toen nog niet bestonden, of omgekeerd. | | Canoniek recht | Het recht van de Katholieke Kerk, dat aanzienlijke invloed had op de ontwikkeling van het Europese recht, met name op het gebied van huwelijk en familieaangelegenheden. | | Cijferwet (Lex Citandi) | Een wet uit 426 na Christus die bepaalde klassieke juristen (de grote vijf) aanwees wiens geschriften door rechters mochten worden gebruikt, om zo orde te scheppen in de juridische literatuur. | | Corpus Iuris Civilis (CIC) | Een monumentale codificatie van het Romeinse recht onder keizer Justinianus, bestaande uit de Codex, Digesten, Instituten en Novellen, die een enorme invloed heeft gehad op de verdere ontwikkeling van het recht in Europa. | | Delictum | Een onrechtmatige daad in het Romeinse recht, gericht op het opleggen van een boete aan de dader als straf, en oorspronkelijk bedoeld als een afkoop van het recht op wraak. | | Dominium | Het Romeinse concept van eigendom, dat het meest uitgebreide recht op een zaak vertegenwoordigde, inclusief het recht om de zaak te gebruiken, de vruchten ervan te genieten en erover te beschikken. | | Erfrecht | Het rechtsgebied dat regelt hoe het vermogen van een overleden persoon overgaat op levende personen, met de bescherming van de familie en het principe van gelijkheid binnen de familie als kernelementen. | | Familia | In het oude Romeinse recht, een veel bredere term dan de hedendaagse familievorm, omvattende alle personen en goederen die onder de macht van de pater familias stonden. | | Familiaire rechtsgeschiedenis | Een benadering die de historische ontwikkeling van het recht bestudeert vanuit het perspectief van de familie als centrale maatschappelijke en juridische eenheid. | | Familiaal terugvalrecht | Een principe in het erfrecht waarbij goederen terugkeren naar de familie van herkomst, in het bijzonder wanneer er geen erfgenamen uit de directe lijn van de overledene zijn. | | Fideicommis | Een Romeinse rechtsfiguur die aan een begunstigde een voordeel verleende, onder de verplichting om dit voordeel door te geven aan een ander persoon volgens de instructies van de erflater, wat later evolueerde naar de moderne trust. | | Formula | Een procesformulier dat in de Romeinse Republiek en het Principaat werd gebruikt in de formulaprocedure, met instructies voor de rechter over hoe het geschil moest worden beslecht. | | Gaius | Een invloedrijke Romeinse jurist uit de klassieke periode, wiens werken, met name de Instituten, een grote impact hebben gehad op de latere codificatie van het Romeinse recht en het moderne burgerlijk recht. | | Germaans recht | Het recht van de Germaanse stammen dat zich ontwikkelde na de val van het West-Romeinse Rijk, gekenmerkt door mondelinge overlevering, gewoonterecht en een sterke nadruk op straffen in de vorm van tarieven. | | Gestandaardiseerde glosse (Glossae Ordinariae) | Een verzameling van alle glossen bij het Corpus Iuris Civilis, samengesteld door Accursius, die diende als een soort standaardhandboek voor de studie van het Romeinse recht in de Middeleeuwen. | | Gewoonterecht (Costumier recht) | Recht dat voortkomt uit langdurige en algemeen nageleefde gebruiken binnen een gemeenschap, en dat een belangrijke rechtsbron vormde in de periode na de Romeinen en naast het ius commune. | | Glossatoren | Rechtsgeleerden in de Middeleeuwen (ca. 1100-1250) die zich bezighielden met het bestuderen en verklaren van het Corpus Iuris Civilis door middel van glossen, en zo de basis legden voor de Europese rechtswetenschap. | | Goede trouw (Bona fides) | Een juridisch concept dat zowel kan verwijzen naar de subjectieve intentie om geen schade toe te brengen of onrechtmatig te handelen, als naar de objectieve gedragsnormen die men dient te volgen bij het sluiten van een overeenkomst. | | Grondwettelijk Hof | Een instelling die de grondwettigheid van wetten toetst, wat een relatief recent fenomeen is en niet in alle rechtsstelsels bestaat, zoals in Nederland waar het niet bestaat in die vorm. | | Humanisten | Rechtsgeleerden in de periode 1500-1600 die zich toelegden op het reconstrueren van het zuivere Romeinse recht door middel van filologische en historische methoden, vaak met minachting voor middeleeuwse invloeden. | | Ius commune | Het "gemeenschappelijk recht" van Westers Christelijk Europa vanaf ca. 1100 tot 1800, gevormd door de studie van het Romeinse recht (CIC) en het canoniek recht aan de universiteiten. | | Ius civile | In het Romeinse recht, het recht dat exclusief voor Romeinse burgers gold, in tegenstelling tot het ius gentium dat van toepassing was op geschillen tussen Romeinen en vreemdelingen of tussen vreemdelingen onderling. | | Ius gentium | Het "recht der volkeren" in het Romeinse Rijk, toegepast op geschillen waarbij vreemdelingen betrokken waren, en dat vaak werd vereenvoudigd ten opzichte van het ius civile. | | Justinianus | Keizer van het Oost-Romeinse Rijk (527-565) die opdracht gaf tot de codificatie van het Romeinse recht in het Corpus Iuris Civilis, wat een fundamentele rol speelde in de overlevering van het Romeinse recht. | | Lex Aquilia | Een Romeinse wet uit 286 v.C. die de basis legde voor de aansprakelijkheid voor zaakschade, en die een belangrijke voorloper is van het moderne aansprakelijkheidsrecht. | | Lex Hortensia | Een Romeinse wet uit 287 v.C. die besluiten van de concilie van de plebejers (plebiscita) gelijkstelde aan wetten (leges), waardoor deze ook bindend werden voor de patriciërs en voor alle Romeinse burgers. | | Lex Mercatoria | Het handelsrecht dat zich ontwikkelde door de gewoonte van handelaren, los van het klassieke Romeinse recht en het nationale recht, en dat een belangrijke rol speelde in de internationale handel. | | Legis Actio | Een archaïsche procedure in het oude Romeinse recht die gekenmerkt werd door strikte formaliteit, specifieke gebaren en woorden, en die in twee fasen verliep: voor de praetor en voor een particuliere rechter. | | Libelproces | Een procedure die in de naklassieke periode van het Romeinse Rijk ontstond als een vereenvoudiging van de formulaprocedure, waarbij het proces begon met een verzoekschrift (libellus) aan de rechter. | | Lokaal recht (Ius proprium) | Het recht dat gold binnen specifieke regio's, steden of leengebieden, vaak gebaseerd op gewoonterecht, en dat in contrast stond met het ius commune. | | Magistratenrecht (Ius honorarium) | Het recht dat werd gecreëerd door magistraten, met name de praetor, door middel van hun edicten en de rechtsmiddelen die zij verleenden, en dat diende om het ius civile aan te vullen of te corrigeren. | | Manus | In het Romeinse huwelijksrecht, de macht die de echtgenoot had over zijn vrouw, waardoor zij juridisch gezien onder zijn gezag viel en vergelijkbaar was met een dochter. | | Missi dominici | Zendboden van de Frankische koningen, met name onder Karel de Grote, die werden gestuurd om toe te zien op de rechtspraak en de toepassing van het recht in de verschillende delen van het rijk. | | Mos Maiorum | De "gewoonte van de voorouders" in het oude Romeinse recht, die als de belangrijkste rechtsbron werd beschouwd in de vroege periode en die een conservatief karakter had. | | Nationaal recht | Het recht dat specifiek geldt binnen de grenzen van een soevereine staat, vaak gecodificeerd in nationale wetboeken, en dat vanaf de 19e eeuw de plaats innam van het ius commune. | | Nemo auditur turpitudinem suam allegans | Een rechtsbeginsel dat stelt dat niemand zich kan beroepen op zijn eigen schandalige gedrag om een recht te verkrijgen of een verplichting te ontlopen. | | Nemo plus transferre potest quam ipse haberet | Een fundamenteel juridisch principe dat stelt dat men niet meer rechten kan overdragen dan men zelf bezit, wat de geldigheid van eigendomsoverdrachten regelt. | | Novellen (Novellae) | Een verzameling van nieuwe wetten die keizer Justinianus uitvaardigde tijdens zijn regeerperiode na de voltooiing van de Codex, Digesten en Instituten, en die deels in het Grieks werden opgesteld. | | Ouderlijk gezag | Het juridische concept dat de rechten en plichten van beide ouders ten opzichte van hun minderjarige kinderen regelt, gericht op het belang van het kind, in tegenstelling tot de vroegere vaderlijke macht. | | Ouderlijke macht | Een begrip uit het oude recht dat de absolute macht van de vader over zijn kinderen en andere familieleden beschreef, met verregaande bevoegdheden, inclusief het recht om te straffen en zelfs te doden. | | Panderkte | De juridische school in het 19e-eeuwse Duitsland die zich toelegde op de systematische studie en aanpassing van het Romeinse recht (met name de Digesten of Pandekten) aan de moderne tijd, en die een grote invloed had op de ontwikkeling van het Duitse Burgerlijk Wetboek. | | Pater familias | De 'heer des huizes' in het oude Romeinse recht, de oudste mannelijke lijn van het hoofd van de familia, die absolute macht uitoefende over alle leden en goederen van de huishouding. | | Peculium | Een afgesplitst vermogen dat de pater familias toekende aan zijn zoon (filius familias) of slaaf, dat deze zelf mocht beheren en waarvan de winsten soms voor henzelf waren, wat diende als stimulans en voor het onderhoud. | | Periferie | De buitenste gebieden of afgelegen regio's van Europa die minder directe invloed ondergingen van het ius commune en het Romeinse recht, en waar gewoonterecht langer standhield. | | Poenale actie (Actio poenalis) | Een juridische actie in het Romeinse recht gericht op het verkrijgen van een boete, bedoeld als straf voor de dader en vaak passief onovererfbaar. | | Possessio | Het Romeinse concept van bezit, dat de feitelijke macht over een zaak omvatte, vaak gecombineerd met de intentie om het goed als eigenaar te houden (animus), en dat bescherming genoot via de praetor. | | Praetor | Een belangrijke Romeinse magistraat die verantwoordelijk was voor het recht en de rechtspleging, met name door het uitvaardigen van edicten en het verlenen van rechtsmiddelen (actiones) en bescherming via interdicten. | | Praetor peregrinus | De praetor die specifiek belast was met geschillen waarbij vreemdelingen betrokken waren, en die een cruciale rol speelde in de ontwikkeling van het ius gentium en de formulaprocedure. | | Quasi-contract | Een verbintenis die ontstond uit een geoorloofde handeling die niet gebaseerd was op een overeenkomst, maar wel juridische gevolgen had, zoals zaakwaarneming of onverschuldigde betaling. | | Quasi-delict | Een handeling die weliswaar geen delict was in strikte zin, maar toch aansprakelijkheid teweegbracht wegens het uitoefenen van een risicovolle activiteit, zoals het gooien van objecten uit een raam of het veroorzaken van schade met een dier. | | Receptie | Het proces waarbij het Romeinse recht (ius commune) werd overgenomen en geïntegreerd in de nationale rechtsstelsels van Europese landen, vooral vanaf de 11e eeuw. | | Reipersecutoire actie (Actio reipersecutoria) | Een juridische actie in het Romeinse recht gericht op het verkrijgen van een schadevergoeding of het terugvorderen van een zaak, in plaats van een boete. | | Res mancipi | Bepaalde zaken die in het oude Romeinse recht als bijzonder belangrijk werden beschouwd voor de agrarische samenleuning, zoals gronden, vee en gereedschappen, en waarvoor speciale overdrachtsformaliteiten (mancipatio, in iure cessio) vereist waren. | | Res nec mancipi | Alle zaken die niet onder de categorie res mancipi vielen, en waarvoor een eenvoudigere overdrachtsakte (traditio) volstond. | | Rescripte | Schriftelijke adviezen of beslissingen van de Romeinse keizer op verzoeken van particulieren of ambtenaren, die als wetgevende normen werden beschouwd. | | Risicoaansprakelijkheid | Een vorm van aansprakelijkheid die niet gebaseerd is op schuld of een onrechtmatige daad, maar op het risico dat voortvloeit uit bepaalde activiteiten of eigendommen. | | Saisine | Een concept uit het Germaanse recht dat het recht op het bezit van een goed vertegenwoordigde, en dat vaak werd gebruikt in de context van lenen en feodale relaties. | | Scholastiek | Een middeleeuwse intellectuele methode die zich kenmerkte door het systematisch analyseren en interpreteren van gezaghebbende teksten, zoals het Corpus Iuris Civilis, en die een belangrijke rol speelde in de ontwikkeling van het ius commune. | | Stipulatio | Een Romeinse verbintenis die tot stand kwam door het uitspreken van bepaalde rituele woorden, waarbij de ene partij een vraag stelde en de andere partij bevestigend antwoordde, wat een zeer formele en bindende overeenkomst creëerde. | | Substitutie | In het erfrecht, de bepaling in een testament waarbij de erflater aanwijst wie de erfgenaam van zijn erfgenaam moet worden, om zo de doorgeef van goederen te controleren en te zorgen dat deze binnen de familie blijven. | | Taliorecht | Een primitief rechtsbeginsel dat stelt dat de straf gelijk moet zijn aan de begane daad, zoals "oog om oog, tand om tand". | | Tempus | De tijd die vereist was voor de verkrijgende verjaring in het Romeinse recht, en die varieerde afhankelijk van het soort goed (roerend of onroerend) en de locatie. | | Tenures | Goederen die in de Middeleeuwen werden verleend door een heer aan een vazal in ruil voor diensten en verplichtingen, en die onderworpen waren aan feodale rechten en plichten. | | Traditio | Een Romeinse leveringshandeling die, in tegenstelling tot de formele mancipatio en in iure cessio, door middel van eenvoudige overdracht van het bezit kon leiden tot eigendomsoverdracht, vooral wanneer er een geldige titel (causa) aanwezig was. | | Tuchtigingsrecht | Een recht dat de vader had om zijn kinderen te straffen, en dat in het verleden verregaande bevoegdheden omvatte, waaronder fysieke straffen. | | Usucapio | De Romeinse verkrijgende verjaring, die het mogelijk maakte om na verloop van tijd en onder bepaalde voorwaarden eigenaar te worden van een goed, zelfs indien de oorspronkelijke overdracht gebreken vertoonde. | | Usus | Het Romeinse recht op het gebruik van een zaak, een van de componenten van het eigendomsrecht, naast het recht op vruchten (fructus) en het recht om te beschikken (abusus). | | Vernunftrecht | Een rechtssysteem ontwikkeld in de 17e en 18e eeuw onder invloed van de Verlichting, gebaseerd op rede en logica, met als doel een universeel en rationeel recht te creëren dat losstond van goddelijke of traditionele autoriteit. | | Volgrecht | Het principe dat een zakelijk recht, zoals eigendom, het goed volgt, ongeacht in wiens handen het zich bevindt, waardoor de houder van het recht dit recht kan uitoefenen tegenover elke nieuwe bezitter. | | Volksgeist | Een concept uit de historische school van het Duitse recht, dat stelt dat het recht voortkomt uit de specifieke historische ervaringen en de collectieve geest van een volk. | | Volksvergaderingen | Een instelling in de Romeinse Republiek waar burgers wetten konden goed- of afkeuren, maar met beperkte macht en gecontroleerd door de magistraten en de senaat. | | Vrederechter | Een rechter in het Belgische recht die belast is met geschillen van geringe waarde en met de verzoening tussen partijen, een functie die zijn oorsprong vindt in revolutionaire idealen van rechtspraak dicht bij het volk. | | Vruchtgebruik (Ususfructus) | Een Romeins zakelijk genotsrecht dat de houder het recht gaf om een zaak te gebruiken en de vruchten ervan te genieten, met de verplichting deze in stand te houden en bij het einde van het recht terug te geven. | | Wilsautonomie | Het principe dat de wil van de partijen de belangrijkste bron is van verbintenissen en contracten, wat betekent dat zij in principe vrij zijn om te bepalen wat zij overeenkomen, binnen de grenzen van de wet en de openbare orde. | | Zakelijke zekerheid | Een beperkt zakelijk recht dat strekt tot zekerheid van een verbintenis, waardoor de schuldeiser voorrang krijgt op andere schuldeisers bij de verkoop van het bezwaarde goed (bv. hypotheek, pand). | | Zaakwaarneming (Negotiorum gestio) | Een quasi-contract waarbij iemand uit eigen beweging de belangen van een ander behartigt zonder daartoe gemachtigd te zijn, met als gevolg dat de zaakwaarnemer recht heeft op vergoeding van zijn kosten en de begunstigde op zijn beurt een verbintenis heeft om de zaakwaarnemer te compenseren. |

Cover

Samenvatting 'Geschiedenis van het publiekrecht en de politiek' 2.docx

Summary

## Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak Dit hoofdstuk introduceert de studie van het publiekrecht en de historische benadering ervan, waarbij de definities, doelstellingen en methodologie van de cursus worden uiteengezet. ### Definitie van publiekrecht en hiërarchie van normen Publiekrecht regelt de verticale verhoudingen tussen de overheid en individuen, en tussen verschillende overheidsinstanties. De hiërarchie van normen, van hoog naar laag, is: * **Grondwet:** De hoogste norm, die fundamentele rechten en de staatsorganisatie regelt. * **Bijzondere wetten / meerderheidswetten:** Wetten die een specifieke meerderheid vereisen voor hun totstandkoming. * **Wet / decreet / ordonnantie:** Wetten aangenomen door het federaal parlement (wet), deelstaten (decreet) of het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (ordonnantie). * **Besluiten die uitgaan van de volledige regering:** Normen die door de uitvoerende macht worden uitgevaardigd. * **Ministeriële besluiten:** Normen die door individuele ministers worden uitgevaardigd. De uitvoerende macht mag enkel handelen binnen de grenzen van de wetgevende macht. ### Data in wetgeving Er zijn drie cruciale data bij de totstandkoming van een wet: 1. **Promulgatie:** De bekrachtiging door de handtekening van de koning, die de wet identificeert. 2. **Publicatie:** De opname van de wet in het Staatsblad. 3. **Inwerkingtreding:** De datum waarop de wet van kracht wordt. #### Retroactiviteit van wetten Het principe "nulla poena sine lege" (geen straf zonder wet) impliceert dat een wet niet retroactief mag worden toegepast. Dit betekent dat men niet gestraft kan worden op basis van een wet die bestond op het moment van het feit, maar die nog niet van kracht was. Een uitzondering hierop is wanneer de nieuwe wet milder is voor de beklaagde. ### Wijzigen van de Grondwet Het wijzigen van de Grondwet vereist een bijzondere meerderheid: tweederde van de uitgebrachte stemmen en de helft van de leden van elke taalgroep in het parlement. ### De facto versus De iure macht In de politiek is er vaak een verschil tussen de formele (de iure) en feitelijke (de facto) macht. Hoewel het parlement de iure baas is en wetten moet stemmen, heeft de regering de facto vaak de meeste macht omdat ze bestaat uit een meerderheid van parlementsleden. ### Wetgeving: Bis, ter, en gecoördineerde wetgeving * **Bis, ter, ...:** Deze toevoegingen aan artikelnummers geven aan dat er tussen bestaande artikelen nieuwe bepalingen zijn ingevoegd. * **Geconsolideerde wetgeving:** Hierbij blijft de oorspronkelijke tekst bestaan, maar er worden nieuwe bepalingen ingevoegd of bestaande gewijzigd, wat een "knip en plak" werk is. De tekst bevat de meest actuele versie van de wet. * **Gecoördineerde wetgeving:** De overheid bundelt en wijzigt wetgeving om verwarring te vermijden, zoals de Gecoördineerde Grondwet. ### Heuristiek en het vinden van de juiste norm Heuristiek is de wetenschap van het zoeken en vinden van de juiste toepasselijke juridische bronnen op een wetenschappelijke manier. ### Metajuridische benaderingen Het recht kan ook bekeken worden vanuit andere wetenschappelijke disciplines zoals geschiedenis (rechtsgeschiedenis), sociologie, economie of filosofie. Dit is een interdisciplinaire benadering. ### Juridisch versus gerechtelijk * **Juridisch:** Heeft te maken met het recht in brede zin (wetten, notariële akten, verkiezingen, staatshervormingen). * **Gerechtelijk:** Heeft specifiek te maken met de rechtbank (advocaten, processen, procedures). ### Recht en Sanctie Recht is een geheel van regels en sancties om de maatschappij te ordenen. Een sanctie is elk gevolg dat het recht koppelt aan gebeurtenissen, wat veel breder is dan enkel straffen (bv. intresten, nietigheid van een vergunning). ### Privaatrecht versus Publiekrecht * **Privaatrecht:** Regelt horizontale verhoudingen (onderlinge afspraken). * **Publiekrecht:** Regelt verticale verhoudingen (machtsafspraken tussen overheid en burger of tussen overheden). ### Positief recht Het positief recht is het concrete, geldende recht op een specifieke plaats en tijd. Het is plaats- en tijdsgebonden. ### Paradigma's in het recht Een paradigma is een geheel van basisprincipes waarop een wetenschap is gebaseerd. In het recht zijn er veronderstellingen die in de werkelijkheid niet altijd kloppen, maar die noodzakelijk zijn voor de toepassing van het rechtssysteem (bv. "Niemand wordt geacht de wet niet te kennen"). ### Publiekrecht als gestolde politiek Publiekrecht is het resultaat van politieke keuzes en machtsverhoudingen. De regels die we vandaag kennen, zijn het gevolg van historische politieke beslissingen en maatschappelijke invloeden (techniek, religie, klimaat, politiek, macht). ### Rechtsgeschiedenis: Carl Friedrich von Savigny Savigny, een aanhanger van de Historische Rechtsschool, benadrukte dat het recht de uitdrukking is van de 'Volksgeist' (geest van het volk) en dat het eigen recht van elke maatschappij bestudeerd moet worden, aangezien dit het resultaat is van een historische ontwikkeling. ### De wisselwerking tussen recht en geschiedenis * **Geschiedenis "dient" recht:** Geschiedenis helpt bij heuristiek (het vinden van bronnen) en bij interpretatie (bv. wetshistorisch, rechtshistorisch). * **Geschiedenis kan helpen voor:** * **Heuristiek:** Het vinden van toepasselijke bronnen. * **Retroactiviteit:** In strafzaken enkel toegelaten als de nieuwe wet milder is; in burgerlijke zaken geldt het recht van het moment van de feiten ("Tempus regit actum"). * **Interpretatie:** Het begrijpen van de wetshistorie (ratio legis) en de evolutie van het recht (rechtshistorisch). ### Tempus en locus regit actum * **Tempus regit actum:** De tijd regelt de akte (de wet van het moment van de feiten is van toepassing). * **Locus regit actum:** De plaats regelt de akte (vooral de vormelijke geldigheid). * **Tempus regit formam acti:** De tijd regelt de vorm van de akte (analogisch toegepast op intertemporeel recht). ### Intertemporeel recht Het recht dat van toepassing is wanneer meerdere historische tijdperken elkaar opvolgen, en de vraag welk recht (oud of nieuw) van toepassing is. Dit wordt opgelost via analogische redenering en regels uit het internationaal privaatrecht. ### Inhoud van het recht versus inhoud van de feiten * **Inhoud van het recht:** Betreft de regels en wetten, en hoe deze worden toegepast. * **Inhoud van de feiten:** Betreft de concrete gebeurtenissen en hoe deze worden beoordeeld, eventueel met hulp van experts. ### Rechtsbronnen * **Formele rechtsbronnen:** De wet (materieel vs. formeel), rechtspraak (geen precedentwerking, maar vaste rechtspraak), rechtsleer en ongeschreven bronnen (gewoonte, algemene rechtsbeginselen). * **Materiële rechtsbronnen:** Impulsen die inhoud geven aan het recht (politiek, religie, cultuur, etc.). ### Continuïteit in het recht Recht is in voortdurende evolutie. Veranderingen in de maatschappij beïnvloeden het recht, en omgekeerd. Revoluties zijn zeldzaam; evolutie is de regel. ### Het wettelijke land versus het werkelijke land * **Wettelijke land:** Wat letterlijk in de wet staat. * **Werkelijke land:** Wat in de praktijk gebeurt (law in action). Historische kritiek is nodig om het verschil te zien. ### Conservatief versus Progressief recht * **Conservatief recht:** Streeft naar behoud en stabiliteit (dekmantelfunctie). * **Progressief recht:** Streeft naar vernieuwing en verandering (speerpuntfunctie). ### Invloed van de staat op de maatschappij en omgekeerd Recht kan de maatschappij veranderen, maar de maatschappij beïnvloedt ook het recht door politieke, sociale en culturele krachten. ### Publiekrecht Publiekrecht regelt de verticale relaties tussen de overheid en individuen, en tussen overheden onderling. Het omvat staatsrecht (organisatie van instellingen), fiscaal recht, strafrecht, administratief recht en volkenrecht. Het onderscheid met privaatrecht is niet altijd scherp, omdat dezelfde materie publiek- en privaatrechtelijke aspecten kan hebben. De bevoegdheid van de rechtbank wordt bepaald door het onderscheid tussen publiek en privaatrecht. ### Ontstaan van publiekrecht Het concept van publiekrecht ontwikkelde zich geleidelijk, beïnvloed door Romeins recht, kerkelijk recht en de opkomst van staten in de vroegmoderne tijd. De 'patrimoniumgedachte' (publieke macht als privébezit) werd geleidelijk beperkt door verdragen en de opkomst van juridische documenten. ### Het Romeins publiekrecht Hoewel het Romeinse recht vooral relevant is voor privaatrecht, legde het de basis voor juridische terminologie, denkcategorieën en institutionele structuren die ook het publiekrecht beïnvloedden. De periodisering van het Romeinse recht (oud, voor-klassiek, klassiek, na-klassiek, Justiniaans) is cruciaal voor het begrip van de evolutie. ### Het gewoonterecht Gewoonterecht, gebaseerd op herhaling en rechtsovertuiging ('opinio iuris'), was historisch de belangrijkste rechtsbron. Het is ongeschreven, flexibel, maar moeilijk te bewijzen. ### De kerk en het recht De kerk speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van het recht, zowel via het canonieke recht als via haar invloed op wereldlijke wetgeving en instellingen. Het Verdrag van Milaan (tolerantie) en de latere kerstening van Germaanse volkeren onder Clovis waren belangrijke momenten. ### Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) middeleeuwen Dit hoofdstuk behandelt de periode van de Germaanse invallen, de verbrokkeling van het Romeinse Rijk, de opkomst van feodale structuren, het gewoonterecht, en de vroege ontwikkeling van staatsvorming en rechtspraak. #### Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke "achteruitgang"? De val van het West-Romeinse Rijk in 476 n.Chr. leidde tot het verdwijnen van centrale staatsstructuren, bureaucratie, belastingen en uniform recht. In plaats daarvan ontstonden Germaanse stamkoninkrijken, gekenmerkt door een beperkte macht van de koning, de patrimoniumgedachte (staat als privébezit) en een verbrokkeld gewoonterecht. De kerk bleef echter een constante factor en een bewaarder van cultuur en recht. #### Publiekrecht bij de Franken Bij de Franken was het recht grotendeels gewoonterecht ('costumier recht' of 'stamrecht'). Dit recht was persoonsgebonden, maar evolueerde geleidelijk naar territorialiteit. De Lex Salica, grotendeels strafrecht, kende tarievenlijsten voor genoegdoeningen (faidus, fredus) en was privaatrechtelijk van aard. De Frankische "staatsorganisatie" was gebaseerd op familiale clans, persoonlijke trouw, en de elite van adel en geestelijkheid, met de koning als militaire leider. #### De Karolingische Renaissance en het recht Karel de Grote bevorderde onderwijs, schrift en wetgeving (capitularia). Hij streefde naar de hereniging van het West-Romeinse Rijk ('Renovatio imperii') en de alliantie tussen kerk en staat. Het Karolingische recht evolueerde van persoonsgebonden naar territoriaal recht, met een groeiende rol voor gecodificeerd gewoonterecht en vorstelijke wetgeving. #### Het leenstelsel (Feodaliteit) Het leenstelsel ontstond uit de combinatie van 'vassi' (vazallen) en 'beneficia' (geschenken, meestal land). Het was een plechtige overeenkomst tussen heer en vazal, met wederzijdse rechten en plichten (raad, daad, bescherming, onderhoud). Het systeem kende formaliteiten zoals hommage, leeneed en belening (investituur), en deelde het eigendomsrecht op in 'dominium utile' (vazal) en 'dominium eminens' (heer). De feodaliteit evolueerde van een persoonlijke band naar een zakelijke transactie en beïnvloedde de staatsstructuren tot diep in het Ancien Régime. #### De feodalisatie van grond en staat In de klassieke feodale periode (1000-1300 n.Chr.) breidde het leenstelsel zich uit tot bijna alle domeinen van het maatschappelijke en politieke leven, met onderbelening, allodialisering van gronden, en de feodalisatie van overheidsrechten (rechtspraak, belastingen, militaire macht). Dit leidde tot een piramidale systeem waarbij elke laag tegelijk leenman en leenheer was. #### Het Graafschap Vlaanderen Het Graafschap Vlaanderen, ontstaan uit pagi Flandrensis en Rodanensis, ontwikkelde zich vanaf de 9e eeuw tot een quasi-onafhankelijk territorium met eigen instellingen, muntslag en rechtspraak. De graaf stelde burggraven aan om lokaal gezag uit te oefenen, wat echter de controle van de graaf verzwakte. Vanaf de 14e eeuw werden baljuws aangesteld, wat de feodale staatsstructuur ondermijnde en leidde tot een meer ambtelijke staat. #### Verbrokkeling van recht en macht (9e – 11e eeuw) Het Verdrag van Verdun (843 n.Chr.) leidde tot de splitsing van het Karolingische Rijk en verdere verbrokkeling in territoriale vorstendommen en heerlijkheden. In het West-Frankische Rijk verzwakte de macht van de koning, terwijl regionale vorsten aan macht wonnen. In het Oostelijke deel probeerde de Duitse koning-keizer via geestelijke vorstendommen de regionale macht te beperken, wat echter leidde tot een gedecentraliseerde staat. De heerlijkheden, vaak gebaseerd op usurpatie van het banrecht, oefenden lokale macht uit inzake justitie en fiscaliteit. #### Grenzen aan de verbrokkeling De territorialisering van het recht (gebaseerd op verbondenheid met de grond en de politieke heerser) en de herontdekking van het Romeinse recht (als universele rechtsbron) vormden beperkingen aan de verbrokkeling en droegen bij aan de vorming van natiestaten. ### Hoofdstuk 4: Late middeleeuwen: soevereiniteit versus communalisme, constitutionalisme en parlementarisme Dit hoofdstuk behandelt de machtsstrijd tussen vorsten, steden en de kerk in de late middeleeuwen, de opkomst van het communalisme (steden), het constitutionalisme (beperking van vorstelijke macht) en het parlementarisme (volksvertegenwoordiging). #### Communalisme: de steden Vanaf de 11e eeuw verworven steden steeds meer rechten en privileges, waardoor ze autonome rechtspersonen werden met eigen stadsrecht, bestuur en rechtspraak. Het principe "stadsrecht breekt landrecht" gaf steden een uitzonderingspositie. De stadsprivileges waren het resultaat van een machtsstrijd tussen de vorst en de stedelijke gemeenschap. #### Soevereiniteit van de vorst Vanaf de 12e-13e eeuw gebruikte de vorst, met hulp van juristen en het Romeinse recht, het concept van soevereiniteit om zijn macht te versterken en te centraliseren. De vorst werd gezien als "keizer in zijn eigen koninkrijk" ('rex imperator est in regno suo') en als "niet gebonden aan de wet" ('princeps legibus solutus est'). Dit leidde tot een conflict met de middeleeuwse machtstemperingen, zoals het feodale weerstandsrecht en de macht van de steden en de adel. #### Constitutionalisme Constitutionalisme verwijst naar de beperking van de vorstelijke macht door middel van geschreven grondwetten of verdragen die wederzijdse rechten en plichten vastleggen. Engeland, met de Magna Carta en latere documenten als de Petition of Right en de Bill of Rights wordt gezien als een pionier van het constitutionalisme. In de Zuidelijke Nederlanden waren het Charter van Kortenberg en de Blijde Inkomst belangrijke voorbeelden van constitutionele teksten [1215](#page=1215) [1312](#page=1312) [1356](#page=1356) [1628](#page=1628) [1689](#page=1689). #### Parlementarisme Parlementarisme verwijst naar de opkomst van volksvertegenwoordigingen die wetgevende en controlerende bevoegdheden hebben. In Frankrijk evolueerden de 'parlements' tot hoogste gerechtshoven, terwijl in de Nederlanden de Staten-Generaal en later de provinciale Staten zich ontwikkelden tot volksvertegenwoordigingen. Het imperatief mandaat, waarbij vertegenwoordigers gebonden waren aan de instructies van hun kiezers, stond tegenover het latere vrije mandaat. ### Hoofdstuk 5: (Her)geboorte van de rechtswetenschap Dit hoofdstuk behandelt de juridische renaissance in de 12e eeuw, de herontdekking van het Romeinse en canonieke recht, de opkomst van universiteiten, de evolutie van wetgeving en de wetenschappelijke invloed op het strafrecht. #### De herontdekking van het Romeinse en canonieke recht (ius commune) In de 12e eeuw leidde de herontdekking van de Justiniaanse codificaties in Bologna tot de ontwikkeling van het 'ius commune', een combinatie van Romeins en canoniek recht. Dit geleerde recht, gedoceerd aan universiteiten, vormde de basis voor een systematische rechtswetenschap met eigen terminologie, denkcategorieën en methoden. #### De wetgeving en de opkomst van het publiekrecht Het Romeinse en canonieke recht benadrukten de soevereiniteit van de keizer en de paus als hoogste wetgevers. Dit droeg bij aan de opkomst van het publiekrecht, de professionalisering van het bestuur en de kiem van het absolutisme, in tegenstelling tot het feodale idee van publieke macht als privébezit. #### Wetenschappelijke invloed op het strafrecht Het Romeinse en canonieke recht introduceerden het concept van individuele schuld, de proportionaliteit van straffen en het inquisitoire proces. De straf kreeg verschillende functies: morele verbetering (canonisten) en afschrikking (romanisten). Dit leidde tot een humanisering van het strafrecht, hoewel de receptie ervan met marteling als bewijsmiddel ook tot wrede praktijken leidde. ### Hoofdstuk 6: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat Dit hoofdstuk behandelt de opkomst van de soevereine nationale staat, de centralisatie van de staatsmacht onder de Bourgondiërs en Habsburgers, de uitingen van absolutisme, en de invloed van het verlicht absolutisme en natuurrecht. #### De Bourgondische en Habsburgse staatsvorming De Bourgondische en Habsburgse vorsten streefden naar politieke eenmaking, modernisering van bestuur en recht, en centralisatie van de staatsmacht in de Nederlanden. Ondanks pogingen tot centralisatie bleef er echter sterke lokale weerstand. De oprichting van centrale instellingen zoals de Staten-Generaal, het Parlement van Mechelen en de Collaterale Raden, samen met de bureaucratisering en professionalisering door juristen, legde de basis voor een moderne staat. #### Absolutisme: de vorst als bron van alle macht Het absolutisme, theoretisch onderbouwd door het Romeinse recht ('princeps legibus absolutus est') en denkers als Bodin, kenmerkt zich door de ongebonden en ondeelbare macht van de vorst. De vorst duldt geen concurrerende machten en centraliseert het bestuur, de wetgeving, het leger en de controle op kennis en propaganda. Hoewel de macht van de vorst nooit volledig absoluut was, werden middeleeuwse machtstemperingen, zoals parlementarisme en stedelijke autonomie, verzwakt. #### Verlicht absolutisme en natuurrecht De Verlichting bracht nieuwe ideeën over rede, rationaliteit en natuurlijke rechten, die leidden tot verlicht absolutisme, waarbij vorsten hun macht vrijwillig beperkten en streefden naar algemeen welzijn. Het natuurrecht (Vernunftrecht) legde de nadruk op rationeel en universeel recht, wat leidde tot codificaties, de scheiding van kerk en staat, en de humanisering van het strafrecht. ### Hoofdstuk 7: Revoluties luiden de doodsklok over het AR Dit hoofdstuk behandelt de Amerikaanse en Franse Revoluties als keerpunten in de ontwikkeling van staatsvorming, grondwettelijk recht en fundamentele rechten, en hun invloed op België. #### De Amerikaanse Revolutie en de grondwet De Amerikaanse Revolutie betekende de oprichting van een nieuwe staat gebaseerd op volksoevereiniteit, scheiding der machten, fundamentele rechten en gelijkheid voor de wet. De Amerikaanse Grondwet en de Bill of Rights vormden een model voor latere democratische staten en legden het principe van rechterlijke toetsing ('judicial review') vast [1787](#page=1787) [1791](#page=1791). #### De Franse Revolutie en de impact op België De Franse Revolutie (1789-1799) ontmantelde het Ancien Régime en introduceerde principes als volkssoevereiniteit, scheiding der machten, gelijkheid en fundamentele rechten. De Franse annexatie van de Zuidelijke Nederlanden (vanaf 1795) leidde tot ingrijpende juridische en administratieve hervormingen, waaronder de invoering van de Franse wetboeken (codificaties), een uniform rechtssysteem en de scheiding van kerk en staat, die ook na de Belgische onafhankelijkheid grotendeels behouden bleven. ### Hoofdstuk 8: Een grondwet voor het jonge België Dit hoofdstuk behandelt de totstandkoming van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, de aanloop naar de Belgische Revolutie, de Belgische Grondwet van 1831 en de blijvende invloed van Franse juridische structuren. #### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) De samenvoeging van Noord- en Zuid-Nederland onder koning Willem I was bedoeld als bufferstaat tegen Frankrijk, maar werd gekenmerkt door structurele spanningen inzake bestuur, religie en taal, wat uiteindelijk leidde tot de Belgische Revolutie van 1830. #### De Belgische Revolutie en de Grondwet van 1831 De Belgische Revolutie, mede geïnspireerd door de Julirevolutie in Frankrijk, resulteerde in de onafhankelijkheid en de oprichting van een parlementaire monarchie met een democratische grondwet. De Belgische Grondwet van 1831, een compromis tussen liberale en katholieke eisen, garandeerde fundamentele vrijheden, scheiding der machten en parlementaire suprematie, met een beperkte rol voor de koning en een onafhankelijke rechterlijke macht met exceptie van illegaliteit. #### Erfenis van de Franse en Nederlandse periode Ondanks de Belgische Revolutie bleven veel juridische en administratieve structuren uit de Franse en Nederlandse periodes behouden, waaronder de Franse codificaties, de gerechtelijke organisatie, en de principes van het strafrecht en burgerlijk recht. Dit zorgde voor continuïteit, maar ook voor blijvende uitdagingen op het gebied van taalpolitiek en institutionele verschillen. ## Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de definitie van publiekrecht, de hiërarchie van normen, de belangrijkste data in wetgeving, het belang van retroactiviteit en de verschillende benaderingen tot de studie van het recht, inclusief metajuridische perspectieven en de rol van geschiedenis. ### Definitie van publiekrecht en hiërarchie van normen Publiekrecht regelt de verticale relaties tussen de overheid en individuen, en tussen verschillende overheidsinstanties. De hiërarchie van normen, van hoog naar laag, is: * **Grondwet:** De hoogste norm, die fundamentele rechten en de staatsorganisatie regelt. * **Bijzondere wetten / meerderheidswetten:** Wetten die een specifieke meerderheid vereisen voor hun totstandkoming. * **Wet / decreet / ordonnantie:** Wetten aangenomen door het federaal parlement (wet), deelstaten (decreet) of het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (ordonnantie). * **Besluiten die uitgaan van de volledige regering:** Normen die door de uitvoerende macht worden uitgevaardigd. * **Ministeriële besluiten:** Normen die door individuele ministers worden uitgevaardigd. De uitvoerende macht mag enkel handelen binnen de grenzen van de wetgevende macht. ### Data in wetgeving Er zijn drie cruciale data bij de totstandkoming van een wet: 1. **Promulgatie:** De bekrachtiging door de handtekening van de koning, die de wet identificeert. 2. **Publicatie:** De opname van de wet in het Staatsblad. 3. **Inwerkingtreding:** De datum waarop de wet van kracht wordt. #### Retroactiviteit van wetten Het principe "nulla poena sine lege" (geen straf zonder wet) impliceert dat een wet niet retroactief mag worden toegepast. Dit betekent dat men niet gestraft kan worden op basis van een wet die bestond op het moment van het feit, maar die nog niet van kracht was. Een uitzondering hierop is wanneer de nieuwe wet milder is voor de beklaagde. ### Wijzigen van de Grondwet Het wijzigen van de Grondwet vereist een bijzondere meerderheid: tweederde van de uitgebrachte stemmen en de helft van de leden van elke taalgroep in het parlement. ### De facto versus De iure macht In de politiek is er vaak een verschil tussen de formele (de iure) en feitelijke (de facto) macht. Hoewel het parlement de iure baas is en wetten moet stemmen, heeft de regering de facto vaak de meeste macht omdat ze bestaat uit een meerderheid van parlementsleden. ### Wetgeving: Bis, ter, en gecoördineerde wetgeving * **Bis, ter, ...:** Deze toevoegingen aan artikelnummers geven aan dat er tussen bestaande artikelen nieuwe bepalingen zijn ingevoegd. * **Geconsolideerde wetgeving:** Hierbij blijft de oorspronkelijke tekst bestaan, maar er worden nieuwe bepalingen ingevoegd of bestaande gewijzigd, wat een "knip en plak" werk is. De tekst bevat de meest actuele versie van de wet. * **Gecoördineerde wetgeving:** De overheid bundelt en wijzigt wetgeving om verwarring te vermijden, zoals de Gecoördineerde Grondwet. ### Heuristiek en het vinden van de juiste norm Heuristiek is de wetenschap van het zoeken en vinden van de juiste toepasselijke juridische bronnen op een wetenschappelijke manier. ### Metajuridische benaderingen Het recht kan ook bekeken worden vanuit andere wetenschappelijke disciplines zoals geschiedenis (rechtsgeschiedenis), sociologie, economie of filosofie. Dit is een interdisciplinaire benadering. ### Juridisch versus gerechtelijk * **Juridisch:** Heeft te maken met het recht in brede zin (wetten, notariële akten, verkiezingen, staatshervormingen). * **Gerechtelijk:** Heeft specifiek te maken met de rechtbank (advocaten, processen, procedures). ### Recht en Sanctie Recht is een geheel van regels en sancties om de maatschappij te ordenen. Een sanctie is elk gevolg dat het recht koppelt aan gebeurtenissen, wat veel breder is dan enkel straffen (bv. intresten, nietigheid van een vergunning). ### Privaatrecht versus Publiekrecht * **Privaatrecht:** Regelt horizontale verhoudingen (onderlinge afspraken). * **Publiekrecht:** Regelt verticale verhoudingen (machtsafspraken tussen overheid en burger of tussen overheden). ### Positief recht Het positief recht is het concrete, geldende recht op een specifieke plaats en tijd. Het is plaats- en tijdsgebonden. ### Paradigma's in het recht Een paradigma is een geheel van basisprincipes waarop een wetenschap is gebaseerd. In het recht zijn er veronderstellingen die in de werkelijkheid niet altijd kloppen, maar die noodzakelijk zijn voor de toepassing van het rechtssysteem (bv. "Niemand wordt geacht de wet niet te kennen"). ### Publiekrecht als gestolde politiek Publiekrecht is het resultaat van politieke keuzes en machtsverhoudingen. De regels die we vandaag kennen, zijn het gevolg van historische politieke beslissingen en maatschappelijke invloeden (techniek, religie, klimaat, politiek, macht). ### Rechtsgeschiedenis: Carl Friedrich von Savigny Savigny, een aanhanger van de Historische Rechtsschool, benadrukte dat het recht de uitdrukking is van de 'Volksgeist' (geest van het volk) en dat het eigen recht van elke maatschappij bestudeerd moet worden, aangezien dit het resultaat is van een historische ontwikkeling. ### De wisselwerking tussen recht en geschiedenis * **Geschiedenis "dient" recht:** Geschiedenis helpt bij heuristiek (het vinden van bronnen) en bij interpretatie (bv. wetshistorisch, rechtshistorisch). * **Geschiedenis kan helpen voor:** * **Heuristiek:** Het vinden van toepasselijke bronnen. * **Retroactiviteit:** In strafzaken enkel toegelaten als de nieuwe wet milder is; in burgerlijke zaken geldt het recht van het moment van de feiten ("Tempus regit actum"). * **Interpretatie:** Het begrijpen van de wetshistorie (ratio legis) en de evolutie van het recht (rechtshistorisch). ### Tempus en locus regit actum * **Tempus regit actum:** De tijd regelt de akte (de wet van het moment van de feiten is van toepassing). * **Locus regit actum:** De plaats regelt de akte (vooral de vormelijke geldigheid). * **Tempus regit formam acti:** De tijd regelt de vorm van de akte (analogisch toegepast op intertemporeel recht). ### Intertemporeel recht Het recht dat van toepassing is wanneer meerdere tijdperken elkaar opvolgen, en de vraag welk recht (oud of nieuw) van toepassing is. Dit wordt opgelost via analogische redenering en regels uit het internationaal privaatrecht. ### Inhoud van het recht versus inhoud van de feiten * **Inhoud van het recht:** Betreft de regels en wetten, en hoe deze worden toegepast. * **Inhoud van de feiten:** Betreft de concrete gebeurtenissen en hoe deze worden beoordeeld, eventueel met hulp van experts. ### Rechtsbronnen * **Formele rechtsbronnen:** De wet (materieel vs. formeel), rechtspraak (geen precedentwerking, maar vaste rechtspraak), rechtsleer en ongeschreven bronnen (gewoonte, algemene rechtsbeginselen). * **Materiële rechtsbronnen:** Impulsen die inhoud geven aan het recht (politiek, religie, cultuur, etc.). ### Continuïteit in het recht Recht is in voortdurende evolutie. Veranderingen in de maatschappij beïnvloeden het recht, en omgekeerd. Revoluties zijn zeldzaam; evolutie is de regel. ### Het wettelijke land versus het werkelijke land * **Wettelijke land:** Wat letterlijk in de wet staat. * **Werkelijke land:** Wat in de praktijk gebeurt (law in action). Historische kritiek is nodig om het verschil te zien. ### Conservatief versus Progressief recht * **Conservatief recht:** Streeft naar behoud en stabiliteit (dekmantelfunctie). * **Progressief recht:** Streeft naar vernieuwing en verandering (speerpuntfunctie). ### Invloed van de staat op de maatschappij en omgekeerd Recht kan de maatschappij veranderen, maar de maatschappij beïnvloedt ook het recht door politieke, sociale en culturele krachten. ### Publiekrecht Publiekrecht regelt de verticale relaties tussen de overheid en individuen, en tussen overheden onderling. Het omvat staatsrecht (organisatie van instellingen), fiscaal recht, strafrecht, administratief recht en volkenrecht. Het onderscheid met privaatrecht is niet altijd scherp, omdat dezelfde materie publiek- en privaatrechtelijke aspecten kan hebben. De bevoegdheid van de rechtbank wordt bepaald door het onderscheid tussen publiek en privaatrecht. ### Ontstaan van publiekrecht Het concept van publiekrecht ontwikkelde zich geleidelijk, beïnvloed door Romeins recht, kerkelijk recht en de opkomst van staten in de vroegmoderne tijd. De 'patrimoniumgedachte' (publieke macht als privébezit) werd geleidelijk beperkt door verdragen en de opkomst van juridische documenten. ### Het Romeins publiekrecht Hoewel het Romeinse recht vooral relevant is voor privaatrecht, legde het de basis voor juridische terminologie, denkcategorieën en institutionele structuren die ook het publiekrecht beïnvloedden. De periodisering van het Romeinse recht (oud, voor-klassiek, klassiek, na-klassiek, Justiniaans) is cruciaal voor het begrip van de evolutie. ### Het gewoonterecht Gewoonterecht, gebaseerd op herhaling en rechtsovertuiging ('opinio iuris'), was historisch de belangrijkste rechtsbron. Het is ongeschreven, flexibel, maar moeilijk te bewijzen. ### De kerk en het recht De kerk speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van het recht, zowel via het canonieke recht als via haar invloed op wereldlijke wetgeving en instellingen. Het Verdrag van Milaan (tolerantie) en de latere kerstening van Germaanse volkeren onder Clovis waren belangrijke momenten. ## Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) middeleeuwen Dit hoofdstuk behandelt de periode van de Germaanse invallen, de verbrokkeling van het Romeinse Rijk, de opkomst van feodale structuren, het gewoonterecht, en de vroege ontwikkeling van staatsvorming en rechtspraak. ### Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke "achteruitgang"? De val van het West-Romeinse Rijk in 476 n.Chr. leidde tot het verdwijnen van centrale staatsstructuren, bureaucratie, belastingen en uniform recht. In plaats daarvan ontstonden Germaanse stamkoninkrijken, gekenmerkt door een beperkte macht van de koning, de patrimoniumgedachte (staat als privébezit) en een verbrokkeld gewoonterecht. De kerk bleef echter een constante factor en een bewaarder van cultuur en recht. ### Publiekrecht bij de Franken Bij de Franken was het recht grotendeels gewoonterecht ('costumier recht' of 'stamrecht'). Dit recht was persoonsgebonden, maar evolueerde geleidelijk naar territorialiteit. De Lex Salica, grotendeels strafrecht, kende tarievenlijsten voor genoegdoeningen (faidus, fredus) en was privaatrechtelijk van aard. De Frankische "staatsorganisatie" was gebaseerd op familiale clans, persoonlijke trouw, en de elite van adel en geestelijkheid, met de koning als militaire leider. ### De Karolingische Renaissance en het recht Karel de Grote bevorderde onderwijs, schrift en wetgeving (capitularia). Hij streefde naar de hereniging van het West-Romeinse Rijk ('Renovatio imperii') en de alliantie tussen kerk en staat. Het Karolingische recht evolueerde van persoonsgebonden naar territoriaal recht, met een groeiende rol voor gecodificeerd gewoonterecht en vorstelijke wetgeving. ### Het leenstelsel (Feodaliteit) Het leenstelsel ontstond uit de combinatie van 'vassi' (vazallen) en 'beneficia' (geschenken, meestal land). Het was een plechtige overeenkomst tussen heer en vazal, met wederzijdse rechten en plichten (raad, daad, bescherming, onderhoud). Het systeem kende formaliteiten zoals hommage, leeneed en belening (investituur), en deelde het eigendomsrecht op in 'dominium utile' (vazal) en 'dominium eminens' (heer). De feodaliteit evolueerde van een persoonlijke band naar een zakelijke transactie en beïnvloedde de staatsstructuren tot diep in het Ancien Régime. ### De feodalisatie van grond en staat In de klassieke feodale periode (1000-1300 n.Chr.) breidde het leenstelsel zich uit tot bijna alle domeinen van het maatschappelijke en politieke leven, met onderbelening, allodialisering van gronden, en de feodalisatie van overheidsrechten (rechtspraak, belastingen, militaire macht). Dit leidde tot een piramidale systeem waarbij elke laag tegelijk leenman en leenheer was. ### Het Graafschap Vlaanderen Het Graafschap Vlaanderen, ontstaan uit pagi Flandrensis en Rodanensis, ontwikkelde zich vanaf de 9e eeuw tot een quasi-onafhankelijk territorium met eigen instellingen, muntslag en rechtspraak. De graaf stelde burggraven aan om lokaal gezag uit te oefenen, wat echter de controle van de graaf verzwakte. Vanaf de 14e eeuw werden baljuws aangesteld, wat de feodale staatsstructuur ondermijnde en leidde tot een meer ambtelijke staat. ### Verbrokkeling van recht en macht (9e – 11e eeuw) Het Verdrag van Verdun (843 n.Chr.) leidde tot de splitsing van het Karolingische Rijk en verdere verbrokkeling in territoriale vorstendommen en heerlijkheden. In het West-Frankische Rijk verzwakte de macht van de koning, terwijl regionale vorsten aan macht wonnen. In het Oostelijke deel probeerde de Duitse koning-keizer via geestelijke vorstendommen de regionale macht te beperken, wat echter leidde tot een gedecentraliseerde staat. De heerlijkheden, vaak gebaseerd op usurpatie van het banrecht, oefenden lokale macht uit inzake justitie en fiscaliteit. ### Grenzen aan de verbrokkeling De territorialisering van het recht (gebaseerd op verbondenheid met de grond en de politieke heerser) en de herontdekking van het Romeinse recht (als universele rechtsbron) vormden beperkingen aan de verbrokkeling en droegen bij aan de vorming van natiestaten. ## Hoofdstuk 4: De late middeleeuwen: soevereiniteit versus communalisme, constitutionalisme en parlementarisme Dit hoofdstuk behandelt de machtsstrijd tussen vorsten, steden en de kerk in de late middeleeuwen, de opkomst van het communalisme (steden), het constitutionalisme (beperking van vorstelijke macht) en het parlementarisme (volksvertegenwoordiging). ### Communalisme: de steden Vanaf de 11e eeuw verworven steden steeds meer rechten en privileges, waardoor ze autonome rechtspersonen werden met eigen stadsrecht, bestuur en rechtspraak. Het principe "stadsrecht breekt landrecht" gaf steden een uitzonderingspositie. De stadsprivileges waren het resultaat van een machtsstrijd tussen de vorst en de stedelijke gemeenschap. ### Soevereiniteit van de vorst Vanaf de 12e-13e eeuw gebruikte de vorst, met hulp van juristen en het Romeinse recht, het concept van soevereiniteit om zijn macht te versterken en te centraliseren. De vorst werd gezien als "keizer in zijn eigen koninkrijk" ('rex imperator est in regno suo') en als "niet gebonden aan de wet" ('princeps legibus solutus est'). Dit leidde tot een conflict met de middeleeuwse machtstemperingen, zoals het feodale weerstandsrecht en de macht van de steden en de adel. ### Constitutionalisme Constitutionalisme verwijst naar de beperking van de vorstelijke macht door middel van geschreven grondwetten of verdragen die wederzijdse rechten en plichten vastleggen. Engeland, met de Magna Carta en latere documenten als de Petition of Right en de Bill of Rights wordt gezien als een pionier van het constitutionalisme. In de Zuidelijke Nederlanden waren het Charter van Kortenberg en de Blijde Inkomst belangrijke voorbeelden van constitutionele teksten [1215](#page=1215) [1312](#page=1312) [1356](#page=1356) [1628](#page=1628) [1689](#page=1689). ### Parlementarisme Parlementarisme verwijst naar de opkomst van volksvertegenwoordigingen die wetgevende en controlerende bevoegdheden hebben. In Frankrijk evolueerden de 'parlements' tot hoogste gerechtshoven, terwijl in de Nederlanden de Staten-Generaal en later de provinciale Staten zich ontwikkelden tot volksvertegenwoordigingen. Het imperatief mandaat, waarbij vertegenwoordigers gebonden waren aan de instructies van hun kiezers, stond tegenover het latere vrije mandaat. ## Hoofdstuk 5: (Her)geboorte van de rechtswetenschap Dit hoofdstuk behandelt de juridische renaissance in de 12e eeuw, de herontdekking van het Romeinse en canonieke recht, de opkomst van universiteiten, de evolutie van wetgeving en de wetenschappelijke invloed op het strafrecht. ### De herontdekking van het Romeinse en canonieke recht (ius commune) In de 12e eeuw leidde de herontdekking van de Justiniaanse codificaties in Bologna tot de ontwikkeling van het 'ius commune', een combinatie van Romeins en canoniek recht. Dit geleerde recht, gedoceerd aan universiteiten, vormde de basis voor een systematische rechtswetenschap met eigen terminologie, denkcategorieën en methoden. ### De wetgeving en de opkomst van het publiekrecht Het Romeinse en canonieke recht benadrukten de soevereiniteit van de keizer en de paus als hoogste wetgevers. Dit droeg bij aan de opkomst van het publiekrecht, de professionalisering van het bestuur en de kiem van het absolutisme, in tegenstelling tot het feodale idee van publieke macht als privébezit. ### Wetenschappelijke invloed op het strafrecht Het Romeinse en canonieke recht introduceerden het concept van individuele schuld, de proportionaliteit van straffen en het inquisitoire proces. De straf kreeg verschillende functies: morele verbetering (canonisten) en afschrikking (romanisten). Dit leidde tot een humanisering van het strafrecht, hoewel de receptie ervan met marteling als bewijsmiddel ook tot wrede praktijken leidde. ## Hoofdstuk 6: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat Dit hoofdstuk behandelt de opkomst van de soevereine nationale staat, de centralisatie van de staatsmacht onder de Bourgondiërs en Habsburgers, de uitingen van absolutisme, en de invloed van het verlicht absolutisme en natuurrecht. ### De Bourgondische en Habsburgse staatsvorming De Bourgondische en Habsburgse vorsten streefden naar politieke eenmaking, modernisering van bestuur en recht, en centralisatie van de staatsmacht in de Nederlanden. Ondanks pogingen tot centralisatie bleef er echter sterke lokale weerstand. De oprichting van centrale instellingen zoals de Staten-Generaal, het Parlement van Mechelen en de Collaterale Raden, samen met de bureaucratisering en professionalisering door juristen, legde de basis voor een moderne staat. ### Absolutisme: de vorst als bron van alle macht Het absolutisme, theoretisch onderbouwd door het Romeinse recht ('princeps legibus absolutus est') en denkers als Bodin, kenmerkt zich door de ongebonden en ondeelbare macht van de vorst. De vorst duldt geen concurrerende machten en centraliseert het bestuur, de wetgeving, het leger en de controle op kennis en propaganda. Hoewel de macht van de vorst nooit volledig absoluut was, werden middeleeuwse machtstemperingen, zoals parlementarisme en stedelijke autonomie, verzwakt. ### Verlicht absolutisme en natuurrecht De Verlichting bracht nieuwe ideeën over rede, rationaliteit en natuurlijke rechten, die leidden tot verlicht absolutisme, waarbij vorsten hun macht vrijwillig beperkten en streefden naar algemeen welzijn. Het natuurrecht (Vernunftrecht) legde de nadruk op rationeel en universeel recht, wat leidde tot codificaties, de scheiding van kerk en staat, en de humanisering van het strafrecht. ## Hoofdstuk 7: Revoluties luiden de doodsklok over het AR Dit hoofdstuk behandelt de Amerikaanse en Franse Revoluties als keerpunten in de ontwikkeling van staatsvorming, grondwettelijk recht en fundamentele rechten, en hun invloed op België. ### De Amerikaanse Revolutie en de grondwet De Amerikaanse Revolutie betekende de oprichting van een nieuwe staat gebaseerd op volksoevereiniteit, scheiding der machten, fundamentele rechten en gelijkheid voor de wet. De Amerikaanse Grondwet en de Bill of Rights vormden een model voor latere democratische staten en legden het principe van rechterlijke toetsing ('judicial review') vast [1787](#page=1787) [1791](#page=1791). ### De Franse Revolutie en de impact op België De Franse Revolutie (1789-1799) ontmantelde het Ancien Régime en introduceerde principes als volksoevereiniteit, scheiding der machten, gelijkheid en fundamentele rechten. De Franse annexatie van de Zuidelijke Nederlanden (vanaf 1795) leidde tot ingrijpende juridische en administratieve hervormingen, waaronder de invoering van de Franse wetboeken (codificaties), een uniform rechtssysteem en de scheiding van kerk en staat, die ook na de Belgische onafhankelijkheid grotendeels behouden bleven. ## Hoofdstuk 8: Een grondwet voor het jonge België Dit hoofdstuk behandelt de totstandkoming van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, de aanloop naar de Belgische Revolutie, de Belgische Grondwet van 1831 en de blijvende invloed van Franse juridische structuren. ### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) De samenvoeging van Noord- en Zuid-Nederland onder koning Willem I was bedoeld als bufferstaat tegen Frankrijk, maar werd gekenmerkt door structurele spanningen inzake bestuur, religie en taal, wat uiteindelijk leidde tot de Belgische Revolutie van 1830. ### De Belgische Revolutie en de Grondwet van 1831 De Belgische Revolutie, mede geïnspireerd door de Julirevolutie in Frankrijk, resulteerde in de onafhankelijkheid en de oprichting van een parlementaire monarchie met een democratische grondwet. De Belgische Grondwet van 1831, een compromis tussen liberale en katholieke eisen, garandeerde fundamentele vrijheden, scheiding der machten en parlementaire suprematie, met een beperkte rol voor de koning en een onafhankelijke rechterlijke macht met exceptie van illegaliteit. ### Erfenis van de Franse en Nederlandse periode Ondanks de Belgische Revolutie bleven veel juridische en administratieve structuren uit de Franse en Nederlandse periodes behouden, waaronder de Franse codificaties, de gerechtelijke organisatie, en de principes van het strafrecht en burgerlijk recht. Dit zorgde voor continuïteit, maar ook voor blijvende uitdagingen op het gebied van taalpolitiek en institutionele verschillen. ## Veelvoorkomende fouten om te vermijden * Het verwarren van de facto en de iure machtsverhoudingen. * Het negeren van de historische context bij het interpreteren van juridische teksten en concepten. * Het onderschatten van de invloed van metajuridische benaderingen op de studie van het recht. * Het verwarren van wetgeving met de feitelijke toepassing ervan (wettelijke versus werkelijke land). * Het onderschatten van de rol van gewoonterecht in de vroege middeleeuwen en de receptie ervan. * Het verwarren van de verschillende betekenissen van "parlement" in Frankrijk en de Nederlanden. * Het onjuist plaatsen van historische figuren of gebeurtenissen in de chronologie. * Het niet correct toepassen van LaTeX-syntax voor wiskundige formules en het gebruik van ongeldige symbolen zoals "*". * Het gebruiken van valuta-symbolen in plaats van de volledige naam van de valuta. * Het overschrijden van de toegestane lengte door te veel "bullshit" toe te voegen. * Het verkeerd formatteren van lijsten, met meerdere items op één regel. * Het gebruik van HTML-tags zoals `` of `` in plaats van Markdown voor opmaak. * Het vergeten van de Franse invloed op de Belgische wetgeving en instellingen na 1795. * Het niet correct onderscheiden van het wettelijke en het werkelijke land. * Het verkeerd interpreteren van de rol van de kerk doorheen de geschiedenis. * Het vergeten van de centrale rol van de 'volksoevereiniteit' in de Amerikaanse en Franse Revoluties. * Het niet kennen van de belangrijkste constitutionele teksten en hun historische context. * Het verkeerd classificeren van publiekrechtelijke versus privaatrechtelijke aspecten. * Het verkeerd interpreteren van de checks and balances in het Amerikaanse systeem. * Het onderschatten van de continuïteit van Franse wetgeving na 1830 in België. * Het vergeten van de specifieke eisen die de Zuidelijke Nederlanden stelden tijdens de oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (bv. Blijde Inkomst, taalwetgeving).

