Developmental Psychology

# Persoonlijkheid en gedrag Dit onderwerp verkent het concept persoonlijkheid, de relatie ervan met gedrag en de methoden voor het meten van persoonlijkheidskenmerken, met name de Big Five [37](#page=37). ### 1.1 Concepten van persoonlijkheid Persoonlijkheid wordt gedefinieerd als de unieke manieren waarop een individu denkt, voelt en zich gedraagt. Het wordt beschouwd als de oorzaak van gedrag, voortkomend uit de verschillen tussen mensen. Deze gedragspatronen zijn herkenbaar en relatief stabiel over tijd en situaties. Persoonlijkheidskenmerken verlenen continuïteit aan het gedrag van een individu, waardoor dit gedrag voorspelbaar wordt. Synoniemen voor persoonlijkheid zijn temperament en karakter [37](#page=37). > **Tip:** De invloed van de situatie op gedrag kan variëren; soms is deze invloed sterk (bv. een begrafenis), waardoor persoonlijkheid minder doorslaggevend is, en soms is de invloed zwak, waardoor persoonlijkheid het gedrag meer bepaalt [37](#page=37). ### 1.2 Het meten van persoonlijkheid: de Big Five De Big Five is een veelgebruikt model om persoonlijkheidsverschillen tussen mensen te analyseren. Dit model staat bekend om zijn hoge validiteit, wat betekent dat het daadwerkelijk waarneembare kenmerken in het dagelijks leven meet [39](#page=39). #### 1.2.1 Uitbreiding van de Big Five: de zesde trek Naast de traditionele Big Five wordt er ook een zesde trek onderkend: veranderbaarheid. Deze trek verwijst naar de mate waarin omgevingsinvloeden het gedrag van een individu bepalen. Onderzoekers onderzoeken momenteel de impact van risicofactoren op de ontwikkeling van deze eigenschappen [39](#page=39). > **Voorbeeld:** Het onderscheid tussen een 'paardenbloem' en een 'orchidee' wordt gebruikt om de impact van veranderbaarheid te illustreren. Een paardenbloem groeit overal en is zeer veranderbaar, terwijl een orchidee speciale zorg nodig heeft en minder veranderbaar is. De paardenbloem ervaart bijvoorbeeld minder impact van mishandeling en gedijt beter in situaties van verwaarlozing [39](#page=39). --- # Nature-nurture debat en intelligentie Dit deel onderzoekt de invloed van aangeboren factoren (nature) versus omgevingsfactoren (nurture) op de ontwikkeling, specifiek met betrekking tot intelligentie en de historische perspectieven van filosofen. ### 2.1 Het nature-nurture debat in relatie tot intelligentie De observatie dat hoger opgeleide ouders vaker kinderen hebben die succesvol een opleiding afronden, roept vragen op over de oorzaken van intelligentie. Enerzijds kan dit worden geïnterpreteerd als ondersteuning voor het idee dat intelligentie aangeboren is, waarbij "slimme ouders slimme genen" doorgeven. Anderzijds kan het ook betekenen dat intelligente ouders simpelweg een stimulerende opvoeding bieden, wat de invloed van omgevingsfactoren benadrukt. Dit vormt de kern van het nature-nurture debat [42](#page=42). ### 2.2 Historische perspectieven op het nature-nurture debat #### 2.2.1 Nativisme en empirisme * **Nativisten**: Filosofen zoals Descartes en Kant behoorden tot de nativisten. Zij stelden dat mensen geboren worden met bepaalde eigenschappen, wat de nadruk legt op aangeboren factoren (nature) [42](#page=42). * **Empiristen**: Daartegenover geloofde John Locke dat de mens wordt geboren als een "onbeschreven blad" (tabula rasa), en dat alle eigenschappen worden aangeleerd door ervaring. Dit plaatst Locke in de nurture-hoek [42](#page=42). #### 2.2.2 Francis Galton's onderzoek Francis Galton (1822-1911) was een pionier in het empirisch onderzoek naar het nature-nurture debat. Ondanks zijn eigen inspanningen om uit te blinken, slaagde hij er niet in om extreem hoge academische resultaten te behalen [42](#page=42). Galton trok hieruit de conclusie dat intelligentie grotendeels aangeboren moest zijn. Echter, zijn onderzoek suggereerde ook dat verschillen tussen mensen slechts voor 50% verklaard kunnen worden door aangeboren factoren. Dit impliceert een significante rol voor omgevingsinvloeden [42](#page=42). > **Tip:** Het is belangrijk te onthouden dat het nature-nurture debat niet zozeer gaat om een exclusieve keuze tussen de twee, maar eerder om de interactie en relatieve bijdrage van beide factoren aan de ontwikkeling van individuele eigenschappen zoals intelligentie. --- # Ontwikkeling van zintuigen en cognitie bij baby's Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkeling van zintuigen en vroege cognitieve vaardigheden bij baby's, inclusief onderzoeksmethoden en concepten als visuele perceptie en social referencing. ### 3.1 Onderzoeksmethoden naar zintuiglijke ontwikkeling Er zijn twee belangrijke methoden om de ontwikkeling van de zintuigen na de geboorte te onderzoeken [45](#page=45): * **Preferential looking (oogbewegingsonderzoek):** Hierbij worden baby's verschillende prikkels aangeboden om te observeren of er een verschil is in kijktijd. Een langere kijktijd naar een specifiek voorwerp suggereert dat de baby een onderscheid kan maken tussen de prikkels [45](#page=45). * **Gewenning:** Deze methode berust op het principe dat herhaalde blootstelling aan dezelfde prikkel leidt tot verminderde reactie door gewenning. Wanneer een nieuwe, andere prikkel wordt aangeboden, kan de reactie van de baby (bijvoorbeeld een verhoogde hartslag) aangeven dat het verschil is opgemerkt [45](#page=45). ### 3.2 Visuele ontwikkeling en perceptie Het gezichtsvermogen van pasgeboren baby's is beperkt. Ze zien slechts ongeveer 3% van wat een volwassene kan zien. Baby's zijn bijziend en de ogen kunnen nog niet goed samenwerken om zich te focussen. Objecten die zich dicht bij de ogen bevinden, kunnen enigszins scherp worden waargenomen [45](#page=45). Baby's tonen een voorkeur voor het kijken naar gezichten. Onderzoek van Kaye en Fogel toonde aan dat een baby van 6 weken oud ongeveer 70% van de tijd naar het gezicht van de verzorger kijkt. Tegen de leeftijd van 26 weken daalt dit percentage naar 33%, omdat de baby zich meer gaat richten op andere prikkels in de omgeving [45](#page=45). ### 3.3 Plasticiteit van de hersenen Vanaf de geboorte maken de hersenen nieuwe verbindingen tussen neuronen aan, een proces dat plasticiteit wordt genoemd. Verbindingen die niet worden gestimuleerd, zullen op den duur verdwijnen [45](#page=45). > **Voorbeeld:** Een baby kan in principe elke taal leren. Naarmate het kind ouder wordt en blootgesteld wordt aan specifieke talen, zullen de hersenverbindingen die nodig zijn voor die talen worden versterkt, terwijl andere potentieel zouden kunnen afzwakken [45](#page=45). Onderzoek waarbij proefpersonen blinddoeken droegen, toonde aan dat hersendelen die normaal voor zicht gebruikt worden, al na vijf dagen andere prikkels (geluid, tast) verwerken [45](#page=45). ### 3.4 Social referencing Kinderen letten al vroeg op de gezichtsuitdrukkingen van hun verzorgers om de veiligheid van een situatie in te schatten. Dit fenomeen wordt social referencing genoemd [45](#page=45) [46](#page=46). > **Voorbeeld:** In het onderzoek van Gibson met een "virtuele afgrond" moesten baby's van ongeveer 11 maanden over een glasplaat kruipen. Als de moeder een angstige gezichtsuitdrukking toonde, kroop geen enkel kind verder. Wanneer de moeder echter aanmoedigend was, kroop 75% van de baby's over de afgrond. Dit illustreert hoe kinderen sociale signalen gebruiken om situaties te interpreteren [45](#page=45). De still-face-procedure, onderzocht door Chow, toonde aan dat baby's van 2 maanden oud al zorgelijk worden en stress vertonen wanneer de moeder plotseling niet meer reageert [46](#page=46). ### 3.5 Hechting en de 'strange situation test' Mary Ainsworth ontwikkelde de 'strange situation test' om de hechting tussen kind en verzorger te onderzoeken. In deze test wordt de reactie van een kind (1-2 jaar oud) geregistreerd op de aanwezigheid van een vreemde en op het kortstondig verlaten van de kamer door de moeder [46](#page=46). Er worden verschillende hechtingsstijlen onderscheiden: * **Veilige hechting:** Het kind maakt oogcontact met de moeder bij de komst van een vreemde, toont stress wanneer de moeder vertrekt, maar laat zich geruststellen bij terugkomst [46](#page=46). * **Onveilige hechting:** * **Angstig-aanklampend:** Het kind blijft krampachtig bij de moeder en durft de omgeving niet te verkennen [46](#page=46). * **Angstig-vermijdend:** Het kind loopt direct op de vreemde af zonder de moeder aan te kijken [46](#page=46). * **Gedesorganiseerd:** Het kind is ontroostbaar bij terugkomst van de moeder, of reageert helemaal niet wanneer de moeder vertrekt [46](#page=46). Ainsworth benadrukte het belang van responsief reageren op de signalen van het kind voor een veilige hechting. Onderzoek naar hersenactiviteit tijdens de 'strange situation test' toonde aan dat bij zowel veilig als onveilig gehechte kinderen dezelfde hersengebieden actief waren, wat suggereert dat de emotionele beleving vergelijkbaar kan zijn, maar dat onveilig gehechte kinderen hebben geleerd dat hulp vragen weinig effectief is. Onveilige hechting is in verband gebracht met psychische klachten zoals ADD, ADHD en gedragsproblemen [46](#page=46). ### 3.6 Theory of Mind (TOM) Theory of Mind (TOM) is het vermogen om jezelf in een ander te verplaatsen en diens gedachten en intenties te begrijpen. Dit vermogen is bij jonge kinderen nog niet volledig ontwikkeld [47](#page=47). > **Voorbeeld:** In een experiment met Meriam, die een sinaasappel op de kast legt en weggaat, terwijl Jan deze verstopt in de wasmand, antwoorden jonge kinderen dat Meriam in de wasmand zal zoeken. Ze kunnen zich nog niet verplaatsen in Meriam's beperkte kennis [47](#page=47). TOM ontwikkelt zich doorgaans vanaf 3 tot 4 jaar. Bij autisme wordt verondersteld dat de ontwikkeling van TOM anders verloopt. TOM is niet essentieel voor primaire emoties zoals angst en blijdschap, maar wel voor secundaire emoties zoals jaloezie, trots en schaamte, omdat deze een besef vereisen van hoe de omgeving het eigen gedrag waarneemt [47](#page=47). ### 3.7 Cognitieve ontwikkeling volgens Piaget Jean Piaget zag kinderen als actieve ontdekkers die kennis opbouwen over de wereld. Hij introduceerde het concept van 'schema's': mentale structuren die onze kennis organiseren [47](#page=47). * **Adaptatie:** Schema's worden complexer naarmate we meer ervaring opdoen, waardoor kinderen zich aanpassen aan de veranderende eisen van de omgeving [47](#page=47). * **Assimilatie:** Nieuwe informatie wordt opgenomen in bestaande schema's. Bijvoorbeeld, een baby met een zuigschema zal ook proberen te zuigen aan een lepel met pap [47](#page=47). * **Accommodatie:** Bestaande schema's worden aangepast wanneer nieuwe ervaringen niet passen in de huidige structuren [47](#page=47). Rond de leeftijd van 2 jaar ontwikkelen kinderen symbolisch denken, waaronder taal, en het besef van objectpermanentie (het voortbestaan van objecten die niet zichtbaar zijn) [47](#page=47). Kenmerken van het denken van jonge kinderen volgens Piaget: * **Egocentrisme:** Kinderen redeneren voornamelijk vanuit hun eigen perspectief, zoals gedemonstreerd in de drie-bergen-taak [47](#page=47). * **Animisme:** Kinderen denken dat levenloze voorwerpen levend zijn [47](#page=47). * **Problemen met conservatie:** Kinderen jonger dan 6 jaar hebben moeite met het redeneren over hoeveelheden, wat blijkt uit conservatietaken (bijvoorbeeld het beoordelen van de hoeveelheid water in verschillende glazen). Dit wordt toegeschreven aan **centrisme/centratie**, waarbij kinderen slechts op één kenmerk focussen [47](#page=47) [48](#page=48). Piaget beschreef de cognitieve ontwikkeling als het doorlopen van vier stadia van kindertijd tot adolescentie [48](#page=48). