Law Theory Practice

# Inleiding tot het Belgisch publiekrecht Dit onderdeel van de cursus introduceert de fundamentele concepten van recht, de belangrijkste indeling tussen publiek- en privaatrecht, en schetst de leerdoelen met betrekking tot het Belgisch publiekrecht. ## 1. Het concept van recht Recht kan worden omschreven als een rationeel opgebouwd geheel van door de overheid uitgevaardigde en via sancties afdwingbare normen die dienen tot organisatie, handhaving of herstel van de orde in de samenleving. Het recht creëert orde, niet op basis van de sterkste, maar op basis van de sterkte van het recht zelf. Het vertoont onderlinge samenhang, vormt een systeem met een eigen begrippenkader en onderliggende basiswaarden. In tegenstelling tot moraal, godsdienstige regels of afspraken binnen een familieverband, is recht afdwingbaar. Recht is nauw verbonden met de maatschappij. ### 1.1 De summa divisio: publiekrecht en privaatrecht De fundamentele indeling binnen het recht is die tussen publiekrecht en privaatrecht. * **Privaatrecht:** Dit rechtsgebied beheerst de situatie van en de relaties tussen particuliere (rechts)personen. * **Publiekrecht:** Dit rechtsgebied beheerst de situatie van en de relaties tussen de overheid en particuliere (rechts)personen, alsook de relaties tussen overheden onderling. Het onderscheid tussen beide is niet altijd strikt duidelijk. ### 1.2 Onderverdelingen van het publiekrecht Het publiekrecht omvat diverse rechtsdomeinen, waaronder: * Staatsrecht * Bestuursrecht * Belastingrecht * Mensenrechtenrecht * Strafrecht * Recht van de lokale besturen * Delen van het omgevingsrecht * Delen van het sociaal recht **Staatsrecht** betreft specifiek de rol en structuur van de organen van de staat, hun instelling en functionering, hun bevoegdheden, hun onderlinge verhouding en hun relatie tot de burgers. Het wordt ook wel constitutioneel recht of grondwettelijk recht genoemd. ### 1.3 Leerdoelen De leerdoelen van het vak "Inleiding tot het Belgisch publiekrecht" zijn: * De basiskenmerken van het Belgisch publiekrecht herkennen en beschrijven. * De bronnen van het Belgisch publiekrecht opzoeken. * De basisbegrippen van het Belgisch publiekrecht definiëren. * De basisbegrippen van het Belgisch publiekrecht toepassen op concrete gevallen. * Vraagstukken binnen het Belgisch publiekrecht in hun juridische en maatschappelijke context plaatsen. * Vraagstukken binnen het Belgisch publiekrecht kritisch analyseren. ### 1.4 De kernboodschap De kernboodschap van het vak is dat België een (grondwettelijke) meergelaagde, democratische rechtsstaat in Europa is. De cursus is opgedeeld in vijf delen: * Deel I: Krachtlijnen * Deel II: De democratische besluitvorming * Deel III: De bevoegdheidsverdeling * Deel IV: De inwoners en hun grondrechten * Deel V: De rechtsbescherming ## 2. De Belgische staat ### 2.1 Het ontstaan van staten Staten kunnen op verschillende manieren ontstaan: * **Oorspronkelijk ontstaan:** Ontstaan zonder afleiding van een bestaande staat. * **Afgeleid ontstaan:** Dit omvat processen zoals dekolonisatie, secessie (afscheiding), dismembratio (ontbinding) en fusie. ### 2.2 Het ontstaan van België België is ontstaan na het Congres van Wenen (1814), waarbij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd gevormd in 1815. De Zuidelijke provincies waren hierin snel ontevreden omwille van economische tegenstellingen, politieke ondervertegenwoordiging, inmenging in het onderwijs door de staat, beknotting van de persvrijheid en het taalconflict. Een monsterverbond van zuidelijke elites (Katholieken en Liberalen) leidde tot een culminatie van spanningen. Op 4 oktober 1830 werd de onafhankelijkheid uitgeroepen door het Voorlopig Bewind. ### 2.3 Kenmerken van een staat Om als staat te worden gekwalificeerd, moet aan de volgende elementen worden voldaan: * **Permanente bevolking:** Een duurzame groep mensen. Op 1 januari 2025 telt België 11.825.551 inwoners. * **Afgebakend gebied:** Een duidelijk gedefinieerd territorium. Dit kan veranderlijk zijn, zoals het geval is met het Verdrag van Maastricht (1843). * **Effectieve overheid:** Een gezag dat de macht uitoefent binnen dit gebied en over deze bevolking, zoals de federale staat, deelstaten, steden en rechtscolleges. * **Onafhankelijkheid:** De staat moet vrij zijn van externe overheersing, wat zich uit in diplomatieke betrekkingen en lidmaatschap van internationale organisaties, en het sluiten van talloze verdragen. ### 2.4 Internationale erkenning De internationale erkenning van een staat is een **declaratieve handeling** die het bestaan van een nieuwe staat bevestigt. Het is belangrijk op te merken dat staten worden erkend, niet regeringen. België werd internationaal erkend via het Verdrag van Londen (1839). ### 2.5 Gevolgen van de kwalificatie als staat De kwalificatie als staat heeft belangrijke gevolgen: * **Rechtspersoonlijkheid:** De staat kan optreden als rechtspersoon, zowel extern (bv. verdragen sluiten) als intern (bv. belastingen heffen). * **Soevereiniteit:** * **Extern:** Dit impliceert gelijkheid met andere staten en het beginsel van non-interventie. * **Intern:** De staat bepaalt zijn eigen rechtsordening. Artikel 33 van de Grondwet stelt dat "Alle machten gaan uit van de Natie". Artikel 34 Gw. staat de bevoegdheidsoverdracht aan internationale organisaties toe. * **Rechtsmacht:** De staat heeft de bevoegdheid om handelingen te stellen en regels te maken. Uitvoeringshandelingen zijn in beginsel territoriaal, net als normerende of rechtsprekende handelingen, hoewel er uitzonderingen bestaan. ## 3. Een democratische rechtsstaat ### 3.1 De Verlichting en de scheiding der machten De gezagsuitoefening in de staat na de Verlichting kenmerkt zich door de verwerping van absolutisme en het streven naar vrijheid en gelijkheid. De ontwikkeling van de scheiding der machten, zoals voorgesteld door Montesquieu, deelt de staatsfuncties op in wetgevende, bestuurs- en rechtsprekende macht. Deze machten zijn politiek verantwoordelijk, met een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke macht. ### 3.2 Checks and balances In België is er geen orthodoxe scheiding der machten, maar eerder een systeem van **checks and balances**. Dit houdt in dat de machten elkaar wederzijds controleren en ermee samenwerken. Bijvoorbeeld: * De Kamer controleert de Koning. * De Koning kan de Kamer ontbinden. * De Koning maakt mee de wetten. * De wetgever bepaalt het statuut van de rechters. * De Koning benoemt de rechters. * De rechters controleren beide machten. Soms is de taakverdeling diffuus, bijvoorbeeld bij parlementair onderzoek door de wetgevende macht of het genaderecht door de uitvoerende macht. Ook de rechtsvormende rol van de rechter (inclusief het Grondwettelijk Hof) draagt bij aan deze dynamiek. Daarnaast is er een verticale scheiding van machten tussen de federale overheid, de deelstaten en de Europese Unie. ### 3.3 Ontwikkeling van de rechtsstaat (rule of law) De ontwikkeling van de rechtsstaat kent zowel formele als materiële voorwaarden: * **Formele voorwaarden:** * De overheid is onderworpen aan het recht (rechtmatigheidsbeginsel). * Er is een hiërarchie der normen. * Het recht is voldoende duidelijk en stabiel. * Het recht is afdwingbaar voor de onafhankelijke rechter. * **Materiële voorwaarden:** * Het recht moet democratisch tot stand komen. * Het recht moet grondrechten respecteren. Er is een constante wisselwerking tussen de rechtsstaat, democratie en grondrechten, resulterend in de "democratische rechtsstaat". ### 3.4 Tendensen in de rechtsstaat Hoewel België een democratische rechtsstaat is, zijn er bredere tendensen van achteruitgang merkbaar door graduele ingrepen van leiders met autocratische neigingen. ## 4. Een meergelaagde staat in Europa ### 4.1 De (federale) staat België België is sinds 1831 een parlementaire democratie. Aanvankelijk was het een unitaire staat met een gewone meerderheidsdemocratie. Echter, spanningen tussen Nederlandstaligen en Franstaligen leidden tot (grond)wettelijke gelijkschakeling in wetgeving, bestuur, gerecht en onderwijs, hoewel er tot op heden fricties blijven bestaan. De taalgrens werd vastgelegd in 1962, en later ontstond er een streven naar bepaalde vormen van autonomie. #### 4.1.1 Consensusdemocratie Sinds 1970 is er een nieuwe invulling van de nationale democratische ruimte met elementen van consensusdemocratie om tegenstellingen te pacificeren (etnisch, religieus, taalkundig). Dit betekent dat groepen in één politieke ruimte samenleven op basis van consensuslogica in plaats van zuivere meerderheidslogica. Voorbeelden van consensusdemocratie in de Grondwet zijn: * Bijzondere meerderheidswetten (art. 4, §3 Gw.). * Pariteit in de ministerraad (art. 99 Gw.). * Alarmbelprocedure (art. 54 Gw.). * Samenstelling van de Hoge Raad voor de Justitie (art. 151, §2 Gw.). De vraag of de huidige structuur een stabiele oplossing biedt, is niet evident, gezien de bipolaire structuur en de frequente staatshervormingen. Dit kan de politieke ruimte bijeenhouden, maar ook tegenstellingen betonneren en leiden tot blokkeringen. #### 4.1.2 Groepsautonomie door federalisering Naast decentralisatie heeft België sinds 1970 een proces van federalisering gekend. Dit houdt in dat nationale en deelstatelijke overheden bevoegdheden hebben, gebaseerd op "self-rule" (autonomie) en "shared rule" (participatie). Er zijn verschillende modellen van federalisme, met variaties in hiërarchie, deelstatelijke grondwetten en symmetrie in bevoegdheden. De labels zijn relatief, met concepten als regionalisme en multinationalisme. Hoewel België juridisch gezien een federatie is (deelstaten hebben geen statelijkheid en geen Kompetenz-Kompetenz), zijn er politiek-sociologisch ook confederale trekken. ### 4.2 De Vlaamse en andere deelstaten De pacificatie en de ontwikkeling van het federalisme in België zijn grotendeels tot stand gekomen door zes staatshervormingen tussen 1970 en 2014. * **1970 (eerste staatshervorming):** Oprichting van drie cultuurgemeenschappen (Vlaamse, Franse, Duitstalige) voor culturele autonomie. Verankering van taalgebieden (artikel 4 Gw.), belangrijk voor bevoegdheidsverdeling en taalwetgeving. * **1980 (tweede staatshervorming):** Inrichting van het Vlaamse en Waalse Gewest voor economische autonomie. Cultuurgemeenschappen worden gemeenschappen met persoonsgebonden bevoegdheden (bv. welzijn, gezondheidszorg). * **1988 (derde staatshervorming):** Onderwijs wordt overgedragen aan de gemeenschappen. Oprichting van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest en gemeenschapscommissies voor bepaalde bevoegdheden in Brussel. * **1993 (vierde staatshervorming - Sint-Michielsakkoord):** Artikel 1 Gw. stelt dat België een federale staat is. Directe verkiezing van deelstaatparlementen. Splitsing van de provincie Brabant. Internationale bevoegdheden voor deelstaten. * **2001 (vijfde staatshervorming - Lambermontakkoord):** Overdracht van diverse bevoegdheden (o.a. toezicht lokale besturen). Aanpassing financiering gemeenschappen en beperkte fiscale autonomie voor gewesten. * **2011-2014 (zesde staatshervorming - Vlinderakkoord):** Overdracht van bevoegdheden (o.a. gezinsbijslag). Uitbreiding fiscale autonomie gewesten. Herfinanciering van Brussel. Hervorming Senaat. Splitsing Brussel-Halle-Vilvoorde. Momenteel is er sprake van mogelijke verdere staatshervormingen, maar ook van een tendens tot herfederalisering. #### 4.2.1 Belgisch federalisme in de Grondwet De basis van het Belgisch federalisme wordt gelegd in de Grondwet: * **Artikel 1:** België is een federale staat, samengesteld uit gemeenschappen en gewesten. * **Artikel 2:** België omvat 3 Gemeenschappen: Vlaamse, Franse, Duitstalige. * **Artikel 3:** België omvat 3 Gewesten: Vlaamse, Waalse, Brusselse. * **Artikel 4:** België omvat 4 taalgebieden: Nederlands, Frans, tweetalig Brussel-Hoofdstad, Duits. ### 4.3 De Europese Unie De Europese Unie heeft verschillende doelstellingen gekend, oorspronkelijk gericht op economische integratie voor vrede, maar nu veel breder. Belangrijke verdragen zijn de EGKS (1951), de EEG (1958), de Europese Akte (1986) die de interne markt voltooide, het Verdrag van Maastricht (1992) dat de Europese Unie oprichtte, en het Verdrag van Lissabon (2009). De EU heeft een supranationaal karakter met eigen instellingen en een autonome rechtsorde. De overdracht van bevoegdheden aan de EU gebeurt in België op basis van artikel 34 Gw. De Europese Unie is geen staat, maar vertoont wel staatskenmerken. Kandidaat-lidstaten moeten voldoen aan criteria zoals een democratische rechtsstaat, een vrije markt en het "acquis communautaire". ## 5. De gemeenten en provincies Naast federalisme is er ook sprake van territoriale decentralisatie via gemeenten en provincies. Deze zijn grondwettelijk verankerd en behartigen het algemeen lokaal politiek belang. Ze oefenen eigen bevoegdheden uit via rechtstreeks verkozen organen en eigen normen, maar staan wel onder toezicht van de federale of deelstatelijke overheid. Er zijn 285 Vlaamse gemeenten en 5 Vlaamse provincies. Het bestaan van de provincies staat echter ter discussie. --- # De Belgische staat en de democratische rechtsstaat België is een federale, meergelaagde, democratische rechtsstaat in Europa, die een complexe structuur kent door de opdeling van machten en de bevoegdheden van verschillende overheidsniveaus. ### 2.1 De Belgische staat: ontstaan en kenmerken #### 2.1.1 Het ontstaan van België De Belgische staat is ontstaan uit het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, opgericht na het Congres van Wenen in 1814. De Zuidelijke provincies waren echter ontevreden over economische tegenstellingen, politieke ondervertegenwoordiging, inmenging in kerkelijke zaken, beknotting van persvrijheid en taalconflicten. Dit leidde tot een monsterverbond van katholieke en liberale elites en uiteindelijk tot de onafhankelijkheid op 4 oktober 1830, gevolgd door internationale erkenning met het Verdrag van Londen in 1839. #### 2.1.2 Kenmerken van een staat Een staat, zoals België, wordt gekenmerkt door: * **Permanente bevolking:** Een gevestigde populatie. * **Afgebakend gebied:** Een territorium, vastgelegd in verdragen, dat echter veranderlijk kan zijn. * **Effectieve overheid:** Een systeem van overheidsorganen (federale staat, deelstaten, gemeenten, rechtscolleges) dat de macht uitoefent. * **Onafhankelijkheid:** De soevereiniteit, zowel extern (bv. verdragen sluiten) als intern (eigen rechtsordening bepalen). Artikel 33 van de Grondwet stelt dat alle machten uitgaan van de Natie, terwijl artikel 34 de bevoegdheidsoverdracht aan internationale organisaties toelaat. #### 2.1.3 Gevolgen van de kwalificatie als staat Als staat heeft België: * **Rechtspersoonlijkheid:** Zowel extern (bv. verdragen sluiten) als intern (bv. belastingen heffen). * **Soevereiniteit:** Extern (gelijkheid, non-interventie) en intern (eigen rechtsordening bepalen). * **Rechtsmacht:** De bevoegdheid om normen te stellen en te handhaven, in beginsel territoriaal, met mogelijke uitzonderingen. ### 2.2 De democratische rechtsstaat #### 2.2.1 Principes van de rechtsstaat De rechtsstaat, of *rule of law* / *état de droit*, is gebaseerd op het principe dat de overheid aan het recht is onderworpen. Dit vereist: * **Formele voorwaarden:** De overheid moet opereren volgens duidelijke, stabiele en afdwingbare regels, met respect voor het rechtmatigheidsbeginsel en de hiërarchie der normen. * **Materiële voorwaarden:** Het recht moet democratisch tot stand komen en grondrechten respecteren. #### 2.2.2 Scheiding der machten Het principe van de scheiding der machten, geformuleerd door Montesquieu, deelt de staatsmacht op in wetgevende, besturende en rechtsprekende functies. In België is dit beginsel aanwezig in de Grondwet (Titel III: "De Machten"), maar het is geen strikte orthodoxe scheiding. Er is sprake van *checks and balances*, waarbij de machten elkaar controleren en aanvullen. Voorbeelden hiervan zijn de parlementaire controle op de Koning, de bevoegdheid van de Koning om de wetten mee te maken, de wetgevende rol van het parlement bij het bepalen van het statuut van rechters, en de controle van de rechterlijke macht op de andere machten. Tegenwoordig is er ook een verticale scheiding van machten tussen de federale overheid, deelstaten en de Europese Unie. #### 2.2.3 Wisselwerking met democratie en grondrechten De "democratische rechtsstaat" benadrukt de wisselwerking tussen de rechtsstaat, democratie en grondrechten. Hoewel België een democratische rechtsstaat is, wordt er een bredere tendens van achteruitgang gesignaleerd door graduele ingrepen van leiders met autocratische neigingen. ### 2.3 De (federale) staat België en de meergelaagde structuur #### 2.3.1 Evolutie naar federalisme België begon als een unitaire staat met een gewone meerderheidsdemocratie. Door spanningen tussen de Nederlandse en Franstalige bevolkingsgroepen, en de vastlegging van de taalgrens, evolueerde het land naar een federale staat met elementen van consensusdemocratie. Dit uit zich in onder andere bijzonderemeerderheidswetten, pariteit in de ministerraad, de alarmbelprocedure en de samenstelling van de Hoge Raad voor de Justitie. #### 2.3.2 Federalisering en deelstaten Sinds 1970 is België gefederaliseerd, wat leidde tot de oprichting van gemeenschappen (Vlaamse, Franse, Duitstalige) en gewesten (Vlaamse, Waalse, Brusselse Hoofdstedelijke). Dit model beoogt *self-rule* (autonomie) en *shared rule* (participatie). De Grondwet verankert deze structuur met specifieke artikelen over de samenstelling van de staat, gemeenschappen en gewesten, en de taalgebieden. **Voorbeelden van staatshervormingen:** * **1970 (eerste):** Oprichting cultuurgemeenschappen en verankering van taalgebieden. * **1980 (tweede):** Inrichting van de Gewesten, cultuurgemeenschappen worden gemeenschappen met persoonsgebonden bevoegdheden. * **1988 (derde):** Overdracht van onderwijs naar gemeenschappen, oprichting Brussels Hoofdstedelijk Gewest. * **1993 (vierde):** België wordt een federale staat, rechtstreekse verkiezing deelstaatparlementen. * **2001 (vijfde):** Verdere overdracht van bevoegdheden en beperkte fiscale autonomie voor gewesten. * **2011-2014 (zesde):** Overdracht van bevoegdheden zoals gezinsbijslag, uitbreiding fiscale autonomie, hervorming Senaat. #### 2.3.3 De Europese Unie en supranationaliteit De Europese Unie, opgericht met de doelstellingen van economische integratie en vrede, heeft geleid tot de Europeanisering van de staatsmacht door de overdracht van bevoegdheden op basis van artikel 34 van de Grondwet. De EU is geen staat, maar vertoont staatskenmerken met een eigen rechtsorde en supranationale instellingen. #### 2.3.4 Lokale besturen: gemeenten en provincies Naast het federalisme kent België territoriale decentralisatie met gemeenten en provincies, die eigen bevoegdheden behartigen en rechtstreeks verkozen organen hebben. Hun bestaan en werking worden echter gereguleerd en gecontroleerd door de federale of deelstatelijke overheden. > **Tip:** Het is essentieel om de verschillende niveaus van overheidsgezag (federaal, deelstaat, gemeenschap, lokaal) en hun respectievelijke bevoegdheden te kunnen onderscheiden. De historische evolutie van België van unitaire naar federale staat is cruciaal om de huidige structuur te begrijpen. --- # De (federale) staat België en de deelstaten België is een meergelaagde, democratische rechtsstaat in Europa die in de loop der tijd geëvolueerd is van een unitaire staat naar een federale staat met aanzienlijke bevoegdheden voor de deelstaten. ### 3.1 De evolutie naar een federale staat De ontwikkeling van België naar een federale staat is een direct gevolg van de spanningen tussen de verschillende bevolkingsgroepen, met name de Nederlandstaligen en Franstaligen. Aanvankelijk, sinds de oprichting in 1830, was België een unitaire staat die functioneerde als een gewone meerderheidsdemocratie. Echter, de groeiende ontevredenheid en de roep om autonomie, met name op cultureel en economisch vlak, leidden tot een reeks staatshervormingen. #### 3.1.1 Stateervormingen en de invoering van consensusdemocratie Vanaf 1970 werden er elementen van consensusdemocratie geïntroduceerd om de tegenstellingen tussen de verschillende groepen te pacificeren en hen in één politieke ruimte te laten samenleven. Dit betekende een verschuiving van een zuivere meerderheidsdemocratie naar een model dat rekening hield met de belangen van minderheden. Dit streven naar pacificatie en autonomie culmineerde in de federalisering van de staat. * **1970: Eerste staatshervorming:** Oprichting van drie cultuurgemeenschappen (Vlaamse, Franse en Duitstalige) om tegemoet te komen aan de Vlaamse verzuchting naar meer culturele autonomie. De taalgebieden werden in de Grondwet verankerd. * **1980: Tweede staatshervorming:** Inrichting van het Vlaamse en Waalse Gewest, wat de Franstaligen tegemoetkwam met meer economische autonomie. Cultuurgemeenschappen werden omgevormd tot gemeenschappen en kregen bevoegdheden op persoonsgebonden vlak, zoals welzijn en gezondheidszorg. * **1988: Derde staatshervorming:** De bevoegdheid inzake onderwijs werd overgedragen aan de gemeenschappen. Het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest werd opgericht, en voor bepaalde bevoegdheden in Brussel werden gemeenschapscommissies ingesteld. * **1993: Vierde staatshervorming (Sint-Michielsakkoord):** België werd formeel een federale staat, zoals vastgelegd in artikel 1 van de Grondwet. De deelstaatparlementen werden rechtstreeks verkozen en de internationale bevoegdheden werden deels overgedragen aan de deelstaten. De provincie Brabant werd gesplitst. * **2001: Vijfde staatshervorming (Lambermontakkoord):** Verdere overdracht van bevoegdheden, zoals het toezicht op lokale besturen, en aanpassingen aan de financiering van de gemeenschappen en een beperkte fiscale autonomie voor de gewesten. * **2011-2014: Zesde staatshervorming (Vlinderakkoord):** Significante overdracht van bevoegdheden, waaronder gezinsbijslag, en uitbreiding van de fiscale autonomie van de gewesten. Ook de financiering van Brussel werd hervormd en de Senaat werd hervormd. De splitsing van Brussel-Halle-Vilvoorde werd doorgevoerd. #### 3.1.2 Kenmerken van het Belgisch federalisme België is juridisch gezien een federatie, waar de deelstaten geen eigen statelijkheid bezitten en geen *Kompetenz-Kompetenz* (de bevoegdheid om hun eigen bevoegdheden te bepalen) hebben. Toch worden er politologisch ook confederale trekken waargenomen. De kern van het Belgisch federalisme in de Grondwet wordt bepaald door: * **Artikel 1 Gw.:** België is een federale staat, samengesteld uit gemeenschappen en gewesten. * **Artikel 2 Gw.:** België omvat 3 Gemeenschappen: Vlaamse, Franse en Duitstalige. * **Artikel 3 Gw.:** België omvat 3 Gewesten: Vlaamse, Waalse en Brusselse Hoofdstedelijke. * **Artikel 4 Gw.:** België omvat 4 taalgebieden: Nederlands, Frans, tweetalig Brussel-Hoofdstad en Duits. Het principe van *self-rule* (autonomie) en *shared rule* (participatie) kenmerkt de relatie tussen de federale overheid en de deelstaten. De vraag naar verdere autonomie voor de deelstaten blijft een actueel politiek thema, met ook discussies over mogelijke herfederalisering. ### 3.2 De basiskenmerken van de Belgische staat België, opgericht na het Congres van Wenen en de onafhankelijkheid in 1830, voldoet aan de klassieke criteria van een staat: * **Permanente bevolking:** Een continu aanwezige bevolkingsgroep. * **Afgebakend gebied:** Territoriale grenzen, vastgelegd in verdragen, hoewel deze enigszins veranderlijk kunnen zijn. * **Effectieve overheid:** De verschillende bestuursniveaus (federaal, deelstaat, lokaal) en rechtscolleges die gezag uitoefenen. * **Onafhankelijkheid:** Interne soevereiniteit om de eigen rechtsorde te bepalen en externe soevereiniteit om internationaal op te treden. De staat heeft rechtspersoonlijkheid, wat betekent dat hij juridisch kan optreden, zowel intern (bv. belastingen heffen) als extern (bv. verdragen sluiten). De soevereiniteit gaat uit van de Natie, zoals bepaald in artikel 33 van de Grondwet, maar bevoegdheidsoverdrachten aan internationale organisaties zijn toegestaan (artikel 34 Gw.). ### 3.3 Een democratische rechtsstaat met consensusdemocratische elementen België is een democratische rechtsstaat, wat betekent dat het gezag wordt uitgeoefend in overeenstemming met de principes van vrijheid, gelijkheid en de scheiding der machten, zoals oorspronkelijk gepromoot door Montesquieu. Hoewel er geen orthodoxe scheiding van machten is, met duidelijke checks & balances tussen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, is er wel sprake van een wederzijdse controle en samenwerking. De rechtsstaat (rule of law, état de droit) vereist dat de overheid gebonden is aan het recht (rechtmatigheidsbeginsel, hiërarchie der normen) en dat het recht democratisch tot stand komt en grondrechten respecteert. ### 3.4 De deelstaten: gemeenschappen en gewesten De Belgische federale structuur is gebouwd rond de concepten van gemeenschappen en gewesten, elk met eigen specifieke bevoegdheden: * **Gemeenschappen:** Voornamelijk bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden en cultuur, onderwijs en taalbeleid. * Vlaamse Gemeenschap * Franse Gemeenschap * Duitstalige Gemeenschap * **Gewesten:** Voornamelijk bevoegd voor ruimtelijke ordening, leefmilieu, economisch beleid, tewerkstelling en openbare werken. * Vlaamse Gewest * Waalse Gewest * Brusselse Hoofdstedelijke Gewest De bevoegdheidsverdeling tussen de federale overheid en de deelstaten, evenals tussen de gemeenschappen en de gewesten, is complex en onderwerp van voortdurende politieke en juridische discussie. > **Tip:** Het onderscheid tussen de bevoegdheden van de gemeenschappen en gewesten kan soms subtiel zijn. Het is belangrijk om de specifieke materies die aan elke entiteit zijn toegewezen goed te memoriseren. ### 3.5 De Europese Unie en de impact op de Belgische staatsstructuur De Europese Unie heeft een significante invloed op de Belgische staatsstructuur door de overdracht van bevoegdheden op basis van artikel 34 van de Grondwet. De EU is geen staat, maar bezit wel kenmerken van een supranationale entiteit met eigen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke instellingen, en een autonome rechtsorde die rechtstreekse werking heeft in de lidstaten. De evolutie van de Europese integratie, van economische samenwerking naar een bredere politieke unie, heeft geleid tot een verdere "Europeanisering" van de staatsmacht. ### 3.6 Lokale besturen: gemeenten en provincies Naast de federale overheid en de deelstaten, kent België ook territoriale decentralisatie via gemeenten en provincies. Deze entiteiten zijn grondwettelijk verankerd en behartigen het algemeen lokaal politiek belang via eigen bevoegdheden en rechtstreeks verkozen organen. Zij staan echter onder toezicht van de federale of deelstatelijke overheid. De efficiëntie en het voortbestaan van de provincies staan echter ter discussie. --- # De Europese Unie en lokale besturen Dit gedeelte onderzoekt de rol van de Europese Unie, de Europeanisering van staatsmacht en de functie van gemeenten en provincies als territoriale decentralisaties. ### 4.1 De Europese Unie De Europese Unie (EU) heeft zich ontwikkeld vanuit initiële doelstellingen van economische integratie, zoals de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) in 1951 en de Europese Economische Gemeenschap (EEG) in 1958, die de basis legde voor een interne markt. #### 4.1.1 Verdere ontwikkeling van de Europese Unie * **Europese Akte (1986):** Leidde tot de voltooiing van de interne markt, met de vier vrijheden (goederen, personen, diensten en kapitaal) en de afschaffing van persoons- en goederencontroles aan bepaalde binnengrenzen (Verdrag van Schengen). * **Verdrag van Maastricht (1992):** Creëerde de Europese Unie, met uitbreiding naar gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid, en samenwerking op het gebied van justitie en binnenlandse zaken. * **Uitbreiding (2004):** De zogenaamde "Big Bang"-uitbreiding met tien nieuwe lidstaten, voornamelijk uit Centraal- en Oost-Europa. * **Verdrag van Lissabon (2009):** Leidde tot de Verdragen betreffende de Europese Unie (VEU) en de werking van de Europese Unie (VWEU), met bindende kracht voor het Handvest van de grondrechten. #### 4.1.2 Kandidaat-lidstaten Landen die kandidaat willen worden voor EU-lidmaatschap moeten voldoen aan de Kopenhaagse criteria: een Europese staat zijn, democratische rechtsstaat principes hanteren, een vrije markt hebben en de 'acquis communautaire' (het geheel van EU-wetgeving en doelstellingen) aanvaarden. ### 4.2 Europeanisering van de staatsmacht Europeanisering verwijst naar de overdracht van (de uitoefening van) bevoegdheden aan de Europese Unie. Dit is in België mogelijk op basis van artikel 34 van de Grondwet. De EU is geen staat op zich, maar vertoont wel staatskenmerken, waaronder een supranationaal karakter, eigen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke instellingen, directe beslissingsmacht en een autonome rechtsorde. ### 4.3 De gemeenten en provincies Naast de federalisering kent België ook territoriale decentralisatie met de gemeenten en provincies. Deze organen behartigen het algemeen lokaal politiek belang, oefenen eigen bevoegdheden uit via rechtstreeks verkozen organen en stellen eigen normen vast, maar staan onder toezicht van de federale of deelstatelijke overheden. #### 4.3.1 Structuur en bevoegdheden * Er zijn 285 Vlaamse gemeenten (plus OCMW's) en 5 Vlaamse provincies. Districten zijn mogelijk in gemeenten met meer dan 100.000 inwoners. * Het statuut van gemeenten en provincies wordt geregeld in de Decreten betreffende de Lokale Democratie (DLB) en het Provinciedecreet. * Het bestaan van de provincies is onderwerp van debat en kan het voorwerp uitmaken van toekomstige staatshervormingen. #### 4.3.2 Rol binnen het Belgische staatsbestel De gemeenten en provincies vertegenwoordigen een vorm van gezagsspreiding die verschilt van het federalisme. Hoewel ze over eigen bevoegdheden en rechtstreeks verkozen organen beschikken, opereren ze binnen de hiërarchie van de staatsstructuur, met toezicht door hogere overheden. Dit concept van territoriale decentralisatie is een belangrijke aanvulling op de nationale en supranationale bestuursniveaus. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Publiekrecht | Het recht dat de organisatie van de overheid en de relaties tussen de overheid en particulieren, alsook tussen overheden onderling, regelt. Het omvat onder andere staatsrecht, bestuursrecht en strafrecht. | | Privaatrecht | Het recht dat de relaties tussen particuliere rechtspersonen, zoals burgers en bedrijven, regelt. Voorbeelden zijn burgerlijk recht en handelsrecht. | | Staatsrecht | Het onderdeel van het publiekrecht dat de organisatie, de instelling, de functionering en de bevoegdheden van de staatsorganen regelt, evenals hun onderlinge verhoudingen en hun relatie tot de burgers. Ook bekend als constitutioneel recht of grondwettelijk recht. | | Rechtsstaat | Een staatsvorm waarin de machthebbers gebonden zijn aan het recht, zowel wat betreft de vorm waarin zij handelen als de inhoud van hun beslissingen. Dit principe omvat de rechtmatigheid van bestuur, de scheiding der machten en de bescherming van grondrechten. | | Scheiding der machten | Een principe, populair gemaakt door Montesquieu, dat de overheidsgezag opdeelt in een wetgevende, een uitvoerende en een rechterlijke functie om machtsmisbruik te voorkomen. In de praktijk is er vaak sprake van "checks and balances" tussen deze machten. | | Hiërarchie der normen | Een principe dat stelt dat lagere rechtsnormen (zoals ministeriële besluiten) moeten voldoen aan hogere rechtsnormen (zoals wetten en de Grondwet). De Grondwet staat aan de top van deze hiërarchie. | | Federale staat | Een staatsvorm waarbij de soevereiniteit is verdeeld tussen een centrale (federale) overheid en deelstaten. Deelstaten hebben een aanzienlijke autonomie binnen hun toegewezen bevoegdheden. | | Consensusdemocratie | Een vorm van democratie die ernaar streeft om brede overeenstemming te bereiken tussen verschillende groepen in de samenleving, vaak ter pacificatie van etnische, religieuze of taalkundige tegenstellingen. Dit kan leiden tot bijzondere meerderheidswetten en pariteitsbeginselen. | | Supranationaal | Een kenmerk van internationale organisaties of rechtsordes waarbij de instellingen van de organisatie eigen beslissingsmacht hebben die direct bindend is voor de lidstaten en hun burgers, en die boven de nationale rechtsorde kunnen staan. De Europese Unie wordt als supranationaal beschouwd. | | Territoriale decentralisatie | De overdracht van bevoegdheden van de centrale overheid aan lagere territoriale eenheden, zoals gemeenten en provincies. Deze eenheden krijgen de autonomie om lokale politieke belangen te behartigen en eigen normen te stellen binnen de door hogere overheden gestelde grenzen. | | Kompetenz-Kompetenz | Het principe dat bepaalt welke overheidslaag bevoegd is om te beslissen over de bevoegdheidsverdeling. In een federale staat heeft de federale overheid doorgaans de Kompetenz-Kompetenz, in tegenstelling tot een confederatie waar de deelstaten deze bevoegdheid zelf kunnen bepalen. |

# The concept of primary rules of obligation Primary rules of obligation are the foundational rules governing behavior that restrict harmful actions like violence, theft, and deception, and are essential for maintaining social order in a community that relies solely on them for control [1](#page=1). ### 1.1 Defining primary rules of obligation A society governed solely by primary rules of obligation is characterized by a general attitude within the group towards its standard modes of behavior, viewed from an internal perspective where individuals accept and voluntarily cooperate in maintaining these rules. This contrasts with an external viewpoint where rules are observed only as indicators of potential punishment. While such a society may exhibit tension between those who adhere to the rules and those who only conform due to fear of social pressure, the latter must be a minority for the society to endure [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.2 Conditions for a society of primary rules For a society to exist and function based on primary rules alone, several conditions must be met [1](#page=1). #### 1.2.1 Essential restrictions The most crucial condition is that the rules must include, in some form, restrictions on the free use of violence, theft, and deception. These restrictions are necessary for individuals to coexist peacefully in close proximity. Primitive societies that are known to exist often have these rules, along with others that impose positive duties to provide services or contribute to the community [1](#page=1). #### 1.2.2 Social pressure and conformity While social pressure can induce conformity among those who might otherwise reject the rules, this pressure is only effective if the majority of the population lives by the rules from an internal point of view. In a society of approximately equal physical strength, a minority of rule-rejecters cannot exert enough influence to undermine the social order [2](#page=2). ### 1.3 Limitations of a society with only primary rules A society relying solely on primary rules of obligation, especially if it is not a small, tightly-knit community with shared sentiments and beliefs in a stable environment, will face significant defects [2](#page=2). #### 1.3.1 Uncertainty One major defect is the uncertainty of the rules. Without a legislature, courts, or officials, the rules do not form a coherent system but rather a collection of separate standards. If doubts arise about what the rules are or their exact scope, there is no established procedure, authoritative text, or official declaration to resolve these issues. This lack of a mechanism to settle disputes represents the defect of uncertainty [2](#page=2). #### 1.3.2 Static nature of rules Another significant defect is the static character of the rules. Changes in the rules occur only through a slow process of growth and decay, where optional behaviors gradually become habitual or are eventually tolerated. There is no method for deliberately adapting the rules to changing circumstances by eliminating old ones or introducing new ones. In an extreme scenario, not only would there be no way to deliberately change general rules, but obligations in specific cases could not be altered by individual choice. This means individuals would have fixed duties, and there would be no power to release them from these