Glossary

## Woordenlijst | Term | Definitie | | :-------------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Ancien Régime** | Een historisch begrip dat verwijst naar het politieke en sociale systeem in Frankrijk en andere Europese landen vóór de Franse Revolutie van 1789, gekenmerkt door absolutistische monarchie, feodale structuren en een standenmaatschappij. | | **Capitularia** | Wetgevende decreten of verordeningen uitgevaardigd door de Karolingische koningen, die als aanvulling op het gewoonterecht dienden en voornamelijk betrekking hadden op kerkelijke en bestuurskwesties. | | **Codificatie** | Het systematisch neerschrijven en ordenen van bestaande wetgeving, vaak met als doel rechtszekerheid, uniformiteit en efficiëntie te verhogen, zoals de Justiniaanse codificatie of de latere Napoleontische codes. | | **Constitutie** | In de late middeleeuwen een verdrag of charter dat de rechten van onderdanen tegenover de vorst vastlegde. Tegenwoordig verwijst het naar de fundamentele wet die de structuur en de bevoegdheden van de staat en haar instellingen bepaalt. | | **Corpus Iuris Civilis** | Een omvangrijke codificatie van het Romeinse recht, samengesteld in de 6e eeuw onder keizer Justinianus, die de basis vormde voor het Europese rechtsonderwijs en de ontwikkeling van het civiele recht. | | **De facto** | Een situatie die in de praktijk bestaat, ongeacht of deze formeel juridisch is vastgelegd of erkend. Het beschrijft de werkelijke machtsverhoudingen in tegenstelling tot de formele juridische regels. | | **De iure** | Wat formeel juridisch vastgelegd of erkend is, ongeacht of het in de praktijk ook zo gebeurt. Het verwijst naar de letter van de wet en de officiële status van een entiteit of relatie. | | **Feodalisme** | Een sociaal-, economisch- en politiek systeem in de middeleeuwen gebaseerd op leenbanden tussen heren en vazallen, waarbij land in leen werd gegeven in ruil voor trouw en militaire dienst, wat leidde tot een hiërarchische structuur. | | **Formele rechtsbronnen** | De bronnen waarin het recht zich manifesteert, zoals wetten, rechtspraak, rechtsleer en gewoonterecht, die de totstandkoming en de vorm van de rechtsregels bepalen. | | **Geleerd recht** | Het recht dat aan universiteiten werd gedoceerd, met name het Romeinse en canonieke recht, dat systematisch, geschreven en universeel was, in tegenstelling tot het lokale en ongeschreven gewoonterecht. | | **Grote Raad van Mechelen** | Het hoogste gerechtshof van de Nederlanden onder de Habsburgers, opgericht in 1504, dat diende als beroepsmagistraat en een belangrijke rol speelde in de rechtseenheid en centralisatie. | | **Heilig Roomse Rijk** | Een complex en gefragmenteerd politiek bestel in Centraal-Europa dat voortkwam uit het Oost-Frankische Rijk, bestaande uit talloze territoriale vorstendommen, vrije steden en kerkelijke gebieden, met een gekozen keizer aan het hoofd. | | **Homologatie** | De officiële bekrachtiging of goedkeuring door de soeverein van lokaal opgetekend gewoonterecht, waardoor dit formeel kracht van wet kreeg en een zekere uniformiteit werd bevorderd. | | **Inquisitoir proces** | Een strafrechtelijk procesmodel waarbij de overheid, via een onderzoeksrechter en het openbaar ministerie, actief onderzoek doet naar misdrijven en de verdachte vervolgt, in tegenstelling tot het accusatoire systeem. | | **Ius commune** | Het "gemeenschappelijk recht", dat bestond uit de combinatie van het Romeinse recht en het canonieke recht, en dat als universele rechtsbron diende in heel Europa en de basis vormde voor de rechtswetenschap. | | **Ius resistendi** | Het feodale weerstandsrecht dat onderdanen het recht gaf om zich te verzetten tegen een onrechtvaardige vorst of heer die zijn verplichtingen uit het leencontract niet nakwam, wat kon leiden tot het opschorten van de leenband. | | **Karel de Grote** | Koning der Franken en later Keizer (vanaf 800), die het Frankische Rijk uitbreidde en centraliseerde, de Karolingische renaissance initieerde en belangrijke juridische en administratieve hervormingen doorvoerde. | | **Legal Transplants** | Het proces van overname en aanpassing van juridische normen, concepten of instellingen uit een vreemd rechtssysteem in een eigen rechtssysteem, zowel direct (door overheersing) als indirect (door vrijwillige receptie). | | **Machtsmonopolie** | Het exclusieve recht van de overheid om legitiem geweld te gebruiken binnen een bepaald territorium, wat een fundamenteel kenmerk is van de moderne staat. | | **Materiële rechtsbronnen** | De maatschappelijke, politieke, economische en culturele impulsen die inhoud geven aan het recht en de rechtsregels beïnvloeden, zoals ideologieën, religie, sociale normen en historische gebeurtenissen. | | **Metajuridische benadering** | Het bestuderen van het recht vanuit een ander wetenschappelijk perspectief dan het juridische, zoals geschiedenis, sociologie, economie of filosofie, om zo een interdisciplinair begrip van het recht te verkrijgen. | | **Monarchomachen** | Theoretici uit de 16e eeuw die, geïnspireerd door het feodale recht en calvinistische ideeën, het recht op verzet tegen tirannieke vorsten verdedigden en de volksoevereiniteit benadrukten. | | **Nationale Vergadering** | De vergadering die in 1789 in Frankrijk door de vertegenwoordigers van de Derde Stand werd uitgeroepen, met als doel een grondwet op te stellen en de soevereiniteit van de natie te vestigen. | | **Parlementarisme** | Een staatsinrichting waarbij de volksvertegenwoordiging (parlement) een centrale rol speelt in de wetgeving en de controle op de uitvoerende macht, wat leidt tot een constitutionele monarchie of republiek. | | **Patrimoniumgedachte** | Het idee dat publieke macht en vorstelijke ambten als privé-bezit van de heerser worden beschouwd, wat de overdracht ervan door erfenis, verkoop of huwelijk mogelijk maakt en de basis vormt voor de feodalisme en de patrimoniale staat. | | **Plakkaat van Verlatinghe** | Het document uit 1581 waarin de Staten-Generaal de soevereiniteit van Filips II afzwoeren, de monarchomachen leer volgden en de basis legden voor de oprichting van de Republiek der Verenigde Nederlanden. | | **Positief recht** | Het recht dat op een concrete plaats en op een concreet moment geldt, vastgelegd in wetten, verdragen en rechtspraak, en dat altijd plaats- en tijdsgebonden is. | | **Privilege** | Een uitzonderingsrecht of speciale voorrecht dat aan een persoon, groep of stad werd verleend, afwijkend van het algemene recht, en dat vaak het resultaat was van onderhandelingen of machtsstrijd. | | **Publiekrecht** | Het rechtsgebied dat de verticale verhoudingen regelt tussen de overheid en de burgers, alsook tussen verschillende overheidsinstanties onderling, met een focus op het algemeen belang en de staatsorganisatie. | | **Ratio Legis** | De reden of het doel achter een wet, te achterhalen door de voorbereidende documenten van de wetgeving te bestuderen, zoals wetsontwerpen, memories van toelichting en verslagen van parlementaire commissies. | | **Receptie van het recht** | Het proces waarbij een rechtssysteem elementen uit een ander rechtssysteem overneemt, met name de receptie van het Romeinse en canonieke recht in Europa, die de basis legde voor het Europese ius commune en de rechtswetenschap. | | **Revolutie** | Een fundamentele en vaak gewelddadige omwenteling in de politieke, sociale en juridische structuren van een samenleving, gericht op het omverwerpen van het bestaande regime en het creëren van een nieuwe orde. | | **Rijkskamergerecht** | Een hoog rechtscollege binnen het Heilige Roomse Rijk, opgericht in 1495, dat diende als hoogste rechtbank voor geschillen binnen het Rijk en bijdroeg aan de rechtsuniformiteit. | | **Scheiding der machten** | Het principe, geformuleerd door Montesquieu, waarbij de staatsmacht wordt verdeeld over een wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, die elkaar controleren en in evenwicht houden (checks and balances) om tirannie te voorkomen. | | **Soevereiniteit** | De hoogste en ongebonden macht binnen een staat, zowel intern (het alleenrecht om te regeren) als extern (onafhankelijkheid van andere staten), die essentieel is voor het ontstaan van de moderne natiestaat. | | **Staten-Generaal** | De vertegenwoordigende vergadering van de verschillende gewesten in de Nederlanden, die bestond uit vertegenwoordigers van de drie standen (clerus, adel, steden) en bevoegdheden had inzake belastingen en goedkeuring van wetten. | | **Stadsrecht** | Een juridische status die aan steden werd verleend, waardoor zij eigen overheidsrechten, bestuurlijke en rechterlijke organen, en afwijkend recht kregen, wat de autonomie van de steden bevorderde. | | **Tempus regit actum** | Een juridisch principe dat stelt dat de wet die van kracht is op het moment dat een handeling plaatsvindt, van toepassing is op die handeling, wat de rechtszekerheid ten goede komt. | | **Territorialisering** | Het proces waarbij het recht gebonden raakt aan een bepaald grondgebied in plaats van aan de etnische afkomst van de persoon (personaliteitsbeginsel), wat bijdraagt aan de vorming van natiestaten en rechtsuniformiteit. | | **Verlicht absolutisme** | Een regeringsvorm in de 18e eeuw waarbij vorsten hun macht behouden maar deze uitoefenen volgens de principes van de Verlichting, met focus op rede, welzijn van het volk en hervormingen, zonder de absolute macht op te geven. | | **Verenigd Koninkrijk der Nederlanden** | De staat die in 1815 ontstond door de samenvoeging van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden onder koning Willem I, met als doel een sterke bufferstaat tegen Frankrijk te creëren, die echter politiek en religieus instabiel bleek. | | **Volkssoevereiniteit** | Het principe dat de hoogste macht in de staat bij het volk berust, dat zijn wil uitoefent via vertegenwoordigers en de basis vormt van de democratische rechtsstaat. | | **Volksgeist** | Het concept van Carl Friedrich von Savigny dat het recht de uitdrukking is van de "volksgeest" of collectieve zeden en overtuigingen van een volk, wat de noodzaak van het bestuderen van het eigen recht benadrukt. | | **Vrije mandaat** | Het principe waarbij een vertegenwoordiger (parlementslid) zijn eigen standpunten mag innemen en stemmen zoals hij of zij dat wenst, zonder gebonden te zijn aan de instructies van de kiezers of partij. | | **Wetshistoriek** | De studie van de totstandkoming van een wet, inclusief de voorbereidende documenten, debatten en amendementen, om de ratio legis en de bedoeling van de wetgever te achterhalen. |