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Persoonlijkheid | De unieke, relatief stabiele psychische kenmerken die het gedrag van een individu bepalen en consistentie bieden in verschillende situaties en tijden. Het maakt gedrag voorspelbaar. | | Persona | De rol of het masker dat een persoon aanneemt, de specifieke functie of het imago dat wordt uitgedragen, in tegenstelling tot de diepere persoonlijkheid. | | Big five | Een veelgebruikt model om persoonlijkheidsverschillen te meten, gebaseerd op vijf brede persoonlijkheidstrekken die een hoge validiteit hebben en observeerbaar zijn in het dagelijks leven. | | Veranderbaarheid | De mate waarin iemands gedrag wordt beïnvloed door omgevingsfactoren; een zesde trek die onderzocht wordt naast de traditionele Big Five persoonlijkheidskenmerken. | | Nature-nurture debat | Een langdurig psychologisch en filosofisch debat over de relatieve invloed van aangeboren eigenschappen (nature) versus omgevingsfactoren en ervaringen (nurture) op de ontwikkeling van menselijk gedrag en eigenschappen. | | Nativisten | Theoretici, zoals Descartes en Kant, die geloven dat mensen worden geboren met bepaalde inherente eigenschappen of kennis, wat de nadruk legt op de 'nature'-component. | | Preferential looking | Een onderzoeksmethode waarbij baby's verschillende visuele prikkels worden aangeboden om te observeren of er een voorkeur is voor een bepaald object, wat duidt op onderscheidingsvermogen. | | Gewenning | Een leermechanisme waarbij herhaalde blootstelling aan een prikkel leidt tot een afname van de reactie; een nieuwe prikkel kan dan detectie veroorzaken door het wegvallen van de gewenning. | | Plasticiteit | Het vermogen van de hersenen om nieuwe verbindingen tussen neuronen te vormen en bestaande verbindingen aan te passen of te laten verdwijnen op basis van ervaring en stimulatie gedurende het leven. | | Social referencing | Het proces waarbij kinderen sociale signalen, zoals gezichtsuitdrukkingen van verzorgers, gebruiken om ambiguë situaties te interpreteren en hun eigen gedrag hierop af te stemmen. | | Theory of mind (TOM) | Het vermogen om zich in te leven in de mentale toestanden van anderen, inclusief hun gedachten, intenties en kennis, wat cruciaal is voor sociale interactie en secundaire emoties. | | Schema | Een mentaal raamwerk of conceptueel model dat een kind ontwikkelt om de wereld te organiseren en te begrijpen, gebaseerd op ervaringen en kennis, dat voortdurend wordt aangepast. | | Assimilatie | Het proces waarbij nieuwe informatie of ervaringen worden opgenomen in bestaande mentale schema's, zonder dat de schema's zelf significant veranderen. | | Accommodatie | Het proces waarbij bestaande mentale schema's worden aangepast of nieuwe schema's worden gecreëerd als reactie op nieuwe informatie die niet in de bestaande schema's past. | | Egocentrisme | De neiging van jonge kinderen om de wereld voornamelijk vanuit hun eigen perspectief te zien en moeite te hebben met het begrijpen van de perspectieven van anderen. | | Conservatietaak | Een experimenteel paradigma om de ontwikkeling van cognitief begrip te meten, waarbij kinderen worden getest op hun vermogen om te begrijpen dat hoeveelheden constant blijven ondanks veranderingen in uiterlijk. |

# Hechtingstheorie bij jonge kinderen Dit onderwerp verkent de definitie, het theoretisch kader, kernconcepten zoals de veilige basis en veilige haven, en de typering van hechtingsstijlen bij jonge kinderen. ### 1.1 Definitie en theoretisch kader #### 1.1.1 Definitie van hechting Hechting wordt gedefinieerd als een langdurige en sterke emotionele verbondenheid tussen twee personen. Deze verbondenheid heeft invloed op de psychosociale ontwikkeling en de uitkomsten op latere leeftijd. Een cruciaal aspect van hechting is het vertrouwen in de beschikbaarheid van zorgfiguren voor het vinden van troost, hulp en bescherming [1](#page=1). #### 1.1.2 Grondleggers en theorieën De grondlegger van de hechtingstheorie is Bowlby. Hij benadrukt het belang van de eerste levensjaren, waarbij baby's voorgeprogrammeerd zijn om zorg te krijgen via signalen zoals huilen, glimlachen en oogcontact. De manier waarop aan de zorgvraag van een baby wordt voldaan, heeft een directe invloed op de mentale gezondheid. Het tegemoetkomen aan de behoefte aan nabijheid door een baby te troosten wanneer deze huilt, vormt de start van het opbouwen van een hechtingsrelatie. Verzorging in combinatie met affectieve signalen zoals glimlachen, strelen, zacht praten en kietelen, is essentieel [1](#page=1). De theorie van Erikson sluit hierbij aan door te stellen dat de reacties van de ouder op de zorgvraag van het kind leiden tot de opbouw van vertrouwen of wantrouwen [1](#page=1). #### 1.1.3 Kernconcepten van hechting De hechtingstheorie kent twee kernconcepten die de relatie tussen kind en ouder kenmerken: * **Veilige basis:** Dit concept verwijst naar de omgeving die het kind verkent. De nabijheid van de ouders geeft kinderen het vertrouwen om nieuwe dingen uit te proberen en de wereld nieuwsgierig te ontdekken. De ouder fungeert als een uitvalsbasis voor de exploratie van de omgeving [2](#page=2). * **Veilige haven:** Dit concept beschrijft de geruststelling die kinderen ervaren bij stress. Wanneer kinderen overstuur zijn, brengt de aanwezigheid van de ouder rust en troost. Het kind ziet de ouder als een veilige haven om naar terug te keren in tijden van stress [2](#page=2). Hechting gaat dus niet alleen over zachte troost en zorg, maar stimuleert ook de exploratiedrang en ondernemingszin van kinderen [2](#page=2). #### 1.1.4 De rol van de ouder De ouder speelt een cruciale rol in het bevorderen van een veilige hechting. Dit uit zich in: * **Gevoeligheid en responsiviteit:** Het vermogen van de ouder om gevoelig te zijn voor de ervaringen van hun kind en gepast te reageren wanneer het kind stress ervaart, is essentieel. Dit gaat om de responsiviteit van de ouder [2](#page=2). * **Emotionele beschikbaarheid en autonomie-ondersteuning:** De ouder probeert het perspectief van het kind te begrijpen en reageert ondersteunend tijdens stressvolle momenten. Ouders ondersteunen de verdere zelfstandige ontplooiing van hun kind door hen een duwtje in de rug te geven [2](#page=2). #### 1.1.5 De cirkel van veiligheid en vertrouwen De cirkel van veiligheid en vertrouwen illustreert de dynamiek binnen de hechtingsrelatie, waarbij de ouder fungeert als een veilige basis en veilige haven, wat het kind in staat stelt de omgeving te exploreren en terug te keren voor troost wanneer dat nodig is [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.2 Typering van hechtingsstijlen Er worden drie hechtingsstijlen onderscheiden bij jonge kinderen: #### 1.2.1 Veilige hechting Kinderen met een veilige hechting ervaren dat zowel de veilige basis als de veilige haven goed functioneren [3](#page=3). * **Houding van de ouder:** De ouder speelt in op de noden van het kind op de juiste manier, is (emotioneel) beschikbaar en kan leeftijdsadequate autonomie bieden [3](#page=3). * **Beleving bij het kind:** Het kind ervaart consistente en responsieve zorg. Het kind voelt zich veilig om de wereld te ontdekken en er ontstaat een balans tussen vertrouwen op de hechtingsfiguur en vertrouwen op eigen vaardigheden [3](#page=3). > **Voorbeeld:** Een kind dat zwemt in de derde kleuterklas en daarbij de veilige basis en haven van de ouder ervaart [3](#page=3). #### 1.2.2 Vermijdende hechting Bij vermijdende hechting is de ouder consistent onbeschikbaar en afwezig en kan deze geen adequate geruststelling bieden bij stress. Het kind is hierdoor op zichzelf aangewezen om te exploreren. Dit kan gelinkt worden aan intrusief of controlerend ouderschap [4](#page=4). * **Houding van het kind:** Het kind voelt zich niet gezien en ervaart (emotionele) onbeschikbaarheid, waardoor het geen vertrouwen heeft in de beschikbaarheid van de ouder. Het kind lijkt heel zelfstandig en zoekt weinig contact met de ouder [4](#page=4). > **Voorbeeld:** De ouders van Lukas worden genoemd als illustratie van vermijdende hechting [4](#page=4). #### 1.2.3 Angstige hechting Kinderen met angstige hechting ervaren een inconsistente aanpak van de ouder, met 'slecht getimede' betrokkenheid en soms overbescherming. Ouders kunnen uitgeput raken door het aanklampende gedrag van het kind [4](#page=4). * **Houding van het kind:** Het kind zoekt en behoudt continu de nabijheid van de ouder in plaats van te vertrouwen op eigen vaardigheden. Het kind komt hierdoor amper tot exploratie en wordt moeilijk getroost. Het kind heeft geleerd dat de ouder reageert bij aanklampen [4](#page=4). #### 1.2.4 Nuances in hechtingsstijlen Het is belangrijk om niet te strikt te classificeren, aangezien mensen in verschillende situaties anders kunnen reageren (bijvoorbeeld vermijdend, angstig of veilig). Het is beter om de situatie en het patroon te bekijken in plaats van de persoon volledig te labelen [5](#page=5). Onveilige hechting ontstaat door miscommunicatie tussen ouder en kind en moeite om goed op elkaar af te stemmen. Dit komt niet voort uit slechte wil of gebrek aan liefde, maar vaak doordat ouders vanuit hun eigen opvoeding weinig handvaten hebben meegekregen om responsief te reageren. Wees daarom voorzichtig met je oordeel [5](#page=5). ### 1.3 Voorspellers en uitkomsten van hechting #### 1.3.1 Voorspellers van hechting De kwaliteit van de hechting kan worden beïnvloed door diverse factoren: * **Kindfactoren:** Moeilijk te troosten zijn, prematuur geboren zijn, slaapproblemen of een zeer actief temperament kunnen een rol spelen [5](#page=5). * **Familiale factoren:** Overlijden binnen de familie, relatieproblemen tussen ouders, verlies van een baan, financiële problemen, alcohol- of druggebruik, psychische problemen en de eigen hechting van de ouder kunnen de hechting beïnvloeden [5](#page=5). Beide categorieën factoren bepalen de kwaliteit van de verzorging, zoals responsiviteit en warmte [5](#page=5). #### 1.3.2 Uitkomsten van hechting Een veilige hechtingsrelatie vergroot de kans op positieve uitkomsten gedurende het leven: * Vertrouwen hebben in anderen [6](#page=6). * Vertrouwen hebben in zichzelf [6](#page=6). * Het aangaan van kwaliteitsvollere relaties als volwassene [6](#page=6). * Minder geconfronteerd worden met psychische problemen [6](#page=6). ### 1.4 Hechting meten Er zijn drie invloedrijke methoden om hechting te meten: #### 1.4.1 Gecontroleerde observatie * **Vreemde situatie procedure:** Hierbij worden ouder en kind gescheiden en daarna herenigd om de reacties te observeren. Deze methode wordt toegepast bij kinderen tussen de 9 en 18 maanden [6](#page=6). #### 1.4.2 Interview * **Child attachment interview:** Dit interview wordt afgenomen bij kinderen tussen de 8 en 14 jaar [6](#page=6). #### 1.4.3 Methode met betrekking tot representatie * **Test met gehechtheidsverhalen (Attachment Story Completion Task - ASCT):** Dit is een methode om de mentale representatie van de hechtingsrelatie te meten bij kinderen tussen 4 en 10 jaar. De vraag hierbij is hoe een kind omgaat met een stress-inducerende situatie [6](#page=6). ##### 1.4.3.1 Uitvoering van de test met gehechtheidsverhalen Tijdens de test interviewt de proefleider het kind aan de hand van vijf gehechtheidsrelevante verhalen, waarbij poppetjes familiefiguren voorstellen. Het kind wordt gevraagd "Toon me wat er volgens jou gebeurt". De reacties worden gecodeerd op basis van [6](#page=6): 1. Doet het kind een beroep op de ouder [6](#page=6)? 2. Wordt het kind rustiger [6](#page=6)? 3. Kan het kind nu verder exploreren [6](#page=6)? ##### 1.4.3.2 Antwoordprofiel veilige hechting Veilig gehechte kinderen doen spontaan een beroep op de ouder, de ouder reageert actief op de hulpvraag, en het kind wordt getroost of rustig door de interventie van de ouder. De ouder fungeert hierbij als veilige basis en veilige haven [6](#page=6). ##### 1.4.3.3 Antwoordprofiel angstige hechting Bij angstige hechting doet het kind een beroep op de ouder, maar slaagt de ouder er niet in het kind te troosten en terug aan te moedigen tot exploratie [7](#page=7). ##### 1.4.3.4 Antwoordprofiel vermijdende hechting Bij vermijdende hechting doet het kind geen beroep op de ouder, of reageert de ouder afwijzend op de vraag van het kind [7](#page=7). #### 1.4.4 Waar het om gaat bij het bepalen van de hechtingsstijl Bij het bepalen van de hechtingsstijl gaat het niet om de angst bij scheiding, het type emoties bij stress of de precieze afloop van een verhaal. Het gaat wel om [7](#page=7): * De verwachting van het kind dat er zal worden gereageerd op zijn of haar vraag [7](#page=7). * De reactie van de ouder wanneer er aan zijn of haar mouw wordt getrokken en de aard van die reactie [7](#page=7). De kern is hoe de ouder omgaat met het appèl van het kind, wat de sleutel is voor veiligheid en vertrouwen [7](#page=7). ### 1.5 Casussen #### 1.5.1 Casus Nienke De casus van Nienke bevat drie verhalen: "Gestolen fiets", "Het spijt me", en "Monster in de slaapkamer" [8](#page=8) [9](#page=9). * **Verhaal "Gestolen fiets":** Dit verhaal kan leiden tot de conclusie van een veilige hechtingsstijl, omdat het kind rustig wordt en verder exploreert [9](#page=9). * **Verhaal "Monster in de slaapkamer":** Dit verhaal kan duiden op een angstige hechtingsstijl, waarbij het kind spontaan beroep doet op de ouder, maar angstig blijft [9](#page=9). #### 1.5.2 Casus Rune De casus van Rune wordt ook gepresenteerd, met een verhaal over een monster in de slaapkamer [10](#page=10). > **Voorbeeld examenvraag:** De casus "Gestolen fiets" wordt aangehaald als een mogelijk voorbeeld voor een examenvraag [10](#page=10). --- # Zelfwaarde bij adolescenten Zelfwaarde omvat de evaluatieve en affectieve component van het zelfconcept, die aangeeft wat iemand van zichzelf vindt en hoe waardevol die persoon zichzelf acht. Dit deel van de theorie onderzoekt de definitie, de verschillende domeinen, de kwaliteit en kwantiteit, en de voorspellers van zelfwaarde bij adolescenten [11](#page=11) [12](#page=12). ### 2.1 Definiëring van zelfwaarde Zelfwaarde is nauw verbonden met het zelfconcept, maar verschilt ervan. Het **zelfconcept** is de cognitieve representatie die beschrijft wie men is. Hierbij kan gedacht worden aan uitspraken als "ik ben iemand die rustig