obligations or transfer the benefits derived from their performance [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.3.3 Inefficiency of social pressure The third defect is the inefficiency of the diffuse social pressure used to maintain the rules. Disputes over rule violations would persist indefinitely in any but the smallest societies without a specialized agency empowered to determine violations authoritatively. Furthermore, punishments and other forms of social pressure involving force are not administered by a dedicated agency but are left to affected individuals or the group at large. This unorganized effort to apprehend and punish offenders can lead to a significant waste of time and may result in ongoing feuds due to self-help in the absence of an official monopoly on sanctions [3](#page=3). > **Tip:** The concept of primary rules of obligation highlights the fundamental social requirements for coexistence, but it also sets the stage for understanding why more complex legal systems (with secondary rules) are necessary to overcome inherent limitations. > **Example:** Imagine a small tribal society where everyone knows and generally follows rules like "do not kill other members" and "do not steal from your neighbor." This is a society of primary rules. However, if a dispute arises about whether someone's property was truly stolen or borrowed, or if the community needs to decide on a new way to manage shared resources due to a changing climate, the absence of a formal way to resolve these issues or adapt the rules becomes apparent. --- # Defects in a society governed solely by primary rules A society governed exclusively by primary rules faces significant challenges due to the inherent limitations of such a structure, primarily concerning uncertainty, a static nature, and inefficient enforcement mechanisms. ### 2.1 Uncertainty The rules in a society solely based on primary rules lack a systematic organization and do not possess a common, identifiable mark that distinguishes them as a unified legal system, other than their acceptance by a particular group. This absence of a system leads to significant uncertainty regarding the content and scope of the rules [2](#page=2). * **Lack of authoritative clarification:** There is no established procedure to resolve doubts about what the rules are or their precise application. This means there is no reference to an authoritative text or an official whose pronouncements could settle disputes [2](#page=2). * **Distinction from legal systems:** The existence of such procedures and authoritative sources would necessarily imply rules of a type distinct from the primary rules of obligation that hypothetically form the entirety of the society's legal framework. This deficiency is termed the "uncertainty" of such a simple social structure [2](#page=2). > **Tip:** Think of this like a group of friends who have informal agreements on how to share chores. If there's a dispute about whether a chore was done correctly or who was supposed to do it, there's no designated leader or written agreement to consult, leading to potential arguments and confusion. ### 2.2 Static character of the rules The rules in a society governed only by primary rules exhibit a static nature, with change occurring only through slow, organic processes [2](#page=2). * **Gradual evolution of rules:** The only modes of change are the slow growth where optional conduct becomes habitual and then obligatory, and the converse process of decay where deviations are tolerated and eventually unnoticed [2](#page=2). * **Absence of deliberate adaptation:** There are no mechanisms for deliberately adapting the rules to changing circumstances, either by removing old rules or introducing new ones. The possibility of such deliberate change would require rules of a type different from the primary rules of obligation [2](#page=2). * **Extreme staticity:** In an extreme, though perhaps never fully realized, scenario, not only would there be no way to deliberately change the general rules, but obligations arising from the rules in specific cases could not be varied or modified by individual choice. Individuals would have fixed duties, and even if others benefited from their performance, there would be no power to release them or transfer these benefits, as such operations alter initial positions under primary rules [2](#page=2) [3](#page=3). > **Tip:** This static nature means the "laws" are resistant to modernization. Imagine a society with only ancient customs; they would struggle to address new technologies or evolving social values without a mechanism for deliberate rule-making. ### 2.3 Inefficiency of diffuse social pressure for enforcement The third major defect is the inefficiency of the informal social pressure used to maintain the rules [3](#page=3). * **Interminable disputes:** Disputes about whether a rule has been violated would be constant and, in any but the smallest societies, would continue indefinitely without an agency empowered to definitively and authoritatively determine the fact of violation [3](#page=3). * **Lack of an official monopoly on sanctions:** This lack of final and authoritative determination is distinct from another weakness: the administration of punishments and other forms of social pressure is not handled by a special agency. Instead, it is left to the individuals affected or the group at large [3](#page=3). * **Waste and conflict:** The unorganized efforts of the group to catch and punish offenders, along with the potential for smouldering vendettas resulting from self-help in the absence of an official monopoly on sanctions, can be a significant waste of time and a source of conflict. The history of law suggests that the lack of official agencies for determining violations is a critical issue [3](#page=3). > **Example:** Consider a neighborhood where everyone is expected to keep their gardens tidy. If one neighbor's garden becomes overgrown, there's no homeowner's association president or court to formally address the issue. The other neighbors might complain amongst themselves, or one might confront the offender, potentially leading to prolonged arguments or a breakdown in community relations, rather than a swift and fair resolution. --- # The role and types of secondary rules in a legal system Secondary rules are introduced to remedy the inherent defects of a simple regime of primary rules, thereby forming the core of a legal system. These rules operate at a different level by being "about" the primary rules, specifying how they can be identified, changed, and how violations are conclusively determined. The introduction of all three types of secondary rules is sufficient to transform a pre-legal structure into an indisputably legal system [4](#page=4) [8](#page=8). ### 3.1 The defects of primary rules and the need for secondary rules A society governed only by primary rules of obligation faces several limitations: * **Uncertainty:** It can be difficult to ascertain definitively which rules are part of the group's legal code [4](#page=4). * **Static Quality:** Such a system lacks flexibility to adapt to changing social needs or conditions [5](#page=5). * **Inefficiency of Social Pressure:** Determining whether a rule has been violated and enforcing sanctions is inefficient and diffused in a simple system [6](#page=6). Secondary rules address these specific defects, acting as a remedy for each [4](#page=4). ### 3.2 Types of secondary rules There are three primary types of secondary rules: rules of recognition, rules of change, and rules of adjudication [4](#page=4) [6](#page=6). #### 3.2.1 Rule of recognition The rule of recognition is the remedy for the defect of uncertainty. It specifies a feature or features that, when possessed by a rule, serve as conclusive evidence that it is a rule of the group and should be supported by social pressure [4](#page=4). * **Forms of rules of recognition:** * **Simple form:** In early societies, this might be an authoritative list or text of rules found in a written document or on a public monument. The crucial step is the acknowledgement of this source as authoritative for resolving doubts about a rule's existence [4](#page=4) [5](#page=5). * **Developed legal systems:** These systems have more complex rules of recognition that identify rules by general characteristics, such as enactment by a specific body, long customary practice, or relation to judicial decisions [5](#page=5). * **Hierarchy:** In systems with multiple identifying criteria, an order of superiority may be established, such as the subordination of custom or precedent to statute [5](#page=5). * **Impact of rules of recognition:** They introduce the idea of a legal system by unifying rules and, in the simple operation of identifying a rule, provide the germ of the concept of legal validity [5](#page=5). > **Tip:** The mere reduction of rules to writing is not as crucial as the acknowledgement of that writing as authoritative for settling disputes [5](#page=5). #### 3.2.2 Rules of change Rules of change are introduced to remedy the static quality of primary rules, allowing for adaptation and evolution of the legal system [5](#page=5). * **Function:** These rules empower individuals or bodies to introduce new primary rules and eliminate old ones [5](#page=5). * **Relation to legislation:** The concepts of legislative enactment and repeal are best understood in terms of rules of change, not merely orders backed by threats [5](#page=5). * **Complexity:** Rules of change can be simple or complex, with powers being unrestricted or limited, and procedures for legislation being more or less rigid [6](#page=6). * **Connection to rules of recognition:** Rules of change are closely linked to rules of recognition. When rules of change exist, rules of recognition will incorporate legislation as an identifying feature of valid rules [6](#page=6). * **Private power-conferring rules:** Rules that empower individuals to alter their legal positions (e.g., making wills, contracts, transferring property) are a form of rules of change, enabling voluntarily created structures of rights and duties. These are clarified by thinking of them as the exercise of limited legislative powers [6](#page=6). > **Example:** In the imaginary kingdom of Rex I, the rule of recognition would simply be "whatever Rex I enacts is law," illustrating a system where the sole source of law is legislation enacted under a simple rule of change [6](#page=6). #### 3.2.3 Rules of adjudication Rules of adjudication are designed to remedy the inefficiency of diffused social pressure in determining rule violations [6](#page=6). * **Function:** They empower individuals to make authoritative determinations of whether a primary rule has been broken on a particular occasion [7](#page=7). * **Components:** Besides identifying adjudicators, these rules define the procedure to be followed [7](#page=7). * **Legal concepts:** They define important legal concepts such as judge or court, jurisdiction, and judgment [7](#page=7). * **Connection to rules of recognition:** A system with rules of adjudication necessarily includes an elementary rule of recognition. This is because courts empowered to authoritatively determine rule violations also make authoritative determinations of what the rules are. Thus, the rule conferring jurisdiction also acts as a rule of recognition, with judgments becoming a "source" of law [7](#page=7). * **Imperfect rule of recognition:** This form of rule of recognition derived from judgments is imperfect compared to authoritative texts or statutes, as judgments may not be general and rely on inference and consistency of judges [7](#page=7). * **Centralized sanctions:** Many legal systems supplement primary rules with further secondary rules that limit or specify penalties for violations and grant judges the exclusive power to direct the application of penalties by officials. These provide the centralized official sanctions of the system [7](#page=7) [8](#page=8). ### 3.3 The union of primary and secondary rules The combination of primary rules of obligation with secondary rules of recognition, change, and adjudication forms the heart of a legal system. This structure is a powerful tool for analyzing legal and political concepts [8](#page=8). * **Explanatory power:** This framework elucidates legal concepts like obligation, rights, validity, source of law, legislation, and jurisdiction. It also clarifies concepts that bridge law and political theory, such as the state, authority, and officials [8](#page=8). * **Internal point of view:** The explanatory power arises from the reference to the "internal point of view"—the perspective of those who use rules as standards for appraising behavior, not just recording or predicting it [8](#page=8). * **Extension of internal point of view:** While the internal point of view is manifested in its simplest form under primary rules (e.g., criticism, demands for conformity), the addition of secondary rules greatly extends and diversifies its application, leading to new concepts like legislation, jurisdiction, and legal powers [8](#page=8). --- # The union of primary and secondary rules as the heart of a legal system The combination of primary rules of obligation with secondary rules of recognition, change, and adjudication forms the core of a legal system and provides a powerful framework for analyzing legal and political concepts [8](#page=8). ### 4.1 The fundamental role of the union The integration of primary and secondary rules offers a robust analytical tool for understanding legal and political concepts that have historically puzzled theorists. Specifically, concepts such as obligation, rights, validity, the source of law, legislation, jurisdiction, and sanctions are best illuminated by this dual structure. Furthermore, the fundamental concepts of the state, authority, and official also benefit from this analytical approach [8](#page=8). ### 4.2 The internal point of view The explanatory power of the primary and secondary rule framework stems from its ability to account for the "internal point of view". This internal perspective is held by individuals who not only observe behavior that conforms to rules but also use these rules as standards to evaluate their own and others' actions [8](#page=8). #### 4.2.1 Manifestations of the internal point of view Under a system solely of primary rules, the internal point of view is observed in the simplest form: rules are used as a basis for criticism and to justify demands for conformity, social pressure, and punishment. This elementary manifestation is crucial for analyzing basic concepts of obligation and duty [8](#page=8). #### 4.2.2 Expansion with secondary rules The introduction of secondary rules significantly expands and diversifies the range of actions and statements made from the internal point of view. This expansion necessitates a reference to the internal point of view for the analysis of new concepts, including legislation, jurisdiction, validity, and legal powers, both private and public [8](#page=8). > **Tip:** It is essential to recognize that legal and political concepts inherently involve reference to the internal point of view, as an external, purely descriptive or predictive analysis fails to capture their true nature. ### 4.3 Limitations of the union While the union of primary and secondary rules is central to a legal system and explains many of its facets, it is not exhaustive. As one moves away from the core of the system, other elements of a different character must be accommodated. The analysis of legal validity and sources of law, as well as the clarification of doctrines of sovereignty, will be further explored in relation to rules of recognition in subsequent chapters [9](#page=9). > **Example:** The concept of a "valid" law, from the internal perspective of a legal official, is not merely a predicted outcome but a standard that grounds their actions and justifications, and this concept is directly illuminated by the interplay of primary and secondary rules. --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Primary rules of obligation | These are rules that impose duties on individuals, such as restrictions on violence, theft, and deception, and require certain actions or contributions to the common life. They are the fundamental standards of behavior in a society. | | Secondary rules | These are rules that are not concerned with individual actions but with the primary rules themselves. They specify how primary rules can be identified, changed, and how their violations are determined, serving as remedies for the defects of a system based solely on primary rules. | | Rule of recognition | A secondary rule that specifies a feature or features that, when possessed by a suggested rule, are taken as a conclusive indication that it is a rule of the group to be supported by social pressure. It provides a way to identify valid primary rules. | | Rule of change | A secondary rule that empowers individuals or bodies to introduce new primary rules for the conduct of the group or to eliminate old ones. These rules are essential for adapting the legal system to changing circumstances. | | Rule of adjudication | Secondary rules that confer power on individuals to make authoritative determinations of whether a primary rule has been broken. These rules define the roles of judges or courts and the procedures they must follow. | | Internal point of view | The perspective of those who do not merely observe or predict behavior but use rules as standards for appraising their own and others' conduct. This involves accepting the rules as guiding principles for action. | | Legal validity | The quality of a rule that is recognized as a law within a legal system, typically determined by the rule of recognition. It signifies that the rule is binding and authoritative. | | Social pressure | The influence exerted by a group on its members to conform to its standards of behavior, often involving informal sanctions or disapproval for deviations. | | Customary practice | Actions or behaviors that have been habitually followed over a long period, to the extent that they become expected and often carry a sense of obligation. | | Sanctions | Measures taken to enforce rules, often involving penalties for violations. In a legal system, these are typically administered by official agencies. | | Law of primitive communities | Social structures characterized by informal rules of obligation maintained through general attitudes of the group, without formal institutions like legislatures or courts. |

# Algemene kenmerken van het recht Het recht is een essentieel onderdeel van het menselijk samenleven, dat regels stelt voor gedrag, de maatschappij ordent en de naleving ervan garandeert [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). ## 1.1 Kenmerken van het recht Het recht confronteert iedereen, bewust of onbewust, met wat wel en niet mag in diverse situaties, zoals leeftijdgebonden rechten, de aankoop van goederen, verkeersregels, schadeclaims, erfenissen en voogdij. Deze regels worden onderverdeeld in specifieke rechtstakken zoals grondwettelijk recht, personen- en familierecht, verkeersrecht, strafrecht, aansprakelijkheidsrecht en fiscaal recht. Om het recht te onderscheiden van andere maatschappelijke verschijnselen zoals moraal, godsdienst, cultuur en economie, is het noodzakelijk de fundamentele kenmerken ervan te begrijpen [1](#page=1). ### 1.1.1 Het recht heeft als doel de samenleving te ordenen Om menselijk handelen effectief te laten verlopen en doelstellingen na te streven, is duidelijkheid essentieel over wie welke middelen mag gebruiken. Zonder duidelijke regels over het bezit en beheer van middelen, kan ordelijk handelen onmogelijk worden en kunnen conflicten ontstaan. Daarom zijn er in alle samenlevingen regels gegroeid die de bevoegdheid over middelen regelen, die rechtstreeks van toepassing zijn op ons gedrag en bepalen wat we mogen respecteren van anderen. Het recht ordent de samenleving door het vastleggen van "subjectieve rechten", wat de bevoegdheden van leden van de samenleving zijn om over middelen te beschikken. Deze rechten komen toe aan natuurlijke personen of rechtspersonen [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1.2 Het recht wordt opgelegd door de samenleving De oorsprong van het recht ligt in de wil van de samenleving. Dagelijks samenleven leidt tot problemen die een oplossing vereisen, zoals de opkomst van e-commerce die nieuwe regels en consumentenbescherming met zich meebrengt. In moderne maatschappijen wordt het aanpassen van het recht aan veranderende opvattingen en omstandigheden toevertrouwd aan wetgevende organen zoals parlementen, die de wil van de samenleving vertegenwoordigen. Het maken, wijzigen of afschaffen van rechtsregels gebeurt volgens strikte wettelijke procedures, en alleen na naleving daarvan kan een wet toepassing vinden en afdwingbaar worden. De regels over wie mag meebeslissen over nieuwe wetten, zoals stemrecht en verkiesbaarheid, zijn eveneens in rechtsregels vastgelegd [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1.3 De naleving van het recht kan worden afgedwongen Rechtsregels onderscheiden zich van morele, conventionele en religieuze regels doordat ze niet primair de wijze van handelen bepalen, maar wel de subjectieve rechten zelf. Wanneer leden van de samenleving zich niet aan gedragsregels houden en de rechten van anderen aantasten, voorziet het recht in regels en structuren om de toepassing ervan af te dwingen, desnoods met geweld. Een voorbeeld hiervan is de gerechtelijke organisatie met instellingen als de arbeidsrechtbank, de procureur des Konings en gevangenissen [2](#page=2). De juridische gedragsregels en de regels en structuren voor hun toepassing zijn niet statisch, maar evolueren om redenen zoals verandering in publieke opinie, gedragspatronen of de opkomst van efficiëntere technieken. Om dit veranderingsproces ordelijk te laten verlopen, bestaan er regels en structuren die bepalen hoe juridische gedragsregels en hun toepassingsregels en -structuren gewijzigd of afgeschaft kunnen worden, zoals regels over de totstandkoming van wetten en procedures tot wijziging van de Grondwet [2](#page=2). ## 1.3 Definitie van het recht Het recht kan worden gekarakteriseerd door vier essentiële kenmerken: * **Wat?** Het recht is een geheel van regels, bestaande uit gedragsregels, regels voor instellingen en procedures voor toepassing en afdwinging, en regels voor het wijzigen van bestaande regels [3](#page=3). * **Waarom?** Deze regels hebben als doel de maatschappij te ordenen [3](#page=3). * **Wat als?** De overtreding of niet-naleving van deze regels wordt gesanctioneerd door een wettelijk voorzien systeem van sancties [3](#page=3). * **Van waar?** Deze regels worden opgelegd door de maatschappij, via haar vertegenwoordigers [3](#page=3). Samengevat kan het recht worden gedefinieerd als de geïnstitutionaliseerde ordening van het menselijke handelen in de samenleving. Of, anders geformuleerd: het recht is het geheel van afdwingbare regels die het menselijke handelen in de samenleving ordenen [3](#page=3). ## 1.4 Objectief recht versus subjectieve rechten De rechtsregels (gedragsregels, afdwingingsregels en wijzigingsregels) zijn uitgedrukt in algemene, abstracte bewoordingen en vormen het "objectief recht". Dit objectief recht staat los van concrete personen en situaties. Uit deze objectieve rechtsregels vloeien "subjectieve rechten" voort. Een subjectief recht is een door het rechtssysteem erkende bevoegdheid om naar eigen goeddunken bepaalde handelingen te stellen. Dit kan betrekking hebben op handelingen over zichzelf (bv. arbeidskeuzevrijheid), over een zaak (bv. eigendomsrecht), het laten gelden van een aanspraak jegens iemand anders (bv. schuldvordering), of het uitoefenen van politieke inspraak (bv. kiesrecht). Wanneer objectieve rechtsregels in concrete situaties en op concrete personen van toepassing zijn, spreken we van subjectieve rechten [3](#page=3). ## 1.5 Rechtssubject versus rechtsobject Een rechtssubject is een persoon of groep personen die subjectieve rechten en juridische plichten kunnen hebben; kort gezegd, dragers van rechten en plichten. Het recht kent twee soorten rechtssubjecten: natuurlijke personen en rechtspersonen [3](#page=3). * **Natuurlijke personen** zijn mensen van vlees en bloed. Hun rechten worden bepaald door eigenschappen zoals naam, bekwaamheid en nationaliteit [3](#page=3). * **Rechtspersonen** zijn groeperingen, instellingen en stichtingen die, net als natuurlijke personen, rechten en (juridische) plichten hebben. Deze rechtspersonen worden met een bepaald doel gecreëerd en hebben specifiek aan dat doel gekoppelde rechten en plichten. Ze worden ook wel een juridische constructie met een eigen specialiteit genoemd. Een constructie met "rechtspersoonlijkheid" is meer dan de som van haar leden; ze kan zelf rechten en plichten hebben, los van die van haar leden [3](#page=3). > **Tip:** Begrijp het verschil tussen objectief recht (de algemene regels) en subjectieve rechten (de rechten die individuen hieruit putten) om de toepassing van het recht beter te doorgronden. > > **Voorbeeld:** Het objectief recht stelt dat iedereen recht heeft op bescherming van zijn eigendom. Uw subjectieve recht is dan uw specifieke recht om uw bezittingen te beschermen tegen diefstal [3](#page=3). --- # Onderscheid tussen objectief en subjectief recht Dit onderdeel legt het verschil uit tussen objectief recht, bestaande uit algemene en abstracte rechtsregels, en subjectieve rechten, die specifieke bevoegdheden van rechtssubjecten vormen die voortvloeien uit objectieve regels [3](#page=3). ### 2.1 Het objectief recht Het objectief recht omvat het geheel van algemene, abstracte rechtsregels die de maatschappij ordenen. Deze regels zijn opgesteld in algemene, abstracte bewoordingen en staan los van specifieke personen of situaties. Ze hebben als doel de samenleving te ordenen, en overtreding ervan wordt gesanctioneerd door een wettelijk voorzien systeem van sancties. Deze regels worden opgelegd door de maatschappij via haar vertegenwoordigers [3](#page=3). ### 2.2 Het subjectief recht Subjectieve rechten zijn specifieke bevoegdheden die rechtssubjecten ontlenen aan het objectief recht. Een subjectief recht is een in het rechtssysteem erkende bevoegdheid om naar eigen goeddunken bepaalde handelingen te stellen. Deze bevoegdheden kunnen betrekking hebben op [3](#page=3): * Handelingen over zichzelf, zoals de vrijheid van arbeidskeuze [3](#page=3). * Handelingen over een bepaalde zaak, zoals het eigendomsrecht [3](#page=3). * Het laten gelden van een aanspraak jegens iemand anders, zoals de positie van een schuldeiser ten opzichte van een schuldenaar [3](#page=3). * Het uitoefenen van politieke inspraak, zoals het kiesrecht [3](#page=3). Telkens wanneer objectieve rechtsregels toepassing vinden in concrete situaties en op concrete personen, spreken we van subjectieve rechten [3](#page=3). > **Tip:** Het onderscheid tussen objectief en subjectief recht is fundamenteel. Objectief recht is de 'bron', terwijl subjectieve rechten de 'uitwerkingen' daarvan zijn in specifieke gevallen. ### 2.3 Rechtssubject en rechtsobject #### 2.3.1 Rechtssubject Een rechtssubject is een persoon of groep personen die subjectieve rechten en juridische plichten kunnen hebben. Rechtssubjecten zijn de dragers van subjectieve rechten en plichten. Er zijn twee soorten rechtssubjecten in ons rechtssysteem [3](#page=3): * **Natuurlijke personen:** Dit zijn mensen van vlees en bloed. Zij beschikken over eigenschappen zoals naam, bekwaamheid en nationaliteit, die samen de omvang van hun rechten bepalen [3](#page=3). * **Rechtspersonen:** Dit zijn groeperingen, instellingen en stichtingen die, net als natuurlijke personen, bepaalde rechten en (juridische) plichten hebben. Rechtspersonen worden gecreëerd met een bepaald doel en hebben specifiek aan dat doel gekoppelde rechten en plichten. Ze worden ook wel een juridische constructie met een eigen specialiteit genoemd. Een rechtspersoon is meer dan de som van haar leden en kan zelfstandig rechten en plichten hebben, los van die van haar leden [3](#page=3). #### 2.3.2 Rechtsobject Een rechtsobject is het voorwerp waarop rechtssubjecten hun subjectieve rechten kunnen uitoefenen. Dit kan een tastbaar goed zijn, zoals een ding of een dier. Het kan ook een geheel van goederen zijn, zoals een handelszaak, of een recht zelf, zoals aandelen, een som geld, of het vruchtgebruik op een huis [4](#page=4). > **Example:** Wanneer je een mixer koopt, ben jij als koper een rechtssubject en de verkoper (meestal een rechtspersoon zoals een vennootschap) is eveneens een rechtssubject. Het rechtsobject is dan de mixer, of preciezer gezegd, het eigendomsrecht op de mixer [4](#page=4). ### 2.4 Rechtsmisbruik Hoewel subjectieve rechten naar eigen goeddunken mogen worden gebruikt, mag men ze niet misbruiken. Rechtsmisbruik doet zich voor wanneer een op het eerste gezicht rechtmatige handeling zodanig problematisch is dat ze als een misbruik van recht wordt beschouwd en als onrechtmatig wordt gekwalificeerd [4](#page=4). Het verbod op rechtsmisbruik werd aanvankelijk door de rechtspraak ontwikkeld als een ongeschreven algemeen rechtsbeginsel en is thans opgenomen in artikel 1.10 van het Burgerlijk Wetboek [4](#page=4). Er is sprake van rechtsmisbruik in de volgende situaties: * Wanneer men zijn subjectieve rechten gebruikt met de enige bedoeling een ander te schaden [4](#page=4). > **Example:** Iemand bouwt een valse schoorsteen recht tegenover het raam van zijn buurman, puur om hem te hinderen [4](#page=4). * Wanneer iemand twee of meer manieren heeft om een recht uit te oefenen, en hij kiest de manier die het schadelijkst is voor anderen, zonder daar zelf enig belang bij te hebben [4](#page=4). > **Example:** Een handelaar plaatst een lichtreclame aan het uiteinde van zijn handelshuis. De buurman plaatst daarnaast een grotere lichtreclame die de eerste reclame gedeeltelijk onzichtbaar maakt. Aangezien de tweede handelaar zijn reclame ook aan de andere zijde van zijn handelshuis had kunnen plaatsen, waar het niemand zou hinderen, is hier sprake van rechtsmisbruik [4](#page=4). * In het algemeen, wanneer het recht wordt uitgeoefend op een wijze die "kennelijk de grenzen buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en bezorgd persoon" [4](#page=4). > **Example:** Een grondeigenaar eist dat zijn buurman zijn gevel afbreekt omdat deze enkele centimeters op zijn grond komt, wat de buurman ernstige schade zou berokkenen, terwijl de ongemoeide uitoefening van het recht door de grondeigenaar mogelijk zou zijn zonder de omvangrijke afbraak [4](#page=4). --- # Rechtssubjecten en rechtsobjecten Dit hoofdstuk verduidelijkt het onderscheid tussen rechtssubjecten, de dragers van rechten en plichten, en rechtsobjecten, de voorwerpen waarop subjectieve rechten betrekking hebben [3](#page=3) [4](#page=4). ### 3.1 Het onderscheid tussen objectief en subjectief recht Het "objectief recht" verwijst naar de algemene, abstracte rechtsregels die losstaan van specifieke personen of situaties. Deze regels ordenen het menselijk handelen in de samenleving en worden gehandhaafd door een systeem van sancties. Uit deze objectieve rechtsregels vloeien de "subjectieve rechten" voort. Een subjectief recht is een door het rechtssysteem erkende bevoegdheid om naar eigen inzicht bepaalde handelingen te stellen. Dit kan betrekking hebben op handelingen die men zelf verricht (zoals arbeidskeuze), op zaken (zoals eigendomsrecht), op aanspraken jegens anderen (zoals het recht van een schuldeiser), of op politieke inspraak (zoals kiesrecht) [3](#page=3). ### 3.2 Rechtssubjecten Rechtssubjecten zijn personen of groepen personen die subjectieve rechten en juridische plichten kunnen hebben; zij zijn de dragers van deze rechten en plichten. Ons recht kent twee soorten rechtssubjecten [3](#page=3): #### 3.2.1 Natuurlijke personen Natuurlijke personen zijn mensen van vlees en bloed. Zij bezitten eigenschappen zoals een naam, bekwaamheid en nationaliteit, die samen de omvang van hun rechten bepalen [3](#page=3). #### 3.2.2 Rechtspersonen Rechtspersonen zijn groeperingen, instellingen of stichtingen die, net als natuurlijke personen, rechten en juridische plichten kunnen hebben. Ze worden gecreëerd met een bepaald doel en hebben specifiek aan dat doel gekoppelde rechten en plichten. Een rechtspersoon wordt ook wel een juridische constructie met een eigen specialiteit genoemd. Zo'n constructie, zoals een vennootschap of een vzw, heeft rechten en plichten die losstaan van die van haar leden, de natuurlijke personen [3](#page=3). ### 3.3 Rechtsobjecten Een rechtsobject is het voorwerp waarop rechtssubjecten hun subjectieve rechten kunnen uitoefenen. Dit kan een tastbaar goed zijn (een ding of een dier), een geheel van goederen (zoals een handelszaak), of zelfs een recht zelf (zoals aandelen, een geldsom, of het vruchtgebruik op een huis) [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Bij de aankoop van een mixer door een consument van een supermarkt, zijn zowel de consument (koper) als de supermarkt (verkoper, vaak een rechtspersoon) rechtssubjecten. De mixer, of specifieker het eigendomsrecht op de mixer, is dan het rechtsobject [4](#page=4). ### 3.4 Rechtsmisbruik Hoewel men subjectieve rechten naar eigen goeddunken mag uitoefenen, mag men ze niet misbruiken. Rechtsmisbruik treedt op wanneer een op het eerste gezicht rechtmatige handeling zodanig als een misbruik wordt beschouwd dat ze als onrechtmatig kwalificeert [4](#page=4). Er wordt gesproken van rechtsmisbruik in de volgende situaties: * **Enige bedoeling om een ander te schaden:** Wanneer iemands subjectieve rechten enkel worden gebruikt met de intentie om een ander te schaden [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Het bouwen van een valse schoorsteen recht tegenover het raam van de buurman, puur om deze te hinderen [4](#page=4). * **Keuze voor de schadelijkste uitoefening zonder eigen belang:** Wanneer iemand meerdere manieren heeft om een recht uit te oefenen, en hij kiest de manier die het schadelijkst is voor anderen, terwijl hij daar zelf geen enkel belang bij heeft [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een handelaar plaatst een lichtreclame die de zichtbaarheid van de lichtreclame van zijn buurman belemmert, terwijl hij de reclame ook aan een andere, onschadelijke zijde van zijn pand had kunnen plaatsen [4](#page=4). * **Uitoefening buiten de grenzen van normale rechtsuitoefening:** Wanneer het uitoefenen van een recht "kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en bezorgd persoon". Hierbij speelt de proportionaliteit van het nadeel voor de derde ten opzichte van het voordeel voor de rechthebbende een rol [4](#page=4) [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Een grondeigenaar eist dat zijn buurman een gevel afbreekt omdat deze enkele centimeters op zijn grond komt, terwijl de afbraak de buurman ernstig zou schaden en de grondeigenaar slechts weinig voordeel zou opleveren [5](#page=5). Het verbod op rechtsmisbruik, oorspronkelijk ontwikkeld door de rechtspraak, is nu opgenomen in artikel 1.10 van het Burgerlijk Wetboek (BW) [4](#page=4). #### 3.4.1 Sanctie bij rechtsmisbruik Om rechtsmisbruik te sanctioneren, grijpt de rechtspraak naar de foutaansprakelijkheid van artikel 6.6 BW. In principe is de sanctie herstel in de oorspronkelijke toestand (herstel in natura), bijvoorbeeld door de betreffende clausule of het recht te neutraliseren. Indien herstel in natura niet mogelijk is, kent de rechter een schadevergoeding toe [5](#page=5). > **Tip:** Houd de verschillende vormen van rechtsmisbruik en de bijhorende sancties goed uit elkaar voor het examen. Denk aan de klassieke voorbeelden om de concepten te visualiseren [4](#page=4) [5](#page=5). --- # Het concept van rechtsmisbruik Dit gedeelte definieert rechtsmisbruik, de situatie waarin subjectieve rechten zodanig worden uitgeoefend dat dit als onrechtmatig wordt beschouwd, zelfs als het op het eerste gezicht binnen de grenzen van het recht lijkt te vallen, met bespreking van sancties. ### 4.1 Definitie en kernaspecten van rechtsmisbruik Rechtsmisbruik treedt op wanneer subjectieve rechten worden uitgeoefend op een wijze die, hoewel formeel binnen de grenzen van het recht vallend, in werkelijkheid als onrechtmatig wordt beschouwd. Het concept vloeit voort uit het principe dat men zijn subjectieve rechten mag gebruiken naar eigen goeddunken, maar ze niet mag misbruiken [4](#page=4). #### 4.1.1 Oorsprong en juridische grondslag Het verbod op rechtsmisbruik werd oorspronkelijk door de rechtspraak ontwikkeld en erkend als een ongeschreven algemeen rechtsbeginsel. Tegenwoordig is het vastgelegd in artikel 1.10 van het Burgerlijk Wetboek (BW) [4](#page=4). #### 4.1.2 Criteria voor rechtsmisbruik Er wordt gesproken van rechtsmisbruik wanneer een subjectief recht wordt gebruikt met als uitsluitende bedoeling een ander te schaden. Daarnaast is er sprake van rechtsmisbruik wanneer iemand uit twee of meer mogelijke manieren om een recht uit te oefenen, de manier kiest die het schadelijkst is voor anderen, zonder daar zelf enig belang bij te hebben [4](#page=4). Meer algemeen maakt men misbruik van zijn recht indien de uitoefening ervan "kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en bezorgd persoon". Een cruciaal element is dat het nadeel voor de derde partij buitenproportioneel moet zijn ten opzichte van het voordeel voor de rechthebbende, wat het proportionaliteitsbeginsel raakt (art. 3.62 BW) [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** Het onderscheid tussen een normale en een misbruikelijke rechtsuitoefening vereist een zorgvuldige afweging van de omstandigheden van het geval. De rechtspraak hanteert hierbij de maatstaf van een "voorzichtig en bezorgd persoon" [4](#page=4). ### 4.2 Illustratieve voorbeelden van rechtsmisbruik Om het concept te verduidelijken, worden de volgende voorbeelden aangehaald: * **De radioantenne:** De eigenaar van een radio-installatie met een hoge buitenantenne weigerde deze aan te passen, ook al vlogen de duiven van de buurman er herhaaldelijk tegenaan en bood de buurman aan de kosten volledig te dragen. De eigenaar mocht dit enkel legitiem weigeren als de aanpassing de ontvangst zou aantasten, wat niet het geval was. De rechter oordeelde dat de eigenaar zijn recht misbruikte door te kiezen voor het behoud van een voor de buurman zeer schadelijke toestand, terwijl een kosteloze en voor hemzelf onschadelijke verbetering mogelijk was [4](#page=4). * **De valse schoorsteen:** Iemand bouwt een valse schoorsteen recht tegenover het venster van zijn buurman, uitsluitend om deze te hinderen [4](#page=4). * **De lichtreclame:** Een handelaar brengt een grote lichtreclame aan naast die van zijn buurman, waardoor de oorspronkelijke reclame niet meer zichtbaar is voor het publiek. Aangezien de handelaar zijn reclame ook elders had kunnen plaatsen zonder hinder te veroorzaken, is hier sprake van rechtsmisbruik [4](#page=4). * **Grens van de grond:** Een grondeigenaar eist dat zijn buurman een gevel afbreekt omdat deze enkele centimeters op zijn grond komt, terwijl dit de buurman ernstige schade zou toebrengen en de grondeigenaar slechts weinig voordeel zou opleveren [5](#page=5). ### 4.3 Sancties bij rechtsmisbruik De rechtspraak past de foutaansprakelijkheid van artikel 6.6 BW toe om rechtsmisbruik te sanctioneren [5](#page=5). * **Herstel in natura:** In beginsel is de sanctie herstel in de oorspronkelijke toestand, bijvoorbeeld door de clausule of het recht waarop de handwijze of vordering steunt, te neutraliseren [5](#page=5). * **Schadevergoeding:** Indien herstel in natura niet mogelijk is, kent de rechter een schadevergoeding toe [5](#page=5). > **Tip:** De sancties bij rechtsmisbruik zijn gericht op het neutraliseren van de schadelijke gevolgen of het compenseren van de geleden schade. De voorkeur gaat uit naar herstel in de oorspronkelijke toestand [5](#page=5). #### 4.3.1 Samenvatting van de sancties De belangrijkste sancties bij rechtsmisbruik zijn: * Herstel in natura [5](#page=5). * Schadevergoeding [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Recht | Het geheel van afdwingbare regels die het menselijke handelen in de samenleving ordenen, ingesteld door de maatschappij via haar vertegenwoordigers. | | Objectief recht | Het geheel van algemene, abstracte rechtsregels die losstaan van concrete personen en situaties, en die de structuur van het recht vormen. | | Subjectief recht | Een in het rechtssysteem erkende bevoegdheid om naar eigen goeddunken bepaalde handelingen te stellen, voortvloeiend uit objectieve rechtsregels. | | Rechtssubject | Een persoon of groep personen die subjectieve rechten en juridische plichten kan hebben; de drager van deze rechten en plichten. | | Natuurlijke persoon | Een mens van vlees en bloed, die rechten en plichten kan hebben en wiens eigenschappen de omvang van zijn rechten bepalen. | | Rechtspersoon | Een groepering, instelling of stichting die, net als natuurlijke personen, rechten en juridische plichten kan hebben en een eigen juridische constructie vormt. | | Rechtsobject | Het voorwerp waarop personen (rechtssubjecten) hun subjectieve rechten kunnen uitoefenen, dit kan een ding, een goed of een ander recht zijn. | | Rechtsmisbruik | De uitoefening van subjectieve rechten op een wijze die kennelijk de grenzen van normale uitoefening overschrijdt, met als gevolg dat de handeling als onrechtmatig wordt gekwalificeerd. | | Sanctie | Een wettelijk voorzien systeem van maatregelen die opgelegd worden bij overtreding of niet-naleving van rechtsregels, met als doel herstel of compensatie. | | Gevolg | Het resultaat of de consequentie die voortvloeit uit een bepaalde handeling of gebeurtenis, vaak gerelateerd aan de toepassing van rechtsregels of de sanctionering van gedrag. |

# Wat is recht en zijn kenmerken Het recht is een fundamenteel aspect van het menselijke samenleven, dat de samenleving ordent en de naleving van regels door middel van sancties verzekert. ### 1.1 Fundamentele kenmerken van het recht Het recht kenmerkt zich door drie essentiële eigenschappen: het ordent de samenleving, het wordt opgelegd door de samenleving, en de naleving ervan kan worden afgedwongen [2](#page=2). #### 1.1.1 Het recht heeft als doel de samenleving te ordenen Om menselijk handelen effectief te laten verlopen en individuen hun doelstellingen en geluk te laten nastreven, is duidelijkheid over wie welke middelen mag gebruiken cruciaal. Zonder deze duidelijkheid, met name over eigendomsrechten en bevoegdheden, zou ordelijk handelen onmogelijk zijn en zouden ruzies en conflicten ontstaan. Daarom zijn in alle samenlevingen regels gegroeid die de bevoegdheid over middelen regelen, en die bepalen welke middelen individuen als hun eigen mogen beschouwen en welke goederen en rechten van anderen gerespecteerd moeten worden. Deze regels zijn direct van toepassing op ons gedrag [1](#page=1). > **Tip:** Denk bij "middelen" niet alleen aan materiële zaken, maar ook aan financiële middelen en rechten. #### 1.1.2 Het recht wordt opgelegd door de samenleving De oorsprong van het recht ligt in de wil van de samenleving zelf. Veranderingen in de samenleving, zoals de opkomst van e-commerce, leiden tot nieuwe problemen die oplossingen vereisen. In moderne maatschappijen wordt het aanpassen van het recht aan evoluerende opvattingen en omstandigheden toevertrouwd aan specifieke wetgevende organen, zoals parlementen. Deze organen vertegenwoordigen de wil van de samenleving en hun beslissingen worden geacht de collectieve goedkeuring te dragen. De creatie, wijziging of afschaffing van rechtsregels volgt strikte wettelijke procedures. Alleen na het naleven van deze procedures kan een wet toepassing vinden en afdwingbaar worden. Zelfs de regels die bepalen wie mag meebeslissen over nieuwe wetten (kiesrecht) zijn vastgelegd in rechtsregels [2](#page=2). > **Voorbeeld:** De invoering van regelgeving rondom privacy (zoals de GDPR) is een reactie op technologische ontwikkelingen en veranderende maatschappelijke opvattingen over gegevensbescherming. #### 1.1.3 De naleving van het recht kan worden afgedwongen Rechtsregels onderscheiden zich van andere gedragsregels (zoals morele, conventionele of religieuze regels) doordat hun naleving kan worden afgedwongen. Het recht omvat niet alleen gedragsregels die "subjectieve rechten" (bevoegdheden om over middelen te beschikken) vastleggen, maar ook regels en structuren die zorgen voor de afdwinging van deze gedragsregels, desnoods met geweld. Een voorbeeld hiervan is de gerechtelijke organisatie met haar instellingen zoals rechtbanken, parketten en gevangenissen. Bovendien zijn juridische regels en hun toepassingsstructuren niet statisch; ze moeten kunnen evolueren door veranderingen in opinie, gedrag of technologie. Regels over de totstandkoming van wetten en wijzigingen van de Grondwet faciliteren dit veranderingsproces [2](#page=2). > **Tip:** Het belangrijkste verschil tussen recht en moraal is de externe afdwingbaarheid. Morele regels worden van binnenuit nageleefd, rechtsregels van buitenaf. ### 1.2 Definitie van het recht Het recht kan worden gedefinieerd als een georganiseerde ordening van menselijk handelen binnen de samenleving. Alternatief kan het worden omschreven als het geheel van afdwingbare regels die het menselijke handelen in de samenleving ordenen. De essentie van het recht omvat dus [3](#page=3): * **Wat:** Een geheel van regels, waaronder gedragsregels, regels voor toepassing en afdwinging, en regels voor wijziging van bestaande regels [2](#page=2) [3](#page=3). * **Waarom:** Het ordent de maatschappij [2](#page=2) [3](#page=3). * **Wat als?** Overtreding of niet-naleving wordt gesanctioneerd door een wettelijk voorzien systeem van sancties [3](#page=3). * **Van waar?** De regels worden opgelegd door de maatschappij via haar vertegenwoordigers [3](#page=3). ### 1.3 Objectief recht versus subjectieve rechten Het "objectief recht" omvat het geheel van algemene, abstracte rechtsregels die losstaan van concrete personen en situaties. Deze regels vormen de basis waaruit "subjectieve rechten" voortvloeien. Een subjectief recht is een door het rechtssysteem erkende bevoegdheid om naar eigen inzicht bepaalde handelingen te stellen. Dit kan betrekking hebben op handelingen ten aanzien van zichzelf (bv. vrijheid van arbeidskeuze), zaken (bv. eigendomsrecht), aanspraken jegens anderen (bv. schuldeiser tegen schuldenaar), of politieke inspraak (bv. kiesrecht) . Wanneer objectieve rechtsregels in concrete situaties en op concrete personen van toepassing zijn, spreken we van subjectieve rechten [3](#page=3). ### 1.4 Rechtssubject versus rechtsobject Een rechtssubject is een persoon of groep personen die juridische rechten en plichten kan hebben; zij zijn dragers van subjectieve rechten en plichten. Er worden twee soorten rechtssubjecten onderscheiden: natuurlijke personen (mensen van vlees en bloed) en rechtspersonen (groeperingen, instellingen en stichtingen die, net als natuurlijke personen, rechten en plichten hebben) . Rechtspersonen worden gecreëerd met een specifiek doel en hebben rechten en plichten die aan dat doel gekoppeld zijn, waardoor ze meer zijn dan de som van hun leden. Een rechtsobject daarentegen is datgene waarop het recht betrekking heeft, zoals goederen of diensten waarover rechtssubjecten rechten en plichten kunnen hebben [3](#page=3). --- # Objectief en subjectief recht Het recht kan worden onderscheiden in objectief recht en subjectieve rechten. Dit onderscheid is fundamenteel voor het begrijpen van de structuur en toepassing van het recht [3](#page=3). ### 1.4.1 Objectief recht Objectief recht bestaat uit algemene, abstracte rechtsregels die zijn uitgedrukt in algemene, abstracte bewoordingen. Deze regels staan los van concrete personen ("rechtssubjecten") en de specifieke situaties waarin zij worden toegepast. Ze vormen de basis van het rechtssysteem en dienen om het menselijke handelen in de samenleving te ordenen [3](#page=3). ### 1.4.2 Subjectieve rechten Subjectieve rechten zijn bevoegdheden die voortvloeien uit de algemene regels van het objectief recht. Een subjectief recht is een in het rechtssysteem erkende bevoegdheid om naar eigen goeddunken bepaalde handelingen te verrichten [3](#page=3). #### 1.4.2.1 Categorieën van subjectieve rechten Subjectieve rechten kunnen verschillende vormen aannemen: * **Handelingen over zichzelf:** Dit omvat persoonlijke vrijheden, zoals de vrijheid van arbeidskeuze [3](#page=3). * **Handelingen over een bepaalde zaak:** Het bekendste voorbeeld is het eigendomsrecht [3](#page=3). * **Het laten gelden van een aanspraak jegens iemand anders:** Dit is van toepassing in situaties zoals die tussen een schuldeiser en een schuldenaar [3](#page=3). * **Het uitoefenen van politieke inspraak:** Voorbeelden hiervan zijn het kiesrecht [3](#page=3). #### 1.4.2.2 Toepassing van subjectieve rechten Subjectieve rechten ontstaan wanneer objectieve rechtsregels toepassing vinden in concrete situaties en op concrete personen. De gedetailleerde behandeling van de verschillende categorieën van subjectieve rechten volgt in een later hoofdstuk [3](#page=3). > **Tip:** Het onderscheid tussen objectief en subjectief recht is cruciaal. Objectief recht is het "wat" en subjectief recht is het "wie" en "welke bevoegdheden". > **Voorbeeld:** De algemene regel in het verkeersrecht dat men rechts moet rijden, is objectief recht. Het feit dat u als individuele bestuurder het recht heeft om op de juiste rijbaan te rijden en niet onterecht wordt gehinderd, is uw subjectieve recht [3](#page=3). --- # Rechtssubject en rechtsobject Het onderscheid tussen rechtssubjecten, die rechten en plichten kunnen dragen, en rechtsobjecten, de zaken of vermogensrechten waarover deze rechten worden uitgeoefend, vormt de basis van het juridische systeem [3](#page=3) [4](#page=4). ### 3.1 Het rechtssubject Een rechtssubject is een persoon of een groep personen die juridische subjectieve rechten en plichten kan bezitten. Kortom, rechtssubjecten zijn dragers van deze rechten en plichten. Ons rechtssysteem kent twee hoofdtypen rechtssubjecten, ook wel juridische personen genoemd: natuurlijke personen en rechtspersonen [3](#page=3). #### 3.1.1 Natuurlijke personen Natuurlijke personen zijn individuele mensen. Zij beschikken over diverse eigenschappen, zoals een naam, nationaliteit en bekwaamheid, die de omvang van hun rechten bepalen [3](#page=3). #### 3.1.2 Rechtspersonen Rechtspersonen zijn groeperingen, instellingen of stichtingen die, net als natuurlijke personen, bepaalde rechten en juridische plichten kunnen dragen. Deze entiteiten worden gecreëerd met een specifiek doel en worden voorzien van de bijbehorende rechten en plichten. Een rechtspersoon wordt beschouwd als een juridische constructie die meer is dan de som van haar individuele leden (die natuurlijke personen zijn) en kan zelfstandig rechten en plichten hebben, los van die van haar leden. Voorbeelden hiervan zijn vennootschappen en verenigingen zonder winstoogmerk (vzw's) [3](#page=3). ### 3.2 Het rechtsobject Een rechtsobject is het voorwerp waarover rechtssubjecten hun subjectieve rechten kunnen uitoefenen. Dit kan variëren van tastbare zaken, zoals een object of een dier, tot een samenstel van goederen, zoals een handelszaak. Ook een recht zelf kan als rechtsobject fungeren, bijvoorbeeld aandelen, een geldbedrag of het vruchtgebruik op een huis [4](#page=4). > **Example:** Wanneer u een mixer koopt in een supermarkt, zijn zowel u (de koper) als de verkoper (vaak een rechtspersoon zoals een vennootschap) rechtssubjecten. De mixer zelf, of preciezer gezegd, het eigendomsrecht op de mixer, is het rechtsobject [4](#page=4). --- # Rechtsmisbruik Rechtsmisbruik treedt op wanneer een ogenschijnlijk wettige handeling de grenzen van de normale rechtsuitoefening overschrijdt en daardoor als onrechtmatig wordt beschouwd [4](#page=4) [5](#page=5). ### 4.1 Definitie en kernconcept Subjectieve rechten mogen naar eigen goeddunken worden gebruikt, maar niet misbruikt. Rechtsmisbruik kan worden omschreven als een handelwijze die op het eerste gezicht rechtmatig lijkt, maar zo hinderlijk is dat het als een misbruik van recht en uiteindelijk als onrechtmatig wordt gekwalificeerd [4](#page=4). Het verbod op rechtsmisbruik werd oorspronkelijk door de rechtspraak ontwikkeld als een ongeschreven algemeen rechtsbeginsel en is nu opgenomen in artikel 1.10 van het Burgerlijk Wetboek (BW) [4](#page=4). #### 4.1.1 Criteria voor rechtsmisbruik Er wordt gesproken van rechtsmisbruik in de volgende situaties: * **Enige bedoeling om te schaden:** Wanneer iemands subjectieve rechten worden gebruikt met als enige intentie om een ander te schaden [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Iemand bouwt een valse schoorsteen recht tegenover het raam van zijn buurman, puur om hem te hinderen [4](#page=4). * **Kiezen van de schadelijkste manier zonder eigen belang:** Wanneer iemand twee of meer manieren heeft om een recht uit te oefenen en de manier kiest die het meest schadelijk is voor anderen, terwijl hij daar zelf geen enkel belang bij heeft [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een handelaar plaatst een lichtreclame aan het einde van zijn handelshuis. Zijn buurman plaatst een grotere lichtreclame ernaast, waardoor de eerste reclame aan één zijde niet meer zichtbaar is. Aangezien de tweede handelaar zijn reclame ook aan de andere kant van zijn handelshuis had kunnen plaatsen zonder iemand te hinderen, is hier sprake van rechtsmisbruik [4](#page=4). * **Overschrijden van de grenzen van normale rechtsuitoefening:** Algemeen wordt rechtsmisbruik aangenomen wanneer een recht wordt uitgeoefend op een wijze die "kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en bezorgd persoon". Dit criterium is afkomstig uit een arrest van het Hof van Cassatie [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een grondeigenaar eist dat zijn buurman een gevel afbreekt omdat deze enkele centimeters op zijn grond staat. Deze afbraak zou de buurman ernstige schade toebrengen, terwijl het de grondeigenaar weinig baat zou opleveren. Het nadeel voor de buurman staat buiten verhouding tot het voordeel voor de eigenaar (proportionaliteit). Dit wordt ook geassocieerd met artikel 3.62 BW [5](#page=5). ### 4.2 Sancties bij rechtsmisbruik Om rechtsmisbruik te sanctioneren, grijpt de rechtspraak naar de foutaansprakelijkheid van artikel 6.6 BW, dat deel uitmaakt van de buitencontractuele aansprakelijkheid en de onrechtmatige daad [5](#page=5). De in principe geldende sanctie is herstel in de oorspronkelijke toestand (herstel in natura). Dit kan bijvoorbeeld door de clausule of het recht waarop de handelwijze of vordering steunt, te neutraliseren. Indien herstel in natura niet mogelijk is, kent de rechter een schadevergoeding toe [5](#page=5). > **Samenvatting van de kernaspecten:** > * Afwezigheid van belang (of onevenredig nadelig gevolg voor ander) [5](#page=5). > * Abnormale rechtsuitoefening [5](#page=5). > * Sanctie: herstel in natura of schadevergoeding [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Recht | Een geheel van regels, zowel gedragsregels als regels voor de toepassing en wijziging ervan, dat de maatschappij ordent en waarvan de naleving gesanctioneerd wordt door een wettelijk voorzien systeem van sancties. | | Rechtstakken | Specifieke onderverdelingen van het recht, zoals grondwettelijk recht, personen- en familierecht, verkeersrecht, strafrecht, aansprakelijkheidsrecht, erfrecht en fiscaal recht, die elk een specifiek domein van het maatschappelijk leven regelen. | | Gevolgtrekking | De conclusie die men kan trekken uit de reeds besproken elementen, wat leidt tot de essentiële kenmerken van het recht. | | Gevoel van subjectieve rechten | Dit verwijst naar de rechten die individuen of rechtspersonen bezitten en die hen de bevoegdheid geven om bepaalde handelingen te stellen binnen de grenzen van het rechtssysteem. | | Rechtsmisbruik | De uitoefening van subjectieve rechten op een manier die kennelijk de grenzen van de normale uitoefening overschrijdt, met als doel anderen te schaden of door een keuze van de schadelijkste optie zonder eigen belang. | | Rechtssubject | Een persoon of groep personen (natuurlijke personen of rechtspersonen) die dragers zijn van subjectieve rechten en juridische plichten binnen een rechtssysteem. | | Rechtsobject | Het voorwerp waarop rechtssubjecten hun subjectieve rechten kunnen uitoefenen, dit kan een ding, een geheel van goederen of een ander recht zijn. | | Natuurlijke personen | Mensen van vlees en bloed die subjectieve rechten en juridische plichten kunnen hebben, wiens rechten worden bepaald door eigenschappen zoals naam, bekwaamheid en nationaliteit. | | Rechtspersonen | Groeperingen, instellingen of stichtingen die, net als natuurlijke personen, bepaalde rechten en juridische plichten kunnen hebben en die gecreëerd worden met een specifiek doel. | | Objectief recht | Het geheel van algemene, abstracte rechtsregels die losstaan van concrete personen en situaties, en die de structuur vormen waaruit subjectieve rechten voortvloeien. | | Subjectief recht | Een in het rechtssysteem erkende bevoegdheid die toebehoort aan een rechtssubject en die het toelaat om naar eigen goeddunken bepaalde handelingen te stellen. |

# Het objectieve en subjectieve recht Dit hoofdstuk belicht het fundamentele onderscheid tussen objectief recht, dat verwijst naar het geheel van rechtsregels in een samenleving, en subjectieve rechten, die de individuele aanspraken en bevoegdheden omvatten die uit die regels voortvloeien [5](#page=5). ### 1.1. Het objectieve recht Objectief recht kan gedefinieerd worden als het recht dat in een specifieke samenleving aanwezig is, oftewel het geheel aan rechtsregels dat op een bepaald moment en plaats van toepassing is. Het wordt ook wel 'positief recht' genoemd [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.1.1. Definities en kenmerken Verschillende juridische auteurs hebben het objectieve recht gedefinieerd, waarbij gemeenschappelijke elementen naar voren komen: * Het recht is gericht op de normatieve ordening van de samenleving [7](#page=7). * Het is een verzameling van regels en voorschriften [7](#page=7). * Het wordt uitgevaardigd door of krachtens het maatschappelijk gezag (#page=6, 7) [6](#page=6) [7](#page=7). * Het is afdwingbaar door of krachtens het maatschappelijk gezag (#page=6, 7) [6](#page=6) [7](#page=7). Het objectieve recht is abstract en wordt bestudeerd in de rechtsdogmatiek. Hoewel het statisch is, is het niet onveranderlijk in de tijd. Het kan worden onderverdeeld in materieel recht (de inhoud) en formeel recht (de procedures) [5](#page=5) [7](#page=7). > **Tip:** Denk aan objectief recht als "law in the books" de regels die geschreven staan, in tegenstelling tot "law in action", hoe het recht in de praktijk wordt toegepast [7](#page=7). #### 1.1.2. Verschillende bronnen van objectief recht Objectief recht ontleent zijn geldigheid aan diverse rechtsbronnen, waaronder de wet en rechtspraak. De documentatie noemt de wet als een bron, wat impliceert dat het ook kan verwijzen naar wetboeken zoals het Burgerlijk Wetboek (BW) (#page=13, 17, 24, 25) [13](#page=13) [17](#page=17) [24](#page=24) [25](#page=25) [5](#page=5). ### 1.2. Subjectieve rechten Subjectieve rechten zijn aanspraken of bevoegdheden die een individu, een rechtssubject genoemd, ontleent aan het objectieve recht (#page=5, 9) [5](#page=5) [9](#page=9). #### 1.2.1. Het begrip subjectief recht Een subjectief recht is een door het objectieve recht aan een individu toegekende heerschappij die strekt tot de bevrediging van menselijke behoeften. Het betreft een juridisch bekrachtigde bevoegdheid of aanspraak die de titularis op een bepaalde zaak of jegens een bepaalde persoon kan uitoefenen om eigen doelstellingen te verwezenlijken. Tegenover een subjectief recht staat vaak een verplichting [10](#page=10) [9](#page=9). #### 1.2.2. De relatie tussen rechtsregel en subjectief recht De totstandkoming van een subjectief recht kan worden begrepen aan de hand van de hypothetische vorm van een rechtsregel, die een gedragsnorm verbindt aan bepaalde feiten en rechtsgevolgen (#page=13, 14). De elementen die hierbij een rol spelen zijn [13](#page=13) [14](#page=14): * **Rechtssubject:** Degene voor wie de rechtsnorm gevolgen heeft of aan wie rechten worden toegekend (#page=14, 15) [14](#page=14) [15](#page=15). * **Natuurlijke personen:** Alle levende mensen, die gelijke dragers van rechten en verplichtingen zijn. Belangrijk hierbij is het onderscheid tussen rechtsbekwaamheid (geschiktheid om houder te zijn van subjectieve rechten) en handelingsbekwaamheid (bekwaamheid om rechtshandelingen te stellen). Dieren worden hierin anders behandeld; ze zijn rechtsobjecten en geen rechtssubjecten, hoewel er wel beschermingsmaatregelen bestaan [16](#page=16) [17](#page=17). * **Rechtspersonen:** Groeperingen van natuurlijke personen of afgescheiden vermogens die door de wetgever als zelfstandige eenheden worden erkend. Dit omvat publiekrechtelijke rechtspersonen (zoals de Staat, gemeenschappen, gemeenten) en privaatrechtelijke rechtspersonen (zoals vennootschappen, verenigingen zonder winstoogmerk, stichtingen) (#page=20, 21). Feitelijke verenigingen hebben in principe geen rechtspersoonlijkheid [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22). * **Rechtsobject:** Het voorwerp van het subjectief recht, het voordeel waarover rechten kunnen worden uitgeoefend. Dit kan betrekking hebben op politieke rechten (deelname aan het staatsbestuur) of burgerlijke rechten (regeling van de individuele levenssfeer) [23](#page=23). * **Rechtsfeit:** Een feit waaraan de rechtsregel rechtsgevolgen verbindt. Dit kan een louter rechtsfeit zijn (zonder actief menselijk optreden), een feitelijke menselijke handeling, of een rechtshandeling (een wilsuiting met de bedoeling rechtsgevolgen te creëren) [24](#page=24). * **Rechtsgevolg:** Het gevolg dat de rechtsregel aan een rechtsfeit verbindt, zoals het ontstaan, wijzigen of uitdoven van subjectieve rechten, rechtsplichten of de rechtstoestand van een rechtssubject [25](#page=25). > **Voorbeeld:** Artikel 6.5 Burgerlijk Wetboek stelt: "Eenieder is aansprakelijk voor de schade die hij door zijn fout aan een ander veroorzaakt.". Hierbij is "iedereen" het rechtssubject, "de schade" het rechtsobject, de "fout" het rechtsfeit, en de "aansprakelijkheid" het rechtsgevolg. Dit leidt tot een subjectief recht op schadevergoeding voor de benadeelde partij [13](#page=13). #### 1.2.3. Verscheidenheid aan subjectieve rechten Subjectieve rechten kennen een grote diversiteit in de aard van de heerschappij die zij verlenen. Wesley Hohfeld onderscheidde vier fundamentele juridische concepten [11](#page=11): * **Aanspraak (claim):** Een recht waarbij tegenover de aanspraak een plicht van een ander staat [11](#page=11). * **Vrijheid (privilege):** De bevoegdheid om iets te doen zonder daartoe verplicht te zijn [11](#page=11). * **Macht of bevoegdheid (power):** De mogelijkheid om aanspraken en vrijheden in het leven te roepen, ook wel Gestaltungsrecht genoemd [11](#page=11). * **Immuniteit (immunity):** Bescherming tegen de macht van anderen om iemands aanspraak of vrijheid te wijzigen [11](#page=11). > **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid te maken tussen juridisch beschermde belangen en subjectieve rechten. Een belang, zoals het belang van een kind om veilig op te groeien, kan juridisch beschermd zijn zonder dat dit direct een subjectief recht voor het kind inhoudt [10](#page=10). --- # Structuur en elementen van de rechtsregel Dit onderwerp ontleedt de structuur van een rechtsregel aan de hand van de hypothetische vorm en de essentiële elementen ervan: het rechtssubject, het rechtsobject, het rechtsfeit en het rechtsgevolg [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14). ### 2.1 De hypothetische vorm van een rechtsregel Een rechtsregel wordt gekenmerkt door een hypothetische vorm, waarbij aan algemeen omschreven feiten of handelingen bepaalde algemeen omschreven rechtsgevolgen worden verbonden. De toepassing van een rechtsregel brengt het objectieve recht tot leven, maar roept ook toepassings- en interpretatievragen op [13](#page=13). #### 2.1.1 Elementen van een rechtsregel De essentiële elementen die een gedragsnorm bevatten binnen een rechtsregel zijn: * Het rechtssubject: natuurlijke en rechtspersonen [14](#page=14). * Het rechtsobject [14](#page=14). * Het rechtsfeit [14](#page=14). * Het rechtsgevolg [14](#page=14). > **Tip:** Begrijpen hoe deze elementen samenwerken is cruciaal om de werking van rechtsregels te doorgronden. ### 2.2 Het rechtssubject Het rechtssubject is degene voor wie de rechtsnorm gevolgen teweegbrengt, of aan wie het objectieve recht rechten toekent (actief rechtssubject) of plichten oplegt (subjectief rechtssubject). Er zijn twee hoofdcategorieën van rechtssubjecten: natuurlijke personen en rechtspersonen [15](#page=15). #### 2.2.1 Natuurlijke personen Natuurlijke personen zijn alle levende mensen. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen mensen met en zonder rechten, wat betekent dat er geen slavernij of burgerlijke dood bestaat (art. 18 Gw.). Natuurlijke personen zijn gelijke dragers van rechten en verplichtingen [16](#page=16). * **Rechtsbekwaamheid**: de geschiktheid om houder te zijn van subjectieve rechten [16](#page=16). * **Handelingsbekwaamheid**: de bekwaamheid om rechtshandelingen te stellen [16](#page=16). Vanuit een antropocentristische benadering worden dieren en planten beschouwd als rechtsobjecten, en dus als voorwerp van subjectieve rechten. Er bestaan weliswaar maatregelen ter bescherming van leefmilieu, natuur en dieren. Artikel 7bis Gw. streeft naar bescherming en zorg voor dieren als wezens met gevoel. Artikel 3,39 BW stelt dat dieren een gevoelsvermogen en biologische noden hebben, maar onder de bepalingen van lichamelijke voorwerpen (goederen) vallen. Het begrip "dierenrechten" verwijst hier niet naar subjectieve rechten, en dieren hebben geen plichten, waardoor ze bij schade niet gehouden zijn tot schadevergoeding. Echter, de bewaarder van een dier is foutloos aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door het dier (art. 6.17 BW) [17](#page=17). #### 2.2.2 Rechtspersonen Rechtspersonen zijn groeperingen van natuurlijke personen of een voor een bepaald doel afgescheiden vermogen, die door het recht als een zelfstandige eenheid worden behandeld. Ze worden enkel erkend indien de wetgever dit aanduidt, anders spreken we van feitelijke verenigingen. Rechtspersonen treden op via hun organen (natuurlijke personen) die hen kunnen vertegenwoordigen. Ze kunnen zowel privaatrechtelijk als publiekrechtelijk van aard zijn [18](#page=18). ##### 2.2.2.1 Publiekrechtelijke rechtspersonen Publiekrechtelijke rechtspersonen worden door de overheid opgericht met het oog op publieke dienstverlening en zijn bekleed met een deel van de overheidsmacht. Voorbeelden hiervan zijn de Staat, de gemeenschappen, de gewesten, de provincies, de gemeenten, de agglomeraties van gemeenten, de intercommunale verenigingen, de functioneel gedecentraliseerde diensten, de verzelfstandigde agentschappen en de beroepsverenigingen. Hun rechtspersoonlijkheid ontlenen zij aan de wet, decreet of ordonnantie [19](#page=19). ##### 2.2.2.2 Privaatrechtelijke rechtspersonen Privaatrechtelijke rechtspersonen worden opgericht op privaat initiatief en treden op ter behartiging van private belangen [20](#page=20). * **Vennootschappen**: Opgericht door personen (vennoten) die inbreng doen, met een eigen vermogen, een welbepaalde activiteit tot voorwerp en als doel de vennoten een vermogensvoordeel uit te keren. Volgens het Wetboek van vennootschappen en verenigingen (WVV) zijn dit onder andere [20](#page=20): * Vennootschap onder firma (VOF) [20](#page=20). * Commanditaire vennootschap (CommV) [20](#page=20). * Besloten vennootschap (BV) [20](#page=20). * Coöperatieve vennootschap (CV) [20](#page=20). * Naamloze vennootschap (NV) [20](#page=20). * **Vereniging zonder winstoogmerk (vzw)**: Opgericht door minstens twee personen (leden), streeft een belangeloos doel na zonder uitkering van vermogensvoordeel [21](#page=21). * **Stichting**: Een rechtspersoon zonder leden die een belangeloos doel nastreeft zonder uitkering van enig vermogen. Dit kan van openbaar nut zijn (filantropisch, filosofisch, religieus, pedagogisch, etc.) maar kan ook een privaat karakter hebben [21](#page=21). Feitelijke verenigingen hebben geen rechtspersoonlijkheid. Hoewel de vrijheid van vereniging (art. 27 Gw.) niet vereist dat een vereniging een vzw is, kunnen sommige feitelijke verenigingen wel bepaalde aspecten van rechtspersoonlijkheid bezitten, zoals vakverenigingen die CAO's kunnen sluiten [22](#page=22). ### 2.3 Het rechtsobject Het rechtsobject is het voorwerp van het subjectief recht, oftewel het voordeel waarover rechten kunnen worden uitgeoefend. Er worden twee hoofdcategorieën onderscheiden [23](#page=23): * **Politieke rechten**: Betreffen de deelname aan het bestuur en leven in de Staat. Dit omvat politieke vrijheden, participatierechten en sociaaleconomische rechten. Betwistingen hieromtrent vallen onder de burgerlijke of bestuurlijke rechtbank (art. 145 Gw.) [23](#page=23). * **Burgerlijke rechten**: Regelen de individuele levenssfeer. Dit omvat zowel extrapatrimoniale rechten als patrimoniale rechten. Betwistingen betreffende burgerlijke rechten vallen altijd onder de bevoegdheid van de burgerlijke rechtbank (art. 144 Gw.) [23](#page=23). ### 2.4 Het rechtsfeit Een rechtsfeit is een feit waaraan de rechtsregel rechtsgevolgen verbindt. Rechtsfeiten kunnen worden onderverdeeld in [24](#page=24): * **Loutere rechtsfeiten**: Feiten zonder actief optreden van de mens [24](#page=24). * **Feitelijke menselijke handelingen**: Handelingen verricht door mensen [24](#page=24). * **Rechtshandelingen**: Wilsuitingen waarbij een of meer personen de bedoeling hebben om rechtsgevolgen te doen ontstaan (art. 1.3, eerste lid BW) [24](#page=24). > **Tip:** Het onderscheid tussen deze soorten rechtsfeiten is belangrijk voor de beoordeling van aansprakelijkheid en de gevolgen van handelingen. ### 2.5 Het rechtsgevolg Het rechtsgevolg is het gevolg dat een rechtsregel aan een rechtsfeit verbindt. Dit kan leiden tot [25](#page=25): * Het ontstaan, wijzigen of uitdoven van subjectieve rechten [25](#page=25). * Het ontstaan, wijzigen of uitdoven van rechtsplichten [25](#page=25). * De sanctionering van een overtreding van een rechtsplicht [25](#page=25). * Een wijziging in de rechtstoestand van een rechtssubject [25](#page=25). --- # Onderscheid tussen natuurlijke en rechtspersonen Dit topic maakt een onderscheid tussen de verschillende soorten rechtssubjecten die door het recht worden erkend. ### 3.1 Het rechtssubject Het rechtssubject is degene voor wie de rechtsnorm gevolgen teweegbrengt, ofwel degene aan wie het objectieve recht rechten toekent (actief rechtssubject) of plichten oplegt (passief rechtssubject). Er worden twee hoofdcategorieën onderscheiden: natuurlijke personen en rechtspersonen [15](#page=15). #### 3.1.1 Natuurlijke personen Natuurlijke personen zijn alle levende mensen. Het huidige recht erkent geen onderscheid tussen mensen met en zonder rechten, wat betekent dat slavernij en burgerlijke dood niet bestaan (artikel 18 Grondwet). Natuurlijke personen zijn gelijke dragers van rechten en verplichtingen [16](#page=16). Hierbij is het onderscheid te maken tussen: * **Rechtsbekwaamheid**: De geschiktheid om houder te zijn van subjectieve rechten [16](#page=16). * **Handelingsbekwaamheid**: De bekwaamheid om rechtshandelingen te stellen [16](#page=16). De benadering van het recht ten aanzien van andere levende wezens is antropocentristisch. Dieren en planten worden beschouwd als rechtsobjecten, dat wil zeggen, voorwerpen van subjectieve rechten. Hoewel er maatregelen worden genomen ter bescherming van het leefmilieu, de natuur en dieren, en artikel 7bis van de Grondwet streeft naar bescherming van en zorg voor dieren als wezens met gevoel, hebben zij geen subjectieve rechten. Artikel 3,39 van het Burgerlijk Wetboek stelt dat dieren een gevoelsvermogen en biologische noden hebben, maar onder de bepalingen van lichamelijke voorwerpen (goederen) vallen. Het begrip "dierenrechten" slaat niet op subjectieve rechten, en dieren hebben ook geen plichten; bij schade die zij veroorzaken, zijn zij niet gehouden tot schadevergoeding. Echter, de bewaarder van een dier is foutloos aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door dat dier, zoals bepaald in artikel 6.17 van het Burgerlijk Wetboek [17](#page=17). #### 3.1.2 Rechtspersonen Rechtspersonen zijn groeperingen van natuurlijke personen of een voor een bepaald doel afgescheiden vermogen dat ten aanzien van het recht wordt behandeld als een zelfstandige eenheid. Rechtspersonen worden enkel erkend wanneer de wetgever dit aanduidt; zoniet, spreekt men van feitelijke verenigingen. Rechtspersonen treden op via hun organen, die bestaan uit natuurlijke personen die hen kunnen vertegenwoordigen. Rechtspersonen kunnen zowel privaatrechtelijk als publiekrechtelijk opereren [18](#page=18). ##### 3.1.2.1 Publiekrechtelijke rechtspersonen Publiekrechtelijke rechtspersonen worden door de overheid opgericht met het oog op publieke dienstverlening en zijn bekleed met een deel van de overheidsmacht. Voorbeelden hiervan zijn de Staat, de gemeenschappen, de gewesten, de provincies, de gemeenten, de agglomeraties van gemeenten, de intercommunale verenigingen, de functioneel gedecentraliseerde diensten, de verzelfstandigde agentschappen, en de beroepsverenigingen. Zij ontlenen hun rechtspersoonlijkheid aan de wet, een decreet of een ordonnantie [19](#page=19). ##### 3.1.2.2 Privaatrechtelijke rechtspersonen Privaatrechtelijke rechtspersonen worden opgericht op privaat initiatief en treden op ter behartiging van private belangen [20](#page=20). * **Vennootschappen**: Opgericht volgens de Wet van vennootschappen en verenigingen (WVV), door personen (vennoten) die inbreng doen, met een eigen vermogen, gericht op de uitoefening van welbepaalde activiteit(en) en met als doel de vennoten een vermogensvoordeel uit te keren. De verschillende vennootschapsvormen zijn [20](#page=20): * Vennootschap onder firma (VOF) [20](#page=20). * Commanditaire vennootschap (CommV) [20](#page=20). * Besloten vennootschap (BV) [20](#page=20). * Coöperatieve vennootschap (CV) [20](#page=20). * Naamloze vennootschap (NV) [20](#page=20). * **Vereniging zonder winstoogmerk (vzw)**: Opgericht door minstens twee personen (leden), streeft een belangeloos doel na zonder uitkering van vermogensvoordeel [21](#page=21). * **Stichting**: Een rechtspersoon zonder leden, die een belangeloos doel nastreeft zonder uitkering van enig vermogen. Stichtingen kunnen van openbaar nut zijn (filantropisch, filosofisch, religieus, pedagogisch, etc.) maar kunnen ook een privaat karakter hebben [21](#page=21). Feitelijke verenigingen bezitten geen rechtspersoonlijkheid. Hoewel er een vrijheid van vereniging bestaat (artikel 27 Grondwet), hoeft een vereniging niet noodzakelijk een vzw te zijn. Soms genieten feitelijke verenigingen wel aspecten van rechtspersoonlijkheid, zoals het vermogen van vakverenigingen om collectieve arbeidsovereenkomsten (CAOs) te sluiten [22](#page=22). > **Tip:** Het onderscheid tussen natuurlijke personen en rechtspersonen is fundamenteel omdat het bepaalt wie juridisch drager kan zijn van rechten en plichten en wie rechtshandelingen kan stellen. > **Voorbeeld:** Een individuele werknemer is een natuurlijke persoon, terwijl het bedrijf waarvoor hij werkt een rechtspersoon kan zijn (bijvoorbeeld een NV of BV). Het bedrijf kan contracten aangaan, eigendom bezitten en gerechtelijk worden aangesproken, allemaal zaken die een individu ook kan, maar dan als een juridische entiteit op zichzelf. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Objectief recht | Het objectieve recht wordt gedefinieerd als het geheel aan rechtsregels dat op een bepaald moment en op een bepaalde plaats van toepassing is in een samenleving. Het is gericht op de normatieve ordening van de maatschappij en wordt uitgevaardigd en gehandhaafd door het maatschappelijk gezag. Het staat tegenover het subjectieve recht en wordt ook wel positief recht genoemd. | | Subjectief recht | Een subjectief recht is een door het objectieve recht aan een individu, een rechtssubject genoemd, toegekende of erkende heerschappij die strekt tot de bevrediging van menselijke behoeften. Het is een juridisch bekrachtigde bevoegdheid of aanspraak die de titularis ervan kan uitoefenen om eigen doelstellingen te verwezenlijken en waar tegenover vaak een verplichting staat. | | Rechtsregel | Een rechtsregel is een gedragsnorm die, in hypothetische vorm, bepaalde algemeen omschreven feiten of handelingen verbindt aan bepaalde algemeen omschreven rechtsgevolgen. De toepassing van een rechtsregel brengt het objectieve recht tot leven, maar kan ook leiden tot interpretatievragen. | | Rechtssubject | Een rechtssubject is degene voor wie de rechtsnorm gevolgen teweegbrengt, of degene aan wie het objectieve recht rechten toekent of plichten oplegt. Er zijn twee hoofdcategorieën: natuurlijke personen, zijnde alle levende mensen, en rechtspersonen, die juridische entiteiten zijn die door de wet als zelfstandige eenheden worden behandeld. | | Natuurlijke personen | Natuurlijke personen zijn alle levende mensen. Zij worden als gelijke dragers van rechten en verplichtingen beschouwd en beschikken over rechtsbekwaamheid (geschiktheid om houder te zijn van subjectieve rechten) en handelingsbekwaamheid (bekwaamheid om rechtshandelingen te stellen). | | Rechtspersonen | Rechtspersonen zijn groeperingen van natuurlijke personen of een voor een bepaald doel afgescheiden vermogen, die door de wetgever als zelfstandige juridische eenheden worden erkend. Ze kunnen zowel privaatrechtelijk als publiekrechtelijk van aard zijn en treden op via hun organen, die natuurlijke personen zijn. | | Rechtsobject | Het rechtsobject is het voorwerp van het subjectieve recht, oftewel het voordeel waarover rechten kunnen worden uitgeoefend. Het kan worden onderverdeeld in politieke rechten, die betrekking hebben op deelname aan het bestuur van de Staat, en burgerlijke rechten, die de individuele levenssfeer regelen. | | Rechtsfeit | Een rechtsfeit is een feit waaraan de rechtsregel rechtsgevolgen verbindt. Dit kan variëren van loutere rechtsfeiten zonder actief menselijk optreden, tot feitelijke menselijke handelingen en rechtshandelingen, die gekenmerkt worden door een wilsuiting met de bedoeling rechtsgevolgen te doen ontstaan. | | Rechtsgevolg | Het rechtsgevolg is het gevolg dat een rechtsregel aan een rechtsfeit verbindt. Dit kan leiden tot het ontstaan, wijzigen of uitdoven van subjectieve rechten en rechtsplichten, de sanctionering van een overtreding, of een wijziging in de rechtstoestand van een rechtssubject. | | Handhaven | Handhaven verwijst naar het actief zorgen voor de naleving van regels of wetten. Dit kan door middel van toezicht, preventieve maatregelen of sancties bij overtreding, en is essentieel voor de effectiviteit van het rechtssysteem en het handhaven van de rechtsorde in de samenleving. |

# Structuur van de Belgische staat Dit onderwerp behandelt de evolutie van de Belgische staatsstructuur van eenheidsstaat naar federale staat, inclusief de verschillende beleidsniveaus zoals federaal, gemeenschaps- en gewestelijk. ## 1. Structuur van de Belgische staat ### 1.1 Kenmerken van de Belgische staat De Belgische staat wordt gekenmerkt door verschillende fundamentele principes die haar structuur en functioneren bepalen. #### 1.1.1 De federale staat België is een federale staat, wat betekent dat de soevereiniteit intern verdeeld is over een federaal en deelstatelijk gezagsniveau. Dit onderscheidt het van een eenheidsstaat. Een grondwettelijk hof speelt een cruciale rol in het oplossen van bevoegdheidsconflicten die voortvloeien uit deze federale structuur. Sinds 1980 is de interne soevereiniteit van België verdeeld over het federale niveau en de deelstatelijke niveaus. Een belangrijk aspect van deze federale structuur is de federale loyaliteit, zoals verankerd in artikel 143 van de Grondwet. #### 1.1.2 Democratie De Belgische staat is een democratie, waarbij burgers de grootst mogelijke politieke inspraak wordt gegarandeerd via vrije en algemene verkiezingen. Dit wordt ook wel een "indirecte democratie" genoemd. #### 1.1.3 Rechtsstaat Als rechtsstaat zijn gezagsdragers onderworpen aan de rechtsnormen van de staat. De Grondwet waarborgt fundamentele rechten en vrijheden (artikelen 8-32 Gw.), die afdwingbaar zijn voor onafhankelijke rechtscolleges. #### 1.1.4 Parlementair regime België kent een parlementair regime, wat inhoudt dat er controle is van het parlement op de regering. De vertegenwoordiging vindt plaats via representatieve instellingen die de natie of de deelstaat in zijn geheel vertegenwoordigen (art. 42 Gw.). ### 1.2 De grondwetgever De Grondwet vormt de basisakte van de Belgische staat. #### 1.2.1 Herziening van de Grondwet De procedure voor grondwetsherziening is strikt geregeld (Titel VIII Gw.). Er zijn beperkingen op grondwetswijzigingen in oorlogstijd (art. 196 Gw.) en tijdens een regentschap (art. 197 Gw.). Een grondwetsherziening vereist een specifieke procedure, waaronder een bicamerale behandeling. Voor herzieningen is in elk van de kamers een dubbele tweederdemeerderheid (gekwalificeerde meerderheid) vereist, vergelijkbaar met bijzondere meerderheidswetten. Naar aanleiding van de Zesde Staatshervorming werd een overgangsbepaling opgenomen in artikel 195 van de Grondwet, die toelaat bepaalde artikelen te wijzigen zonder voorafgaande verklaring tot herziening of verkiezingen. #### 1.2.2 Historische evolutie van grondwetsherzieningen Belangrijke momenten in de evolutie van de Belgische Grondwet omvatten: * 1893: invoering van het meervoudig algemeen stemrecht. * 1921: invoering van het algemeen stemrecht. * 1970: erkenning van de gemeenschappen. * 1980: oprichting van het Vlaamse en het Waalse Gewest. * 1988-89: verdere uitbouw van de federale Staat. * 1993: rechtstreekse verkiezing van de deelparlementen, afschaffing van het dubbelmandaat, bevoegdheid tot het sluiten van verdragen, regeling van residuaire bevoegdheden en wijziging van het tweekamerstelsel. * 1995-2000: diverse wijzigingen van uiteenlopende aard. * 2001: defederalisering van de Gemeentewet en de Provinciewet, overdracht van fiscale verantwoordelijkheid aan de gewesten, defederalisering van landbouw en buitenlandse handel, en waarborgen voor Vlamingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. * 2013-2014: waarborgen voor Franstaligen en bijkomende bevoegdheidsoverdrachten. ### 1.3 Indeling van het grondgebied België is territoriaal ingedeeld in provincies en gemeenten. Daarnaast zijn er referentieregio's en taalgebieden (artikel 4 Gw.). Het territorialiteitsbeginsel is hierbij van toepassing. ### 1.4 Rechten en vrijheden De Grondwet waarborgt diverse rechten en vrijheden. #### 1.4.1 Klassieke grondrechten Deze grondrechten waarborgen de vrijheid van het individu ten aanzien van de overheid en omvatten onder andere vrijheden zoals vastgelegd in artikelen 10-11bis, 12, 19-21, 22, 22bis, 26-27, 29, 24, 30 en 32 van de Grondwet. #### 1.4.2 Sociaaleconomische grondrechten Deze grondrechten hebben betrekking op het verzekeren van een menswaardig leven en leggen een positieve verplichting op aan de overheid, zoals bepaald in artikel 23 van de Grondwet. Dit principe wordt ook wel het "standstill-effect" genoemd. #### 1.4.3 Internationale rechtsbronnen Naast de nationale Grondwet, worden rechten en vrijheden ook beschermd door internationale rechtsbronnen. ### 1.5 Scheiding van de machten Het principe van de scheiding der machten, zoals geformuleerd door Montesquieu, onderscheidt drie fundamentele functies: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke functie. De Belgische Grondwet onderscheidt deze functies door ze toe te kennen aan verschillende organen. #### 1.5.1 Wetgevende macht De wetgevende macht op federaal niveau bestaat uit de Koning, de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat. Ook de deelstaatregeringen en deelparlementen oefenen wetgevende bevoegdheden uit. #### 1.5.2 Uitvoerende macht De uitvoerende macht op federaal niveau ligt bij de Koning en zijn ministers. Op deelstaatniveau oefenen de deelstaatregeringen de uitvoerende macht uit. #### 1.5.3 Rechterlijke macht De rechterlijke macht is toevertrouwd aan hoven en rechtbanken. Hoewel er een functionele scheiding van machten is, is er ook sprake van samenwerking, met een nadruk op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. ### 1.6 Federale machten De federale machten omvatten de wetgevende en uitvoerende macht. #### 1.6.1 Federale wetgevende macht De federale wetgevende macht bestaat uit de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat. ##### 1.6.1.1 Kamer van volksvertegenwoordigers De Kamer van volksvertegenwoordigers telt 150 rechtstreeks verkozen leden. De taalgroep waartoe een volksvertegenwoordiger behoort, wordt bepaald door de kieskring waarin hij verkozen is, of in het geval van Brussel-Hoofdstad, door de taal van de eedaflegging. Verkozenen uit het Duitse taalgebied maken deel uit van de Franse taalgroep. De legislatuur duurt in principe vijf jaar, met uitzonderingen mogelijk. Verkiezingen gebeuren volgens het evenredigheidsstelsel. De Kieswet stelt de voorwaarden vast om verkozen te kunnen worden. ##### 1.6.1.2 Senaat De Senaat is een niet-permanent orgaan (artikel 44, tweede lid Gw.) en fungeert als een "ontmoetingsplaats". De leden worden aangewezen door en uit de deelstaatparlementen. De Senaat telt 60 leden: 50 deelstaatsenatoren (29 Nederlandstaligen, 20 Franstaligen en 1 Duitstalige) en 10 gecoöpteerde senatoren (6 Nederlandstaligen en 4 Franstaligen). Niet meer dan twee derde van de senatoren mag tot hetzelfde geslacht behoren (art. 67, § 3 Gw.). ##### 1.6.1.3 Gelijkbevoegde materies (verplicht bicameraal) De Kamer en de Senaat zijn gelijk bevoegd voor de herziening van de Grondwet, bijzondere meerderheidswetten, wetten betreffende de instellingen en financiering van de Duitstalige Gemeenschap, wetten op de financiering van politieke partijen en controle op verkiezingsuitgaven, en wetten op de organisatie van de Senaat en het statuut van senator (art. 77 Gw.). ##### 1.6.1.4 Optioneel bicameraal systeem De Kamer is bevoegd, maar de Senaat heeft een evocatierecht, wat betekent dat de Senaat wijzigingen kan voorstellen voor wetten ter uitvoering van bijzondere meerderheidswetten, wetten op de staatsinrichting (niet in art. 77 Gw. opgesomd), wetten op de Raad van State en federale administratieve rechtscolleges, en wetten ter naleving van internationale of supranationale verplichtingen (art. 78 Gw.). ##### 1.6.1.5 Monocamerale procedure Voor alle andere wetgeving, die niet expliciet onder de artikelen 77 en 78 Gw. vallen, is enkel de Kamer bevoegd (art. 74 Gw.). ##### 1.6.1.6 Gemeenschappelijke bepalingen voor de wetgevende macht * **Parlementaire onverantwoordelijkheid:** Leden van de Kamers kunnen niet vervolgd of aan enig onderzoek worden onderworpen voor hun meningen of stemmen uitgebracht in de uitoefening van hun functie (artikel 58 Gw.). * **Parlementaire onschendbaarheid:** Leden van de Kamers kunnen tijdens de zitting en in strafzaken niet worden verwezen naar of gedagvaard voor een hof of rechtbank, of aangehouden, zonder verlof van de Kamer waarvan zij deel uitmaken (artikel 59 Gw.). Dit geldt enkel tijdens de zittijd en indien er geen heterdaad is. Vervolgingen door het Openbaar Ministerie en dwangmaatregelen vereisen voorafgaande toestemming. * **Quasi-legislatuurparlement:** De legislatuur duurt vijf jaar, maar vroegtijdige ontbinding is mogelijk onder bepaalde omstandigheden, met verkiezingen binnen veertig dagen (Artikel 46 Gw.). Een motie van wantrouwen tegen de regering, indien aangenomen zonder opvolger voor de Eerste Minister, leidt tot regeringsontslag. De Kamer van volksvertegenwoordigers kan, met volstrekte meerderheid, instemmen met een verklaring tot herziening van de Grondwet. De Senaat kan hierin een rol spelen (art. 70 Gw.). * **Commissies, onderzoeksrecht en onverenigbaarheden:** Deze aspecten regelen de werking van de parlementen. * **Taalgroepen:** De Nederlandse of Franse taalgroep wordt bepaald door het taalgebied van de kieskring (artikel 43 Gw.). Voor Brussel-Hoofdstad is de eedaflegging bepalend. Het Duitse taalgebied behoort tot de Franse taalgroep. Dit is relevant voor de bijzondere meerderheid, de alarmbelprocedure en het optionele bicamerale systeem. ##### 1.6.1.7 Bevoegdheden van de federale wetgevende macht * **Volheid van bevoegdheid:** De wetgevende macht heeft bevoegdheid in aangelegenheden die door de Grondwet of bijzondere wet aan haar zijn voorbehouden, inclusief de residuaire aangelegenheden (artikel 35 Gw.). * **Wetgevende bevoegdheid:** Het maken van wetten. * **Controlerende bevoegdheid:** De Kamer oefent volledige controle uit op de regering (art. 101 Gw.), inclusief investituur, ontslag, vertrouwensstemming, en de constructieve motie van wantrouwen. De jaarlijkse stemming van de begroting (art. 74 Gw.) en het interpellatierecht behoren eveneens tot deze bevoegdheid. #### 1.6.2 Federale uitvoerende macht De federale uitvoerende macht bestaat uit de Koning en de federale ministers. ##### 1.6.2.1 De Koning De Koning is de erfelijk monarch (artikelen 85 e.v. Gw.). Bij politieke onbekwaamheid wordt hij gedekt door een federale minister (art. 106 Gw.). De Koning is onschendbaar (art. 88 Gw.) en heeft een civiele lijst (art. 89 Gw.). ##### 1.6.2.2 Federale regering * **Samenstelling:** De federale regering telt ten hoogste vijftien ministers, inclusief de Eerste Minister, en een onbepaald aantal staatssecretarissen (art. 99 Gw.). Er geldt een vereiste van paritaire samenstelling. De Eerste Minister kan bijgestaan worden door een vice-eersteminister. Een staatssecretaris assisteert een minister (art. 104 Gw.). De Ministerraad en de Kroonraad zijn belangrijke organen. * **Vorming van de federale regering:** Na de verkiezingen benoemt de Koning zijn ministers (Artikel 96 Gw.). Een "informateur" en een "formateur" spelen een rol in dit proces. * **Politieke verantwoordelijkheid en ontslag:** De regering is politiek verantwoordelijk tegenover de Kamer van volksvertegenwoordigers voor een periode van vijf jaar (art. 101 Gw.). Regeringsontslag kan plaatsvinden door aanbod van het ontslag door de Eerste Minister aan de Koning, die dan de Kamer kan ontbinden met instemming van de meerderheid van de leden, of door een motie van wantrouwen (aangenomen zonder opvolger) of het verwerpen van een motie van vertrouwen. * **Ministeriële strafrechtelijke aansprakelijkheid:** Artikel 103 Gw. regelt de strafrechtelijke aansprakelijkheid van ministers. ##### 1.6.2.3 Federale administratie De federale administratie ondersteunt de uitvoerende macht. ##### 1.6.2.4 Bevoegdheden van de Koning De Koning heeft geen andere macht dan die welke de Grondwet en de wetten hem uitdrukkelijk toekennen (art. 105 Gw.). Zijn bevoegdheden omvatten: * **Uitvoerende macht:** Benoemen en ontslaan van ministers (art. 96 Gw.), ontbinden van de Kamer onder bepaalde voorwaarden (art. 46 Gw.), nemen van besluiten ter uitvoering van wetten (art. 108 Gw.). * **Wetgevende macht:** Wetsontwerpen indienen bij het parlement (art. 75 Gw.), wetten bekrachtigen (art. 109 Gw.). * **Rechterlijke macht:** De Koning heeft hierin een rol, al is de precieze invulling contextueel. ### 1.7 Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof speelt een cruciale rol in het bewaren van de balans tussen de verschillende bestuursniveaus. #### 1.7.1 Functie en taak Het Hof lost bevoegdheidsconflicten op tussen de federale staat en de deelstaten. Het kan wetten, decreten en ordonnanties vernietigen of schorsen indien deze in strijd zijn met de bevoegdheidsverdelende regels of met bepaalde artikelen van de Grondwet (zoals artikelen 143, 170, 172 en 191). Uitspraken van het Hof worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad en hebben erga omnes werking. #### 1.7.2 Procedure tot nietigverklaring en prejudiciële geschil * **Beroep tot vernietiging (schorsing):** Een rechtstreeks beroep tot vernietiging kan worden ingesteld binnen zes maanden na publicatie in het Belgisch Staatsblad. * **Prejudiciële vraag:** Hoven en rechtbanken kunnen een prejudiciële vraag stellen aan het Grondwettelijk Hof indien zij een schending van bevoegdheidsregels vermoeden. Als het Hof een schending vaststelt, wordt de betreffende regel niet toegepast en opent zich een nieuwe termijn van zes maanden voor vernietiging. #### 1.7.3 Samenstelling De samenstelling van het Grondwettelijk Hof is vastgelegd in de Grondwet. ### 1.8 Raad van State De Raad van State kent twee afdelingen met specifieke bevoegdheden: wetgeving en bestuursrechtspraak. #### 1.8.1 Afdeling wetgeving Deze afdeling geeft juridische adviezen over voorontwerpen en voorstellen van wet, decreet of ordonnantie, over amendementen en over ontwerpen van reglementaire besluiten. Het is verplicht advies te vragen over elk voorontwerp van wet, decreet of ordonnantie, behalve in geval van dringende noodzakelijkheid. De adviezen zijn technisch-juridisch en controleren de eerbiediging van hogere rechtsnormen, bevoegdheden en kwaliteit. #### 1.8.2 Afdeling bestuursrechtspraak Deze afdeling behandelt schorsings- en vernietigingsberoepen tegen bestuurshandelingen wegens onbevoegdheid, vormverzuim, machtsoverschrijding of machtsafwending. Beroepen moeten worden ingesteld binnen zestig dagen na publicatie of kennisgeving (art. 14, § 1 RvS-Wet). De afdeling fungeert als cassatierechter voor beslissingen van lagere administratieve rechtscolleges. Het rechtscollege waarnaar de Raad de zaak verwijst, is gebonden door de beslissing van de Raad (art. 14, § 2 RvS-Wet). ### 1.9 Deelstaten Deelstaten omvatten gemeenschappen en gewesten. #### 1.9.1 Gemeenschappen en gewesten De politieke evolutie van België, van eenheidsstaat naar federale staat, is gedreven door de taalstrijd en de bescherming van minderheden. Dit heeft geleid tot een systeem van asymmetrisch federalisme met institutionele autonomie voor de deelstaten. ##### 1.9.1.1 De Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest * **Wetgevende macht:** Het Vlaams Parlement en de Vlaamse Regering vaardigen decreten uit, die door de Vlaamse Regering worden bekrachtigd, afgekondigd en bekendgemaakt. Het Vlaams Parlement telt 124 leden, waarvan 118 rechtstreeks verkozen in het Vlaamse Gewest en 6 rechtstreeks verkozen leden woonachtig in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Onverenigbaarheden zijn van toepassing. * **Uitvoerende macht:** De Vlaamse Regering wordt geleid door een minister-president en telt ten hoogste elf leden. Beslissingen worden collegiaal genomen, met nadruk op consensus. De Vlaamse administratie ondersteunt de regering. ##### 1.9.1.2 De Franse Gemeenschap en het Waalse Gewest * **Waalse Gewest:** De wetgevende en uitvoerende macht liggen bij het Waals Parlement en de Waalse Regering, die decretale bevoegdheid hebben. * **Franse Gemeenschap:** De wetgevende en uitvoerende macht liggen bij het Franse Gemeenschapsparlement en de Franse Gemeenschapsregering. ##### 1.9.1.3 De Duitstalige Gemeenschap De wetgevende en uitvoerende macht liggen bij het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap en de Duitstalige Gemeenschapsregering. ##### 1.9.1.4 Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Dit gewest kent een eigen institutionele structuur. #### 1.9.2 Principes van bevoegdheidsverdeling ##### 1.9.2.1 Toegewezen versus residuaire bevoegdheden Gemeenschappen en gewesten hebben enkel bevoegdheden die hun uitdrukkelijk zijn toegewezen door de Grondwet of bijzondere wetten. * **Gemeenschapsbevoegdheden:** cultuur, sport, onderwijs, taalgebruik, gezondheidsbeleid, bijstand aan personen. * **Gewestbevoegdheden:** ruimtelijke ordening, leefmilieu, landbouw, huisvesting, economie, energie, lokale besturen, tewerkstellingsbeleid, openbare werken, mobiliteit, verkeersveiligheid. Impliciete bevoegdheden zijn die welke noodzakelijk zijn voor de uitoefening van toegewezen bevoegdheden, maar dit is marginaal. Residuaire bevoegdheden behoren in principe tot de federale overheid, tenzij uitdrukkelijk anders bepaald (artikel 35 Gw.). ##### 1.9.2.2 Meervoudige bescherming van de autonomie van de deelstaten * **Kracht-van-wet-beginsel (nevenschikking):** De wetten van de federale staat en de wetgeving van de deelstaten staan op dezelfde trede in de hiërarchie. * **Exclusiviteitsbeginsel:** Bevoegdheden zijn exclusief toegewezen. * **Territorialiteitsbeginsel:** Geldt voor de geografische afbakening van bevoegdheden. * **Verticaliteitsbeginsel:** Regelt de verhouding tussen de verschillende bestuursniveaus. #### 1.9.3 Fiscale bevoegdheid De fiscale bevoegdheid is verdeeld tussen de federale overheid en de deelstaten. #### 1.9.4 Financiering De financiering van de deelstaten gebeurt via diverse mechanismen, waaronder transfers van de federale overheid en eigen fiscale bevoegdheden. #### 1.9.5 Constitutionele autonomie Deelstaten hebben een zekere mate van constitutionele autonomie om hun eigen instellingen vorm te geven. ### 1.10 Lokale instellingen De lokale besturen vormen het laagste bestuursniveau in België. #### 1.10.1 Provincie België telt tien provincies. ##### 1.10.1.1 Provinciale bevoegdheden Provincies behartigen provinciale belangen en oefenen medebewindstaken uit. Volksraadplegingen kunnen plaatsvinden (Artikel 41 Gw.). ##### 1.10.1.2 Organen van de provincie * **Provincieraad:** Rechtstreeks verkozen leden voor zes jaar, met volheid van bevoegdheid in aangelegenheden van provinciaal belang en medebewindstaken. * **Deputatie:** Dagelijks bestuur, bestaande uit de gouverneur en leden. * **Gouverneur:** Benoemd door de gewestregering, met een drievoudige functie. * **Provinciale verzelfstandigde agentschappen:** Intern (IVA) en extern (EVA). #### 1.10.2 Gemeente Gemeenten zijn de meest lokale bestuurslagen. ##### 1.10.2.1 Gemeentelijke bevoegdheden Gemeenten behartigen gemeentelijke belangen en oefenen medebewindstaken uit. Volksraadplegingen zijn mogelijk (Artikel 41 Gw.). ##### 1.10.2.2 Organen van de gemeente * **Gemeenteraad:** Rechtstreeks verkozen leden voor zes jaar, met volheid van bevoegdheid in aangelegenheden van gemeentelijk belang en medebewindstaken. * **Districtraad:** Bestaat in bepaalde gemeenten. * **College van burgemeester en schepenen:** Dagelijks bestuur, bestaande uit de burgemeester, de OCMW-voorzitter en de schepenen. De schepenen worden verkozen uit de gemeenteraadsleden. * **Burgemeester:** Benoemd door de gewestregering, in principe uit de gemeenteraadsleden. * **Gemeentelijke verzelfstandigde agentschappen:** Interne verzelfstandigde diensten. * **Intergemeentelijke samenwerking (‘intercommunales’):** Samenwerking tussen gemeenten. #### 1.10.3 Het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) Het OCMW heeft als opdracht het verlenen van maatschappelijke bijstand en kent eigen organen. --- # De federale machten Hier volgt een gedetailleerd overzicht van de federale machten in België, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. De federale machten Dit deel behandelt de structuur en bevoegdheden van de federale wetgevende macht, bestaande uit de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat, en de federale uitvoerende macht, gevormd door de Koning en de federale regering. ### 2.1 De federale wetgevende macht De federale wetgevende macht is belast met het maken van wetten en het controleren van de regering. Deze macht is verdeeld over de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat. #### 2.1.1 De Kamer van volksvertegenwoordigers De Kamer van volksvertegenwoordigers bestaat uit 150 rechtstreeks verkozen leden die zetelen voor een periode van vijf jaar, tenzij er sprake is van vroegtijdige ontbinding. De verkiezingen vinden plaats volgens een evenredigheidsstelsel. Een volksvertegenwoordiger behoort tot de Nederlandse of Franse taalgroep, afhankelijk van de kieskring waarin hij of zij verkozen is. Verkozenen uit de kieskring Brussel-Hoofdstad worden ingedeeld op basis van de taal die zij bij de eedaflegging als eerste gebruiken, terwijl verkozenen uit het Duitse taalgebied deel uitmaken van de Franse taalgroep. ##### 2.1.1.1 Bevoegdheden van de Kamer De Kamer van volksvertegenwoordigers geniet een volheid van bevoegdheid voor alle aangelegenheden die niet expliciet aan andere wetgevende machten zijn voorbehouden. Dit omvat ook de residuaire bevoegdheden. Concreet heeft de Kamer de volgende bevoegdheden: * **Wetgevende bevoegdheid:** Het opstellen en goedkeuren van wetten. * **Controlerende bevoegdheid:** * De Kamer oefent volledige controle uit op de federale regering. Dit omvat het geven van een vertrouwensstem, het verwerpen van een motie van vertrouwen, en het aannemen van een constructieve motie van wantrouwen. * De jaarlijkse stemming van de begroting is eveneens een cruciale controlerende taak. * Het interpellatierecht stelt Kamerleden in staat om de regering ter verantwoording te roepen. ##### 2.1.1.2 Gemeenschappelijke bepalingen voor beide kamers * **Parlementaire onverantwoordelijkheid (artikel 58 Gw.):** Leden van de Kamer of Senaat kunnen niet strafrechtelijk worden vervolgd of aan enig onderzoek worden onderworpen voor meningen of stemmen die zij in de uitoefening van hun functie hebben uitgebracht. * **Parlementaire onschendbaarheid (artikel 59 Gw.):** Leden van de Kamer of Senaat kunnen tijdens de zitting en in strafzaken niet worden verwezen naar of gedagvaard voor een hof of rechtbank, of worden aangehouden, zonder de toestemming van de Kamer waarvan zij deel uitmaken. Dit geldt enkel tijdens de zittijd en indien er geen sprake is van betrapping op heterdaad. * **Quasi-legislatuurparlement (artikel 46 Gw.):** De Kamer van volksvertegenwoordigers kan, bij volstrekte meerderheid van haar leden, de ontbinding van de Kamer verklaren. Dit leidt tot nieuwe verkiezingen. Dit kan ook gebeuren indien een motie van wantrouwen tegen de regering wordt aangenomen zonder dat een opvolger voor de Eerste Minister wordt voorgedragen, of indien de regering ontslag neemt en de Eerste Minister de Koning het ontslag aanbiedt zonder dat de Kamer een opvolger voordraagt. * **Taalgroepen (artikel 43 Gw.):** De leden van de Kamer behoren tot de Nederlandse of Franse taalgroep. De indeling is gebaseerd op de kieskring, met specifieke regels voor Brussel-Hoofdstad en het Duitse taalgebied. Deze taalgroepen spelen een rol bij bijzondere meerderheidswetten en de alarmbelprocedure. #### 2.1.2 De Senaat De Senaat is een niet-permanent orgaan dat fungeert als een "ontmoetingsplaats" tussen de federale en deelstatelijke niveaus. Sinds de grondwetsherziening van 2014 is de rol van de Senaat gewijzigd. ##### 2.1.2.1 Samenstelling van de Senaat De Senaat telt 60 leden: * 50 deelstaatsenatoren, aangewezen door en uit de deelstaatparlementen (29 Nederlandstaligen, 20 Franstaligen en 1 Duitstalige). * 10 gecoöpteerde senatoren (6 Nederlandstaligen en 4 Franstaligen). * Er geldt een maximum van twee derde van de senatoren voor hetzelfde geslacht. ##### 2.1.2.2 Bevoegdheden en procedures van de Senaat De bevoegdheden van de Senaat zijn beperkter geworden na de staatshervormingen. De wetgevende procedures waarin de Senaat een rol speelt, zijn: * **Verplicht bicamerale procedure (artikel 77 Gw.):** De Kamer en de Senaat zijn gelijkelijk bevoegd voor: * Grondwetsherzieningen. * Bijzondere meerderheidswetten. * Wetten betreffende de instellingen en financiering van de Duitstalige Gemeenschap. * Wetten inzake de financiering van politieke partijen en de controle op verkiezingsuitgaven. * Wetten betreffende de organisatie van de Senaat en het statuut van senator. * **Optioneel bicamerale procedure (artikel 78 Gw.):** De Kamer is bevoegd, maar de Senaat heeft een evocatierecht. De Senaat kan wijzigingen voorstellen, maar de Kamer heeft het laatste woord. Dit geldt voor: * Wetten ter uitvoering van bijzondere meerderheidswetten. * Wetten op de staatsinrichting die niet onder artikel 77 Gw. vallen. * Wetten op de Raad van State en federale administratieve rechtscolleges. * Wetten ter verzekering van de naleving van internationale of supranationale verplichtingen. * **Monocamerale procedure (artikel 74 Gw.):** De Kamer is alleen bevoegd voor alle andere wetgeving die niet expliciet in artikel 77 en 78 Gw. is opgesomd. #### 2.1.3 Gemeenschappelijke bepalingen wetgevende macht * **Commissies:** Beide kamers beschikken over commissies om wetsvoorstellen grondig te bestuderen. * **Onderzoeksrecht:** Parlementaire commissies hebben het recht om onderzoek te voeren naar specifieke aangelegenheden. * **Onverenigbaarheden:** Er gelden regels omtrent functies die onverenigbaar zijn met het mandaat van parlementslid. ### 2.2 De federale uitvoerende macht De federale uitvoerende macht berust bij de Koning en de federale ministers, die samen de federale regering vormen. #### 2.2.1 De Koning De Koning is de koning der Belgen en wordt bij erfopvolging aangewezen. Hoewel hij het staatshoofd is, is hij politiek onbekwaam en worden zijn handelingen gedekt door een federale minister (artikel 106 Gw.). De Koning is onschendbaar (artikel 88 Gw.) en geniet een civiele lijst (artikel 89 Gw.). ##### 2.2.1.1 Bevoegdheden van de Koning De bevoegdheden van de Koning zijn strikt beperkt tot wat de Grondwet en de wetten hem uitdrukkelijk toekennen (artikel 105 Gw.). Zijn belangrijkste bevoegdheden omvatten: * **Uitvoerende macht:** * Benoemt en ontslaat zijn ministers (artikel 96 Gw.). * Ontbindt de Kamer van volksvertegenwoordigers onder bepaalde voorwaarden (artikel 46 Gw.). * Neemt de besluiten voor de uitvoering van de wetten (artikel 108 Gw.). * **Wetgevende macht:** * Dient wetsontwerpen in bij het federale parlement (artikel 75 Gw.). * Bekrachtigt de wetten en maakt ze bekend (artikel 109 Gw.). #### 2.2.2 De federale regering De federale regering is samengesteld uit de Eerste Minister en de ministers. ##### 2.2.2.1 Samenstelling van de federale regering De federale regering mag ten hoogste vijftien ministers, de Eerste Minister inbegrepen, bevatten. Er kunnen een onbepaald aantal staatssecretarissen worden aangeduid (artikel 99 Gw.). De regering moet een paritaire samenstelling hebben. De Eerste Minister kan worden bijgestaan door een of meer vice-eersteministers. ##### 2.2.2.2 Vorming van de federale regering Na de verkiezingen benoemt de Koning de ministers en ontslaat hij hen (artikel 96 Gw.). Dit proces omvat vaak de aanstelling van een "informateur" en een "formateur" om de coalitie te vormen. ##### 2.2.2.3 Politieke verantwoordelijkheid en ontslag De federale regering is politiek verantwoordelijk tegenover de Kamer van volksvertegenwoordigers voor een periode van vijf jaar (artikel 101 Gw.). * **Regeringsontslag:** De Eerste Minister kan het ontslag van de regering aanbieden aan de Koning. Indien de Koning het ontslag aanvaardt, kan hij de Kamer van volksvertegenwoordigers ontbinden, op voorwaarde dat een meerderheid van de Kamerleden hiermee instemt, waarna nieuwe verkiezingen worden georganiseerd (artikel 46 Gw.). * **Dwingend ontslag door de Kamer:** De Kamer kan de regering tot ontslag dwingen door een motie van wantrouwen aan te nemen of een motie van vertrouwen te verwerpen. In dit geval kan er een vervanging plaatsvinden zonder nieuwe verkiezingen (artikel 96 Gw.). ##### 2.2.2.4 Ministeriële strafrechtelijke aansprakelijkheid Artikel 103 Gw. regelt de strafrechtelijke aansprakelijkheid van ministers. #### 2.2.3 De federale administratie De federale administratie ondersteunt de uitvoerende macht bij de uitvoering van het beleid. ### 2.3 Bijzondere instellingen binnen de federale staat Naast de wetgevende en uitvoerende machten, spelen ook andere instellingen een cruciale rol binnen de federale staatsstructuur. #### 2.3.1 Het Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof (voorheen Arbitragehof) heeft als belangrijkste taak het oplossen van bevoegdheidsconflicten tussen de federale Staat en de deelstaten (gemeenschappen en gewesten). Het kan wetten, decreten en ordonnanties vernietigen of schorsen indien deze de bevoegdheidsverdelende regels schenden, dan wel artikel 143 Gw. niet respecteren. Het Hof toetst eveneens de naleving van de rechten en vrijheden, en van de artikelen 170, 172 en 191 Gw. Uitspraken van het Hof worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad en hebben erga omnes werking. * **Procedure:** Er kan een beroep tot vernietiging worden ingesteld binnen zes maanden na publicatie. Daarnaast kan een prejudiciële vraag worden gesteld door de hoven en rechtbanken indien zij een schending vermoeden. De uitspraak van het Hof bindt de bodemrechter en andere rechters die zich met dezelfde zaak bezighouden. #### 2.3.2 De Raad van State De Raad van State kent twee afdelingen met belangrijke bevoegdheden: * **Afdeling wetgeving:** Verleent juridische adviezen over voorontwerpen van wetten, decreten, ordonnanties en reglementaire besluiten. Het advies is in de meeste gevallen verplicht en dient de naleving van hogere rechtsnormen, bevoegdheid en kwaliteit te waarborgen. * **Afdeling bestuursrechtspraak:** Behandelt beroepen tot schorsing en vernietiging van bestuurshandelingen wegens onbevoegdheid, vormverzuim, machtsoverschrijding of machtsafwending. De Raad fungeert hier als cassatierechter voor bestuursrechtelijke geschillen. #### 2.3.3 Het Rekenhof