Sign up to read Learn more

Cover

Soceco studenten.pptx

Summary

# Geschiedenis van het collectief arbeidsrecht Dit document geeft een historisch overzicht van het collectief arbeidsrecht in België, met aandacht voor de evolutie van vakbonden, actiemiddelen en overlegorganen. ## 1. Geschiedenis van het collectief arbeidsrecht ### 1.1 De ambachten en het Ancien Régime * **Organisatie in ambachten:** In het Ancien Régime organiseerden ambachten zich om de markt af te schermen, kwaliteitsbewaking te garanderen en een hiërarchische structuur te handhaven. * **Voordelen van ambachten:** Deze organisaties boden beschermde arbeid, onderlinge bijstand en de mogelijkheid om op te klimmen in rang (van gezel naar meester). * **Nadelen van ambachten:** Ze functioneerden als organisaties van ondernemers en belemmerden innovatie. Er bestonden wel gezellenverenigingen, maar deze hadden niet dezelfde status. ### 1.2 Hervormingen en de Franse Revolutie * De Franse Revolutie bracht significante veranderingen met zich mee: * **Decreet d'Allarde (1791):** Schafte de bestaande ambachten af. * **Wet Le Chapelier en Napoleon:** Voerden het coalitieverbod in, wat voornamelijk gericht was tegen arbeidersorganisaties. ### 1.3 Periode 1810-1867: Vrijheid van vereniging ontzegd * Ondanks de wetgeving, gold in de praktijk een vrijheid van vereniging die voor arbeiders niet echt van toepassing was. Dit werd versterkt door factoren als ongeletterdheid, lange werkdagen en het cijnskiesrecht. * **Gevolg:** Geen vakbonden, wel bijstandskassen, wat leidde tot scherpere sociale conflicten. ### 1.4 Periode 1867-1914: Opkomst van vakbonden * **1867:** Afschaffing van het coalitieverbod, hoewel pikketen nog steeds verboden waren. * **Wet van 1892:** Stelde staking gelijk aan zelfontslag. * **Groei van vakbonden:** Ondanks de wettelijke beperkingen groeiden de vakbonden, met name de Belgische Werkliedenpartij (BWP). De strijd voor stemrecht was een belangrijke drijfveer. * **Organisatie van vakbonden:** Oorspronkelijk autonoom, later gestructureerd rond socialistische (ABVV), katholieke (ACV) en liberale (ACLVB) zuilen. Er is een recente tendens naar fusies van centrales. * **Rechtspersoonlijkheid:** Vakbonden hadden aanvankelijk geen rechtspersoonlijkheid. De VZW-wet van 1921 bood wel beperkte functionele rechtspersoonlijkheid. Vrijheid van vereniging werd pas echt erkend sinds 1921. ### 1.5 Na WO II: Integratie en evolutie * Na de Tweede Wereldoorlog werden vakbonden geïntegreerd in het sociale systeem, met ups en downs, zoals het Europees Sociaal Handvest en de anti-stakerswetten. * **1963:** Staking is niet langer gelijk aan zelfontslag. * **1967 & 1981:** Wilde stakingen werden toegelaten. * **Nieuwe actiemiddelen:** Werkgevers ontwikkelden eenzijdige verzoekschriften, terwijl vakbonden bedrijfsbezetting en -blokkade als actiemiddelen introduceerden. * **Toekomstperspectieven:** De discussie over minimale dienstverlening en de verdere inperking van collectieve actiemiddelen blijft actueel. Het cassatiearrest van 2020 bevestigde dat het stakingsrecht niet absoluut is. ### 1.6 Collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO's) * **1906:** De eerste CAO werd afgesloten. * **Evolutie:** Aanvankelijk moreel bindend, na WO II ook juridisch bindend en algemeen verbindend verklaard. ### 1.7 Instellingen van collectief overleg * **Paritaire comités & Nijverheids- en arbeidscomités (na 1886):** Functies: informeren, adviseren, bemiddelen. Weinig succesvol initieel. * **Paritaire studiecomités (interbellum):** Later officieel erkend. * **Nationale Arbeidsraad (NAR):** Centraal interprofessioneel overleg na WO II, vanaf 1976 onder druk. * **Recente ontwikkelingen:** Wisselende successen van interprofessionele akkoorden, met periodes van vlot verloop en periodes van problemen, onder meer door de profilering van specifieke vakbonden en politieke partijen. De regering speelt een steeds actievere rol. ### 1.8 Vakbondsafvaardiging en ondernemingsraad * Sporadisch aanwezig voor WO II. * **Na WO II:** Akkoord over overlegorganen, met een strijd tussen het socialistische (Marx) en katholieke (Thomas van Aquino) model. * **Oplossing:** Vakbondsafvaardiging voor strijdsyndicalisme en ondernemingsraad voor samenwerkingsmodellen, aangevuld met een comité voor de grote ondernemingen. Dit systeem kent gelijkenissen met het Duitse "Mitbestimmung". ### 1.9 De juridische positie van vakbonden * Vakbonden werden niet gezien als opvolgers van de ambachten, maar stonden eerder onder invloed van ondernemers. * Dit leidde tot de oprichting van patroonsorganisaties zoals het Verbond van Belgische Ondernemingen (VBO), UNIZO, VOKA en AKT. ### 1.10 De arbeider en het recht * De arbeidsomstandigheden en -rechten van werknemers evolueerden langzaam. * **19de eeuw:** Nadruk op het onderscheid tussen de sociale status van de aannemer en de arbeider. Het arbeidscontract werd beperkt behandeld, mede door de aanwezigheid van het werkboekje. * **Werkboekje:** Diende als controle-instrument en onderpand, maar bevatte ook negatieve elementen. * **Rol van de overheid:** Vanaf 1840 werd het werkboekje ook als boycot- en drukmiddel ingezet. * **Einde 19de eeuw:** Pogingen tot een Wetboek van de arbeid mislukten, maar er kwamen wel aparte wetten die de ondergeschiktheid en de sociale hiërarchie bestendigden. * **Na WO II:** Het probleem van de sociale hiërarchie werd weliswaar erkend, maar pas in 1978 met de gelijkschakeling van arbeiders en bedienden (bv. opzegtermijnen en carensdagen), hoewel met veel uitzonderingen. ### 1.11 Loon en arbeidsduur * **Loon:** * **Wet van 1886:** Verbood het trucksysteem en reglementerde inhoudingen en meting van werk, maar deed weinig aan de lage lonen. * **Na WO I:** Indexkoppeling werd ingevoerd, maar dit leidde tot problemen met schommelingen en manipulaties. * **Na WO II:** Prijsblokkeringen, gevolgd door een minimumloon en stijgende lonen. * **Vanaf 1976:** Loonmatiging en indexsprongen als reactie op stijgende lonen sneller dan productiviteit. De loonnorm werd een instrument van een "race to the bottom". * **Recent:** De inflatie vanaf 2022 zorgde opnieuw voor discussie over de indexkoppeling. * **Arbeidsduur:** * **Ancien Régime:** Veel rustdagen. * **19de eeuw:** Strijd voor zondagsrust. * **1905:** Verplichte zondagsrust. * **1909:** 9 uur per dag in de mijnen. * **1921:** 8 uur per dag, 48 uur per week. * **1936:** 8 uur/dag en betaald verlof. * **1946:** Betaalde feestdagen. * **1964:** 45 uur/week. * **Nu:** 39 uur/week, met toenemende flexibilisering (bv. Arbeidsdeal 2022) en uitdagingen door digitalisering (platformwerk, telewerk). ### 1.12 Arbeidsbeschermingsrecht (vrouwen en kinderen) * **Midden 19de eeuw:** Eerste oproepen tot bescherming, vooral gebaseerd op morele argumenten. * **KB 1884:** Beperkte regels, enkel voor mijnen. * **Wet 1889:** Pas een algemene wet, nog steeds beperkt. * **Doorbraak 1910-1914:** Invoering werkrechtersraden, verbod op nacht- en mijnarbeid, leerplicht. * **WO I & II:** Beperkte impact. * **Latere wetgeving:** Update van bestaande regels, met de nadruk op gelijk loon (bv. vrouwenstaking Herstal 1966) en de strijd tegen discriminatie (Genderwet, quotawet). ### 1.13 Arbeidsomstandigheden * **Arbeidsreglement:** Van een instrument voor werkgevers (1896) geëvolueerd naar een instrument van arbeidsbescherming (1948). * **Arbeidsveiligheid:** * **Mijnen:** Wetten van 1803, 1888, 1899. * **Algemeen:** ARAB (1946-1947), Veiligheidswet (1996), Codex welzijn op het werk (2017). * **Sociaal Strafwetboek (2010):** Coördinatie van straffen voor alle inbreuken op het arbeidsrecht. * **Psycho-sociale risico's:** Evolutie van materiële werkomstandigheden naar welzijn op het werk (Wet 2014). ### 1.14 Werkrechtersraden en Arbeidsrechtbanken * **Napoleontische werkrechtersraad (vanaf 1806):** Gevestigd in Frankrijk, met een procedure nadelig voor arbeiders. * **Paritaire werkrechtersraad (1859):** Meer arbeidersinspraak, maar nog steeds manipulatief mogelijk. * **Wijzigingen na 1889:** Meer arbeidersstemrecht, pariteit in samenstelling en werking. * **1967:** Eenheidsrechtbanken (arbeidsrechtbanken) met bevoegdheid voor het gehele sociaal recht. * **Latere voorstellen:** Pogingen tot eenheidsrechtbanken met een centraal loket, maar telkens mislukt door verzet magistratuur. Vanaf 2014 grotere gerechtelijke arrondissementen. Dit overzicht van het collectief arbeidsrecht schetst de lange en vaak moeizame weg naar de huidige rechtsstaat, gekenmerkt door de geleidelijke erkenning van werknemersrechten en de ontwikkeling van overlegstructuren. --- # Historische evolutie van het sociaal zekerheidsrecht Hier is een gedetailleerd en uitgebreid samenvatting van de historische evolutie van het sociaal zekerheidsrecht, gebaseerd op de verstrekte documentatie, met strikte naleving van alle opmaakregels. ## 2. Historische evolutie van het sociaal zekerheidsrecht Dit thema beschrijft de oorsprong en ontwikkeling van het sociaal zekerheidsrecht, vanaf de Romeinse tijd tot de moderne besluitwet van 1944 en de uitdagingen van de hedendaagse financiering en regionalisering. ### 2.1 De Romeinse annona en de middeleeuwse armenzorg De Romeinse *annona*, een ordemaatregel vanaf de 2e eeuw v.Chr. gericht op de controle van de graanmarkt en gratis graanbedeling, kan beschouwd worden als een vroege vorm van sociale voorziening. Deze verdween met het Romeinse Rijk. In het Ancien Régime was broodpolitiek een ordemaatregel, waarbij de overheid ingreep in prijzen en gewichten. Zieken- en armenzorg waren voornamelijk de taak van de kerk en steden, met een focus op de 'schamele armen' en een soort 'activeringsbeleid'. Armenzorg was zowel een taak van de overheid als een eigen plicht, met soms speciale belastingen voor lokale armenzorg. ### 2.2 Van ambachtelijke solidariteit naar de Franse Revolutie Ambachtelijke solidariteit, met name via bijstandskassen vanaf de 16e eeuw, bood enige bescherming. Dit was echter geen universeel systeem en sterk variabel per ambacht. De Franse Revolutie schafte het oude systeem af zonder direct alternatief, wat leidde tot kunstmatig hoge prijzen. De solidariteit binnen ambachten verschilde sterk. ### 2.3 De 19e eeuw: gesubsidieerde vrijheid en de eerste stappen Gedurende de eerste helft van de 19e eeuw was er enkel lokale armensteun en private liefdadigheid, naast mutualiteiten met beperkte middelen en fabriekskassen die dienden als controle-instrument voor de werkgever. Het werkboekje was een instrument van de overheid om arbeiders te controleren. Vanaf 1850 begon de periode van 'gesubsidieerde vrijheid', met als doel sociale controle en moralisering van arbeiders. De erkenning van mutualiteiten in 1851 faalde aanvankelijk. Tegen het einde van de 19e eeuw nam het aantal mutualiteiten toe door een betere economische situatie van sommige arbeiders en soepelere wetgeving in 1894, met financiële steun van de overheid. Deze steun was echter vooral gericht tegen socialisten, en een verplichte verzekering kwam er niet door ruzie tussen mutualiteiten en verzet van private verzekeringsmaatschappijen. ### 2.4 De doorbraak: de Besluitwet van 1944 De doorbraak in de sociale zekerheid kwam met de Besluitwet van 28 december 1944, tot stand gekomen onder impuls van Achiel Van Acker. Hoewel de basis van de hedendaagse sociale zekerheid werd gelegd, mag de voorgeschiedenis niet genegeerd worden. Deze besluitwet was vaak nog voorlopig, niet alle sectoren van de sociale zekerheid omvattend en gold niet voor iedereen. De context van WO II, Duitse eenheidsorganisaties, plannen van de regering in Londen (ontzuiling) en clandestiene groepen in België maakten deze wet mogelijk. De financiering was aanvankelijk voornamelijk afkomstig van de overheid, met uitbetalingen door: * **Arbeidsongevallen:** Private verzekeraars * **Ziekteverzekering:** Mutualiteiten * **Gezinsbijslag:** Werkgevers * **Pensioenen:** Overheid * **Werkloosheid:** Vakbonden De Besluitwet van 1944 kwam er snel, deels om communisten, bedienden, dokters, conservatieve patroons en christelijke mutualiteiten tegemoet te komen, maar wel via een besluitwet en na buitenparlementair overleg. > **Tip:** De context van WO II en de drang naar ontzuiling waren cruciale factoren voor de totstandkoming van de Besluitwet van 1944. ### 2.5 Naoorlogse sociale zekerheid: uitdagingen en evoluties Na de oorlog kende de sociale zekerheid verschillende uitdagingen en evoluties: #### 2.5.1 Financieringsproblemen Er was een constante nood aan overheidsbijdragen, meer inspanningen van werkgevers en rijkere werknemers. De strijd tegen sociale fraude en verstrenging van toekenningsvoorwaarden werden belangrijk. Recentelijk is er sprake van 'welvaartschauvinisme' en een mogelijke terugkeer naar de focus op de 'schamele armen'. De financieringsproblemen werden verergerd door: 1. **Ondermijning door de overheid:** Minder lasten bij bijvoorbeeld dienstencheques en flexijobs leidden tot minder inkomsten voor de sociale zekerheid en geen reserves voor slechte tijden. 2. **Verschuiving van arbeid naar vermogen:** De opkomst van vennootschappen van zelfstandigen en de elite. #### 2.5.2 Regionalisering en diversificatie Sinds 2001 is er de Vlaamse Sociale Bescherming, hoewel deze met geldgebrek kampt. De toegenomen regionalisering heeft geleid tot veranderingen, zoals de hervorming van de kinderbijslag naar het 'groeipakket', dat weliswaar bedoeld was om te indexeren, maar initieel als 'snoeipakket' werd ervaren. #### 2.5.3 Andere evoluties * Omvorming van private organisaties tot uitkeringsinstellingen. * Transitie van een systeem gericht op overleven naar een systeem voor een waardig leven. * Uitbreiding van de bescherming tot personen zonder directe band met arbeid, hoewel de problematiek van zelfstandigen en de materie van uitkeringen (aanvullingen) complex blijft. Na 1975 was er een breuk waarbij vooruitgang niet meer gegarandeerd was. * Globaal beheer van de sociale zekerheid. * Parafiscalisering. * Strijd voor gelijke behandeling van vrouwen. * Voortdurende nood aan hervorming. ### 2.6 Arbeidsongevallen en beroepsziekten Aanvankelijk werden arbeidsongevallen beschouwd als 'pech'. Pas vanaf de tweede helft van de 19e eeuw, met de droit commun en rechtspraak, begon de erkenning van de aansprakelijkheid van werkgevers. De wet van 1903 introduceerde een verzekeringsprincipe voor arbeidsongevallen, hoewel de bedragen laag waren en de verzekering niet verplicht. Beroepsziekten kregen pas in 1927 een wet. ### 2.7 Ziekte- en invaliditeitsverzekering Pas in 1944 werd de ziekte- en invaliditeitsverzekering verplicht, maar dit ging gepaard met aanzienlijke problemen, waaronder geldtekort en verdeeldheid tussen mutualiteiten over het solidariteitsbeginsel en de responsabilisering. De weerstand van artsen tegen de mutualiteiten leidde tot stakingen. Het probleem van overaanbod in ziekenhuizen en de farmaceutische sector bleef ook bestaan. De vergrijzing is primair een probleem voor pensioenen, niet zozeer voor de ziekteverzekering. Alternatieve financiering via belastingen blijft een struikelblok, mede door de weerstand van de medische sector. ### 2.8 Werkloosheidsverzekering Aanvankelijk was er geen steun van de centrale overheid, maar wel van vakbonden en gemeenten. Na WO I kreeg de centrale overheid steun, wat de macht van vakbonden versterkte. Werkloosheidsuitkeringen waren aanvankelijk gediscrimineerd, onder andere op basis van geslacht, maar dit verdween grotendeels na 1971. Vanaf 2011 werden de uitkeringen verder verstrengd, met een grotere degressiviteit vanaf 2019 en vanaf 2025 een beperking in de tijd, waarna men op het leefloon aangewezen is. De hervormingen lijken vooral gericht tegen de vakbonden. ### 2.9 Pensioenen Aanvankelijk moest men zelf sparen voor pensioenen. De wet van 1924 voor verplichte pensioenverzekering voor arbeiders en in 1925 voor bedienden kende gebrekkige solidariteit en botste op de crisis. Na WO II werd een combinatie van kapitalisatie en rentelast geïntroduceerd, wat leidde tot discussies. De pensioenwet van 1953 koos voor de rentelast, maar de pensioenen waren te laag en de berekening chaotisch. In 1967 werden deze problemen opgelost, maar andere, zoals welvaartsvastheid en het verschil tussen mannen- en vrouwenpensioenen, bleven bestaan. De vergrijzing en een te lage activiteitsgraad blijven grote uitdagingen, met oplossingen als het Zilverfonds en privépensioenen. Langer werken wordt steeds belangrijker, hoewel de officiële leeftijd nog steeds een discussiepunt is en er veel uitzonderingen bestaan. De wettelijke pensioenleeftijd blijft 67 jaar, met mogelijkheden tot vervroegd pensioen na 42 jaar werk. ### 2.10 Gezinsbijslag Na WO I werd gezinsbijslag ingevoerd om looneisen af te remmen en paternalisme te bevorderen. Dit leidde tot een concurrentieprobleem, waarna in 1921 compensatiekassen werden opgericht en in 1930 de gezinsbijslag algemeen verplicht werd. In 1942 introduceerden de nazi's kraamgeld, wat behouden bleef. Vanaf 2014 vond de regionalisering plaats, met de invoering van het 'groeipakket'. De uitdaging ligt in de financiering via belastingen, aangezien de band met arbeid is afgenomen. ### 2.11 Zelfstandigen en hun sociale zekerheid De sociale zekerheid van zelfstandigen blijft een groot probleem, met een geringe bijdragebereidheid. Vanaf 2014 werd gelijkheid nagestreefd, maar het financieringsprobleem blijft acuut. ### 2.12 Ambtenaren versus private sector Er bestaat een duidelijk verschil tussen de sociale zekerheid van ambtenaren en die van werknemers in de private sector. Ambtenaren hebben vaak een gunstiger statuut met vaste benoeming en hogere pensioenen, wat voortkomt uit de noodzaak om bekwaam personeel aan te trekken en te beschermen. Na WO II nam het aantal ambtenaren sterk toe, wat leidde tot politisering en kritiek. Momenteel is er een tendens tot afbouw van de voordelen voor ambtenaren en een streven naar convergentie, maar de voordelen van het privé-statuut verdwijnen niet volledig. Het ontbreken van goede historische studies over het ambtenarenstatuut is opmerkelijk. ### 2.13 Het Sociaal Strafwetboek Het sociaal strafwetboek, geïntroduceerd in 2010, breidt de strafrechtelijke aansprakelijkheid uit van enkel arbeidsveiligheid naar alle inbreuken op het arbeidsrecht en sociaal zekerheidsrecht, met een coherent schema van straffen. ### 2.14 De verschuiving naar psycho-sociale risico's Er is een verschuiving merkbaar van materiële werkomstandigheden naar welzijn op het werk, deels door de toename van bedienden. De wet van 2014 en de Codex over het welzijn op het werk reflecteren deze evolutie. ### 2.15 Werkrechtersraden en arbeidsrechtbanken Oorspronkelijk waren werkrechtersraden bedoeld als instrument van werkgevers, maar ze evolueerden naar paritaire raden en later naar eenheidsrechtbanken. De Napoleontische werkrechtersraad vanaf 1806 had taken rond verzoening en kleine geschillen, maar was nadelig voor arbeiders. De paritaire werkrechtersraad in 1859 was ook vatbaar voor manipulatie. Na wijzigingen in 1889 werden de raden meer toegankelijk voor arbeiders en werd pariteit in samenstelling en werking nagestreefd. Vanaf 1967 werden ze versterkt tot arbeidsrechtbanken die bevoegd zijn voor het gehele sociaal recht. Verschillende voorstellen voor een eenheidsrechtbank zijn echter mislukt, wat leidde tot grotere gerechtelijke arrondissementen. ### 2.16 Uitdagingen voor de toekomst * **Minimale dienstverlening:** Overwegingen rond minimale dienstverlening in sectoren als het openbaar vervoer en de gevangeniswezen. * **Beperking van collectieve actiemiddelen:** De blijvende vraag naar een verdere inperking van collectieve actiemiddelen. * **Absoluut stakingsrecht:** De bevestiging dat het stakingsrecht niet absoluut is, is evident. * **Niet-representatieve vakbonden:** De positie en rol van vakbonden, ook die met minder representativiteit. De historische evolutie van het sociaal zekerheidsrecht is een complex en voortdurend veranderend landschap, beïnvloed door economische, sociale en politieke factoren. De uitdagingen van vandaag, zoals financiering, regionalisering en de impact van globalisering, blijven de toekomst van het systeem vormgeven. --- # De geschiedenis van het vennootschapsrecht en economisch recht Dit onderwerp traceert de historische ontwikkeling van het vennootschapsrecht en het economisch recht, met een focus op de Belgische context, van antieke vormen tot moderne hervormingen. ## 3. De geschiedenis van het vennootschapsrecht en economisch recht Het economisch recht omvat een breed scala aan rechtsgebieden die de economische activiteit reguleren. De geschiedenis ervan is complex en deels verweven met andere rechtsdomeinen, waaronder het vennootschapsrecht, het sociaal recht en het fiscaal recht. ### 3.1 Historische evolutie van het vennootschapsrecht De geschiedenis van het vennootschapsrecht kent een lange evolutie, die teruggaat tot de Romeinse tijd. #### 3.1.1 Romeinse tijd * **Societas**: Dit was de Romeinse rechtsfiguur die het meest overeenkwam met de huidige maatschap. De *societas omnium bonorum* was gericht op de samenwerking en het delen van winst, maar had geen rechtspersoonlijkheid ten opzichte van derden. De *societas leonina*, waarbij één vennoot van alle winst was uitgesloten, was verboden. #### 3.1.2 Middeleeuwen en Moderne Tijden * **Ontwikkelingen vanuit de praktijk**: In de Middeleeuwen en de Moderne Tijden ontstonden vennootschapsvormen vanuit de commerciële praktijk, eerder dan vanuit juridische codificatie. * **Commenditaire vennootschap**: Deze vorm kende zijn oorsprong in de mediterrane handel (*commenda*) en verspreidde zich mede door het omzeilen van het renteverbod. Er waren twee soorten vennoten: de *gecommanditeerden* (met arbeid en onbeperkte aansprakelijkheid) en de *commanditairen* (met vermogen en beperkte aansprakelijkheid). Deze vennootschap had een onvolkomen rechtspersoonlijkheid. De Franse wet van 1673 vereiste dat deze vennootschappen openbaar waren, maar stille commanditaire vennoten bleven bestaan. * **Vennootschap onder firma (VOF)**: Deze ontstond later dan de commanditaire vennootschap en onderscheidde zich door haar openbare karakter. Alle vennoten waren betrokken bij het bestuur. * **Aandelenvennootschap**: Deze vorm ontstond reeds in de 12e eeuw en brak door tijdens de kolonisatie, waarbij het publiek werd betrokken via de aankoop van aandelen. De overheid verleende rechtspersoonlijkheid en privileges. De vroege aandelenvennootschappen verschilden echter van de huidige, met overheidscontrole en geen inspraak voor de aandeelhouders. De VOC en de heren XVII waren een belangrijk voorbeeld. #### 3.1.3 Franse Revolutie en Napoleon * **Franse Revolutie**: De Franse Revolutie schafte de overheidscontrole op aandelenvennootschappen af, maar dit leidde tot beursschandalen. * **Napoleon**: Het Burgerlijk Wetboek van 1804 was weinig vernieuwend op het vlak van vennootschapsrecht. Het Wetboek van Koophandel van 1807 nam de bestaande vormen over: de stille vennootschap (*société par participation*), de NV, de VOF en de commanditaire vennootschap. De NV kende echter nog steeds te veel overheidscontrole. #### 3.1.4 Hervormingen na 1807 * **Hervorming van 1873**: Deze hervorming, geïnspireerd door de praktijk en buitenlandse wetgeving, hervormde de NV met nadruk op *liberté* (geen overheidscontrole), *publicité* (ter bescherming van aandeelhouders) en *responsabilité* (van oprichters en bestuurders). De commanditaire vennootschap werd grotendeels gelijkgesteld met de NV, en de coöperatieve vennootschap werd geïntroduceerd als een soepele vorm. * **Uitbreiding na 1873 tot 1945**: Het vennootschapsrecht breidde verder uit met de mogelijkheid voor burgerlijke vennootschappen om handelsvennootschappen te worden, de invoering van de PVBA (later BVBA) naar buitenlands voorbeeld, en de toenemende chaos die coördinatie noodzakelijk maakte. * **Periode 1945-1970**: In deze periode werd het contractuele aspect van vennootschappen verminderd, met nadruk op de circulatie van waardepapieren en meer controle op openbare overnamebedrijven (o.b.). * **Periode 1970-jaren 90**: Europa kreeg een grotere invloed door de omzetting van Europese richtlijnen, wat leidde tot meer rechtszekerheid en een poging tot harmonisering. Nieuwe vennootschapsvormen zoals de BVBA werden geïntroduceerd, en het tijdelijke karakter van vennootschappen werd afgeschaft. * **Generalecrisis en Wetboek van Vennootschappen (1999)**: De generale crisis leidde tot meer aandacht voor beursgenoteerde vennootschappen en de bescherming van minderheidsaandeelhouders. Het Wetboek van Vennootschappen van 1999 coördineerde bestaande wetgeving. * **Hervorming 2010-heden**: Recente hervormingen, zoals de invoering van de S-BVBA en de hervorming van het vennootschapsrecht onder minister Geens, beoogden modernisering, vereenvoudiging en concurrentievermogen. #### 3.1.5 Het nieuwe vennootschapsrecht (vanaf 2019) De hervorming bracht significante veranderingen met zich mee: * **Nieuw vennootschapsbegrip**: Een vennootschap wordt gedefinieerd door een rechtshandeling, een vermogen, de uitoefening van activiteiten en het nastreven van een vermogensvoordeel voor de vennoten. * **Reductie van vennootschapsvormen**: De belangrijkste vormen die overblijven zijn de maatschap (zonder rechtspersoonlijkheid), de NV, BV, Coöperatieve Vennootschap (met beperkte aansprakelijkheid) en de VOF (met onbeperkte aansprakelijkheid). De commanditaire vennootschap blijft een mengvorm. * **Flexibiliteit**: De BV en NV bieden grotere flexibiliteit, met een wegvallen van het kapitaalvereiste bij de BV en de mogelijkheid tot meervoudig stemrecht, onder bepaalde voorwaarden. * **Focus op de BV**: De BV wordt de normvennootschap, terwijl de NV eerder bedoeld is voor beursgenoteerde ondernemingen. * **Verdere hervormingen**: Er zijn geplande hervormingen met betrekking tot het meervoudig stemrecht, de coöperatieve vennootschap en het ondernemingsbegrip. #### 3.1.6 Verenigingen en vzw's * **Oudheid en Middeleeuwen**: Vroege vormen van verenigingen bestonden reeds bij de Romeinen (*collegia*), maar waren onderhevig aan wantrouwen van de overheid. In de Middeleeuwen ontwikkelden kloosters met hun vermogensverwervingen een vorm van "dode hand". * **Franse Revolutie en Napoleon**: De Franse Revolutie leidde tot de confiscatie van kerkelijke goederen. Napoleon verbood kloosters rechtspersoonlijkheid, maar dit werd omzeild via liefdadigheidswetgeving. * **19e en 20e eeuw**: Na mislukte pogingen tot wetgeving, werd in 1921 de VZW-wet aangenomen, aanvankelijk bedoeld voor vakbonden. * **Hervorming Geens (2018-2019)**: De hervorming bracht verenigingen dichter bij vennootschappen, met de focus op het al dan niet uitkeren van winst als onderscheidend criterium. #### 3.1.7 Faillissement * **Romeinse tijd**: Een voorloper van faillissement bestond, maar had geen directe invloed op het latere recht. * **Middeleeuwen**: Italiaanse handelssteden ontwikkelden statuten met regels voor faillissement, inclusief gelijkheid van schuldeisers en de mogelijkheid van een concordaat. Er was een sterke morele en strafrechtelijke component. * **Moderne Tijden**: Het Franse faillissementsrecht van 1807 was te streng en te veel gebaseerd op de macht van de overheid, wat economische activiteit remde. * **Wet van 1851**: Deze wet beoogde een versoepeling van het faillissementsrecht, met minder strafrecht en bureaucratie en meer rechtszekerheid. * **Hervormingen na 1851**: Er waren diverse beperkte wijzigingen, maar de wet van 1851 bleef lang van kracht. * **Wet van 1997**: Deze wet trad de overheid terug, beschermde de rechten van betrokkenen beter, beperkte het strafrecht en bevorderde gerechtelijke akkoorden. * **Nieuw insolventierecht (2017)**: Geïntegreerd in het Wetboek Economisch Recht, beoogt dit de digitalisering, de kwijtschelding van schulden en de stimulering van reorganisaties. ### 3.2 De geschiedenis van het economisch recht Het economisch recht omvat een breed scala aan rechtsgebieden, waaronder het handelsrecht, bankrecht, beursrecht, mededingingsrecht en consumentenrecht. #### 3.2.1 Geschiedenis van het handelsrecht * **Vroege Middeleeuwen tot Moderne Tijden**: De handel, aanvankelijk beperkt, groeide vanaf de 11e eeuw. Het recht van de handel (ius mercatorum of Lex Mercatoria) ontwikkelde zich op jaarmarkten en via zeerecht. Kenmerkend waren het belang van het gesproken woord, snelheid en billijkheid, en de professionaliteit van de handelaar. * **Modernisering en Nationalisering**: Vanaf de Moderne Tijden werd het handelsrecht meer "verwetenschappelijkt" en genationaliseerd via wetgeving, met de Franse Revolutie en de latere codificaties als belangrijke mijlpalen. * **Wetboek van Koophandel (1807)**: Dit wetboek, dat ook in België van kracht werd, bleef lang bestaan, ondanks talrijke wijzigingen en de opkomst van nieuwere wetgeving. * **Hervormingen en het Wetboek Economisch Recht (WER)**: Naast het Wetboek van Koophandel werden diverse wetten aangenomen, en vanaf 2013-2015 werd het Wetboek Economisch Recht gefaseerd ingevoerd, wat een modernisering en harmonisering beoogde. In 2018 werd het Wetboek van Koophandel grotendeels afgeschaft. #### 3.2.2 De Société Générale en haar rol * **Oprichting (1822)**: Opgericht door Willem I om de economie te stimuleren, fungeerde de Société Générale als een gemengde bank die investeerde in industrie via aandelen in NV's. * **Cascadesysteem**: Dit systeem maakte controle over industrieën goedkoper. * **Crisis en splitsing (1934-1935)**: Na de bankencrisis werd de Société Générale gesplitst in een holding (participaties) en een bank (spaargeld), om spaarders te beschermen en nationalisatie te bemoeilijken. * **Na WO II**: De bank kreeg meer autonomie en desinvesteerde uit de industrie, met focus op financiële aandelen en intercommunales. * **Kwetsbaarheid en overname (jaren 80)**: Europeanisering, verspreid aandeelhouderschap en verouderd Belgisch recht maakten de Generale kwetsbaar. In 1988 werd ze overgenomen. * **Erfenis**: De rol van de Generale in de Belgische economie, en de gevolgen van de crisis en overnames (bv. Fortis-affaire, Dexia), hebben blijvende impact gehad op de financiële sector. #### 3.2.3 Bankwezen * **Oudheid en Middeleeuwen**: Depositobanken bestonden reeds in de Oudheid. Vanaf de 11e eeuw herleefde het bankwezen, met alternatieven voor het renteverbod zoals tempeliers, joden, geldwisselaars en pandcontracten. * **Moderne Tijden**: Het renteverbod verdween, wat leidde tot de opkomst van banken en spaarkassen. Vanaf het begin van de 19e eeuw ontstond een "verkokering" van het bankwezen met zakenbanken, hypotheekbanken en spaarkassen. * **Na WO II en branchevervaging**: Na de Mammoetwet (1975) en in de jaren 90 ontstond branchevervaging met verzekeraars (bankverzekeraars). * **Financiële crisis (vanaf 2007)**: De crisis leidde tot herstructureringen en een roep om meer regulering, met het "Twin Peaks"-model van toezicht (stabiliteit en gedrag). * **Uitdagingen**: Nieuwe spelers (internetgiganten), digitalisering (blockchain) en de blijvende systeemrisico's blijven uitdagingen. #### 3.2.4 Beurs * **Middeleeuwen**: De beurs ontstond in Brugge, aanvankelijk voor goederen- en wisselhandel. * **Moderne Tijden**: In Antwerpen ontwikkelde zich de beurs voor goederenhandel, wisselhandel en obligatiehandel, met de opkomst van termijnhandel en speculatie. * **19e en 20e eeuw**: De Brusselse beurs kende periodes van strenge controle, vrijheid en toenemende regulering, mede door de opkomst van banken en nieuwe financiële instrumenten zoals derivaten. * **Digitalisering en nieuwe fenomenen**: Cryptomunten, NFTs en de groei van private equity funds stellen nieuwe reguleringsuitdagingen. #### 3.2.5 Mededingingsrecht en consumentenbescherming * **Ancien Régime tot 19e eeuw**: Regulering gebeurde via ambachten, met beperkte bescherming voor consumenten. De Franse Revolutie bracht vrijheid, maar ook een gebrek aan kwaliteitsbewaking. * **Tweede helft 19e eeuw**: Bescherming van handelsbelangen nam toe, met minder aandacht voor consumenten. * **Na WO II**: Consumentenbescherming kwam pas vanaf de jaren 90 echt op gang, met de oprichting van de Raad voor Mededinging en wetgeving rond marktpraktijken. * **Wetboek Economisch Recht**: Dit wetboek versterkte de consumentenrechten, o.a. via collectieve vorderingen. * **Europa**: Europese regelgeving, zoals de CESL, speelt een belangrijke rol in de consumentenbescherming, met het "Brussel-effect" als gevolg. * **Bescherming van ondernemingen**: Recente tendensen omvatten de bescherming van afhankelijke ondernemingen tegen onevenwichtige bedingen en oneerlijke marktpraktijken. #### 3.2.6 Verzekeringsrecht * **Oudheid en Middeleeuwen**: Vroege vormen van verzekering bestonden reeds bij de Romeinen en in de Karolingische periode. Vanaf de late Middeleeuwen bloeide de zeeverzekering op. * **Landverzekering**: De ontwikkeling van landverzekering (brand, leven) verliep trager in België dan in protestantse landen, mede door het intrestverbod en het ontbreken van sterftetafels. * **Codificatie en hervorming**: Het verzekeringsrecht werd in de 19e en 20e eeuw gecodificeerd, met toenemende aandacht voor de bescherming van de verzekerde, met name door de wet van 1992 en de wet betreffende de verzekeringen van 2014. * **Europees eenheidsmarkt en branchevervaging**: De Europese eenheidsmarkt en de branchevervaging met banken zijn belangrijke evoluties. * **Relatie met Sociale Zekerheid**: Er is een complexe relatie tussen privaat verzekeringsrecht en de sociale zekerheid. #### 3.2.7 Staat en vrije markt * De geschiedenis toont geen lineaire toename van vrijheid, maar een constante verschuiving van regels en een groeiende economische ruimte (van lokaal naar nationaal, Europees en mondiaal). * Globalisering heeft winnaars en verliezers, wat leidt tot protest en de noodzaak tot aanpassing van beleid. * **Fiscaal beleid**: Vormt een essentieel onderdeel van de overheidsinterventie, met belastingen die economische activiteit stimuleren of remmen. ### 3.3 De geschiedenis van het fiscaal recht Het fiscaal recht is nauw verbonden met de economische geschiedenis en de rol van de staat. #### 3.3.1 Romeinse tijd tot Middeleeuwen * **Romeinse Rijk**: Een ontwikkeld systeem met directe belastingen (grond, hoofd) en later ook indirecte belastingen. * **Vroege Middeleeuwen**: Door de afwezigheid van een geld economie en immuniteiten waren inkomsten voornamelijk afkomstig uit domeinen, tollen en boetes. * **Tweede Middeleeuwen**: Lokale heren en steden hadden eigen inkomsten. De vorst breidde geleidelijk zijn macht uit via accijnzen, beden en monopolies. Toestemming van belastingbetalers was vaak vereist. #### 3.3.2 Moderne Tijden en Franse Revolutie * **Moderne Tijden**: De zwakke positie van de vorst vereiste onderhandelingen voor belastingen, maar dit verminderde door de opkomst van Staten-Generaal en permanent geworden belastingen. Het repartitiestelsel (verdeling van lasten) kende problemen met verdeelsleutels en vrijheden. * **Franse Revolutie**: Bekritiseerde de ongelijkheid van het Ancien Régime en streefde naar gelijkheid en een nationale administratie. Er werden nieuwe belastingen ingevoerd (personeel, mobiliën, weeldebelasting). #### 3.3.3 19e en 20e Eeuw * **1822-1913**: Weinig veranderingen door het cijnskiesrecht, dat de machtsverhoudingen beïnvloedde. Belastingen drukten vooral op de lagere bevolkingsklassen. * **Hervorming 1919-1921**: Na WO I werd een modernere fiscaliteit ingevoerd met een progressief belastingsysteem, maar fraude en tekorten leidden tot aanpassingen en nieuwe belastingen. * **Na WO II**: De overheid experimenteerde met zware fiscaliteit en repressie na de bezetting. * **Hervorming 1962**: Kwam tegemoet aan de roep om lagere belastingen door een synthetische belasting in te voeren, maar de progressiviteit werd vooral in de personenbelasting gerealiseerd. * **BTW (1971)**: De invoering van de BTW verving diverse indirecte belastingen en droeg bij aan Europese eenmaking. * **Jaren 70 en 80**: Hoge belastingen en het niet-indexeren van belastingschalen leidden tot fraude en een voorkeur voor vennootschapsstructuren. * **1988-heden**: Belastingverlagingen werden ingevoerd, deels gefinancierd door economische groei en compenserende maatregelen. Er is een toenemende aandacht voor rechtsbescherming en fiscaal recht in lijn met Europese regelgeving. #### 3.3.4 Huidige fiscaliteit * **Conclusie**: De huidige fiscaliteit wordt gekenmerkt door een te groot belang van indirecte belastingen, verouderde kadastrale gegevens, relatief lage vennootschapsbelastingen en mogelijkheden voor ontwijking en fraude. * **Problemen**: Pointillistische belastingverlagingen en subsidies leiden tot discriminatie en bereiken niet altijd hun doelstellingen. De fiscale onrechtvaardigheid wordt versterkt. * **Hervorming onvermijdelijk**: De huidige situatie vereist hervormingen, met uitdagingen zoals het beteugelen van fiscale creativiteit en lobbywerk. Discussies over alternatieven zoals vermogensbelasting en sociaal gemoduleerde BTW blijven actueel. **Rode draad door de geschiedenis van de fiscaliteit**: De overheid belast niet wie kan betalen, maar wie geen weerstand kan bieden. Dit leidt tot een economie die minder innovatief is en de neiging versterkt om te lobbyen in plaats van te ondernemen. Verandering is mogelijk, maar vereist een breuk met lobbyisme en een grotere internationale samenwerking. --- # Geschiedenis van het fiscaal recht Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting van de "Geschiedenis van het fiscaal recht", gebaseerd op de verstrekte documentatie en gericht op een examenvoorbereiding. ## 4. Geschiedenis van het fiscaal recht Dit thema schetst de historische evolutie van het Belgische belastingsysteem, vanaf de Romeinse tijd tot op heden, met bijzondere aandacht voor de ontwikkeling van directe en indirecte belastingen, de inherente paradoxen van de Belgische fiscaliteit en de uitdagingen die de toekomst brengt. ### 4.1 Oorsprong en vroege ontwikkeling #### 4.1.1 Romeinse periode Het Laat-Romeinse Rijk kende reeds een zeer ontwikkeld fiscaal systeem, gekenmerkt door directe belastingen: * **Platteland:** Grondbelasting. * **Steden:** Hoofdgeld (een vorm van persoonsgebonden belasting). #### 4.1.2 Eerste middeleeuwen Gedurende de vroege middeleeuwen verdween de Romeinse fiscaliteit grotendeels door: * **Immuniteiten:** Geen centrale overheidscontrole. * **Afwezigheid geldeconomie:** Barterhandel domineerde. * **Gebrek aan administratie:** Een centraal belastingapparaat ontbrak. De inkomsten van de heersende klasse kwamen voornamelijk uit andere bronnen: * Vrijwillige giften. * Domeininkomsten. * Tollen. * Boetes. * Oorlogsbuit. #### 4.1.3 Tweede middeleeuwen De lokale heren verkregen inkomsten uit hun grondbezit en rechtspraak: * **Grondheer:** Reserve (eigen gronden), cijnzen (pachtgelden), taksen van leenmannen. * **Gerechtsheer:** Inkomsten uit rechtspraak en andere overheidsrechten, oorspronkelijk als retributies, later als accijnzen. * **Stedelijke fiscaliteit:** Ontwikkelde zich met eigen accijnzen, voornamelijk op landbouwproducten. * **Vorstelijke fiscaliteit:** De vorst breidde zijn macht uit door land aan te kopen, monopolies (muntslag, tollen) te vestigen en beden (belastingvoorstellen) te vragen. Dit vereiste aanvankelijk de toestemming van de standenvergadering. **Tip:** In de tweede middeleeuwen was de belastingheffing vaak gebaseerd op "beden", wat inhield dat de vorst om geld moest vragen aan de standen, die in ruil daarvoor vaak toegevingen van de vorst verkregen. ### 4.2 De moderne tijd en de Franse Revolutie #### 4.2.1 Moderne tijden: zwakke positie vorst De positie van de vorst was vaak zwak, tenzij binnen zijn eigen domein en voor douanerechten. Voor andere belastingen waren onderhandelingen nodig met de Staten-Generaal, provinciale en lokale besturen. Deze onderhandelingen werden minder noodzakelijk door: * De opkomst van de Staten-Generaal. * Het permanent worden van belastingen (eerst beden, dan subsidies, tot slot "dons gratuits"). Dit leidde tot een fiscaal systeem gebaseerd op geldtekorten en niet op draagkracht, met een **repartitiestelsel** waarbij verdeelsleutels vaak onrealistisch waren en fiscale privileges (zoals voor de clerus en adel) de lasten op de zwakste schouders legden. De stedelijke accijnzen op landbouwproducten droegen bij aan het fenomeen dat de stad de belasting op het platteland legde. #### 4.2.2 De Franse Revolutie: streven naar rechtvaardigheid De Franse Revolutie bekritiseerde het Ancien Régime omwille van de onrechtvaardigheid en ongelijke lastenverdeling. Het ideaal was **rechtvaardigheid door gelijkheid** en het afschaffen van parafiscaliteit. * **1789:** Afschaffing van privileges. * **1790:** Afschaffing van accijnzen, invoering van het kadaster. * **1791:** Invoering van belastingen op personeel (beroepsinkomsten), mobiliair (woning) en weelde (uiterlijke tekenen), die progressief waren. Ook patentbelasting en hervorming van zegel- en registratierechten werden ingevoerd. * **1796:** Afschaffing van interne tariefbarrières. #### 4.2.3 Gevolgen en aanpassingen in de Nederlanden en België Ondanks de revolutionaire idealen leidde geldtekort en het niet goed functioneren van de nieuwe administratie tot aanpassingen: * Verhoogde tarieven op directe belastingen. * Behoud van het repartitiestelsel. * Minder progressieve belastingen op mobiliair en weelde. * Forfaitaire of lage tarieven voor patentbelasting. * Terugkeer van accijnzen, zegelbelastingen en lokale belastingen (octrooirechten). Dit resulteerde in een systeem waarbij vooral de lagere bevolkingsklassen werden belast, wat het principe van de Franse Revolutie ondermijnde. ### 4.3 De 19e en 20e eeuw: evolutie en reformulering #### 4.3.1 Stabiliteit en progressieve belastingdruk (1822-1913) De periode 1822-1913 kenmerkte zich door relatieve stabiliteit in het fiscaal recht. Indirecte belastingen (accijnzen, douanerechten die verdwenen als België een exportland werd) en gemeentelijke octrooirechten domineerden. Directe belastingen zoals de kadastrale en patentbelasting (nu proportioneel) werden minder progressief. De stabiliteit was mede te danken aan het **cijns-kiesrecht**, waarbij aanpassing van directe belastingen politieke machtsverhoudingen zou veranderen. Rijke individuen profiteerden van lage belastingdruk op vermogen, terwijl de overheid haar inkomsten verhoogde door hogere accijnzen op consumptiegoederen. Dit betekende dat de zwakste schouders de zwaarste lasten droegen. #### 4.3.2 Hervormingen na WO I: streven naar draagkrachtbeginsel (1919-1921) Na WO I werd de noodzaak van een moderne fiscaliteit erkend. De hervormingen waren gebaseerd op het **draagkrachtbeginsel** en progressiviteit. * **1919:** Afschaffing van de oude directe belastingen en invoering van nieuwe, analytische inkomstenbelastingen: * **Onroerende inkomsten:** 10% * **Roerende inkomsten (dividenden, intresten, renten):** 10% * **Bedrijfsbelasting (winsten, lonen):** Progressief van 2% tot 10%. * Een overkoepelende **"supertaks"** berekend op het totaal van de vorige belastingen minus privé-uitgaven (inclusief de supertaks van het voorgaande jaar), progressief tot 30%. * **1921:** Invoering van de overdrachttaks (1%) op basis van een cascadestelsel. **Probleem:** Door fraude en het ontbreken van een echte supertaks voor vennootschappen bleven de opbrengsten laag, wat leidde tot tariefverhogingen en de invoering van crisisbelastingen. De progressiviteit van de supertaks werd bovendien sterk ondermijnd door aftrekmechanismen. #### 4.3.3 Explosie van fiscale wetgeving en repressie na WO II De periode voor WO II kende reeds een explosie van fiscale wetgeving. Na WO II werd deze trend versterkt, mede door de "Operatie Gutt" en de noodzaak om de grote hoeveelheid geld in omloop te beheersen. Dit leidde tot **fiscale repressie**, met uitzonderlijke belastingen op winsten (tot 70% of 100% op winsten tijdens de bezetting). Dit experiment met zware fiscaliteit zou een belangrijke impact hebben op toekomstige hervormingen. #### 4.3.4 Hervorming van 1962: Synthetische belasting en progressiviteit De bevolking wenste lagere belastingen, waarop de overheid reageerde met een hervorming gericht op het **draagkrachtbeginsel**. * Invoering van een **synthetische belasting** (een gecombineerde berekening, die echter langer duurde). * **Progressiviteit in de personenbelasting** (maximaal 50%). * **Vlaktaks voor vennootschappen.** De hervorming resulteerde in hogere belastingen door het niet aftrekken van belastingen uit het voorgaande jaar. #### 4.3.5 BTW en de op hol geslagen fiscus (1971 - jaren 80) * **1971:** Invoering van de **BTW** ter vervanging van de overdrachttaks en andere indirecte belastingen, mede door de afname van douanerechten in Europa. * **Jaren '70 en '80:** Gekenmerkt door een **"op hol geslagen fiscus"** als gevolg van de oliecrisis. Hoge belastingen op vennootschappen (vlaktaks 48%) en personenbelasting (progressief tot 72%). De niet-indexering van belastingschalen trof vooral gehuwden. Dit stimuleerde fraude en de keuze voor vennootschapsvormen. #### 4.3.6 Belastingverlagingen en "Reagonomics" (1988-heden) Vanaf 1988 werden, geïnspireerd door "Reagonomics", **belastingverlagingen** doorgevoerd. Deze werden gefinancierd door minder fraude, terugverdieneffecten en compenserende maatregelen (die vaak illusoir bleken, zoals de notionele intrestaftrek). Wetgeving uit deze periode beoogde ook de bescherming van grondrechten, non-discriminatie, rechtsbescherming en rechtszekerheid (rulingsysteem). Er was ook sprake van "aanmoedigende" fiscaliteit, zoals de woonlening. **Tip:** De effectiviteit van belastingverlagingen als middel om de inkomsten te verhogen, blijft een discussiepunt, vooral in de Belgische context waar compenserende maatregelen vaak illusoir zijn. ### 4.4 Huidige fiscaliteit en uitdagingen #### 4.4.1 Kenmerken van de hedendaagse fiscaliteit De huidige Belgische fiscaliteit wordt gekenmerkt door: * **Belang van indirecte belastingen:** Deze zijn niet-progressief en makkelijk te innen (bv. accijnzen, "sin taxes"). * **Progressieve personenbelasting:** Voor hogere lonen geldt het draagkrachtbeginsel, maar hogere lonen zijn niet hetzelfde als hogere inkomens. * **Belastingdruk op lonen:** Komt uiteindelijk ten laste van de werkgever, wat tewerkstelling kan ontmoedigen. * **Gebrek aan transparantie:** Cijfers over belastingdruk houden vaak geen rekening met vrijstellingen en verminderingen, wat leidt tot een illusoir beeld van de werkelijke druk. * **"Pointillistische" belastingverlagingen en subsidies:** Vaak het gevolg van lobbywerk in plaats van het draagkrachtbeginsel, wat leidt tot discriminatie en verkwisting. * **Versterking van sociale ongelijkheid:** Door het gebrek aan een echt draagkrachtbeginsel. #### 4.4.2 Discussies over alternatieven Er is een voortdurende discussie over alternatieven zoals: * Vermogens(winst)belasting. * Sociaal gemoduleerde BTW. * Vlaktaks. #### 4.4.3 Problemen en hervormingen * **Beperkte verschuiving van arbeid naar vermogen:** Nieuwe lasten worden zelden op de sterkste schouders gelegd. * **Te weinig beteugelde fiscale creativiteit:** Denk aan "vervennootschappelijking" en misbruik van auteursrechten. * **Toegeven aan lobbygroepen:** Wat leidt tot gunstmaatregelen en fiscale onrechtvaardigheid. * **Mislukte hervormingen:** De politieke verdeeldheid tussen links en rechts bemoeilijkt diepgaande fiscale hervormingen. * **Meerwaardebelasting op financiële activa:** Hoewel een stap voorwaarts, is deze te omzeilen voor de rijken via vennootschappen. * **Verminderde mogelijkheden voor de fiscus tegen fraude:** Ondanks de invoering van datamining. #### 4.4.4 Rode draad: de overheid belast wie geen weerstand kan bieden De historische rode draad in de Belgische fiscaliteit is dat de overheid niet zozeer belast wie kan betalen, maar wel wie geen weerstand kan bieden (lonen, consumptie). Dit leidt tot een minder innovatieve economie en een grotere afhankelijkheid van lobbywerk. #### 4.4.5 Uitdagingen voor de toekomst * **Wegvallen van grote "melkkoeien":** Zoals autobelastingen door de opkomst van elektrische wagens. * **Internationale concurrentie en samenwerking:** De roep om zelfvoorzienendheid en het risico van handelsbelemmeringen. De OESO probeert hier een rol te spelen met een minimumtarief voor vennootschappen. * **Fiscale onrechtvaardigheid:** Versterkt door lobbyisme en een gebrek aan progressiviteit. * **Noodzaak tot hervorming:** Hoewel vaak aangekondigd, is een fundamentele hervorming die het draagkrachtbeginsel echt toepast, nog niet gerealiseerd. **Paradoxen van de Belgische fiscaliteit:** 1. De Belg beseft niet ten volle hoe de fiscaliteit hem beïnvloedt. 2. De economie is ondanks de hoge belastingdruk niet performant. 3. Het leven in België is, voor wie werk heeft en gezond is, voorlopig nog relatief goed leefbaar. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

Glossary

| Term | Definition | |------|------------| | Sociaal recht | Het sociaal recht omvat de juridische regels die de verhouding tussen werkgevers en werknemers regelen, evenals de sociale zekerheid en de arbeidsomstandigheden. Dit recht beoogt werknemers te beschermen en sociale ongelijkheid tegen te gaan. | | Economisch recht | Economisch recht is het rechtsgebied dat zich bezighoudt met de regulering van economische activiteiten, markten en bedrijven. Het omvat onder meer mededingingsrecht, consumentenrecht en vennootschapsrecht, met als doel een eerlijke concurrentie en economische stabiliteit te waarborgen. | | Fiscaal recht | Fiscaal recht regelt de inning van belastingen door de overheid bij burgers en bedrijven. Het omvat de regels voor directe belastingen (inkomstenbelasting, vennootschapsbelasting) en indirecte belastingen (BTW, accijnzen), en beoogt een rechtvaardige en efficiënte belastingheffing. | | Arbeidsomstandighedenrecht | Dit deel van het arbeidsrecht focust op de regels die de fysieke en mentale omstandigheden van werknemers tijdens het werk bepalen, zoals werkuren, veiligheid, hygiëne en welzijn op het werk. Het heeft als doel de gezondheid en veiligheid van de werknemer te beschermen. | | Arbeidsovereenkomstenrecht | Het arbeidsovereenkomstenrecht regelt de totstandkoming, uitvoering en beëindiging van de arbeidsovereenkomst tussen een werknemer en een werkgever. Het bepaalt rechten en plichten van beide partijen, zoals loon, vakantie en opzegtermijnen. | | Collectief arbeidsrecht | Dit rechtsgebied behandelt de relaties tussen werkgeversorganisaties en werknemersorganisaties (vakbonden), en de regels rond collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO’s), stakingen en ondernemingsraden. Het richt zich op de collectieve belangenbehartiging van werknemers. | | Arbeidsmarktrecht | Arbeidsmarktrecht heeft betrekking op de regels die de toegang tot en het functioneren van de arbeidsmarkt regelen. Het omvat onder meer regels rond werving, selectie, werkloosheidsverzekering en arbeidsbemiddeling. | | Sociaal handhavingsrecht | Dit recht is gericht op het toezicht op en de naleving van de sociale wetgeving. Het omvat sancties bij overtredingen en de rol van inspectiediensten bij het waarborgen van een correcte toepassing van de sociale regels. | | Ancien Régime | Het Ancien Régime verwijst naar het politiek en sociaal systeem in Frankrijk en elders in Europa vóór de Franse Revolutie van 1789, gekenmerkt door absolute monarchie, feodalisme en een standenmaatschappij. | | Coalitieverbod | Een verbod op het vormen van verenigingen of organisaties die de belangen van specifieke groepen behartigen, zoals arbeidersverenigingen, met als doel de macht van deze groepen te beperken. Dit verbod was in Frankrijk en België van kracht in de 19e eeuw. | | Rechtspersoonlijkheid | De juridische hoedanigheid die een entiteit (zoals een vennootschap of vereniging) in staat stelt om zelfstandig rechten en plichten te hebben, overeenkomsten aan te gaan en voor de rechter te verschijnen, los van haar leden of oprichters. | | VZW | Een VZW (Vereniging zonder winstoogmerk) is een juridische entiteit die niet primair gericht is op het maken van winst, maar op het nastreven van een sociaal, cultureel, wetenschappelijk of ander belangeloos doel. De winst die eventueel wordt gemaakt, moet opnieuw worden geïnvesteerd in het doel van de vereniging. | | Paritaire comités | Overlegorganen waarin vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers samenwerken om afspraken te maken over arbeidsvoorwaarden, lonen en andere aspecten van de arbeidsrelatie binnen een specifieke sector. | | Nationale arbeidsraad | Een nationaal orgaan waarin representatieve werkgevers- en werknemersorganisaties samenkomen om te onderhandelen over interprofessionele akkoorden die de algemene economische en sociale voorwaarden in het land bepalen. | | Ondernemingsraad | Een intern overlegorgaan binnen een onderneming, bestaande uit vertegenwoordigers van werknemers en het management, dat advies geeft en informatie ontvangt over het beleid van de onderneming, met name op economisch, financieel en organisatorisch gebied. | | Arbeidsovereenkomst | Een overeenkomst tussen een werknemer en een werkgever waarbij de werknemer zich verbindt tot het verrichten van arbeid in dienst van de werkgever, tegen betaling van loon. | | Loonnorm | Een door de overheid of sociale partners vastgesteld maximumpercentage voor de loonstijging in een bepaalde periode, bedoeld om de loonkosten te beheersen en de concurrentiepositie te verbeteren. | | Indexkoppeling | Een mechanisme waarbij lonen of uitkeringen automatisch worden aangepast aan de stijging van het consumentenprijsindexcijfer, om de koopkracht te beschermen tegen inflatie. | | Graaiflatie | Een economisch fenomeen waarbij bedrijven hun prijzen excessief verhogen tijdens periodes van inflatie, met als doel hogere winsten te realiseren die verder gaan dan wat gerechtvaardigd is door gestegen kosten. | | Arbeidsbeschermingsrecht | Het deel van het arbeidsrecht dat de bescherming van werknemers beoogt op het gebied van veiligheid, gezondheid, arbeidsduur, arbeid van vrouwen en kinderen, en andere aspecten van de arbeidsomstandigheden. | | Welzijn op het werk | Een brede term die verwijst naar de inspanningen om de fysieke, psychische en sociale omstandigheden van werknemers op de werkplek te verbeteren, met als doel welzijn, gezondheid en productiviteit te bevorderen. | | Werkrechtersraden-arbeidsrechtbanken | Gerechtelijke instanties die zich bezighouden met geschillen op het gebied van het sociaal recht, waaronder arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht. Ze behandelen zowel individuele als collectieve arbeidsgeschillen. | | Sociale zekerheidsrecht | Het recht dat de regels bepaalt inzake sociale bijstand, uitkeringen en diensten die de overheid verleent aan burgers in geval van ziekte, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid, ouderdom of gezinslasten. Het beoogt sociale bescherming en solidariteit. | | Anon | Een Romeinse staatsinstelling die zorgde voor de graanvoorziening van de bevolking van Rome, wat oorspronkelijk een ordemaatregel was en later evolueerde naar gratis graanbedeling. | | Mutualiteiten | Zelfstandige organisaties die hun leden financiële steun bieden in geval van ziekte, invaliditeit of andere sociale noden, gefinancierd door de bijdragen van de leden. Ze spelen een belangrijke rol in de Belgische sociale zekerheid. | | Besluitwet van 28 december 1944 | Een baanbrekende wet in België die de basis legde voor het moderne stelsel van sociale zekerheid, waarbij een georganiseerd systeem van sociale bescherming werd ingesteld na de Tweede Wereldoorlog. | | Arbeidsongevallenverzekering | Een verplichte verzekering die werknemers beschermt tegen de financiële gevolgen van ongevallen die gebeuren tijdens of door het werk. De werkgever is verplicht deze verzekering af te sluiten. | | Beroepsziektenverzekering | Een verzekering die werknemers beschermt tegen gezondheidsproblemen die veroorzaakt worden door de aard van hun werk of de werkomstandigheden. | | Ziekte- en invaliditeitsverzekering | Het onderdeel van de sociale zekerheid dat uitkeringen voorziet bij ziekte, arbeidsongeschiktheid of invaliditeit, met als doel het inkomen van de getroffen persoon te vervangen of aan te vullen. | | Werkloosheidsverzekering | Een sociale zekerheidsregeling die uitkeringen verstrekt aan personen die werkloos zijn en voldoen aan de voorwaarden, om hen financieel te ondersteunen tijdens de periode van werkloosheid. | | Brugpensioen (Werkloosheid met bedrijfstoeslag) | Een regeling die werknemers toestaat vervroegd met pensioen te gaan met behoud van een deel van hun inkomen, vaak gekoppeld aan een bedrijf dat instapt in een herstructurering of sluiting. | | Pensioenen | Financiële uitkeringen die worden verstrekt aan personen die de wettelijke pensioenleeftijd hebben bereikt of die arbeidsongeschikt zijn verklaard, met als doel een inkomen te garanderen na de beëindiging van de loopbaan. | | Tewerkstellingsgraad | Het percentage van de beroepsactieve bevolking dat effectief tewerkgesteld is. Een hoge tewerkstellingsgraad duidt op een gezonde arbeidsmarkt en economie. | | Gezinsbijslag (Groeipakket) | Financiële tegemoetkomingen die gezinnen ontvangen ter ondersteuning van de kosten voor de opvoeding en verzorging van kinderen. In Vlaanderen heet dit nu het 'groeipakket'. | | Zelfstandigen | Personen die een eigen onderneming drijven en niet in loondienst werken. Zij dragen zelf verantwoordelijkheid voor hun sociaal statuut, pensioen en ziekteverzekering. | | Ambtenaren | Personen die in dienst zijn van de overheid en werkzaamheden verrichten voor het algemeen belang. Hun statuut, rechten en plichten worden geregeld door specifieke ambtenarenwetgeving. | | Contractuelen | Personen die in dienst zijn van de overheid maar op basis van een arbeidsovereenkomst werken, vergelijkbaar met werknemers in de private sector. | | Handelsrecht | Het rechtsgebied dat de rechtspersonen en rechtshandelingen van handelaren regelt, waaronder koop- en verkooptransacties, vennootschapsrecht en faillissementsrecht. | | Lex mercatoria | Een historisch Europees handelsrecht dat ontstaan is uit de gewoonte en praktijk van handelaren, los van het Romeins recht en lokale wetgeving. Het stond bekend om zijn flexibiliteit en snelheid. | | Ius commune | Het Romeinse recht dat in de Middeleeuwen herontdekt en bestudeerd werd in de universiteiten, en dat de basis vormde voor veel Europese rechtssystemen. | | Wetboek van Koophandel (Wb. v. Kh.) | Een historische wetgeving die de regels voor handelaren en handelsactiviteiten in België vastlegde, en die deels vervangen is door het Wetboek Economisch Recht. | | Ondernemingsrechtbank | De huidige benaming van de rechtbank die zich bezighoudt met geschillen in het kader van het ondernemingsrecht, zoals faillissementen, gerechtelijke reorganisaties en vennootschapsgeschillen. Vroeger bekend als de rechtbank van koophandel. | | Vennootschapsrecht | De rechtsregels die de oprichting, structuur, werking en ontbinding van vennootschappen regelen, zoals naamloze vennootschappen (NV) en besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid (BVBA). | | Société Générale | Een historische Belgische bank die een dominante rol speelde in de economie en de industrialisatie van het land vanaf de 19e eeuw. | | NV (Naamloze Vennootschap) | Een vennootschapsvorm waarbij het kapitaal is verdeeld in aandelen en de aansprakelijkheid van de aandeelhouders beperkt is tot hun inbreng. Geschikt voor grote ondernemingen. | | BV (Besloten Vennootschap) | Een moderne vennootschapsvorm die de vroegere BVBA vervangt, gekenmerkt door flexibiliteit en geen kapitaalsvereiste, en bedoeld is als de standaardvorm voor de meeste ondernemingen. | | Commanditaire vennootschap (Comm.) | Een vennootschapsvorm met twee soorten vennoten: gecommanditeerden (met onbeperkte aansprakelijkheid) en commanditairen (met beperkte aansprakelijkheid). | | VOF (Vennootschap onder firma) | Een vennootschapsvorm waarbij alle vennoten hoofdelijk en onbeperkt aansprakelijk zijn voor de schulden van de vennootschap. | | Faillissement | Een juridische procedure waarbij de bezittingen van een schuldenaar die niet aan zijn betalingsverplichtingen kan voldoen, worden verdeeld onder zijn schuldeisers. | | Insolventierecht | Het rechtsgebied dat de regels omvat inzake de financiële problemen van ondernemingen, waaronder faillissementen, gerechtelijke reorganisaties en andere vormen van insolventie. | | Wisselbrief | Een schriftelijk betaaldocument dat een onvoorwaardelijke opdracht bevat om een bepaald bedrag te betalen aan een aangewezen persoon of aan de order, op een bepaalde datum. Historisch gebruikt als betaal- en kredietinstrument. | | Beurs | Een georganiseerde markt waar financiële instrumenten zoals aandelen, obligaties en derivaten verhandeld worden. De beurs speelt een cruciale rol in de financiering van bedrijven en de economie. | | Cryptomunten | Digitale of virtuele valuta die gebruikmaken van cryptografie voor beveiliging en die gedecentraliseerd werken op basis van blockchain-technologie. Voorbeelden zijn Bitcoin en Ethereum. | | Blockchain | Een gedecentraliseerd, gedistribueerd grootboek dat transacties registreert op een veilige en transparante manier. Het vormt de technologische basis van cryptomunten en wordt voor diverse toepassingen onderzocht. | | Marktrecht | Het recht dat de regels voor markten en handel regelt, inclusief consumentenbescherming, mededinging, prijsregulering en vestigingsvoorwaarden voor handelaren. | | Consumentenbescherming | Juridische regels en maatregelen die gericht zijn op het beschermen van consumenten tegen oneerlijke handelspraktijken, misleidende reclame en onveilige producten, en die hen rechten verlenen bij aankopen. | | CESL (Common European Sales Law) | Een optioneel recht dat consumenten en bedrijven kunnen kiezen voor grensoverschrijdende transacties binnen de EU, met als doel het consumentenrecht te harmoniseren en het grensoverschrijdend winkelen te vergemakkelijken. | | Verzekeringsrecht | Het rechtsgebied dat de regels regelt voor verzekeringsovereenkomsten, inclusief de rechten en plichten van verzekeraars en verzekerden, en de verschillende soorten verzekeringen zoals schade-, levens- en brandverzekering. | | Sociale Zekerheid (SZ) | Een stelsel van sociale voorzieningen en uitkeringen dat burgers beschermt tegen inkomensverlies door ziekte, werkloosheid, ouderdom, invaliditeit of gezinslasten. Het is gebaseerd op solidariteit en sociale rechtvaardigheid. | | Klimaatproblematiek | De uitdagingen en problemen die voortvloeien uit de klimaatverandering, waaronder de impact op het milieu, de economie en de samenleving. Dit vereist aangepast beleid en regelgeving, onder meer op fiscaal en economisch gebied. | | Vrijheid van staten | Het principe dat staten soeverein zijn en hun eigen economisch en fiscaal beleid kunnen bepalen, zonder ongerechtvaardigde inmenging van andere staten of internationale organisaties. Dit kan leiden tot concurrentie en verschillen in regelgeving. | | Globalisering | Het proces van toenemende internationale verbondenheid en interdependentie op economisch, sociaal, cultureel en politiek gebied, gekenmerkt door de vrije beweging van goederen, diensten, kapitaal en informatie over landsgrenzen heen. | | Fiscaliteit | Het geheel van regels en praktijken met betrekking tot de heffing van belastingen door de overheid. Dit omvat de inning van inkomsten via diverse belastingsoorten en de besteding van deze middelen voor overheidsdiensten en beleid. | | Draagkrachtbeginsel | Een fundamenteel principe in de fiscaliteit dat inhoudt dat belastingen geheven moeten worden in verhouding tot het inkomen of vermogen van de belastingplichtige, zodat zij die meer kunnen betalen, ook meer bijdragen. | | Indirecte belastingen | Belastingen die worden geheven op goederen en diensten, zoals BTW en accijnzen. Ze worden door de consument betaald, maar worden door de verkoper aan de overheid afgedragen. | | Parafiscaliteit | Bijkomende heffingen die niet onder de directe belastingen vallen, maar wel voor overheidsdoeleinden worden geïnd, zoals sociale zekerheidsbijdragen. | | BTW (Belasting over de Toegevoegde Waarde) | Een indirecte belasting die wordt geheven op de verkoop van goederen en diensten. Het is een verbruiksbelasting die op elke schakel in de productie- en distributieketen wordt berekend over de toegevoegde waarde. | | Auteursrecht | Het recht dat de maker van een origineel literair, wetenschappelijk of artistiek werk beschermt tegen ongeoorloofd gebruik van zijn creatie door derden. | | UBO-register (Ultimate Beneficial Ownership register) | Een register dat de uiteindelijke begunstigden van juridische entiteiten registreert, met als doel transparantie te bevorderen en witwassen en belastingontduiking tegen te gaan. |