is en graag tekent". **Zelfwaarde** daarentegen is de evaluatieve en affectieve component, een beschrijving van wat iemand van zichzelf vindt en een evaluatie van het eigen functioneren. Een voorbeeld hiervan is "ik vind mezelf een goede en vriendelijke persoon". Er bestaan echter verschillende meningen over deze terminologie en de strikte opsplitsing is niet altijd haalbaar [11](#page=11). #### 2.1.1 Domeinspecifieke versus globale zelfwaarde Binnen de theorie van zelfwaarde wordt een onderscheid gemaakt tussen domeinspecifieke en globale zelfwaarde [12](#page=12). * **Domeinspecifieke zelfwaarde** verwijst naar evaluaties over het eigen functioneren binnen specifieke domeinen. Deze domeinen kunnen variëren en omvatten onder andere schoolprestaties, uiterlijk, en sociale interacties. Domeinspecifieke zelfwaarde is vaker accuraat en wordt voornamelijk bepaald door het werkelijke functioneren, eigen vergelijkingsstandaarden, en de eisende omgeving. Een voorbeeld is de uitspraak: "Ik ben goed in wiskunde" [12](#page=12). * **Globale zelfwaarde** betreft de evaluaties over het eigen globale functioneren en de persoonlijke waardevolheid. Dit wordt beschouwd als het meest cruciale onderdeel van zelfwaarde. Het is belangrijk op te merken dat globale zelfwaarde geen eenvoudige optelsom is van de belevingen binnen specifieke domeinen. Een voorbeeld van globale zelfwaarde is: "Ik ben tevreden met wie ik ben" [12](#page=12). ### 2.2 Typering van zelfwaarde: kwantiteit en kwaliteit Zowel domeinspecifieke als globale zelfwaarde kunnen worden getypeerd op basis van hun kwantiteit (hoog of laag) en kwaliteit (kwetsbaar of veilig) [12](#page=12). #### 2.2.1 Kwantiteit van zelfwaarde De kwantiteit van zelfwaarde verwijst naar het niveau van zelfwaarde dat iemand ervaart. Dit wordt bepaald door de mate waarin iemand positief of negatief over zichzelf denkt. Hierbij is er een continuüm tussen een hoge en een lage zelfwaarde [12](#page=12). **Gevolgen van de kwantiteit van zelfwaarde:** * **Lage zelfwaarde** wordt geassocieerd met meer samenhang met overgewicht, slechtere schoolprestaties, lagere acceptatie door leeftijdsgenoten, en psychologische problemen zoals depressie, angst en eetstoornissen [12](#page=12). * Voor **hoge zelfwaarde** is er minder duidelijkheid over de directe gevolgen, maar er zijn aanwijzingen voor betere schoolprestaties [12](#page=12). #### 2.2.2 Kwaliteit van zelfwaarde De kwaliteit van zelfwaarde gaat over de manier waarop zelfwaarde wordt nagestreefd en in stand gehouden. Dit onderscheidt zich tussen een kwetsbare en een veilige zelfwaarde [12](#page=12). * **Veilige zelfwaarde (zelfaanvaarding):** Dit houdt in dat iemand zichzelf onvoorwaardelijk accepteert, inclusief eigen sterktes en zwaktes [13](#page=13). * **Indicatoren van zelfaanvaarding:** 1. **Stabiliteit over tijd:** Zelfwaarde blijft relatief stabiel, ongeacht tegenslagen of successen, met weinig fluctuaties [13](#page=13). 2. **Onafhankelijk van feedback:** Feedback wordt gezien als een informatieve bron voor groei en wordt doordacht meegenomen of verworpen. Er is een oprechte interesse in feedback [13](#page=13). 3. **Authenticiteit naar buitenwereld:** Men schetst een evenwichtig en transparant beeld van zichzelf, met ware reflectie van gevoelens en zonder moeilijkheden met het erkennen van eigen zwaktes [13](#page=13). * **Kwetsbare zelfwaarde (contingentie):** Dit betekent dat iemand zichzelf voorwaardelijk accepteert, waarbij waardering van het zelf gekoppeld wordt aan het behalen van externe standaarden of verwachtingen [13](#page=13). * **Indicatoren van contingentie:** 1. **Instabiliteit over tijd:** Zelfwaarde schommelt over tijd en is beïnvloedbaar door alledaagse positieve en negatieve situaties, wat leidt tot korte-termijn fluctuaties [13](#page=13). 2. **Gevoelig voor feedback:** Feedback wordt ervaren als een bedreiging voor groei, met angst of boosheid tot gevolg. Feedback wordt gezien als een mogelijke bedreiging voor de zelfwaarde [13](#page=13). 3. **Defensiviteit naar buitenwereld:** Men schetst een eenzijdig beeld van zichzelf, ontkent negatieve gevoelens, en heeft moeite met het erkennen van eigen zwaktes, wat leidt tot een te positieve en eenzijdige zelfevaluatie [13](#page=13). > **Tip:** Positieve feedback kan op korte termijn een tevreden gevoel geven. Echter, jongeren met een zelfaanvaardende zelfwaarde ervaren hierdoor meestal geen significante stijging in welbevinden, omdat zij zichzelf al als voldoende waardevol beschouwen [14](#page=14). > **Vraagje:** Welke groep ervaart het meest woede? > Antwoord: Jongeren met een **hoge en kwetsbare** zelfwaarde. Zij voelen zich meestal goed, maar dit gevoel is sterk afhankelijk van externe bevestiging. Wanneer iets tegenvalt of zij kritiek krijgen, kan hun zelfwaarde snel instorten, wat leidt tot snellere woede [14](#page=14). #### 2.2.3 Gevolgen van de kwaliteit van zelfwaarde De kwaliteit van zelfwaarde beïnvloedt het zelfvertrouwen en de bereidheid om uitdagingen aan te gaan [14](#page=14). ### 2.3 Voorspellers van zelfwaarde Verschillende factoren kunnen de kwantiteit en de kwaliteit van zelfwaarde beïnvloeden [14](#page=14). * **Voorspellers van kwantiteit zelfwaarde:** Geslacht, seksuele minderheidsgroepen, het gezin van herkomst van de ouders, de aanwezigheid van een beperking, en de familiale omgeving (familiale cohesie, armoede, aanwezigheid van vader, mentale gezondheid van de moeder) [14](#page=14). * **Voorspellers van kwaliteit zelfwaarde:** Sociaal media gebruik (passief gebruik), hechting, en het opvoedingsklimaat [14](#page=14). #### 2.3.1 Invloed van ouderlijke aandacht De aard van ouderlijke aandacht kan een significante impact hebben op de kwaliteit van de zelfwaarde van een kind [15](#page=15). * **Voorwaardelijke aandacht:** Ouderlijke aandacht en betrokkenheid worden gekoppeld aan bepaalde voorwaarden; de aandacht moet 'verdiend' worden [15](#page=15). * **Positieve voorwaardelijke aandacht:** Ouder toont meer interesse en steun als het kind voldoet aan de eigen normen van de ouder [15](#page=15). * **Negatieve voorwaardelijke aandacht:** Ouder trekt bevestiging, aandacht en interesse in als het kind niet aan de normen voldoet [15](#page=15). > **Denkoefening:** Negatieve voorwaardelijke aandacht heeft de meest nefaste invloed op de kwaliteit van de zelfwaarde van een kind. Het kind ervaart verlies van aandacht, warmte en betrokkenheid wanneer het niet aan de verwachtingen voldoet, wat kan leiden tot het gevoel "ik ben enkel waardevol als ik alles goed doe". Dit kan schadelijk zijn en zich uiten in minder zelfvertrouwen, angst om fouten te maken, afhankelijkheid van bevestiging, en een verhoogde kans op problemen met zelfwaarde [15](#page=15). ### 2.4 Meten van zelfwaarde Zelfwaarde kan worden gemeten met behulp van verschillende methoden, vooral bij kinderen in de lagere school en adolescenten. Dit omvat observaties van verbaal en niet-verbaal gedrag, diepte-interviews, vragenlijsten, en gesprekken met ouders en leerkrachten [15](#page=15). > **Voorbeeld:** In de context van het evalueren van de zelfwaarde van Sonne, is de vraag "Bedoel je hiermee dat je het niet zo erg vindt, omdat je er vertrouwen in hebt dat jullie vriendschap blijft bestaan ook al zitten ze samen in klas?" de meest geschikte om na te gaan of er achter haar uitspraak een veilige of onveilige zelfwaarde schuilt. Dit komt omdat deze vraag de focus legt op het vertrouwen in de duurzaamheid van de vriendschap, wat een indicator kan zijn van een stabiele, onvoorwaardelijke acceptatie van de sociale relatie [18](#page=18). --- # Ego-integriteit en wanhoop bij ouderen Dit onderwerp onderzoekt de psycho-sociale crisis van ego-integriteit versus wanhoop bij oudere volwassenen, zoals beschreven door Erikson, inclusief voorspellers, uitkomsten, meetinstrumenten en casussen [19](#page=19). ### 3.1 Inleiding tot ego-integriteit en wanhoop Ego-integriteit wordt gekenmerkt door tevredenheid over het geleefde leven, het ervaren van zingeving en acceptatie. Oudere volwassenen ervaren vaak meer vrije tijd, relativeren meer, stellen nieuwe prioriteiten, beschikken over veel kennis en expertise, hebben een betere emotieregulatie en intensere relaties. Daartegenover staan verliezen van rollen, fysieke en cognitieve beperkingen, een inkrimping van het sociaal netwerk, gevoelens van incompetentie en eenzaamheid [19](#page=19). ### 3.2 Theorie van Erikson en definities Erikson’s theorie stelt dat men in elke levensfase een conflict met twee polen ervaart: een positieve en een negatieve. De uitkomst van elk conflict beïnvloedt de volgende fase. Erikson’s theorie uit 1963 plaatste de beginfase van ego-integriteit rond 65 jaar, wat nu eerder als een actieve levensfase wordt beschouwd [19](#page=19). #### 3.2.1 Generativiteit versus stagnatie Generativiteit, een zorgzame rol ten aanzien van anderen en de behoefte om zaken door te geven, wordt gezien als een ideale springplank voor ego-integriteit. Vrijwilligerswerk kan hierbij waardevol zijn, omdat het ouderen in contact brengt met gelijkgestemden, hun zelfwaarde kan verhogen en veerkracht kan bevorderen. Stagnatie daarentegen is een staat van geblokkeerdheid, gekenmerkt door een gemis aan perspectief en betrokkenheid, egocentrisme, een gebrek aan uitdaging en groei, het gevoel vast te zitten en depressieve gevoelens [20](#page=20). #### 3.2.2 De overgang naar ego-integriteit De fase van ego-integriteit versus wanhoop is een van de meest cruciale levensfasen, waarbij het toekomstperspectief minder evident is en er geen duidelijke maatschappelijke rol meer is. Oudere volwassenen kijken veel terug op hun verleden, dat een belangrijke pijler van hun identiteit vormt. Het terugblikken is geen simpele herinneringenoefening, maar een (her)constructie van een affectief geladen levensloop, waarin men zichzelf terugvindt en beoordeelt [20](#page=20). ##### 3.2.2.1 Definitie van ego-integriteit Ego-integriteit is een psycho-sociale crisis waarbij oudere volwassenen terugkijken op hun leven en streven naar een gunstige balans tussen wanhoop en ego-integriteit. Het omvat de acceptatie en integratie van het eigen verleden, heden en de mogelijke toekomst, inclusief het in het reine komen met pijnlijke gebeurtenissen, wrok en spijt. Dit resulteert in een voldaan gevoel, acceptatie van de levensloop en het gevoel dat het leven de moeite waard was. Het wordt gezien als de bekroning van de identiteitsontwikkeling en hangt samen met veerkracht [21](#page=21). ##### 3.2.2.2 Definitie van wanhoop Wanhoop is een toestand waarin teleurstellingen, mislukkingen en gemiste kansen op de voorgrond staan. Men heeft moeite met het accepteren van het voorbije leven, piekert over gebeurtenissen en zou het leven willen overdoen, wat leidt tot pijn, verdriet en gevoelens van zinloosheid. Dit gaat gepaard met spijt van gemaakte keuzes, vijandige gevoelens tegenover anderen en een gebrek aan integriteit en veerkracht [21](#page=21). ### 3.3 Voorspellers en uitkomsten van ego-integriteit #### 3.3.1 Voorspellers van ego-integriteit Generativiteit is de sterkste voorspeller van ego-integriteit. Andere belangrijke voorspellers en aspecten zijn [22](#page=22): * De kinderfase (vertrouwen) [22](#page=22). * De adolescentiefase (autonomie) [22](#page=22). * Zelfreflectie en zelfwaardering [22](#page=22). * Intrinsieke doelen en waarden [22](#page=22). * Zorgtaken in het verleden [22](#page=22). * Betekenisvolle relaties [22](#page=22). * Emotionele intelligentievaardigheden en adaptieve copingstrategieën [22](#page=22). * Vrijwilligerswerk, dat veerkracht versterkt [22](#page=22). ##### 3.3.1.1 Facilitators van ego-integriteit Facilitators versterken ego-integriteit, maar zijn er niet identiek aan. Dit zijn [22](#page=22): * **Betekenisvolle relaties:** Delen van levensloopoverzichten en positieve feedback ontvangen [22](#page=22). * **Vergevingsgezindheid:** Helpt bij het bereiken van emotionele harmonie [22](#page=22). * **Waarden:** Belangrijke waarden zoals rechtvaardigheid en zorgzaamheid leiden tot intrinsieke keuzes [22](#page=22). ##### 3.3.1.2 Hulp bij het proces (therapie) Therapeutische interventies kunnen het proces van ego-integriteit ondersteunen door: * Herinneringen op te halen [22](#page=22). * Levensverhalen te delen, wat ook elementen van generativiteit kan bevatten [22](#page=22). * Meditatie [22](#page=22). * Muziektherapie, waarbij men zich biografisch kan herkennen [22](#page=22). #### 3.3.2 Wereldbeeld op ouderen De toegenomen levensverwachting heeft geleid tot een recente verschuiving in de perceptie van ouderen. Culturen verschillen in hoe zij ouderen waarderen, waarbij sommigen jeugdigheid, zelfredzaamheid en individualiteit benadrukken, terwijl andere culturen levenservaring, kennis en wijsheid hoog in het vaandel dragen [23](#page=23). ##### 3.3.2.1 Culturele invloeden Cultuur speelt een belangrijke rol in hoe ego-integriteit wordt ervaren. Collectivistische culturen benadrukken onderlinge zorg en een sterk sociaal netwerk, terwijl individualistische culturen trots zijn op zelfstandigheid en prestaties. Culturen met een focus op schuld en boete kunnen de interpretatie van het levensverleden beïnvloeden. Religieuze en spirituele overtuigingen bepalen mede de weg naar ego-integriteit [23](#page=23). ##### 3.3.2.2 Beperkingen en aanpassingen Het vermogen om terug te kijken op het eigen leven is cruciaal voor succesvol ouder worden. Positieve en negatieve veranderingen in het leven vereisen aanpassing, flexibiliteit, veerkracht en reflectievermogen. Bij sommige ouderen zijn deze eigenschappen echter beperkt aanwezig [23](#page=23). #### 3.3.3 Uitkomsten van ego-integriteit Ouderen met ego-integriteit zijn vaak: * Sociaal competent [23](#page=23). * Veerkrachtig [23](#page=23). * Hebben een blik op anderen gericht [23](#page=23). * Hebben een betere relatie met volwassen kinderen, aangezien familie in de laatste levensfase erg belangrijk is [23](#page=23). ##### 3.3.3.1 Negatieve correlaties met ego-integriteit Er zijn significante negatieve correlaties tussen ego-integriteit en: * Kwetsbaarheid [24](#page=24). * Depressie [24](#page=24). * Angst [24](#page=24). * Eenzaamheid [24](#page=24). * Negatieve sfeer binnen de familiekring [24](#page=24). * Fysieke aandoeningen [24](#page=24). Interventies gericht op het verminderen van eenzaamheid kunnen ego-integriteit stimuleren [24](#page=24). ### 3.4 Nuancering van ego-integriteit en wanhoop Het is niet altijd eenvoudig om ego-integriteit of wanhoop direct te concluderen; een ruimere context en het bredere verhaal zijn essentieel. Men mag zich niet laten misleiden door oppervlakkige indrukken [24](#page=24). De essentie van de beoordeling ligt in: 1. **Thema over het leven:** Kenmerken van ego-integriteit en wanhoop [24](#page=24). 