Het Rekenhof controleert de ontvangsten en uitgaven van de federale overheid en de deelstaten. > **Tip:** Begrijp de verdeling van bevoegdheden tussen de federale overheid en de deelstaten, alsook de verschillende wetgevende procedures (monocameraal, verplicht bicameraal, optioneel bicameraal), aangezien dit cruciaal is voor het Belgische institutionele systeem. --- # Rechterlijke en administratieve instellingen Dit onderwerp onderzoekt de rol en bevoegdheden van het Grondwettelijk Hof, de Raad van State en het Rekenhof binnen het Belgische rechtssysteem. ### 7.1 Het Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof heeft als kerntaak het oplossen van bevoegdheidsconflicten tussen de federale Staat, de gemeenschappen en de gewesten. #### 7.1.1 Taken en bevoegdheden * **Bevoegdheidsconflicten oplossen**: Het Hof is bevoegd om geschillen te beslechten die ontstaan over de uitoefening van bevoegdheden tussen de federale overheid en de deelstaten. * **Vernietiging of schorsing van wetten, decreten en ordonnanties**: Het Hof kan normen vernietigen of schorsen die in strijd zijn met de bevoegdheidsverdelende regels, zoals vastgelegd in artikel 143 van de Grondwet. * **Toetsing aan rechten en vrijheden**: Het Hof toetst wetten, decreten en ordonnanties ook aan de naleving van fundamentele rechten en vrijheden, alsook aan specifieke artikelen van de Grondwet (artikelen 170, 172 en 191). * **Publicatie en rechtsgevolgen**: Beslissingen van het Hof worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad en hebben een algemene werking (erga omnes). #### 7.1.2 Procedure tot nietigverklaring en prejudiciële geschillen * **Beroep tot vernietiging (schorsing)**: Een rechtstreeks verzoek tot vernietiging van een norm kan ingediend worden binnen zes maanden na de publicatie ervan in het Belgisch Staatsblad. Indien er een dringende noodzaak is, kan schorsing gevraagd worden. * **Prejudiciële vraag**: Wanneer een rechtbank (de 'gewone rechter') een mogelijke schending van de bevoegdheidsverdelende regels of fundamentele rechten vaststelt in een zaak die bij haar aanhangig is, kan zij een prejudiciële vraag stellen aan het Grondwettelijk Hof. Indien het Hof de norm onwettig verklaart, kan een nieuw termijn van zes maanden voor vernietiging geopend worden. * **Bindende uitspraak**: De uitspraak van het Grondwettelijk Hof bindt de rechter die de prejudiciële vraag stelde, alsook alle andere rechters die zich in dezelfde zaak zouden moeten uitspreken. #### 7.1.3 Samenstelling De specifieke samenstelling van het Grondwettelijk Hof wordt niet uitgewerkt op deze pagina's. ### 7.2 De Raad van State De Raad van State kent twee belangrijke afdelingen: de afdeling wetgeving en de afdeling bestuursrechtspraak. #### 7.2.1 Afdeling wetgeving De afdeling wetgeving van de Raad van State verstrekt juridische adviezen. * **Adviesplicht**: * Over voorontwerpen en soms voorstellen van wet, ontwerpen van decreet of ordonnantie. * Over bepaalde amendementen. * Over ontwerpen van reglementaire besluiten (koninklijke besluiten, besluiten van gemeenschaps- of gewestregeringen). * **Verplicht advies**: Over elk voorontwerp van wet, decreet of ordonnantie dient verplicht advies ingewonnen te worden. * **Uitzonderingen**: In geval van dringende noodzakelijkheid is een advies over ontwerpbesluiten van de regering niet altijd verplicht. * **Rol van voorzitters**: De voorzitters van de wetgevende kamers kunnen in bepaalde gevallen verplicht zijn advies te vragen. * **Criteria voor advies**: De afdeling wetgeving toetst ontwerpen aan hogere rechtsnormen, bevoegdheidsregels en de vereiste kwaliteit en bevoegdheid van de opstellers. Het advies is technisch-juridisch van aard. #### 7.2.2 Afdeling bestuursrechtspraak De afdeling bestuursrechtspraak behandelt geschillen met betrekking tot bestuurshandelingen. * **Schorsing en vernietiging van bestuurshandelingen**: De Raad van State kan bestuurshandelingen schorsen en vernietigen wanneer deze onwettig zijn. * **Gronden voor vernietiging**: Onwettigheid kan gebaseerd zijn op onbevoegdheid, vormverzuim, machtsoverschrijding of machtsafwending. * **Termijn**: Een beroep moet ingediend worden binnen zestig dagen na publicatie of kennisgeving van de bestuurshandeling. * **Cassatieberoep**: De Raad van State treedt op als cassatierechter voor beroepen tegen beslissingen van lagere administratieve rechtscolleges. * **Bindende beslissingen**: De Raad van State kan een zaak doorverwijzen naar een bevoegd rechtscollege, dat gebonden is door de beslissing van de Raad. ### 7.3 Het Rekenhof De specifieke bevoegdheden en rol van het Rekenhof worden niet uitgewerkt op deze pagina's, enkel de vermelding van de instelling is aanwezig. --- # Deelstaten en lokale instellingen Dit hoofdstuk bespreekt de structurele indeling van België in gemeenschappen en gewesten, hun institutionele autonomie, en de werking van provinciale en gemeentelijke besturen. ## 4.1 De Belgische staatsstructuur De Belgische staat evolueerde van een eenheidsstaat met gedecentraliseerde bevoegdheden naar een federale staat, bestaande uit gemeenschappen en gewesten. Deze structuur creëert meerdere beleidsniveaus: Europees, federaal, gemeenschaps- en gewestelijk, en provinciaal en gemeentelijk. ### 4.1.1 Kenmerken van de Belgische staat De Belgische staat kenmerkt zich door soevereiniteit, met alle machten die uitgaan van de Natie. Sinds de oprichting van de federale staat in 1980 is de interne soevereiniteit verdeeld tussen een federaal en deelstatelijk gezagsniveau, met een grondwettelijk hof dat conflicten oplost. De staat is tevens een democratie, een rechtsstaat waarin gezagsdragers aan rechtsnormen zijn onderworpen en fundamentele rechten worden gewaarborgd, en een parlementair regime. ### 4.1.2 De Grondwetgever De Grondwet is de basisakte van de staat. Wijzigingen van de Grondwet volgen een specifieke procedure (artikel 195 Gw.), die bicameraal verloopt en een gekwalificeerde meerderheid vereist. Historisch gezien hebben belangrijke grondwetsherzieningen in 1970 (gemeenschappen), 1980 (gewesten), 1993 (rechtstreekse verkiezing deelparlementen) en 2001 (federalisering van bepaalde bevoegdheden) de staatsstructuur hervormd. ### 4.1.3 Indeling van het grondgebied De territoriale indeling van België omvat provincies en gemeenten, en kent ook de taalgebieden zoals vastgelegd in artikel 4 Gw. ### 4.1.4 Scheiding van de machten De scheiding der machten, een concept geïnspireerd door Montesquieu, onderscheidt de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke functies. In België is deze scheiding echter niet strikt, en is er sprake van samenwerking tussen de organen, met behoud van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. #### 4.1.4.1 Federale machten ##### 4.1.4.1.1 Federale wetgevende macht De federale wetgevende macht bestaat uit de Kamer van volksvertegenwoordigers (150 leden, rechtstreeks verkozen) en de Senaat (60 leden, aangewezen door de deelstaatparlementen). * **Kamer van volksvertegenwoordigers:** * 150 rechtstreeks verkozen leden. * Lidmaatschap is gebonden aan de Nederlandse of Franse taalgroep, bepaald door de kieskring. Leden uit het Duitse taalgebied behoren tot de Franse taalgroep. * Periode van vijf jaar. * Kieswet bepaalt de voorwaarden om verkozen te worden. * **Senaat:** * Niet-permanent orgaan. * 60 leden: 50 deelstaatsenatoren (verdeeld over Nederlandstaligen, Franstaligen en Duitstaligen) en 10 gecoöpteerde senatoren (Nederlandstaligen en Franstaligen). * Niet meer dan twee derde van de senatoren mag van hetzelfde geslacht zijn. * Gelijke bevoegdheid met de Kamer voor grondwetsherzieningen en bijzondere meerderheidswetten, wetten betreffende de Duitstalige Gemeenschap, financiering politieke partijen en organisatie van de Senaat (verplicht bicameraal). * Optioneel bicameraal systeem voor wetten ter uitvoering van bijzondere meerderheidswetten, staatsinrichtingswetten, wetten op de Raad van State en federale administratieve rechtscolleges, en wetten ter verzekering van internationale verplichtingen. * Monocamerale procedure voor alle overige wetgeving. * **Gemeenschappelijke bepalingen:** * **Parlementaire onverantwoordelijkheid:** Leden kunnen niet vervolgd worden voor meningen of stemmen uitgebracht in functie. * **Parlementaire onschendbaarheid:** Leden kunnen tijdens de zitting en in strafzaken niet aangehouden worden zonder toestemming van de Kamer, tenzij op heterdaad betrapt. * **Quasi-legislatuurparlement:** Periode van vijf jaar, met mogelijkheid tot vroegtijdige ontbinding en verkiezingen. * **Taalgroepen:** Nederlandse of Franse taalgroep, met specifieke regels voor Brussel-Hoofdstad en het Duitse taalgebied. * **Bevoegdheden:** * **Volheid van bevoegdheid:** Aangelegenheden die Grondwet of bijzondere wet voorbehouden aan de wetgever, inclusief residuaire bevoegdheden. * **Wetgevende bevoegdheid:** Maken van wetten. * **Controlerende bevoegdheid:** Volledige controle op de regering (investituur, ontslag, vertrouwensstemming), jaarlijkse stemming van de begroting, interpellatierecht. ##### 4.1.4.1.2 Federale uitvoerende macht De federale uitvoerende macht berust bij de Koning en de federale ministers. * **Koning:** * Erfelijke monarch. * Politiek onbekwaam, gedekt door een federale minister. * Onschendbaar. * Geniet een civiele lijst. * **Federale regering:** * Bestaat uit maximaal vijftien ministers (inclusief de Eerste Minister) en een onbepaald aantal staatssecretarissen. * Paritaire samenstelling (Nederlandstalig/Franstalig). * De Ministerraad en de Kroonraad zijn belangrijke overlegorganen. * Vorming na verkiezingen door benoeming en ontslag door de Koning, met een rol voor informateurs en formateurs. * Politiek verantwoordelijk tegenover de Kamer van volksvertegenwoordigers. Ontslag kan aangeboden worden door de Eerste Minister aan de Koning, die dan de Kamer kan ontbinden mits instemming van de meerderheid. De Kamer kan de regering ook dwingen tot ontslag via een motie van wantrouwen of het verwerpen van een motie van vertrouwen. * Ministeriële strafrechtelijke aansprakelijkheid is geregeld in artikel 103 Gw. * **Federale administratie:** Ondersteunt de federale regering. * **Bevoegdheden Koning:** De Koning heeft geen andere macht dan die expliciet door de Grondwet en wetten wordt toegekend. Hij benoemt en ontslaat ministers, kan de Kamer ontbinden, kondigt wetten af, neemt uitvoeringsbesluiten, en dient wetsontwerpen in en bekrachtigt wetten als onderdeel van de wetgevende en rechterlijke macht. #### 4.1.4.2 Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof is bevoegd voor: * Het oplossen van bevoegdheidsconflicten tussen de federale Staat, gemeenschappen en gewesten. * Het vernietigen of schorsen van wetten, decreten en ordonnanties die strijdig zijn met bevoegdheidsverdelende regels, artikel 143 Gw., of fundamentele rechten en vrijheden. * Toetsing gebeurt aan hogere normen. * Procedure tot nietigverklaring (beroep tot vernietiging binnen zes maanden na publicatie) of prejudicieel geschil (vraag van hoven en rechtbanken). * Uitspraken van het Hof zijn bindend. #### 4.1.4.3 Raad van State De Raad van State kent twee afdelingen: * **Afdeling wetgeving:** * Verleent juridische adviezen over voorontwerpen van wetten, decreten, ordonnanties en koninklijke besluiten. * Advies is in veel gevallen verplicht, behalve bij dringende noodzakelijkheid. * Verstrekt technisch-juridisch advies en controleert de eerbiediging van hogere rechtsnormen en bevoegdheid. * **Afdeling bestuursrechtspraak:** * Behandelt schorsings- en vernietigingsberoepen tegen bestuurshandelingen wegens onbevoegdheid, vormverzuim, machtsoverschrijding of machtsafwending. * Fungeert als cassatierechter voor beslissingen van lagere administratieve rechtscolleges. ## 4.2 De deelstaten: Gemeenschappen en Gewesten De deelstaten, opgericht na de taalstrijd en ter bescherming van minderheden, vertegenwoordigen een asymmetrisch federalisme met institutionele autonomie. ### 4.2.1 De Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest * **Wetgevende macht:** Vlaams Parlement, dat samen met de Vlaamse Regering decreten uitvaardigt. * 124 leden: 118 rechtstreeks verkozen in het Vlaamse Gewest en 6 rechtstreeks verkozen Brusselse leden. * Onverenigbaarheden zijn van toepassing. * **Uitvoerende macht:** Vlaamse Regering, geleid door een minister-president, met maximaal elf leden. Besluiten worden collegiaal genomen op basis van consensus. ### 4.2.2 De Franse Gemeenschap en het Waals Gewest * **Waals Gewest:** Waals Parlement en Waalse Regering met decretale bevoegdheid. * **Franse Gemeenschap:** Frans Gemeenschapsparlement en Franse Gemeenschapsregering. ### 4.2.3 De Duitstalige Gemeenschap * **Wetgevende en uitvoerende macht:** Parlement van de Duitstalige Gemeenschap en de Duitstalige Gemeenschapsregering. ### 4.2.4 Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Dit is een aparte entiteit met eigen instellingen. ### 4.2.5 Principes van bevoegdheidsverdeling * **Toegewezen versus residuaire bevoegdheden:** * Gemeenschappen en gewesten hebben enkel bevoegdheden die hen expliciet zijn toegewezen door de Grondwet of bijzondere wetten. * **Gemeenschapsbevoegdheden** omvatten o.a. cultuur, sport, onderwijs, taalgebruik, gezondheidsbeleid, en bijstand aan personen. * **Gewestbevoegdheden** omvatten o.a. ruimtelijke ordening, leefmilieu, landbouw, huisvesting, economie, energie, lokale besturen, tewerkstellingsbeleid, openbare werken, mobiliteit en verkeersveiligheid. * **Residuaire bevoegdheden** vallen onder de federale overheid, tenzij expliciet anders bepaald (artikel 35 Gw.). * **Meervoudige bescherming van de autonomie:** * **Kracht-van-wet-beginsel (nevenschikking):** Gelijke normen tussen federale staat en deelstaten. * **Exclusiviteitsbeginsel:** Deelstaten hebben exclusieve bevoegdheden. * **Territorialiteitsbeginsel:** Bevoegdheden gebonden aan het grondgebied. * **Verticaliteitsbeginsel:** Relatie tussen de verschillende bestuursniveaus. ### 4.2.6 Fiscale bevoegdheid en financiering De financiering van de deelstaten wordt geregeld door specifieke wetgeving en de fiscale bevoegdheden die aan hen zijn toegekend. ### 4.2.7 Constitutionele autonomie Dit verwijst naar de mogelijkheid van de deelstaten om hun eigen institutionele organen en werking te bepalen binnen de door de Grondwet gestelde kaders. ## 4.3 Lokale instellingen Lokale instellingen zijn territoriaal gedecentraliseerde besturen, primair gericht op provinciale en gemeentelijke belangen. ### 4.3.1 Provincie * **Provinciale bevoegdheden:** Aangelegenheden van provinciaal belang en de uitoefening van medebewindstaken. Artikel 41 Gw. voorziet in de mogelijkheid van volksraadplegingen. * **Organen:** * **Provincieraad:** Rechtstreeks verkozen leden voor zes jaar, met volheid van bevoegdheid inzake provinciale aangelegenheden. Provincieraadsbesluiten zijn de output. * **Deputatie:** Staat in voor het dagelijks bestuur, geleid door een gouverneur. * **Gouverneur:** Benoemd door de gewestregering, met een drievoudige functie. * **Provinciale verzelfstandigde agentschappen:** Intern (IVA) en extern (EVA). ### 4.3.2 Gemeente * **Gemeentelijke bevoegdheden:** Aangelegenheden van gemeentelijk belang en de uitoefening van medebewindstaken. Artikel 41 Gw. voorziet in de mogelijkheid van volksraadplegingen. * **Organen:** * **Gemeenteraad:** Rechtstreeks verkozen leden voor zes jaar, met volheid van bevoegdheid inzake gemeentelijke aangelegenheden. Gemeenteraadsbesluiten zijn de output. * **Districtraad:** (in sommige gemeenten) * **College van burgemeester en schepenen:** Staat in voor het dagelijks bestuur, collegiaal samengesteld uit de burgemeester, OCMW-voorzitter en schepenen. Een collectieve constructieve motie van wantrouwen is mogelijk. * **Burgemeester:** Benoemd door de gewestregering, in principe op voordracht van de gemeenteraad. * **Gemeentelijke verzelfstandigde agentschappen:** * **Intergemeentelijke samenwerking (‘intercommunales’):** Samenwerking tussen gemeenten. ### 4.3.3 Het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) Het OCMW heeft een specifieke opdracht en eigen organen binnen het lokaal bestuur. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Eenheidsstaat | Een staat waarin de centrale overheid alle soevereiniteit bezit en er geen sprake is van deelstaten met eigen soevereiniteit of zelfstandige bevoegdheden; de macht is gecentraliseerd. | | Federale Staat | Een staat die is opgebouwd uit deelstaten (zoals gemeenschappen en gewesten), waarbij de soevereiniteit gedeeld is tussen de federale overheid en de deelstaten, elk met eigen bevoegdheden. | | Gemeenschappen | In België zijn dit entiteiten die gebonden zijn aan de taal; de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Duitstalige Gemeenschap, met bevoegdheden op het gebied van cultuur, onderwijs, etc. | | Gewesten | In België zijn dit entiteiten die gebonden zijn aan het grondgebied; het Vlaams Gewest, het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, met bevoegdheden op het gebied van ruimtelijke ordening, economie, etc. | | Grondwet | De hoogste wet van een staat, die de fundamentele rechten en plichten van burgers en de inrichting van de staatsorganen vastlegt. | | Scheiding van de machten (Trias Politica) | Een staatsrechtelijk beginsel, geformuleerd door Montesquieu, dat de staatsmacht verdeelt in drie onafhankelijke machten: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht, ter voorkoming van machtsmisbruik. | | Parlementaire democratie | Een regeringsvorm waarbij de uitvoerende macht (regering) verantwoording verschuldigd is aan de wetgevende macht (parlement), die door middel van verkiezingen door het volk is samengesteld. | | Rechtsstaat | Een staat waarin de overheid gebonden is aan de wet, de burgers beschermd worden door onafhankelijke rechtspraak en fundamentele rechten en vrijheden worden gewaarborgd. | | Wetgevende macht | De staatsmacht die verantwoordelijk is voor het maken van wetten; in België bestaat deze uit de Kamer van volksvertegenwoordigers, de Senaat en de Koning (voor bekrachtiging en afkondiging). | | Uitvoerende macht | De staatsmacht die belast is met de uitvoering van de wetten en het dagelijks bestuur van de staat; in België vertegenwoordigd door de Koning en de federale regering. | | Rechterlijke macht | De staatsmacht die belast is met het toepassen van de wet en het beslechten van geschillen; samengesteld uit onafhankelijke hoven en rechtbanken. | | Grondwettelijk Hof | Een rechterlijk orgaan dat bevoegd is om wetten, decreten en ordonnanties te toetsen aan de Grondwet en bevoegdheidsconflicten tussen overheden op te lossen. | | Raad van State | Een adviserend orgaan voor de wetgeving en een hoogste bestuursrechter dat beslissingen van lagere administratieve rechtscolleges beoordeelt en kan optreden tegen bestuurshandelingen. | | Decentralisatie | De overdracht van bevoegdheden van een centraal staatsgezag naar lagere bestuursniveaus, zoals provincies of gemeenten. | | Bicamerale procedure | Een wetgevingsprocedure waarbij twee kamers van een parlement betrokken zijn bij de totstandkoming van een wet; in België is dit het geval voor grondwetsherzieningen en bijzondere meerderheidswetten. | | Monocamerale procedure | Een wetgevingsprocedure waarbij slechts één kamer van een parlement betrokken is bij de totstandkoming van een wet; dit geldt voor de meeste wetgeving in België. | | Residuaire bevoegdheden | Bevoegdheden die niet expliciet aan de federale overheid of de deelstaten zijn toegewezen in de Grondwet of bijzondere wetten, en die in principe bij de federale overheid blijven liggen, tenzij anders bepaald. | | Taalgebieden | In België zijn dit de gebieden waar een bepaalde taal de officiële voertaal is (Nederlands, Frans, Duits), wat van belang is voor de indeling van de bevolking en de bevoegdheden van de gemeenschappen. |

# Bronnen van het recht in België Het Belgische rechtssysteem kent diverse bronnen waaruit rechtsregels voortkomen, variërend van geschreven wetgeving tot internationale akkoorden en rechterlijke interpretaties [1](#page=1). ### 1.1 Internationale rechtsbronnen Internationale rechtsregels vinden hun oorsprong in verdragen en lidmaatschap van internationale organisaties [1](#page=1). #### 1.1.1 Verdragen Een verdrag is een akkoord tussen twee of meer landen om problemen of situaties van internationale aard op te lossen. Deze verdragen zijn bindend voor de ondertekenende landen en hun burgers. Voorbeelden hiervan zijn verdragen ter vermijding van dubbele belastingen of verdragen ter verbetering van transport [1](#page=1). #### 1.1.2 Internationale organisaties Belgische deelname aan internationale organisaties kan leiden tot de geldigheid van de oprichtingsverdragen en de regels van die organisaties binnen België. Dit is met name van toepassing op de Europese Unie, waar verordeningen van de Raad en de Commissie van de Europese Unie voorrang hebben op Belgische wetten bij tegenstrijdigheid [1](#page=1). ### 1.2 Belgische wetgeving De Belgische wetgeving omvat een gelaagde structuur van normen die op verschillende niveaus worden uitgevaardigd [1](#page=1). #### 1.2.1 Hiërarchie binnen de wetgeving Er bestaan twee parallelle hiërarchieën van rechtsbronnen binnen de Belgische wetgeving [2](#page=2). ##### 1.2.1.1 Federale wetgeving (nationaal niveau) Deze regels gelden voor het gehele Belgische grondgebied en zijn geordend op basis van hun belangrijkheid [2](#page=2): * **De Grondwet (GW)**: Deze legt de staatsstructuur en de fundamentele rechten van burgers vast. Ze dateert oorspronkelijk van 7 februari 1831 en is sindsdien gewijzigd, met name op het gebied van democratisering en federalisering. De Grondwet kan enkel via een complexe herzieningsprocedure worden aangepast [2](#page=2). * **De wet (W.)**: Wetten worden uitgevaardigd door goedkeuring in de Kamer, bekrachtiging en afkondiging door de Koning, en publicatie in het Belgisch Staatsblad. De Senaat heeft hierbij een beperkte rol [3](#page=3). * **Bijzondere wetten**: Deze regelen voornamelijk communautaire problemen en vereisen een tweederdemeerderheid in beide taalgroepen van Kamer en Senaat voor goedkeuring en wijziging [3](#page=3). * **Het Koninklijk Besluit (KB)**: Uitgevaardigd door de Koning (in praktijk de regering) als hoofd van de uitvoerende macht en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. KB's bevatten uitvoerende maatregelen die wetten precisering of uitvoering geven en zijn ondergeschikt aan wetten [3](#page=3). * **Het Ministerieel Besluit (MB)**: Uitgevaardigd door een minister en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. MB's bevatten verdere detaillering van regels uit een KB en zijn ondergeschikt aan KB's. Ministeriële omzendbrieven zijn geen formele rechtsbron, maar kunnen intern bindend zijn [3](#page=3). ##### 1.2.1.2 Deelstatelijke, provinciale en gemeentelijke wetgeving Deze regels gelden voor specifieke gebieden [2](#page=2). * **Deelstatelijke wetgeving (decreet, besluit van een gewest- of gemeenschapsregering)**: Decreten worden uitgevaardigd door de parlementen van de gewesten en gemeenschappen. Ze hebben kracht van wet binnen het grondgebied en de bevoegdheden van de betreffende regio. Ordonnanties worden uitgevaardigd door de Brusselse Hoofdstedelijke Raad en hebben kracht van wet binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Besluiten van gewest- of gemeenschapsregeringen voeren decreten of ordonnanties uit en worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [3](#page=3) [4](#page=4). * **Provinciale wetgeving (provinciale reglementen)**: Uitgevaardigd door de provincieraad en gepubliceerd in het Bestuursmemoriaal van de provincie. Deze zijn ondergeschikt aan regionale en federale wetgeving [2](#page=2) [4](#page=4). * **Gemeentelijke wetgeving (gemeentelijke reglementen)**: Uitgevaardigd door de gemeenteraad en bekendgemaakt via publicatie op de gemeentelijke website. Deze zijn ondergeschikt aan provinciale, regionale en federale wetgeving [2](#page=2) [4](#page=4). De bevoegdheidsverdeling tussen federale en deelstatelijke overheden is vastgelegd in de Grondwet, waarbij wet en decreet op gelijke voet staan. Provinciale en gemeentelijke reglementen zijn hiërarchisch ondergeschikt [2](#page=2). #### 1.2.2 Publicatie van de wetgeving Wetgeving wordt gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad (Grondwet, wetten, decreten, ordonnanties, KB's, MB's, besluiten van gewest- en gemeenschapsregeringen). Provinciale reglementen worden gepubliceerd in het Bestuursmemoriaal en gemeentelijke reglementen op de gemeentelijke website. De wetgeving treedt in principe in werking tien dagen na publicatie, tenzij anders bepaald [4](#page=4). #### 1.2.3 Interpretatie van de wetgeving Interpretatieproblemen bij de toepassing van rechtsregels worden opgelost in de rechtspraak. De interpretatie door rechters is vrij en niet formeel bindend, maar de uitspraken van het Hof van Cassatie en de Raad van State hebben een groot moreel gezag en worden door lagere rechtbanken gevolgd [4](#page=4) [5](#page=5). ### 1.3 Overige rechtsbronnen Naast formele wetgeving zijn er andere bronnen die invloed hebben op het recht [5](#page=5). #### 1.3.1 Gewoonterecht Gewoonterecht omvat algemeen als bindend beschouwde gebruiken die niet zijn neergeschreven. Hoewel het belang ervan in het nationaal recht beperkt is doordat veel gewoonten zijn opgenomen in wetgeving, blijft het relevant in specifieke economische sectoren zoals de diamanthandel [5](#page=5). #### 1.3.2 Rechtspraak Rechterlijke beslissingen zijn formeel enkel bindend voor de betrokken partijen, maar rechtspraak, met name die van hogere rechtscolleges, is gezaghebbend. Rechtspraak past statische wetgeving aan de werkelijkheid aan en concretiseert algemene regels. Vaste rechtspraak, gevormd door herhaalde beslissingen in dezelfde zin, wordt zelden door rechters afgeweken, hoewel ze juridisch niet bindend is [5](#page=5). #### 1.3.3 Rechtsleer De rechtsleer (geschriften van juristen over het recht) beïnvloedt rechterlijke beslissingen en dus onrechtstreeks de rechtspraak. Gezaghebbende auteurs of eenduidige rechtsleer krijgen moreel gezag en beïnvloeden rechters [5](#page=5). #### 1.3.4 Algemene rechtsbeginselen Dit zijn ongeschreven basisprincipes van de rechtsorde die als evident worden beschouwd en door de rechtspraak worden erkend en toegepast. Voorbeelden zijn het recht op verdediging, het verbod op eigenrichting en het principe van goede trouw. Deze beginselen zijn voornamelijk ontwikkeld in het administratief recht [5](#page=5). --- # Hiërarchie van Belgische wetgeving De Belgische wetgeving kent een hiërarchische structuur die de onderlinge rangorde van verschillende rechtsregels bepaalt, zowel op federaal niveau als op deelstatelijk niveau, en rekening houdend met de territoriale reikwijdte [2](#page=2). ### 2.1 Algemene indeling van rechtsregels Rechtsregels kunnen worden ingedeeld op basis van twee hiërarchieën [2](#page=2): 1. **Hiërarchie op basis van de uitvaardigende overheid:** * Grondwet (GW) [2](#page=2). * Wet (W.) [3](#page=3). * Koninklijk Besluit (KB) [3](#page=3). * Ministerieel Besluit (MB) [3](#page=3). 2. **Hiërarchie op basis van het grondgebied waarop de regels betrekking hebben:** * Regels die op het hele Belgische grondgebied gelden (federale wetgeving) [2](#page=2). * Deelstatelijke wetgeving (decreet, besluit van een gewest- of gemeenschapsregering) [2](#page=2). * Provinciale wetgeving (provinciale reglementen) [2](#page=2). * Gemeentelijke wetgeving (gemeentelijke reglementen) [2](#page=2). ### 2.2 Verhouding tussen federale en deelstatelijke wetgeving De bevoegdheidsverdeling tussen de federale en deelstatelijke wetgevers is vastgelegd in de Grondwet. Voor elke specifieke materie is slechts één van beide bevoegd, met uitsluiting van alle andere overheidsinstellingen. Dit betekent dat een federale wet geen hogere rechtskracht heeft dan een decreet; ze staan op gelijke voet [2](#page=2). ### 2.3 Verhouding tussen lagere overheden en hogere wetgeving * **Provinciale en gemeentelijke wetgeving:** De bevoegdheden van provinciale en gemeentelijke wetgevers zijn vastgelegd in decreten. Gemeentelijke reglementen zijn ondergeschikt aan provinciale reglementen, en beide zijn ondergeschikt aan zowel regionale als federale wetgeving. Provinciale politieke instellingen mogen zich niet mengen in gemeentelijke aangelegenheden als een wet of decreet die bevoegdheid exclusief aan de gemeentelijke instellingen heeft toegekend [2](#page=2). ### 2.4 Rangorde van rechtsregels De algemene rangorde van de belangrijkste rechtsregels, van hoog naar laag, kan als volgt worden voorgesteld: #### 2.4.1 Grondwet (GW) De Grondwet legt de fundamentele structuur van de staat vast en bepaalt de grondrechten van de burgers. De Belgische staat is opgebouwd rond het principe van de democratische rechtsstaat en de scheiding der machten. Fundamentele rechten omvatten enerzijds bescherming van de burger tegen een bemoeizuchtige overheid (bv. vrijheid van meningsuiting) en anderzijds rechten die een actieve tussenkomst van de overheid vereisen voor de voorziening van basiszorg (bv. recht op sociale zekerheid). Veel van deze rechten zijn ook opgenomen in internationale verdragen zoals het EVRM. De oorspronkelijke tekst dateert van 7 februari 1831, met latere belangrijke wijzigingen gericht op democratisering en federalisering. De Grondwet kan enkel worden gewijzigd via een strenge procedure tot herziening [2](#page=2). #### 2.4.2 Wet (W.) Wetten (in enge zin) worden uitgevaardigd door goedkeuring in de Kamer, bekrachtiging en afkondiging door de Koning, en publicatie in het Belgisch Staatsblad. De Senaat heeft een beperkte wetgevende bevoegdheid. Bijzondere wetten, die specifieke, vaak communautaire problemen regelen (zoals de bevoegdheden van Gewestraden of de wijziging van de taalgrens), vereisen een tweederdemeerderheid in de Kamer en Senaat, alsook een gewone meerderheid in elke taalgroep [3](#page=3). #### 2.4.3 Decreten (Decr.) en Ordonnanties (Ord.) * **Decreten:** Worden uitgevaardigd door de parlementen van het Vlaamse Gewest, de Franse Gemeenschap, het Waalse Gewest en het Duitstalige Gemeenschap. Ze worden bekrachtigd en afgekondigd door de respectieve gewest- of gemeenschapsregering en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Binnen hun bevoegdheden en grondgebied hebben decreten kracht van wet, gelijk aan federale wetten [3](#page=3). * **Ordonnanties:** Worden enkel uitgevaardigd door de Brusselse Hoofdstedelijke Raad. Na goedkeuring worden ze bekrachtigd en afgekondigd door de Brusselse Hoofdstedelijke Regering en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Ze hebben kracht van wet binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest [3](#page=3). #### 2.4.4 Koninklijk Besluit (KB) Koninklijke besluiten worden uitgevaardigd door de Koning (in de praktijk door de regering) als hoofd van de uitvoerende macht en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Ze bevatten uitvoerende maatregelen die wetten uitvoeren of preciseren. Een KB is ondergeschikt aan een wet en kan deze niet wijzigen of opheffen, tenzij het volmacht-KB's betreft die binnen de grenzen van de opdrachtwet wel die mogelijkheid hebben [3](#page=3). #### 2.4.5 Besluit van een gewest- of gemeenschapsregering Deze besluiten voeren een decreet of ordonnantie uit, analoog aan hoe KB's en MB's een wet uitvoeren. Ze worden uitgevaardigd door de respectieve regionale of gemeenschapsregeringen en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [4](#page=4). #### 2.4.6 Ministerieel Besluit (MB) Ministeriële besluiten worden uitgevaardigd door een minister en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Ze dienen meestal voor verdere detaillering van regels uit een KB. Ministeriële omzendbrieven zijn geen formele rechtsbron; ze binden ambtenaren maar geen rechtsonderhorigen of rechters [3](#page=3). #### 2.4.7 Provinciaal Reglement (Prov. Regl.) Provinciale reglementen worden uitgevaardigd door de provincieraad (soms de deputatie of gouverneur) en gepubliceerd in het Bestuursmemoriaal van de provincie. Ze krijgen dwingende kracht acht dagen na publicatie [4](#page=4). #### 2.4.8 Gemeentelijk Reglement (Gem. Regl.) Gemeentelijke reglementen worden uitgevaardigd door de gemeenteraad (soms de burgemeester of het college van burgemeester en schepenen) en bekendgemaakt door publicatie op de website van de gemeente. Ze krijgen dwingende kracht vijf dagen na hun bekendmaking [4](#page=4). ### 2.5 Publicatie van wetgeving Wetgeving wordt gepubliceerd om rechtskracht te krijgen [4](#page=4). * **Belgisch Staatsblad:** Hierin worden Grondwetsartikelen, wetten, decreten, ordonnanties, koninklijke besluiten, ministeriële besluiten en besluiten van gewest- en gemeenschapsregeringen gepubliceerd. Wetgeving wordt van kracht tien dagen na publicatie, tenzij een andere datum is bepaald [4](#page=4). * **Bestuursmemoriaal:** Hierin worden provinciale verordeningen en besluiten gepubliceerd. Deze krijgen dwingende kracht acht dagen na publicatie [4](#page=4). * **Website van de gemeente:** Gemeentelijke verordeningen en besluiten worden hierop bekendgemaakt en krijgen dwingende kracht vijf dagen na bekendmaking [4](#page=4). > **Tip:** Naast officiële publicaties bestaan er ook privé-publicaties die een selectie van geldende wetgeving publiceren. Deze zijn niet constitutief voor de rechtskracht. ### 2.6 Interpretatie van wetgeving Hoewel rechtsregels duidelijk kunnen zijn, ontstaan er in de praktijk interpretatieproblemen bij de toepassing ervan. De rechtspraak, via vonnissen en arresten, lost deze interpretatievraagstukken op en wordt zo een bron van recht. De interpretatie door rechters gebeurt vrij en is niet bindend, hoewel er een zekere controle is vanuit het hoogste gerechtshof [4](#page=4). --- # Publicatie en interpretatie van wetgeving Dit gedeelte beschrijft hoe wetgeving officieel bekendgemaakt wordt en hoe interpretatieproblemen bij de toepassing van rechtsregels worden opgelost, voornamelijk door de rechtspraak [4](#page=4) [5](#page=5). ### 3.1 Publicatie van wetgeving Wetgeving moet officieel gepubliceerd worden om rechtskracht te verkrijgen. De publicatie vindt plaats in verschillende officiële publicaties, afhankelijk van het niveau van de wetgevende norm [4](#page=4). #### 3.1.1 Officiële publicatiekanalen * **Belgisch Staatsblad:** Hierin worden constitutionele bepalingen, wetten, decreten, ordonnanties, koninklijke besluiten, ministeriële besluiten en besluiten van gewest- en gemeenschapsregeringen gepubliceerd. De website voor deze publicaties is http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/welcome.pl [4](#page=4). * **Inwerkingtreding:** Wetgeving wordt in principe van kracht tien dagen na publicatie in het Staatsblad, tenzij een eerdere of latere datum in de wettekst zelf is bepaald [4](#page=4). * **Bestuursmemoriaal:** Provinciale verordeningen en besluiten worden hierin gepubliceerd [4](#page=4). * **Inwerkingtreding:** Provinciale verordeningen en besluiten krijgen dwingende kracht acht dagen na publicatie in het bestuursmemoriaal [4](#page=4). * **Website van de gemeente:** Gemeentelijke verordeningen en besluiten worden bekendgemaakt door publicatie op de gemeentelijke website [4](#page=4). * **Inwerkingtreding:** Gemeentelijke verordeningen en besluiten krijgen dwingende kracht vijf dagen na hun bekendmaking [4](#page=4). #### 3.1.2 Privépublicaties Naast de officiële publicaties bestaan er ook privépublicaties. Deze zijn vaak meer systematisch en overzichtelijk, maar publiceren meestal slechts een selectie van de geldende wetgeving en zijn niet noodzakelijk voor de rechtskracht van de regels [4](#page=4). ### 3.2 Interpretatie van wetgeving Hoewel rechtsregels duidelijk geformuleerd kunnen zijn, ontstaan er in de praktijk soms interpretatieproblemen bij de toepassing ervan. Deze interpretatievraagstukken worden voornamelijk opgelost in de rechtspraak, waardoor de rechtspraak zelf een bron van recht wordt [4](#page=4). #### 3.2.1 De rol van de rechtspraak in interpretatie * **Vrije interpretatie:** De interpretatie van wetgeving door rechters, via vonnissen en arresten, gebeurt volledig vrij en is niet wettelijk gebonden. Dit staat in contrast met de interpretatie van overeenkomsten, waar wel wettelijke richtlijnen bestaan [4](#page=4). * **Niet-bindend karakter:** De interpretatie door een rechter is op zichzelf niet bindend, zelfs niet voor lagere rechters [4](#page=4). * **Invloed van hogere rechtscolleges:** Het Hof van Cassatie (en in administratieve zaken de Raad van State) oefent een zekere controle uit. Zij kunnen vonnissen en arresten verbreken als