Sign up to read Learn more

Cover

Stuvia-9249975-europese-en-belgische-privaatrechtsgeschiedenis-deel-extern-recht-volledige-samenvatting-1820-eerste-zit.pdf

Summary

# Inleiding tot de cursus en de studieaanpak Dit gedeelte van de cursus introduceert de algemene structuur, de studiemethoden en het belang van de verschillende onderdelen binnen het vak Europese en Belgische privaatrechtsgeschiedenis [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). ### 1.1 Structuur van de leerstof De leerstof wordt opgesplitst in twee hoofdbrokken: het juridische deel en het historische deel [2](#page=2). #### 1.1.1 Audiodocumentatie vs. Hoorcolleges * **Historische deel:** Dit deel wordt voornamelijk aangeboden via slides met audiocommentaar. Dit gedeelte wordt als gemakkelijker te begrijpen beschouwd [2](#page=2). * **Juridische deel:** Dit deel wordt als moeilijker beschouwd en wordt daarom in een hoorcollege in het auditorium behandeld. Er is geen apart hoorcollege voor het deel extern recht [2](#page=2). #### 1.1.2 Doel van de werkwijze Deze aanpak met een combinatie van audiodocumentatie en hoorcolleges is bedoeld om meer tijd in de les vrij te maken voor de meer complexe juridische materie [2](#page=2). ### 1.2 De aanpak van het studeren #### 1.2.1 Wat te kennen * De kernleer- of is de commentaar bij de slides, met uitzondering van de slides aan het einde van elk hoofdstuk die studietips, voorbeeldvragen, leestips, toerismetips, en 'leuk om weten'-informatie bevatten [2](#page=2). * Bij de slides voor extern recht geldt de commentaar als leerstof, hoewel de professor soms specifieke details zoals bepaalde datums kan aangeven als minder belangrijk (bijvoorbeeld de eerste helft van de 3e eeuw enkel globaal kennen) [2](#page=2). * De slides aan het einde van een hoofdstuk met studietips worden sterk aangeraden om te bekijken [2](#page=2). * Voorbeeldvragen die voorzien worden, zijn vergelijkbaar met de vragen op het examen [2](#page=2). * De overzichtsslides zijn van groot belang en moeten goed gekend worden, omdat ze een overzicht geven van de cursusinhoud en mogelijks een basis vormen voor vragen zoals "bespreek het ius commune op 1 blad". Deze overzichtsslides worden aangeduid met een asterisk [3](#page=3). > **Tip:** Benadruk de overzichtsslides; de grote lijnen ervan moeten goed gekend zijn [4](#page=4). #### 1.2.2 Gebruik van het boek Het handboek ("D. Heirbaut, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot het Belgisch Burgerlijk Wetboek") is geen directe leerstof, maar dient als een nuttig naslagwerk om zaken op te zoeken die minder uitgebreid in de slides aan bod komen [2](#page=2). #### 1.2.3 Het examen * Tijdens het examen mogen wetboeken meegenomen worden. Het is raadzaam om zowel nieuwe als oude Belgische Burgerlijke Wetboeken mee te nemen [2](#page=2). * Voor het deel extern recht is het wetboek minder essentieel, maar wel voor het deel interne rechtsgeschiedenis [2](#page=2). #### 1.2.4 Praktische regelingen voor de leerstof * Slides met audiocommentaar moeten niet op eigen tempo doorgenomen worden, maar volgens de instructies via Ufora [3](#page=3). * De slides worden per 1 à 2 hoofdstukken of delen ervan behandeld, wat pedagogisch zinvoller wordt geacht [3](#page=3). * Het is de bedoeling om de slides vroegtijdig te bekijken en de PPs wekelijks door te nemen, bij voorkeur niet in de laatste weken van het semester [3](#page=3). * Vragen over de leerstof worden pas beantwoord voor de delen die de professor heeft aangeraden. Vragen over eerdere delen die al behandeld zijn, worden niet meer beantwoord [3](#page=3). * Het bewerken van slides door studenten is uiteraard mogelijk [3](#page=3). * Onderbroken slides, waarbij een bepaald punt uit een opsomming een aparte slide krijgt, worden ook gebruikt [4](#page=4). #### 1.2.5 Communicatie en feedback * Vragen kunnen gesteld worden via Padlet, waar ook suggesties kunnen worden ingediend [3](#page=3). * De slides zijn vooraf beluisterd door doctorandi, maar fouten en onduidelijkheden blijven mogelijk en dienen via Padlet gemeld te worden [4](#page=4). ### 1.3 Inhoudelijke focus: Wat is recht? #### 1.3.1 Definitie van recht Recht wordt gedefinieerd als "het geheel van sanctioneerbare regels die het leven in een gemeenschap regelen" [5](#page=5). #### 1.3.2 De rol van rechtsgeschiedenis * Recht is niet altijd logisch. Rechtsgeschiedenis is nodig om de oorsprong en de redenen achter niet-logische juridische regels te begrijpen [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Echtscheidingen vereisen in België, zelfs bij overeenstemming, nog steeds de tussenkomst van de rechtbank. Dit is een erfenis van middeleeuwse kerkelijke invloeden die echtscheidingen ontmoedigden [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Artikel 1674 van het Burgerlijk Wetboek uit 1804 (BW van 1804) regelt de nietigverklaring van een koopcontract wegens benadeling. De regel van "niemand spreekt met 7/12" betekent minder dan de helft, en de historische context is nodig om te begrijpen waarom dit niet explicieter genoteerd werd [5](#page=5). * De logica in het recht kan soms slechts schijn zijn [5](#page=5). > **Tip:** Begrijp dat recht niet altijd synoniem is met logica; rechtsgeschiedenis biedt hierin inzicht [5](#page=5). #### 1.3.3 Belangrijke juridische termen * **BW van 1804:** Verwijst naar het 'Oud Burgerlijk Wetboek' [5](#page=5). * **BBW:** Staat voor het Belgisch Burgerlijk Wetboek [5](#page=5). --- # De Romeinse periode: evolutie van recht en instellingen Dit deel behandelt de ontwikkeling van het Romeinse recht en de instellingen door verschillende periodes, van de primitieve oud-Romeinse periode tot de klassieke en na-klassieke periodes, met aandacht voor de juridische bronnen en procedures. ## 2. De Romeinse periode: evolutie van recht en instellingen De Romeinse periode wordt chronologisch ingedeeld in vier hoofdfasen: de Oud-Romeinse periode, de Voor-klassieke periode, de Klassieke periode en de Na-klassieke periode. Deze indeling weerspiegelt de historische, politieke en maatschappelijke evolutie van Rome, en hoe deze veranderingen de ontwikkeling van het recht en de instellingen beïnvloedden [17](#page=17) [30](#page=30). ### 2.1 Oud-Romeinse periode (ca. 753 v.C. – ca. 250 v.C.) Deze periode kenmerkt zich door een primitief Rome en een primitief recht. Rome groeide in deze tijd van een stadstaat tot heerser over een aanzienlijk deel van Italië, maar de maatschappij bleef grotendeels agrarisch en primitief [17](#page=17) [18](#page=18). #### 2.1.1 De familia en de pater familias De **familia** was de basiseenheid van de maatschappij en omvatte niet alleen de directe familie, maar ook de boerderij zelf met al haar bezittingen (grond, vee, materiaal). De **pater familias** was het hoofd van de familia en had een quasi-dictatoriale macht, inclusief het recht op leven en dood over zijn huisgenoten [18](#page=18). #### 2.1.2 Primitieve rechtsbronnen De belangrijkste rechtsbronnen in deze periode waren **gewoonte** en **wetgeving** [25](#page=25). * **Gewoonte:** Handelingen die op een bepaalde manier werden verricht en zo moesten blijven [25](#page=25). * **Wet:** De **wet der XII Tafelen** was een belangrijke vroege codificatie, tot stand gekomen op verzoek van de plebejers om meer rechtszekerheid te bieden tegenover het gewoonterecht dat voornamelijk door patriciërs werd geïnterpreteerd. Wetten uitgevaardigd door de volksvergadering heetten **leges** (door de *comitia*) en **plebiscita** (door de *concilium plebis*). Na de **lex Hortensia** (287 v.C.) werden *plebiscita* gelijkgesteld aan *leges* en ook bindend voor patriciërs [25](#page=25). #### 2.1.3 Primitieve procedure De procedure was aanvankelijk gebaseerd op **eigenrichting**. Later evolueerde dit naar een primitieve procesvorm met een element van **geseculariseerde** procedure, waarbij men niet meer uitsluitend op godsoordelen vertrouwde. De **legis actio** was de procedurele vorm, gekenmerkt door rituelen en plechtige handelingen, en was enkel toegankelijk voor Romeinen. Deze procedure verliep in twee fasen: eerst bij de praetor om het proces te starten, en daarna bij een door de praetor aangewezen rechter. Het woord **actio** had in deze periode de betekenis van een ritueel of show om een proces te starten [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28). #### 2.1.4 Instellingen in de Oud-Romeinse periode De instellingen in deze periode weerspiegelden de primitieve maatschappij [20](#page=20). * **Koningstijd (tot 510 v.C.):** De koning had veel macht (politiek, militair, religieus, juridisch), maar moest rekening houden met de pater familias. Er waren drie standen: **patriciërs** (aristocratie), **plebejers** (niet-afhankelijke burgers) en **clientes** (afhankelijke burgers). Slaven vormden een vierde groep die als 'dingen' werden beschouwd [20](#page=20). * **Republiek (vanaf 510 v.C.):** Na de verdrijving van de koningen ontstond een republiek met een strijd tussen patriciërs en plebejers. De belangrijkste instelling werd de **senaat** (machtscentrum, bestaande uit rijke oudere mannen). Daarnaast waren er de **volksvergaderingen** (*comitia* en *concilium plebis*), die echter minder macht hadden door de groei van Rome en de invloed van de magistraten. De **magistraten** waren verkozen overheidspersonen (geen rechters), met een jaarlijks mandaat, vaak collegiaal, niet gespecialiseerd en onbetaald. Enkele belangrijke magistraten waren [21](#page=21) [22](#page=22): * **Priesters:** Namen religieuze bevoegdheden over [23](#page=23). * **Consuls:** Hoofdfiguren met politieke en militaire macht (twee per jaar) [23](#page=23). * **Praetor:** Verantwoordelijk voor het recht, vergelijkbaar met een minister van justitie [23](#page=23). * **Censor:** Hield toezicht op moraal en bepaalde de leden van de senaat (ambt voor 5 jaar) [23](#page=23). * **Aedielen:** Marktmagistraten, ook betrokken bij marktrecht [23](#page=23). * **Quaestoren:** Financiën [23](#page=23). * **Volkstribunen:** Plebejische magistraten met vetorecht ter bescherming van de plebejers tegen de macht van de patriciërs; onschendbaar [24](#page=24). ### 2.2 Voor-klassieke periode (ca. 250 v.C. – ca. 0) Deze periode wordt gekenmerkt door de expansie van Rome tot een wereldrijk. Deze groei had ingrijpende gevolgen voor zowel de instellingen als het recht. Het centrale thema is dat Rome groeit en het recht meegroeit [30](#page=30). #### 2.2.1 Aanpassing van instellingen De expansie noodzaakte een aanpassing van de instellingen [31](#page=31). * **Praetor:** Er kwam een tweede praetor bij: de **praetor urbanus** (recht tussen Romeinen) en de **praetor peregrinus** (recht tussen Romeinen en vreemdelingen, en tussen vreemdelingen onderling). De *praetor peregrinus* was progressiever door contact met diverse volkeren [31](#page=31). * **Italië en Provincies:** Italië werd gelijkgeschakeld met Rome en de rest van het rijk werd bestuurd door **provinciegouverneurs** (vaak voormalige magistraten) [31](#page=31) [32](#page=32). * **Verval van instellingen:** Volksvergaderingen verloren aan belang door de omvang van het rijk, en de rol van de censor nam af [32](#page=32). #### 2.2.2 Aanpassing van rechtsbronnen door de praetor De gewoonte en wetgeving verloren aan belang ten voordele van het **magistratenrecht** (met name het **praetoriaans recht**) [32](#page=32). * **Praetor maakt recht:** De praetor verleende of weigerde **actio's** (in deze periode: rechtsmiddel, toegang tot de rechter). Soms deed de praetor dit tegen de letter van de wet of gewoonte in, vaak om kiezers te plezieren, waardoor hij een centrale figuur werd in de rechtspraak. De praetor verklaarde een **edict** aan het begin van zijn ambtsperiode, waarin hij aangaf welke *actio's* en *exceptio's* hij zou toestaan [33](#page=33) [34](#page=34). * **Ius Civile en Ius Honorarium:** Er ontstond een onderscheid tussen **ius civile** (traditioneel Romeins recht, enkel voor Romeinen) en **ius honorarium** (het recht gecreëerd door magistraten, zoals de praetor) [34](#page=34). * **Ius Gentium:** Het **ius gentium** (recht der volkeren) werd ontwikkeld door de *praetor peregrinus* voor geschillen tussen personen van verschillende volkeren. In de praktijk was dit een aangepaste versie van het *ius civile* en beïnvloedde het de ontwikkeling van het Romeinse recht [34](#page=34). * **Soorten Actio's:** * *Actiones civiles:* Uit het *ius civile*. * *Actiones honorariae:* Uit het *ius honorarium*. * *Actiones utiles:* Actio's naar analogie, door aanpassing van bestaande *actio's* [35](#page=35). * *Actiones ficticiae:* Gebaseerd op een fictie, waarbij men aanneemt dat aan een voorwaarde is voldaan [35](#page=35). * *Actiones in factum:* Gebaseerd op de feiten van het specifieke geval [35](#page=35). #### 2.2.3 Aanpassing van de procedure De **legis actio** werd geleidelijk verdrongen door de **formula procedure**, oorspronkelijk ontwikkeld voor vreemdelingen en afkomstig uit het *ius gentium* [37](#page=37). * **Formula procedure:** Deze procedure was minder formalistisch dan de *legis actio*. Het verliep in twee fasen [37](#page=37): 1. **Fase *in iure*** (voor de praetor): De eiser diende zijn verhaal in en vroeg om een *actio*. De praetor kon deze toestaan of weigeren. De verweerder kon vervolgens een **verweer ten gronde** voeren of een **exceptio** (uitzondering) vragen. Hierna konden nog reacties volgen zoals **replicatio** en **duplicatio** [37](#page=37) [38](#page=38). 2. **Fase *apud iudicem*** (voor de rechter): De rechter (een privépersoon) deed uitspraak. Veroordelingen waren altijd in **equivalent** (geldwaarde), nooit in natura, behalve bij **noxale acties** (schade berokkend door een slaaf of kind) [39](#page=39) [40](#page=40). * **Litis contestatio:** Dit was de vaststelling van het geding, waarbij partijen akkoord gingen met de gekozen rechter. Het zorgde voor de **consumerende werking** (nadat een *litis contestatio* was geweest, kon men niet opnieuw een actio vragen over dezelfde zaak; *non bis in idem*) [39](#page=39). * **Actio Iudicati:** Na het vonnis kon, indien niet uitgevoerd, een *actio iudicati* worden ingesteld, wat kon leiden tot verkoop van alle goederen van de veroordeelde [40](#page=40). #### 2.2.4 Juristenrecht (Jurisprudentia) Hoewel de praetor het recht formeel maakte, steunde hij sterk op de **rechtsleer** (*jurisprudentia*) van juristen. Deze juristen (jurisprudentes) gaven gratis advies en beïnvloedden zo inhoudelijk het recht, wat voornamelijk ten goede kwam aan de rijken [36](#page=36). ### 2.3 Klassieke periode (ca. 0 – ca. 250) Dit is de bloeiperiode van Rome en van het Romeinse recht. Rome controleerde nu het hele Middellandse Zeegebied en verder [43](#page=43). #### 2.3.1 Rome krijgt een keizer: het principaat De crisis van de republiek leidde tot de instelling van het **principaat** door Augustus. Dit was een monarchie vermomd als republiek, waarbij de keizer (*princeps*) de hoogste macht had. Deze periode kenmerkte zich door de **Pax Romana**, vrede en stabiliteit in het rijk [44](#page=44). * **Constitutio Antoniniana:** In het begin van de 3e eeuw werd aan alle inwoners van het rijk het Romeinse burgerschap verleend, waardoor het onderscheid tussen *ius civile* en *ius gentium* vervaagde [44](#page=44). #### 2.3.2 Instellingen in het principaat De oude instellingen bleven bestaan, maar de macht lag bij de keizer, die als **supermagistraat** alle functies bekleedde [45](#page=45). * **Keizerlijke controle:** De keizer gebruikte de senaat als stroman om wetten (*senatusconsulta*) uit te vaardigen, aangezien hij hen controleerde als censor [45](#page=45). * **Keizerlijke provincies:** Naast de reguliere provincies waren er ook keizerlijke provincies, rechtstreeks bestuurd door door de keizer benoemde ambtenaren [45](#page=45). * **Gebreken:** Het systeem was afhankelijk van de persoon van de keizer en kende crises door onduidelijke opvolging [45](#page=45). #### 2.3.3 Rechtsbronnen in de klassieke periode * **Verdwijnen van gewoonte en volksvergaderingen:** Gewoonte en wetgeving uit de volksvergaderingen verloren hun betekenis [46](#page=46). * **Senatusconsulta:** Wetten uitgevaardigd door de senaat (*senatusconsulta*) werden de belangrijkste wetgevingsvorm, maar dit was in feite vermomde keizerlijke wetgeving [46](#page=46). * **Achteruitgang van de praetor:** De macht van de praetor nam af. Keizer Hadrianus gaf opdracht aan Salvius Julianus om het **Edictum Perpetuum** te schrijven, waarmee het edict van de praetor voorgoed werd vastgelegd [46](#page=46). * **Keizersrecht:** De keizer maakte nu openlijk recht via verschillende bronnen: * **Edicten:** Algemeen bindende maatregelen van de keizer, die voor altijd golden [46](#page=46). * **Decreti:** Uitspraken van de keizer als rechter, die als wet fungeerden [47](#page=47). * **Mandaten:** Instructies van de keizer aan ambtenaren [47](#page=47). * **Rescripten:** Juridische adviezen op schrift van de keizer, die als wet golden voor wat betreft het recht [47](#page=47). #### 2.3.4 Juristenrecht in de klassieke periode De juristen (*juris prudentes*) bleven de belangrijkste rol spelen in de rechtspraak, nu georganiseerd via het **ius respondendi**, een recht om adviezen te geven die bindend waren voor rechters [47](#page=47) [48](#page=48). * **Bloei van het Romeinse recht:** Het klassieke Romeinse recht, sterk casuïstisch en gericht op praktische problemen, wordt beschouwd als de bloeiperiode van het Romeinse recht [48](#page=48). * **Belangrijke juristen:** Labeo, Capito, Gaius, Salvius Julianus, Papinianus, Paulus, Ulpianus en Modestinus [49](#page=49). * **Instituten van Gaius:** Een invloedrijk leerboek, ondanks dat het als minder prestigieus werd beschouwd [48](#page=48). #### 2.3.5 Cognitio-procedure De **cognitio extraordinaria** (keizerlijke procedure) begon de **formula procedure** te beconcurreren en uiteindelijk te verdringen [49](#page=49). * **Verloop:** De gehele procedure stond onder controle van de keizer of zijn ambtenaar, waardoor de scheiding in twee fasen (*in iure* en *apud iudicem*) verdween. De term *actio* kreeg hier de betekenis van vordering of eis [50](#page=50). * **Consumentieve werking:** De *litis contestatio* verloor zijn betekenis; de consumerende werking werd verbonden aan het vonnis [50](#page=50). * **Recht op beroep:** Dit werd ingevoerd om de keizerlijke macht te controleren en diende uiteindelijk de macht van de keizer, niet primair de rechten van de burger [51](#page=51). * **Tenuitvoerlegging:** De tenuitvoerlegging was minder streng dan in de formula procedure [51](#page=51). ### 2.4 Na-klassieke periode (ca. 250 – 527) Deze periode wordt gekenmerkt door het verval van Rome en de toenemende macht van de keizer. Het recht weerspiegelt dit verval. De centrale gedachte is dat Rome achteruitgaat, en het recht dus ook [53](#page=53). #### 2.4.1 Instellingen in de na-klassieke periode De macht van de keizer nam verder toe, wat leidde tot veranderingen in de instellingen, hoewel veel structuren bleven bestaan [53](#page=53). #### 2.4.2 Rechtsbronnen in de na-klassieke periode * **Juristenrecht:** Het werk van juristen bleef belangrijk, maar de autonomie van de juristen nam af door toenemende keizerlijke controle en de evolutie naar jurist-ambtenaren [48](#page=48). * **Keizerlijke wetgeving:** De keizerlijke wetgeving (edicten, decreten, etc.) werd dominant [46](#page=46). #### 2.4.3 Procedure in de na-klassieke periode De **cognitio-procedure** werd de standaardprocedure. Het recht op beroep ontwikkelde zich verder en stimuleerde de verschriftelijking. De tenuitvoerlegging werd vereenvoudigd [49](#page=49) [50](#page=50) [51](#page=51). #### 2.4.4 Justinianus De periode culmineert in de codificatie van het Romeinse recht onder keizer Justinianus, hoewel dit buiten het bestreken bereik van de tekst valt [17](#page=17) [30](#page=30) [42](#page=42) [53](#page=53). --- # Het ius commune en de periode van de Verlichting Dit gedeelte behandelt de periode waarin het ius commune dominant werd in Europa, de rol van universiteiten daarin, en de radicale breuk die de Verlichting teweegbracht met de nadruk op rede en de opkomst van codificatie. ### 3.1 De opkomst en verspreiding van het ius commune (ca. 1100 - ca. 1800) #### 3.1.1 De maatschappelijke transformatie rond 1100 Rond 1100 onderging Europa een significante transformatie. De landbouwproductiviteit nam toe, waardoor meer mensen gevoed konden worden en er nieuw akkerland beschikbaar kwam. Dit leidde tot een bevolkingstoename. Een groter deel van de bevolking ging zich bezighouden met handel en nijverheid, wat resulteerde in meer investeringen en de opkomst van nieuwe sociale groepen zoals ambtenaren en handelaars. Op cultureel vlak markeerde deze periode de opkomst van universiteiten. Deze maatschappelijke veranderingen vergrootten de behoefte aan een meer geavanceerd rechtssysteem [78](#page=78) [79](#page=79). #### 3.1.2 De herontdekking van het Corpus Iuris Civilis (CIC) In plaats van volledig nieuw recht te creëren, besloot men in deze periode het Corpus Iuris Civilis (CIC) van Justinianus opnieuw uit de kast te halen en te gebruiken als gemeenschappelijk recht voor heel Europa. Dit wordt ook wel de "herontdekking" van het CIC genoemd, hoewel het Romeinse recht in het zuiden nooit volledig verdwenen was, maar als een primitiever recht was blijven bestaan. De herontdekking betrof specifiek de volledige toepassing ervan, met name de Digesten die voorheen minder gebruikt werden. De hoge kosten van een CIC-exemplaar (ongeveer 700.000 euro vandaag) maakten de implementatie ervan pas mogelijk toen de economie dit kon dragen [78](#page=78) [79](#page=79). #### 3.1.3 De rol van universiteiten De opkomst van universiteiten was direct verbonden met de herontdekking van het CIC. Deze instituten boden een plek om te leren werken met het CIC en om het recht als een wetenschappelijk studieobject te behandelen. Aanvankelijk ontstonden universiteiten organisch door docenten die studenten aantrokken. Universiteiten specialiseerden zich vaak in één studiegebied; Bologna was bijvoorbeeld primair een rechtenuniversiteit. De verbinding tussen recht en universiteiten leidde tot een academisch recht, soms met het risico van wereldvreemdheid bij professoren die minder praktisch gericht waren, in tegenstelling tot het Engelse model waarbij men in de leer ging bij een jurist [79](#page=79) [80](#page=80). #### 3.1.4 Het ius commune en de receptie Het resultaat van de studie van het CIC aan universiteiten was dat het Romeinse recht het gemeenschappelijk recht van Europa werd, bekend als het *ius commune*. De term *ius commune* omvat zowel het Romeinse recht als het Romano-canonieke recht (kerkelijk recht gebaseerd op Romeins recht). Dit stond in contrast met het *ius proprium*, oftewel het gewoonterecht. De verspreiding van het *ius commune* in Europa wordt aangeduid met de term "receptie". Het gemeenschappelijk recht betekende niet per se dezelfde rechtsregels in heel Europa, maar wel dezelfde methode en hetzelfde materiaal (het CIC). De term *ius commune* is veelzijdig en mag niet zomaar vertaald worden; het verwijst naar een gemeenschappelijk recht voor sprekers van een bepaalde taal (in dit geval Latijn voor een groot deel van Europa). De methode van het *ius commune* evolueerde voortdurend [80](#page=80) [81](#page=81). #### 3.1.5 De scholen van het ius commune De methoden en benaderingen van het CIC worden aangeduid als "scholen". Deze evolueerden over de periode van het ius commune [82](#page=82): * **Glossatoren (ca. 1100-1250):** Deze school ontleent zijn naam aan de "glosse", een uitleg van woorden of zinnen die tussen de regels of in de marge van een tekst werd geschreven. De glossatoren gingen uit van de perfectie van het CIC en probeerden onduidelijkheden en interne contradicties op te lossen door uitleg en distincties (onderscheid in betekenissen van termen). Ze ontwikkelden onderwijsmethoden zoals de *lectura* (college), *repetitio* (herhaling en praktische toepassing), en *quaestio* (diepgaande studie). Het werk van Accursius, de standaardglosse, bracht de glossen van verschillende professoren samen in één handboek. Kritiek op de glossatoren omvat hun wereldvreemdheid, gebrek aan praktische gerichtheid, en het negeren van Griekse teksten [82](#page=82) [83](#page=83) [84](#page=84). * **Commentatoren (ca. 1250-1500):** Deze school bouwde voort op het werk van de glossatoren en bestudeerde zowel het CIC als de glossen. Ze verdiepten de scholastieke methode en introduceerden vernieuwing door niet-Romeins recht te bestuderen met Romeinse rechtstechnieken. Ze introduceerden het principe dat *ius proprium* primair toegepast moest worden, en *ius commune* subsidiair. Dit leidde tot nieuwe theorieën, zoals de statutenleer, die de basis vormde voor het internationaal privaatrecht, en concepten als *locus regit actum*, *lex patriae*, en *lex loci rei sitae*. De *consilia* (adviezen) werden een belangrijke nieuwe vorm van juridische literatuur. Bartolus was een prominente figuur uit deze periode [85](#page=85) [86](#page=86) [87](#page=87). * **Humanisten (ca. 1500-1600):** Deze school was een tegenhanger van de renaissance in de letteren. Ze streefden naar een terugkeer naar het zuivere Romeinse recht zoals het in de oudheid bestond, met minachting voor middeleeuwse toevoegingen. Ze gebruikten de filologische en historische methoden om het CIC te reconstrueren. Humanisten hervormden het onderwijs door zich te baseren op de *Instituten* van Justinianus, wat leidde tot een beter begrip van het Romeinse recht en een relativering van het CIC als een product van een specifieke tijd. Kritiek op humanisten is dat ze niet praktisch gericht waren en te veeleisend voor studenten. Ze brachten het Romeinse recht van een voetstuk, wat leidde tot een gelijkwaardige beschouwing van Romeins en gewoonterecht of de noodzaak voor een nieuw recht. De *mos Gallicus* (Franse methode) ontstond in deze periode, contrasterend met de *mos Italicus* (Italiaanse methode) [87](#page=87) [88](#page=88) [89](#page=89) [90](#page=90). * **Vernunftrecht (ca. 1600-1800):** Deze stroming, die voortbouwt op het werk van Hugo Grotius, streeft naar een autonoom recht dat losgekoppeld is van God. Het kenmerkt zich door systematisch en quasi-mathematisch denken, waarbij recht gebaseerd wordt op logisch en mechanisch redeneren, en een onderscheid wordt gemaakt tussen algemeen en specifiek recht. Hoewel het vernunftrecht een nieuw recht nastreefde, leidden de bekende structuren van het ius commune er vaak toe dat men bij dezelfde inhoud uitkwam, maar wel met meer systematiek en de afschaffing van ongelijkheid en slavernij . #### 3.1.6 Romano-canonieke recht Het Romano-canonieke recht is het kerkelijk recht gebaseerd op Romeins recht. De kerk zag zichzelf als erfgenaam van Rome en wilde vergelijkbaar recht hebben. Gratianus stelde rond 1140 het *Decretum Gratiani* op, een tekst vergelijkbaar met het CIC, maar met een andere inhoud en niet definitief. Paus Gregorius IX bracht in 1234 de decretalen van na 1140 samen in het *Liber Extra*. Decretalen waren pauselijke wetgeving in briefvorm. Na het *Liber Extra* volgden nog meer collecties, en in de 16e eeuw werden deze samengevoegd tot het *Corpus Iuris Canonici*. Dit recht werd op dezelfde manier bestudeerd als het Romeinse recht [90](#page=90) [91](#page=91) [92](#page=92). #### 3.1.7 Wisselwerking tussen Romeins en Romano-canonieke recht Romeins recht en Romano-canonieke recht werden beide aan universiteiten bestudeerd en beïnvloedden elkaar sterk. Het Romeinse recht beïnvloedde het Romano-canonieke recht door de rol van de paus te versterken als keizer en wetgever, en door de methode en redeneerstructuur van het Romeinse recht over te nemen. Het CIC werd ook als geldend recht beschouwd in de kerk indien er geen specifieke kerkelijke regel was die dit tegensprak. Dit leidde tot een juridisering van de kerk, waarbij kerkelijk recht loskwam van theologie. Het Romano-canonieke recht beïnvloedde het Romeinse recht met name via de *officialiteiten* (kerkelijke rechtbanken) en de scheidsrechtspraak, wat zichtbaar werd in gebieden als het huwelijk. De invloed van het Romano-canonieke recht was vooral significant in de middeleeuwen en eindigde in de 16e eeuw, hoewel het een rol speelde in de ontwikkeling van het vernunftrecht [92](#page=92) [93](#page=93) [94](#page=94). #### 3.1.8 Verspreiding van het ius commune De verspreiding van het *ius commune* over Europa kende regionale verschillen [94](#page=94). * **Mediterrane wereld:** In gebieden met een Romeinse rechtstraditie (zoals Italië en Zuid-Frankrijk) werd het *ius commune* een upgrade van het bestaande recht. Italië was het centrum van de glossatoren en commentatoren, waardoor het *ius commune* er snel doorbrak [94](#page=94) [95](#page=95). * **Gebieden met (zogenaamd) Germaans gewoonterecht:** Hier moest het *ius commune* een nieuw systeem vormen [94](#page=94). * **Massale receptie:** Landen als het Duitse Rijk (na 1495 met de oprichting van het Reichskammergericht) en Schotland (in de 16e eeuw ter weerstand tegen Engeland) namen het *ius commune* in grote mate over. De Verenigde Provincies (Nederland) ontwikkelden een Rooms-Hollandse recht door een mengeling van inheems gewoonterecht en Romeins recht, wat later geëxporteerd werd naar Zuid-Afrika [96](#page=96) [97](#page=97) [98](#page=98). * **Pays de droit coutumier (gewoonterechtlanden):** In Noord-Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden hield het gewoonterecht stand, mede door weerstand van de Franse koning. Het Romeinse recht kreeg hier een subsubsidiaire rol [100](#page=100) [99](#page=99). * **Buitenstaanders/Periferie:** Zwitserland kende aanvankelijk een vroege invloed van het *ius commune*, maar verwierp het later uit politieke redenen. Engeland volgde een afwijkend pad (common law). Noord-Europa werd aanvankelijk vooral beïnvloed door het canoniek recht, met een latere impact van het vernunftrecht. Oost-Europa zag invloeden via Duitsland, terwijl Zuid-Oost-Europa en Rusland beïnvloed werden door de *Basilika* [100](#page=100) . #### 3.1.9 Succes van het ius commune Het succes van het *ius commune* kan verklaard worden door verschillende factoren : * **Eigen kwaliteiten:** Het was een modern, geschreven recht, afkomstig van professoren, en werd als kwalitatief hoogstaand beschouwd. Het CIC was ook vollediger dan lokaal gewoonterecht . * **Steun van machthebbers:** De Duitse keizer, de paus en andere vorsten steunden het *ius commune* omdat het hun macht legitimeerde. Steden moesten het *ius commune* ook gebruiken ter verdediging tegen vorsten . * **Voorkeuren van juristen:** Het *ius commune* sloot buitenstaanders buiten, wat de positie van geleerde juristen versterkte, en intellectueel snobisme bevorderde . * **Notarissen en luiheid:** Formulierboeken met *ius commune* verspreidden het recht via notarissen. Het was ook gemakkelijker om één recht te leren dan duizenden lokale rechten (luiheid) . * **Zwakheid van gewoonterecht:** Lokaal gewoonterecht was vaak verbrokkeld, ongeschreven en minder omvangrijk dan het *ius commune* . Er was echter ook verzet tegen het *ius commune*, met name omdat het in strijd kon zijn met gevestigde belangen, exclusief was, en minder toegankelijk voor de gewone bevolking . ### 3.2 De periode van de Verlichting en de breuk met het ius commune (ca. 1800) #### 3.2.1 De Verlichting: een nieuwe denkrichting De Verlichting, die rond 1800 culmineerde, was een maatschappijkritische stroming die geloofde in de mogelijkheid om op aarde een ideale maatschappij en geluk te bereiken, in tegenstelling tot de vroegere focus op het hiernamaals. Deze stroming benadrukte het menselijk verstand en logisch redeneren als instrumenten om uit de "duisternis" van het verleden naar "licht" te gaan. Dit leidde tot politieke veranderingen zoals het verlicht absolutisme en revoluties, en op juridisch vlak tot de afschaffing van ongelijkheid en privileges, het gelijkheidsbeginsel, en de scheiding van kerk en staat. Recht werd gezien als een instrument voor maatschappijverandering (social engineering) . #### 3.2.2 De breuk met het verleden (ca. 1800) De Verlichting bracht een fundamentele verandering in de opvatting over recht: nieuw werd goed en oud werd slecht. Er ontstond een behoefte aan een nieuw, universeel recht en een techniek om dit door te voeren, namelijk de codificatie . #### 3.2.3 Wetgeving vóór de Verlichting Voor de Verlichting was er weinig algemene wetgeving, met uitzonderingen in Scandinavië, Engeland en het Koninkrijk Sicilië. In de vroege moderne tijden (16e-18e eeuw) nam de absolutistische vorst de rol van wetgever op zich (*princeps legibus solutus*), maar toch bleef nationale wetgeving beperkt. In Frankrijk leidde een geleidelijke evolutie van detailregelingen, via de ordonnanties van Colbert en d'Aguesseau, uiteindelijk tot het Burgerlijk Wetboek van 1804. In de Zuidelijke Nederlanden bleef de wetgeving beperkt, met het Eeuwig Edict van 1611 als een belangrijke, zij het weinig vernieuwende, uitzondering . #### 3.2.4 Universeel recht en vernunftrecht Het idee van universeel recht, dat overal en voor iedereen geldt, is ouder dan de Verlichting en vond zijn oorsprong in het natuurrecht. De Verlichting gaf hier echter een concrete invulling aan door het ontwikkelen van een specifiek, positief recht dat gebaseerd was op het menselijk verstand. Dit werd bekend als het *vernunftrecht* (Duitse term). Het vernunftrecht bouwde voort op het logisch redeneren van Hugo Grotius, maar was autonoom en losgekoppeld van God. De Spaanse neo-scholastiek en Grotius worden gezien als voorlopers. Het vernunftrecht kenmerkte zich door systematisch en quasi-mathematisch denken en streefde naar een volledig nieuw recht dat logisch en mechanisch tot stand kwam. Hoewel het *vernunftrecht* de intentie had om te breken met het *ius commune*, leidde de logische redenering vaak tot dezelfde inhoud, zij het met meer systematiek en de afschaffing van ongelijkheid en slavernij . #### 3.2.5 Codificatie als techniek Om het vernieuwende, universele recht van de Verlichting door te voeren, was codificatie noodzakelijk. Een codificatie is een oorspronkelijke, omvattende en uitputtende onderneming om een geheel rechtsgebied op een homogene, doorlopende en logisch sluitende wijze vast te leggen in een wetboek. Dit maakte het recht begrijpelijk en innovatief, en zorgde voor rechtszekerheid. Vroege codificaties kwamen voor in Scandinavië, Pruisen (Allgemeines Landrecht) en Oostenrijk (Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch - ABGB). De meest invloedrijke codificatie is de *Code Civil* (Code Napoléon) van 1804. Juristen stonden vaak weigerachtig tegenover codificatie vanwege de bedreiging van de gevestigde juridische orde, wat leidde tot pogingen tot commentaarverboden en het controleren van rechters als *bouche de la loi* (mond van de wet), wat echter mislukte . --- # Nationale rechtssystemen en moderne ontwikkelingen Hier is een gedetailleerde samenvatting van het onderwerp "Nationale rechtssystemen en moderne ontwikkelingen" voor jouw studiehandleiding, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 4. Nationale rechtssystemen en moderne ontwikkelingen Dit deel van het studiemateriaal onderzoekt de evolutie van rechtssystemen in Europa na het ius commune, met een focus op de ontwikkeling van nationale rechtsordes, codificatiebewegingen, de unieke positie van Engeland, en de impact van digitalisering en Europese integratie, met specifieke aandacht voor België. ### 4.1 De opkomst van nationale rechtssystemen na het Ius Commune Na de periode van het *ius commune*, dat een gemeenschappelijk rechtskader bood in Europa, ontstond er geleidelijk een tendens naar de vorming van nationale rechtssystemen. Dit proces was complex en werd beïnvloed door zowel de voortzetting van bestaande juridische tradities als de introductie van nieuwe juridische concepten. #### 4.1.1 Reacties van het gewoonterecht en de ontwikkeling van juridische praktijken Het gewoonterecht, dat vóór het *ius commune* dominant was, reageerde op de toenemende invloed van het Romeinse recht. In de periode van de 12e tot de 15e eeuw waren er autonome pogingen om het gewoonterecht te verbeteren, voornamelijk gericht op: * **Tendens tot eenmaking**: Om de versnippering van plaatselijk gewoonterecht tegen te gaan, probeerde men eenmaking te realiseren door middel van uitwisseling van rechters of het inwinnen van advies bij andere rechtbanken via de "hoofdvaart" . * **Tendens tot verwetenschappelijking en professionalisering**: Om het "primitieve" karakter van het gewoonterecht te overwinnen, streefde men naar meer wetenschappelijkheid en professionalisering. Dit werd mede vormgegeven door de **voorsprekers**, die fungeerden als woordvoerders van de rechtbank en die vaak de intellectuele auteurs waren van de vonnissen. Hun opleiding gebeurde in de praktijk, door middel van notities die werden bewaard . * **Tendens tot verschriftelijking**: Om de mondelinge aard van het gewoonterecht te compenseren en de kennis te bewaren, werd het opgeschreven. Aanvankelijk gebeurde dit privaat, maar later ging men over tot officiële optekeningen, zoals de **homologatie van costumen**. De vorst speelde hierin een centrale rol, met Frankrijk als een belangrijk voorbeeld. De **Sachsenspiegel** van Eike von Repgau wordt genoemd als een uitzonderlijk succesvol werk van gewoonterecht, dat een grote invloed had in Duitsland, Nederland en Oost- en Centraal-Europa . #### 4.1.2 Praktische rechtsleer (16e-18e eeuw) Van de 16e tot de 18e eeuw ontstond de **praktische rechtsleer** (*pratique*), een school van Romeins recht die zich ook bezighield met het gewoonterecht. Deze stroming was een reactie op het **humanisme**, dat zich te veel richtte op de klassieke oudheid en daardoor in de praktijk minder nuttig werd geacht. De praktische rechtsleer nam echter wel elementen over van het humanisme, zoals de nadruk op een goed gestructureerd onderwijs. Deze stroming was Europees van aard en beïnvloedde de ontwikkeling van het gewoonterecht door middel van verschriftelijking, verwetenschappelijking en eenmaking . De invloed van het *ius commune* op het gewoonterecht ging via verschriftelijking en de terminologie en systematiek van het Romeinse recht. Dit leidde tot een tendens tot eenmaking, waarbij men streefde naar een gemeenschappelijk recht binnen een bepaald land, zoals de *droit commun de France* of het *gemeines Recht* in Duitsland. Omgekeerd had het gewoonterecht ook invloed op de universitaire wereld, bijvoorbeeld door de opkomst van leerstoelen over lokaal recht en de publicatie van juridische werken in de volkstaal . #### 4.1.3 De bolwerken van gewoonterecht: Lex Mercatoria, Feodaal Recht en Engeland Gedurende de opkomst van het *ius commune*, vanaf 1100, waren er enkele gebieden die weerstand boden aan de volledige dominantie van het Romeinse recht. Deze "bolwerken" zijn: * **Lex Mercatoria (Handelsrecht)**: Het handelsrecht ontwikkelde zich vanaf de 11e eeuw met de economische herleving van Europa. De bronnen hiervan waren de gewoonten van jaarmarkten, de gewoonten van de **Hanzen** (koopmansgilden), en het zeerecht (zoals het recht van Rhodos en Oléron). Kenmerkend was het belang van het gegeven woord, de nadruk op snelheid en billijkheid, en de professionaliteit van de handelaar. Hoewel er ideeën waren over een uniform Europees handelsrecht (*lex mercatoria*), was dit recht niet overal hetzelfde en was er een significante invloed van het *ius commune* in de Mediterrane wereld, terwijl die invloed in Noord-Europa beperkter was. In Frankrijk ontwikkelde zich wel een apart handelsrecht met aparte rechtbanken, de **consulaire rechtbanken**, onder Lodewijk XIV. Dit Franse model van afzonderlijk handelsrecht werd later, via de Franse overheersing, ook in België ingevoerd . * **Feodaal Recht**: Feodaliteit is een systeem van rechtsregels betreffende heren, vazallen en lenen, gebaseerd op een feodaal contract. Hoewel men vroeger dacht dat feodaliteit een creatie van de Karolingers was en een bolwerk tegen het *ius commune* vormde, toont recenter onderzoek aan dat het later ontstond en zelfs beïnvloed werd door het *ius commune*. De **Libri Feudorum** waren een belangrijk middeleeuws addendum bij het Corpus Iuris Civilis, dat aan universiteiten werd bestudeerd. Feodaliteit werd in de 17e-18e eeuw geassocieerd met misbruiken en werd afgeschaft door de Franse Revolutie (1789/1795). Het had een belangrijke impact op het publiekrecht (constitutionalisme, parlementarisme) en het privaatrecht (goede trouw, eigendomsrecht) . * **Engeland (Common Law)**: Het Engelse recht, ook wel *common law* genoemd, wordt traditioneel als een uitzondering beschouwd. De term *common law* kent meerdere betekenissen: het recht dat niet onder het *ius commune* viel, rechtersrecht in contrast met *statute law* (wetgeving), en het oudste deel van het Engelse recht ontwikkeld door koninklijke rechtbanken als gemeenschappelijk recht voor heel Engeland, in tegenstelling tot *equity*. Cruciaal is dat de *common law* van oorsprong continentaal recht is, voortkomend uit de Normandische verovering in 1066. Vroege invloeden van het *ius commune* drongen reeds door via onderwijsinstellingen zoals de **Inns of Court** en de werken van auteurs als Glanvill en Bracton. De invloed van het *ius commune* op Engeland werd ook gemarkeerd door het canoniek recht en speciale hoven zoals de Admiralty. De traditionele visie op de "edele afzondering" van Engels recht ten opzichte van Europa wordt tegenwoordig genuanceerd, en de Brexit heeft geleid tot een mogelijke vergroting van de kloof tussen het VK en de EU . #### 4.1.4 Procedurele ontwikkelingen Procedureel kende men een tendens tot **centralisering**, met de opkomst van beroepshoven zoals het Parlement van Parijs, de Raad van Vlaanderen en de Grote Raad van Mechelen. Engeland vormde hierop een uitzondering met een systeem zonder centraal beroepssysteem. De centralisering gaf de vorst meer macht over het recht. Daarnaast was er sprake van **professionalisering** van rechters, die steeds vaker universitaire juristen werden, wat leidde tot een verschriftelijking van de procedure (*libelprocedure*) . ### 4.2 Codificatie en de opkomst van nationale wetboeken De verlichting en de Franse Revolutie leidden tot een sterke drang naar codificatie, wat resulteerde in de creatie van nationale wetboeken die de basis vormden voor moderne rechtssystemen. #### 4.2.1 De Franse Code Civil (Code Napoléon) De Franse Revolutie maakte de weg vrij voor codificatie, ondanks eerdere mislukkingen zoals de projecten van Cambacérès door politieke instabiliteit. Onder Napoleon Bonaparte werd in 1804 de **Code Civil des Français** (later bekend als de Code Napoléon) uitgevaardigd. Napoleon speelde een cruciale rol als politieke auteur door zijn druk en betrokkenheid bij de totstandkoming van het wetboek. De Code Civil was een combinatie van revolutionair en pre-revolutionair recht, wat continuïteit met het oude recht garandeerde en bijdroeg aan de eenmaking en stabiliteit van Frankrijk . De invloed van de Code Civil was enorm: * **In Frankrijk**: De Code Civil wordt gezien als de echte grondwet van Frankrijk, die eenheid en stabiliteit bracht . * **In België**: De Franse wetgeving, inclusief de Code Civil, werd na 1795 in België ingevoerd. Dit leidde tot een eenmaking van het Belgische recht, hoewel het door sommigen als vreemd recht werd beschouwd, ondanks de eerdere Franse invloed op de Nederlanden. Na de onafhankelijkheid in 1830 bleef België de Franse wetboeken gebruiken omdat er geen eigen Belgische wetboeken tot stand kwamen, mede door politieke redenen en de voorkeur van juristen voor het Franse recht. Pogingen tot nieuwe wetboeken, zoals het werk van Laurent, mislukten door politieke en sociale omstandigheden. Het Strafwetboek het Gerechtelijk Wetboek en het Wetboek van Koophandel (2e helft 19e eeuw) werden wel tot stand gebracht, maar met diverse gebreken en sterke Franse invloed . * **Rest van de wereld**: De Franse Code Civil had een grote invloed in Europa en de koloniën, en wordt beschouwd als de tweede meest belangrijke rechtstekst uit de geschiedenis na het Corpus Iuris Civilis . #### 4.2.2 De Duitse ontwikkeling: BGB en de historische school Duitsland kende een andere ontwikkelingsgang. De **Historische School** van **Savigny** stelde dat recht een product is van de *volksgeist* (volksgeest) en de geschiedenis, en dus niet louter van de rede. Dit leidde tot een sterke nadruk op de Romeinse rechtstraditie, met name via de **Pandektisten**, die het Romeinse recht wetenschappelijk en systematisch bewerkten. Hun werk vormde de basis voor het **Bürgerliches Gesetzbuch (BGB)**, dat in 1900 in werking trad en het einde van het *ius commune* in Duitsland markeerde. Het BGB werd geprezen om zijn wetenschappelijke kwaliteit en systematiek, maar bekritiseerd om zijn ontoegankelijkheid voor het grote publiek en het potentieel voor misbruik van *generalklauseln*. De impact van het BGB was Europees, hoewel de begrijpelijkheid van de Code Civil de voorkeur genoot . De *Kodifikationsstreit* tussen Thibaut (voor een uniform Duits BW) en Savigny (tegen codificatie) in 1814 toonde de discussie over de uniformering van het Duitse recht aan, een debat dat ook vandaag de dag relevant is in Europa . #### 4.2.3 België: Van Franse invloed tot nationale codificatiepogingen België bleef lange tijd onder Franse invloed, wat resulteerde in de adoptie van de Franse wetboeken. Na de onafhankelijkheid waren pogingen tot nationale codificatie moeizaam. Het hercodificatieplan van Koen Geens in 2016 beoogt een grondige hervorming van het Belgische rechtssysteem, met een nieuwe indeling van het Burgerlijk Wetboek en de modernisering van andere wetboeken. Dit plan is ambitieus en tracht de chaos van het bestaande recht aan te pakken, mede door de noodzaak van een grondige herziening van het juridisch landschap . ### 4.3 Moderne ontwikkelingen en de impact van digitalisering en Europese integratie De 20e en 21e eeuw werden gekenmerkt door nieuwe juridische dynamieken, waaronder de invloed van digitalisering en Europese integratie. #### 4.3.1 Digitalisering en de transformatie van het recht De digitale revolutie heeft een ingrijpende impact gehad op het rechtssysteem. Hoewel de technologie al langer bestond, kwamen de echte veranderingen na 2000 met de doorbraak van het internet en nieuwe toepassingen zoals online verkoop, sociale media en AI. Deze disruptieve innovaties creëren juridische problemen, zoals auteursrecht op AI-gegenereerde teksten en de toepasselijkheid van recht bij grensoverschrijdende digitale transacties. Juristen worden geconfronteerd met de noodzaak zich aan te passen aan deze veranderingen, waarbij traditionele juridische beroepen mogelijk minder relevant worden. Er is een groeiende aandacht voor het gebruik van AI in het recht, evenals voor de aanpassing van wetgeving aan de digitale realiteit, zoals de principes van het European Law Institute (ELI) inzake blockchain en smart contracts . #### 4.3.2 Europese integratie en de vorming van Europees recht Europese integratie heeft geleid tot een tendens tot **europeanisering** van het recht, waarbij Europese instellingen nieuwe rechtsnormen creëren. Dit proces wordt gedreven door economische voordelen, kwaliteitsverbetering en de bevordering van mobiliteit van juristen binnen Europa. Pogingen tot codificatie van een Europees privaatrecht, zoals de ontwikkeling van een Europees Burgerlijk Wetboek, zijn gaande, maar complex door nationale verschillen en de trage voortgang van wetgevingsprocessen . Het **Brussel-effect** beschrijft hoe niet-EU-landen de EU-regelgeving overnemen vanwege de omvang en de kwaliteit van de EU-markt. De Europese integratie stimuleert ook de **regionalisering** en **nationale hercodificatie**, wat deels een tegenreactie is op de europeanisering . #### 4.3.3 Nationale rechtssystemen in de 20e en 21e eeuw In de 20e eeuw kenden Europese rechtssystemen een periode van **stagnatie**, mede door de continuïteit van nationale rechten en de populariteit van rechtenstudies die de toegang tot juridische beroepen bemoeilijkten. Er was een explosie van wetgeving en rechtspraak, gedreven door mondigere burgers en een streven naar maatschappelijk sturen, maar de juridische wetenschap bleef vaak te technisch en autoriteitsgebonden . * **België**: België kende na 1830 een sterke verfransing, gevolgd door een vernederlandisering vanaf 1873. Dit proces was echter moeizaam en leidde tot verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië in de juridische praktijk en rechtspraak. Het hercodificatieplan van Geens is een poging om het Belgische recht te moderniseren en te integreren . * **Duitsland**: Het Duitse BGB, hoewel wetenschappelijk hoogstaand, had een beperkte Europese impact vanwege zijn complexiteit. Duitsland verloor zijn leiderschap op juridisch gebied mede door de morele impact van de Tweede Wereldoorlog en de emigratie van vooraanstaande juristen . * **Engeland**: Het Engelse recht bleef grotendeels gebaseerd op precedentenrecht, met enkele vernieuwingen door de invloed van Bentham's studenten . De toekomst van het recht wordt gekenmerkt door **rechtspluralisme**, **vernieuwing** door digitalisering, de opkomst van niet-westers recht, europeanisering en regionalisering . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