2. **Mate van impact op het verdere leven:** Aanvaarding versus spijt [24](#page=24). ### 3.5 Meetinstrumenten Om ego-integriteit en wanhoop te meten, worden verschillende instrumenten ingezet: #### 3.5.1 Diepte-interview Een face-to-face vraaggesprek met een welbepaald onderwerp en doel, gericht op het peilen naar gevolgen en impact in plaats van louter opsommingen. Er kunnen verdiepende vragen gesteld worden [25](#page=25). > **Voorbeeld diepte-interviewvraag:** > * Vraag: "Omschrijf eens een mijlpaal in jouw leven?" > * Antwoord: "Het verlies van mijn moeder." > * Vervolgvraag: "Wat was de impact van het verlies van uw moeder op uw leven?" > * Antwoord: "Ik was voor altijd mijn vertrouwenspersoon kwijt" [25](#page=25). #### 3.5.2 Vragenlijsten Reeksen van gesloten en/of open, gestandaardiseerde vragen die schriftelijk of digitaal kunnen worden afgenomen [25](#page=25). ### 3.6 Casussen #### 3.6.1 Casus Paula Paula is een 67-jarige alleenstaande vrouw zonder kinderen, die zelfstandig is [26](#page=26). * **Jeugd:** De jeugd van Paula, gekenmerkt door niet thuis opgroeien en verblijf in de jeugdzorg, leidde tot een voortdurend wantrouwen, het geleerd hebben veel alleen te doen en geen overtuiging dat zij veel leerde over het leven, enkel hoe te overleven. Dit resulteert in spijt en het besef van onomkeerbaarheid [26](#page=26). * **Digitalisering:** Paula ervaart zinvolheid, dankbaarheid en nuance in de digitalisering, waardoor ze op de hoogte kan blijven en trots is om bij te kunnen blijven. Dit leidt tot acceptatie [27](#page=27). * **Toekomst:** Paula blijft proactief en zoekt oplossingen, maar worstelt nog steeds met wantrouwen. Ze had misschien voor therapie moeten kiezen, maar dat is nu te laat. Dit leidt tot spijt over gemiste kansen [27](#page=27). > **Conclusie casus Paula:** De jeugd van Paula heeft een doorslaggevende rol gespeeld in de wanhoop die zij ervaart [28](#page=28). #### 3.6.2 Casus Frans Frans is 90 jaar oud en omringd [28](#page=28). * **Impact op verdere leven (wanhoop):** Geen reden om zich te verheugen, geen vertrouwen in de toekomst, levenslange angst [28](#page=28). * **Impact op verdere leven (ego-integriteit):** Studies om wereldbeeld te verruimen, een soulmate om leed te delen [28](#page=28). > **Conclusie casus Frans:** Frans ervaart emotionele onrust, ook non-verbaal, wat wijst op wanhoop [28](#page=28). ### 3.7 Valkuilen bij het beoordelen van ego-integriteit en wanhoop Bij het beoordelen van ego-integriteit en wanhoop dienen de volgende valkuilen vermeden te worden [29](#page=29): * Waardeoordeel van de interviewer [29](#page=29). * Een zwart-wit visie [29](#page=29). * Onvoldoende tijd voor emotionele verwerking [29](#page=29). * Het negeren van de context van de persoon [29](#page=29). * Beknopte antwoorden afdoen als volledig [29](#page=29). * Zich laten misleiden door een perfect of juist somber plaatje [29](#page=29). * Clichématige antwoorden [29](#page=29). * Oppervlakkige positieve mentale herformulering [29](#page=29). * Het belang van verhelderende en verdiepende vragen onderschatten [29](#page=29). #### 3.7.1 Emoties bij herinneringen Het uiten van emoties bij herinneringen duidt niet per definitie op wanhoop. Het kan een authentieke weergave van gevoelens zijn en deel uitmaken van iemands identiteit. Cruciaal zijn de begeleidende woorden: wijzen deze op bitterheid, een open zenuw of een onverwerkt verleden, of op gevoelens die er waren maar het leven niet meer bepalen [29](#page=29)? --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Hechting | Een langdurige en sterke emotionele verbondenheid tussen twee personen die invloed heeft op de psychosociale ontwikkeling en uitkomsten op latere leeftijd. Het omvat vertrouwen in de beschikbaarheid van zorgfiguren voor troost, hulp en bescherming. | | Veilige basis | Het concept waarbij de nabijheid van ouders kinderen vertrouwen geeft om de omgeving te exploreren en de wereld nieuwsgierig te ontdekken. Het fungeert als een uitvalsbasis voor exploratie. | | Veilige haven | De rol van de ouder als bron van geruststelling bij stress. Wanneer kinderen overstuur zijn, brengt de aanwezigheid van de ouder rust en troost, waardoor ze zich veilig voelen om terug te keren. | | Veilige hechting | Een hechtingsstijl waarbij de ouder sensitief en responsief is op de noden van het kind. Het kind ervaart consistente zorg, voelt zich veilig om de wereld te ontdekken en ontwikkelt vertrouwen in zowel de ouder als eigen vaardigheden. | | Vermijdende hechting | Een hechtingsstijl waarbij de ouder consistent onbeschikbaar is en geen adequate geruststelling kan bieden bij stress. Het kind wordt op zichzelf aangewezen, lijkt zelfstandig, maar zoekt weinig contact met de ouder. | | Angstige hechting | Een hechtingsstijl die gekenmerkt wordt door een inconsistente aanpak van de ouder, met 'slecht getimede' betrokkenheid of overbescherming. Het kind zoekt voortdurend nabijheid, komt moeilijk tot exploratie en wordt moeilijk getroost. | | Zelfconcept | De cognitieve representatie of beschrijving van wie iemand is, inclusief eigenschappen en kenmerken. Bijvoorbeeld: "Ik ben iemand die rustig is en graag tekent." | | Zelfwaarde | De evaluatieve en affectieve representatie van wat iemand van zichzelf vindt; de evaluatie van zichzelf als persoon. Bijvoorbeeld: "Ik vind mezelf een goede en vriendelijke persoon." | | Domeinspecifieke zelfwaarde | Evaluaties over het eigen functioneren binnen specifieke domeinen zoals school, uiterlijk of sociaal contact. Deze worden voornamelijk bepaald door werkelijk functioneren, vergelijkingsstandaarden en de omgeving. | | Globale zelfwaarde | Evaluaties over het eigen algehele functioneren en persoonlijke waardevolheid. Dit wordt beschouwd als het meest cruciale onderdeel van zelfwaarde en is geen simpele optelsom van domeinspecifieke belevingen. | | Kwetsbare zelfwaarde | Zelfwaarde die voorwaardelijk is, waarbij de waardering van het zelf gekoppeld wordt aan het behalen van externe standaarden of verwachtingen. Het kan leiden tot instabiliteit en gevoeligheid voor feedback. | | Veilige zelfwaarde | Zelfwaarde die zich kenmerkt door zelfaanvaarding, het onvoorwaardelijk accepteren van zichzelf met sterktes en zwaktes. Het is stabiel over tijd, minder afhankelijk van feedback en leidt tot authenticiteit. | | Ego-integriteit | De psychosoeciale fase bij oudere volwassenen waarbij men terugkijkt op het leven en een gunstige balans vindt tussen ego-integriteit en wanhoop. Het houdt in dat men het eigen leven accepteert, inclusief pijnlijke gebeurtenissen en gevoelens van wrok of spijt. | | Wanhoop | Een toestand waarbij teleurstellingen, mislukkingen en gemiste kansen uit het leven op de voorgrond staan. Men vindt het moeilijk het voorbije leven te accepteren, piekert veel en ervaart gevoelens van zinloosheid en verdriet. | | Generativiteit | Een concept uit Erikson's theorie, gerelateerd aan zorgzaamheid, het doorgeven van zaken, en het bijdragen aan de groei van anderen en de omgeving. Het wordt gezien als een ideale springplank voor ego-integriteit. |

# De lichamelijke en psychologische veranderingen tijdens de adolescentie ### Kernconcepten uit de levenslooppsychologie * Levenslooppsychologie bestudeert de wetenschappelijke evolutie van normaal functioneren en gedrag doorheen het leven [2](#page=2). * Het beschrijft en verklaart lichamelijke, motorische, neurologische, cognitieve, morele, affectieve en sociale ontwikkeling [2](#page=2). * `Functioneren` verwijst naar de menselijke functies die bestudeerd worden [2](#page=2). * `Normaal functioneren` beschrijft gemiddeld gedrag en evolutie in de populatie [2](#page=2). * `Evolutie` omvat groei, vooruitgang, maar ook achteruitgang [2](#page=2). * Ontwikkeling is een levenslang proces dat niet stopt na de adolescentie [2](#page=2). ### Basisbegrippen en -inzichten #### Beschrijven vs verklaren * `Descriptieve wetenschap` beschrijft wat, waar, wanneer en hoe veranderingen plaatsvinden [3](#page=3). * `Verklarende wetenschap` onderzoekt de werkzame processen, mechanismen, oorzaken en verbanden achter veranderingen [3](#page=3). #### Nomothetisch vs idiografisch * `Nomothetische aanpak` zoekt naar algemene wetmatigheden in ontwikkeling [3](#page=3). * `Idiografische aanpak` focust op de eigenheid en uniciteit van individuen [3](#page=3). #### Differentiatie, integratie en organisatie * `Differentiatie/verfijning` houdt in dat functies preciezer en genuanceerder worden (bv. grove naar fijne motoriek) [3](#page=3). * `Integratie/samenwerking` betekent dat verschillende functies op elkaar worden afgestemd (bv. oog-handcoördinatie) [3](#page=3). * `Organisatie` resulteert in complexer gedrag en systemen, met mogelijke terugval op latere leeftijd [3](#page=3). #### Nature vs nurture * `Nature` stelt dat persoonlijkheid en vaardigheden erfelijk bepaald zijn [3](#page=3). * `Nurture` beschouwt ervaringen, leerprocessen en opvoeding als vormende factoren [3](#page=3). * `Ontwikkelingsdeterminanten` zijn factoren die ontwikkeling sturen, deels aangeboren, deels aangeleerd [3](#page=3). * `Normatieve determinanten`: invloeden die iedereen in een groep ervaart (niet-persoonsgebonden) [3](#page=3). * `Leeftijdsgebonden`: samenhangend met biologische groei (bv. hormonale veranderingen adolescentie) [4](#page=4). * `Socioculturele`: invloeden vanuit sociale omgeving (bv. smartphonegebruik) [4](#page=4). * `Historische`: gekoppeld aan tijdsframe van opgroeiing (bv. COVID-19 impact) [4](#page=4). * `Niet-normatieve determinanten`: persoonsgebonden factoren (bv. overlijden) [4](#page=4). * `Zelfbepaling` beschouwt de mens als actieve handelaar die zelf omgaat met invloeden [4](#page=4). #### Kritische periode of gevoelige periode * Een tijdsvenster waarin een vaardigheid optimaal verworven kan worden door biologische ontvankelijkheid [4](#page=4). #### Plasticiteit van de hersenen (neuroplasticiteit) * Het vermogen van hersenen om te herstellen en te herstructureren, door zenuwherstel en nieuwe neuroverbindingen [4](#page=4). * Kan compenseren bij uitval van hersengebieden [4](#page=4). #### Continu en discontinu #### Kwantitatief en kwalitatief ### Onderzoeksmethoden in de levenslooppsychologie #### Longitudinaal onderzoek #### Transversaal onderzoek (cross-sectioneel) #### Cohort-sequentieel onderzoek #### Cohort- en tijdseffecten ### Enkele invloedrijke ontwikkelingspsychologische modellen #### Fundamentele ontwikkelingspsychologische theorieën #### De psychoseksuele ontwikkelingstheorie van Sigmund Freud #### De psychosociale ontwikkelingstheorie van Erik Erikson #### De cognitieve ontwikkelingstheorie van Jean Piaget #### Het model van morele ontwikkeling volgens Lawrence Kohlberg --- ## Lichamelijke en psychologische veranderingen tijdens de peuter- en babytijd ### Lichamelijke en motorische ontwikkeling (Babytijd) * Hersenontwikkeling: 100-200 miljard neuronen met toenemende dendrieten, axonen en myelineschede [28](#page=28). * Synaptische verbindingen: Neuronen maken meer contact door ervaringen, oplopend tot 5000 per neuron bij volwassenen [28](#page=28). * Neuronstructuur: Dendrieten ontvangen informatie, axonen geven informatie