zij van mening zijn dat de wet verkeerd geïnterpreteerd is [5](#page=5). * **Moreel gezag:** De interpretaties van het Hof van Cassatie hebben in de praktijk een zeer groot moreel gezag. Lagere hoven en rechtbanken volgen deze interpretaties doorgaans [5](#page=5). * **Aanpassing aan de realiteit:** Rechters worden geconfronteerd met de praktische problemen bij de toepassing van abstract geformuleerde wetgeving. De rechtspraak past de doorgaans statische en strak geformuleerde wetgeving aan de werkelijkheid en maatschappelijke ontwikkelingen aan. Ook de concretisering van algemeen of vaag geformuleerde rechtsregels behoort tot het werk van de rechtspraak [5](#page=5). * **Vaste rechtspraak:** Herhaalde beslissingen in dezelfde zin, uitgesproken door diverse rechtscolleges, vormen na verloop van tijd een vaste rechtspraak. Andere rechters zullen hier niet snel van afwijken, zelfs niet het Hof van Cassatie. Juridisch bindend is deze vaste rechtspraak echter niet [5](#page=5). > **Tip:** Hoewel rechterlijke beslissingen formeel alleen bindend zijn voor de betrokken partijen, is de invloed van uitspraken van hogere rechtscolleges op latere rechtspraak zeer significant door hun morele gezag. #### 3.2.2 Invloed van de rechtsleer De rechterlijke beslissingen worden in belangrijke mate beïnvloed door de rechtsleer, dat wil zeggen boeken, artikelen en andere geschriften over het recht, opgesteld door juristen. Als gezaghebbende auteurs of een (vrijwel) eensgezinde rechtsleer bepaalde stellingen verdedigen, krijgen deze stellingen groot moreel gezag en beïnvloeden ze de rechters, en zo indirect ook hun rechtspraak. De rechtsleer is dus een indirecte rechtsbron [5](#page=5). #### 3.2.3 Algemene rechtsbeginselen Sinds enkele decennia aanvaardt de rechtspraak het bestaan van ongeschreven 'algemene rechtsbeginselen'. Deze principes zijn per definitie niet uitdrukkelijk in een wetstekst geformuleerd, vaak omdat ze als volkomen evident worden beschouwd [5](#page=5). * **Voorbeelden:** De algemene rechtsbeginselen omvatten basisprincipes van de hedendaagse rechtsorde, zoals de eerbiediging van het recht op verdediging, de continuïteit van de openbare dienst, het verbod op eigenrichting (het eigenmachtig afdwingen van een subjectief recht zonder overheidstussenkomst), het principe van de goede trouw, en het principe van de niet-terugwerkende kracht van de wet [5](#page=5). * **Ontwikkeling en toepassing:** De rechtspraak formuleert deze algemene rechtsbeginselen en past ze toe om de wetgeving aan te vullen. Ze zijn vooral tot ontwikkeling gekomen in het administratief recht [5](#page=5). > **Voorbeeld van interpretatieprobleem:** Een duidelijke rechtsregel luidt: 'wie een fout maakt en door deze fout iemand anders schade berokkent, is aansprakelijk voor deze schade'. Bij de concrete toepassing rijzen echter vragen: wanneer is er sprake van een 'fout'? Is dit enkel bij overtreding van een wet, of ook wanneer iemand niet zorgzaam genoeg is? Deze vragen worden door de rechtspraak beantwoord [4](#page=4). --- # Overige rechtsbronnen Dit onderwerp verkent rechtsbronnen die niet strikt onder de formele wetgeving vallen, zoals gewoonterecht, rechtspraak en algemene rechtsbeginselen. ### 4.1 Gewoonterecht Gewoonterecht omvat gevestigde gebruiken die in een samenleving algemeen als bindend worden beschouwd zonder dat ze zijn vastgelegd in een wetgevende maatregel. Deze gewoonten hebben een even bindende kracht als de wetgeving [5](#page=5). In het internationaal recht is gewoonterecht nog van groot belang, maar in het nationaal recht is het praktische belang beperkt. Dit komt doordat de meeste gewoonten ondertussen in geschreven wetgeving zijn overgenomen. Enkel binnen het economisch recht hebben regels uit het gewoonterecht nog een zeker belang, bijvoorbeeld in de diamanthandel [5](#page=5). > **Tip:** Hoewel gewoonterecht formeel bindend is, is de praktische relevantie ervan in het moderne nationale recht afgenomen door de codificatie in wetten. ### 4.2 Rechtspraak Hoewel rechterlijke beslissingen enkel bindend zijn voor de betrokken partijen, is rechtspraak in de praktijk een belangrijke rechtsbron. Rechtspraak, met name die van hogere rechtscolleges, is gezaghebbend voor anderen. Rechters worden geconfronteerd met praktische problemen waarop ze de abstract geformuleerde wetgeving moeten toepassen. Het aanpassen van de doorgaans statische en strak geformuleerde wetgeving aan de werkelijkheid en maatschappelijke ontwikkelingen is het werk van de rechtspraak. Ditzelfde geldt voor de concretisering van algemene of vaag geformuleerde rechtsregels [5](#page=5). Herhaalde beslissingen in dezelfde zin, uitgesproken door diverse rechtscolleges, vormen na verloop van tijd een vaste rechtspraak, waarvan andere rechters niet snel zullen afwijken, zelfs niet het Hof van Cassatie. Juridisch bindend is deze vaste rechtspraak echter niet [5](#page=5). De rechterlijke beslissingen worden in belangrijke mate beïnvloed door de rechtsleer (boeken, artikelen en dergelijke over het recht, geschreven door juristen). Als gezaghebbende auteurs of de (vrijwel) eensgezinde rechtsleer bepaalde stellingen verdedigen, krijgen die stellingen een groot moreel gezag en beïnvloeden ze de rechters, en zo onrechtstreeks dus ook hun rechtspraak. Op die wijze is de rechtsleer een indirecte rechtsbron [5](#page=5). > **Tip:** Begrijp het verschil tussen formeel bindende rechtspraak (zoals wetten) en de feitelijke invloed van vaste rechtspraak en rechtsleer op rechterlijke beslissingen. > **Example:** Een rechter interpreteert een vage wet betreffende milieuvervuiling. Na diverse uitspraken van hogere rechtbanken die een specifieke interpretatie volgen, ontstaat er een vaste rechtspraak. Hoewel deze vaste rechtspraak niet wettelijk bindend is, zullen lagere rechters deze waarschijnlijk volgen om consistentie te waarborgen. ### 4.3 Algemene rechtsbeginselen Sinds enkele decennia aanvaardt de rechtspraak het bestaan van ongeschreven ‘algemene rechtsbeginselen’. Deze zijn per definitie niet uitdrukkelijk in een wetstekst geformuleerd, vaak omdat zij als volkomen evident worden beschouwd [5](#page=5). Deze beginselen betreffen basisprincipes van de hedendaagse rechtsorde, zoals: * De eerbiediging van het recht op verdediging [5](#page=5). * De continuïteit van de openbare dienst [5](#page=5). * Het verbod op eigenrichting (het eigenmachtig afdwingen van een subjectief recht zonder overheidstussenkomst) [5](#page=5). * Het principe van de goede trouw [5](#page=5). * De niet-terugwerkende kracht van de wet [5](#page=5). De rechtspraak formuleert deze algemene rechtsbeginselen en past ze toe om de wetgeving aan te vullen. Ze zijn vooral tot ontwikkeling gekomen in het administratief recht [5](#page=5). > **Tip:** Algemene rechtsbeginselen fungeren als een vangnet en sturingsmechanisme, met name waar de wetgeving tekortschiet of onduidelijk is. Ze reflecteren fundamentele waarden van onze rechtsorde. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rechtsregels | Normen die het gedrag van mensen in een samenleving sturen en afdwingbaar zijn. Ze bepalen wat toegestaan, verplicht of verboden is. | | Wetgeving in ruime zin | Alle geschreven rechtsregels die door overheidsorganen zijn uitgevaardigd, ongeacht het niveau van overheidsinstantie. Dit omvat wetten, decreten, besluiten en reglementen. | | Wetgeving in enge zin | Verwijst specifiek naar de rechtsregels die zijn uitgevaardigd door het federale parlement van België. | | Internationaal verdrag | Een bindende overeenkomst tussen twee of meer staten, gesloten om internationale problemen op te lossen of situaties te regelen, zoals verdragen ter vermijding van dubbele belastingen of voor grensoverschrijdende samenwerking. | | Europese verordening | Een wetgevend instrument van de Europese Unie dat rechtstreeks bindend is in alle lidstaten en onmiddellijk van kracht is zonder verdere omzetting in nationaal recht. | | Grondwet | De hoogste wet van een staat die de basisstructuur van de regering vastlegt, de fundamentele rechten en vrijheden van burgers beschermt en de bevoegdheden van overheidsinstellingen definieert. | | Wet (W.) | Een rechtsregel die door het federale parlement wordt uitgevaardigd, bekrachtigd en afgekondigd door de Koning, en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. | | Decreet (Decr.) | Een wetgevende akte die wordt uitgevaardigd door de parlementen van de deelstaten (Vlaams Parlement, Franse Gemeenschaps- en Waalse Parlement, Duitstalige Gemeenschapsparlement), met kracht van wet binnen hun bevoegdheden en grondgebied. | | Koninklijk Besluit (KB) | Een besluit uitgevaardigd door de Koning (in praktijk de regering) als hoofd van de uitvoerende macht, dat uitvoerende maatregelen bevat om wetten te concretiseren of te implementeren. | | Ministerieel Besluit (MB) | Een besluit uitgevaardigd door een minister, meestal voor verdere detaillering van regels uit een koninklijk besluit, en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. | | Gewoonterecht | Ongeschreven rechtsregels die voortkomen uit langdurige en algemeen aanvaarde gebruiken in een samenleving, en als bindend worden beschouwd zonder formele wetgeving. | | Rechtspraak | De verzameling van rechterlijke uitspraken en beslissingen in concrete gevallen. Hoewel individuele uitspraken slechts partijen binden, heeft de gevestigde rechtspraak (vaste jurisprudentie) een aanzienlijk gezag. | | Algemene rechtsbeginselen | Fundamentele, vaak ongeschreven, principes die ten grondslag liggen aan een rechtsorde, zoals het recht op verdediging, het verbod op eigenrichting en het principe van goede trouw, die door de rechtspraak worden erkend en toegepast. |

# Bronnen van het recht Rechtsregels, die ons gedrag sturen, vinden hun oorsprong in diverse bronnen, zowel nationaal als internationaal, waaronder wetgeving, rechtspraak, gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen [1](#page=1) [4](#page=4) [5](#page=5). ### 1.1 Internationale rechtsbronnen Internationaal recht kent verschillende bronnen die bindend zijn voor staten en hun inwoners. #### 1.1.1 Verdragen Een verdrag is een akkoord tussen landen om een specifiek probleem of situatie van internationale aard aan te pakken. Voorbeelden hiervan zijn verdragen ter vermijding van dubbele belastingen of om riviervervoer te faciliteren. Verdragen zijn bindend voor de ondertekenende landen, of het nu om twee landen gaat of om meerdere, zoals het verdrag van 16 mei 1972 dat een uniform stelsel voor testamentregistratie waarborgt [1](#page=1). #### 1.1.2 Internationale organisaties en Europees recht Belgische staten kunnen via verdragen lid worden van internationale organisaties met bevoegdheden op binnenlandse terreinen. De regels van deze organisaties, evenals verordeningen van hun organen, gelden dan ook in België. Dit is met name van toepassing op het EU-verdrag en de verordeningen van de Raad en Commissie van de Europese Unie. In geval van strijdigheid met Belgische wetgeving, hebben Europese regels voorrang en zullen rechters de Europese regel toepassen [1](#page=1). ### 1.2 Belgische wetgeving Binnen de Belgische rechtsorde is wetgeving een cruciale bron van rechtsregels. #### 1.2.1 Hiërarchie binnen de wetgeving Er bestaan twee hoofdhiërarchieën van rechtsbronnen binnen de Belgische wetgeving [2](#page=2). 1. **Federale wetgeving (voor het gehele Belgische grondgebied):** * Grondwet [2](#page=2). * Wet [2](#page=2). * Koninklijk besluit [2](#page=2). * Ministerieel besluit [2](#page=2). 2. **Deelstatelijke, provinciale en gemeentelijke wetgeving (regionaal geldend):** * Deelstatelijke wetgeving (decreet, besluit van een gewest- of gemeenschapsregering) [2](#page=2). * Provinciale wetgeving (provinciale reglementen) [2](#page=2). * Gemeentelijke wetgeving (gemeentelijke reglementen) [2](#page=2). De verdeling van bevoegdheden tussen de federale en deelstatelijke wetgevers is vastgelegd in de Grondwet. Wetten en decreten staan op gelijke voet. Provinciale en gemeentelijke wetgeving zijn ondergeschikt aan zowel regionale als federale wetgeving [2](#page=2). ##### 1.2.1.1 Grondwet (GW) De Grondwet bepaalt de staatsstructuur en fundamentele burgerrechten. Het Belgische staatsbestel is gebaseerd op de democratische rechtsstaat en scheiding der machten. Fundamentele rechten omvatten zowel bescherming tegen de overheid (bv. vrijheid van meningsuiting) als rechten die actieve overheidsinterventie vereisen (bv. recht op sociale zekerheid) . De oorspronkelijke tekst dateert van 7 februari 1831 en is sindsdien gewijzigd, met name op het gebied van democratisering van het kiesstelsel en federalisering. Wijziging van de Grondwet vereist een strenge procedure [2](#page=2). ##### 1.2.1.2 Wet (W.) Wetten worden uitgevaardigd na goedkeuring door de Kamer, bekrachtiging en afkondiging door de Koning, en publicatie in het Belgisch Staatsblad. De Senaat heeft een beperkte bevoegdheid op wetgevingsgebied. Bijzondere wetten, die met een tweederdemeerderheid worden goedgekeurd, regelen voornamelijk communautaire problemen [3](#page=3). ##### 1.2.1.3 Decreten (Decr.) en ordonnanties (Ord.) Decreten worden uitgevaardigd door de parlementen van de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap, het Waalse Gewest en het Duitstalige Gemeenschapsparlement. Ze hebben kracht van wet binnen het grondgebied en de bevoegdheden van de betreffende regio. Ordonnanties worden uitgevaardigd door de Brusselse Hoofdstedelijke Raad en hebben kracht van wet binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest [3](#page=3). ##### 1.2.1.4 Koninklijk Besluit (KB) Koninklijke besluiten worden uitgevaardigd door de Koning (in de praktijk de regering) als hoofd van de uitvoerende macht en bevatten uitvoerende maatregelen die wetten preciseren of uitvoeren. Een KB is ondergeschikt aan een wet en kan deze niet wijzigen of opheffen, met uitzondering van volmacht-KB’s [3](#page=3). ##### 1.2.1.5 Ministerieel Besluit (MB) Ministeriële besluiten worden uitgevaardigd door een minister en detailleren doorgaans regels uit een KB. Ministeriële omzendbrieven zijn geen formele rechtsbron en zijn enkel bindend voor ambtenaren [3](#page=3). ##### 1.2.1.6 Besluit van een gewest- of gemeenschapsregering Deze besluiten voeren decreten of ordonnanties uit en worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [4](#page=4). ##### 1.2.1.7 Provinciaal Reglement (Prov. Regl.) Provinciale reglementen worden uitgevaardigd door de provincieraad en gepubliceerd in het Bestuursmemoriaal van de provincie [4](#page=4). ##### 1.2.1.8 Gemeentelijk Reglement (Gem. Regl.) Gemeentelijke reglementen worden uitgevaardigd door de gemeenteraad en bekendgemaakt via publicatie op de gemeentelijke website [4](#page=4). #### 1.2.2 Publicatie van de wetgeving Wetgeving wordt gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad, het Bestuursmemoriaal (provinciale reglementen) of op de gemeentelijke website. De inwerkingtreding van wetgeving is in principe tien dagen na publicatie in het Staatsblad, tenzij anders bepaald. Provinciale reglementen treden acht dagen na publicatie in het Bestuursmemoriaal in werking, gemeentelijke reglementen vijf dagen na bekendmaking op de website. Naast officiële publicaties bestaan er ook privé-publicaties [4](#page=4). #### 1.2.3 Interpretatie van de wetgeving Interpretatieproblemen bij de toepassing van rechtsregels worden opgelost in de rechtspraak, waardoor deze een bron van recht wordt. De interpretatie door rechters is vrij en niet bindend, maar de interpretaties van het Hof van Cassatie hebben aanzienlijk moreel gezag en worden door lagere rechtbanken gevolgd [4](#page=4) [5](#page=5). ### 1.3 Overige rechtsbronnen Naast wetgeving zijn er andere belangrijke bronnen van het recht. #### 1.3.1 Gewoonterecht Gewoonterecht omvat algemeen aanvaarde, niet-geschreven gebruiken die bindende kracht hebben. Hoewel belangrijk in internationaal recht, is het belang ervan in nationaal recht beperkt, aangezien de meeste gewoonten zijn overgenomen in wetgeving. Het blijft relevant binnen bepaalde economische sectoren, zoals dediamanthandel [5](#page=5). #### 1.3.2 Rechtspraak Rechterlijke beslissingen, hoewel juridisch enkel bindend voor de partijen, vormen in de praktijk een belangrijke rechtsbron. Met name de rechtspraak van hogere rechtscolleges is gezaghebbend en helpt bij de aanpassing van statische wetgeving aan de maatschappelijke realiteit. Herhaalde beslissingen in gelijke zin vormen een vaste rechtspraak die andere rechters zelden zullen afwijken. De rechtsleer, geschriften van juristen, beïnvloedt de rechtspraak indirect [5](#page=5). #### 1.3.3 Algemene rechtsbeginselen Ongeschreven algemene rechtsbeginselen worden door de rechtspraak aanvaard als basisprincipes van de rechtsorde. Voorbeelden zijn het recht op verdediging, het verbod op eigenrichting en het principe van goede trouw. Deze beginselen, die vaak als evident worden beschouwd, zijn met name ontwikkeld in het administratief recht [5](#page=5). --- # Hiërarchie van de Belgische wetgeving De Belgische rechtsorde kent een gelaagde structuur van wetgevende en uitvoerende rechtsbronnen, waarbij hogere normen voorrang hebben op lagere normen [2](#page=2). ### 2.1 Algemene rangorde van rechtsregels De belangrijkste rechtsregels in België, van hoog naar laag, zijn: 1. De Grondwet (GW) [2](#page=2). 2. Wetten (W.) [3](#page=3). 3. Decreten (Decr.) en ordonnanties (Ord.) [3](#page=3). 4. Koninklijke Besluiten (KB) [3](#page=3). 5. Ministeriële Besluiten (MB) [3](#page=3). 6. Besluiten van een gewest- of gemeenschapsregering [4](#page=4). 7. Provinciale Reglementen (Prov. Regl.) [4](#page=4). 8. Gemeentelijke Reglementen (Gem. Regl.) [4](#page=4). #### 2.1.1 De Grondwet (GW) De Grondwet vormt de top van de hiërarchie en schetst de fundamentele structuur van de staat, met inbegrip van het principe van de democratische rechtsstaat en de scheiding der machten. Het legt ook de fundamentele rechten en vrijheden van de burgers vast, die zowel bescherming tegen overheidsbemoeienis bieden (bv. vrijheid van meningsuiting) als actieve overheidsinterventie vereisen voor het welzijn van burgers (bv. recht op sociale zekerheid). De oorspronkelijke tekst dateert van 7 februari 1831 en is sindsdien gewijzigd, voornamelijk op het gebied van democratisering van het kiesstelsel en de federalisering van de staat. Wijziging van de Grondwet vereist een strenge procedure [2](#page=2). #### 2.1.2 Wet (W.) Wetten in enge zin worden uitgevaardigd door de Kamer van volksvertegenwoordigers, bekrachtigd en afgekondigd door de Koning, en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. De Senaat heeft hierbij een beperkte rol. Bepaalde communautaire problemen vereisen bijzondere wetten, die met een tweederdemeerderheid en een gewone meerderheid in elke taalgroep van Kamer en Senaat moeten worden goedgekeurd [3](#page=3). #### 2.1.3 Decreten (Decr.) en ordonnanties (Ord.) Decreten worden uitgevaardigd door de parlementen van de deelstaten (Vlaams Parlement, Frans Gemeenschapsparlement, Waals Gewestparlement, Duitstalige Gemeenschapsparlement) en hebben binnen hun bevoegdheden en grondgebied kracht van wet, vergelijkbaar met federale wetten. Ordonnanties worden uitgevaardigd door de Brusselse Hoofdstedelijke Raad en hebben kracht van wet binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Zowel decreten als ordonnanties worden goedgekeurd bij gewone meerderheid, bekrachtigd en afgekondigd door de respectievelijke regeringen, en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [3](#page=3). #### 2.1.4 Koninklijk Besluit (KB) Koninklijke besluiten worden uitgevaardigd door de Koning (in de praktijk de regering) als hoofd van de uitvoerende macht en dienen ter uitvoering of precisering van wetten. Ze zijn ondergeschikt aan wetten en kunnen deze niet wijzigen of opheffen, met uitzondering van volmacht-KB's binnen de grenzen van de opdrachtwet. KB's worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [3](#page=3). #### 2.1.5 Ministerieel Besluit (MB) Ministeriële besluiten worden uitgevaardigd door een minister en dienen meestal voor verdere detaillering van regels uit een Koninklijk Besluit. Ze worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Ministeriële omzendbrieven zijn geen formele rechtsbronnen, maar kunnen wel bindend zijn voor ambtenaren van de overheidsadministratie [3](#page=3). #### 2.1.6 Besluit van een gewest- of gemeenschapsregering Deze besluiten worden uitgevaardigd door de verschillende regionale en gemeenschapsregeringen en voeren decreten of ordonnanties uit, vergelijkbaar met de uitvoerende rol van KB's en MB's ten opzichte van wetten. Ze worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [4](#page=4). #### 2.1.7 Provinciaal Reglement (Prov. Regl.) Provinciale reglementen worden uitgevaardigd door de provincieraad (of soms de deputatie of gouverneur) en gepubliceerd in het Bestuursmemoriaal van de betrokken provincie. Ze zijn ondergeschikt aan federale en regionale wetgeving [2](#page=2) [4](#page=4). #### 2.1.8 Gemeentelijk Reglement (Gem. Regl.) Gemeentelijke reglementen worden uitgevaardigd door de gemeenteraad (of soms de burgemeester of het college van burgemeester en schepenen) en bekendgemaakt via publicatie op de website van de gemeente. Ze zijn ondergeschikt aan provinciale reglementen, regionale wetgeving en federale wetgeving [2](#page=2) [4](#page=4). ### 2.2 Speciale hiërarchieën en bevoegdheidsverdelingen #### 2.2.1 Federale versus deelstatelijke wetgeving De bevoegdheidsverdeling tussen de federale en deelstatelijke wetgevers is vastgelegd in de Grondwet. Voor een specifieke materie is slechts één van beide bevoegd, met uitsluiting van anderen. Hierdoor heeft een federale wet geen hogere rechtskracht dan een decreet; beide staan op gelijke voet binnen hun respectieve bevoegdheden [2](#page=2). #### 2.2.2 Provinciale en gemeentelijke wetgeving De bevoegdheden van provinciale en gemeentelijke wetgevers zijn vastgelegd in decreten. Gemeentelijke reglementen zijn ondergeschikt aan provinciale reglementen, en beide zijn ondergeschikt aan zowel regionale als federale wetgeving. Provinciale instellingen mogen zich echter niet mengen in gemeentelijke aangelegenheden als een wet of decreet die bevoegdheid exclusief aan de gemeentelijke instellingen heeft toegekend [2](#page=2). ### 2.3 Publicatie van de wetgeving Wetgeving moet gepubliceerd worden om rechtskracht te verkrijgen. Dit gebeurt in [4](#page=4): * Het Belgisch Staatsblad voor Grondwetsartikelen, wetten, decreten, ordonnanties, koninklijke besluiten, ministeriële besluiten en besluiten van gewest- en gemeenschapsregeringen [4](#page=4). * Het Bestuursmemoriaal voor provinciale verordeningen en besluiten [4](#page=4). * De website van de gemeente voor gemeentelijke verordeningen en besluiten [4](#page=4). De inwerkingtreding van wetgeving is in principe tien dagen na publicatie in het Staatsblad, tenzij anders bepaald in de wettekst. Provinciale en gemeentelijke reglementen krijgen dwingende kracht na een vastgestelde termijn na publicatie [4](#page=4). > **Tip:** Naast officiële publicaties bestaan er ook privépublicaties die vaak een selectie van de geldende wetgeving bevatten en gemakkelijker toegankelijk kunnen zijn voor studie. ### 2.4 Interpretatie van de wetgeving Interpretatieproblemen bij de toepassing van rechtsregels worden opgelost in de rechtspraak, waardoor deze ook een rechtsbron wordt. Rechters interpreteren wetgeving vrij via vonnissen en arresten, wat niet bindend is, maar wel invloed heeft door de controle van hogere rechtbanken [4](#page=4). > **Voorbeeld:** De regel "wie een fout maakt en daardoor schade berokkent, is aansprakelijk" is duidelijk, maar de interpretatie van wat een "fout" precies inhoudt (bv. het overtreden van een wet of enkel het niet zorgzaam zijn) wordt vaak bepaald door rechtspraak [4](#page=4). --- # Publicatie en interpretatie van wetgeving Dit onderdeel behandelt de officiële kanalen voor de publicatie van wetgeving en hoe interpretatieproblemen in de praktijk worden opgelost, voornamelijk via de rechtspraak [4](#page=4). ### 3.1 Publicatie van wetgeving Wetgeving wordt officieel gepubliceerd via verschillende kanalen om rechtskracht te verkrijgen [4](#page=4). #### 3.1.1 Officiële publicatiekanalen * **Belgisch Staatsblad:** Dit is het primaire kanaal voor de publicatie van Grondwetsartikelen, wetten, decreten, ordonnanties, koninklijke besluiten, ministeriële besluiten en besluiten van de gewest- en gemeenschapsregeringen. De wettekst wordt in principe van kracht tien dagen na publicatie, tenzij een andere datum in de tekst is bepaald [4](#page=4). * **Bestuursmemoriaal:** Hierin worden provinciale verordeningen en besluiten gepubliceerd. Deze krijgen dwingende kracht acht dagen na publicatie in het bestuursmemoriaal [4](#page=4). * **Website van de gemeente:** Gemeentelijke verordeningen en besluiten worden bekendgemaakt via publicatie op de website van de gemeente. Zij krijgen dwingende kracht vijf dagen na bekendmaking [4](#page=4). Naast deze officiële publicaties die nodig zijn voor rechtskracht, bestaan er ook privépublicaties die overzichtelijker zijn maar vaak slechts een selectie van de geldende wetgeving bevatten [4](#page=4). ### 3.2 Interpretatie van wetgeving Hoewel rechtsregels duidelijk geformuleerd kunnen zijn, ontstaan er in de praktijk vaak interpretatieproblemen bij de toepassing ervan [4](#page=4). #### 3.2.1 De rol van de rechtspraak bij interpretatie * Rechtspraak lost interpretatievraagstukken op, waardoor het een bron van recht wordt [4](#page=4). * De interpretatie door rechters, via vonnissen en arresten, gebeurt vrij en is niet wettelijk gebonden; er zijn geen wettelijke richtlijnen zoals bij de interpretatie van overeenkomsten [4](#page=4). * De interpretatie is niet bindend, zelfs niet voor lagere rechters [4](#page=4). * Het Hof van Cassatie (en de Raad van State voor administratieve zaken) oefent een zekere controle uit door vonnissen en arresten te verbreken indien de wet verkeerd geïnterpreteerd is [5](#page=5). * Interpretaties van het Hof van Cassatie hebben een groot moreel gezag en worden door lagere rechtbanken in de regel gevolgd [5](#page=5). > **Tip:** Rechtspraak is essentieel om abstract geformuleerde wetgeving aan te passen aan de realiteit en maatschappelijke ontwikkelingen, en om algemeen of vaag geformuleerde rechtsregels te concretiseren [5](#page=5). #### 3.2.2 Invloed van rechtsleer en algemene rechtsbeginselen * **Rechtsleer:** Boeken en artikelen over het recht, geschreven door juristen, beïnvloeden rechterlijke beslissingen aanzienlijk. Gezaghebbende auteurs of een eensgezinde rechtsleer verlenen stellingen groot moreel gezag, wat rechters indirect beïnvloedt en zo ook de rechtspraak. De rechtsleer is hiermee een indirecte rechtsbron [5](#page=5). * **Algemene rechtsbeginselen:** De rechtspraak erkent het bestaan van ongeschreven algemene rechtsbeginselen die niet expliciet in een wetstekst zijn geformuleerd, vaak omdat ze als evident worden beschouwd. Dit zijn basisprincipes van de rechtsorde, zoals de eerbiediging van het recht op verdediging, de continuïteit van de openbare dienst, het verbod op eigenrichting, het principe van de goede trouw, en het principe van de niet-terugwerkende kracht van de wet. Deze worden door de rechtspraak geformuleerd en toegepast om de wetgeving aan te vullen, met name in het administratief recht [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Het principe 'wie een fout maakt en daardoor schade berokkent, is aansprakelijk' is duidelijk, maar de concrete toepassing roept vragen op: wanneer is er sprake van een fout? Enkel bij overtreding van een wet, of ook bij onzorgvuldigheid? De rechtspraak beantwoordt dit soort vragen [4](#page=4). --- # Overige rechtsbronnen Dit onderdeel behandelt aanvullende rechtsbronnen die de wetgeving aanvullen of interpreteren. ### 4.1 Gewoonterecht Gewoonterecht omvat gevestigde gebruiken die in een samenleving algemeen als bindend worden beschouwd, zonder dat ze schriftelijk zijn vastgelegd in een wetgevende maatregel. Deze gewoonten hebben een even bindende kracht als wetgeving. Hoewel gewoonterecht in het internationaal recht van groot belang is, is het praktische belang ervan in nationaal recht beperkt. Dit komt doordat de meeste gewoonten inmiddels in geschreven wetgeving zijn overgenomen. Enkel binnen het economisch recht hebben regels uit het gewoonterecht nog een zeker belang, bijvoorbeeld in dediamanthandel [5](#page=5). ### 4.2 Rechtspraak Hoewel rechterlijke beslissingen slechts bindend zijn voor de direct betrokken partijen, vormt rechtspraak in de praktijk een belangrijke rechtsbron. Rechtspraak, met name die van hogere rechtscolleges, is gezaghebbend voor anderen. Rechters worden geconfronteerd met praktische problemen waarop zij abstract geformuleerde wetgeving moeten toepassen. Het aanpassen van de doorgaans statische en strak geformuleerde wetgeving aan de werkelijkheid en maatschappelijke ontwikkelingen is het werk van de rechtspraak. Ditzelfde geldt voor de concretisering van algemeen of vaag geformuleerde rechtsregels. Herhaalde beslissingen in dezelfde zin, uitgesproken door diverse rechtscolleges, vormen na verloop van tijd een vaste rechtspraak. Andere rechters zullen hier niet snel van afwijken, zelfs niet het Hof van Cassatie. Juridisch bindend is deze vaste rechtspraak echter niet [5](#page=5). > **Tip:** Rechterlijke beslissingen van hogere rechtbanken hebben een groot moreel gezag, zelfs als ze niet strikt juridisch bindend zijn voor alle partijen. De rechterlijke beslissingen worden in belangrijke mate beïnvloed door de rechtsleer (boeken, artikelen, etc. over het recht, geschreven door juristen). Als gezaghebbende auteurs of de (vrijwel) eensgezinde rechtsleer bepaalde stellingen verdedigen, krijgen die stellingen een groot moreel gezag en beïnvloeden ze de rechters. Op die wijze is de rechtsleer een indirecte rechtsbron [5](#page=5). ### 4.3 Algemene rechtsbeginselen Sinds enkele decennia aanvaardt de rechtspraak het bestaan van ongeschreven ‘algemene rechtsbeginselen’. Deze zijn per definitie niet uitdrukkelijk in een wettekst geformuleerd, vaak omdat zij als volkomen evident worden beschouwd [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Enkele algemene rechtsbeginselen zijn: > * Eerbiediging van het recht op verdediging [5](#page=5). > * Continuïteit van de openbare dienst [5](#page=5). > * Het verbod op eigenrichting (het eigenmachtig afdwingen van een subjectief recht zonder overheidstussenkomst) [5](#page=5). > * Het principe van de goede trouw [5](#page=5). > * De niet-terugwerkende kracht van de wet [5](#page=5). De rechtspraak formuleert deze algemene rechtsbeginselen en past ze toe om de wetgeving aan te vullen. Ze zijn vooral tot ontwikkeling gekomen in het administratief recht [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rechtsregels | Regels die het menselijk gedrag sturen en die, bij overtreding, door de overheid worden gesanctioneerd. Ze bepalen wat wel en niet mag binnen een samenleving. | | Wetgeving in ruime zin | Alle geschreven rechtsregels die door overheidsorganen zijn uitgevaardigd en algemeen bindend zijn, ongeacht het niveau (federaal, gewestelijk, gemeentelijk). | | Wetgeving in enge zin | Specifiek de rechtsregels die door het federale parlement worden uitgevaardigd. | | Verdrag | Een bindend akkoord tussen twee of meer landen om internationale problemen op te lossen of situaties te regelen, zoals het vermijden van dubbele belastingen of het regelen van grensoverschrijdend transport. | | Internationale organisatie | Een entiteit opgericht via een verdrag, waaraan staten lid zijn en die bevoegdheden kan hebben op het vlak van binnenlandse materies, waarbij hun regels bindend zijn voor de burgers van de lidstaten. | | Europese Unie (EU) | Een politieke en economische unie van Europese landen, waarvan de verdragen en verordeningen voorrang hebben op nationaal recht bij strijdigheid. | | Grondwet (GW) | De hoogste wet in een land die de structuur van de staat bepaalt, de fundamentele rechten van burgers vastlegt en de basisprincipes van de rechtsstaat en scheiding der machten neerlegt. | | Wet (W.) | Een rechtsregel uitgevaardigd door de federale wetgevende macht (Kamer van volksvertegenwoordigers), bekrachtigd door de Koning en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. | | Decreet (Decr.) | Een wetgevend voorschrift uitgevaardigd door een deelstatelijk parlement (Vlaams, Frans, Waals, Duitstalig) dat binnen de bevoegdheden van dat parlement en op het grondgebied van de regio kracht van wet heeft. | | Ordonnantie (Ord.) | Een wetgevend voorschrift uitgevaardigd door het Brussels Hoofdstedelijk Parlement dat binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kracht van wet heeft. | | Koninklijk Besluit (KB) | Een besluit van de uitvoerende macht, uitgevaardigd door de Koning (in de praktijk de regering), dat de uitvoerende maatregelen voor wetten bevat en gepubliceerd wordt in het Belgisch Staatsblad. | | Ministerieel Besluit (MB) | Een besluit van een minister ter verdere detaillering van regels uit een Koninklijk Besluit, gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. | | Provinciaal Reglement (Prov. Regl.) | Een regelgeving uitgevaardigd door de provincieraad of gerelateerde provinciale instellingen, gepubliceerd in het Bestuursmemoriaal van de provincie. | | Gemeentelijk Reglement (Gem. Regl.) | Een regelgeving uitgevaardigd door de gemeenteraad of gerelateerde gemeentelijke instellingen, bekendgemaakt via publicatie op de gemeentewebsite. | | Belgisch Staatsblad | Het officiële publicatieblad waarin wetgeving en andere officiële akten van de federale en deelstatelijke overheden worden gepubliceerd, essentieel voor hun inwerkingtreding. | | Gewoonterecht | Gevestigde gebruiken die in een samenleving algemeen als bindend worden beschouwd, ook al zijn ze niet schriftelijk vastgelegd in een wetgevende maatregel. | | Rechtspraak | De verzameling van rechterlijke uitspraken en arresten die, hoewel formeel slechts bindend voor de betrokken partijen, een belangrijke bron van recht vormen door hun interpretatie en concretisering van de wetgeving. | | Algemene rechtsbeginselen | Ongeschreven basisprincipes van de rechtsorde die door de rechtspraak worden erkend en toegepast om de wetgeving aan te vullen, zoals het recht op verdediging en het verbod op eigenrichting. | | Eigenrichting | Het eigenmachtig afdwingen van een subjectief recht zonder tussenkomst van de overheid. | | Rechtsleer | De geschriften (boeken, artikelen) van juristen die juridische theorieën en interpretaties van het recht uiteenzetten en die de rechtspraak onrechtstreeks kunnen beïnvloeden. |

# Gegevensbeschermingscompliance en nalevingsacties Dit onderwerp behandelt de praktische implementatie van de AVG, inclusief informatieplichten, het balanceren van belangen en datalekmeldingen, evenals de stappen die organisaties moeten nemen om aan de wettelijke vereisten te voldoen. ## 1. De accountability principe Het accountability principe stelt dat organisaties niet alleen moeten voldoen aan de AVG, maar ook moeten kunnen aantonen dat zij dit doen. Dit vereist proactieve maatregelen en de documentatie daarvan, zodat dit op verzoek kan worden voorgelegd aan een toezichthoudende autoriteit. ### 1.1 Proportionaliteit en nalevingslast De AVG is een horizontale verordening die voor alle verwerkingsverantwoordelijken en -bewerkers geldt. Echter, de nalevingslast moet proportioneel zijn. Dit betekent dat de verplichtingen moeten worden geïmplementeerd als passende maatregelen, afhankelijk van het risico en de omvang van de verwerking. ### 1.2 Vertaling van wettelijke verplichtingen naar praktijk Veel AVG-verplichtingen leiden indirect tot specifieke compliance-acties. Dit betreft de concrete implementatie van de wettelijke teksten in de dagelijkse bedrijfsvoering. ## 2. Informatieverplichtingen De AVG legt specifieke informatieplichten op aan verwerkingsverantwoordelijken, zowel wanneer gegevens direct van de betrokkene worden verzameld als wanneer ze indirect worden verkregen. ### 2.1 Artikel 13 AVG: Informatie bij gegevensverzameling van de betrokkene Wanneer persoonsgegevens direct bij de betrokkene worden verzameld, moet deze worden geïnformeerd over onder meer: * De identiteit en contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke. * De contactgegevens van de functionaris voor gegevensbescherming (FG), indien van toepassing. * De doeleinden van de verwerking. * De rechtsgrond voor de verwerking. ### 2.2 Artikel 14 AVG: Informatie wanneer gegevens niet van de betrokkene zijn verkregen Indien persoonsgegevens niet van de betrokkene zelf zijn verkregen, moet aanvullende informatie worden verstrekt, bovenop de elementen genoemd in artikel 13: * De categorieën van persoonsgegevens die worden verwerkt. * De bronnen waaruit de persoonsgegevens afkomstig zijn. ### 2.3 Praktische implementatie: Privacyverklaring In de praktijk worden deze informatieplichten vervuld via een privacyverklaring. Deze verklaring moet worden aangepast aan elke relevante categorie van betrokkenen. De structuur van de privacyverklaring is cruciaal voor de transparantie en begrijpelijkheid voor de betrokkene. > **Tip:** Zorg ervoor dat de privacyverklaring duidelijk aangeeft welke gegevens voor welk doel worden verwerkt en op welke rechtsgrondslag. Vermijd algemeenheden en wees specifiek. #### 2.3.1 Structuur van de privacyverklaring De structuur van de privacyverklaring is belangrijk om de betrokkene inzicht te geven in de verwerking. Dit omvat doorgaans: * Welke persoonsgegevens worden verwerkt (identificatiegegevens, contactgegevens, betaalgegevens, etc.). * Waarom deze gegevens worden verwerkt (bv. nieuwsbrieven versturen, bestellingen leveren, verzoeken afhandelen). * De rechtsgrondslag voor de verwerking (wettelijke verplichting, legitiem belang, uitvoering overeenkomst). > **Voorbeeld:** Een privacyverklaring kan de volgende elementen bevatten: > * **Persoonsgegevens:** Naam, adres, e-mailadres, telefoonnummer, bankrekeningnummer. > * **Doeleinden:** Verzenden van nieuwsbrieven, levering van bestellingen, beantwoorden van vragen. > * **Rechtsgrondslag:** Noodzakelijk voor de uitvoering van een overeenkomst, voldoen aan wettelijke vereisten, legitiem belang. ## 3. Balans test Wanneer een verwerking plaatsvindt op basis van het gerechtvaardigd belang (artikel 6.1.f AVG), is een balans test vereist. ### 3.1 Vereisten voor de balans test De verwerkingsverantwoordelijke moet de volgende elementen identificeren en beschrijven: * De belangen, fundamentele rechten en vrijheden van de betrokkenen. * De impact van de verwerking op de betrokkenen, inclusief de aard, context en gevolgen van de verwerking. * De redelijke verwachtingen van de betrokkene. * De uiteindelijke afweging van tegenstrijdige rechten en belangen, inclusief de mogelijkheid van mitigerende maatregelen. ### 3.2 Documentatie van de beoordeling De verwerkingsverantwoordelijke moet de resultaten van deze balans test documenteren. ### 3.3 Rechtsgrondslag: Gerechtvaardigd belang Artikel 6.1.f AVG stelt dat verwerking rechtmatig is indien deze noodzakelijk is voor de behartiging van de gerechtvaardigde belangen van de verwerkingsverantwoordelijke of een derde, tenzij de belangen of fundamentele rechten en vrijheden van de betrokkene die bescherming van persoonsgegevens vereisen, zwaarder wegen. > **Tip:** De balans test moet zorgvuldig worden uitgevoerd en gedocumenteerd, aangezien dit een cruciaal element is om de rechtmatigheid van de verwerking op basis van gerechtvaardigd belang aan te tonen. ## 4. Melding van datalekken Een datalek is een inbreuk op de beveiliging die leidt tot, accidentele of onrechtmatige, vernietiging, verlies, wijziging of onbevoegde verstrekking van persoonsgegevens. ### 4.1 Beoordeling van risico's De melding van een datalek aan de toezichthoudende autoriteit is afhankelijk van het risico dat het lek oplevert voor de rechten en vrijheden van betrokkenen. Dit risico wordt beoordeeld op basis van de waarschijnlijkheid en de ernst van de mogelijke negatieve gevolgen. Factoren die hierbij een rol spelen zijn: * Het type inbreuk. * De aard, gevoeligheid en omvang van de persoonsgegevens. * De mate waarin betrokkenen identificeerbaar zijn. * Potentiële gevolgen en specifieke kenmerken van de betrokkene of verwerkingsverantwoordelijke. * Het aantal getroffen betrokkenen. ### 4.2 Artikel 33 AVG: Melding aan de toezichthoudende autoriteit Een persoonsgegevenslek moet onverwijld, en in principe binnen 72 uur na kennisname, worden gemeld aan de bevoegde toezichthoudende autoriteit, tenzij het datalek waarschijnlijk geen risico oplevert voor de rechten en vrijheden van betrokkenen. Elke inbreuk moet worden gedocumenteerd. ### 4.3 Artikel 34 AVG: Communicatie aan de betrokkene Indien het datalek waarschijnlijk een hoog risico oplevert voor de rechten en vrijheden van betrokkenen, moet dit ook onverwijld aan de betrokkenen worden gecommuniceerd. ### 4.4 Compliance-acties bij datalekken Compliance-acties omvatten de volgende stappen: 1. **Detectie, beoordeling en reactie:** Ontwikkel en implementeer procedures voor het detecteren, beoordelen en reageren op datalekken. 