Glossary

| Term | Definition | |------|------------| | Privaatrechtsgeschiedenis | De studie van de evolutie van de rechtsregels en instellingen die de verhoudingen tussen private personen regelen, van de Romeinse tijd tot heden. | | Extern recht | Dat deel van de rechtsgeschiedenis dat zich bezighoudt met de externe factoren en de bronnen die de ontwikkeling van het recht hebben beïnvloed, zoals maatschappelijke veranderingen en de rol van de wetgever en rechtsleer. | | Intern recht | Dat deel van de rechtsgeschiedenis dat zich richt op de rechtsregels zelf en hoe deze in de loop der tijd zijn geëvolueerd, bijvoorbeeld met betrekking tot echtscheidingen of dwaling in het verbintenissenrecht. | | Materiële bronnen van recht | Maatschappelijke veranderingen die leiden tot de noodzaak om rechtsregels aan te passen of te creëren, zoals de uitvinding van de computer of de auto. | | Formele bronnen van recht | De instanties of processen die het recht daadwerkelijk veranderen of creëren, zoals wetgeving door de overheid, rechtspraak, rechtsleer door rechtsgeleerden en gewoonte. | | Kenbronnen van recht | Bronnen die informatie verschaffen over de inhoud van rechtsregels, die in het verleden vaak mondeling of niet-geschreven waren, in tegenstelling tot de huidige internetbronnen. | | Corpus Iuris Civilis | Een omvangrijke codificatie van het Romeinse recht, samengesteld in opdracht van keizer Justinianus, die essentieel is voor onze kennis van het Romeinse recht. | | Ius commune | Het gemeenschappelijke recht van Europa, dat grotendeels gebaseerd is op het Romeinse recht (Corpus Iuris Civilis) en het Romano-canonieke recht, en dat zich verspreidde vanaf de 11e eeuw. | | Glossatoren | Rechtsgeleerden uit de middeleeuwen die het Corpus Iuris Civilis bestudeerden en becommentarieerden door middel van glossen, wat de basis legde voor het Europese rechtsonderwijs. | | Commentatoren | Rechtsgeleerden uit de late middeleeuwen die voortbouwden op het werk van de glossatoren, de scholastieke methode verder ontwikkelden en meer aandacht besteedden aan het lokale gewoonterecht en de praktijk. | | Humanisten | Rechtsgeleerden uit de renaissance die streefden naar een zuiver Romeins recht door middel van taalkundige en historische methoden, met minachting voor de middeleeuwen. | | Vernunftrecht | Het recht gebaseerd op rede en logisch denken, dat centraal stond tijdens de Verlichting en leidde tot de opkomst van codificatie en het idee van een universeel recht. | | Codificatie | Het systematisch vastleggen van een geheel rechtsgebied in een omvangrijk en logisch gestructureerd wetboek, zoals de Code Civil van Napoleon, met als doel het recht begrijpelijk en vernieuwend te maken. | | Volksgeist (Volksgeest) | Het idee, voornamelijk geassocieerd met de historische school van Savigny, dat recht een product is van de geschiedenis en de collectieve ervaringen van een volk, in tegenstelling tot loutere rede. | | Pandektisten | Rechtsgeleerden uit de 19e eeuw die het Romeinse recht, met name de Digesten (Pandecten), systematiseerden en aanpasten aan de moderne tijd, wat leidde tot het Pandektensysteem en een hoge kwaliteit, maar ook tot een zekere wereldvreemdheid van het recht. | | Common law | Het Engelse recht dat zich ontwikkelde vanaf de 12e eeuw als gemeenschappelijk recht voor heel Engeland, gebaseerd op gewoonterecht en feodaal recht uit Normandië, en dat voornamelijk rechtersrecht is. | | Lex mercatoria | Een mythe over een universeel Europees handelsrecht dat losstond van het ius commune en gewoonterecht, hoewel er wel specifieke regels en rechtbanken voor handelaren bestonden. | | Feodaal recht | De rechtsregels die betrekking hebben op heren, vazallen en lenen, gebaseerd op een feodaal contract, dat vanaf de 11e-12e eeuw een belangrijke rol speelde in de middeleeuwse maatschappij. | | Rechtspluralisme | Een situatie waarin meerdere rechtsordes naast elkaar bestaan en invloed op elkaar uitoefenen, zoals het ius commune dat interageerde met lokaal gewoonterecht, of de Europese en niet-Europese rechtsinvloeden. |

Sign up to read Learn more

Cover

Stuvia-9614608-samenvatting-europese-en-belgische-privaatrechtsgeschiedenis-deel-extern-recht.pdf

Summary

# De evolutie van rechtsbronnen en procedures in de Romeinse periode Dit topic behandelt de ontwikkeling van het Romeinse recht, van primitieve rechtsbronnen zoals gewoonte tot de wet der 12 tafelen en de evolutie van procedures zoals de leges actio en de formulaprocedure, met aandacht voor de rol van instellingen als de Senaat en magistraten [8](#page=8). ### 1.1 De oude Romeinse periode (753 v.Chr. - 250 v.Chr.) #### 1.1.1 Kenmerken van de maatschappij en instellingen * Rome was in deze periode een stadstaat die uitgroeide tot heerser over een groot deel van Italië, hoewel archeologisch onderzoek suggereert dat de stichting mogelijk later was dan 753 v.Chr [8](#page=8). * De maatschappij was primitief, gedomineerd door de **familia**, die niet alleen de familieleden omvatte, maar ook de boerderij en de bijbehorende goederen [8](#page=8). * De **pater familias** had absolute macht over de familia, inclusief het recht op leven en dood over zijn kinderen [8](#page=8). * Schulden konden leiden tot zeer strenge procedures, waaronder de mogelijkheid voor de schuldeiser om de schuldenaar te doden of te verkopen over de Tiber als de schuld niet binnen een bepaalde termijn werd voldaan [8](#page=8). * In geval van meerdere schuldeisers mocht het lijk van de schuldenaar worden opgedeeld [9](#page=9). #### 1.1.2 Instellingen * **Koningstijd (tot 510 v.Chr.):** * De koning was de absolute machthebber, met wetgevende, militaire, religieuze en rechterlijke bevoegdheden [9](#page=9). * Er waren drie standen: patriciërs (grootgrondbezitters), plebejers (onafhankelijke burgers) en cliëntes (afhankelijk van patriciërs voor bescherming) [9](#page=9). * Slaven werden als zaken beschouwd en hadden geen rechten [9](#page=9). * **Republiek:** * Er was strijd tussen patriciërs en plebejers om meer macht [9](#page=9). * De **Senaat** kreeg de macht in handen na de koningstijd [9](#page=9). * **Volksvergaderingen (3 Comitia en Concilium Plebis):** Deze maakten wetten, maar de magistraten bepaalden wanneer ze samenkwamen en welke onderwerpen aan bod kwamen, wat de democratische aard beperkte. Stemrecht werd beïnvloed door rijkdom [9](#page=9). * **Magistraten:** * Gekozen overheidspersonen die dagelijkse taken uitvoerden [10](#page=10). * Functies waren beperkt in duur (meestal 1 jaar) en er was collegialiteit om machtsmisbruik te voorkomen [10](#page=10). * Belangrijke magistraten waren: * **Priester:** Aanvankelijk ook belast met juridische taken [10](#page=10). * **Consul:** Opvolger van de koning, met religieuze en militaire macht [10](#page=10) [2](#page=2). * **Praetor:** Verantwoordelijk voor het recht, maar geen rechter [10](#page=10). * **Censor (5 jaar):** Toezicht op moraal en benoeming/verwijdering van senatoren [10](#page=10). * **Aediel:** Marktmagistraat, verantwoordelijk voor de markt en koopcontracten [10](#page=10). * **Quaestor:** Financieel beheer [10](#page=10). * **Volkstribuun:** Beschermde plebejers tegen patricische macht met vetorecht [10](#page=10). #### 1.1.3 Primitieve rechtsbronnen * **Gewoonte:** De belangrijkste rechtsbron in het begin [11](#page=11). * **Wetgeving:** * **Wet der 12 Tafelen:** Een vroege codificatie, ontstaan uit de behoefte aan duidelijkheid na conflicten tussen patriciërs en plebejers. De inhoud was primitief [11](#page=11). * **Leges/Lex:** Wetten gemaakt door de Comitia [11](#page=11). * **Plebiscitum:** Wetten gemaakt door de Concilium Plebis [11](#page=11). * **Lex Hortensia (287 v.Chr.):** Stelde plebiscita gelijk met leges, wat een overwinning was voor de plebejers, hoewel de Senaat (met patriciërs) de werkelijke macht behield [11](#page=11). * **Lex Aquilia (286 v.Chr.):** Belangrijke wet inzake onrechtmatige daad [11](#page=11). * **Rechtsleer:** Rol van juristen begon zich te ontwikkelen. #### 1.1.4 Primitieve procedure * **Eigenrichting/Wraak:** Aanvankelijk de norm, leidend tot eindeloze vetes [11](#page=11). * **Godsoordeel:** Een primitieve methode om schuldigen te vinden [11](#page=11). * **Leges Actio:** Een rituele en formele procedure met specifieke gebaren en woorden die nauwkeurig gevolgd moesten worden om een proces te starten [11](#page=11). * De procedure begon bij de praetor op de markt [11](#page=11). * De praetor wees een rechter aan [12](#page=12). * Het proces bestond uit twee fasen: de fase voor de praetor (in iure) en de fase voor de rechter (apud iudicem) [12](#page=12). * De **actio** was hierbij de formele handeling om het proces te starten [12](#page=12). ### 1.2 De voor-klassieke periode (250 v.Chr. - ca. 0) #### 1.2.1 Kenmerken van de maatschappij en instellingen * Rome groeide uit tot een wereldrijk rond de Middellandse Zee, wat leidde tot aanpassingen in de instellingen [12](#page=12). * Er ontstond een onderscheid tussen Italië en de provincies [12](#page=12). * **Instellingen aangepast:** * **Preator:** Er kwam een tweede praetor (preator peregrinus, 242 v.Chr.) die zich bezighield met geschillen tussen vreemdelingen en Romeinen, en met geschillen tussen vreemdelingen onderling. De oorspronkelijke praetor (preator urbanus) behandelde geschillen tussen Romeinen [12](#page=12). * De rest van Italië werd gelijkgesteld aan Rome [12](#page=12). * **Provinciegouverneurs:** Stuurden vanuit Rome om provincies te besturen [13](#page=13). * Bepaalde instellingen, zoals de volksvergadering en de censor, werden minder effectief [13](#page=13). #### 1.2.2 Rechtsbronnen * **Gewoonte:** Werd minder belangrijk omdat deze niet paste bij de dynamische samenleving [13](#page=13). * **Wetgeving:** De volksvergadering kon moeilijk functioneren, waardoor de wetgeving afnam [13](#page=13). * **Magistratenrecht (Praetorisch recht):** De **praetor** werd de centrale figuur voor rechtsontwikkeling. Hij gaf **actio**'s (rechtsmiddelen) toe of weigerde deze, waarbij hij rekening kon houden met uitzonderingen (exceptio) en soms zelfs tegen de wet of gewoonte inging om aan de behoeften van de bevolking tegemoet te komen en stemmen te winnen [13](#page=13). * De praetor vaardigde een **edict** uit waarin hij aangaf welke actio's en excepties hij zou toestaan [14](#page=14). * Dit leidde tot een onderscheid tussen **ius civile** (oude Romeins recht) en **ius honorarium** (recht gemaakt door de praetor) [14](#page=14). * Ook ontstond het onderscheid tussen **ius civile** (recht voor Romeinen) en **ius gentium** (recht voor alle volkeren, toegepast bij geschillen tussen mensen van verschillende afkomst) [14](#page=14). * Nieuwe actio's werden gecreëerd via analogie (actiones utiles), fictie (actiones ficticae) en gebaseerd op feiten (actiones in factum) [14](#page=14). * **Rechtsleer (Jurisprudentie):** Juristen (jurisprudens) adviseerden de praetor en droegen zo bij aan de rechtsvorming [14](#page=14). #### 1.2.3 De formulaprocedure * De **formulaprocedure** verving geleidelijk de leges actio, met name voor Romeinen onderling en voor geschillen waarbij vreemdelingen betrokken waren (ius gentium) [15](#page=15). * De **formula** was een geschreven instructie van de praetor aan de rechter [15](#page=15). * Het proces kende twee fasen: * **Fase voor de praetor (in iure):** De eiser vroeg een actio. De verweerder kon verweer voeren, een exceptio vragen, toegeven, of niet reageren [15](#page=15). * **Fase voor de rechter (apud iudicem):** De rechter, een privépersoon, moest de instructies in de formula volgen [16](#page=16). * **Litis contestatio:** Akkoord over de formula en de aan te wijzen rechter, waarna de zaak definitief was en geen nieuwe actio voor hetzelfde geschil kon worden ingesteld (exceptio rei iudicatae, non bis in idem) [16](#page=16). * Veroordeling was vrijwel altijd tot een geldsom, geen prestatie in natura (behalve bij noxale acties) [16](#page=16). * Bij niet-vrijwillige uitvoering van het vonnis kon men via de actio iudicati opnieuw naar de praetor stappen om beslag op goederen te verkrijgen [16](#page=16). ### 1.3 De klassieke periode (0 - 250 n.Chr.) * Het Romeinse recht bereikte een hoogtepunt en was nauw verbonden met de geschiedenis van het uitdijende Romeinse rijk [16](#page=16). --- # De invloed van het Ius Commune en de opkomst van nationale wetgeving Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over de invloed van het Ius Commune en de opkomst van nationale wetgeving, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. De invloed van het Ius Commune en de opkomst van nationale wetgeving Dit topic belicht de periode van het Ius Commune, de herontdekking van het Corpus Iuris Civilis, de opkomst van universiteiten, en de daaropvolgende overgang naar nationale wetgeving, mede beïnvloed door de Verlichting en de codificatiebeweging. ### 2.1 De periode van het Ius Commune De periode van het Ius Commune, die grofweg van het einde van de 11e eeuw tot 1800 duurde, kenmerkte zich door de ontwikkeling van een gemeenschappelijk juridisch systeem in de Westerse christenheid. Dit gemeenschappelijk recht was gebaseerd op het Romeinse recht van Justinianus, ook wel bekend als het Corpus Iuris Civilis (CIC) [27](#page=27) [30](#page=30). #### 2.1.1 Herontdekking en universiteiten Na eeuwen van relatieve vergetelheid in West-Europa, werd het Corpus Iuris Civilis rond 1100 herontdekt. Deze herontdekking viel samen met een periode van maatschappelijke veranderingen, waaronder een stijging van de landbouwproductiviteit en een groei van handel en nijverheid, wat leidde tot een complexere samenleving die behoefte had aan geavanceerder recht. De herontdekking van de *volledige* CIC, met name de Digesten, vereiste echter gespecialiseerde kennis. Dit leidde tot de opkomst van universiteiten, waar het Romeinse recht systematisch werd bestudeerd en onderwezen. Universiteiten waren in deze periode internationaal georiënteerd, met lessen in het Latijn en een gemeenschappelijke handboek (de CIC), waardoor studenten zich vrij konden verplaatsen [27](#page=27) [30](#page=30) [31](#page=31). #### 2.1.2 De methoden van het Ius Commune Binnen het Ius Commune ontwikkelden zich verschillende scholen en methoden om het Romeinse recht te bestuderen en toe te passen: * **De Glossatoren (1100-1250):** Deze school kenmerkte zich door het schrijven van gloses (uitleg van woorden of zinnen) bij de teksten van het CIC. Hun methode was gebaseerd op de scholastiek, waarbij men uitging van de onfeilbaarheid van het gezaghebbende boek (de CIC). Ze losten onduidelijkheden op door uitleg of door parallelle passages te raadplegen, en interne tegenstrijdigheden werden aangepakt met behulp van *distincties* (onderscheiden van betekenissen). De Standardglosse van Accursius bracht veel van hun werk samen. Een beperking van de glossatoren was hun wereldvreemde en weinig praktische benadering [32](#page=32) [33](#page=33). * **De Commentatoren (1250-1500):** Deze school bouwde voort op de glossatoren, maar richtte zich meer op de praktische toepassing van het recht in hun eigen tijd. Ze bestudeerden niet alleen het CIC, maar ook niet-Romeins recht, en pasten Romeinse juridische technieken hierop toe. Het lokale gewoonterecht kreeg meer gewicht, hoewel het CIC nog steeds als subsidiair werd beschouwd. Nieuwe theorieën, zoals de statutenleer (locus regit actum, lex patriae, lex loci rei sitae), werden ontwikkeld om conflicten tussen verschillende rechtsstelsels op te lossen. Adviezen (*consilia*) van geleerde juristen werden een belangrijke juridische literatuurvorm. Bartolus was een sleutelfiguur uit deze periode, wiens werk als gezaghebbend werd beschouwd [33](#page=33) [34](#page=34). * **De Humanisten (1500-1600):** Deze stroming streefde naar een terugkeer naar het authentieke, zuivere Romeinse recht, ontdaan van middeleeuwse toevoegingen. Ze gebruikten taalkundige en historische methoden om de CIC te reconstrueren, wat leidde tot een betere kennis van het Romeinse recht, maar ook tot een relativering van de CIC als een product van zijn tijd. Hun onderwijs was grondig hervormd, maar werd als veeleisend en weinig praktisch ervaren door studenten. Ze beschouwden zowel het Romeinse recht als het gewoonterecht als niet perfect, wat de weg vrijmaakte voor nieuwe juridische denkwijzen. De *mos gallicus* (Franse methode) kenmerkte het humanisme [35](#page=35). * **Romano-canoniek recht:** Dit ontstond uit de erfenis van het Romeinse Rijk binnen de Kerk. Gratianus stelde het *Decretum Gratiani* (ca. 1140) samen, een gezaghebbende tekst van kerkelijk recht gebaseerd op Romeinse methoden. Pauselijke wetgeving (*decretalen*) werd later verzameld, met de *Liber Extra* als belangrijke mijlpaal. Het Romano-canoniek recht en het Romeinse recht beïnvloedden elkaar wederzijds en werden beide aan universiteiten bestudeerd, wat leidde tot een gemeenschappelijke juridische methodiek [36](#page=36). #### 2.1.3 Verspreiding en weerstand Het Ius Commune verspreidde zich over Europa, waarbij gebieden met een bestaand Romeins recht de overstap naar het Ius Commune als een *upgrade* zagen, terwijl gebieden met Germaans gewoonterecht een nieuw systeem adopteerden. De verspreiding was niet uniform [37](#page=37): * **Mediterrane wereld (Italië, Zuid-Frankrijk, Spanje, Portugal):** Hier domineerde het Ius Commune vanaf het begin [37](#page=37). * **Gebieden met Germaans gewoonterecht:** * **Receptie van Romeins recht:** Landen zoals het Duitse Rijk (na 1495), Schotland en de Verenigde Provincies namen het Ius Commune in grote mate over, waardoor het bestaande recht op de achtergrond raakte. In het Heilige Roomse Rijk speelde het Rijkskamergerecht een rol in de acceptatie van het Ius Commune als gemeenschappelijk recht boven het lokale gewoonterecht [37](#page=37). * **Gewoonterecht bleef standhouden:** In Noord-Frankrijk, de Zuidelijke Nederlanden en later Zwitserland en Engeland behielden lokale gewoonten een sterkere positie, hoewel ze vaak werden beïnvloed door het Romeinse recht. In Noord-Frankrijk werd Romeins recht alleen toegepast als lokale gewoonten tekortschoten, en het Parlement van Parijs verbood aanvankelijk het citeren van Romeins recht [37](#page=37). Ondanks het succes van het Ius Commune, was er ook weerstand. Gewoonterecht was vaak volksgebonden en beter afgestemd op de lokale gemeenschap dan het exclusieve, intellectuele Ius Commune [38-39](#page=38-39). Gewoonterecht probeerde op eigen kracht te verbeteren en te professionaliseren, hoewel het te maken had met problemen van verbrokkeling, een primitief karakter en mondelinge overlevering [40-41](#page=40-41). Privé- en later officiële optekeningen van gewoonten werden een poging tot formalisering [41-42](#page=41-42). ### 2.2 De Verlichting en de opkomst van nationale wetgeving De Verlichting (ca. 1800) markeerde een fundamentele breuk met het verleden, waarbij rede en menselijk verstand centraal kwamen te staan. Dit leidde tot een kritische houding ten opzichte van bestaande maatschappelijke en juridische structuren, zoals privileges en absolute monarchieën [50](#page=50). #### 2.2.1 De rol van de rede en vernieuwing De Verlichting bracht een nieuw concept van recht voort: het *vernunftrecht*. Recht werd niet langer primair gezien als iets dat bestond of uit traditie voortkwam, maar als een instrument van sociale verandering, gebaseerd op logisch redeneren en het menselijk verstand. Het idee van een universeel recht, dat overal en voor iedereen toepasbaar zou zijn, werd dominant [50](#page=50). * **Natuurrecht:** Hoewel het idee van natuurrecht al langer bestond, kreeg het tijdens de Verlichting een meer concreet karakter, voortvloeiend uit de menselijke natuur en het rationele denken. De Spaanse neo-scholastiek en Hugo de Groot speelden een rol in de ontwikkeling van dit natuurrecht, waarbij principes werden afgeleid uit de rede en de natuurlijke orde [52-53](#page=52-53) [52](#page=52). * **Vernunftrecht:** Dit recht, gebaseerd op logisch redeneren, werd geleidelijk losgekoppeld van religieuze grondslagen. Figuren als Pufendorf en Wolff legden de nadruk op systematisch en quasi-mathematisch denken. Het vernunftrecht beoogde een logische en gestructureerde opbouw van het recht, vaak analoog aan wiskundige principes. Hoewel het vernunftrecht zich onderscheidde van het Ius Commune door zijn systematiek en achtergrond, bleef de inhoud vaak aansluiten bij het bestaande Romeinse recht [54](#page=54). #### 2.2.2 Codificatie als techniek De Verlichting bracht ook de techniek van *codificatie* met zich mee. Codificatie, het opstellen van eenomvattend, systematisch en uitputtend wetboek voor een heel rechtsgebied, werd gezien als de methode om het nieuwe, rationele recht door te voeren en rechtszekerheid te garanderen. Dit stond in contrast met de oude gewoonten en het versnipperde Ius Commune [55](#page=55). ##### 2.2.2.1 Voorlopers van de codificatie * **Wetgeving voor ca. 1800:** Hoewel er in de periode voor de Verlichting al sprake was van wetgeving (bv. pauselijke decretalen, koninklijke ordonnanties), was deze vaak lokaal, gericht op ordehandhaving, of niet al te hoogstaand. Uitzonderingen waren er in Scandinavië, Engeland en Sicilië. De Franse koninklijke ordonnanties van de 17e eeuw, zoals die van Colbert, begonnen meer omvattende wetgeving te introduceren, met name gericht op handel en procedure, maar een algemeen burgerlijk wetboek ontbrak nog [51-52](#page=51-52) [51](#page=51). * **De Franse Revolutie en Napoleon:** De Franse Revolutie creëerde de politieke ruimte voor codificatie door de oude structuren (adel, monarchie) te ontmantelen. Na diverse mislukte pogingen tijdens de revolutie, zorgde Napoleon voor de politieke stabiliteit die nodig was voor de totstandkoming van de *Code Civil* (ook wel Code Napoleon genoemd), die in 1804 in werking trad [55](#page=55) [56](#page=56). ##### 2.2.2.2 De Code Civil van Napoleon De Code Civil was een monumentale prestatie, die voortbouwde op zowel revolutionair recht als op het pre-revolutionaire recht (Ius Commune, gewoonterecht van Parijs, Franse ordonnanties) [57-58](#page=57-58). Napoleon speelde een actieve rol in de totstandkoming, waarbij hij politieke druk uitoefende en zelfs ingreep in specifieke bepalingen, zoals de echtscheiding [57](#page=57). * **Invloed in Frankrijk en België:** De Code Civil droeg bij aan de eenmaking van Frankrijk en fungeerde als een stabiliserende kracht. Voor België, dat vanaf 1795 deel uitmaakte van Frankrijk, betekende de invoering van de Code Civil de eenmaking van het recht, zij het door oplegging van vreemd recht. Na de Belgische onafhankelijkheid in 1830 bleef België, ironisch genoeg, Franse wetboeken toepassen, terwijl Nederland eigen wetboeken ontwikkelde [58-59](#page=58-59). Pogingen tot een eigen Belgisch wetboek mislukten lange tijd, deels door politieke en ideologische tegenstellingen [59-61](#page=59-61) [58](#page=58). * **Wereldwijde impact:** De Code Civil had een immense invloed, niet alleen in Europa, maar ook in de koloniën van Europese landen en in staten als Louisiana en Quebec in de VS. Ondanks gebreken in de tekst zelf (verwarrende terminologie, onduidelijkheden, achterhaalde concepten), was het succes te danken aan de relatieve vooruitgang ten opzichte van lokaal gewoonterecht, de militaire macht van Napoleon, en de "There is no alternative" (TINA) factor [62-63](#page=62-63) [62](#page=62). #### 2.2.3 De opkomst van nationale wetgeving Het einde van het Ius Commune en de idealen van de Verlichting stimuleerden de ontwikkeling van nationale wetgevingen in de 19e eeuw, mede gedreven door nationalisme. Dit leidde tot een "verkaveling" van het recht in Europa en de wereld [66](#page=66). * **Frankrijk als model:** De Franse codificaties dienden als voorbeeld voor andere landen die nationalisme omarmden en eigen wetboeken wilden [66](#page=66). * **Engeland:** Engeland nam niet deel aan de codificatiebeweging en behield zijn Common Law en rechtersrecht [66](#page=66). * **Duitsland:** Duitsland kende een langdurige band met het Ius Commune. De *Kodifikationsstreit* tussen Thibaut (voorstander van codificatie) en Savigny (voorstander van het historisch gegroeide recht) toonde de verdeeldheid. De historische school van Savigny, die recht zag als een product van de *volksgeist* en de geschiedenis, had grote invloed, hoewel zijn eigen werk uiteindelijk Romeins recht als basis nam en systematisch was [67-68](#page=67-68). De *Pandektisten* ontwikkelden een hoogstaand, abstract juridisch systeem (*Begriffsjurisprudenz*), dat de basis vormde voor het latere Duitse Burgerlijk Wetboek (BGB). Het BGB, voltooid in 1900, werd geprezen om zijn wetenschappelijke kwaliteit, maar bekritiseerd om zijn gebrek aan democratische toegankelijkheid en zijn formalisme [73-74](#page=73-74) [67](#page=67) [68](#page=68). De opkomst van nationale wetgeving betekende in veel gevallen het verdwijnen van het Ius Commune en het lokale gewoonterecht, en paradoxaal genoeg ook van het universele vernunftrecht, aangezien recht niet puur logisch, maar cultureel en nationaal bepaald bleek [63](#page=63). --- # De juridische systemen van Engeland en de Verenigde Staten Het juridische landschap van Engeland en de Verenigde Staten vertoont een unieke ontwikkeling die sterk afwijkt van het continentale recht, mede door de invloed van het common law en de evolutie van diverse juridische stromingen in de VS. ## 3. De juridische systemen van Engeland en de Verenigde Staten ### 3.1 De oorsprong en ontwikkeling van het Engelse common law Het Engelse recht, ook wel common law genoemd, kent meerdere betekenissen. Traditioneel werd aangenomen dat het Engelse recht in isolatie van Europa was ontstaan, maar dit beeld is achterhaald. De basis ligt in het feodale en costumiere recht uit Normandië, na de verovering van Engeland door de Normandiërs in 1066 (#page=46, 47). Willem de Veroveraar centraliseerde de macht en introduceerde de *Curia Regis*, een centrale koninklijke rechtbank. Deze rechtbank gebruikte het recht van de Normandische baronnen, wat de basis vormde voor het Engelse common law. De ontwikkeling werd aanvankelijk gestuurd door *writs* (bevelbrieven van de koning), maar vanaf de 13e eeuw, toen de koning geen nieuwe writs meer kon uitvaardigen, nam het precedentenrecht (rechtspraak) de stuwende kracht over. De taal van de rechtspraak was aanvankelijk *law french* [46](#page=46) [47](#page=47). Ondanks de Engelse isolatie, had het *ius commune* (Romeins recht) wel degelijk invloed op het Engelse common law. Vroege auteurs zoals Vaccarius, Glanvill en Bracton gebruikten terminologie en structuren van het *ius commune*. Een tweede kanaal van invloed was het onderwijs aan de *Inns of Court*, die ontstonden als onderwijsinstellingen naast Oxford en Cambridge en waar het *ius commune* werd onderwezen [47](#page=47). #### 3.1.1 De ontwikkeling van equity Naast het common law ontstond in de 13e eeuw ook *equity*. Dit kwam voort uit de noodzaak om nieuwe problemen op te lossen die niet onder de bestaande writs vielen. De koning delegeerde deze taken aan zijn kanselier, die het *ius commune* kende en recht sprak naar billijkheid. Dit leidde tot een concurrerend systeem van rechtbanken: de common law rechtbanken en de *Chancery* (ontwikkeld op basis van het *ius commune*) [48](#page=48). #### 3.1.2 Andere continentale invloeden op het Engelse recht Naast het *ius commune* hadden ook het canoniek recht, speciale hoven zoals de Admiralty, en continentale auteurs zoals Pothier invloed op het Engelse rechtssysteem [48](#page=48). #### 3.1.3 Het Engelse rechtssysteem in vergelijking met Europa Engeland kende geen systeem van beroep; men kon niet in beroep gaan bij een hogere rechtbank. Dit staat in contrast met het continentale Europa, waar centralisering leidde tot beroepsinstanties zoals het Parlement van Parijs. Engeland week ook af op het gebied van professionalisering van rechters; deze waren geen universitaire juristen, maar leerden het vak in de *Inns of Court*. Dit leidde tot een kloof met de gewone bevolking [49](#page=49). ### 3.2 De evolutie van het Amerikaanse recht Na de Amerikaanse revolutie groeide het Amerikaanse recht weg van het Engelse recht, waarbij de VS een eigen, originele weg insloeg. Verschillen bestonden al vóór de revolutie, maar na de onafhankelijkheid ontwikkelden zich verschillende juridische stromingen [82](#page=82): #### 3.2.1 Legal instrumentalism (1776 – 1865) Deze stroming zag recht als een instrument voor economische vooruitgang. Het jonge land moest groeien en economische groei bevorderen, waarbij rechtsregels die dit belemmerden, werden afgeschaft. De "frontier" (de grens van de beschaving) speelde hierin een rol, waarbij het recht diende voor de ontwikkeling van het westen [82](#page=82). #### 3.2.2 Legal formalism (1865 – jaren 1930) Tijdens deze periode veranderden de opvattingen over recht. Men ging ervan uit dat recht uit universele waarheden bestond die door logisch redeneren konden worden gevonden. Dit bevroor het recht en vertoonde gelijkenissen met de heersende sociale dynamiek van sociale ongelijkheid. Kritiek kwam van auteurs als Oliver Wendell Holmes Jr., die stelde dat recht voortkwam uit ervaringen in plaats van logica, en Roscoe Pound met zijn *sociological jurisprudence*, die benadrukte dat rechters de sociale gevolgen van hun beslissingen moesten overwegen. Brandeis introduceerde de *Brandeis brief*, die pleitte voor het gebruik van sociale argumenten naast juridische. De stroming van *legal realism* stelde dat rechterlijke beslissingen niet primair door rechtsregels, maar door de vooroordelen en persoonlijkheid van de rechter werden bepaald. Desondanks brak de kritiek op *legal formalism* niet direct door, mede door de conservatieve samenstelling van het Hooggerechtshof [82](#page=82). #### 3.2.3 Legal liberalism (jaren 1930 – jaren 1960/1970) Onder president Roosevelt brak *legal liberalism* door. Dit benadrukte dat recht moest streven naar sociale rechtvaardigheid. De wetgever kreeg een rol bij het creëren van nieuwe, sociaal rechtvaardige wetten, en er was sprake van *judicial activism*, waarbij oude wetten die in strijd waren met sociale rechtvaardigheid ongeldig werden verklaard, zoals in *Brown v. Board of Education* [83](#page=83). #### 3.2.4 Kritiek op legal liberalism en opkomst van originalism Vanaf de jaren 1970 ontstond er kritiek op *legal liberalism* vanuit zowel rechts als links. Rechts ontstond de stroming van *originalism*, die de grondwet interpreteert in het licht van de 18e-eeuwse context, met twee varianten: *original intent* (Renquist) en *original meaning* (Scalia). Ook *law & economics* (Posner) analyseerde recht vanuit een economisch perspectief (*homo economicus*). Vanuit links ontstonden de *Critical legal studies* (marxistische kijk) en *Legal feminism* (law & gender). Hoewel *originalism* grote invloed had, duurde het even voordat het een meerderheid verkreeg in het Hooggerechtshof, mede door de benoeming van conservatieve rechters door Trump [83](#page=83). #### 3.2.5 Voorbeelden van veranderingen in het Amerikaanse recht * **Busing**: Verplichte busplannen (*mandatory busing plans*) werden geïntroduceerd als gevolg van *legal realism* om rassenverhoudingen in scholen gelijk te stellen, maar werden in 2007 afgeschaft [83](#page=83). * **Abortus**: De uitspraak *Roe v. Wade* legaliseerde abortus, maar de kwestie bleef politiek beladen. Met de benoeming van *originalists* door Trump werd *Roe v. Wade* in 2022 in *Dobbs v. Jackson Women’s Health Organization* ongedaan gemaakt, waardoor abortusverboden grondwettelijk werden [84](#page=84). ### 3.3 Invloed van het Amerikaanse recht op Europa Amerikaanse juridische opvattingen, zoals de *case method*, hebben niet altijd grote invloed gehad in Europa. Dit komt door fundamenteel andere opvattingen over recht (in Amerika is recht een politiek gegeven, in Europa staat het erboven) en een meer democratisch rechtsonderwijs in Europa [84](#page=84). #### 3.3.1 Gebreken van het Amerikaanse rechtssysteem Ondanks zijn vernieuwende karakter, kent het Amerikaanse rechtssysteem gebreken, waaronder weinig systematisch onderwijs (soms via de socratische methode), inefficiëntie, een nadruk op pleiten, en een grote politieke invloed. De toekomst van het Amerikaanse recht lijkt te wijzen op een terugkeer naar instrumenteel recht dat de grillen van machthebbers dient [84](#page=84). --- # De juridische hervormingen en de toekomst van het recht in Europa Dit topic verkent de diepgaande transformaties van het recht in Europa gedurende de 20e eeuw, inclusief de impact van wereldoorlogen, de opkomst van Europese wetgeving en de uitdagingen van digitalisering, met een focus op de evolutie van het Belgische recht en codificatiepogingen [77](#page=77). ### 4.1 De juridische impact van de 20e eeuw #### 4.1.1 De verstarring van het recht na de wereldoorlogen De 20e eeuw werd getekend door twee wereldoorlogen, die Europa in grote mate als een zelfmoord en burgeroorlog beschouwden. Dit leidde tot een "uitgeblust" rechtssysteem, gekenmerkt door continuïteit met de vorige periode en een technische, regeltoepassende benadering. De populariteit van rechtenstudies, vooral vanaf de jaren '60, leidde tot een grote instroom van studenten, wat resulteerde in een bemoeilijking van de toegang tot juridische beroepen en een verstarring van de opleidingen, zoals blijkt uit het balie-examen [77](#page=77). #### 4.1.2 Explosie van wetgeving en rechtspraak Ondanks de verstarring veranderde het recht in de 20e eeuw snel, met een explosie van wetgeving en rechtspraak. Wetgeving werd gezien als een middel voor "social engineering" om de samenleving bij te sturen. De toename van rechtspraak was het gevolg van mondigere burgers die niet alles zomaar accepteerden. Deze overvloed aan regels en jurisprudentie maakte het moeilijk om overzicht te behouden en liet weinig ruimte voor creatieve rechtsleer die over de toekomst nadacht. Nieuwe rechtsdomeinen en de doordringing van publiekrecht in privaatrecht, onder invloed van internationale teksten en mensenrechten, veranderden het landschap [78](#page=78). #### 4.1.3 Nationale codificatiepogingen: Frankrijk en Duitsland * **Frankrijk:** Hoewel er vanaf het einde van de 19e eeuw werd aangedrongen op een nieuw burgerlijk wetboek, kwam dit er niet. Na de Tweede Wereldoorlog vonden er wel ingrijpende veranderingen plaats in het familierecht, met name door Carbonier, die de teksten in de taal van Napoleon behield, wat een teken was van achterwaarts kijken [78](#page=78). * **Duitsland:** In 1900 trad het Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) in werking, gebaseerd op Romeins recht. Dit wetboek was niet populair bij de bevolking, en de nazi's verzetten zich ertegen, pleitend voor Germaans recht. Onder Hitler werd geprobeerd een "Volksgesetzbuch" te ontwerpen, gebaseerd op het "simpele redeneren van de gewone mens", maar dit mislukte. Na WOII keerde West-Duitsland terug naar het BGB, terwijl Oost-Duitsland nieuwe wetboeken invoerde. Na de hereniging in 1990 verkreeg het BGB opnieuw aanzien en werd een nieuw wetboek onbespreekbaar. Duitsland verloor in de 20e eeuw zijn leiderschap in het recht aan de VS, mede door het BGB en het verlies van moreel gezag na de jodenvervolging [78](#page=78) [79](#page=79) [80](#page=80). #### 4.1.4 De Belgische situatie: Henri de Page In België was de situatie nog nijpender. Henri de Page, een student rechten die de Eerste Wereldoorlog meemaakte, pleitte voor een "gouvernement de juges" en sociologisch rechtspositivisme, waarbij het recht door rechters gevormd moest worden door de maatschappelijke werkelijkheid te analyseren. Zijn werk "Traité élémentaire de droit civil belge" was zeer omvangrijk en succesvol, maar bewees zijn theorie niet en bleef de EXEGETISCHE school verheerlijken. Opmerkelijk was dat De Page in 2005 werd gekozen tot grootste Belgische jurist, ondanks zijn afkeer van parlementaire democratie en vrouwenemancipatie [80](#page=80). ### 4.2 De toekomst van het recht in Europa #### 4.2.1 De opkomst van niet-Westerse rechtssystemen Een belangrijke tendens voor de toekomst is het toenemende belang van niet-Westerse rechtssystemen. Hoewel Europees recht lange tijd werd geëxporteerd via kolonisatie en vrijwillige modernisering ("legal transplant") is er nu een grotere bewustwording van het belang van niet-Europese rechtssystemen, zowel buiten als binnen Europa. Immigratie en een groter zelfbewustzijn van niet-Westerse landen dragen hieraan bij. Dit leidt tot een noodzaak om niet-Europese recht te bestuderen om het eigen Westerse recht niet te overschatten. Een probleem hierbij is de bewaring en bewerking van de bronnen [85](#page=85). #### 4.2.2 Europese integratie en rechtsharmonisatie De Europese integratie heeft grote gevolgen voor zowel publiek- als privaatrecht, wat leidt tot "europeanisering" en "regionalisering". Er is een roep om eenvormig Europees privaatrecht, al dan niet via een Europees Burgerlijk Wetboek. Hoewel dit een langetermijnproject is, geïnspireerd door nationaal recht, zijn er veel obstakels, zoals taalproblemen en de omvang van de Unie. Pogingen tot harmonisatie, zoals het "common frame of reference" (DCFR) en het "optioneel contractenrecht" (CESL), zijn tot nu toe mislukt, al hadden ze wel een impact op het denken en de rechtsvergelijking [86](#page=86) [89](#page=89) [90](#page=90). ##### 4.2.2.1 Hercodificatie van nationaal recht Als tegenreactie op de Europeanisering zien we een golf van hercodificatie van nationaal recht, met het Belgische hervormingsplan van Koen Geens als prominent voorbeeld. Dit plan wil nieuwe Belgische wetboeken creëren, met als doel orde te scheppen in de chaos van verouderde wetten en gespecialiseerde regelgeving. De indeling van het nieuwe Burgerlijk Wetboek is pragmatisch en houdt rekening met Belgische omstandigheden. De snelle vooruitgang en de visie van Geens spelen een cruciale rol in het succes van dit plan, ondanks kritiek op de inhoud en de samenhang [93](#page=93) [95](#page=95) [96](#page=96) [98](#page=98). #### 4.2.3 Regionalisering van het recht Naast Europese integratie vindt er ook een regionalisering plaats, waarbij subnationale entiteiten eigen rechtsregels ontwikkelen. Dit is duidelijk zichtbaar in België, waar ondanks pogingen tot eenheid, er steeds grotere verschillen ontstaan tussen het Franstalige en Vlaamse landsgedeelte op vlak van rechtspraak, rechtsleer en zelfs maatschappelijke opvattingen. Dit leidt soms tot een "absurdistan" waar compromissen niet altijd mooi zijn [91](#page=91) [93](#page=93). #### 4.2.4 Uitdagingen voor de toekomst De toekomst van het recht in Europa wordt gekenmerkt door de uitdagingen van **digitalisering**, die nog niet uitvoerig is behandeld in de documentatie, en het **rechtspluralisme**. Er is een behoefte aan continue vernieuwing, waarbij het recht zich moet aanpassen aan nieuwe technologische en maatschappelijke ontwikkelingen. De klassieke definitie van codificatie, gericht op volledige, systematische, toegankelijke en vernieuwende wetgeving, voldoet niet meer aan de hedendaagse realiteit, zoals het nieuwe Belgische Burgerlijk Wetboek laat zien. De toekomst vereist een flexibeler en adaptiever juridisch kader [100](#page=100). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