door via synapsen [28](#page=28). * Myeline: Omhulsel rond axonen voor snellere informatieoverdracht [28](#page=28). * Witte stof: Netwerk van neuronverbindingen door myelineschede [28](#page=28). * Grijze stof: Cellichamen, dendrieten en synapsen, voornamelijk aan de buitenkant van de hersenen [28](#page=28). * Pruning: Wegsnoeien van overbodige neuronverbindingen voor efficiënter functioneren [28](#page=28). ### Motoriek van de pasgeborene * Blijvende reflexen: Aanwezig bij volwassenen (niezen, slikken, kniepeesreflex) [29](#page=29). * Voorbijgaande reflexen: Verdwiijnen na ca. 3 maanden [29](#page=29). * Archaïsche reflexen: Evolutionair nuttig geweest, nu overbodig (grijpreflex, stapreflex, moro-reflex) [29](#page=29). * Niet-archaïsche reflexen: Nog steeds belangrijk voor overleving (snuffelreflex, zuigreflex) [29](#page=29). ### Gedragstoestanden en stadia van waakzaamheid * Slaap: Baby's slapen 2/3 van de tijd; rustige slaap, REM-slaap (actieve slaap, dromen) [30](#page=30). * Waaktoestanden: Passieve waaktoestand (halfslaap) en actieve waaktoestand (reactie op prikkels) [30](#page=30). * Huilen: Reageert op onaangename prikkels (respondent), later als middel om iets te bereiken (operant) [39](#page=39). ### Motoriek tijdens de rest van de babytijd * Groerichtingen: * Proximodistale as: Van centrum naar extremiteiten (romp, hoofd, armen, benen, handen, voeten) [31](#page=31). * Cefalo-caudale as: Van boven naar beneden (hoofd, bovenlichaam, bekken, benen, voeten) [32](#page=32). * Ontwikkelingsstadia (cefalo-caudale): Kijken (0-3m), grijpen (3-6m), zitten (6-9m), rechtopstaand/kruipen (9-12m), lopen (12-15m) [32](#page=32). ### Ontwikkeling in waarneming en cognitie * Zicht: Begint op 20-30 cm, dieptezicht na 1e maand, volwaardig zicht na 6 maanden [33](#page=33). * Voorkeur complexe stimuli: Geboeid door kromme lijnen, 3D, en contrast [33](#page=33). * Voorkeur menselijk gelaat: Aangeboren neiging tot oriëntatie op mensen, sterker bij beweging [33](#page=33). * Dieptezicht: Ontwikkeld tussen 6-14 maanden, getest met visual cliff experiment [33](#page=33). * Gehoor: Volledig ontwikkeld bij geboorte, voorkeur voor stem moeder en hartslag [33](#page=33). * Smaak: Voorkeur voor zoet, afkeer voor zuur/bitter [34](#page=34). * Geur: Voorkeur voor zoet en geur van moeder [34](#page=34). ### Eerste verstandelijke activiteiten en leerprocessen ### De sensomotorische periode (Piaget) ### Socio-emotionele ontwikkeling ### Taalontwikkeling (Prelinguale periode) ### Hechting ### Lichamelijke en motorische ontwikkeling (Peutertijd) --- ## Cognitieve en lichamelijke ontwikkeling tijdens de kleuterperiode ### Cognitieve ontwikkeling: de preoperationele fase * De preoperationele fase (2-7 jaar) kenmerkt zich door een evolutie van externe actie naar een symbolisch-talig niveau [47](#page=47). * Kinderen in deze fase begrijpen de wereld nog beperkt door afwezigheid van logische denkstrategieën [47](#page=47). * Er is een mix van fantasie en realiteit, leidend tot een nieuw soort egocentrisme [47](#page=47). * **Typisch peuterdenken (die verdergaat in kleuterfase):** * Animisme: Levenloze voorwerpen menselijke eigenschappen toekennen [47](#page=47). * Realisme: Psychische inhoud (dromen, gedachten) als reële objecten hanteren [47](#page=47). * Juxtapositie: Causaal verband tussen fenomenen wordt niet opgemerkt [47](#page=47). * Fenomenistische causaliteit: Causaal verband vermoeden tussen losstaande gebeurtenissen [47](#page=47). * Magisch denken: Veronderstellen dingen te kunnen beïnvloeden door wensen [47](#page=47). * Artificialisme: Alles is doelbewust door iemand gemaakt [47](#page=47). * Finalisme: Alles heeft een bedoeling [47](#page=47). * Fysiognomisch waarnemen: Neiging om voorwerpen een gezicht te zien [48](#page=48). * **Preconceptueel denken (2-4 jaar):** Denkinhouden nog niet volledig samenvattend en onderscheidend; termen te algemeen of specifiek gebruikt (overgeneralisering, overdiscriminering) [49](#page=49). * **Intuïtief denken (4-7 jaar):** Oordelen gebaseerd op uiterlijk waarneembare kenmerken, zonder logische redenering [59](#page=59). * **Klassenclusie:** Kleuters hebben moeite met het begrijpen dat een element deel kan zijn van een grotere klasse; ze oordelen op het eerste gezicht en snappen deelverzamelingen niet [59](#page=59). * **Egocentrisme:** Moeite om zich in de ander te verplaatsen; beperkingen in 'Theory of Mind' [60](#page=60). * **Conservatieproeven:** Kleuters (tot 7 jaar) focussen op één aspect (gecentreerdheid), de begin- en eindtoestand (aandacht voor toestanden), en de omkeerbaarheid ontbreekt [60](#page=60). ### Lichamelijke en motorische ontwikkeling * **Hersenlateralisatie:** Groei van het corpus callosum leidt tot een sterkere handvoorkeur en snellere, efficiëntere informatieverwerking [57](#page=57). * Linkerhersenhelft: Sequentiële verwerking, verbale taken, taalcentra (Broca, Wernicke) [57](#page=57). * Rechterhersenhelft: Globale verwerking, non-verbale taken, ruimtelijk inzicht, muziek, emotie [57](#page=57). * **Grove motoriek:** Coördinatie verbetert, met nieuwe variaties in rennen, traplopen, gooien en fietsen [57](#page=57). * **Fijne motoriek:** Ontwikkeling van nieuwe vaardigheden zoals constructies, puzzelen, knippen, en eten met mes en vork [57](#page=57). * **Tekenen:** Ontwikkelt zich van krabbels naar herkenbare figuren [58](#page=58). * Krabbelstadium (2j): Louter functielust [58](#page=58). * Toevallig realisme (3j): Eerst krabbelen, dan benoemen [58](#page=58). ### Geheugen en taal ### Affectieve en sociale ontwikkeling --- ## Cognitieve en sociemotionele ontwikkeling in de adolescentie ### Cognitieve ontwikkeling * **Formeel-operationele fase (Piaget)**: Denken wordt minder concreet en meer abstract [76](#page=76). * **Hypothetisch denken**: Mogelijkheid om na te denken over abstracte mogelijkheden en hypothetische situaties [76](#page=76). * **Wetenschappelijk denken**: Systematisch en reflectief denken, met focus op logisch redeneren met abstract materiaal [76](#page=76). * **Synaptische pruning**: Ontwikkeling van bestaande neuronenverbindingen voor snellere en efficiëntere informatieverwerking [76](#page=76). * **Experimenteel denken**: Systematisch variëren van één factor tegelijk om een probleem op te lossen, zoals in het slinger-experiment [76](#page=76). * **Gebruik van abstracte begrippen**: Toenemend gebruik van symbolen, metaforen en het begrijpen van dubbele betekenissen in taal [76](#page=76). * **Hypothetisch-deductief denken**: Formuleren van algemene hypothesen, afleiden van specifieke toepassingen en toetsen aan de werkelijkheid [77](#page=77). * **Propositioneel denken**: Gebruik van abstract-logische veronderstellingen zonder concrete voorbeelden, zoals syllogismen [77](#page=77). * **Combinatorisch denken**: Mogelijkheid om een redenering te maken, conclusies vast te houden en deze te combineren met resultaten van andere denkprocessen [77](#page=77). * **Gevolgen van formeel-operationeel denken**: Intellectuele vooruitgang, hypothetische stellingnames, absurde humor en metacognitie [78](#page=78). * **Metacognitie**: Kennis over eigen denkprocessen, mogelijkheden en benodigde studietijd [78](#page=78). * **Kritische houding**: Regels en autoriteitsfiguren in vraag stellen, idealisme bij maatschappelijke problemen [78](#page=78). * **Contingentiebeginsel**: Besef dat dingen anders hadden kunnen lopen [78](#page=78). ### Sociemotionele ontwikkeling #### Identiteitsvorming (Erikson) * **Zoektocht naar identiteit**: Afzetten tegen volwassen wereld, groepsidentiteit en experimenteergedrag [79](#page=79). * **Kernconflict**: Bekwaamheid versus minderwaardigheid, oefenen en aanleren van vaardigheden [71](#page=71). * **Psychosociaal moratorium**: Periode zonder directe verantwoordelijkheden, verkennen en experimenteren om tot een eigen synthese te komen [80](#page=80). * **Identiteitsproblemen**: * Identity foreclosure: Voortijdig stoppen van identiteitsvorming door omstandigheden [80](#page=80). * Synthetic identity: Aannemen van een opgelegde identiteit [80](#page=80). * Negative identity: Aannemen van een identiteit tegengesteld aan verwachtingen [80](#page=80). * Identity confusion: Langdurig experimenteren zonder tot afronding te komen [80](#page=80). * **Identiteit**: Vereist continuïteit (zelf als één persoon zien) en erkenning door significant others [79](#page=79). #### Emotionele ontwikkeling * **Zelfbeeld**: Beschrijving gebaseerd op innerlijke processen en persoonlijkheidskenmerken, met een genuanceerdere zelfbeschrijving [80](#page=80). * **Metafysisch/Intellectueel egocentrisme**: Gevoel van alleen staan, onbegrepen zijn en dat eigen gevoelens uniek zijn [80](#page=80). * **Imaginair publiek**: Zich voortdurend bewust zijn van de blikken en oordelen van anderen [81](#page=81). #### Seksualiteit en gender #### Relaties #### Risicogedrag --- ## Postformeel denken en veranderende interesses ### Kernconcepten * Postformeel denken beschrijft een genuanceerdere, pragmatischere en meer geïntegreerde vorm van denken dan formeel operationeel denken [86](#page=86). * Dit stadium kenmerkt zich door het inzien van de realiteit als grijs, niet als zwart-wit [86](#page=86). * Veranderende interesses in de adolescentie en vroege volwassenheid zijn vaak gerelateerd aan de nieuwe maatschappelijke status en omvatten gebieden zoals werk, financiën en cultuur [86](#page=86). ### Gekristalliseerde en vloeiende intelligentie * Gekristalliseerde intelligentie (kennis, woordenschat, vaardigheden) blijft gedurende het leven toenemen [86](#page=86) [87](#page=87). * Vloeiende intelligentie (redeneervermogen, verwerken van nieuwe informatie) begint vanaf de vroege volwassenheid geleidelijk te dalen [86](#page=86) [87](#page=87). * Tijdens volwassenheid nemen executieve functies af, terwijl woordenschat en rekenvaardigheden lang standhouden [86](#page=86). ## Socioco-emotionele ontwikkeling ### Erikson's kernconflicten * **Jongvolwassenheid:** Intimiteit versus isolement, gericht op het ontwikkelen van hechte relaties [87](#page=87). * **Middenvolwassenheid:** Generativiteit versus stagnatie, gericht op zorg voor volgende generaties en het creëren van iets blijvends [87](#page=87). * Een ongunstig verloop in de jongvolwassenheid kan leiden tot eenzaamheid en angst voor relaties [87](#page=87). * Het niet succesvol doorlopen van generativiteit kan leiden tot een gevoel van onproductiviteit [87](#page=87). ### Midlifecrisis * Een midlifecrisis kan optreden bij het besef dat het leven half voorbij is, gepaard gaande met wanhoop en spijt [87](#page=87). * Het is geen universeel fenomeen en wordt vaak overdreven [87](#page=87). ### Relaties en intimiteit (Sternberg) * Sternberg's triarchische theorie beschrijft liefdesrelaties met drie componenten: intimiteit, passie en verbintenis [87](#page=87). * Deze componenten kunnen verschillende combinaties vormen die leiden tot acht verschillende soorten liefde [88](#page=88). * Volmaakte liefde omvat intimiteit, passie en verbintenis voor een langdurige relatie [88](#page=88). ### Ouder- en kindrelaties * Ouder- en kindrelaties kunnen leiden tot financiële, materiële en psychologische consequenties [88](#page=88). * Het "lege nest syndroom" beschrijft verdriet en eenzaamheid bij ouders wanneer kinderen het huis verlaten [88](#page=88). * "Boomerang kinderen" zijn volwassen kinderen die terugkeren naar het ouderlijk huis [88](#page=88). * De "sandwichgeneratie" zorgt voor zowel opgroeiende kinderen als ouder wordende ouders [88](#page=88). ## Werk en carrière ### Werk in de 20e eeuw * Werk wordt niet alleen meer voor geld gedaan, maar ook voor sociale relaties en uitdagingen [89](#page=89). * Goede sociale relaties op het werk omvatten zowel horizontale (met collega's) als verticale (met leidinggevenden) banden [89](#page=89). * Carrière is vaak een statussymbool en kan noodzakelijk of een verlichting worden gezien [89](#page=89). ### Zelfdeterminatietheorie * Werk moet voldoen aan de behoeften aan autonomie, verbondenheid en competentie [89](#page=89). * "Musturbations" zijn ongezonde overtuigingen over werk die tot ongelukkigheid leiden [89](#page=89). ## Ouderdom: Modellen en studiegebieden ### Modellen van ouderdom * Het deficitmodel gaat uit van onvermijdelijke achteruitgang [90](#page=90). ### Studiegebieden van ouderdom ## Lichamelijke ontwikkeling en levensverwachting ### Stijgende levensverwachting --- # Invloedrijke ontwikkelingspsychologische modellen ### Psychoanalytisch perspectief (Freud) * **Kernidee:** Focust op onbewuste inhouden die gedrag en ontwikkeling bepalen via de dynamiek tussen tegenstrijdige verlangens [7](#page=7). * **Topografisch model:** * Bewuste: Huidige gedachten en processen [7](#page=7). * Voorbewuste: Makkelijk toegankelijk uit het bewustzijn [7](#page=7). * Onbewuste: Niet zomaar bewust te maken, verdrongen inhouden [7](#page=7). * **Structureel model:** Persoonlijkheid is een samenspel van Es, Ich en Über-Ich [8](#page=8). * Es: Driftmatig, gericht op lustbevrediging, opereert volgens het lustprincipe. Bevat levensdrift (overleven, soortbehoud) en doodsdrift (schade, doden) [8](#page=8). * Über-Ich: Verzameling morele waarden, zelfbeoordelend, gewetensfunctie. Vormt geweten en ik-ideaal, gebaseerd op moraliteitsprincipes [8](#page=8). * Ich: Houdt rekening met realiteit en omgeving, bemiddelt tussen Es en Über-Ich. Werkt volgens het realiteitsprincipe en aanvaardt uitstel van lustbevrediging [8](#page=8). * **Psychoseksuele fasen:** Ontwikkeling via lustbeleving in verschillende lichaamszones [9](#page=9). * Orale fase (0-1 jaar): Mond, thema: (on)afhankelijkheid [9](#page=9). * Anale fase (1-3 jaar): Anus, thema: zelfcontrole verwerven [9](#page=9). * Fallische/oedipale fase (3-5/6 jaar): Genitaliën, thema: omgaan met ambivalentie. Cruciaal voor gewetensvorming [9](#page=9). * Latentiefase (5/6-12 jaar): Deseksualisatie, focus op schoolse vaardigheden, actieve verdedigingsmechanismen [9](#page=9). * Genitale fase (vanaf 12 jaar): Heropleving driften, focus op gezonde seksualiteit [9](#page=9). * **Problemen:** Fixatie (blijven hangen in een fase) of regressie (terugkeren naar een eerdere fase) [9](#page=9). ### Psychosociale ontwikkelingstheorie (Erikson) * **Kernidee:** Ontwikkeling gedurende het hele leven, met aandacht voor interpersoonlijke aspecten en acht ontwikkelingsfasen [10](#page=10). * **Basisprincipes:** * Epigenetisch principe: Ontwikkeling volgens een vooraf bepaald patroon [10](#page=10). * Kernconflict: Stresstest of uitdaging nodig voor evolutie en hogere functionering [10](#page=10). * **Ego-sterkte:** Verankerd gevoel van identiteit en geloof in harmonie met de omgeving [10](#page=10). * **Ontwikkelingsfasen:** Elk met een specifiek kernconflict [10](#page=10) [11](#page=11). * Oraal-sensorisch (0-1,5 jaar): Basisvertrouwen vs. basiswantrouwen [10](#page=10). * Anaal-urethraal-musculair (1,5-3 jaar): Autonomie/eigenwaarde vs. twijfel/schaamte [11](#page=11). * Locomotorisch-genitaal (3-5/6 jaar): Initiatief vs. schuld [11](#page=11). ### Cognitieve ontwikkelingstheorie (Piaget) ### Morele ontwikkelingstheorie (Kohlberg) --- # Gezondheidsaspecten en risico's tijdens de zwangerschap ### Prenatale ontwikkeling en onderzoek * **Germinale fase (kiemfase):** week 1-2 na conceptie, start celdeling, innesteling in baarmoeder [17](#page=17). * **Embryonale fase:** week 3-8, organogenese (organen ontwikkelen), menselijke vorm ontstaat [18](#page=18). * **Foetale fase:** week 9 tot bevalling, finalisatie organen, inoefenen functies, geslachtdifferentiatie [19](#page=19). * **Prenataal onderzoek:** Beeldvorming (echoscopie, Doppler), foetoscopie [19](#page=19). * **NIPT:** Screent foetaal DNA in moeders bloed op chromosomale afwijkingen [20](#page=20). * **Nekplooimeting:** Echografie van nekplooi, gecombineerd met bloedtest, schat risico op chromosoomafwijkingen [20](#page=20). * **Vlokkentest:** Analyse van moederkoekweefsel op chromosoomafwijkingen [20](#page=20). * **Vruchtwaterpunctie:** Opsporen van genetische afwijkingen [20](#page=20). ### Schadelijke invloeden en risico's * **Infecties bij moeder:** Rubella (blindheid, doofheid), Toxoplasmose (hersenafwijkingen), CMV (blindheid, doofheid, mentale problemen), Parvovirus (bloedarmoede, miskraam), Listeriose (vroeggeboorte), HIV (seropositiviteit baby), Zikavirus (microcefalie) [20](#page=20). * **Preventieve maatregelen infecties:** Vaccinatie, vermijden rauw vlees/kattencontact, hygiëne, contact met zieke kinderen vermijden, vermijden bepaalde kazen/vleesproducten, HIV-remmers, vermijden muggen/besmette partners [20](#page=20). * **Resusfactor:** Resusnegatieve moeder met resuspositief kind kan leiden tot afweerstoffen die rode bloedcellen van kind aanvallen [21](#page=21). * **Medicatie:** Vermijden tenzij noodzakelijk, risico op bloedingen en fysieke ontwikkelingsachterstand [21](#page=21). * **Softenon-schandaal:** Thalidomide (medicijn tegen misselijkheid) leidde tot misvormingen van ledematen [21](#page=21). * **DES-hormoon:** Remde miskraam, veroorzaakte vruchtbaarheidsproblemen bij mannen en baarmoederhalskanker bij vrouwen [21](#page=21). * **Drugs:** Risico op vroeggeboorte, miskraam, afwijkingen, laag geboortegewicht, ontwenningsverschijnselen [21](#page=21). * **Alcohol:** Kan leiden tot Fetal Alcohol Syndrome (FAS), verstandelijke beperking, typische gelaatstrekken [21](#page=21). * **Roken:** Niet expliciet beschreven in dit fragment, maar algemeen bekend als risico. * **Voeding:** Evenwichtig eten, vermijden rauw vlees/ongewassen groenten, supplementen voor spina bifida/anencefalie [22](#page=22). * **Leeftijd moeder:** Te jong (belastend), te oud (vanaf 42j: afwijkingen eicellen, complicaties) [22](#page=22). * **Leeftijd vader:** Minder beweeglijke/aantal zaadcellen, transcriptiefouten, overname van fouten [22](#page=22). * **Stress moeder:** Spierspanningen baarmoeder, verhoogde bloeddruk/hartritme, hogere stresshormonen, bemoeilijkte orgaanontwikkeling [22](#page=22). ### Psychologische en motorische ontwikkeling in de baarmoeder * **Psychologische ontwikkeling:** Beperkt, automatische leerprocessen (habituatie) laatste trimester mogelijk [23](#page=23). * **Motorische activiteit:** Spontane bewegingen (draaien hoofd, armen/benen, slikken) en uitgelokte bewegingen (reflexen) [23](#page=23). * **Orgaanfunctioneren:** Hart, hersenen, spijsvertering, ademhalingsbewegingen functioneren vanaf embryonale/foetale fase [23](#page=23). * **Zintuiglijke ontwikkeling:** Gehoor (geluiden moeder) en zicht (beperkt) ontwikkelen zich [23](#page=23). --- # Motorische en neurologische ontwikkeling van de baby ### Kernidee * De hersenen van een baby bestaan bij de geboorte uit miljarden neuronen zonder veel verbindingen, die zich ontwikkelen door dendrieten, axonen, synapsen en myeline [28](#page=28). * Motorische ontwikkeling volgt twee hoofdrichtingen: proximodistale (van centrum naar extremiteiten) en cefalo-caudale (van boven naar beneden) [31](#page=31). ### Belangrijkste feiten * De baby heeft vanaf de geboorte een reeks reflexen, waarvan sommige blijvend zijn (niezen, slikken) en andere verdwijnen na ongeveer 3 maanden [29](#page=29). * Archaïsche reflexen (grijpen, stapreflex, moro-reflex) waren evolutionair nuttig, maar verdwijnen bij volwassenheid [29](#page=29). * Niet-archaïsche reflexen zoals de zuig- en zoekreflex zijn essentieel voor overleving [29](#page=29). * Een baby brengt 2/3 van de tijd slapend door, in rustige diepe slaap of actieve REM-slaap [30](#page=30). * De motorische ontwikkeling doorloopt fasen zoals kijken, grijpen, zitten, rechtop staan en lopen tussen 0 en 15 maanden [32](#page=32). * De peutertijd (18-24 maanden) kenmerkt zich door experimenteergedrag en de start van geïnterioriseerde tertiaire circulaire reacties [36](#page=36). ### Belangrijkste concepten * **Neuronen:** Hersencellen die informatie doorgeven via dendrieten, axonen en synapsen [28](#page=28). * **Myeline:** Een isolerende laag rond axonen die de snelheid van informatieoverdracht verhoogt [28](#page=28). * **Witte stof:** Het netwerk van neuronverbindingen door myeline [28](#page=28). * **Grijze stof:** De cellichamen van neuronen, dendrieten en synapsen, voornamelijk aan de buitenkant van de hersenen [28](#page=28). * **Pruning:** Het wegsnoeien van overbodige neuronverbindingen om efficiënter te functioneren [28](#page=28). * **Hersenlateralisatie:** Specialisatie van functies per hersenhelft (bv. taal links, ruimtelijk inzicht rechts) [28](#page=28). * **Plasticiteit:** Het aanpassingsvermogen van de hersenen [28](#page=28). * **Groeirichtingen:** Proximodistale en cefalo-caudale assen beschrijven de volgorde van motorische ontwikkeling [31](#page=31). * **Gedragstoestanden:** Verschillende stadia van waakzaamheid, inclusief slaap en actieve/passieve waakzaamheid [30](#page=30). ### Implicaties * Laag geboortegewicht verhoogt de kans op psychosociale en motorische problemen [25](#page=25). * De kangoeroemethode helpt bij de binding en verlaagt de sterftekans bij laaggeboren baby's [25](#page=25). * De Apgar-score evalueert de lichamelijke toestand van een pasgeborene direct na de geboorte [25](#page=25). * De eerste 1000 dagen (conceptie tot 2e verjaardag) zijn cruciaal voor de hersenontwikkeling; ongunstige omstandigheden kunnen leiden tot achterstand [36](#page=36). * Ontwikkeling van zelfbewuste emoties (trots, schaamte) vindt plaats vanaf het tweede levensjaar [37](#page=37). * **Hechting:** Vormt zich vroeg en beïnvloedt de sociaal-emotionele ontwikkeling; veilige hechting leidt tot gezonde ontwikkeling, onveilige tot meer problemen [39](#page=39). * Het belang van huid-op-huidcontact en knuffelen voor stressvermindering en angstregulatie [39](#page=39). ### Veelvoorkomende valkuilen * Ouders projecteren eigen ambities op het kind, wat leidt tot verkeerde verwachtingspatronen [39](#page=39). --- # cognitieve ontwikkeling in de kleuterleeftijd ### Kernidee * Kleuterdenken wordt gekenmerkt door intuïtie, egocentrisme en onomkeerbaarheid, maar toont ook groei in geheugen en taal [59](#page=59) [60](#page=60). ### Key facts * Waarneming wordt gedetailleerder, maar subtiele verschillen (zoals links/rechts) zijn nog lastig [59](#page=59). * Kleuters hanteren realistische concepten en oordelen op uiterlijke kenmerken, leidend tot intuïtief denken [59](#page=59). * Klasseninclusie wordt nog niet begrepen; een kleuter focust op zichtbare kenmerken boven logische groeperingen [59](#page=59). * Egocentrisme betekent moeite met het innemen van andermans perspectief [60](#page=60). * Conservatieproeven tonen aan dat kleuters de hoeveelheid niet constant achten bij verandering van vorm [60](#page=60). * Geheugen verbetert door efficiënt gebruik van strategieën, de symbolische functie, hersenrijping en oefening [60](#page=60). * Taalontwikkeling is een hoogtepunt met langere zinnen, grotere woordenschat en het toepassen van grammaticale regels [61](#page=61). * Fantasiedenkvermogen blijft, maar fantasie wordt beheersbaarder [61](#page=61). ### Key concepts * **Preconceptueel denken (peuter):** Gebruik van globs (vage concepten) [59](#page=59). * **Intuïtief denken (kleuter):** Oordelen op basis van uiterlijke verschijningsvormen [59](#page=59). * **Klasseninclusie:** Begrip van hoe elementen in klassen en subklassen passen [59](#page=59). * **Egocentrisme:** Moeite zich in de ander te verplaatsen [60](#page=60). * **Gecentreerdheid:** Aandacht voor slechts één aspect van een situatie [60](#page=60). * **Aandacht voor toestanden:** Focus op begin- en eindpunten, niet het proces [60](#page=60). * **Onomkeerbaarheid:** Moeilijk kunnen herinneren van de oorspronkelijke toestand [60](#page=60). * **Symbolische of semiotische functie:** Een begrip staat symbool voor een object of concept [60](#page=60). * **Fast mapping:** Snelle koppeling van nieuwe woorden aan betekenis [61](#page=61). * **Magisch denken:** Nog deels aanwezig bij kleuters [61](#page=61). ### Implications * Kleuters hebben nog moeite met complexe logische redeneringen [59](#page=59). * Pedagogische benaderingen moeten rekening houden met het egocentrische perspectief [60](#page=60). * Het vermogen tot zelfbeheersing en het uitstellen van bevrediging ontwikkelt zich [62](#page=62). * Fantasiespel dient als verwerking van emoties en situaties [61](#page=61). * De taalontwikkeling faciliteert complexere interactie en denken [61](#page=61). * Sprookjes bieden een structuur voor omgang met de wereld en morele principes [61](#page=61). --- # affectieve en sociale ontwikkeling tijdens de kleuterleeftijd ### Kernidee * Kleuterleeftijd is een cruciale periode voor de ontwikkeling van het zelfbeeld, sociale interacties en moreel besef [62](#page=62) [63](#page=63) [64](#page=64). ### Psychodynamische kijk * **Freud (Fallische/oedipale fase, 3-5/6 jaar):** * Lustbeleving via genitaliën [62](#page=62). * Fascinatie voor verschillen tussen seksen [62](#page=62). * Oedipuscomplex: leren omgaan met ambivalente relationele gevoelens [62](#page=62). * Ontstaan van het Über-Ich en Ik-ideaal [62](#page=62). * Castratieangst (jongens) en penisnijd (meisjes) leiden tot identificatie met de rivaal [62](#page=62). * **Erikson (Locomotorisch-genitale fase):** * Kernconflict: initiatief versus schuld [62](#page=62). * Ontdekken en zelf beslissingen nemen versus vrees voor scheiding [62](#page=62). * Nood aan egosterkte ontplooien en adequate ouderlijke ondersteuning [62](#page=62). ### Emotionele ontwikkeling * Gecentreerdheid: baseren emoties op één aspect [62](#page=62). * Emotionele expressie breidt uit en de inschatting van emoties bij anderen verbetert [62](#page=62). * **Marshmallow-experiment (Mischel):** * Kinderen leren verleiding weerstaan en behoeftebevrediging uitstellen [62](#page=62). * Hogere inhibitorische mogelijkheden dan bij peuters [62](#page=62). ### Sociale ontwikkeling * **Ontwikkeling van het 'Ik':** * Besef van zelf als