2. **Melding aan de toezichthoudende autoriteit:** Indien een risico aanwezig is, meld het lek aan de bevoegde autoriteit (in België via het portaal van de Gegevensbeschermingsautoriteit). 3. **Communicatie aan de betrokkene:** Indien er sprake is van een hoog risico, communiceer het lek aan de betrokkene. 4. **Intern datalekregister:** Documenteer elk datalek in een intern register, ongeacht het risico. 5. **Voorbereiding:** Zorg voor een datalekprocedure, training en bewustwording onder medewerkers. > **Voorbeeld datalekken:** > * **Verlies van USB-sleutel met versleutelde back-up:** Leidt niet direct tot melding aan toezichthouder of communicatie aan betrokkene, maar dient gedocumenteerd te worden. > * **Cyberaanval op online marktplaats (publicatie van inloggegevens, betaalgegevens):** Vereist melding aan toezichthouder en communicatie aan betrokkenen. > * **Ziekenhuissysteemfalen met ontoegankelijkheid van medische dossiers:** Vereist melding aan toezichthouder en communicatie aan betrokkenen. > * **Ransomware-aanval waarbij gegevens niet zijn geëxfiltreerd maar wel versleuteld en herstel vertraging oplevert:** Vereist melding aan toezichthouder, maar geen communicatie aan betrokkene indien geen hoog risico op datalek. > * **Ransomware-aanval waarbij gegevens wel versleuteld zijn, maar met sterke encryptie en een beschikbare back-up en zonder exfiltratie:** Vereist geen melding aan toezichthouder of communicatie aan betrokkene. > * **Ziekenhuis met ransomware-aanval, waarbij alle patiëntendossiers zijn versleuteld en geplande chirurgie moest worden uitgesteld:** Vereist melding aan toezichthouder en communicatie aan betrokkene. > **Belangrijk:** De bevoegde autoriteiten bieden richtlijnen en portals om de melding van datalekken te faciliteren. ## 5. Gegevensbeschermingsautoriteit (DPA) De AVG vereist de oprichting van onafhankelijke toezichthoudende autoriteiten in elke lidstaat. ### 5.1 Benoeming van een Functionaris voor Gegevensbescherming (FG) De benoeming van een FG is verplicht wanneer: * De verwerking wordt uitgevoerd door een overheidsinstantie of -orgaan. * De kernactiviteiten van de verwerkingsverantwoordelijke of -bewerker bestaan uit verwerkingen die regelmatige en stelselmatige grootschalige monitoring van betrokkenen vereisen. * De kernactiviteiten bestaan uit grootschalige verwerking van bijzondere categorieën gegevens (artikel 9 AVG) of gegevens betreffende strafrechtelijke veroordelingen en strafbare feiten (artikel 10 AVG). * EU- of nationale wetgeving dit voorschrijft. De benoeming kan ook vrijwillig plaatsvinden. ### 5.2 Taken van de FG De FG heeft onder andere de volgende taken: * Informeren en adviseren over gegevensbescherming. * Monitoren van de naleving van de AVG. * Optreden als contactpersoon voor de toezichthoudende autoriteit. > **Tip:** De FG moet onafhankelijk kunnen opereren en mag geen conflicterende belangen hebben. Rollen zoals financieel directeur, marketingmanager of HR-manager zijn doorgaans incompatibel met de functie van FG. ### 5.3 Meldingsplicht FG De contactgegevens van de FG moeten intern en extern worden gepubliceerd en worden gemeld aan de bevoegde toezichthoudende autoriteit. ## 6. Contractuele afspraken Afhankelijk van de rollen van de betrokken partijen bij gegevensverwerking, zijn contractuele afspraken noodzakelijk. ### 6.1 Gegevensverwerkingsovereenkomst (DPA) Een DPA, conform artikel 28.3 AVG, moet specifieke details bevatten over: * Het onderwerp, de duur, de aard, de doeleinden en de categorieën van gegevens en betrokkenen. * De verplichtingen en rechten van de verwerkingsverantwoordelijke. * De verplichtingen van de verwerker, waaronder het verwerken op instructie, geheimhouding, beveiligingsmaatregelen, inschakelen van sub-verwerkers, assistentie bij verzoeken van betrokkenen en meldingen van inbreuken. > **Tip:** De DPA moet meer bevatten dan alleen een herhaling van de AVG-bepalingen; het contract moet concreet maken hoe aan de vereisten wordt voldaan. ### 6.2 Joint controllership agreement Bij gezamenlijke controle (artikel 26 AVG) moet een overeenkomst de respectievelijke verantwoordelijkheden van de gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken vastleggen, met name met betrekking tot de uitoefening van de rechten van betrokkenen en transparantieverplichtingen. ## 7. Registreer van verwerkingsactiviteiten (ROPA) Organisaties moeten een register bijhouden van hun verwerkingsactiviteiten (artikel 30 AVG). ### 7.1 Inhoud van het register Voor verwerkingsverantwoordelijken omvat het register minimaal: * Naam en contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke. * Doel(en) van de verwerking. * Categorieën van betrokkenen en persoonsgegevens. * Ontvangers van de persoonsgegevens. * Informatie over gegevensoverdrachten naar derde landen. * Opslagtermijnen (indien mogelijk). * Algemene beschrijving van de beveiligingsmaatregelen. Voor verwerkers geldt een vergelijkbare inhoud, met focus op de namens welke verwerkingen worden uitgevoerd. ### 7.2 Uitzondering voor kleine organisaties Organisaties met minder dan 250 werknemers zijn vrijgesteld van de ROPA-plicht, tenzij de verwerking waarschijnlijk een risico oplevert, niet incidenteel is, of bijzondere categorieën van gegevens betreft. > **Tip:** De ROPA is een essentieel instrument voor compliance en dient als startpunt voor het verkrijgen van een overzicht van alle verwerkingsactiviteiten. ## 8. Gegevensbeschermingseffectbeoordeling (DPIA) Een DPIA is een proces om de noodzaak en proportionaliteit van een verwerking te beoordelen, met name wanneer deze waarschijnlijk een hoog risico oplevert voor de rechten en vrijheden van betrokkenen. ### 8.1 Wanneer een DPIA uitvoeren? De EDPB richtlijnen identificeren criteria die duiden op een hoog risico, zoals grootschalige verwerking van bijzondere categorieën gegevens, stelselmatige monitoring, of verwerkingen die innovatieve technologieën gebruiken. Lidstaten publiceren ook lijsten van verwerkingen waarvoor een DPIA verplicht is. ### 8.2 Hoe een DPIA uitvoeren? Organisaties hebben flexibiliteit in de methodologie van de DPIA. Dit kan door gebruik te maken van methodologieën die door toezichthoudende autoriteiten worden aangeboden of door een eigen, conforme methodologie te ontwikkelen. De uitkomst moet zijn dat er voldoende maatregelen zijn geïdentificeerd om het risico te beheersen. ## 9. Handhaving van de gegevensbescherming De handhaving van de AVG omvat diverse mechanismen op nationaal en Europees niveau. ### 9.1 Toezichthoudende Autoriteiten en hun Bevoegdheden Nationale toezichthoudende autoriteiten, zoals de Belgische Gegevensbeschermingsautoriteit (GBA), hebben de taak om de toepassing van de AVG te monitoren en handhavend op te treden. Zij hebben bevoegdheden zoals het uitvoeren van onderzoeken, het opleggen van correctieve maatregelen en het afhandelen van klachten. ### 9.2 Andere handhavingsopties Naast de directe acties van de DPA, bestaan er andere handhavingsopties: * Effectieve rechterlijke bescherming (artikel 79 AVG). * Vorderingen tot staking van ongeoorloofde verwerkingen. * Burgerrechtelijke vorderingen op basis van onrechtmatige daad. * Administratief beroep bij de Raad van State of de Marktenhof. * Strafrechtelijke sancties. ### 9.3 Europese Unie: EDPB en One-Stop-Shop De European Data Protection Board (EDPB) speelt een centrale rol in het waarborgen van een uniforme toepassing van de AVG binnen de EU. Het "one-stop-shop" mechanisme zorgt ervoor dat verwerkingsverantwoordelijken en -bewerkers in principe met slechts één toezichthoudende autoriteit te maken krijgen (de "lead supervisory authority") voor grensoverschrijdende verwerkingen. Andere autoriteiten die betrokken zijn ("supervisory authority concerned") kunnen echter ook rechten uitoefenen. > **Tip:** Het "one-stop-shop" principe stroomlijnt de samenwerking tussen toezichthoudende autoriteiten en vergemakkelijkt de naleving voor organisaties die in meerdere lidstaten actief zijn. ## 10. Cookies en vergelijkbare trackingtechnologieën De regelgeving rond cookies is complex en vereist naleving van zowel de AVG als de ePrivacy-richtlijn. ### 10.1 Categorieën van cookies Cookies kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën: * **Essentiële cookies:** Noodzakelijk voor de werking van de website. * **Functionele cookies:** Verbeteren de gebruikerservaring (bv. taalvoorkeuren). * **Analytische cookies:** Verzamelen informatie over websitegebruik (vaak geanonimiseerd). * **Marketing cookies:** Worden gebruikt voor gerichte advertenties. Daarnaast wordt onderscheid gemaakt tussen **sessiecookies** (verdwijnen na sluiten browser) en **persistente cookies** (blijven langer op het apparaat), en **first-party cookies** (van de bezochte site) versus **third-party cookies** (van derde partijen). ### 10.2 Artikel 5.3 ePrivacy-richtlijn Dit artikel legt specifieke regels op voor het opslaan van informatie op of het verkrijgen van toegang tot informatie uit het eindapparatuur van een gebruiker. Dit vereist doorgaans informed consent. ### 10.3 Praktische implementatie: Cookiebanners De implementatie van cookiebeleid op websites gebeurt vaak via cookiebanners. Deze banners moeten voldoen aan strikte vereisten voor informatieverstrekking en toestemming. #### 10.3.1 Vereisten voor geldige toestemming Toestemming moet: * **Vrijelijk gegeven:** Gebruikers mogen niet onder druk worden gezet om toestemming te geven. * **Specifiek:** Toestemming voor specifieke doeleinden. * **Geïnformeerd:** Gebruikers moeten weten waarvoor ze toestemming geven. * **Ondubbelzinnig:** Een duidelijke actieve handeling is vereist. Het moet net zo eenvoudig zijn om toestemming in te trekken als om deze te geven. > **Voorbeeld:** Een cookiebanner moet duidelijk opties bieden om alle cookies te accepteren, alle af te wijzen, of instellingen aan te passen. Een "Reject all" knop moet op hetzelfde niveau staan als een "Accept all" knop. > **Tip:** De interpretatie en implementatie van "geldige toestemming" evolueert. Houd de richtlijnen van toezichthoudende autoriteiten nauwlettend in de gaten. ### 10.4 De toekomst: een cookieless future? Er wordt steeds meer gezocht naar alternatieven voor traditionele trackingmethoden, wat duidt op een mogelijke verschuiving naar een "cookieless future". --- # De rol en taken van de functionaris voor gegevensbescherming (FG) Hieronder vindt u een gedetailleerd studieoverzicht over de rol en taken van de Functionaris voor Gegevensbescherming (FG), gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. De rol en taken van de functionaris voor gegevensbescherming (FG) Dit gedeelte bespreekt de aanstellingscriteria, geschiktheid, onafhankelijkheid en de specifieke taken die de Functionaris voor Gegevensbescherming (FG) binnen een organisatie moet vervullen. ### 2.1 Aanstelling van een FG #### 2.1.1 Wanneer is een FG verplicht? De aanstelling van een FG is verplicht voor verwerkingsverantwoordelijken en verwervers wanneer: * De verwerking wordt uitgevoerd door een overheidsinstantie of openbaar lichaam, met uitzondering van rechtbanken die optreden in hun gerechtelijke hoedanigheid. * De kernactiviteiten van de verwerkingsverantwoordelijke of verwerker bestaan uit verwerkingen die, vanwege hun aard, omvang en/of doeleinden, regelmatige en systematische grootschalige monitoring van betrokkenen vereisen. * De kernactiviteiten van de verwerkingsverantwoordelijke of verwerker bestaan uit grootschalige verwerking van bijzondere categorieën van gegevens, zoals bedoeld in artikel 9 van de AVG, of van persoonsgegevens betreffende strafrechtelijke veroordelingen en strafbare feiten, zoals bedoeld in artikel 10 van de AVG. Daarnaast kan de aanstelling van een FG ook vereist zijn wanneer EU- of nationaal recht hierin voorziet. Organisaties kunnen er ook voor kiezen om vrijwillig een FG aan te stellen. #### 2.1.2 Wie kan worden aangesteld als FG? De FG moet worden aangesteld op basis van professionele kwaliteiten, waaronder: * **Expertkennis:** Diepgaande kennis van de wetgeving inzake gegevensbescherming en de praktijken die daaraan verbonden zijn. * **Vaardigheid:** Het vermogen om de taken die aan de FG zijn toevertrouwd effectief uit te voeren. > **Tip:** De beoordeling van deze kwalificaties moet worden gedocumenteerd. #### 2.1.3 Positie binnen de organisatie en onafhankelijkheid Om zijn taken onafhankelijk te kunnen uitvoeren, mag de FG geen conflicten van belangen hebben met andere functies binnen de organisatie. Functies die onverenigbaar zijn met die van FG zijn onder andere die van directeur, of personen verantwoordelijk voor financiële taken, marketing, HR, IT, compliance of risicobeheer. Het combineren van de functie van FG met die van CISO (Chief Information Security Officer) is wel mogelijk, mits de CISO deel uitmaakt van de 'tweede verdedigingslinie' en de taken beperkt blijven tot een adviserende en informatiefunctie, zonder beslissingsbevoegdheid over technische en organisatorische maatregelen. De FG kan ook verantwoordelijk zijn voor andere afdelingen, zolang dit geen operationele afdelingen betreft. > **Voorbeeld:** De functie van afdelingshoofd compliance mag niet samenvallen met de functie van FG, omdat de FG onafhankelijk moet opereren. ### 2.2 Taken van de FG De FG heeft de volgende kerntaken: 1. **Informeren en adviseren:** De FG moet de verwerkingsverantwoordelijke, de verwerker en het personeel dat verwerkingen uitvoert, informeren en adviseren over hun verplichtingen uit hoofde van de AVG en andere relevante wetgeving inzake gegevensbescherming. 2. **Toezicht op naleving:** De FG houdt toezicht op de naleving van de AVG, andere bepalingen inzake gegevensbescherming en het beleid van de verwerkingsverantwoordelijke of de verwerker met betrekking tot de bescherming van persoonsgegevens. Dit omvat ook het toezicht op de naleving van de technische en organisatorische maatregelen die zijn genomen om de veiligheid van de verwerking te waarborgen. 3. **Advies bij DPIA's:** De FG adviseert over en begeleidt de uitvoering van een gegevensbeschermingseffectbeoordeling (DPIA) wanneer zulks vereist is. 4. **Coördinatie en contactpunt:** De FG fungeert als contactpunt voor de toezichthoudende autoriteiten op het gebied van gegevensbescherming en werkt met hen samen wanneer zulks passend is. De contactgegevens van de FG moeten zowel intern (bv. op het intranet of in het register van verwerkingsactiviteiten) als extern (bv. in de privacyverklaring) worden gepubliceerd. 5. **Bewustmaking en training:** De FG draagt zorg voor het vergroten van het bewustzijn van het personeel over de risico's, waarborgen en rechten in verband met de verwerking van persoonsgegevens en organiseert trainingen. 6. **Documentatie van interventies:** Alle interventies van de FG moeten worden gedocumenteerd. #### 2.2.1 Verplichtingen van de organisatie jegens de FG Organisaties hebben de plicht om: * De naam en contactgegevens van de FG intern en extern te publiceren. * De FG te informeren over alle kwesties met betrekking tot de bescherming van persoonsgegevens. * De FG de nodige middelen te verstrekken om zijn taken uit te voeren. * De FG toegang te verlenen tot persoonsgegevens en verwerkingsactiviteiten. * De FG in staat te stellen zijn deskundigheid te handhaven. * De interventies van de FG naar behoren en tijdig te documenteren. > **Tip:** Organisaties moeten de contactgegevens van hun FG melden aan de bevoegde gegevensbeschermingsautoriteit. In België gebeurt dit via een specifiek portaal. #### 2.2.2 Communicatie en rapportage De FG moet in alle kwesties die verband houden met de bescherming van persoonsgegevens worden betrokken. De organisatie moet de FG tijdig informeren en de interventies van de FG documenteren. De FG heeft rechtstreeks toegang tot de hoogste leidinggevenden van de organisatie. De FG moet ook bijdragen aan het opstellen en bijhouden van de documentatie van verwerkingsactiviteiten (ROPA) en de beoordeling van de noodzaak en proportionaliteit van verwerkingen. #### 2.2.3 Meldingsplicht aan de toezichthoudende autoriteit De FG moet worden aangemeld bij de betreffende gegevensbeschermingsautoriteit. In België gebeurt dit via het portaal van de Gegevensbeschermingsautoriteit, dat ook wordt gebruikt voor het melden van datalekken. --- # Contractuele regelingen voor gegevensverwerking Dit onderdeel behandelt de noodzaak en structuur van contractuele regelingen tussen organisaties die persoonsgegevens verwerken, met specifieke aandacht voor gegevensverwerkingsovereenkomsten en gezamenlijke controllerschapsovereenkomsten. ## 3. Contractuele regelingen voor gegevensverwerking De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) vereist in bepaalde gevallen contractuele afspraken tussen partijen die betrokken zijn bij het zoeken en verwerken van persoonsgegevens. Deze regelingen bepalen de wederzijdse verplichtingen en rechten van de betrokkenen, wat essentieel is voor een correcte naleving van de privacywetgeving. De belangrijkste contractuele instrumenten zijn de gegevensverwerkingsovereenkomst en de gezamenlijke controllerschapsovereenkomst. ### 3.1 Gegevensverwerkingsovereenkomst (Data Processing Agreement - DPA) Een gegevensverwerkingsovereenkomst is een contract tussen een verwerkingsverantwoordelijke (controller) en een verwerker (processor). De AVG legt specifieke verplichtingen op aan zowel de verwerkingsverantwoordelijke als de verwerker in relatie tot deze overeenkomst. #### 3.1.1 Wettelijke grondslag en inhoud Artikel 28, lid 3 van de AVG specificeert de minimumvereisten voor een gegevensverwerkingsovereenkomst. Deze omvatten: * **Beschrijving van de verwerking:** Dit omvat het onderwerp, de duur, de aard en het doel van de verwerking, alsmede het type persoonsgegevens en de categorieën van betrokkenen. * **Verplichtingen en rechten van de verwerkingsverantwoordelijke:** De overeenkomst moet de verantwoordelijkheden van de controller duidelijk definiëren. * **Verplichtingen van de verwerker:** De verwerker moet minimaal voldoen aan de volgende verplichtingen: * Alleen persoonsgegevens verwerken op basis van **gedocumenteerde instructies van de verwerkingsverantwoordelijke**. * De personen die bij de verwerking betrokken zijn, onderwerpen aan een **geheimhoudingsplicht**. * Alle maatregelen nemen om een **passend beveiligingsniveau** te waarborgen. * **Voorafgaande toestemming** van de verwerkingsverantwoordelijke verkrijgen alvorens een subverwerker in te schakelen en een subverwerkingsovereenkomst sluiten. * De verwerkingsverantwoordelijke **assisteren** bij het reageren op verzoeken van betrokkenen en bij het waarborgen van de naleving van beveiligingsmaatregelen en de meldingsplicht bij datalekken. * Alle persoonsgegevens **verwijderen of teruggeven** aan de verwerkingsverantwoordelijke na beëindiging van de dienstverlening. * Alle informatie verstrekken die nodig is om de **naleving van de AVG aan te tonen** en audits door de verwerkingsverantwoordelijke (of een door deze gemachtigde auditor) toestaan en hieraan bijdragen. * De verwerkingsverantwoordelijke **onmiddellijk informeren** indien de verwerker van mening is dat een instructie van de verwerkingsverantwoordelijke in strijd is met de AVG of andere wetgeving. > **Tip:** Het is cruciaal dat de gegevensverwerkingsovereenkomst niet louter de bepalingen van de AVG herhaalt, maar specifieke, concrete informatie bevat over hoe aan de vereisten zal worden voldaan. De contractuele afspraken moeten worden opgesteld in het licht van de specifieke gegevensverwerkingsactiviteit. #### 3.1.2 Aanvullende bepalingen en standaardclausules Naast de wettelijk verplichte inhoud, kunnen aanvullende bepalingen in een bijlage bij de overeenkomst worden opgenomen. Deze kunnen onder meer betrekking hebben op: * Informatie over de vereiste technische en organisatorische maatregelen. * Lijst van subverwerkers (bij specifieke of algemene autorisatie). * Details, procedures en sjablonen voor de assistentie van de verwerker aan de verwerkingsverantwoordelijke met betrekking tot beveiliging, meldingen van datalekken en gegevensbeschermingseffectbeoordelingen (DPIA's). * Details betreffende de assistentie van de verwerker bij het reageren op verzoeken van betrokkenen. * Een procedure en een sjabloon voor het geven van verdere instructies aan de verwerker. De Europese Commissie biedt **standaardcontractclausules** aan voor gegevensverwerkingsovereenkomsten tussen verwerkingsverantwoordelijken en verwerkers binnen de EER. Dit is een onveranderlijk sjabloon dat kan worden aangepast en aangevuld, maar de gebruiker blijft verantwoordelijk voor naleving van de minimumvereisten. #### 3.1.3 Subverwerkingsovereenkomst Wanneer een verwerker een derde inschakelt om verwerkingstaken namens de verwerkingsverantwoordelijke uit te voeren (subverwerking), moet er een **subverwerkingsovereenkomst** worden gesloten. Deze overeenkomst moet voldoen aan dezelfde vereisten als een standaard gegevensverwerkingsovereenkomst (artikel 28, lid 4 juncto lid 3 AVG). De oorspronkelijke verwerker blijft verantwoordelijk voor de naleving van deze verplichtingen tegenover de verwerkingsverantwoordelijke. > **Tip:** Bij internationale gegevensoverdrachten naar derde landen buiten de EER, zijn er specifieke regels en vaak ook standaardcontractclausules van toepassing, die verschillen van de DPA's voor binnen de EER. ### 3.2 Gezamenlijke controllerschapsovereenkomst (Joint Controllership Agreement) Wanneer twee of meer organisaties gezamenlijk de doeleinden van en middelen voor de verwerking van persoonsgegevens bepalen, zijn zij gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken (joint controllers). Artikel 26 van de AVG vereist dat de essentiële elementen van hun regeling transparant worden gemaakt voor de betrokkenen. #### 3.2.1 Inhoud van de overeenkomst De gezamenlijke controllerschapsovereenkomst moet ten minste de volgende elementen bevatten: * **Beschrijving van de verwerking:** Duidelijk specificeren welke gegevens worden verwerkt, met welk doel en op welke rechtsgrondslag. * **Bepaling van de respectieve verantwoordelijkheden:** De respectieve verantwoordelijkheden van de gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken voor de naleving van de AVG moeten worden vastgelegd. Dit omvat met name: * De uitoefening van de rechten van de betrokkene (wie beantwoordt de verzoeken?). * Transparantieverplichtingen (wie informeert de betrokkenen over de verwerking?). * **Aanwijzing van een contactpunt:** Een contactpunt voor de betrokkenen kan worden aangewezen (optioneel). > **Tip:** Hoewel de AVG geen verplichting oplegt voor een schriftelijke overeenkomst, is het sterk aan te raden om een dergelijke overeenkomst op te stellen om duidelijkheid te scheppen en geschillen te voorkomen. De overeenkomst moet de respectieve rollen en verhoudingen van de gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken ten opzichte van de betrokkenen duidelijk weerspiegelen. #### 3.2.2 Transparantie en rechten van betrokkenen De essentie van de overeenkomst moet ter beschikking worden gesteld van de betrokkene. Belangrijk is dat een betrokkene zijn rechten kan uitoefenen ten opzichte van en tegenover elke gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijke, ongeacht de inhoud van de onderlinge regeling. De EDPB (European Data Protection Board) beveelt aan om algemene informatie te verstrekken over de gezamenlijke verwerking, inclusief het onderwerp, het doel van de verwerking, het type persoonsgegevens en de categorieën van betrokkenen. ### 3.3 Registratie van verwerkingsactiviteiten (Records of Processing Activities - ROPA) De AVG verplicht organisaties om een registratie bij te houden van hun verwerkingsactiviteiten. Dit geldt zowel voor verwerkingsverantwoordelijken als voor verwerkers. #### 3.3.1 Minimale inhoud voor verwerkingsverantwoordelijken (Artikel 30.1 AVG) * Naam en contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke (en eventueel diens wettelijke vertegenwoordiger). * Naam en contactgegevens van de functionaris voor gegevensbescherming (DPO), indien van toepassing. * Doeleinden van de verwerking. * Categorieën van betrokkenen. * Categorieën van persoonsgegevens. * Categorieën van ontvangers aan wie de persoonsgegevens zijn of zullen worden verstrekt. * Informatie over eventuele overdrachten van persoonsgegevens naar derde landen of internationale organisaties en de bijbehorende passende waarborgen. * Opslagtermijnen, indien mogelijk. * Algemene beschrijving van de technische en organisatorische beveiligingsmaatregelen, indien mogelijk. #### 3.3.2 Minimale inhoud voor verwerkers (Artikel 30.2 AVG) * Naam en contactgegevens van de verwerker(s) (en eventueel diens wettelijke vertegenwoordiger). * Naam en contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke(n) namens wie de verwerker optreedt (en eventueel diens wettelijke vertegenwoordiger). * Naam en contactgegevens van de functionaris voor gegevensbescherming (DPO), indien van toepassing. * Categorieën van verwerkingen die namens elke verwerkingsverantwoordelijke zijn uitgevoerd. * Informatie over eventuele overdrachten van persoonsgegevens naar derde landen of internationale organisaties en de bijbehorende passende waarborgen. * Algemene beschrijving van de technische en organisatorische beveiligingsmaatregelen, indien mogelijk. > **Uitzondering:** Organisaties met minder dan 250 werknemers zijn in principe vrijgesteld van de verplichting tot het bijhouden van een ROPA, tenzij: > * de verwerking waarschijnlijk een risico inhoudt voor de rechten en vrijheden van betrokkenen; > * de verwerking niet-af en toe is; > * de verwerking bijzondere categorieën van gegevens of gegevens betreffende strafrechtelijke veroordelingen en strafbare feiten omvat. > **Tip:** De ROPA fungeert als een inventarisatie van de verwerkingsactiviteiten en is een essentieel startpunt voor naleving van de AVG. Diverse gegevensbeschermingsautoriteiten stellen sjablonen beschikbaar om organisaties te helpen bij het opstellen van hun ROPA. --- # Gegevensbeschermingseffectbeoordelingen (DPIA) Een gegevensbeschermingseffectbeoordeling (DPIA) is een proces dat wordt gebruikt om de noodzaak en proportionaliteit van gegevensverwerkingsactiviteiten te beoordelen, met name wanneer deze waarschijnlijk een hoog risico opleveren voor de rechten en vrijheden van natuurlijke personen. ### 4.1 Wanneer is een DPIA vereist? Een DPIA is in beginsel vereist wanneer een gegevensverwerking waarschijnlijk een **hoog risico** zal opleveren voor de rechten en vrijheden van natuurlijke personen. De Leidraden van de EDPB (European Data Protection Board) identificeren verschillende criteria die wijzen op dergelijke verwerkingsactiviteiten. #### 4.1.1 Criteria voor een hoge risico-inschatting * **Beoordeling van twee criteria:** Als **twee** van de volgende criteria worden vervuld, is een DPIA verplicht. * **Beoordeling van één criterium:** Als **één** van de volgende criteria wordt vervuld, kan een DPIA afhankelijk van de omstandigheden vereist zijn. De criteria zijn: * **Systematische en grootschalige monitoring:** De kerntaken van de verwerkingsverantwoordelijke of de verwerker bestaan uit verwerkingsactiviteiten die, vanwege hun aard, omvang en/of doeleinden, regelmatige en stelselmatige monitoring van betrokkenen op grote schaal vereisen. * **Grootschalige verwerking van bijzondere categorieën van gegevens:** De kerntaken van de verwerkingsverantwoordelijke of de verwerker bestaan uit de grootschalige verwerking van bijzondere categorieën van gegevens conform artikel 9 AVG en van persoonsgegevens over strafrechtelijke veroordelingen en strafbare feiten als bedoeld in artikel 10 AVG. * **Nieuwe technologieën:** Het gebruik van nieuwe technologieën, zoals kunstmatige intelligentie, kan potentiële risico's met zich meebrengen. * **Gebruik van innovatieve technologieën of grootschalige profilering:** Dit omvat de toepassing van innovatieve technologische oplossingen of grootschalige profilering die aanzienlijke effecten kan hebben op individuen. * **Gegevens die betrokkenen direct hinderen:** Verwerking van gegevens die fysieke of mentale schade kan toebrengen aan betrokkenen. * **Grootschalige verwerking van persoonsgegevens over kwetsbare personen:** Dit omvat de verwerking van gegevens van kinderen, patiënten, of andere groepen die extra bescherming behoeven. * **Grootschalige verwerking die leidt tot beslissingen met juridische gevolgen of vergelijkbare significante gevolgen:** Dit omvat beslissingen die iemands toegang tot diensten, kansen of rechten beïnvloeden. * **Coördinatie van gegevens van verschillende bronnen:** Het combineren van gegevens uit verschillende bronnen kan leiden tot een gedetailleerder profiel van individuen, wat risico's kan verhogen. * **Data mining en voorspellende analyses:** Het gebruik van data mining en geavanceerde analysemethoden om gedrag te voorspellen of te beoordelen. * **Verwerking van gegevens over gedrag, voorkeuren, of locatie:** Het verzamelen en analyseren van informatie over iemands gedrag, voorkeuren of geografische locatie. * **Verwerking die fysieke monitoring van een bepaald gebied inhoudt:** Denk hierbij aan camerabeveiliging op grote schaal. * **Grootschalige verwerking van biometrische of genetische gegevens:** Dit zijn gevoelige gegevens die, indien misbruikt, ernstige gevolgen kunnen hebben. * **Toepassing van geautomatiseerde besluitvorming met juridische of vergelijkbare significante gevolgen:** Dit is relevant wanneer AI of algoritmes beslissingen nemen die individuen sterk beïnvloeden. #### 4.1.2 Lijsten van nationale autoriteiten Nationale gegevensbeschermingsautoriteiten (DPAs) kunnen specifieke lijsten publiceren van verwerkingsactiviteiten waarvoor een DPIA verplicht is, en ook van activiteiten waarvoor dit niet nodig is. De Belgische Gegevensbeschermingsautoriteit heeft bijvoorbeeld een lijst opgesteld met verwerkingsscenario's waarvoor een DPIA verplicht is. > **Tip:** Raadpleeg altijd de specifieke richtlijnen van de relevante nationale gegevensbeschermingsautoriteit voor een volledig beeld van de verplichtingen. > **Voorbeeld:** Verwerking van biometrische gegevens voor unieke identificatie in openbare ruimtes is een scenario waarvoor de Belgische DPA een DPIA verplicht stelt. ### 4.2 Hoe voer je een DPIA uit? De AVG geeft flexibiliteit in de methodologie die verwerkingsverantwoordelijken kunnen gebruiken om een DPIA uit te voeren. Het is niet verplicht om specifieke templates van gegevensbeschermingsautoriteiten te gebruiken; een eigen, passende methodologie kan worden gehanteerd, mits deze voldoet aan de wettelijke vereisten. #### 4.2.1 Flexibiliteit in methodologie * **Geen verplicht gebruik van templates:** Verwerkingsverantwoordelijken zijn vrij om hun eigen methodologie te ontwikkelen voor het uitvoeren van een DPIA. * **Beschikbare templates:** Data Protection Authorities stellen wel templates beschikbaar die als leidraad kunnen dienen, bijvoorbeeld die van de Franse DPA (CNIL). * **Documentatie:** De resultaten van de DPIA, inclusief de geïdentificeerde maatregelen om het risico te verlagen, moeten gedocumenteerd worden. #### 4.2.2 Stappen in het DPIA-proces Het DPIA-proces kan globaal als volgt worden ingedeeld: 1. **Identificatie:** Bepalen of een DPIA verplicht is (conform nationale lijsten en EDPB-criteria). 2. **Beschrijving van de verwerking:** Het gedetailleerd beschrijven van de verwerkingsactiviteiten, inclusief de doelen, de soorten gegevens, de betrokkenen, en de bewaartermijnen. 3. **Beoordeling van noodzaak en proportionaliteit:** Analyseren of de verwerking noodzakelijk is voor het nagestreefde doel en of deze proportioneel is. 4. **Risicoanalyse:** Identificeren en beoordelen van de risico's voor de rechten en vrijheden van betrokkenen, rekening houdend met de aard, context en doeleinden van de verwerking. 5. **Identificatie van risicobeperkende maatregelen:** Het vaststellen van passende technische en organisatorische maatregelen om de geïdentificeerde risico's te verminderen tot een acceptabel niveau. 