Glossary

| Term | Definition | |---|---| | Extern recht | De studie van het ontstaan en de totstandkoming van rechtsregels, inclusief de materiële, formele en kernbronnen. Het kijkt naar de maatschappelijke factoren die de rechtsregels beïnvloeden. | | Intern recht | De studie die zich richt op de ontwikkeling en de inhoud van de verschillende rechtsregels zelf. Het gaat over het recht zoals het daadwerkelijk functioneert in de maatschappij. | | Materiële bronnen van het recht | Maatschappelijke veranderingen die aan de grondslag liggen van rechtsregels en hun bestaan verklaren, zoals de opkomst van de auto die leidt tot verkeersregels. | | Formele bronnen van het recht | De entiteiten en processen die veranderingen in het recht tot stand brengen, zoals wetgeving, rechtspraak, rechtsleer en gewoonte. | | Rechtsleer | De opvattingen en geschriften van rechtsgeleerden die invloed hebben op de ontwikkeling en interpretatie van het recht. | | Gewoonte | Een langdurig gevolgde praktijk die als rechtsbron wordt erkend, wat betekent dat de maatschappij zich gedraagt alsof het een juridische verplichting is. | | Romeins recht | Het recht dat ontwikkeld werd in het oude Rome, dat een blijvende invloed heeft gehad op de ontwikkeling van het recht in Europa en daarbuiten. | | Canoniek recht | Het recht dat voortkomt uit de kerkelijke wetgeving en de organisatie van de Katholieke Kerk, sterk beïnvloed door Romeins recht. | | Ius commune | Het gemeenschappelijk recht in Europa tijdens de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, voornamelijk gebaseerd op het Romeinse recht en het canoniek recht. | | Ius proprium | Lokaal of regionaal gewoonterecht dat naast het Ius Commune bestond en de specifieke rechtsregels van een bepaalde gemeenschap weerspiegelde. | | Leges actio | Een oude Romeinse procedure die gekenmerkt werd door een reeks rituele handelingen en specifieke woorden die gevolgd moesten worden om een proces te starten. | | Formulaprocedure | Een latere Romeinse procedure waarbij de Praetor een 'formula' opstelde, een schriftelijke instructie aan de rechter, die de basis vormde voor het vonnis. | | Cognitio-procedure | Een procedure in het Romeinse recht die volledig onder controle stond van de keizer of zijn ambtenaren, wat leidde tot een meer gecentraliseerde en schriftelijke afhandeling van geschillen. | | Corpus Iuris Civilis | Het omvangrijke wetboek van het Romeinse recht, samengesteld onder keizer Justinianus, dat een blijvende invloed heeft gehad op het recht in Europa. | | Glossatoren | Middeleeuwse juristen die het Corpus Iuris Civilis bestudeerden en becommentarieerden door middel van glossen (uitleg in de marge), wat de basis legde voor de scholastieke methode. | | Commentatoren | Juristen uit de late middeleeuwen die voortbouwden op het werk van de glossatoren door uitgebreide commentaren te schrijven op het Corpus Iuris Civilis en zich meer richtten op de praktijk van hun tijd. | | Humanisme (juridisch) | Een intellectuele stroming in de 16e eeuw die streefde naar een zuivere reconstructie van het klassieke Romeinse recht door middel van taalkundige en historische methoden, met minachting voor middeleeuwse interpretaties. | | Romano-canoniek recht | Een juridisch systeem dat Romeins recht combineerde met canoniek recht, dominant in de middeleeuwen, met de Kerk als een belangrijke rechtsbron en bemiddelaar. | | Vernunftrecht | Recht gebaseerd op de rede en menselijk verstand, kenmerkend voor de Verlichting, dat streefde naar universele, logische en systematische rechtsregels, vaak als voorloper van codificatie. | | Codificatie | Het proces van het samenbrengen van rechtsregels in een omvangrijk, systematisch en logisch geordend wetboek, met als doel rechtszekerheid en eenmaking van het recht. | | Code Civil (Code Napoléon) | Het Franse Burgerlijk Wetboek van 1804, een invloedrijk voorbeeld van codificatie dat wereldwijd de basis legde voor veel moderne burgerlijke wetboeken. | | BGB (Bürgerliches Gesetzbuch) | Het Duitse Burgerlijk Wetboek, een zeer systematisch en wetenschappelijk opgebouwd wetboek dat in 1900 van kracht werd en grote invloed had op de juridische ontwikkeling in Europa. | | Common law | Het Engelse rechtssysteem dat zich ontwikkelde op basis van rechterlijke uitspraken en precedenten, in tegenstelling tot het continentale civil law-systeem gebaseerd op wetgeving. | | Equity | Een aparte tak van het Engelse recht die ontstond om de starheid van het common law te corrigeren, gericht op billijkheid en geïnitieerd door de kanselier. | | Precedentenrecht | Recht dat wordt gevormd door eerdere rechterlijke uitspraken, waarbij rechters zich binden aan de beslissingen van hogere of eerdere rechtbanken in vergelijkbare zaken. | | Rechtspluralisme | De coexistente van meerdere rechtsordes in een samenleving, zoals nationaal recht, Europees recht, gewoonterecht en internationaal recht. | | Digitalisering | Het proces van het omzetten van informatie en juridische processen naar digitale formaten, met grote gevolgen voor de toegankelijkheid en toepassing van het recht. | | Legal Realism | Een Amerikaanse juridische stroming die stelt dat recht voortkomt uit sociale ervaringen en de concrete beslissingen van rechters, eerder dan uit abstracte logica of wetten. | | Originalism | Een juridische interpretatiemethode in de VS die stelt dat de Grondwet moet worden geïnterpreteerd volgens de oorspronkelijke betekenis of intentie van de opstellers in de 18e eeuw. | | Europese Unie recht | Het recht dat is ontwikkeld door de instellingen van de Europese Unie, met toenemende invloed op het nationale recht van de lidstaten en derde landen. |

Sign up to read Learn more

Cover

sv gpp .docx

Summary

## Introduction to Public Law and Political History This study guide provides a comprehensive overview of public law and political history, tracing the evolution of legal concepts, state structures, and societal norms from antiquity to the modern era. It delves into the foundational principles of public law, the historical development of legal systems, and the interplay between law, power, and society, offering insights crucial for understanding contemporary legal and political frameworks. ## Section 1: The Foundations of Public Law and Political History ### Defining Public Law and its Scope Public law governs the relationship between the state and its citizens, as well as the relationships between different state entities. It encompasses a wide range of legal areas, including constitutional law, administrative law, criminal law, and international public law. The document emphasizes that understanding public law requires a historical perspective, recognizing how legal concepts and state structures have evolved over time, often influenced by political, social, and cultural forces. ### The Hierarchy of Norms and Legal Sources Public law establishes a hierarchy of legal norms, with the Constitution typically at the apex. This hierarchy dictates the validity and application of laws, decrees, and regulations, ensuring a structured legal system. The document outlines the following hierarchy: * **Ministerial Decrees** (at the bottom) * **Decisions by the entire government** * **Laws/Decrees/Ordinances** (federal, regional, or specific to a region like Brussels) * **Laws** (enacted by the Belgian federal parliament) * **Special Laws/Majority Laws** (requiring a supermajority for adoption) * **Constitution** (at the top) ### Key Legal Concepts and Processes * **Promulgation:** The formal issuance of a law, typically through the signature of the head of state, marking its official promulgation. * **Publication:** The date on which a law is entered into the official gazette, making it accessible to the public. * **Entry into Force:** The date on which a law becomes legally binding and applicable. * **Transitional Provisions:** Clauses that manage the transition from an old legal regime to a new one, often specifying how ongoing situations will be handled. * **Non-Retroactivity of Law:** A fundamental principle stating that laws cannot be applied retroactively to past actions, particularly in criminal law. A "hard law" is non-retroactive, while a "soft law" might have some retroactive application, though this is strictly regulated. ### Modifying the Constitution Amending the Constitution requires a significant majority: two-thirds of the parliamentary majority and at least half of each language group must agree. ### The De Jure vs. De Facto Power Dynamic * **De Jure:** Formal power, where the parliament has the final say, and laws must be voted upon. * **De Facto:** Actual power, where the government, composed of a parliamentary majority, effectively decides policy, as legislative approval is largely predetermined. ### Legislative Techniques * **Bis, Ter, etc.:** Indicates the insertion of new legal provisions between existing articles without altering the original numbering. * **Consolidated Legislation:** The process of incorporating amendments and new provisions into existing laws, leading to texts that reflect the current state of the law, including additions and omissions. * **Coordinated Legislation:** The revision of legal texts by the government to improve clarity and coherence, often due to confusion or inconsistencies. ### The Metajuridical Approach The historical approach to law is a metajuridical one, examining law from the perspective of other disciplines like history, sociology, economics, or philosophy, emphasizing an interdisciplinary approach. ### Distinction between "Juridical" and "Judicial" * **Juridical (Legal):** Pertaining to law itself – its sources, texts, and concepts (e.g., notary, law book, legal question). * **Judicial (Judicial/Court-related):** Pertaining to courts and their proceedings (e.g., lawyer, trial, procedure, summons). ### The Nature of Law and Sanctions * **Law:** A system of rules and sanctions designed to order society. * **Sanction:** Any consequence attached by law to specific events, ranging from punishments in criminal law (fines, imprisonment) to broader civil consequences like interest payments on loans or the invalidation of permits. ### Public vs. Private Law * **Private Law:** Governs horizontal relationships and agreements between individuals. * **Public Law:** Governs vertical relationships involving the state and individuals, or between different state authorities, often involving power dynamics. ### Positive Law Positive law refers to the concrete rules that are in effect at a specific place and time, being both place- and time-bound. ### Paradigms in Law A paradigm is a set of fundamental principles or assumptions upon which a science is based. In law, paradigms are necessary for the functioning of the legal system, even if they are not entirely accurate in reality. * **"Nemo censetur ignorare legem" (No one is deemed to be ignorant of the law):** This legal paradigm assumes everyone knows the law, which is essential for its application in society. * **Parliamentary Democracy Paradigm:** The assumption that parliament holds the ultimate decision-making power, even if, de facto, the government often wields more influence due to party majorities. ### The Interplay of Law, Power, and Society Positive law is influenced by various factors beyond pure logic, including power dynamics and political choices. Public law is often described as "congealed politics," reflecting past political decisions. Societal factors like technology, religion, climate, and political ideologies shape legal norms. ### Carl Friedrich von Savigny and the Historical School In the 19th century, Carl Friedrich von Savigny argued against the universal application of Roman law, emphasizing the study of each society's unique "Volksgeist" (national spirit) as the foundation of its law. He believed that law is an expression of this spirit and develops organically through history. ### The Reciprocal Relationship Between Law and History * **History "serves" Law:** History provides heuristics (the science of searching and finding correct sources) and helps in understanding the evolution of legal concepts. * **Law "serves" History:** Historical events and institutions are often regulated or shaped by law, contributing to the historical record. ### Retroactivity and Temporal Application of Law * **Retroactivity:** In criminal cases, new, milder laws can sometimes be applied retroactively. In civil matters, the law applicable at the time of the events generally governs. * **"Tempus regit actum" (Time governs the act):** The principle that the applicable law is determined by the time of the event. * **"Locus regit actum" (Place governs the act) / "Locus regit formam acti" (Place governs the form of the act):** The principle that the law of the place where an act occurs or is performed governs its validity, both formally and materially. ### Intertemporal Law This deals with situations where legal systems change over time, requiring rules to determine which legal system (old or new) applies, especially during transitional periods. The principle of *locus regit formam acti* can be analogously applied to *tempus regit formam acti* in determining the validity of acts across different time periods. ### Interpretation of Law * **Hermeneutics:** The practice of interpreting legal texts to understand their deeper meaning beyond the literal wording. * **Legislative History (Wetshistorisch):** Examining the preparatory documents of a law (drafts, memos, committee reports, amendments) to understand its *ratio legis* (reason for the law). * **Legal History (Rechtshistorisch):** Tracing the evolution of legal concepts and their application over long periods, adapting old laws to new societal contexts. ### Acquired Rights and Archives * **Acquired Rights:** Rights that have been legitimately obtained and cannot be arbitrarily taken away, often due to historical evolution or legal recognition. * **Archives:** Essential for preserving evidence of rights and historical facts, serving as a crucial resource for legal and historical research. ### The Role of Expertise in Legal Proceedings Judicial expertise involves appointing experts to provide opinions on complex matters, which the court may consider but is not bound by. The legal value of such expertise is akin to that of an advisory opinion. ### Historical Background of Legal Institutions The study touches upon the historical development of various legal and political concepts, including: * **Legal Systems and Ideologies:** Influences from different historical periods like Prehistory, Antiquity, Germanic migrations, the Middle Ages, the Renaissance, the Enlightenment, and globalization. * **Law and Power:** The relationship between legal norms and political structures throughout history. * **Legal Archeology:** The study of material traces of law and justice. * **Legal Iconography:** The study of depictions of law, justice, and legal figures in art. * **Law and Language/Literature/Philosophy:** The impact of these disciplines on legal development. ### Continuities and Discontinuities in Law * **Continuity:** The ongoing evolution of legal systems, where current practices are rooted in historical developments. * **Evolution vs. Revolution:** Legal and societal changes are typically gradual evolutions rather than sudden revolutions. Even significant events like the French Revolution involved retaining many pre-existing legal elements. * **Material Continuity:** The actual substance and functioning of legal and societal practices, which may change while retaining formal structures. * **Formal Continuity:** The preservation of legal texts and structures, even if their application or interpretation evolves. ### The Legal vs. The Actual: Law in Action * **The Legal Realm (Wettelijke Land):** What is formally stated in the law. * **The Actual Realm (Werkelijke Land):** How the law is applied and functions in practice, often diverging from the written text due to social realities, enforcement issues, or differing interpretations. * **Historical Criticism:** The necessity for historians and jurists to critically analyze legal sources, considering their context, application, and legitimacy, rather than accepting them at face value. ### Political Influence on Law Public law is intrinsically linked to politics, with legal rules reflecting political choices and power dynamics. The composition of governing bodies and the prevailing political ideologies significantly shape legal frameworks. ### Legal Pluralism and Party Politics The text highlights the influence of political power on the creation of law, noting that public law, in particular, is shaped by political decisions and the distribution of power. It also touches on the concept of legal pluralism, where different legal systems or norms coexist. ### Legitimation of Power Power is legitimized through various means: * **Charismatic Authority:** Based on the personal qualities and appeal of a leader. * **Traditional Authority:** Based on long-standing customs and historical precedents. * **Rational-Legal Authority:** Based on established laws, procedures, and bureaucratic structures, characteristic of modern states and the rule of law. Propaganda plays a role in reinforcing these forms of legitimacy by shaping public perception and opinion. ## Section 2: The Genesis of Public Law ### Early Legal Codifications: The Codex Hammurabi The earliest written legal texts, such as the Codex Hammurabi (circa 18th century BCE), provide insights into ancient legal systems. Hammurabi's code, attributed to divine authority, regulated worldly affairs and demonstrated early attempts at systematizing law, including elements of public and private law. It introduced principles like "an eye for an eye," representing an early form of limiting private vengeance and establishing state control over justice. ### Customary Law: The Spontaneous Growth of Legal Norms Customary law, based on tradition and long-held practices, was a primary source of law throughout history. It is characterized by its unwritten nature, flexibility, and traditional legitimacy. Key elements include: * **Repetition (Objective Element):** Consistent application of a rule over time. * **Dwang (Subjective Element/Opinion Juris):** The belief that the practice is legally binding and obligatory. Customary law faces challenges in proof (requiring *turbes* or expert testimony) and can be fragmented, leading to the development of territorial principles of law. ### The Rise of Roman Public Law Roman law, particularly its public law aspects, laid significant groundwork for Western legal systems. Its influence is seen in terminology, legal categories, and systematic approaches to governance. * **Oud-Romeins Recht (Old Roman Law):** Characterized by a small city-state structure, agrarian society, and military focus, with early legal concepts reflecting a "mirror punishment" and a strong emphasis on the *familia* and *pater familias*. * **Republiek (Republic):** A period of significant institutional development, including the Senate, popular assemblies, and magistracies with principles of annuality and collegiality, though power struggles led to instability. * **Pre-Classical Law:** Marked by Roman expansion, the development of *ius gentium* (law of nations), and the emergence of Praetors who shaped law through their edicts (*ius honorarium*). * **Classical Law:** The peak of Roman legal science, with the Emperor's authority central, the development of imperial legislation (*constitutiones*), and the flourishing of juristic writings (*ius respondendi*). * **Post-Classical Law:** Characterized by the decline of the Empire, "vulgarization" of law, and the eventual codification efforts culminating in Justinian's Corpus Iuris Civilis. ### Justinian's Codification (Corpus Iuris Civilis) Emperor Justinian's comprehensive codification of Roman law, comprising the Codex, Digest, Institutiones, and Novellae, served as a foundational text for European legal education and development, profoundly influencing the *ius commune* (common law) of medieval Europe. ### The Role of the Church in Legal Development The Church played a significant role in preserving Roman legal traditions and developing its own body of law (canon law). Its hierarchical structure, judicial system, and influence on concepts like marriage and testament law demonstrate its impact on public and private law. The Edict of Milan (313 CE) granted religious tolerance, and later, under Emperor Theodosius, Christianity became the state religion, further intertwining religious and secular authority. ## Section 3: The Medieval Period: Fragmentation and Reconstruction ### The Germanic Impact and the Decline of Roman Order The fall of the Western Roman Empire led to a fragmentation of political authority and a decline in the sophisticated Roman administrative and legal structures. Germanic tribes established their own kingdoms, with customary law becoming dominant. The concept of the state as public property (*patrimonium*) emerged, contrasting with the Roman idea of public service. The Church remained a key stabilizing force, preserving literacy and legal knowledge. ### The Franks and Early Public Law The Franks, under rulers like Clovis, established kingdoms that laid the groundwork for future European states. Their legal system was primarily based on customary law (*lex salica*), with a system of compensation for offenses (*faidus* and *fredus*) reflecting a less centralized, more familial approach to justice. The early Frankish "state" organization was characterized by personal loyalty to the king, a hierarchy of nobles, and assemblies (*mallus*) for legal and political decision-making. ### The Carolingian Renaissance and Empire Under Charlemagne, a brief revival of learning and centralized administration occurred, known as the Carolingian Renaissance. His empire, though short-lived, reintroduced elements of Roman administrative and legal concepts, with *capitularia* serving as royal decrees. The feudal system, with its intricate web of reciprocal obligations between lords and vassals, began to take shape during this era, profoundly shaping land ownership, military organization, and political power structures. ### Feudalism: The System of Fiefs and Vassalage Feudalism involved a solemn, reciprocal agreement between a lord and a vassal, establishing personal rights and obligations (loyalty, counsel, military aid, maintenance) and real rights over a fief (land grant). The process involved *homage*, *fidelitas* (oath of fealty), and *investiture* (grant of the fief), creating a hierarchical system of power and land tenure. The evolution of feudalism saw the increasing commercialization of fiefs and the gradual emergence of hereditary rights, influencing both public and private law. ### The Graafschap Vlaanderen: A Case Study in Feudal Power The County of Flanders exemplifies the complex dynamics of feudal power, where counts gradually asserted their autonomy from the French crown, establishing their own administration, coinage, and legal systems. The division into Crown Flanders (under the French king) and Imperial Flanders (under the Holy Roman Emperor) illustrates the overlapping jurisdictions and power struggles of the period. The development of *kasselrijen* (administrative districts) and the role of *burggraven* (castellans) show the decentralization of power within the county. ### Communalism and the Rise of Cities In the late Middle Ages, cities gained significant economic and political power, acquiring charters and privileges that granted them autonomy (*stadsrechten*). These urban centers developed their own legal systems (*stadrecht*) and governance structures, often challenging the authority of feudal lords and monarchs. The *commune* or *poorters* (burghers) formed a distinct legal and political entity within the city. ### The Struggle for Sovereignty: Princes vs. Estates The late medieval and early modern periods witnessed a power struggle between monarchs seeking to centralize power and assert sovereignty, and the estates (clergy, nobility, cities) defending their traditional rights and privileges. This tension fueled the development of constitutionalism and early forms of representative government. ### Constitutionalism: Limiting Sovereign Power Constitutionalism emerged as a movement to limit the arbitrary power of rulers through written agreements or fundamental laws. Concepts like the *Magna Carta* in England and the *Blijde Inkomst* in Brabant represent early attempts to establish reciprocal rights and obligations between rulers and their subjects, laying the groundwork for modern constitutionalism. The development of parliaments and representative assemblies also played a crucial role in this process. ## Section 4: The Early Modern Period: The Rise of the Sovereign State ### The Sovereign Prince and the Decline of Medieval Constraints During the early modern period, monarchs sought to consolidate power, centralize administration, and assert sovereignty. This involved undermining the influence of competing powers like the nobility, the Church, and the cities, and establishing a unified legal and administrative system. The rediscovery of Roman law provided theoretical justification for absolute monarchy, with the concept of the princeps being *legibus absolutus* (free from the laws). ### The Theory of Absolutism Absolutism posits that the sovereign ruler possesses ultimate and indivisible authority, unbound by law or other powers within the state. This theory, articulated by thinkers like Jean Bodin, emphasized the need for a single, ultimate source of law and order to prevent anarchy and ensure state stability. Key characteristics include centralized law-making, a professional bureaucracy, a standing army, and control over knowledge and culture. ### The Influence of Enlightenment Ideas The Enlightenment introduced new ideas about natural rights, reason, and the social contract, influencing the development of both enlightened absolutism and revolutionary movements. Verlichte vorsten sought to improve the welfare of their subjects and rationalize administration, though often without relinquishing absolute power. Natural law philosophy underscored the importance of reason, equality, and fundamental rights as the basis for just governance. ### The French Revolution and its Legacy The French Revolution (1789-1799) represented a radical break from the *Ancien Régime*, ushering in a new era of popular sovereignty, fundamental rights, and the separation of powers. The Declaration of the Rights of Man and of the Citizen enshrined principles of liberty, equality, and fraternity, profoundly influencing subsequent constitutional developments worldwide. The Napoleonic era further solidified these changes through codification, creating comprehensive legal frameworks like the Civil Code, which continue to shape legal systems across Europe, including Belgium. ### The Belgian Revolution and the Foundation of a Constitutional Monarchy The Belgian Revolution of 1830, fueled by social, economic, religious, and linguistic grievances against Dutch rule, led to the establishment of an independent Belgium. The resulting constitution, a blend of liberal and Catholic influences, created a parliamentary monarchy with a strong emphasis on fundamental rights and a separation of powers, though with significant continuity from French legal and administrative reforms. ## Section 5: The 19th and 20th Centuries: Modernization and Transformation ### The Evolution of the State and Legal Systems The 19th and 20th centuries witnessed significant transformations in state structures and legal systems, driven by industrialization, nationalism, and ideological conflicts. * **Codification:** The process of systematically compiling and organizing laws into comprehensive codes, exemplified by the Napoleonic Codes, aimed at creating uniform, accessible, and rational legal frameworks. * **Bureaucratization:** The development of professional, hierarchical administrative structures staffed by trained officials, replacing earlier systems of personal loyalty and patrimonial administration. * **Development of the Welfare State:** The expansion of social rights and state intervention in areas like social security, healthcare, and education, driven by socialist and Christian democratic movements. * **The Rule of Law:** The principle that all persons and institutions, including the government itself, are accountable to laws that are publicly promulgated, equally enforced, and independently adjudicated. This evolved from a formal adherence to law to a material one, requiring laws to be just and respectful of fundamental rights. * **Internationalization of Law:** The increasing importance of international norms, treaties, and organizations in shaping national legal systems, particularly in areas like human rights and economic cooperation. ### The Impact of World Wars and International Cooperation The World Wars profoundly impacted legal and political landscapes, leading to a greater emphasis on international cooperation, human rights protection, and the regulation of state conduct during conflict. The establishment of international organizations like the United Nations and the Council of Europe, along with the development of international humanitarian law, reflects this shift. ### The European Integration Process The post-WWII era saw a concerted effort towards European integration, starting with economic cooperation (Schuman Plan, EGKS) and evolving into a more comprehensive political and economic union (EU). This process reflects a tension between federalist aspirations for a unified Europe and unionist preferences for intergovernmental cooperation among sovereign states. Key milestones include the Treaties of Rome, the Maastricht Treaty, and subsequent enlargements, shaping a unique supranational legal and political order. ### The Role of Political Parties and the Modern Belgian State The development of organized political parties, initially lacking legal status but gradually regulated through electoral laws and financing controls, has been central to Belgium's political evolution. The historical interplay between liberals, Catholics, and socialists has shaped the country's social and economic policies, including the establishment of a comprehensive welfare state and the ongoing evolution of its federal structure. The persistent linguistic divide and the quest for federal balance remain key challenges in Belgian politics. ### Key Legal and Political Milestones: A Chronological Overview The document provides a detailed timeline of significant events, legal developments, and influential figures across different historical periods, offering a structured framework for understanding the progression of public law and political history. This includes major legislative milestones, constitutional changes, judicial decisions, and the contributions of key thinkers and political leaders. ### Common Mistakes to Avoid in Studying Public Law and History * **Assuming Law is Purely Rational:** Recognizing that law is influenced by power, politics, culture, and historical contingencies. * **Focusing Solely on Formal Law:** Understanding that "law in action" – its practical application and interpretation – is as important as the written text. * **Ignoring Historical Context:** Failing to grasp how past events and societal norms shape current legal frameworks. * **Accepting Legal Paradigms Uncritically:** Questioning underlying assumptions and understanding the limitations of legal concepts. * **Overlooking the Influence of Non-Legal Factors:** Acknowledging the impact of economic, social, religious, and technological developments on law. * **Treating Legal Concepts as Static:** Recognizing that legal terms and principles evolve over time. * **Confusing Legal and Judicial Terms:** Distinguishing between concepts related to law in general and those specific to courts and litigation. * **Underestimating the Importance of Comparative Analysis:** Understanding how different legal systems and historical experiences inform each other. * **Ignoring the "Mise en œuvre" (Implementation):** Recognizing that the effectiveness of law depends on its enforcement and practical application. * **Forgetting the Nuances of Federalism:** Understanding the complexities of power distribution between central and regional authorities. --- ## Section 2: The Evolution of the Belgian State and Legal System ### From Feudal Fragmentation to the Modern State The historical trajectory of Belgium demonstrates a gradual process of state formation, moving from a fragmented landscape of feudal lordships and autonomous cities to a more centralized, modern state structure. This evolution was marked by power struggles between monarchs, nobles, cities, and the Church, influencing the development of legal norms, administrative institutions, and concepts of sovereignty. ### The Impact of French Legal Traditions The French Revolution and subsequent Napoleonic period had a profound and lasting impact on Belgium's legal and administrative systems. The introduction of comprehensive codifications (Civil Code, Penal Code, etc.), the rationalization of administration, the secularization of public life, and the establishment of a hierarchical court system fundamentally reshaped the legal landscape. Many of these French legal transplants remain the bedrock of Belgium's contemporary legal order. ### The Rise of Constitutionalism and Parliamentary Democracy The 19th century witnessed the gradual development of constitutionalism, with the establishment of written constitutions limiting governmental power and guaranteeing fundamental rights. The Belgian Constitution of 1831, inspired by French and British models, created a parliamentary monarchy characterized by the separation of powers, ministerial responsibility, and a broad range of civil liberties. The principle of parliamentary supremacy and the evolution of suffrage rights underscore the move towards a more democratic system. ### Key Legal Developments and Institutions * **Codification:** The systematic creation of comprehensive law codes, notably the French Napoleonic Codes, which significantly influenced Belgian legislation. * **Legal Pluralism:** The coexistence of different legal systems (e.g., Roman law, canon law, customary law) in early periods, gradually giving way to legal monism and national codification. * **Judicial Review:** The power of courts, particularly the Supreme Court in the US and later the Constitutional Court in Belgium, to review the constitutionality of laws. * **Separation of Powers:** The division of governmental authority among the legislative, executive, and judicial branches, a cornerstone of modern constitutionalism. * **Ministerial Responsibility:** The principle that government ministers are accountable to parliament for their actions. * **Party Politics:** The development of organized political parties (liberal, Catholic, socialist) as key actors in the political system, shaping policy and governance. * **Federalism:** Belgium's evolution from a unitary state to a federal state, reflecting the accommodation of linguistic and regional differences through the devolution of powers to communities and regions. ### The Interplay of Politics, Society, and Law The study consistently highlights how legal developments are intertwined with broader political, social, and economic forces. Shifts in power dynamics, ideological currents, and societal changes have consistently driven legal reforms and institutional transformations. --- ## Section 5: The Age of Revolutions and the Modern State ### The American Revolution and its Global Impact The American Revolution established a new model of republican government based on popular sovereignty, a written constitution, a federal structure, and enforceable fundamental rights. Its principles of separation of powers, checks and balances, and judicial review have had a profound influence on constitutionalism worldwide. ### The French Revolution and its Belgian Legacy The French Revolution, with its radical restructuring of French society and law, directly impacted the Southern Netherlands. The introduction of French legal codes, administrative structures, and the concept of national sovereignty fundamentally altered the region's legal and political landscape, leaving a lasting imprint on modern Belgian law and governance. ### The Unification of the Netherlands and the Belgian Revolution The short-lived unification of the Northern and Southern Netherlands under King William I (1815-1830) proved unsustainable due to political, religious, linguistic, and cultural tensions. The Belgian Revolution of 1830, fueled by these grievances and inspired by the French Revolution, led to the creation of an independent Belgium with a liberal constitution that emphasized individual freedoms and parliamentary supremacy. ### The Evolution of the Belgian State Structure Belgium's transformation into a federal state reflects a long process of decentralization, driven by linguistic and cultural divides. The successive state reforms have devolved significant powers to communities and regions, creating a complex, multi-layered system of governance. ### Key Figures and Movements The study references numerous influential figures and movements, including: * **Carl Friedrich von Savigny:** Founder of the Historical School of law. * **Montesquieu:** Advocate of the separation of powers. * **Rousseau:** Theorist of the social contract and popular sovereignty. * **Beccaria:** Pioneer of modern criminal law reform, advocating for humanization and proportionality of punishment. * **Bodin:** Theorist of sovereignty and absolute monarchy. * **Machiavelli:** Political theorist known for his pragmatic approach to power. * **Erasmus:** Humanist scholar who wrote on ideal kingship. * **Hugo Grotius:** Father of international law. * **Jean Monnet & Robert Schuman:** Key figures in the early stages of European integration. * **Paul-Henri Spaak:** Belgian statesman influential in post-war European and international organizations. * **Willem I:** King of the United Kingdom of the Netherlands whose policies contributed to the Belgian Revolution. * **Leopold I & II, Albert I, Leopold III, Boudewijn, Albert II, Filip:** Belgian monarchs whose reigns shaped the nation's constitutional monarchy. * **The Socialists:** Advocated for workers' rights and social reforms. * **The Catholics/Christian Democrats:** Championed religious freedom and social teachings. * **The Liberals:** Promoted individual liberties, free markets, and secular governance. ### Legal Principles and Debates The study highlights ongoing debates and evolving principles in public law, including: * **The Rule of Law:** The tension between formal and material interpretations, and the role of international law in national legal systems. * **Constitutionalism:** The historical struggle to limit sovereign power through legal and political means. * **Federalism:** The ongoing negotiation of power between central and regional authorities in Belgium. * **The Separation of Powers:** The enduring principle of dividing governmental functions to prevent the concentration of power. * **Fundamental Rights:** The historical expansion and codification of individual liberties, from early notions of privilege to modern human rights guarantees. * **The Influence of Legal Traditions:** The persistent impact of Roman law, canon law, and French legal reforms on contemporary legal systems. --- ## Common Mistakes to Avoid * **Confusing Legal and Political History:** While intertwined, maintain a clear distinction between legal rules and political power dynamics. * **Overlooking the "Law in Action":** Do not solely focus on statutes; understand how laws are applied and interpreted in practice. * **Ignoring the Evolution of Concepts:** Legal terms and principles change meaning over time; understand their historical context. * **Underestimating the Impact of Non-Legal Factors:** Recognize how societal, economic, religious, and technological changes shape the law. * **Treating Legal Paradigms as Absolute Truths:** Critically assess the underlying assumptions and limitations of legal frameworks. * **Forgetting the Importance of Primary Sources:** While this guide synthesizes information, consulting original documents and legal texts is crucial for deeper understanding. * **Neglecting the Role of Interpretation:** Recognize that legal texts are not always self-evident and require interpretation, which itself is shaped by historical and societal factors. * **Confusing Formal and Material Legality:** Understand that adherence to procedures does not always equate to substantive justice or fairness. * **Underestimating the Influence of International Law:** Recognize the growing impact of international norms and organizations on national legal systems. * **Misinterpreting the Significance of Dates and Figures:** Ensure accurate placement of events and individuals within their historical context. By internalizing these concepts and historical threads, you will build a robust understanding of public law and political history, equipping you for success in your examinations.