individu, beschrijving via observeerbare zaken [63](#page=63). * Aandacht voor bezittingen, jaloers gedrag en egoïsme [63](#page=63). * **Zelfwaardegevoel:** * Beeld van eigen mogelijkheden gevormd door ervaringen en reacties [63](#page=63). * Vaak onrealistisch positief met overschatting van eigen capaciteiten [63](#page=63). * **Geslachtsidentiteit:** * Aanwezigheid van gendertyping door identificatie met gelijkgeslachtelijke ouder [63](#page=63). * Oorzaken: hormonaal, rolmodellen (media, ouders), leeftijdsgenoten [63](#page=63). ### Spel en vriendjes ### Geweten --- # lichamelijke en motorische ontwikkeling tijdens de lagere schoolleeftijd ### Lichamelijke veranderingen - Groei in lengte: 5-7 cm per jaar [65](#page=65). - Groei in gewicht: 2-3 kg per jaar [65](#page=65). - Vervanging van melktanden door volwassen gebit [65](#page=65). - Evenwicht tussen spier- en vetweefsel [65](#page=65). - Hoge energie door aanwezigheid oxidatie-enzymen [65](#page=65). - Obesitas bij ongeveer 8% van de kinderen [65](#page=65). ### Lichaamsconcepten (onderscheid Kugel) - **Lichaamsplan:** Geautomatiseerde sensomotorische schema's voor dagelijkse handelingen [65](#page=65). - **Lichaamsbesef:** Kennis over het eigen lichaam en positie van lichaamsdelen in de ruimte [65](#page=65). - **Lichaamsidee:** Oordeel over het eigen lichaam qua uiterlijk en prestaties [65](#page=65). ### Neurologische ontwikkeling - Hersenen zijn rond 5 jaar voor 90% volgroeid [66](#page=66). - Verdere ontwikkeling van executieve functies in de prefrontale cortex [66](#page=66). - Hoge plasticiteit met snelle vorming van neuronenverbindingen [66](#page=66). ### Motorische ontwikkeling - **Grove motoriek:** Verdubbeling spierkracht, snellere reacties, verbeterd evenwicht en behendigheid [66](#page=66). - **Fijne motoriek:** Vooruitgang in schrijven, tekenen, veters strikken, en gebruik van digitale apparaten [66](#page=66). - Tekenstadium (visueel realisme): Herkenbare en realistischere weergaven rond 8-9 jaar [66](#page=66). ### Schoolrijpheid - Vereist cognitieve, motorische, taal-, aandachts-, sociale en emotionele vaardigheden [66](#page=66). - Geboortemaandeffect kan leiden tot cognitieve en motorische achterstanden bij jongere kinderen [67](#page=67). ### Waarneming en cognitie - **Waarneming:** Verbeterde aandacht voor details, oog voor het geheel en delen [67](#page=67). - **Perceptuele regulaties:** Systematisch verkennen, reorganiseren en schematiseren van visuele informatie [67](#page=67). - **Concreet-operationeel stadium (7-12 jaar):** Verbeterd denkvermogen met decentratie en reversibiliteit [68](#page=68). - **Classificatie en seriëren:** Kinderen kunnen objecten indelen en ordenen op basis van meerdere criteria [68](#page=68) [69](#page=69). ### Taal-, geheugen- en fantasieontwikkeling - **Taal:** Betere contextuele betekenisafleiding, adequate uitspraak, correcte zinsbouw en meta-linguïstisch bewustzijn [69](#page=69). - **Geheugen:** Werkgeheugen verbetert, ontwikkeling van gerichtere geheugenstrategieën en metageheugen [69](#page=69). - **Fantasie:** Beter onderscheid tussen realiteit en fantasie, voorkeur voor verhalen op de grens [69](#page=69). ### Lezen, schrijven en rekenen - **Lezen:** Ontwikkeling van het leggen van letter-klankkoppelingen naar begrijpend lezen als middel [70](#page=70). --- # Lichamelijke en seksuele ontwikkeling tijdens adolescentie ### Lichamelijke ontwikkeling * Adolescentie wordt opgedeeld in vroege (11/12-14/15j), midden (14/15-18j) en late (18j-22j) adolescentie [73](#page=73). * De pubertaire groeispurt begint rond 11 jaar bij meisjes (9cm/jaar) en 13 jaar bij jongens (10cm/jaar) [73](#page=73). * Er is een ongelijke groei van lichaamsdelen, eerst ledematen en lengte (strekkingsfase), daarna de romp (vullingsfase) [73](#page=73). * Jongens ervaren spiertoename, meisjes vettoename tijdens de vullingsfase [73](#page=73). * Het acceleratieverschijnsel beschrijft de versnelde intrede van puberteit en groei [75](#page=75). * Oorzaken hiervan zijn verbeterde welvaart, voeding, gezondheid en socio-culturele invloeden [75](#page=75). ### Seksuele rijping * Seksuele rijping bij meisjes start rond 9-14 jaar met borstgroei, verbreding van heupen en lichaamshaar [73](#page=73). * Menarche (eerste menstruatie) vindt plaats tussen 10-15 jaar en duidt op vruchtbaarheid [73](#page=73). * Seksuele rijping bij jongens begint gemiddeld 1-2 jaar later, met ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken [73](#page=73). * Hormonale veranderingen leiden tot seksuele lust bij jongens en sensitiviteit voor aanrakingen [74](#page=74). ### Psychologische reacties op lichaamsveranderingen * Lichaamsveranderingen hebben grote impact op zelfbeeld, identiteitsvorming en zelfvertrouwen [74](#page=74). * Adolescenten kunnen zich onzeker, angstig of beschaamd voelen over hun lichaam, puistjes of seksuele ontwikkeling [74](#page=74). * Mediafiguren en influencers creëren vaak een vertekend ideaalbeeld, wat kan leiden tot onzekerheid [74](#page=74). * Snapchat dysmorphia is een gevaar door de focus op perfecte online beelden [74](#page=74). * Eetstoornissen zoals anorexia nervosa en boulimia nervosa komen voor, gedreven door het ideaalbeeld [74](#page=74). ### Cognitieve ontwikkeling * De rijping van de prefrontale cortex leidt tot verbeterde executieve functies, maar impulsiviteit blijft [75](#page=75) [76](#page=76). * Adolescenten ontwikkelen formeel-operationeel denken, inclusief hypothetisch-deductief en propositioneel denken [76](#page=76) [77](#page=77). * Kenmerkend is systematisch experimenteren, het gebruik van abstracte begrippen en het combineren van redeneringen [76](#page=76) [78](#page=78). * Dit leidt tot intellectuele vooruitgang, een kritische houding en metacognitie [78](#page=78). * Metafysisch/intellectueel egocentrisme manifesteert zich als het gevoel uniek te zijn en onbegrepen te worden [80](#page=80). * Het gevolg is het 'imaginaire publiek' en 'persoonlijke legendes', wat leidt tot risicovol gedrag [81](#page=81). ### Socio-emotionele ontwikkeling * Identiteitsvorming staat centraal, met experimenteergedrag en een zoektocht naar wie men is [79](#page=79). * Erikson beschrijft dit als de zoektocht naar identiteit versus rolverwarring [79](#page=79). * Psychosociaal moratorium biedt ruimte voor exploratie zonder directe verantwoordelijkheden [80](#page=80). * Vier identiteitsproblemen: identity foreclosure, synthetic identity, negative identity, en identity confusion [80](#page=80). --- # The process of aging and its physical and psychological consequences ### Core idea * Ouder worden is een complex proces met zowel fysieke als psychologische veranderingen, die sterk individueel bepaald zijn. * Verschillende modellen beschrijven ouder worden: deficitmodel, rust-roestmodel en competentiemodel. * Gerontologie bestudeert ouder worden, psychogerontologie de psychologische aspecten, en geriatrie de ziekten van ouderdom. ### Fysieke veranderingen * De levensverwachting stijgt door betere gezondheidszorg, hygiëne, vaccinaties en voedselveiligheid. * Primaire veroudering is een natuurlijk proces van weefselvernieuwing die stilvalt. * Secundaire veroudering is het gevolg van een ongezonde levensstijl en ziektes. * Tertiaire veroudering is een plotselinge aftakeling vlak voor het overlijden. * **Zintuigen:** Vaak sprake van verziendheid, drogere ogen, en verminderde smaak en geur. * **Hart, bloedvaten, ademhaling:** Hart wordt kleiner, bloedvaten stugger, longcapaciteit halveert. * **Skelet en spieren:** Botontkalking (osteoporose) en spieratrofie maken het skelet breekbaarder. * **Hersenen:** Krimp door volwassenheid en ouderdom, dalende hersendoorbloeding beïnvloedt cognitie. * **Uiterlijk:** Grijze haren, kaalheid, rimpelvorming door beschadiging van collageen en elastine. * Lichaamslengte neemt af door krimpend kraakbeen, osteoporose en verslapping van rugspieren. ### Psychologische gevolgen van fysieke veranderingen * Fysieke veranderingen kunnen moeilijk te aanvaarden zijn, met name voor vrouwen door het ideaal van jeugdige schoonheid. * Dit kan leiden tot zelfmedelijden, negatieve reacties en gecompenseerd gedrag (bv. cosmetica). ### Cognitieve ontwikkeling * Meten van cognitieve evolutie is complex door cohorteffecten en selectieve uitval in onderzoek. * Onderzoek van Schaie en Wills suggereert dat de achteruitgang van intellectuele vermogens meevalt. * Vloeiende intelligentie (redeneren, verwerkingssnelheid) neemt vanaf 25 jaar af. * Gekristalliseerde intelligentie (kennis, verworven vaardigheden) neemt toe tot hoge leeftijd. * Reactiesnelheid neemt af vanaf volwassenheid, maar ervaring compenseert dit vaak. * Hogere opleiding, interesses, stimulerende contacten en training bevorderen intellectuele vermogens. * Geheugen: Kortetermijn- en werkgeheugen dalen, autobiografisch en semantisch geheugen blijven langer intact. * Procedurele herinneringen (bv. fietsen) blijven ook goed behouden. * "Use it or lose it" geldt voor het gebruik van hersenen en geheugen. ### Socio-emotionele ontwikkeling en theorieën * Erikson beschrijft ego-integriteit (tevreden terugblik) versus wanhoop (spijt, verbittering) als eindstadia. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Term | Definitie | | Preoperationele fase | Een ontwikkelingsstadium volgens Piaget, gekenmerkt door het leiden door uiterlijk waarneembare kenmerken en het hanteren van afgelijnde, realistische concepten, waarbij oordelen gebaseerd zijn op uiterlijke waarnemingsvormen, wat resulteert in intuïtief denken. | | Klassenclusie | Het vermogen om te begrijpen hoe één element deel kan uitmaken van een grotere klasse, en hoe deze klasse op haar beurt weer deel kan zijn van een overkoepelende klasse; kleuters hebben hier vaak moeite mee omdat ze intuïtief denken en de concepten van deelverzamelingen en overkoepelende klassen nog niet volledig begrijpen. | | Intuïtief denken | Een vorm van denken die kenmerkend is voor de kleuterleeftijd, waarbij oordelen en beslissingen voornamelijk gebaseerd zijn op directe waarneming en uiterlijke verschijningsvormen, zonder diepgaande logische analyse. | | Egocentrisme | Het onvermogen van een kind om zich in te leven in de perspectieven of gevoelens van anderen; kleuters hebben hier nog beperkingen in, wat blijkt uit tests waarbij ze hun eigen gezichtspunt projecteren op dat van een ander. | | Gecentreerdheid | Een kenmerk van het preoperationele denken waarbij een kind zich slecht kan concentreren op meer dan één aspect van een situatie tegelijk, wat leidt tot een beperkt begrip van complexere problemen. | | Onomkeerbaarheid | Het onvermogen van een kleuter om in een gewijzigde situatie de oorspronkelijke toestand mentaal te herstellen of terug te draaien, wat invloed heeft op hun begrip van conservatieproeven. | | Semiotische functie | Het vermogen om een begrip of symbool te laten verwijzen naar een object of iets in de buitenwereld; dit is cruciaal voor de ontwikkeling van het talige geheugen en de verwijsfunctie van taal. | | Magisch denken | Een vorm van denken die nog enigszins aanwezig is in de kleuterleeftijd, waarbij de grenzen tussen fantasie en realiteit vervagen en er geloof is in bovennatuurlijke krachten of verklaringen. | | Fast mapping | Een taalontwikkelingsproces waarbij jonge kinderen, na een korte kennismaking, nieuwe woorden snel kunnen koppelen aan hun betekenis, wat bijdraagt aan een snelle woordenschatgroei. | | Initiatief vs. schuld | Een kernconflict in de locomotorisch-genitale fase volgens Erikson, waarbij kleuters de behoefte voelen om initiatief te nemen en zelf beslissingen te nemen, maar ook angst kunnen ervaren voor de gevolgen of afscheiding, wat kan leiden tot schuldgevoelens. | | Inhibitorische mogelijkheden | Het vermogen van een kind om impulsen te onderdrukken en gedrag te controleren; bij kleuters zijn deze mogelijkheden groter dan bij peuters, wat hen helpt bij het uitstellen van bevrediging, zoals aangetoond in het Marshmallow-experiment. | | Oedipale fase | Een psychoseksuele ontwikkelingsfase volgens Freud, die zich kenmerkt door een machtsstrijd met de ouder, het ontstaan van het Über-ich en het ik-ideaal, en castratieangst. Deze fase vindt plaats tussen ongeveer 3 en 5/6 jaar. | | Oedipuscomplex | Het psychologische fenomeen waarbij een kind leert omgaan met ambivalente relationele gevoelens, zoals haat/liefde, bewondering/nijd, en aantrekking/angst, door zich te identificeren met de rivaal, mede door castratieangst (jongens) of penisnijd (meisjes). | | Locomotorisch-genitale fase | De fase in de ontwikkeling volgens Erikson, gekenmerkt door het kernconflict initiatief versus schuld. Kinderen ontdekken en nemen zelf beslissingen, maar kunnen ook vrees ervaren voor scheiding van de moeder, wat leidt tot een behoefte aan het ontplooien van egosterkte en adequate ondersteuning van ouders. | | Gecentreerdheid (emotioneel) | Een kenmerk van emotionele ontwikkeling waarbij het kind zijn emoties baseert op slechts