6. **Evaluatie en documentatie:** Het documenteren van het gehele proces, de resultaten en de gekozen maatregelen, en het eventueel raadplegen van de DPO. Indien de risico's na het treffen van maatregelen nog steeds hoog zijn, dient de DPA geraadpleegd te worden. > **Tip:** Het raadplegen van een Data Protection Officer (DPO) gedurende het DPIA-proces is essentieel om te zorgen dat alle relevante aspecten worden belicht en dat de gekozen maatregelen effectief zijn. --- # Handhaving van gegevensbescherming en cookiebeheer Dit onderwerp onderzoekt de handhavingsmechanismen voor gegevensbescherming in België en de EU, de rol van toezichthoudende autoriteiten, grensoverschrijdende procedures en de classificatie en het beheer van cookies. ### 5.1 Handhaving van gegevensbescherming De handhaving van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) omvat diverse mechanismen en autoriteiten die toezien op de naleving van de wetgeving. #### 5.1.1 Compliance-acties en principes Het **accountability-principe** vereist dat organisaties aantonen dat zij de nodige maatregelen nemen en over de documentatie beschikken om dit te bewijzen. De AVG is een horizontale verordening, maar houdt rekening met het **proportionaliteitsbeginsel**, waarbij veel verplichtingen proportioneel moeten worden geïmplementeerd op basis van het risico en de omvang van de gegevensverwerking. * **Privacykennisgeving (Privacy Notice):** * Verplichtingen uit artikel 13 AVG (gegevens verzameld bij de betrokkene) en artikel 14 AVG (gegevens niet verkregen bij de betrokkene). * Dient informatie te bevatten over de identiteit en contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke, de contactgegevens van de functionaris voor gegevensbescherming, de doeleinden van de verwerking en de rechtsgrondslag. * De structuur moet duidelijk en transparant zijn voor de betrokkene, met inzicht in welke gegevens voor welk doel en op welke rechtsgrondslag worden verwerkt. * **Toetsing van belangen (Balancing Test):** * Vereist wanneer de rechtsgrondslag gebaseerd is op het **legitieme belang** (artikel 6.1.f AVG). * De verwerkingsverantwoordelijke moet de belangen van de betrokkene, fundamentele rechten en vrijheden, de impact van de verwerking (aard, context, gevolgen), en de redelijke verwachtingen van de betrokkene identificeren en afwegen tegen de legitieme belangen. * Dit proces moet gedocumenteerd worden. * **Meldingsplicht datalekken:** * Een **persoonsgegevenslek** is een inbreuk op de beveiliging die leidt tot de onopzettelijke of onwettige vernietiging, het verlies, de openbaarmaking of de toegang tot persoonsgegevens. * **Artikel 33 AVG:** Melding aan de toezichthoudende autoriteit binnen 72 uur na kennisname, tenzij het lek waarschijnlijk geen risico oplevert. Alle datalekken moeten gedocumenteerd worden. * **Artikel 34 AVG:** Melding aan de betrokkene wanneer het lek waarschijnlijk een hoog risico oplevert, zonder onnodige vertraging. * De ernst van het lek wordt beoordeeld op basis van de waarschijnlijkheid en de gevolgen, rekening houdend met het type lek, de aard en gevoeligheid van de gegevens, de identificeerbaarheid van personen, en mogelijke gevolgen. * Organisaties moeten geschikte systemen hebben om datalekken te detecteren. #### 5.1.2 De functionaris voor gegevensbescherming (DPO) De aanstelling van een DPO is verplicht in bepaalde gevallen: * Wanneer de verwerking wordt uitgevoerd door een **overheidsinstantie of -orgaan**, met uitzondering van gerechten die in hun gerechtelijke hoedanigheid optreden. * Wanneer de **kernactiviteiten** van de verwerkingsverantwoordelijke of de verwerker bestaan uit verwerkingen die, gezien hun aard, omvang en/of doel, **regelmatige en stelselmatige grootschalige monitoring** van betrokkenen vereisen. * Wanneer de **kernactiviteiten** bestaan uit **grootschalige verwerking** van bijzondere categorieën gegevens (artikel 9 AVG) of gegevens betreffende strafrechtelijke veroordelingen en strafbare feiten (artikel 10 AVG). * Wanneer de EU- of nationale wetgeving een aanstelling oplegt. De DPO moet beschikken over deskundige kennis van gegevensbeschermingsrecht en -praktijken en moet zijn taken onafhankelijk kunnen uitvoeren, zonder conflicten van belangen. Rollen zoals die van financieel verantwoordelijke, marketingmanager, HR-manager, IT-verantwoordelijke, of compliance- en risicomanager zijn vaak **incompatibel** met de functie van DPO. #### 5.1.3 Contractuele regelingen Bij het verwerken van gegevens zijn er verschillende rollen en bijbehorende verplichtingen: * **Gegevensverwerkingsovereenkomst (DPIA):** * Vereist wanneer een verwerker namens een verwerkingsverantwoordelijke gegevens verwerkt. * Bevat een beschrijving van de verwerking, de verplichtingen en rechten van de verwerkingsverantwoordelijke, en specifieke verplichtingen voor de verwerker (bijv. handelen op instructie, geheimhouding, beveiligingsmaatregelen, subverwerkers, bijstand aan verwerkingsverantwoordelijke, audits). * De overeenkomst moet specifieker zijn dan de AVG zelf en gedetailleerd de concrete implementatie beschrijven. * **Gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijkheidsovereenkomst:** * Regelt de gezamenlijke verwerking van persoonsgegevens door twee of meer verwerkingsverantwoordelijken. * Definieert de respectieve verantwoordelijkheden voor naleving van de AVG, met name met betrekking tot de uitoefening van de rechten van betrokkenen en de transparantieverplichtingen. * Een contactpunt voor betrokkenen kan worden aangewezen. * De essentie van de overeenkomst moet beschikbaar worden gesteld aan betrokkenen. #### 5.1.4 Registers van verwerkingsactiviteiten (ROPA) * **Artikel 30 AVG:** Verplicht voor verwerkingsverantwoordelijken en verwerkers, tenzij de organisatie minder dan 250 personen tewerkstelt en de verwerking niet waarschijnlijk een risico inhoudt, niet incidenteel is, en geen bijzondere categorieën van gegevens of gegevens over strafrechtelijke veroordelingen betreft. * Bevat minimaal informatie over de contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke/verwerker en de DPO, de doeleinden van de verwerking, categorieën van betrokkenen en gegevens, ontvangers, gegevensoverdrachten naar derde landen, bewaartermijnen en een algemene beschrijving van beveiligingsmaatregelen. #### 5.1.5 Gegevensbeschermingseffectbeoordeling (DPIA) * **Artikel 35 AVG:** Een proces waarbij de verwerking wordt beschreven, de noodzaak en proportionaliteit worden beoordeeld, en de risico's voor de rechten en vrijheden van betrokkenen worden geïdentificeerd en beheerd. * Een DPIA is verplicht wanneer de verwerking waarschijnlijk een hoog risico oplevert. Criteriastelsels, zoals die van de EDPB, helpen bij het bepalen van dit hoge risico. * Nationale toezichthoudende autoriteiten stellen lijsten op van verwerkingen waarvoor een DPIA verplicht is of juist niet. ### 5.2 Handhaving op Europees en nationaal niveau #### 5.2.1 Toezichthoudende autoriteiten in België * De **Gegevensbeschermingsautoriteit (GBA)** is de onafhankelijke toezichthoudende autoriteit in België. * Taken omvatten het behandelen van meldingen van datalekken, klachten van betrokkenen, advisering over wetgevingsvoorstellen en het onderzoeken van inbreuken. * Bevoegdheden omvatten het opleggen van correctieve maatregelen, zoals schikkingen of boetes. * Beslissingen van de GBA kunnen worden aangevochten bij de **Marktenkamer**. #### 5.2.2 Handhavingsopties Naast de administratieve procedures bij de GBA, zijn er andere handhavingsopties: * **Effectieve rechterlijke bescherming (artikel 79 AVG).** * **Vorderingen tot staking** van oneerlijke handelspraktijken. * **Civiele vorderingen** op basis van de algemene aansprakelijkheidsregels. * **Strafrechtelijke sancties** kunnen worden opgelegd in bepaalde gevallen. * Beroepsmogelijkheden bij de **Raad van State** voor administratieve beslissingen, tenzij een specifieke rechter bevoegd is. #### 5.2.3 Europees niveau: De European Data Protection Board (EDPB) * De **EDPB** bestaat uit vertegenwoordigers van alle nationale toezichthoudende autoriteiten en de Europese Toezichthouder voor gegevensbescherming. * De EDPB geeft bindende beslissingen via de **consistentieprocedure** wanneer toezichthoudende autoriteiten het niet eens worden over grensoverschrijdende gevallen. * Het **"one-stop-shop" mechanisme** (artikel 56 AVG) regelt dat verwerkingsverantwoordelijken of verwerkers met een hoofdvestiging in de EU in principe met slechts één toezichthoudende autoriteit (de leidende toezichthoudende autoriteit - LSA) te maken hebben voor grensoverschrijdende verwerkingen. > **Tip:** Het one-stop-shop mechanisme is ontworpen om grensoverschrijdende handhaving te stroomlijnen en de administratieve last voor organisaties te verminderen. #### 5.2.4 Grensoverschrijdende gevallen en de one-stop-shop * De **leidende toezichthoudende autoriteit (LSA)** is primair verantwoordelijk voor de supervisie van grensoverschrijdende verwerkingen. * Andere toezichthoudende autoriteiten kunnen optreden als **betrokken toezichthoudende autoriteit** als zij relevant zijn voor de verwerking of wanneer een klacht bij hen is ingediend. * Er zijn uitzonderingen op de one-stop-shop, zoals gevallen die betrekking hebben op wettelijke verplichtingen, openbaar belang, spoedeisende zaken, of wanneer de onderlinge bijstand mislukt. ### 5.3 Cookies en soortgelijke trackingtechnologieën Cookies zijn kleine tekstbestandjes die op een apparaat van een gebruiker worden geplaatst en informatie opslaan. #### 5.3.1 Categorieën cookies Cookies kunnen worden ingedeeld op basis van verschillende criteria: * **Essentiële cookies:** Noodzakelijk voor de basisfunctie van de website. * **Functionele cookies:** Verbeteren de gebruikerservaring door voorkeuren te onthouden. * **Analytische cookies:** Verzamelen informatie over hoe gebruikers de website gebruiken (vaak geanonimiseerd). * **Marketing cookies:** Worden gebruikt om gebruikers over websites heen te volgen voor gerichte advertenties. * **Sessiecookies:** Blijven actief gedurende de browsersessie en worden verwijderd bij het sluiten van de browser. * **Persistente cookies:** Blijven langer op het apparaat van de gebruiker staan voor een vooraf bepaalde duur. * **First-party cookies:** Geplaatst door de website die de gebruiker bezoekt. * **Third-party cookies:** Geplaatst door domeinen anders dan die welke door de gebruiker worden bezocht. #### 5.3.2 Juridisch kader * **Artikel 5.3 van de ePrivacy-richtlijn (en artikel 10/2 van de Belgische Wet op de bescherming van persoonsgegevens):** Dit artikel regelt de toegang tot informatie die op het eindapparaat van een gebruiker is opgeslagen of de opslag van informatie op dat eindapparaat. * Dit artikel is van toepassing ongeacht of de informatie persoonsgegevens bevat of niet. * Toestemming is vereist voor het plaatsen of raadplegen van niet-essentiële cookies. #### 5.3.3 Praktische implementatie en geldige toestemming * **Informatieplicht:** Gebruikers moeten worden geïnformeerd over de cookies, hun duur, de opslagperiode van gegevens, en eventuele derde partijen die toegang hebben tot de cookies. Dit moet geïntegreerd worden in de privacykennisgeving. * **Cookiebanners:** Moeten een duidelijke optie bieden om cookies te accepteren, te weigeren, of instellingen aan te passen. * **Geldige toestemming:** Moet vrijelijk gegeven, specifiek, geïnformeerd, ondubbelzinnig en door een duidelijke bevestigende actie zijn. Het moet even eenvoudig zijn om toestemming in te trekken als om deze te geven. > **Voorbeeld:** Een cookiebanner die een 'Accepteer alles' en een 'Weiger alles' knop op hetzelfde niveau toont, voldoet aan de vereisten. Een banner die de gebruiker dwingt om door meerdere niveaus te navigeren om cookies te weigeren, of die misleidende ontwerpelementen gebruikt, is niet compliant. #### 5.3.4 Evoluties en toekomstige trends De interpretatie en handhaving van cookie-gerelateerde regelgeving evolueert voortdurend. Er is een trend naar strengere handhaving, met name met betrekking tot het verkrijgen van geldige toestemming. Een 'cookieless' toekomst wordt onderzocht met alternatieve trackingmethoden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Verantwoordelijke (Controller) | Een natuurlijke persoon of rechtspersoon, overheidsinstantie, dienst of ander orgaan die, alleen of samen met anderen, de doeleinden en de middelen voor de verwerking van persoonsgegevens vaststelt. | | Verwerker (Processor) | Een natuurlijke persoon of rechtspersoon, overheidsinstantie, dienst of ander orgaan die persoonsgegevens verwerkt namens de verantwoordelijke. | | Persoonsgegevens | Alle informatie betreffende een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon (de betrokkene); een identificeerbare natuurlijke persoon is iemand die direct of indirect kan worden geïdentificeerd, met name aan de hand van kenmerken zoals een naam, een identificatienummer, locatiegegevens, een online identificator of een of meer fysieke, fysiologische, genetische, psychische, economische, culturele of sociale kenmerken. | | Verwerking | Een bewerking of een geheel van bewerkingen met betrekking tot persoonsgegevens, al dan niet uitgevoerd via geautomatiseerde procedés, zoals het verzamelen, vastleggen, ordenen, bewaren, bijwerken of wijzigen, opvragen, raadplegen, gebruiken, verstrekken door middel van doorzending, verspreiding of enige andere vorm van terbeschikkingstelling,megen van elkaar brengen, met elkaar in verband brengen, alsmede afscherming, uitwissing of vernietiging van gegevens. | | Datalek | Een inbreuk op de beveiliging die onbedoeld of onrechtmatig vernietiging, verlies, wijziging of onbevoegde openbaarmaking van persoonsgegevens veroorzaakt, of onbevoegde toegang tot persoonsgegevens veroorzaakt. | | Verwerkingsverantwoordelijke | De entiteit die de doeleinden en middelen van de verwerking van persoonsgegevens bepaalt. | | Gegevensbeschermingseffectbeoordeling (DPIA) | Een proces om de noodzaak en proportionaliteit van de verwerking van persoonsgegevens te beoordelen, en om de risico's voor de rechten en vrijheden van betrokkenen te identificeren en te beperken. | | Functionaris voor gegevensbescherming (FG) | Een persoon die binnen een organisatie toezicht houdt op de naleving van de AVG, adviseert en optreedt als contactpunt voor toezichthoudende autoriteiten en betrokkenen. | | Legitiem belang | Een juridische grondslag voor de verwerking van persoonsgegevens, waarbij het belang van de verwerkingsverantwoordelijke zwaarder weegt dan de belangen of grondrechten en -vrijheden van de betrokkene, tenzij de betrokkene een kind is. | | Proportionaliteitsbeginsel | Een principe dat vereist dat de implementatie van verplichtingen, zoals de beveiliging van gegevens, evenredig is aan het risico en de omvang van de verwerkingsactiviteit. | | Transparantiebeginsel | Het principe dat informatie over de verwerking van persoonsgegevens duidelijk, begrijpelijk en toegankelijk moet zijn voor de betrokkene. | | Toezichthoudende autoriteit | Een onafhankelijke overheidsinstantie die is ingesteld om de naleving van de AVG te monitoren en te handhaven. | | E-privacy richtlijn | Een EU-richtlijn die specifieke regels bevat voor de bescherming van persoonsgegevens en privacy in de elektronische communicatiesector, inclusief regels voor cookies. | | Cookie | Een klein tekstbestand dat door een website op het apparaat van een gebruiker wordt geplaatst om informatie op te slaan, zoals voorkeuren of sessiegegevens. | | Persoonsgegevens | Alle informatie die direct of indirect herleidbaar is tot een specifieke persoon. | | Gegevensbescherming door ontwerp en door standaardinstellingen (Privacy by Design and by Default) | Principes die vereisen dat gegevensbescherming en privacy vanaf het begin worden geïntegreerd in de ontwikkeling van systemen en processen, en dat standaardinstellingen de privacy maximaliseren. | | Joint Controller | Twee of meer verantwoordelijken die gezamenlijk de doeleinden en middelen van de verwerking van persoonsgegevens bepalen. | | Gegevensverwerkingsovereenkomst (DPA) | Een contract tussen een verwerkingsverantwoordelijke en een verwerker waarin de specifieke verwerkingsactiviteiten, de verantwoordelijkheden en de verplichtingen van beide partijen worden vastgelegd. |

# De evolutie van regelgeving voor kunstmatige intelligentie Hier is een gedetailleerde samenvatting van de evolutie van regelgeving voor kunstmatige intelligentie, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. De evolutie van regelgeving voor kunstmatige intelligentie De evolutie van regelgeving voor kunstmatige intelligentie (AI) markeert een duidelijke verschuiving van louter ethische principes naar bindende wettelijke kaders, met een groeiende erkenning van de noodzaak voor specifieke AI-regelgeving naast bestaande wetten. ### 1.1 De context van bestaande wetgeving en de noodzaak van specifieke regelgeving AI is geen nieuwe technologie en valt in veel gevallen al onder bestaande wettelijke kaders. Wetten zoals contractenrecht (bijvoorbeeld transparantievereisten voor AI-gestuurde contentmoderatie), cyberbeveiligingsrecht en sector-specifieke regelgeving (zoals productveiligheidsregels) zijn reeds relevant voor het gebruik van AI-systemen. Echter, naarmate AI populairder werd, ontstond er een roep van beleidsmakers en maatschappelijke actoren om specifieke regelgeving te overwegen die buiten deze bestaande kaders valt. Er zijn twee belangrijke redenen voor deze roep om specifieke regelgeving: * **Moeilijkheden bij de toepassing van bestaande regels:** Veel bestaande regels zijn theoretisch wel van toepassing op specifieke AI-systemen, maar de praktische toepassing ervan kan complex en moeilijk zijn. * **Unieke kenmerken van AI-systemen:** AI-systemen bezitten bepaalde kenmerken die mogelijk specifieke wetgeving vereisen om de risico's adequaat te beheersen. ### 1.2 De verschuiving van ethische principes naar bindende wetgeving De ontwikkeling van AI-regelgeving kan worden gekenmerkt door een verschuiving van het naleven van ethische principes naar het voldoen aan bindende wettelijke normen. #### 1.2.1 Ethische principes als initiële richtlijnen In de beginfase van de ontwikkeling van een technologie, wanneer de werking en potentiële risico's nog niet volledig duidelijk zijn, wordt vaak teruggevallen op ethische principes. Deze principes moeten gerespecteerd worden tijdens het ontwerp en de ontwikkeling van de technologie. Voorbeelden van dergelijke principes omvatten: * UNESCO-aanbeveling inzake de ethiek van kunstmatige intelligentie * AI-principes en ethiekrichtlijnen voor betrouwbare AI * Richtlijnen inzake AI en gegevensbescherming * Resoluties van de Algemene Vergadering van de VN ter bevordering van veilige, zekere en betrouwbare AI-systemen Hoewel deze principes positief kunnen zijn voor bedrijven door hun brede formulering, leiden ze ook tot juridische onzekerheid. Het is vaak niet duidelijk wat deze principes concreet inhouden, wat handhaving bemoeilijkt voor regelgevende instanties. Er is een sterke verbinding tussen deze principes en de latere regelgevende kaders. > **Tip:** Ethiek dient als een belangrijke voorloper voor wetgeving. Naarmate de maatschappij meer leert over de risico's van een technologie, neigt men naar strengere regulering. #### 1.2.2 De opkomst van juridische kaders Naarmate de risico's van AI beter worden begrepen, neemt de noodzaak voor strengere, bindende regelgeving toe. Dit leidt tot de ontwikkeling van juridische kaders op nationaal en internationaal niveau. ##### 1.2.2.1 Raad van Europa De Raad van Europa heeft zich gericht op de ontwikkeling van regelgeving met nadruk op mensenrechten en een risicogebaseerd systeem met horizontale vereisten. De totstandkoming van een convention is een langdurig proces geweest, waarbij de CAHAI (Committee on Artificial Intelligence) werd omgevormd tot de CAI (Committee on Artificial Intelligence). * **Raad van Europa Kaderverdrag inzake AI:** Dit verdrag is juridisch bindend voor staten na ratificatie en staat open voor niet-leden van de Raad van Europa. Het is een product van consensus, wat leidde tot de kritiek dat de bepalingen aanzienlijk verwaterd werden tijdens het opstelproces. Het hoofddoel is te waarborgen dat activiteiten binnen de levenscyclus van AI-systemen volledig in overeenstemming zijn met mensenrechten, democratie en de rechtsstaat. Hoewel het verdrag algemeen en abstract is, vereist het concretisering om de principes in de praktijk te brengen. Het erkent de negatieve impact van AI en verplicht staten tot het implementeren van regels ter bescherming van mensenrechten. Enkele concrete verplichtingen met betrekking tot transparantie worden genoemd, en bepaalde AI-systemen die niet in lijn zijn met mensenrechten worden verboden. ##### 1.2.2.2 Europese Unie: van ethische principes naar de AI Act De Europese Commissie heeft een aanpak gevolgd die begon met ethische principes en evolueerde naar een nieuw juridisch instrument, de AI Act. * **White Paper On Artificial Intelligence - A European approach to excellence and trust (2020):** Deze white paper erkende dat ontwikkelaars en gebruikers van AI al onderworpen waren aan bestaande Europese wetgeving op het gebied van fundamentele rechten (zoals gegevensbescherming, privacy, non-discriminatie), consumentenbescherming en productveiligheid. Er werd echter ook gewezen op de specifieke kenmerken van AI, zoals opaciteit, die de toepassing en handhaving van bestaande wetgeving bemoeilijkten. De noodzaak om te onderzoeken of de huidige wetgeving volstond, of aanpassingen nodig waren, of zelfs nieuwe wetgeving, werd benadrukt. Een solide Europees regelgevend kader voor betrouwbare AI werd gezien als essentieel voor de bescherming van burgers en de bevordering van de interne markt en de Europese industriële basis in AI. * **De weg naar de AI Act:** De introductie van krachtige generatieve AI en Large Language Models (LLM's) zoals ChatGPT, die niet expliciet werden behandeld in eerdere ontwerpen, noodzaakte aanpassingen. Uiteindelijk bevat de AI Act bepalingen voor algemene AI-modellen. Het begrijpen en implementeren van de verplichtingen van de AI Act blijft echter een uitdaging. > **Example:** De opkomst van generatieve AI, zoals ChatGPT, vereiste aanpassingen in de voorgestelde AI Act, omdat deze specifieke technologieën niet eerder volledig waren meegenomen in de regelgevende plannen. #### 1.3 Recente ontwikkelingen, twijfels en druk voor aanpassing De ontwikkeling en implementatie van AI-regelgeving verloopt niet zonder slag of stoot. Er is recentelijk sprake van twijfels en druk om regels te versoepelen of de implementatie ervan uit te stellen. * **Twijfels en tegenstand:** Sommige lidstaten, zoals Frankrijk, hebben gepleit voor lichtere regelgeving uit vrees dat strenge regels de concurrentiepositie met grote Amerikaanse en Chinese bedrijven zouden kunnen schaden. CEO's van grote bedrijven hebben formeel verzocht om een pauze in de implementatie van de AI Act, wat leidde tot een debat over het "stop the clock"-scenario. De vrees bestaat dat sommige verplichtingen te moeilijk zijn om te implementeren. * **Reactie van de Commissie:** Hoewel de Europese Commissie niet heeft ingestemd met een algemene pauze, zal zij wel vereenvoudigingen voorstellen voor enkele regels, onder meer via de Digital Omnibus. * **Terugtrekking van de AI Liability Directive:** Een instrument dat bedoeld was om de aansprakelijkheidsregels voor AI te harmoniseren, de AI Liability Directive, is door de Commissie ingetrokken omdat er geen consensus kon worden bereikt. Dit onderstreept de uitdagingen bij het vinden van brede steun voor nieuwe regelgeving. * **Roep om strengere regelgeving voor specifieke AI-toepassingen:** Tegelijkertijd is er ook een roep om juist strengere regelgeving voor bepaalde AI-toepassingen, bijvoorbeeld met betrekking tot kunstmatige superintelligentie, waarbij wordt bepleit om nu al maatregelen te nemen voordat deze technologie zich volledig ontwikkelt. De kern van deze debatten draait vaak om de balans tussen het bevorderen van innovatie en het beschermen van de rechten van burgers tegen de negatieve impact van AI. De vraag is wat de gevolgen zouden zijn voor het bereiken van deze beschermingsdoelen indien de implementatie wordt uitgesteld. > **Example:** De terugtrekking van de AI Liability Directive door de Europese Commissie toont aan hoe moeilijk het kan zijn om consensus te bereiken over de precieze vorm van AI-regelgeving, zelfs binnen de EU. Nathalie Smuha benadrukt dat AI een door mensen ontwikkelde tool is en dat, hoewel het schadelijk kan zijn, we ook intelligent genoeg moeten zijn om governancekaders te creëren die het goede gebruik ervan bevorderen en (on)bedoelde schade vermijden. De komende periode zal een diepere analyse van de EU AI Act worden verwacht, wat de uitdagingen en de verdere evolutie van AI-regelgeving zal verduidelijken. --- # Internationale en Europese regelgevende kaders voor AI Dit hoofdstuk onderzoekt de ontwikkeling van regelgevende kaders voor kunstmatige intelligentie (AI), met een focus op het Kaderverdrag inzake AI van de Raad van Europa en de weg van de Europese Unie naar de AI Act, inclusief hun doelstellingen en kritieken. ### 2.1 Evolutie van AI-regulering: van ethiek naar bindend recht De regulering van AI heeft een evolutie doorgemaakt van ethische principes naar bindende juridische kaders. Initiële benaderingen richtten zich op ethische richtlijnen en principes, zoals die van de Europese Commissie voor Trustworthy AI, de UNESCO-aanbeveling inzake de ethiek van AI, en resoluties van de VN. Deze principes omvatten concepten als menselijk toezicht en transparantie. Hoewel deze ethische kaders nuttig zijn in de vroege ontwikkelingsfasen van technologie, kunnen ze leiden tot juridische onzekerheid vanwege hun abstracte aard en moeilijkheden bij handhaving. Naarmate het begrip van AI-systemen en hun risico's toenam, groeide de behoefte aan strengere, bindende wetgeving. ### 2.2 Het Kaderverdrag inzake AI van de Raad van Europa De Raad van Europa heeft een belangrijke stap gezet met de ontwikkeling van het Kaderverdrag inzake AI. Na een studie door het CAHAI (Committee on Artificial Intelligence), werd besloten tot de opstelling van een juridisch bindend verdrag. #### 2.2.1 Doelstellingen en kenmerken Het hoofddoel van het verdrag is het waarborgen dat activiteiten gedurende de levenscyclus van AI-systemen volledig in overeenstemming zijn met de mensenrechten, democratie en de rechtsstaat. Het verdrag is een product van consensus en staat open voor ratificatie door niet-leden van de Raad van Europa. #### 2.2.2 Risicogebaseerd en horizontaal systeem Het verdrag hanteert een risicogebaseerd systeem en stelt horizontale vereisten op. Het erkent de potentiële negatieve impact van AI en verplicht staten om regels in te voeren ter bescherming van de mensenrechten. Hoewel het verdrag probeert ethische principes bindend te maken en enkele concrete verplichtingen op het gebied van transparantie bevat, is het door de brede consensus tijdens de opstelling vaak abstract en algemeen geformuleerd. Dit vereist aanzienlijke concretisering om de principes in de praktijk te kunnen toepassen. #### 2.2.3 Kritiek op het verdrag Een belangrijke kritiek op het Kaderverdrag is dat de bepalingen tijdens het opstellingsproces aanzienlijk zijn verwaterd. Hierdoor is er kritiek dat het verdrag, hoewel een belangrijke stap, mogelijk onvoldoende concreet is om effectief te worden gehandhaafd en om de beoogde bescherming volledig te garanderen. ### 2.3 De Europese Unie: de weg naar de AI Act De Europese Unie heeft een meer gedetailleerde en specifieke aanpak gevolgd met de ontwikkeling van de AI Act. De EU erkent dat bestaande wetgeving (zoals op het gebied van gegevensbescherming, non-discriminatie, consumentenbescherming en productveiligheid) ook van toepassing is op AI-systemen. Echter, specifieke kenmerken van AI, zoals de 'onzichtbaarheid' van systemen, kunnen de toepassing en handhaving van deze wetgeving bemoeilijken. #### 2.3.1 Van witte papieren naar een juridisch instrument In 2020 publiceerde de Europese Commissie een White Paper "On Artificial Intelligence - A European approach to excellence and trust". Hierin werd de behoefte onderkend om te onderzoeken of de bestaande wetgeving adequaat is, of aanpassingen nodig zijn, of dat nieuwe wetgeving vereist is om de risico's van AI effectief aan te pakken en een interne markt voor betrouwbare AI te creëren. Dit leidde tot de ontwikkeling van de AI Act. #### 2.3.2 Ontwikkeling en aanpassingen van de AI Act De AI Act is een ambitieuze poging om een omvattend juridisch kader voor AI te creëren. Tijdens het wetgevingsproces zijn er echter discussies ontstaan, mede ingegeven door snelle technologische ontwikkelingen zoals generatieve AI en grote taalmodellen (LLM's). Hierdoor moesten aanpassingen worden gedaan om ook deze 'general purpose AI models' te adresseren. > **Tip:** Het is cruciaal om de specifieke risicoklassen en de bijbehorende verplichtingen binnen de AI Act te begrijpen, aangezien deze de kern vormen van de regulering. #### 2.3.3 Kritiek en recente evoluties De AI Act heeft te maken gehad met diverse kritieken en recente evoluties: * **Druk voor versoepeling:** Sommige lidstaten, zoals Frankrijk, hebben gepleit voor lichtere regulering uit vrees dat strenge regels de concurrentiepositie van Europese AI-bedrijven zouden kunnen schaden ten opzichte van Amerikaanse en Chinese concurrenten. * **Verzoek om uitstel:** CEO's van grote bedrijven hebben formeel verzocht om een pauze in de implementatie van de AI Act, argumenterend dat bepaalde verplichtingen moeilijk uitvoerbaar zijn. Hoewel de Europese Commissie hier tot op heden niet mee heeft ingestemd, is er wel aangekondigd dat er vereenvoudigingen voor sommige regels zullen komen. * **Intrekking van de AI Liability Directive:** Een ander instrument, de AI Liability Directive, die tot doel had de aansprakelijkheidsregels voor AI te harmoniseren, is door de Commissie ingetrokken wegens een gebrek aan consensus. > **Example:** De introductie van generatieve AI zoals ChatGPT dwong bijvoorbeeld tot een heroverweging van de AI Act, aangezien de oorspronkelijke tekst mogelijk onvoldoende rekening hield met de specifieke kenmerken en risico's van dergelijke modellen. Tegelijkertijd is er ook een roep om strengere regulering voor bepaalde AI-toepassingen, wat de complexiteit van het regelgevingslandschap onderstreept. De fundamentele vraag blijft hoe innovatie kan worden bevorderd terwijl de negatieve impact op de rechten van burgers wordt geminimaliseerd. De ontwikkeling van deze internationale en Europese kaders toont de voortdurende inspanning om een balans te vinden tussen technologische vooruitgang en de bescherming van fundamentele waarden en rechten. --- # Recente ontwikkelingen en uitdagingen in AI-regelgeving Dit onderdeel bespreekt de huidige twijfels en druk om regels te versoepelen of implementatie uit te stellen, evenals oproepen voor strengere regelgeving voor specifieke AI-toepassingen. ### 3.1 Tegenstrijdige stromingen in AI-regelgeving De ontwikkeling van AI-regelgeving kent twee tegengestelde trends: enerzijds is er druk om bestaande of geplande regels te versoepelen of de implementatie ervan uit te stellen, anderzijds zijn er oproepen tot strengere regulering voor specifieke AI-toepassingen. #### 3.1.1 Twijfels en druk tot versoepeling of uitstel Er ontstaan twijfels over de huidige regelgeving en er is druk om deze te versoepelen of de implementatie ervan uit te stellen. Dit wordt gedreven door verschillende factoren: * **Competitiviteitsangst:** Landen en bedrijven vrezen dat strenge regelgeving hun concurrentievermogen ten opzichte van andere regio's (zoals de Verenigde Staten en China) zal schaden. Een voorbeeld hiervan is Frankrijk, dat pleitte voor lichtere regelgeving uit vrees dat strenge regels hun nationale AI-bedrijven zouden belemmeren. * **Formele verzoeken tot uitstel:** CEO's van bedrijven hebben formeel verzocht aan de Europese Commissie om de implementatie van de AI Act te pauzeren, met het argument dat bepaalde verplichtingen moeilijk te implementeren zijn. Dit debat wordt ook wel aangeduid als het "stop the clock debate". * **Intrekking van wetgevingsvoorstellen:** De Europese Commissie heeft een voorstel voor een AI-aansprakelijkheidsrichtlijn ingetrokken omdat er geen consensus kon worden bereikt over de harmonisatie van aansprakelijkheidsregels voor AI. Hoewel de Europese Commissie tot op heden niet heeft ingestemd met een algemene pauze, plant zij wel simplificaties voor sommige regels, ook voor andere instrumenten dan alleen de AI Act, via een zogenoemd "Digital Omnibus". > **Tip:** Het begrijpen van de economische en strategische drijfveren achter deze druk tot versoepeling is cruciaal om de dynamiek in AI-regelgeving te doorgronden. #### 3.1.2 Oproepen tot strengere regelgeving voor specifieke AI-toepassingen Tegelijkertijd groeit de roep om specifiekere en strengere regelgeving voor bepaalde AI-toepassingen. Dit komt voort uit de erkenning dat AI-systemen, ondanks hun potentieel, ook aanzienlijke risico's met zich mee kunnen brengen. * **Risicogebaseerde benadering:** De onderliggende gedachte is dat AI-systemen, net als andere mensgemaakte hulpmiddelen, zowel positieve als negatieve gevolgen kunnen hebben. Het doel is om de positieve toepassingen te benutten en de negatieve (opzettelijke of onopzettelijke) schadelijke effecten te vermijden. * **Noodzaak van governance:** Er is een consensus dat voldoende intelligentie nodig is om niet alleen AI-systemen te creëren, maar ook om passende governance-kaders te ontwikkelen die het goede gebruik bevorderen en schadelijk gebruik ontmoedigen. * **Voorbeelden van concrete oproepen:** Er zijn initiatieven die pleiten voor een verbod op bepaalde geavanceerde vormen van AI, zoals kunstmatige superintelligentie, nog voordat deze volledig zijn ontwikkeld, om zo catastrofale risico's te voorkomen. > **Example:** De discussie rondom generatieve AI en grote taalmodellen (LLM's) illustreert deze trend. De initiële versies van de AI Act hielden hier onvoldoende rekening mee, wat leidde tot aanpassingen om specifieke bepalingen voor algemene AI-modellen op te nemen. Deze tegenstrijdige stromingen benadrukken de complexe en dynamische aard van AI-regelgeving, waarbij een constante afweging moet worden gemaakt tussen het stimuleren van innovatie en het waarborgen van fundamentele rechten en veiligheid. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Kunstmatige Intelligentie (AI) | AI is een technologie die wordt gebruikt om systemen te creëren die taken kunnen uitvoeren die normaal menselijke intelligentie vereisen, zoals leren, probleemoplossing en besluitvorming. | | Regelgevingsvacuüm | Een situatie waarin er geen specifieke wetten of voorschriften bestaan om een bepaalde technologie of activiteit te beheersen, wat kan leiden tot onzekerheid en potentiële risico's. | | Ethische principes | Richtlijnen en normen die het gewenste gedrag en de waarden uitdrukken die worden nagestreefd bij de ontwikkeling en toepassing van AI, gericht op het waarborgen van een verantwoorde en mensgerichte technologie. | | Bindende wetgeving | Formele wetten en voorschriften die wettelijk afdwingbaar zijn en waaraan individuen en organisaties zich moeten houden, met sancties bij niet-naleving. | | Risicogebaseerd systeem | Een regelgevend benadering die de mate van regulering afstemt op het potentiële risiconiveau van een AI-systeem, waarbij systemen met hogere risico's strengere vereisten hebben. | | Menselijk toezicht | Het mechanisme waarbij menselijke tussenkomst of controle mogelijk is bij de werking van AI-systemen, met name om de output te corrigeren of de naleving van principes te waarborgen. | | Juridische onzekerheid | Een staat van onduidelijkheid met betrekking tot de toepassing en interpretatie van wetten, waardoor het voor bedrijven en individuen moeilijk is om te weten welke regels van toepassing zijn en hoe ze moeten worden nageleefd. | | Kaderverdrag | Een internationale overeenkomst die een juridisch bindend kader biedt voor lidstaten, die verplichtingen schetst die na ratificatie moeten worden nageleefd, en die openstaat voor niet-lidstaten. | | Generatieve AI | Een type AI dat in staat is om nieuwe content te creëren, zoals tekst, afbeeldingen, muziek of code, gebaseerd op de patronen en structuren die het heeft geleerd uit trainingsdata. | | AI Act | Een voorgestelde verordening van de Europese Unie die tot doel heeft een alomvattend regelgevend kader voor kunstmatige intelligentie te creëren, met regels gebaseerd op risiconiveaus om de veiligheid en fundamentele rechten te waarborgen. |