Glossary

# Glossary | Term | Definition | |---|---| | Ancien Régime | The political and social system in France before the Revolution of 1789, characterized by absolute monarchy, a rigid social hierarchy (estates), and a feudal system. | | Capitularia | Legislative decrees or edicts issued by Frankish rulers, particularly during the Carolingian era, covering a wide range of matters including administrative, judicial, and religious affairs. | | Cenus | A tax or levy paid to a lord or ruler, often tied to land ownership or specific privileges. | | Customary Law | Unwritten rules and practices that have been passed down through generations and are accepted as binding by a community, often forming the basis of early legal systems. | | Dominium | In Roman law, the absolute ownership of property, which could be divided into *dominium utile* (beneficial use) and *dominium eminens* (ultimate ownership). | | Feudalism | A socio-political system in medieval Europe based on reciprocal obligations between lords and vassals, involving land grants (fiefs) in exchange for military service and loyalty. | | Fief | In feudalism, a grant of land or other property from a lord to a vassal, typically in exchange for military service and loyalty. | | Fiscal | Pertaining to public revenue and taxation; relating to the government's income and expenditures. | | Gaue (Pagi) | Administrative subdivisions of Germanic tribal territories, often led by counts or dukes. | | Hineininterpretierung | The act of interpreting historical texts or events using modern concepts or perspectives, potentially leading to anachronistic misunderstandings. | | Homologation | The formal approval and confirmation of a legal act or custom by a higher authority, giving it the force of law. | | Imperium | In Roman law, the supreme power or authority, particularly the power to command, enforce laws, and administer justice, often held by consuls and emperors. | | Intertemporal Law | The body of rules that governs legal relationships when different historical legal systems or time periods are involved, particularly concerning the application of old versus new laws. | | Lex | In Roman law, a formal written law enacted by a legislative body or sovereign authority. | | Lex Salica | The Salic Law, a compilation of Salian Frankish customary law from the early medieval period, primarily covering criminal offenses and compensation. | | Mallus | An assembly of free men in Germanic law where legal disputes were settled, often presided over by a count or other appointed official. | | Mandate | An order or command from a superior to a subordinate, particularly in Roman administration, or a legal authorization to act on behalf of another. | | Metajuridical | Pertaining to the study or analysis of law from perspectives outside of strictly legal doctrine, such as history, sociology, or philosophy. | | Mos Maiorum | The "custom of the ancestors" in ancient Rome, referring to the unwritten code of traditional values and practices that guided Roman society and law. | | Nullum crimen sine lege | A fundamental legal principle stating that there can be no crime unless it is defined by law. | | Nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege | A legal principle that asserts there can be no crime or punishment without a law defining it, emphasizing legality and the prohibition of retroactive penal laws. | | Opinio Juris | In international law, the belief or conviction that a certain practice is legally binding, considered a key element of customary international law alongside state practice. | | Pagos | See Gaue. | | Patrimonium | In a legal context, a person's or entity's property, rights, and obligations, especially as inherited or bequeathed. In early medieval public law, it referred to the idea that public authority and the state were the personal property of the ruler. | | Pecuniaires | Relating to money or monetary matters; financial. | | Plebiscite | A decree or resolution passed by the Plebeian Council in ancient Rome, which, after the Lex Hortensia (287 BCE), became binding on all Roman citizens. | | Pluralism (Legal) | The coexistence of multiple legal systems or sources of law within the same territory or jurisdiction, often seen in early medieval societies. | | Polis | In ancient Greek, the city-state; by extension, the public life and political community. | | Praetor Peregrinus | A Roman magistrate responsible for administering justice in disputes involving foreigners or between Romans and foreigners. | | Prestige | High standing or respect due to rank, success, or achievements; often used in relation to social status or influence. | | Princeps | In Roman history, the "first citizen," a title used by emperors starting with Augustus to signify their preeminent position while maintaining the appearance of republican traditions. | | Privileges | Special rights or immunities granted to a particular person, group, or class, often exempting them from certain laws or obligations. | | Prolegomena | Introductory remarks or preliminary considerations, especially in academic discourse. | | Public Law | The branch of law that governs the relationship between the state and individuals, and the relationships between different branches of government. | | Quid pro quo | Something given or received for something else; an exchange of goods or services. | | Quasi- | Seemingly; apparently but not really. Used to describe a situation that resembles another but is not identical. | | Ratione Materiae | According to the nature of the matter; based on the subject or substance of a legal issue. | | Ratione Temporis | According to the time; based on the temporal applicability of a law or norm. | | Ratio Legis | The reason or justification for a law; the underlying purpose or intent behind a legal rule. | | Receptie | The adoption or incorporation of legal rules or systems from one jurisdiction or culture into another. | | Repressie | The suppression of an activity or policy, especially by force or the assertion of authority. | | Rescripten | In Roman law, written answers given by the emperor or his officials to inquiries on points of law, which had the force of law. | | Res publica | Latin for "public affair" or "commonwealth"; the state or republic, emphasizing public interest over private. | | Retroactive Law | A law that applies to events that occurred before its enactment, often controversial, especially in criminal matters. | | Riason d’État | The principle that a state's interests and survival override any moral or ethical considerations; often used to justify actions taken by governments that might otherwise be considered unjust or illegal. | | Rota Romana | A high ecclesiastical court of the Catholic Church, responsible for appeals in canon law. | | Salische wet | See Lex Salica. | | Sanctie | A penalty or coercive measure imposed to ensure compliance with a law or rule. | | Secularization | The process by which religion loses its influence over public life and institutions; a shift from religious to secular control or values. | | Sippe | In Germanic law, a kinship group or clan that held collective responsibility for its members' actions. | | Soevereiniteit | Supreme authority within a territory; the power of a state to govern itself. | | Spectator | An observer; a person who watches an event or activity. | | Speerpuntfunctie | The function of serving as a spearhead or leading edge; in a legal context, it implies the law being used as a tool for innovation and progressive change. | | Stamrecht | The law or customs of a particular tribe or ethnic group. | | State Practice | In international law, the actual conduct and behavior of states, which forms an objective element in the formation of customary international law. | | Straffelik | Relating to criminal offenses and their punishment; pertaining to the penal code. | | Subsidiariteit | The principle that a higher authority should only intervene when lower authorities are unable to effectively fulfill their responsibilities. | | Supranationaal | Beyond the authority of national governments, where decisions are binding on member states, as in the European Union. | | Tempus Regit Actum | Latin for "time governs the act," meaning that the law in effect at the time an action occurs is the law that applies to it. | | Territoriale Vorstendommen | In the context of the feudal period, territories ruled by feudal lords, such as dukes or counts, who exercised authority within their own domains. | | Theodosius | Roman Emperor who made Christianity the official state religion of the Roman Empire in the late 4th century CE. | | Torture | The act of inflicting severe pain or suffering on someone as punishment or to obtain a confession or information. | | Traditionsrecht | Customary law; law derived from long-standing traditions and practices. | | Trias Politica | The principle of separation of powers, dividing governmental authority among legislative, executive, and judicial branches, as advocated by Montesquieu. | | Tribunen | In ancient Rome, elected officials who protected the rights of the plebeians and had the power to veto the actions of magistrates and the Senate. | | Tribuut | A tax or tribute, especially one imposed by a conqueror on a defeated people. | | Turbe | In medieval legal procedure, a group of witnesses who provided testimony regarding customary law. | | Unitas Christianorum | The concept of Christian unity, often invoked by medieval rulers to foster a sense of common identity and purpose among Christian peoples. | | UPOV | Union internationale pour la protection des obtentions végétales. | | Usurpatie | The unlawful seizure or appropriation of authority or property; an illegitimate takeover of power or rights. | | Vassi | In the feudal system, vassals or subjects who pledged loyalty and military service to a lord. | | Verbrokkeling | The process of fragmentation or disintegration into smaller parts; a breakdown of unity or coherence. | | Vrijheidsrecht | A right that protects individual liberty against interference from the state or other authorities. | | Volksgeist | The distinctive spirit or character of a nation or people, often seen as the source of its laws and culture. | | Volksraad | In ancient Rome, the Concilium Plebis, an assembly of plebeians that passed resolutions (plebiscites) binding on all Roman citizens. | | Volkssoevereiniteit | The principle that the ultimate source of governmental authority resides in the people. | | Vormelijke Geldigheid | Formal validity; the adherence to prescribed legal procedures and forms in the creation or execution of a legal act. | | Vrijmetselaarsloges | Lodges of Freemasons, a fraternal organization known for its rituals, secrecy, and philosophical teachings. | | Vrijwillige Schikking | A settlement reached between parties in a dispute without resorting to formal legal proceedings; a mutually agreed-upon resolution. | | Wederkerige Verbintenissen | Reciprocal obligations; commitments that are owed by both parties in a contract or agreement. | | Weimargrondwet | The constitution of the Weimar Republic (1919-1933), Germany's first parliamentary democracy, characterized by a federal structure and extensive fundamental rights. | | Wezenskenmerken | Essential characteristics or defining features. | | Wetboek | A systematic collection of statutes and laws pertaining to a particular area of law, such as the Civil Code or Penal Code. | | Wetshistoriek | The legislative history or background of a law, including the process of its creation, preparatory documents, and debates. | | Wettelijke Land | The normative aspect of law; the rules and statutes as written and enacted by the legislator. | | Wettelijke Verplichting | A legal obligation imposed by law. | | Wolkenrecht | Law that governs relations between different clouds; a fictional or metaphorical term. | | Wolkengerecht | A court that adjudicates disputes between clouds; a fictional or metaphorical term. | | Volkssoevereiniteit | The principle that all governmental power derives from the people. |

Sign up to read Learn more

Cover

sv gpp .pdf

Summary

```markdown # Studiehandleiding: Geschiedenis van het Publiekrecht en de Politiek Dit document is een studiehandleiding voor het vak Geschiedenis van het Publiekrecht en de Politiek. Het is bedoeld om studenten te helpen bij hun voorbereiding op het examen door de belangrijkste concepten, figuren en gebeurtenissen uit het studiemateriaal te structureren en te verduidelijken. ## Woordenlijst (Glossary) | Term | Definitie | |---|---| | **Publiekrecht** | Het recht dat de verticale verhoudingen regelt, zowel tussen verschillende overheden onderling als tussen de overheid en de burger. Dit omvat de machtsafspraken en de organisatie van de staat. | | **Privaatrecht** | Het recht dat de horizontale verhoudingen regelt, voornamelijk de onderlinge afspraken en transacties tussen individuen of rechtspersonen, zonder directe inmenging van de overheid anders dan als scheidsrechter. | | **Formele rechtsbron** | De manier of de vorm waarin het recht tot stand komt, zoals de wet, rechtspraak, rechtsleer, gewoonte of algemene rechtsbeginselen. Deze bronnen geven aan hoe rechtsregels worden gecreëerd en erkend. | | **Materiële rechtsbron** | De inhoudelijke beweegredenen of impulsen die aan de basis liggen van rechtsregels, zoals politiek, ideologie, religie, economische behoeften of maatschappelijke veranderingen. Deze bronnen geven de inhoud aan het recht. | | **Codificatie** | Het systematisch en formeel exhaustief bundelen van alle normen van een specifieke rechtstak in wetboeken. Dit streeft naar duidelijkheid, volledigheid en algemene toepasbaarheid van de wet. | | **Soevereiniteit** | De hoogste, ondeelbare en onbeperkte macht binnen een bepaald territorium, zowel intern (het vermogen om intern de hoogste macht uit te oefenen) als extern (onafhankelijkheid van andere staten). | | **Absolutisme** | Een staatsvorm waarbij de vorst de hoogste en ondeelbare macht bezit, niet gebonden is aan wetten, en alle andere machten binnen de staat uitschakelt of controleert. | | **Rechtsstaat** | Een staat waarin de overheid gebonden is aan het recht en waarin fundamentele rechten van de burgers afdwingbaar zijn, ter bescherming tegen willekeur van de overheid. | | **Patrimoniumgedachte** | De opvatting dat publieke macht en ambten als privébezit van de vorst kunnen worden beschouwd, die geërfd, verkocht, verpand of via huwelijk verworven kunnen worden. | | **Legal transplants** | Het overnemen van rechtsregels, concepten of instellingen uit een ander rechtssysteem, hetzij direct (door oplegging) of indirect (door vrijwillige adoptie). | ``` ## Hoofdstuk 1: Inleiding: Definitie, Doelstellingen en Aanpak Dit hoofdstuk legt de basis voor het begrijpen van de cursus "Geschiedenis van het Publiekrecht en de Politiek", door de reikwijdte, doelstellingen en methodologie te schetsen. ### Definitie: "Geschiedenis van het publiekrecht en van de politiek" De studie van het publiekrecht en de politiek omvat de analyse van normen en machtsverhoudingen die de samenleving organiseren. Dit gebeurt vanuit een historisch perspectief, waarbij het recht wordt bekeken als een product van maatschappelijke, politieke en culturele krachten. #### De hiërarchie van normen Het rechtssysteem kent een hiërarchie van normen, waarbij hogere normen voorrang hebben op lagere. Deze hiërarchie omvat, van onder naar boven: * Ministeriële besluiten * Besluiten van de volledige regering * Wet / Decreet / Ordonnantie (federale wetten, deelstaatwetten, specifieke wetten voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) * Bijzondere wetten / Bijzondere meerderheidswetten (vereisen een grotere meerderheid) * Grondwet (bovenaan) De uitvoerende macht is gebonden aan het uitvoeren van wat de wet toelaat, terwijl de wetgevende macht wetten kan maken, inclusief constitutionele wijzigingen die een bijzondere meerderheid vereisen [2](#page=2). #### Data van wetgeving Bij wetgeving zijn drie data cruciaal: 1. **Promulgatie:** De uitvaardiging door de koninklijke handtekening. 2. **Publicatie:** De datum waarop de wet in het Staatsblad verschijnt. 3. **Inwerkingtreding:** De datum waarop de wet van kracht wordt. Het principe van **niet-retroactiviteit** stelt dat men niemand kan straffen op basis van een wet die niet bestond op het moment van de feiten. Harde wetten zijn niet retroactief, terwijl zachte wetten dat wel kunnen zijn [2](#page=2). #### Wijziging van de Grondwet Het wijzigen van de Grondwet vereist een tweederde meerderheid van de aanwezigen en de helft van elke taalgroep in het parlement [3](#page=3). #### De facto vs. De iure macht In de politiek wordt onderscheid gemaakt tussen *de iure* (juridisch) en *de facto* (feitelijk) macht. *De iure* heeft het parlement het laatste woord, maar *de facto* kan de regering, indien zij over een parlementaire meerderheid beschikt, reeds beslissingen nemen die door het parlement slechts formeel bekrachtigd moeten worden [3](#page=3). #### GecConsolideerde en Gecoördineerde wetgeving * **GecConsolideerde wetgeving:** Houdt de tekst van een wet bij zoals die geldt, inclusief toevoegingen en weglatingen. Hierbij blijft de oorspronkelijke tekst echter bestaan, wat heuristisch uitdagend kan zijn bij het vinden van de juiste norm [3](#page=3). * **Gecoördineerde wetgeving:** De overheid past de wetgeving aan om verwarring te voorkomen, waarbij de inhoud daadwerkelijk wordt gewijzigd [3](#page=3). ### De historische benadering van het recht De historische benadering is een **metajuridische benadering**, waarbij het recht vanuit andere wetenschappen (zoals sociologie, economie, filosofie) wordt bekeken. Het is dus **interdisciplinair** [4](#page=4). #### Juridisch vs. Gerechtelijk * **Juridisch:** Heeft te maken met het recht in brede zin (regels, wetboeken, verkiezingen, staatshervormingen) [4](#page=4). * **Gerechtelijk:** Heeft te maken met de rechtbank (advocaat, proces, procedure, dagvaarding) [4](#page=4). Alles wat strafrechtelijk is, is ook strafrechtelijk, maar niet alles wat strafrechtelijk is, wordt ook gerechtelijk toegepast [4](#page=4). #### Recht en sanctie Recht is een geheel van regels en sancties om de maatschappij te ordenen. Sancties zijn breder dan enkel straffen; ze omvatten ook financiële gevolgen zoals intresten of nietigheid van een beslissing [4](#page=4). #### Publiekrecht en privaatrecht * **Privaatrecht:** Regelt horizontale verhoudingen en onderlinge afspraken [4](#page=4). * **Publiekrecht:** Regelt verticale verhoudingen en machtsafspraken [4](#page=4). #### Positief recht Positief recht is het concrete, op een bepaalde plaats en tijd geldende recht. Het is plaats- en tijdsgebonden [4](#page=4). #### Wetenschappelijke paradigma's Een wetenschappelijk paradigma is een geheel van basisprincipes waarop een wetenschap gebaseerd is. Het recht werkt bijvoorbeeld met paradigma's zoals "Niemand wordt geacht de wet niet te kennen" (*Nemo censetur ignorare legem*), wat noodzakelijk is voor het rechtssysteem, ook al is het een veronderstelling die in de werkelijkheid niet altijd opgaat [5](#page=5). #### Recht als gestolde politiek Het positief recht is beïnvloedbaar door macht en politiek. Publiekrecht is "gestolde politiek", wat betekent dat de regels het resultaat zijn van politieke keuzes. Deze beslissingen worden op hun beurt beïnvloed door de maatschappij en de politieke partijen die aan de macht zijn [5](#page=5). #### Invloed van externe factoren op het recht Regels zijn ook afhankelijk van techniek, religie, klimaat en politiek. Technologie creëert nieuwe behoeften aan wetgeving (bv. privacywetten), religie heeft historisch de juridische taal en concepten gevormd (bv. de eed), en klimaat kan leiden tot specifieke wetgeving (bv. verplichte sluitingstijden in warme landen) [5](#page=5) [6](#page=6). ### Carl Friedrich von Savigny en de Historische Rechtsschule Von Savigny, een 19e-eeuwse jurist, bekritiseerde de gedachte dat recht puur op basis van 'het goede recht' (zoals het Romeins recht) moest worden gebaseerd. Hij stelde dat elk land zijn eigen *Volksgeist* heeft, en dat het recht hiervan de uitdrukking is. Het recht is het resultaat van een historische ontwikkeling, en om het recht te begrijpen, moet men de geschiedenis van het volk kennen [6](#page=6). ### De wisselwerking tussen recht en geschiedenis * **Geschiedenis "dient" recht:** * **Heuristiek:** De geschiedenis helpt bij het vinden van de juiste toepasselijke rechtsbron. Het principe *Tempus regit actum* (de tijd regelt de akte) en *Locus regit actum* (de plaats regelt de akte) zijn hierbij cruciaal [7](#page=7). * **Intertemporeel Recht:** Dit behandelt de toepassing van recht wanneer meerdere historische tijdperken elkaar opvolgen. Het zoekt naar overgangsrecht [7](#page=7). * **Interpretatie:** De geschiedenis van de totstandkoming van een wet (wetshistoriek) helpt bij de interpretatie ervan. De *ratio legis* (de reden van de wet) is te vinden in de voorbereidende documenten. Ook de algemene evolutie van het recht (rechtshistorische interpretatie) is van belang om oude wetten aan te passen aan de huidige tijdgeest [8](#page=8) [9](#page=9). * **Inhoud van het recht:** Historische evolutie kan leiden tot "verworven rechten". Archiefonderzoek is essentieel om deze rechten te bewijzen [9](#page=9). * **Inhoud van de feiten:** Historische analyse kan helpen bij het beoordelen van de feiten in een zaak, bijvoorbeeld door gerechtelijke expertise in te schakelen [9](#page=9). * **Recht "dient" geschiedenis:** * Geschiedenis is voor een groot deel juridisch geregeld (instellingen) [10](#page=10). * Historici moeten zich baseren op bronnen om de waarheid van het verleden te achterhalen [10](#page=10). #### Historische bronnen * **Geschreven bronnen:** * Niet-juridische bronnen (bv. dagboeken) [10](#page=10). * Juridische bronnen: Rechtsbronnen (die gebruikt worden *voor* het recht, niet enkel als informatiebron *over* de geschiedenis) [10](#page=10). * **Formele rechtsbronnen:** Wet (materiële vs. formele wet), rechtspraak (geen precedentwerking in België, maar vaste rechtspraak creëert regels), rechtsleer, gewoonte, algemene rechtsbeginselen [10](#page=10). * **Materiële rechtsbronnen:** Impulsen die inhoud geven aan het recht (bv. politiek, ideologie) [10](#page=10). * **Ongeschreven bronnen:** Archeologische bronnen, iconografische bronnen [11](#page=11). #### Wetgeving vs. Rechtspraak als historische rechtsbron Wetgeving die effectief gebruikt is, is betrouwbaarder als historische bron dan enkel de wet zelf. Rechtspraak is meer te vertrouwen omdat het de toepassing op concrete feiten weergeeft [11](#page=11). ### Continuïteit Recht is een continu verhaal. Juristen hebben de taak zich bewust te zijn dat recht nooit af is en dat het zich aanpast aan maatschappelijke veranderingen. Evolutie is de regel, revolutie de uitzondering [11](#page=11). * **Materiële continuïteit:** Hoe de werkelijkheid feitelijk in elkaar zit [12](#page=12). * **Formele continuïteit:** Hoe de wet letterlijk is geformuleerd [12](#page=12). Het "wettelijke land" (wat in de wet staat) kan verschillen van het "werkelijke land" (wat er in de praktijk gebeurt) [12](#page=12). #### Conservatief vs. Progressief * **Micro-vlak:** Juristen kunnen verschillende standpunten innemen [12](#page=12). * **Macro-vlak:** Wetgevers kunnen wetten aanpassen vanuit een ideologie, met een **speerpuntfunctie** (vernieuwing) of een **dekmantelfunctie** (behoud) [12](#page=12) [13](#page=13). ### Historische Kritiek Men mag zich niet beperken tot normatieve bronnen (*law in books*), maar moet ook kijken naar rechtspraak en rechtsleer (*law in action*) [13](#page=13). * **Law in action:** De praktijk waarin recht niet altijd streng wordt toegepast, wat kan leiden tot klassenjustitie of minnelijke schikkingen [13](#page=13) [14](#page=14). * **Strafrechtelijke keten:** Het proces van misdrijf tot uitvoering van straf kan langdurig zijn door diverse factoren, wat het verschil tussen het wettelijke en werkelijke land illustreert [13](#page=13) [14](#page=14). * **Variatie in toepassing:** De toepassing van wetten kan sterk verschillen over tijd, zoals de vervolging van collaborateurs na WO I en WO II aantoont [14](#page=14). * **Kritische houding:** Juristen en historici moeten kritische vragen stellen over de oorsprong, legitimiteit en toepassing van wetgeving [14](#page=14). ### Historische Achtergrond Recht is cultuur en macht, en kan geplaatst worden binnen culturele en politieke tijdvakken [16](#page=16). ### Historische Kennismaking met de Faculteit * **Ontstaan rechtswetenschap:** Bologna (late 11e eeuw) [16](#page=16). * **Universiteit Gent:** Oprichting in 1817 [16](#page=16). * **Taal van onderwijs:** Latijn, daarna Frans, vanaf 1930 in het Nederlands [16](#page=16). * **Hippolyte Metdepenningen:** Eerste afgestudeerde, belangrijke figuur voor Gent en Vlaanderen in de 19e eeuw [17](#page=17). * **Autonome Universiteit Gent:** Benadrukt vrije denkrichtingen [17](#page=17) [1991](#page=1991). ## B. Publiekrecht Publiekrecht regelt de verticale relatie tussen de overheid en de burger, en tussen overheden onderling [18](#page=18). ### Wat is publiekrecht? Het publiekrecht omvat de Grondwet (fundamentele rechten en staatsrecht) maar ook specifieke rechtsdomeinen zoals belastingsrecht, strafrecht, administratief recht, procesrecht en volkenrecht [18](#page=18). #### Onderscheid Privaatrecht en Publiekrecht Het onderscheid is vaak problematisch, omdat één zaak publiekrechtelijke en privaatrechtelijke aspecten kan hebben (bv. milieurecht, strafzaken met burgerlijke vordering) [19](#page=19). Het criterium ligt niet in de aard van de partijen, maar in het **doel** van de rechtshandeling. Een overheid handelt als een overheid wanneer ze **derden bindende beslissingen** kan nemen [20](#page=20). * **Bevoegde rechtbank:** Het onderscheid is cruciaal voor de bevoegde rechtbank [20](#page=20). * **Heuristiek:** Het helpt bij het vinden van de juiste rechtsregels [20](#page=20). * **Terminologie en denkcategorieën:** Verschillen per rechtsdomein [20](#page=20). ### Het ontstaan van het publiekrecht De term "publiek" kent zijn oorsprong in het Romeinse recht (*ius publicum*). In de Middeleeuwen werd de term overgenomen door de Kerk. In de vroegmoderne tijd ontwikkelde het zich in het wereldlijke recht [21](#page=21). * **Vroege vermelding:** Philips Wielant (16e eeuw) beschreef procedures en was een van de eersten die de term "publiekrecht" gebruikte [21](#page=21). * **17e eeuw:** Antonio Perez schreef over de publiekrechterlijke organisatie van de staat [22](#page=22). * **18e eeuw:** Eerste leerstoel publiekrecht aan de Universiteit van Leuven [22](#page=22). #### Het patrimoniumgedachte en de beperkingen ervan Oorspronkelijk werd publieke macht als privébezit beschouwd (patrimoniumgedachte). De opkomst van de **Blijde Intrede** en de contractuele relatie tussen vorst en volk markeerden een beperking van deze macht en een vroege vorm van publiekrecht [22](#page=22) [23](#page=23). #### Rechtsgeschiedenis: Receptie van het geleerde recht De receptie van het Romeinse en canonieke recht (het *ius commune*) was een belangrijk middel in de politieke strijd, waarbij geleerde juristen de macht van vorsten versterkten met juridische argumenten [23](#page=23) [24](#page=24). #### Recht als instrument van macht Recht is het resultaat van machtsfactoren en wordt gebruikt voor "social engineering" [28](#page=28). #### Inzicht leidt tot relativering en kritiek Juristen moeten a-kritisch toepassen van het recht vermijden en zich bewust zijn van de invloed van politiek, cultuur, toeval en persoonlijke houdingen op het recht [28](#page=28). * **Conservatieve vs. Progressieve jurist:** Beide hebben een dekmantel- of speerpuntfunctie [28](#page=28). ### Evolutie van de staat en macht * **Staat:** Kenmerken omvatten territorium, bevolking, rechtsysteem en internationale erkenning [27](#page=27). * **Natie:** Een politieke groep met gemeenschappelijke elementen, maar niet noodzakelijk een georganiseerde structuur [27](#page=27). * **Volk:** Een etnologisch begrip [27](#page=27). ## Hoofdstuk 2: De Fundamenten uit de Oudheid Dit hoofdstuk behandelt de oudste bouwstenen van het publiekrecht, met een focus op de Mesopotamische en Romeinse rechtstradities. ### De oudste rechtsteksten * **Codex Hammurabi (ca. 18e eeuw v.Chr.):** Oudste geschreven "rechtsteksten". Legitimatie van macht door beroep te doen op goddelijkheid (*charisma*). Bevat wereldlijke regels en een hiërarchie van straffen ("oog om oog, tand om tand"). Bevat ook elementen van publiekrechtelijke organisatie [31](#page=31) [32](#page=32) [33](#page=33). ### Het spontaan gegroeide recht: het gewoonterecht Gewoonterecht ontstaat door traditie en herhaling, met een subjectief element van dwang (*opinio iuris*). Het is een belangrijke, zij het tegenwoordig zwakkere, rechtsbron [33](#page=33) [34](#page=34). * **Bestaansvoorwaarden:** Objectief element (herhaling) en subjectief element (dwang) [34](#page=34). * **Kenmerken:** Ongeschreven, moeilijk te bewijzen (tenzij *notoir*), en versnipperd (lokaal aangepast) [34](#page=34) [35](#page=35). * **Gewoonte-publiekrecht:** Machthebbers trekken rechten naar zich toe die ze als gewoonte doen gelden [35](#page=35). ### Het Romeins Publiekrecht Het Romeinse recht is van cruciaal belang geweest voor de ontwikkeling van de rechtswetenschap in Europa, met name voor de terminologie, denkcategorieën, indelingen en inhoud. Het belang voor publiekrecht is echter kleiner dan voor privaatrecht [37](#page=37). #### Periodisering Romeins Recht * **Oud-Romeins recht (753-250 v.Chr.):** Primitief, sterk militair karakter, *familia* als hoeksteen [37](#page=37) [38](#page=38). * **Republiek (510-30 v.Chr.):** Macht verschuift naar Senaat en magistraten. Rechtsbronnen: *Mos maiorum*, *leges*, Twaalftafelenwet [38](#page=38) [39](#page=39). * **Voor-klassiek recht (250 v.Chr.-0):** Verovering van de wereld, ontwikkeling van *ius peregrini* (recht voor vreemdelingen) en *ius gentium* [39](#page=39) [40](#page=40). * **Klassiek recht (0-250):** Keizerrijk, bloei van rechtswetenschap, keizerlijke wetgeving (*constitutiones*) wordt belangrijkste rechtsbron [40](#page=40) [41](#page=41). * **Na-klassiek recht (250-530):** Machtsafval, *vulgarisering* van het recht, herordening door codex Theodosianus [41](#page=41) [42](#page=42). * **Justiniaans recht (ca. 530):** Codificatie van het volledige recht (*Corpus Iuris Civilis*), vormt de basis van het Europese *ius commune* [43](#page=43). * **Byzantijns recht:** Tot 1453, minder invloed op West-Europees recht [44](#page=44). ### De Kerk De Kerk speelde een centrale rol in de politieke en juridische ontwikkeling, met de kerstening van Germaanse volkeren en een alliantie tussen Kerk en staat onder Clovis. Het **Edict van Milaan (313 n.Chr.)** zorgde voor tolerantie, terwijl het Christendom onder Theodosius een staatsgodsdienst werd. De Kerk wordt zo een belangrijke brug tussen de Oudheid en de Middeleeuwen [44](#page=44). ## Hoofdstuk 3: De (Vroege en Volle) Middeleeuwen Dit hoofdstuk behandelt de periode van de Germaanse migraties tot de bloei van de steden en de opkomst van het feodalisme. ### De Germaanse verwoesting en heropbouw De val van het West-Romeinse Rijk (476 n.Chr.) leidde tot een publiekrechtelijke achteruitgang, met het verdwijnen van de centrale staat, bureaucratie en belastingen. In de plaats kwamen stamkoninkrijken met vorsten die het systeem als privébezit beschouwden (*patrimoniumgedachte*). Het Christendom bleef echter een constante factor [45](#page=45) [46](#page=46). #### Publiekrecht bij de Franken Het recht was grotendeels gewoonterecht (*costumier recht*). Er was een dualiteit tussen het Romeinse recht (*leges romanorum*) in het zuiden en Germaans gewoonterecht (*leges barbarorum*) in het noorden [48](#page=48). * **Lex Salica:** Een optekening van het Salische gewoonterecht, voornamelijk strafrecht, met tarieven voor genoegdoeningen (*faidus* en *fredus*). Het had een privaatrechtelijk karakter en kende gevolgaansprakelijkheid [49](#page=49). #### Een soort Frankische "staatsorganisatie" De Merovingers en Karolingers vormden een organisatie, maar het "staat"-begrip zoals wij dat kennen bestond nog niet. Familiale clan, persoonlijke trouw en een beperkte macht van de koning domineerden. De **Karolingische Renaissance** (onder Karel de Grote) bracht onderwijs en een juridische renaissance met zich mee [50](#page=50) [51](#page=51) [52](#page=52). ### Het leenstelsel (Feodaliteit) Het leenstelsel ontstond uit de combinatie van *vassi* (personen die trouw en dienst verschuldigden) en *beneficia* (geschenken of land). Het was een wederkerige overeenkomst tussen heer en vazal met persoonlijke en zakelijke rechten en verplichtingen [55](#page=55) [56](#page=56). * **Ontstaan en definitie:** Een plechtige overeenkomst met *hommage*, *leeneed* en *belening* (investituur) [55](#page=55) [56](#page=56). * **Verbintenissen:** De heer moest beschermen en onderhouden; de vazal moest *auxilium* (hulp, o.a. militair en financieel) en *consilium* (raad) bieden [57](#page=57). * **Trouw en sancties:** Feodale ontrouw (*felonie*) leidde tot leenverbeurte [58](#page=58). * **Evolutie:** Van persoonlijk naar zakelijk, erfelijk, en de opkomst van ambtslenen. Het leenstelsel mundane zelfs tot in de steden [59](#page=59) [60](#page=60). * **Graafschap Vlaanderen:** Een voorbeeld van de evolutie van feodale machtsverhoudingen en de opkomst van centraal bestuur [61](#page=61) [62](#page=62). * **Baljuws:** Vervingen de leenmatige burggraven, wat leidde tot de ondergang van de feodale staatsstructuur [63](#page=63). ### Verbrokkeling van recht en macht (9e – 11e eeuw) Het Karolingische Rijk viel uiteen na het Verdrag van Verdun (843 n.Chr.), wat leidde tot verdere verbrokkeling in territoriale vorstendommen en heerlijkheden. Dit proces kenmerkt de opkomst van de **soevereiniteit** van lokale heersers [64](#page=64) [65](#page=65) [66](#page=66). * **Heerlijkheden:** Mini-vorstendommen met eigen justitie en fiscaliteit, gebaseerd op het *banrecht* en de *socio-economische structuur* van het domein [67](#page=67). * **Territorialisering van het recht:** Het recht werd gebonden aan het territorium in plaats van aan de etnische basis, wat de kiem legde voor de **staat** [68](#page=68). * **Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie:** Ontstond in het oostelijk deel van het Karolingische Rijk, gekenmerkt door een gekozen koning en sterke banden met de Kerk. De **investituurstrijd** toonde de spanning tussen keizerlijke en pauselijke macht [69](#page=69). ## Hoofdstuk 4: De Late Middeleeuwen: Soevereiniteit vs. Communalisme, Constitutionalisme en Parlementarisme Deze periode kenmerkt zich door de strijd tussen de soevereine vorst en andere machtscentra zoals steden, het streven naar beperking van de vorstelijke macht en de ontwikkeling van vertegenwoordigende organen. ### Communalisme (de steden) Vanaf de late Middeleeuwen kregen steden steeds meer **stadsrechten** (privileges) die hen een aparte juridische status en autonomie verleenden. Het principe "stadsrecht breekt landrecht" gaf steden de mogelijkheid om hun eigen recht te bepalen [70](#page=70) [71](#page=71). * **Stadsprivileges:** Formeel (stadskeure, charter) en materieel (regels voor organisatie) [71](#page=71). * **Machtsstrijd:** Het verlenen van privileges was vaak het resultaat van een machtsstrijd tussen de vorst en de stad [72](#page=72). * **Jacob van Artevelde:** Illustreert de macht van steden en hun vermogen om de politiek te beïnvloeden [72](#page=72). * **Stadspoorter:** De vrije inwoner met burgerlijke en politieke rechten, voorloper van de moderne burger [74](#page=74). * **Stedelijk bestuur:** In handen van schepenen en raden, met een burgemeester als voorzitter [74](#page=74). ### De soevereine vorst en het minder soevereine Vlaanderen De macht van de vorst nam toe door de rechtvaardiging van zijn macht via het Romeins recht en door centralisatiepogingen [76](#page=76). * **Soevereiniteitsstreven:** Theoretisch en praktisch werd de macht van de vorst versterkt ten koste van andere machten [76](#page=76) [77](#page=77). * **Guldensporenslag:** Een symbool van de strijd om onafhankelijkheid en macht, met significante gevolgen voor het Vlaamse belastingstelsel [1302](#page=1302) [77](#page=77) [78](#page=78). * **Het territorium "Vlaanderen" doorheen de tijd:** Van graafschap tot de huidige provincies, met interne en externe territoriale verliezen [79](#page=79). ### Constitutionalisme Dit is de beperking van de soevereiniteit door middel van geschreven of ongeschreven teksten die de staatsstructuur en fundamentele rechten regelen [80](#page=80). * **Engeland:** Pionier in constitutionalisme met de Magna Carta en latere teksten zoals de Petition of Right en de Bill of Rights [1215](#page=1215) [1628](#page=1628) [1689](#page=1689) [81](#page=81) [82](#page=82). * **Zuidelijke Nederlanden:** Een sterke constitutionele traditie in Brabant (Charter van Kortenberg, 1312; Blijde Inkomst, 1356), die de macht van de hertog beperkte [83](#page=83) [84](#page=84). ### Parlementarisme Dit verwijst naar vertegenwoordigende vergaderingen. De term "parlement" kende verschillende betekenissen: in Frankrijk als hoogste gerechtshof, en in de Nederlanden als volksvertegenwoordiging [84](#page=84). * **Curia Regis en specialisatie:** De koninklijke raad evolueerde naar gespecialiseerde instellingen zoals de Raad van Vlaanderen [85](#page=85) [86](#page=86). * **Staten-Generaal:** Centrale volksvertegenwoordiging in de Nederlanden, met vooral fiscale en protocolaire bevoegdheden [87](#page=87) [88](#page=88). * **Parlementarisme vs. Democratie:** Vertegenwoordiging is niet automatisch democratisch; democratie vereist deelname van het volk en democratische voorwaarden (kiesrecht, bevoegdheden parlement, aard mandaat) [89](#page=89) [90](#page=90). ## Hoofdstuk 5: (Her)geboorte van de Rechtswetenschap Dit hoofdstuk focust op de 12e-eeuwse heropleving van de rechtswetenschap, gedreven door de herontdekking van het Romeinse en canonieke recht, en de impact hiervan op de ontwikkeling van het publiekrecht en de wetgeving. ### De hergeboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht De 12e-eeuwse "juridische wedergeboorte" in Europa leidde tot het ontstaan van het **geleerde recht** (*ius commune*), een combinatie van Romeins en canoniek recht [91](#page=91) [92](#page=92). * **Invloed op publiekrecht:** * **Wetgeving:** Het idee dat de wil van de vorst de wet is, werd gestimuleerd [93](#page=93). * **Instellingen en administratie:** Professionalisering van instellingen en de opkomst van een juristenklasse [93](#page=93). * **Strafrecht:** Ontstaan van publiek strafrecht, waarbij misdrijven als aantasting van de gemeenschap of de vorst werden gezien [93](#page=93). ### De (her)geboorte van de wetgeving De wetgeving kreeg een nieuwe impuls door het Romeinse recht, dat de vorst als bron van alle macht en wetgeving positioneerde. Dit legde de kiem voor het absolutisme [93](#page=93) [94](#page=94). * **Wet als instrument van soevereiniteit:** Vorsten gebruikten wetgeving om hun macht te centraliseren [94](#page=94). * **Punctuele interventies:** Geleidelijke invoering van specifieke regels en de start van kanselarijen en ambtenarij [94](#page=94) [95](#page=95). * **Codificatie en homologatie van gewoonterecht:** Het optekenen en wettelijk bekrachtigen van gewoonterecht leidde tot rechtszekerheid, controle door de vorst en eenmaking van het recht [151](#page=151) [152](#page=152). ### Begin van bureaucratisering De ontwikkeling van universiteiten, de rol van clerici-klerken, en de professionalisering van bestuur en rechtspraak leidden tot een bureaucratisering van het staatsapparaat [95](#page=95) [96](#page=96). ### Wetenschappelijke invloed op het strafrecht De receptie van het Romeinse en canonieke recht transformeerde het strafrecht: * **Individueel schuldstrafrecht:** De nadruk verschoof van familiale vergelding naar individuele schuld en intentie [97](#page=97). * **Functies van straf:** Canonisten zagen straf als morele verbetering, terwijl Romanisten de nadruk legden op afschrikking [98](#page=98). * **Romano-canonieke procedure:** Vervanging van het accusatoire door het inquisitoire systeem, met een rationeel wettelijk bewijsstelsel (inclusief *torture*) [98](#page=98). ### Een succesrijke "receptie" De receptie van het Romeinse en canonieke recht verliep via terminologie, wetgeving, rechtsleer (met de boekdrukkunst als katalysator), subsidiariteit en formulierboeken. Dit leidde tot de universaliteit van het recht en diende politieke, culturele en economische doelen [100](#page=100) [98](#page=98) [99](#page=99). ## Hoofdstuk 6: De Vroegmoderne Tijd: Ontwikkeling van de Soevereine Nationale Staat Dit hoofdstuk beschrijft de opkomst van de soevereine staat, de uitbouw van de staatsmacht, de theoretische onderbouwing van het absolutisme, en de hervormingen die leidden tot een meer gecentraliseerd en modern bestuur. ### Bourgondische, Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden De Bourgondiërs legden de basis voor een politieke eenmaking en modernisering van bestuur en recht in de Lage Landen, gebaseerd op de **patrimoniumgedachte** [103](#page=103) [104](#page=104). * **Centralisatiepogingen:** Oprichting van centrale instellingen zoals de Staten-Generaal en het Parlement van Mechelen, ondanks lokale weerstand [105](#page=105). * **Crisis van 1477 (Groot Privilege):** Een terugslag tegen de centralisatie, met herstel van regionale autonomie [106](#page=106). * **Habsburgse opvolging:** Maria van Bourgondië trouwt met Maximiliaan van Habsburg, waarna de Nederlanden deel worden van het Spaanse Rijk onder Karel V [107](#page=107). * **Karel V:** Probeert de Nederlanden te verenigen door de banden met Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk te verbreken en een uniform erfrecht in te voeren (Pragmatieke Sanctie, 1549). De **Collaterale Raden** centraliseren het bestuur [108](#page=108) [109](#page=109). * **Zeventien Provinciën:** Een dynastische constructie zonder vaste juridische realiteit, die de relatieve autonomie van de gewesten weerspiegelt [110](#page=110) [111](#page=111). * **Filips II:** Verdere centralisatiepogingen en religieuze intolerantie leiden tot de Opstand en de **Unie van Utrecht** het fundament van de Republiek der Verenigde Nederlanden [113](#page=113) [114](#page=114) [1579](#page=1579). ### De uitbouw van de staatsmacht * **Absolutisme:** Theoretisch onderbouwd door *princeps legibus absolutus est* (de vorst is vrij van de wetten) en het concept van soevereiniteit [125](#page=125). * Kenmerken: Vorst is ongebonden door God, recht, contracten, parlement of ministers [125](#page=125). * **Vorstenspiegels** en de morele component bieden legitimatie, maar blijven moreel-symbolisch [126](#page=126). * **Machiavelli** en **Bodin** (soevereiniteit) leveren de politiek-rechtsfilosofische onderbouwing [127](#page=127) [128](#page=128). * **Lodewijk XIV** ("L'état c'est moi") is het ultieme voorbeeld van een absolute monarch [129](#page=129). * **Inperking van laat-middeleeuwse machtstemperingen:** Parlementarisme, adel en stedelijke autonomie worden verzwakt [133](#page=133) [134](#page=134) [135](#page=135). * **Hard strafrecht:** Gebruikt als instrument van macht [134](#page=134). * **Ondanks centralisatie, blijven beperkingen bestaan:** Praktische beperkingen door afstand en trage communicatie, overblijvende middeleeuwse rechten (vooral in Brabant door de Blijde Inkomst en het remonstrantierecht), en feitelijke beperkingen door financiën en emigratie [136](#page=136) [137](#page=137) [138](#page=138). * **Verlicht absolutisme:** Vorsten beperken vrijwillig hun macht op basis van rede en natuurrecht, met als doel algemene welvaart ("tout pour le peuple, rien par le peuple") [138](#page=138). * **Natuurrecht:** Recht gebaseerd op rede, gelijkheid en vrijheid, leidend tot systematische opbouw van rechtstakken en codificatie [139](#page=139). ### De Franse Revolutie en de impact op België (1795-1815) De Franse Revolutie bracht ingrijpende veranderingen met zich mee, waaronder de invoering van nieuwe instellingen en wetgeving, en de **laïcisering** van de samenleving [170](#page=170). * **Franse invloed:** België bleef juridisch sterk beïnvloed door Frankrijk, met de overname van de **vijf Franse wetboeken** (Code Civil, Code Pénal, etc.) en de gerechtelijke organisatie [175](#page=175) [176](#page=176). * **Aanloop naar Revolutie:** Economische, institutionele en legitimiteitscrises, de rol van de Staten-Generaal, en de opkomst van de Nationale Vergadering [167](#page=167). * **Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger:** Belangrijkste nalatenschap van de Revolutie, met principes als volkssoevereiniteit, scheiding der machten, gelijkheid en fundamentele rechten [173](#page=173) [1789](#page=1789). * **Staatsvormen tijdens Revolutie:** Gematigde fase, radicale republiek (Jacobijnen, Terreur), Directoire en het Consulaat onder Napoleon [169](#page=169). * **Codificaties van Napoleon:** Hoogtepunt van verlicht denken, met duidelijke, uniforme wetgeving [170](#page=170). ### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) Na de val van Napoleon werd een bufferstaat gecreëerd door de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden te verenigen onder Willem I. De **asymmetrie** tussen Noord en Zuid, met name op het gebied van taal, onderwijs en bestuur, leidde tot spanningen en uiteindelijk de Belgische Revolutie. [177-183 * **Oorzaken Belgische Revolutie:** Sociaal-economische crisis, internationale context (Juli-revolutie in Parijs), de opera *La Muette de Portici* [187](#page=187). * **Nationaal Congres en Grondwet (1830-1831):** Pragmatisch en conservatief, met invloeden van de Nederlandse Grondwet, Franse charter en revolutionaire ideeën. Garandeert fundamentele vrijheden en een parlementaire monarchie met ministeriële verantwoordelijkheid [189](#page=189) [190](#page=190). * **Grote scheiding:** De definitieve scheuring tussen Noord en Zuid na de Vrede van Münster en de daaropvolgende spanningen tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden [116](#page=116) [1648](#page=1648) [183](#page=183). * **Rol van de vorst:** De macht van de koning evolueerde van actief regeren naar bemiddelen en vertegenwoordigen [226](#page=226) [227](#page=227). ## Hoofdstuk 7: Recht en Politiek in de 20e Eeuw Dit hoofdstuk behandelt de impact van de wereldoorlogen, totalitaire regimes, de ontwikkeling van de rechtsstaat, en de verdere evolutie van de democratie en internationale samenwerking. ### Crisismomenten temperen het vooruitgangsoptimisme * **Niet-juridische factoren:** Economische, militaire en ideologische macht spelen een minstens even grote rol als het recht [205](#page=205). * **Rol van juristen:** Juristen zijn niet altijd onafhankelijk en kunnen meewerken met machthebbers (bv. nazi-Duitsland, België tijdens WO II) [205](#page=205). * **Totalitaire regimes:** Kenmerken zoals één ideologie, één partij en volledige controle over de maatschappij [206](#page=206). ### Communisme en het Derde Rijk * **Communisme:** Gebaseerd op de theorieën van Marx en Engels, met een praktijk die afwijkt van de theorie [206](#page=206). * **Derde Rijk:** Opkomst van het nazisme in Duitsland, met de Vernietiging van de democratie via noodverordeningen en volmachten, en de concentratie van macht bij Hitler [207](#page=207) [208](#page=208). ### België en de Wereldoorlogen * **Eerste Wereldoorlog:** Bezettingsregime, besluitwetten, activisme, en de oprichting van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité [209](#page=209). * **Interbellum:** Politieke omwentelingen, stijgende rol van partijen, erkenning van Vlaamse eisen en de opkomst van extreem-rechts [210](#page=210). * **Tweede Wereldoorlog:** Besluitwetten van de regering in ballingschap, ontstaan van sociaal overleg, en de Gallopin Doctrine [211](#page=211). * **Transitional Justice:** Omgaan met de last van het verleden via strafrechtelijke vervolging en administratieve zuivering [212](#page=212). ### De Rechtsstaat De rechtsstaat is gebaseerd op het principe dat de overheid gebonden is aan het recht en dat fundamentele rechten afdwingbaar zijn [213](#page=213). * **Oorsprong:** Constitutionele oorsprong vanaf Magna Carta, definitieve doorbraak met Amerikaanse en Franse Revolutie [213](#page=213). * **Formele vs. Materiële rechtsstaat:** De materiële rechtsstaat vereist dat wetten en overheidsoptreden ethisch verantwoord zijn en verenigbaar met fundamentele rechten [214](#page=214). * **Internationale bekommernis:** Internationalisering van rechtsbescherming via intergouvernementele (bv. EVRM) en niet-gouvernementele organisaties [214](#page=214). * **Evolutie van het stemrecht:** Van cijnskiesrecht naar algemeen enkelvoudig stemrecht, met uitbreiding naar vrouwen en jongeren [215](#page=215). * **Bestuur aan banden:** Rechtsbescherming tegen bestuur via de exceptie van illegaliteit, de Raad van State en de beginselen van behoorlijk bestuur [216](#page=216). * **Controle door Parlement:** Financiële en inhoudelijke controle via begroting, vragenrecht, interpellaties en parlementaire onderzoekscommissies [217](#page=217). * **Evolutie fundamentele rechten:** Van klassieke vrijheidsrechten naar sociale rechten en politieke participatierechten, leidend tot de verzorgingsstaat [218](#page=218). * **Constitutionele toetsing:** Toetsing van wetten aan de Grondwet en internationaal recht, met een belangrijke rol voor het Grondwettelijk Hof [219](#page=219). ## Hoofdstuk 8: België tot WO I: Een Jonge Staat met een Verleden Dit hoofdstuk schetst de vorming van België als staat, de politieke strijd, de institutionele ontwikkeling en de impact van het verleden op de nieuwe natie. ### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815–1830) De eenmaking van Noord- en Zuidelijke Nederlanden onder Willem I had als doel een sterke bufferstaat te creëren. Echter, de **asymmetrie** tussen Noord en Zuid, en de politieke, religieuze en taalkundige spanningen leidden tot de Belgische Revolutie. [177-183 ### De Belgische Revolutie [1830](#page=1830). * **Aanloop:** Sociaal-economische crisis, de Juli-revolutie in Parijs, en de opera *La Muette de Portici* [187](#page=187). * **Gevolgen:** Oprichting van een Voorlopig Bewind, onafhankelijkheidsverklaring, en de opmaak van een pragmatische en conservatieve Grondwet [188](#page=188) [189](#page=189). * **Belgische Grondwet:** Democratisch voor zijn tijd, met garanties voor fundamentele rechten, ministeriële verantwoordelijkheid en een parlementaire monarchie. Sterke invloed van de Nederlandse Grondwet en het Franse charter [1831](#page=1831) [190](#page=190) [191](#page=191) [192](#page=192). * **Macht van het parlement:** Formeel dominant, met wetgevend initiatief en controle op de regering [193](#page=193). * **Beperkte koninklijke macht:** Koning met beperkte bevoegdheden, ministers verantwoordelijk ten opzichte van het parlement [193](#page=193). * **Onafhankelijke rechterlijke macht:** Onaantastbaar en met een motiveringsplicht, maar zonder grondwettelijke toetsingsbevoegdheid van wetten in 1831 [194](#page=194). * **Juryrechtspraak:** Voor politieke misdrijven en persdelicten, gebaseerd op het idee van volkssoevereiniteit [194](#page=194). * **Gemeenten en provincies:** Erkend maar ondergeschikt aan de wetgevende macht [195](#page=195). * **Legitimatie van België:** Via geschiedenis, cultuur, monumenten en propaganda voor de nieuwe staat [195](#page=195). ### België tot WO I * **Probleemstelling:** Een jonge staat zonder lang erkende nationale geschiedenis moest zich legitimeren, zowel intern als extern [200](#page=200). * **Extra-juridische legitimatie:** Investeringen in literatuur, kunst, industrialisatie en onderwijs [201](#page=201). * **Juridische legitimatie:** Het opstellen van eigen wetboeken, geïnspireerd door liberalisme en Verlichting [201](#page=201). * **Mislukte Belgische codificatie:** Door de exegetische school, die de wet als enige rechtsbron beschouwde en rechterlijke creativiteit ontmoedigde [202](#page=202). ## Hoofdstuk 9: De 20e Eeuw Dit hoofdstuk bespreekt de uitdagingen van de 20e eeuw, de opkomst van totalitaire regimes, de ontwikkeling van de rechtsstaat, en de gevolgen van de wereldoorlogen voor België. ### Crisismomenten en de rechtsstaat * **Machtsbegrippen:** Juridisch-rationele legitimatie is slechts één vorm; macht kan ook gebaseerd zijn op traditie of charisma [205](#page=205). * **Totalitaire regimes:** Kenmerken zoals één ideologie, één partij en volledige controle over de maatschappij [206](#page=206). * **Impact van wereldoorlogen:** België's institutionele en juridische aanpassingen aan crisissituaties en bezettingen [212](#page=212). * **Rechtsstaat:** Gebaseerd op de gebondenheid van de overheid aan het recht en de afdwingbaarheid van fundamentele rechten [213](#page=213) [214](#page=214). * **Internationale rechtsbescherming:** Via verdragen zoals het EVRM en organisaties zoals de VN en de Raad van Europa [214](#page=214). * **Evolutie van het stemrecht:** Van cijnskiesrecht naar algemeen enkelvoudig stemrecht, met uitbreiding naar vrouwen en jongeren [215](#page=215). * **Bestuur aan banden:** Rechtsbescherming tegen bestuur via de Raad van State en de beginselen van behoorlijk bestuur [216](#page=216). * **Evolutie fundamentele rechten:** Van klassieke vrijheidsrechten naar sociale rechten en collectieve rechten, leidend tot de verzorgingsstaat [218](#page=218). * **Constitutionele toetsing:** Toetsing van wetten aan de Grondwet en internationaal recht, met een belangrijke rol voor het Grondwettelijk Hof [219](#page=219). ### De Belgische (Partij)politiek * **Politieke partijen:** Ontstaan na 1830, aanvankelijk unionisme, later liberalen, socialisten en katholieken/christendemocraten [247](#page=247) [248](#page=248) [249](#page=249). * **Kernideeën en evolutie:** Vrijhandel (liberalen), sociale rechtvaardigheid (socialisten), katholieke zuil en christendemocratie (katholieken) [248](#page=248) [249](#page=249). ### Tijdslijn van belangrijke personen en gebeurtenissen Een gedetailleerde tijdslijn van juridische denkers, belangrijke gebeurtenissen en wetgevingen is cruciaal voor de examenvoorbereiding [250](#page=250) [251](#page=251). ### TIPS THERMI * Contextualiseer antwoorden en vermijd "bullshit". * Begrijp de kern van de vraag. * Maak gebruik van de tijdslijn en leer deze. * Wees bewust van actualiteit. * Leer jaartallen, personen en de redenen achter gebeurtenissen. * **En vooral: JE WEET ALTIJD IETS! BLOKKEN!** --- **Veel succes met je voorbereiding!**

Glossary

Sign up to read Learn more

Cover

titre 6 2.pdf

Summary

# Définition et caractéristiques du régime parlementaire Le régime parlementaire est une forme de séparation des pouvoirs caractérisée par une collaboration souple entre le pouvoir exécutif et le pouvoir législatif, impliquant un exécutif bicéphale et des mécanismes de responsabilité politique mutuelle entre le gouvernement et le Parlement [1](#page=1). ### 1.1 Distinction et origine du régime parlementaire Le régime parlementaire constitue la seconde grande forme d'application de la séparation des pouvoirs, succédant au régime présidentiel. Il se distingue par une séparation souple des pouvoirs, parfois qualifiée de collaboration des pouvoirs, où la coopération entre les organes est si étroite qu'elle peut sembler une confusion dans certains cas, notamment au Royaume-Uni. Bien que diversifié à travers le monde, le modèle britannique est le prototype historique du régime parlementaire, né au terme d'une longue évolution. L'expression "régime parlementaire" s'explique par l'importance historique du Parlement, notamment depuis la Magna Carta en 1215, et non par une toute-puissance de celui-ci. Les mécanismes fondamentaux du régime parlementaire sont conçus pour permettre cette collaboration et résoudre les conflits potentiels [1](#page=1) [2](#page=2) [5](#page=5). ### 1.2 Les caractéristiques fondamentales #### 1.2.1 Séparation souple des pouvoirs et collaboration Contrairement à une séparation stricte, le régime parlementaire repose sur une interdépendance des pouvoirs. Le pouvoir législatif (Parlement) et le pouvoir exécutif (gouvernement) sont liés par des mécanismes de responsabilité et de contrôle mutuels. Cette flexibilité juridique et culturelle, particulièrement visible au Royaume-Uni, permet une adaptation des règles à la réalité politique [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.2.2 L'exécutif bicéphale L'exécutif est caractérisé par sa structure à deux têtes (bicéphale). Il comprend [1](#page=1) [8](#page=8): * **Le chef de l'État:** Politiquement irresponsable, il représente l'élément fixe et permanent du système, incarnant l'État sans être directement lié aux fluctuations politiques. Il peut être un monarque héréditaire ou un président élu, mais il n'est pas investi par le Parlement. Son rôle est de plus en plus devenu symbolique et représentatif, bien qu'il puisse conserver une influence ou un rôle dans des moments de crise [1](#page=1) [4](#page=4) [8](#page=8). * **Le gouvernement:** Dirigé par un chef (Premier ministre, président du Conseil, chancelier, président du gouvernement) et composé de ministres, il constitue le véritable centre d'impulsion politique et l'élément mobile de l'exécutif. Le gouvernement est politiquement responsable devant le Parlement [1](#page=1) [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.2.3 Le Parlement Le Parlement, qu'il soit monocaméral ou bicaméral (bien que le bicaméralisme soit fréquent), joue un rôle essentiel. Il est le lieu où la responsabilité politique du gouvernement est engagée [1](#page=1) [2](#page=2) [9](#page=9). ### 1.3 Mécanismes clés #### 1.3.1 L'engagement de la responsabilité politique du gouvernement C'est le mécanisme central du régime parlementaire. Le gouvernement est politiquement responsable devant le Parlement (une ou deux chambres selon les pays). Cela signifie que le Parlement peut renverser le gouvernement par un vote défavorable si sa politique est désapprouvée [2](#page=2). > **Tip:** La responsabilité politique du gouvernement devant le Parlement est la clé de voûte du fonctionnement parlementaire, assurant l'adéquation entre l'exécutif et la volonté de la représentation nationale. #### 1.3.2 Le droit de dissolution En contrepartie de la responsabilité politique du gouvernement, l'exécutif dispose du droit de dissolution du Parlement. Historiquement exercé par le chef de l'État, il peut désormais être une prérogative du chef du gouvernement. La dissolution vise généralement la chambre basse élue au suffrage universel direct. Ce mécanisme permet de résoudre les crises politiques en soumettant le conflit à la décision des électeurs [2](#page=2). > **Example:** Si un gouvernement perd la confiance de l'Assemblée nationale, il peut, selon les cas, être renversé, ou le chef de l'État peut dissoudre l'Assemblée et organiser de nouvelles élections. ### 1.4 Les formes du régime parlementaire : du dualisme au monisme Le régime parlementaire a connu une évolution historique marquée par le passage d'un régime dualiste à un régime moniste [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.4.1 Le régime dualiste Dans les régimes les plus anciens, le gouvernement était responsable devant deux centres de légitimité politique: le chef de l'État (historiquement le roi) et le Parlement. Le roi tirait sa légitimité de l'histoire et de l'hérédité, le Parlement de l'élection. Le gouvernement devait conserver simultanément la confiance des deux, le plaçant dans une position de dépendance et de tension. Cette phase est souvent transitoire. Au Royaume-Uni, le dualisme a eu tendance à disparaître avec l'avènement de Victoria en 1837. En France, il s'est manifesté sous la monarchie de Juillet et dans les premières années de la Troisième République [3](#page=3) [4](#page=4). #### 1.4.2 Le régime moniste Dans un régime moniste, le gouvernement n'est responsable que devant le Parlement, le chef de l'État perdant son rôle politique direct. L'évolution historique a conduit la plupart des régimes parlementaires vers le monisme, marquant un affaiblissement du pouvoir du chef de l'État [3](#page=3) [4](#page=4). * **Sous la Ve République française:** Un dualisme fonctionnel peut réapparaître en période de concordance entre le président et la majorité parlementaire, le gouvernement étant tiré entre deux légitimités. En revanche, la cohabitation rend le système pleinement moniste, le Parlement déterminant la majorité gouvernementale [4](#page=4). * **Risque du monisme:** Le risque est de glisser vers un régime d'assemblée où le Parlement devient omnipotent, comme ce fut le cas en France sous la Troisième et la Quatrième République. C'est pour éviter cette dérive que les constituants de 1958 ont cherché un équilibre des pouvoirs [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** Le passage du dualisme au monisme reflète un transfert de souveraineté politique du chef de l'État vers le Parlement. #### 1.4.3 La compatibilité des fonctions Dans la plupart des régimes parlementaires contemporains, les fonctions parlementaires et gouvernementales sont compatibles: les ministres sont souvent membres du Parlement. La France, sous la Ve République, fait exception à cette règle [9](#page=9). #### 1.4.4 La collégialité et la solidarité gouvernementale Le gouvernement est un organe collégial, où les décisions sont prises collectivement. Cette collégialité implique une solidarité: tous les ministres doivent assumer la politique adoptée, car si la majorité parlementaire retire sa confiance, c'est l'ensemble du gouvernement qui tombe [9](#page=9). ### 1.5 Origines historiques du régime parlementaire britannique Le Royaume-Uni est considéré comme la "mère du parlementarisme" car c'est là que le régime est né, dans un contexte de lutte politique entre le pouvoir royal et un Parlement en affirmation. La Glorieuse Révolution de 1688 a marqué un point de stabilisation, menant à un équilibre entre un roi affaibli et un Parlement en voie de domination. Le déclin de la monarchie correspond au passage du dualisme au monisme. Le système est marqué par la formation du cabinet (noyau restreint du gouvernement), initialement conseillers du roi et aujourd'hui centre d'impulsion politique dépendant de la confiance parlementaire [5](#page=5) [9](#page=9). --- # Évolution historique du régime parlementaire : du dualisme au monisme Le régime parlementaire a connu une profonde évolution historique, passant d'un modèle où le gouvernement dépendait de la confiance du chef de l'État et du Parlement (dualisme) à un modèle où la confiance du Parlement est primordiale (monisme) [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.1 Les fondements du régime parlementaire Le régime parlementaire se caractérise par plusieurs mécanismes essentiels visant à résoudre les conflits politiques [2](#page=2). #### 2.1.1 La responsabilité politique du gouvernement Le mécanisme central est l'engagement de la responsabilité politique du gouvernement devant le Parlement. Le chef de l'État étant irresponsable, le gouvernement devient l'organe politiquement responsable. Si le Parlement désapprouve sa politique, le gouvernement peut être renversé. Cette responsabilité peut être engagée devant une seule assemblée ou, plus rarement, devant les deux en cas de bicaméralisme [2](#page=2). #### 2.1.2 Le droit de dissolution En contrepartie de cette responsabilité, l'exécutif dispose du droit de dissolution du Parlement. Historiquement au Royaume-Uni, c'était le chef de l'État qui décidait de dissoudre le Parlement, tandis que dans d'autres contextes, le chef du gouvernement peut en avoir la possibilité. Généralement, la dissolution vise la chambre basse dans les régimes bicaméraux [2](#page=2). #### 2.1.3 L'absence de constitution écrite rigide au Royaume-Uni Le régime parlementaire, né au Royaume-Uni, s'est développé dans un pays sans constitution écrite rigide. Le droit constitutionnel britannique est un mélange de lois, de conventions et de pratiques. Cette souplesse a permis une évolution progressive du régime parlementaire. Le pragmatisme politique britannique, où les règles s'adaptent à la réalité, contribue également à la flexibilité et à la complexité du régime [2](#page=2). ### 2.2 Les formes du régime parlementaire : du dualisme au monisme L'évolution historique du régime parlementaire est marquée par le passage d'un modèle dualiste à un modèle moniste [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.2.1 Le dualisme parlementaire Le dualisme ne renvoie pas au bicaméralisme, mais à l'existence de deux centres de légitimité politique concurrents: le chef de l'État (historiquement le roi) et le Parlement. Dans les régimes les plus anciens, le gouvernement était responsable devant ces deux autorités, tirant leur légitimité de l'histoire et de l'hérédité pour le chef de l'État, et de l'élection pour le Parlement. Le gouvernement devait donc conserver la confiance simultanément du chef de l'État et du Parlement, créant une position de dépendance et de tension [3](#page=3). **Exemple historique du dualisme :** * **Royaume-Uni:** Le dualisme apparaît véritablement en 1782 avec la chute du gouvernement North et disparaît avec l'avènement de Victoria en 1837, date à partir de laquelle le gouvernement ne dépend plus politiquement du roi [3](#page=3). * **France:** Le dualisme est particulièrement associé à la Monarchie de Juillet (1830-1848) sous Louis-Philippe Ier et se manifeste dans les premières années de la Troisième République. La formule de Guizot, « le trône n’est pas un fauteuil vide », illustre bien la réalité du pouvoir royal à cette époque. Les ministres étaient responsables devant la Chambre des députés et le roi [3](#page=3) [4](#page=4). > **Tip :** Dans un régime dualiste, la clé de compréhension réside dans l'identification des deux pôles de légitimité politique et la manière dont le gouvernement navigue entre leurs attentes. #### 2.2.2 Le passage au monisme Lorsque le gouvernement n'est responsable que devant le Parlement, on parle de régime parlementaire moniste, où le chef de l'État perd son rôle politique direct. L'évolution historique a mené progressivement du dualisme au monisme, tant au Royaume-Uni qu'en France [3](#page=3). **Exemple de passage au monisme :** * **France (Troisième République):** Le passage au monisme s'est fait progressivement, notamment avec la Constitution Grévy, qui n'est pas un texte formel mais une pratique initiée par le président Jules Grévy, consistant à renoncer à l'usage du droit de dissolution. Cette renonciation a affaibli la fonction présidentielle au profit du Parlement. Le risque de cette évolution est de glisser vers un régime d'Assemblée, où le Parlement devient omnipotent [3](#page=3) [4](#page=4). #### 2.2.3 Le monisme et le rôle du chef de l'État Le monisme correspond historiquement à un affaiblissement du pouvoir du chef de l'État, dont le rôle devient essentiellement représentatif ou symbolique. La maxime britannique « le roi ne peut mal faire puisqu’il ne peut rien faire » illustre cette idée: le monarque incarne l'unité de l'État sans exercer de pouvoir politique véritable [4](#page=4). **Le rôle symbolique du chef de l'État dans les monarchies parlementaires contemporaines :** * Dans les monarchies comme le Royaume-Uni ou l'Espagne, le souverain continue d'incarner symboliquement la nation, l'unité et la continuité de l'État. Des exemples incluent l'intervention de Juan Carlos en 1981 face à une tentative de coup d'État militaire ou la prise de parole du roi d'Espagne durant la crise catalane [4](#page=4). > **Tip :** Il est crucial de distinguer le rôle politique réel du chef de l'État de sa fonction symbolique, particulièrement dans les régimes monistes. #### 2.2.4 La Cinquième République française : un cas particulier La Cinquième République française présente une dynamique intéressante. En période de concordance entre le président et la majorité parlementaire, le gouvernement dispose d'une forme de dualisme fonctionnel, tiraillé entre la confiance du président (élu au suffrage universel direct) et la majorité parlementaire. À l'inverse, en période de cohabitation, le système redevient pleinement moniste, le Parlement déterminant seul la majorité gouvernementale. Les constituants de 1958 ont cherché à éviter la dérive vers un régime d'Assemblée en rétablissant un équilibre des pouvoirs [4](#page=4) [5](#page=5). #### 2.2.5 La prédominance du monisme aujourd'hui Aujourd'hui, la plupart des régimes parlementaires dans le monde sont monistes. Le dualisme demeure principalement un stade transitoire dans l'histoire, apparaissant lorsque deux légitimités coexistent, mais disparaissant dès que l'une prend le pas sur l'autre [5](#page=5). ### 2.3 Les origines historiques du régime parlementaire britannique Le Royaume-Uni est considéré comme le modèle historique du régime parlementaire, car c'est là qu'il est né. Les caractéristiques essentielles du régime parlementaire s'expliquent par ses origines britanniques, dans un contexte de lutte politique entre le pouvoir royal et un Parlement en affirmation [5](#page=5). #### 2.3.1 L'équilibre entre la monarchie et le Parlement La Glorieuse Révolution de 1688 a marqué un point de stabilisation, permettant l'émergence d'un système fondé sur l'équilibre entre un roi affaibli et un Parlement en voie de domination. Le déclin de la monarchie correspond au passage du dualisme au monisme [5](#page=5). #### 2.3.2 La formation du cabinet et la responsabilité collective Le régime parlementaire britannique est marqué par la formation d'un cabinet, un gouvernement qui devait initialement bénéficier de la double confiance du roi et du Parlement. Les ministres étaient choisis parmi les partisans du Premier ministre et sont devenus un organe collégial et solidaire. La responsabilité pénale individuelle a laissé place à une responsabilité politique collective: il ne s'agissait plus d'être sanctionné pour un crime, mais d'être renversé pour une orientation politique désapprouvée par la Chambre des communes [5](#page=5) [6](#page=6). **Évolution de la solidarité ministérielle :** * La solidarité gouvernementale ne s'est imposée qu'en 1782, lorsque Lord North a démissionné en entraînant tout le cabinet. Cette date marque la naissance du principe moderne de solidarité ministérielle [6](#page=6). #### 2.3.3 L'arrivée des Hanovre et l'essor du Premier Ministre L'arrivée de la dynastie de Hanovre en 1714 a joué un rôle significatif. Georges Ier et Georges II, maîtrisant mal l'anglais et désintéressés des affaires internes, ont laissé un espace politique considérable au chef du cabinet. Ce rôle d'intermédiaire a donné un poids politique croissant à cette fonction, menant à l'émergence officieuse du titre de "Premier ministre". Robert Walpole, Premier ministre de fait de 1721 à 1742, est une figure majeure de cette période [6](#page=6). #### 2.3.4 L'évolution du droit de dissolution au Royaume-Uni Le roi pouvait dissoudre la Chambre des communes, mais il l'utilisait avec prudence. La Chambre étant élue pour trois ans puis sept ans, le roi préférait souvent recourir à l'ajournement, ne réservant la dissolution que pour vérifier la représentativité réelle des députés [6](#page=6). #### 2.3.5 La trajectoire française La France a connu une trajectoire comparable mais plus tardive au XIXe siècle, encadrée par des textes constitutionnels sommaires comme les Chartes de 1814 et 1830. Le parlementarisme français s'est construit par étapes autour des deux mécanismes fondamentaux: la responsabilité politique du gouvernement et le droit de dissolution [6](#page=6). > **Tip :** Comprendre que le régime parlementaire, même dans ses formes modernes, est le fruit d'une longue évolution historique, de luttes de pouvoir et d'adaptations pragmatiques est essentiel pour une analyse approfondie. --- # Le pouvoir législatif : le Parlement et le bicaméralisme Ce sujet analyse la structure du pouvoir législatif dans les régimes parlementaires, en examinant le monocaméralisme et le bicaméralisme, leurs justifications (sociale, historique, territoriale) et l'impact de l'égalité ou de l'inégalité des chambres sur le processus législatif et la légitimité politique. ### 3.1 La structure du Parlement Dans un régime parlementaire, le pouvoir législatif est incarné par le Parlement. Cependant, le Parlement peut être soit monocaméral, soit bicaméral, le bicaméralisme n'étant pas une condition nécessaire à l'existence d'un régime parlementaire. Des exemples d'États parlementaires monocaméraux incluent Israël (avec la Knesset) et le Danemark [10](#page=10) [9](#page=9). ### 3.2 Le bicaméralisme : logiques et formes Le bicaméralisme est fréquent dans les régimes parlementaires et repose sur diverses logiques selon les pays [10](#page=10). #### 3.2.1 Origines et justifications du bicaméralisme * **Logique sociale et historique:** Dans les anciennes monarchies comme la Grande-Bretagne ou la France, le bicaméralisme reflétait une division sociale entre la noblesse (chambre haute) et le peuple (chambre basse, héritière de la Chambre des communes). Cette structure sociale a influencé la composition du Parlement [10](#page=10). * **Logique territoriale:** Dans certains États fédéraux, comme l'Allemagne, le bicaméralisme sert à garantir l'équilibre entre l'unité nationale et l'autonomie des entités fédérées. Une chambre représente le peuple (Bundestag) et l'autre représente les États fédérés (Bundesrat) [10](#page=10). * **Logique de sagesse institutionnelle:** L'idée qu'une seconde chambre puisse apporter un élément de raison ou de stabilité est également avancée. Par exemple, en France sous la Cinquième République, les sénateurs, élus pour un mandat plus long et ne dépendant pas directement du suffrage universel direct, revendiquent une forme de sagesse institutionnelle pour se protéger des fluctuations de l'opinion publique et assurer la stabilité législative. Cette argumentation est aussi retrouvée dans d'autres régimes parlementaires avec une chambre haute non élue directement [10](#page=10). #### 3.2.2 Le bicaméralisme égalitaire et inégalitaire Le bicaméralisme peut être égalitaire ou inégalitaire [11](#page=11). * **Bicaméralisme égalitaire:** Les deux assemblées disposent de compétences essentiellement identiques. L'Italie et la France sous la Troisième République en sont des exemples. Dans ces systèmes, les deux assemblées pouvaient renverser le gouvernement, ce qui pouvait engendrer une plus grande instabilité [11](#page=11). * **Bicaméralisme inégalitaire:** Une assemblée détient des pouvoirs plus importants qu'une autre. Cette inégalité peut être marquée (comme sous la Quatrième République française) ou plus nuancée (comme sous la Cinquième République française) [11](#page=11). > **Tip:** La raison principale de l'inégalité entre les chambres réside souvent dans le poids du suffrage universel direct. L'assemblée élue directement par le peuple bénéficie d'une légitimité politique supérieure, justifiant sa primauté [11](#page=11). #### 3.2.3 Implications de l'inégalité des chambres * **Procédure législative:** Dans les systèmes inégalitaires, l'assemblée élue au suffrage universel direct dispose souvent du "dernier mot" en cas de désaccord avec l'autre chambre. En France, l'Assemblée nationale peut ainsi imposer sa position au Sénat [11](#page=11). * **Responsabilité politique du gouvernement:** Seule l'assemblée élue directement peut renverser le gouvernement. C'est le cas en France sous la Cinquième République [11](#page=11). * **Rôle de contrepoids et de modération:** Même sans le pouvoir de renverser le gouvernement, une chambre haute peut servir de contrepoids à l'assemblée élue directement et contribuer à la modération et à l'examen approfondi des lois [11](#page=11). * **Veto constitutionnel:** Dans certains domaines, comme en matière constitutionnelle en France, l'égalité des chambres est indispensable. Les deux assemblées doivent adopter les révisions dans les mêmes termes, conférant à chacune un véritable veto constitutionnel, signe d'un rôle institutionnel majeur malgré un poids politique potentiellement plus limité [11](#page=11). > **Tip:** La diversité des structures parlementaires (monocaméralisme, bicaméralisme égalitaire ou inégalitaire, modes d'élection variés) témoigne de la flexibilité du régime parlementaire, capable de s'adapter à des contextes sociaux, historiques et institutionnels divers [11](#page=11). ### 3.3 La fonction législative dans les régimes parlementaires Le régime parlementaire se caractérise par un mélange des fonctions plutôt qu'une séparation rigide des pouvoirs, permettant une collaboration entre les organes [12](#page=12). #### 3.3.1 Initiative législative La fonction législative témoigne d'une intervention croisée de l'exécutif et du législatif. Dans un régime parlementaire, le gouvernement peut proposer des projets de loi, tandis que les parlementaires peuvent déposer des propositions de loi. Bien que la majorité des textes provienne du gouvernement, la compétence d'initiative est partagée [12](#page=12). #### 3.3.2 Sanc tion et promulgation À la fin du processus législatif, l'exécutif intervient par la sanction ou l'acceptation de la loi. La sanction royale, autrefois un droit de refus, s'est transformée en une promulgation quasi automatique, le chef de l'État ne disposant plus d'un réel pouvoir de rejet. Le veto existe encore dans certains régimes parlementaires mais est rarement exercé. Cette évolution illustre le déclin du pouvoir exécutif dans la fonction législative et l'affirmation progressive du rôle du Parlement [12](#page=12). #### 3.3.3 Le Parlement britannique Au Royaume-Uni, la conception du Parlement inclut la Chambre des communes, la Chambre des lords et le roi. La loi doit être adoptée conjointement par ces trois composantes, reflétant une vision où la loi émane d'une entité plus large [12](#page=12). --- # Les formes contemporaines du régime parlementaire Cette partie analyse les variantes modernes du régime parlementaire, distinguant le parlementarisme rationalisé, conçu pour renforcer le gouvernement et prévenir l'instabilité ministérielle, et le parlementarisme majoritaire, qui repose sur la force et la discipline d'une majorité parlementaire cohérente. Elle souligne comment ces modèles peuvent coexister. ### 4.1 Distinction entre parlementarisme rationalisé et parlementarisme majoritaire Il est plus pertinent de parler de régimes parlementaires au pluriel, compte tenu de la diversité de leurs formes. Au-delà de la distinction classique entre parlementarisme dualiste et moniste, deux modèles contemporains se distinguent nettement: le régime parlementaire rationalisé et le régime parlementaire majoritaire. Ces deux modèles ne s'opposent pas nécessairement et peuvent coexister au sein d'un même système politique [14](#page=14). #### 4.1.1 Le parlementarisme rationalisé Le parlementarisme rationalisé est né de la volonté de corriger les dérives du parlementarisme moniste, où le Parlement pouvait exercer un pouvoir excessif, rendant le gouvernement trop dépendant de lui et créant des régimes d'assemblée. L'objectif est de rééquilibrer le fonctionnement du régime au profit du gouvernement, afin de le prémunir contre l'instabilité chronique et les renversements fréquents [14](#page=14). Cette notion a été formulée par Boris Mirkine-Guetzévitch, qui a étudié la Constitution allemande de Weimar de 1919, visant à prévenir les crises ministérielles par des mécanismes techniques renforçant l'action gouvernementale, même en l'absence de majorité stable [14](#page=14). **Mécanismes du parlementarisme rationalisé :** * **Réglementation stricte de la motion de censure:** Fixation de conditions de majorité plus exigeantes (par exemple, majorité des membres de l'assemblée plutôt que des suffrages exprimés, ou majorité qualifiée) pour éviter des renversements trop faciles du gouvernement [15](#page=15). * **Maîtrise de l'ordre du jour:** Le gouvernement a la capacité de choisir les textes débattus et de favoriser l'adoption de ses projets [15](#page=15). * **Vote bloqué:** Technique permettant au gouvernement d'imposer le vote d'un ensemble d'articles sans discussion détaillée, afin d'éviter l'enlisement parlementaire [15](#page=15). Ces techniques ont été reprises dans la Constitution française de 1958, renforçant la stabilité gouvernementale [15](#page=15). **Exemples de parlementarisme rationalisé :** * **Allemagne fédérale:** La Loi fondamentale de 1949 introduit la motion de défiance constructive, où le Bundestag ne peut renverser le chancelier qu'en élisant simultanément un successeur à la majorité des membres. Ce mécanisme empêche les crises ministérielles classiques en interdisant toute vacance du pouvoir exécutif et a permis d'éviter les renversements intempestifs [15](#page=15). * **Espagne:** La Constitution de 1978 adopte le même mécanisme de motion de défiance constructive [15](#page=15). La tentative de rationalisation en France sous la IVe République n'a pas abouti en raison du contexte politique et du mode de scrutin [15](#page=15). > **Tip:** Le parlementarisme rationalisé vise à assurer la gouvernabilité en dotant l'exécutif d'outils constitutionnels forts pour limiter l'instabilité parlementaire. #### 4.1.2 Le parlementarisme majoritaire Dans le régime parlementaire majoritaire, le bon fonctionnement du régime ne repose pas sur des mécanismes constitutionnels complexes, mais sur l'existence d'une majorité parlementaire cohérente, disciplinée et capable de soutenir durablement le gouvernement. Le mode de scrutin et l'organisation des partis jouent un rôle déterminant [15](#page=15). Dans un tel régime, le gouvernement domine largement la chambre basse dont dépend son existence politique. La collaboration des pouvoirs tend à se transformer en une confusion des pouvoirs au profit de l'exécutif [15](#page=15). **Caractéristiques du parlementarisme majoritaire :** * **Cohérence et discipline de la majorité :** Le succès dépend de l'unité de la majorité parlementaire. * **Dominance du gouvernement sur le Parlement :** L'exécutif exerce une influence considérable sur le législatif. * **Rôle du système partisan et électoral:** Ces éléments sont cruciaux pour dégager et maintenir une majorité stable [15](#page=15). **Exemples de parlementarisme majoritaire :** * **Royaume-Uni:** Le Premier ministre est le chef du parti majoritaire à la Chambre des communes. Les membres du gouvernement sont également membres du Parlement, et la discipline de parti est très forte, maintenue par les "whips". Les gouvernements britanniques sont rarement renversés [15](#page=15) [16](#page=16). * **Systèmes bipartisans:** Le parlementarisme majoritaire se rencontre principalement dans les systèmes où deux grands partis dominent la vie politique et alternent au pouvoir [16](#page=16). Le mode de scrutin britannique (majoritaire à un tour) contribue fortement à dégager des majorités solides, bien qu'il puisse être arithmétiquement injuste. Dans des systèmes politiquement fragmentés, la nécessité de former des coalitions peut fragiliser ce modèle [16](#page=16). En France, le fait majoritaire a véritablement émergé à partir de 1962, avec l'élection présidentielle au suffrage universel direct, renforçant la cohérence entre majorité parlementaire et majorité présidentielle [16](#page=16). > **Example:** L'application du parlementarisme majoritaire au Royaume-Uni permet une gouvernabilité souvent stable car le parti du Premier ministre détient généralement une majorité claire à la Chambre des communes, assurant le soutien nécessaire à ses politiques. ### 4.2 La coexistence des modèles Le régime parlementaire rationalisé et le régime parlementaire majoritaire ne sont pas mutuellement exclusifs. Ils peuvent parfaitement coexister et se renforcer mutuellement dans plusieurs États modernes. Par exemple, la Constitution française de 1958 intègre des mécanismes de rationalisation qui, combinés à un système électoral favorisant les majorités stables, a contribué à l'émergence du fait majoritaire [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16). ### 4.3 La diversité des régimes parlementaires L'étude des formes contemporaines du régime parlementaire révèle une grande diversité. Le modèle britannique, bien qu'origine, a été exporté et adapté à de nombreux contextes politiques, sociaux et culturels, donnant naissance à plusieurs régimes parlementaires, certains s'en rapprochant, d'autres n'étant que des imitations. En Europe, le régime parlementaire s'est diffusé dès le XIXe siècle et a été adopté par plusieurs États d'Europe centrale après la Première Guerre mondiale dans une vague de démocratisation [16](#page=16). --- # La diversité et l'adaptation des régimes parlementaires dans le monde Le régime parlementaire, bien qu'issu du modèle britannique, s'est diffusé mondialement et a connu de profondes adaptations, reflétant la diversité des contextes politiques, sociaux et culturels de chaque nation. ### 5.1 Origines et diffusion du parlementarisme Le régime parlementaire est né au Royaume-Uni et s'est largement exporté, notamment à travers la colonisation britannique. Il a été adopté par de nombreux pays européens dès le XIXe siècle, tels que la France, la Belgique, les Pays-Bas et les pays d'Europe du Nord. Après la Première Guerre mondiale, plusieurs États d'Europe centrale l'ont intégré dans une vague de démocratisation. Suite à la Seconde Guerre mondiale, l'Italie et l'Allemagne fédérale ont également adopté ce régime. Plus tard, le Portugal et l'Espagne l'ont suivi dans les années 1970. De nombreux États issus de la décolonisation, en particulier en Afrique et des pays comme l'Australie, le Canada et la Nouvelle-Zélande, ont hérité de ce modèle, bien que leurs contextes diffèrent considérablement. Le parlementarisme se retrouve également dans certains pays d'Europe centrale et orientale après 1989, avec des adaptations locales [16](#page=16) [17](#page=17). ### 5.2 Conditions de fonctionnement du parlementarisme Un régime parlementaire ne peut exister que dans un système démocratique fondé sur le pluralisme politique et la possibilité d'alternance entre la majorité et l'opposition. Le modèle britannique illustre cela avec son concept de « shadow cabinet » (gouvernement fantôme), renforçant la dynamique démocratique [17](#page=17). > **Tip:** Le parlementarisme requiert une culture démocratique forte où l'opposition joue un rôle essentiel de contre-pouvoir et de potentielle alternative gouvernementale. ### 5.3 Variations et adaptations du modèle parlementaire La diffusion du régime parlementaire a conduit à une grande diversité de formes, certaines s'approchant du modèle britannique, d'autres étant des imitations moins fidèles. Les adaptations reflètent l'histoire politique, le système partisan, le mode de scrutin et la stabilité de chaque pays [16](#page=16) [18](#page=18). #### 5.3.1 Le parlementarisme majoritaire et rationalisé Le parlementarisme majoritaire, particulièrement efficace dans les systèmes bipartisans comme le Royaume-Uni, repose sur une discipline de parti forte, souvent assurée par des « whips ». Le système électoral britannique, majoritaire à un tour, favorise la formation de majorités solides, rendant les gouvernements rarement renversés. À l'inverse, dans des systèmes fragmentés nécessitant des coalitions, ce modèle peut être fragilisé. Le parlementarisme rationalisé, quant à lui, se concentre sur des mécanismes constitutionnels visant à protéger le gouvernement. Ces deux formes peuvent coexister et se renforcer [16](#page=16). #### 5.3.2 Cas spécifiques d'adaptation * **Royaume-Uni:** Malgré le Brexit depuis 2016, le régime parlementaire a continué de fonctionner, bien que des changements de premiers ministres et des élections anticipées aient marqué une période de complexité politique [17](#page=17) [18](#page=18). * **Allemagne:** Le système mixte (majoritaire et proportionnel) et les fréquentes « grandes coalitions » entre la CDU et le SPD tendent à réduire la clarté du débat politique, favorisant parfois des partis plus radicaux. La fragmentation politique a entraîné des périodes sans gouvernement clair [18](#page=18). * **Italie:** L'éclatement des forces politiques a rendu le parlementarisme instable, comme l'illustre la formation d'une majorité entre des partis qualifiés d'anti-système (Mouvement 5 étoiles et la Ligue). Le président de la République détient un pouvoir limité mais peut intervenir en cas de nécessité [18](#page=18). * **Espagne:** La crise catalane a affecté la stabilité gouvernementale, et l'adoption de la procédure de défiance constructive, inspirée du modèle allemand, a mené à des coalitions fragiles nécessitant de nouvelles élections [18](#page=18). > **Tip:** L'adaptation des régimes parlementaires démontre leur flexibilité, mais aussi leur vulnérabilité face aux crises politiques et sociales profondes. Le régime parlementaire est un système souple capable de fonctionner dans des contextes variés, mais il reste vulnérable aux crises politiques et sociales [19](#page=19). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

Glossary

| Term | Definition | |------|------------| | Régime parlementaire | Forme de régime politique caractérisée par la séparation souple des pouvoirs, un exécutif bicéphale (chef de l'État et gouvernement), et un mécanisme de responsabilité politique du gouvernement devant le Parlement. | | Exécutif bicéphale | Structure de l'exécutif composée de deux têtes : le chef de l'État, politiquement irresponsable, et le gouvernement, dirigé par un Premier ministre ou un équivalent, responsable devant le Parlement. | | Séparation souple des pouvoirs | Principe selon lequel les pouvoirs législatif et exécutif collaborent et peuvent mutuellement s'influencer, par opposition à une séparation stricte. | | Responsabilité politique du gouvernement | Principe selon lequel le gouvernement doit rendre compte de sa politique devant le Parlement, qui peut le renverser par un vote de défiance ou une motion de censure. | | Droit de dissolution | Pouvoir de l'exécutif, généralement exercé par le chef de l'État ou le chef du gouvernement, de dissoudre le Parlement et d'en provoquer de nouvelles élections. | | Dualisme | Phase historique du régime parlementaire où le gouvernement doit obtenir et maintenir la confiance à la fois du chef de l'État et du Parlement. | | Monisme | Phase historique du régime parlementaire où le gouvernement n'est responsable que devant le Parlement, le chef de l'État ayant un rôle essentiellement symbolique ou représentatif. | | Bicaméralisme | Système parlementaire comportant deux chambres législatives : une chambre haute et une chambre basse. | | Monocaméralisme | Système parlementaire ne comportant qu'une seule chambre législative. | | Motion de censure | Procédure par laquelle le Parlement peut renverser le gouvernement en exprimant sa défiance. | | Question de confiance | Procédure par laquelle le gouvernement demande au Parlement de confirmer sa confiance, et dont le rejet entraîne la démission du gouvernement. | | Parlementarisme rationalisé | Forme de régime parlementaire qui vise à renforcer la stabilité gouvernementale par des mécanismes constitutionnels précis, tels qu'une réglementation stricte de la motion de censure. | | Motion de défiance constructive | Mécanisme constitutionnel (notamment en Allemagne) où le Parlement ne peut renverser le chef du gouvernement qu'en élisant simultanément son successeur, empêchant ainsi une vacance du pouvoir. | | Parlementarisme majoritaire | Forme de régime parlementaire où le bon fonctionnement repose sur l'existence d'une majorité parlementaire forte, cohérente et disciplinée, capable de soutenir durablement le gouvernement. | | Chef de l'État | Personne qui incarne l'État, qui peut être un monarque ou un président, politiquement irresponsable dans un régime parlementaire. | | Gouvernement (ou cabinet) | Organe exécutif collégial, dirigé par un chef de gouvernement, responsable de la conduite des affaires publiques et de la mise en œuvre des politiques. | | Solidarité ministérielle | Principe selon lequel tous les membres du gouvernement sont politiquement responsables collectivement des décisions prises et de la politique menée par l'ensemble du cabinet. | | Chambre basse | Assemblée législative généralement élue au suffrage universel direct, détenant un poids politique prépondérant. | | Chambre haute | Assemblée législative, souvent composée de membres nommés ou élus indirectement, dont le rôle et les pouvoirs varient selon les régimes. | | Magna Carta | Charte anglaise de 1215 considérée comme un document fondateur des libertés et des droits, marquant une étape dans l'affirmation du pouvoir du Parlement face à la monarchie. | | Bourgs pourris (rotten boroughs) | Circonscriptions électorales anglaises historiquement sous-peuplées qui conservaient un droit de représentation au Parlement, souvent sous l'influence de grands propriétaires terriens. | | Droit d'initiative des lois | Droit de proposer des projets de loi, qui appartient traditionnellement au gouvernement et aux membres du Parlement. | | Sanction royale | Acte par lequel le chef de l'État approuve une loi votée par le Parlement, un pouvoir qui s'est largement formalisé dans les régimes parlementaires modernes. | | Impeachment | Procédure historique permettant de juger pénalement des membres de l'exécutif par le Parlement. | | Opposition | Ensemble des partis et des représentants politiques qui ne soutiennent pas le gouvernement en exercice, jouant un rôle de contre-pouvoir et de contrôle. | | Shadow cabinet | Concept britannique désignant un gouvernement fantôme composé de membres de l'opposition, dont le rôle est de critiquer le gouvernement en place et de proposer des alternatives. | | Lex Fundamental (Loi fondamentale) | Désignation de la constitution de l'Allemagne fédérale depuis 1949. | | Bundestag | Nom de la chambre basse du Parlement fédéral allemand. | | Bundesrat | Nom de la chambre haute du Parlement fédéral allemand, représentant les Länder (États fédérés). | | CDU (Christlich Demokratische Union) | Union chrétienne-démocrate, l'un des deux grands partis politiques en Allemagne. | | SPD (Sozialdemokratische Partei Deutschlands) | Parti social-démocrate d'Allemagne, l'autre grand parti politique en Allemagne. | | Mouvement 5 étoiles (Movimento 5 Stelle) | Mouvement politique italien fondé sur les principes du mouvementisme et de la démocratie directe. | | Ligue (Lega) | Parti politique italien historiquement régionaliste, devenu un parti nationaliste. | | Président du Conseil | Titre du chef du gouvernement en Italie. | | Président de la République | Chef de l'État en Italie, dont le rôle est principalement symbolique et de garantie constitutionnelle. | | Motion de censure | Procédure par laquelle le Parlement peut renverser le gouvernement en exprimant sa défiance. | | Défiance constructive | Voir "motion de défiance constructive". | | Brexit | Acronyme désignant la sortie du Royaume-Uni de l'Union européenne, suite à un référendum en 2016. | | Commonwealth | Association volontaire d'États indépendants, dont la plupart sont d'anciennes colonies britanniques. | | Démocratisation | Processus par lequel un régime politique évolue vers un système démocratique. | | Pluralisme politique | Existence de multiples partis politiques et d'une diversité d'opinions au sein d'une société, condition nécessaire à la démocratie. | | Système bipartisan | Système politique dominé par deux grands partis qui alternent généralement au pouvoir. | | Système multipartisan | Système politique caractérisé par la présence de plusieurs partis politiques significatifs. | | Mode de scrutin | Ensemble des règles qui déterminent comment les électeurs expriment leur choix et comment les votes sont comptabilisés pour élire les représentants. | | Suffrage universel | Droit de vote accordé à tous les citoyens adultes, sans distinction de revenu, de sexe, de race ou de statut social. | | Suffrage censitaire | Droit de vote limité aux citoyens qui paient un certain montant d'impôt (cense). | | Suffrage direct | Mode de scrutin où les électeurs votent directement pour leurs représentants. | | Suffrage indirect | Mode de scrutin où les électeurs élisent des grands électeurs qui, à leur tour, élisent les représentants. | | Chambre des communes | Chambre basse du Parlement britannique. | | Chambre des lords | Chambre haute du Parlement britannique, composée de pairs héréditaires et nommés. | | Premier ministre | Chef du gouvernement dans de nombreux régimes parlementaires. | | Président du gouvernement | Titre du chef du gouvernement en Espagne. | | Chancelier | Titre du chef du gouvernement en Allemagne et en Autriche. | | Assemblée nationale | Chambre basse du Parlement français sous la Ve République. | | Sénat | Chambre haute du Parlement français. | | Vote bloqué | Technique parlementaire permettant au gouvernement d'imposer le vote d'un ensemble d'articles d'un projet de loi sans discussion détaillée. | | Ordre du jour parlementaire | Liste des sujets qui doivent être débattus et votés par le Parlement lors d'une session. | | Chef de l'État | Personne qui incarne l'unité et la continuité de l'État, et dont le rôle peut être politique ou purement symbolique. | | Gouvernement | Organe collégial chargé de conduire la politique de la nation et d'administrer le pays. | | Parlement | Organe législatif d'un État, chargé de faire la loi et de contrôler l'action du gouvernement. | | Pouvoir législatif | Pouvoir chargé de faire les lois. | | Pouvoir exécutif | Pouvoir chargé de mettre en œuvre les lois et de gouverner. | | Pouvoir judiciaire | Pouvoir chargé d'interpréter les lois et de rendre la justice. | | Constitution | Loi fondamentale d'un État, qui définit son organisation, ses institutions et les droits de ses citoyens. | | Pacte | Accord politique ou juridique entre deux ou plusieurs parties. | | Convention constitutionnelle | Règle non écrite mais obligatoire qui régit le fonctionnement des institutions politiques, souvent issue de la pratique. | | Pragmatique | Approche qui privilégie l'efficacité et les résultats concrets, souvent au détriment des principes théoriques. | | Légitimité politique | Reconnaissance par la population de la validité et de la légitimité du pouvoir politique. | | Monarque | Chef d'État héréditaire, comme un roi ou une reine. | | Président | Chef d'État élu, généralement pour un mandat déterminé. | | Irresponsabilité politique | Principe selon lequel le chef de l'État n'est pas politiquement responsable de ses actes. | | Mandat | Période pendant laquelle un élu exerce ses fonctions. | | Veto | Droit de s'opposer à une décision, une loi ou une proposition. | | Promulgation | Acte par lequel le chef de l'État rend une loi exécutoire. | | Amnistie | Loi qui efface rétroactivement certaines infractions et leurs peines. | | Droit de grâce | Pouvoir de réduire ou d'annuler une peine prononcée par la justice. | | Cour suprême | Plus haute juridiction d'un pays, chargée d'examiner les décisions des juridictions inférieures. | | Moins de 15 mots pour la définition. |

Sign up to read Learn more