één aspect van een situatie, wat leidt tot een beperkte inschatting van de complexiteit van emoties. | | Marshmallow experiment | Een experiment van Walter Mischel uit de jaren '70, waarbij kleuters werden getest op hun vermogen om de verleiding van een marshmallow te weerstaan in ruil voor een extra beloning. Dit toont de ontwikkeling van zelfdiscipline en inhibitorische mogelijkheden aan. | | Zelfwaardegevoel | Het beeld dat een kleuter creëert van zijn eigen mogelijkheden, gevormd door ervaringen, prestaties, positieve en negatieve reacties van anderen, wat vaak leidt tot een onrealistisch positieve zelfoverschatting en onderschatting van taakmoeilijkheden. | | Gendertypering | Het proces waarbij kinderen typische gedragingen vertonen die geassocieerd worden met hun geslacht, beïnvloed door hormonale factoren, rolmodellen, media, ouders en leeftijdsgenoten, wat resulteert in voorkeuren voor bepaald spel en attitudes. | | Associatief spel | Een vorm van spel waarbij kinderen speelgoed met elkaar delen, maar nog niet gezamenlijk spelen. Dit is een tussenstap in de ontwikkeling van spelgedrag, voorafgaand aan coöperatief spel. | | Coöperatief spel | Een vorm van spel waarbij elke deelnemer om de beurt een inbreng heeft en kinderen daadwerkelijk samen spelen, wat een belangrijke stap is in de sociale ontwikkeling en het leren samenwerken. | | Rollenspel | Een geavanceerde vorm van spel waarbij de interactie tussen kinderen maximaal is, en ze verschillende rollen aannemen om situaties na te bootsen, wat bijdraagt aan de ontwikkeling van sociale vaardigheden en empathie. | | Geweten (ontwikkeling) | Het proces van verinnerlijking van normen en waarden, waarbij gewenst gedrag uit zichzelf wordt gesteld en kinderen trots zijn op goed gedrag en beschaamd op slecht gedrag, zonder dat dit nog volledig zelfbepaald is. | | Ontwikkelingstaken (lagere schoolleeftijd) | De essentiële leerdoelen voor kinderen in de lagere schoolleeftijd, waaronder het leren van fysieke vaardigheden, het ontwikkelen van attitudes over zichzelf, het omgaan met leeftijdsgenoten, het verwerven van schoolse competenties en het ontwikkelen van een geweten. | | Pubertaire groeispurt | Een periode van versnelde groei die kenmerkend is voor de adolescentie, waarbij zowel lengte als gewicht toenemen, en lichaamsdelen ongelijkmatig groeien, eerst de ledematen en daarna de romp. | | Menarche | De eerste menstruatie bij een meisje, die meestal plaatsvindt tussen de leeftijd van 10 en 15 jaar en een teken is van vruchtbaarheid. | | Secundaire geslachtskenmerken | Kenmerken die zich ontwikkelen tijdens de puberteit en die niet direct betrokken zijn bij de voortplanting, zoals lichaamshaar, stemverlaging bij jongens en borstgroei bij meisjes. | | Acceleratieverschiijnsel | Het fenomeen waarbij de puberteit, zowel de groei als de seksuele rijping, steeds vroeger intreedt in vergelijking met voorgaande generaties. | | Prefrontale cortex | Het voorste deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor hogere cognitieve functies zoals impulsbeheersing, planning en besluitvorming; dit deel rijpt verder tijdens de adolescentie. | | Formeel-operationele fase | Een cognitieve ontwikkelingsfase volgens Piaget, waarin adolescenten in staat zijn tot abstract en hypothetisch denken, logisch redeneren en het oplossen van complexe problemen. | | Hypothetisch-deductief denken | Het vermogen om algemene hypothesen te formuleren, daar specifieke afleidingen over de werkelijkheid uit te maken, en deze hypothesen te toetsen aan de werkelijkheid om ze eventueel te corrigeren. | | Propositioneel denken | Het vermogen om abstract-logische veronderstellingen te gebruiken en te redeneren, zelfs wanneer er geen concrete voorbeelden aanwezig zijn. | | Combinatorisch denken | Het vermogen om een redenering te maken, de conclusie daarvan vast te houden, een volgend denkproces uit te voeren en de conclusies van beide denkprocessen te combineren. | | Identiteitsvorming | Het proces waarbij adolescenten een gevoel van zelf ontwikkelen, inclusief hun waarden, overtuigingen en doelen, vaak door experimenteren en zich af te zetten tegen bestaande normen. | | Psychosociaal moratorium | Een periode waarin adolescenten, zonder directe verantwoordelijkheden, de tijd nemen om hun identiteit te verkennen en te experimenteren met verschillende rollen en mogelijkheden. | | Metafysisch/intellectueel egocentrisme | Het adolescentenidee dat zij uniek zijn, dat niemand hen begrijpt, en dat hun eigen gevoelens en ervaringen ongekend zijn, wat kan leiden tot een gevoel van isolement. | | Deficitmodel | Een visie op ouderdom die stelt dat achteruitgang onvermijdelijk is en dat zowel de mogelijkheden als het welbevinden in de ouderdom dalen. | | Rust-roestmodel | Een benadering van ouderdom die benadrukt dat het belangrijk is om actief te blijven, in beweging te blijven en sociale contacten en interesses te onderhouden om achteruitgang af te remmen. | | Competentiemodel | Een model dat erkent dat er wel degelijk achteruitgang kan optreden bij ouderen, maar dat dit niet betekent dat de oudere niet meer competent of autonoom is; achteruitgang kan worden opgevangen met hulpmiddelen. | | Gerontologie | De wetenschappelijke studie van het ouder worden in al zijn facetten. | | Psychogerontologie | De studie die zich specifiek richt op de psychologische aspecten van het ouder worden. | | Geriatrie | Het medische specialisme dat zich bezighoudt met de ziekten die specifiek bij ouderdom horen. | | Primaire veroudering | Het onvermijdelijke en natuurlijke proces van veroudering waarbij weefselvernieuwing door celdeling stilvalt. | | Secundaire veroudering | Veroudering die het gevolg is van een ongezonde levensstijl, ziekten of een combinatie daarvan. | | Tertiaire veroudering | Een plotselinge en snelle achteruitgang en aftakeling die optreedt kort voor het overlijden. | | Osteoporose | Een aandoening waarbij botten sneller afbreken dan dat er nieuw botweefsel wordt aangemaakt, wat leidt tot een verhoogd risico op botbreuken. | | Spieratrofie | Het dunner worden of afnemen van spiermassa, vaak als gevolg van verminderd gebruik. | | Vloeiende intelligentie | Het vermogen om te redeneren, informatie te verwerken en visueel-ruimtelijke vaardigheden toe te passen, vooral bij het verwerken van nieuwe informatie en situaties; dit vermogen begint vanaf ongeveer 25 jaar af te nemen. | | Voorweën | Onregelmatige contracties van de baarmoeder die de echte weeën aankondigen, maar nog niet leiden tot de uitdrijving van de foetus zelf. | | Arbeidsfase | De fase van het geboorteproces die gekenmerkt wordt door de echte weeën, waarbij de ontsluiting van de baarmoederhals plaatsvindt en het kind richting de baarmoederhals wordt gestuurd. | | Uitdrijvingsfase | De fase van het geboorteproces waarin persweeën worden opgewekt die het kind naar buiten drijven, ook wel de verlossingsfase genoemd. | | Nageboorte | Het proces waarbij, na de geboorte van het kind, resten van de placenta en vruchtwaterzak naar buiten worden geduwd door middel van zwakkere weeën. | | Neonatus | Een nieuwgeboren baby, doorgaans gedefinieerd door een geboortegewicht en -lengte, waarbij een gemiddelde wordt gehanteerd voor de eerste levensdagen. | | Dysmatuur | Een baby die bij de geboorte een te laag gewicht heeft, gedefinieerd als minder dan 2,5 kilogram, wat kan duiden op mogelijke ontwikkelingsrisico's. | | Apgar-score | Een meetsysteem dat kort na de geboorte wordt toegepast om verschillende aspecten van het functioneren en de uiterlijke kenmerken van de baby te evalueren, met een maximale score van 10. | | Post-partumdepressie | Een stemmingsstoornis die na de bevalling optreedt, gekenmerkt door neerslachtigheid, lusteloosheid en gevoelens van schuld, wat de hechting en responsiviteit kan beïnvloeden. | | Post-partumpsychose | Een zeldzame, ernstige psychiatrische aandoening die na de bevalling kan optreden, met symptomen als stemmingsschommelingen, verwardheid en bizar gedrag, die sterke overeenkomsten vertoont met een bipolaire stoornis. | | Neuronen | De basiseenheden van het zenuwstelsel, ook wel hersencellen genoemd, die informatie verwerken en doorgeven via elektrische en chemische signalen. | | Dendrieten | Vertakkingen van een neuron die informatie ontvangen van andere neuronen en deze doorgeven aan het cellichaam. | | Axonen | Lange uitlopers van een neuron die informatie doorgeven aan andere neuronen, vaak omhuld door een myelineschede voor snellere geleiding. | | Analefase | Een psychoseksuele ontwikkelingsfase volgens Freud, gericht op de controle over de anale en urethrale spieren, wat leidt tot een besef van controle over dingen en de ontwikkeling van koppigheid en onafhankelijkheid. | | Autonomie/eigenwaarde vs. twijfel/schaamte | Een psychosociale ontwikkelingsfase volgens Erikson, waarin peuters streven naar zelfstandigheid en eigenwaarde, maar ook twijfel en schaamte kunnen ervaren als dit evenwicht tussen steun en discipline niet goed wordt gevonden. | | Containment | Een dynamiek waarbij ouders de heftige gevoelens van een peuter opvangen en deze vervolgens gefilterd teruggeven aan het kind, wat een rol speelt bij de ontwikkeling van affectregulatie. | | Differentiatiefase | Een fase binnen Mahlers separatie-individuatieproces (ongeveer 5-10 maanden) waarin het kind een eerste beleving van afgrenzing van de buitenwereld ervaart, met angst voor vreemden en nieuwsgierigheid. | | Empathie | Het vermogen om de gevoelens van anderen te begrijpen en erop te reageren, wat zich bij peuters uit in troostgedrag en prosociaal gedrag, en bijdraagt aan het ontstaan van moraliteit. | | Gender | De kenmerken, eigenschappen en verwachtingen die maatschappelijk of traditioneel worden geassocieerd met mannen en vrouwen, in tegenstelling tot biologische verschillen. | | Genderidentiteit | De rol waarmee iemand zich identificeert, gebaseerd op hoe men zich mannelijk, vrouwelijk, iets ertussenin, of buiten deze polen voelt. | | Juveniele amnesie | Het fenomeen waarbij de vroegste herinneringen zich situeren rond de leeftijd van 4 à 5 jaar, waarschijnlijk door het nog niet systematisch gebruiken van geheugenstrategieën en een nog niet volledig ontwikkelde taalvermogen. | | Koppigheids- en protestfase | Een periode in de peutertijd waarin kinderen hun onafhankelijkheid installeren, wat zich kan uiten in koppigheid en woede-uitbarstingen (temper tantrums). | | Parallel spel/toekijkend spel | Een vorm van spel waarbij kinderen naast elkaar spelen met hetzelfde materiaal, zonder directe interactie of samenspel, kenmerkend voor de vroege sociale interacties van peuters. | | Primitieve angsten | Angsten die voortkomen uit een evolutionaire overlevingsdrang, zoals angst voor onweer of bepaalde dieren. | | Praktiseringsfase/oefenfase | Een fase binnen Mahlers separatie-individuatieproces (ongeveer 10-16 maanden) waarin peuters hun fysieke mogelijkheden ontwikkelen en de wereld experimenteren, met terugkeermomenten naar de ouders. | | Hersenlateralisatie | Het proces waarbij specifieke vaardigheden zich ontwikkelen in één van de hersenhelften, wat leidt tot een duidelijke handvoorkeur en efficiënter denken door myelinisatie van neuronen. | | Linkerhersenhelft | De hersenhelft die de rechterkant van het lichaam aanstuurt en verantwoordelijk is voor sequentiële verwerking van informatie, verbale taken zoals lezen, praten, denken en redeneren, inclusief de taalcentra zoals het gebied van Broca en Wernicke. | | Rechterhersenhelft | De hersenhelft die de linkerkant van het lichaam aanstuurt en betrokken is bij non-verbale taken zoals ruimtelijk inzicht, patroonherkenning, muziek en emotieverwerking, waarbij informatie globaal wordt verwerkt. | | Grove motoriek | De ontwikkeling van grotere lichaamsbewegingen, waarbij stappen gecoördineerd worden, nieuwe variaties zoals rennen en traplopen mogelijk worden, het evenwicht verbetert en activiteiten als gooien, schoppen en fietsen beter uitgevoerd kunnen worden. | | Fijne motoriek | De ontwikkeling van vaardigheden die precisie vereisen, zoals constructiespel, puzzelen, knippen, plakken, het gebruik van mes en vork, en het aantrekken van schoenen, waarbij de voorkeurshand een belangrijke rol speelt en tekenen een significante evolutie doormaakt. | | Kindertekeningen | Een vorm van expressie die plezier, emotionele projectie en communicatie dient, met therapeutisch belang en inzicht gevend in fijne motoriek, emoties, sociale relaties, cognitieve vaardigheden, ruimtelijk inzicht en fantasie. | | Krabbelstadium | De initiële fase van tekenen bij jonge kinderen (rond 2 jaar) waarbij het plezier in het maken van lijnen en krabbels centraal staat, ook wel functielust genoemd. | | Toevallig realisme | Een fase in kindertekeningen (rond 3 jaar) waarin het kind eerst krabbelt en daarna de krabbel benoemt, waarbij de herkenbaarheid van het getekende toevallig ontstaat. | | Mislukt realisme | Een tekenfase (rond 3-4 jaar) waarin het kind van tevoren een plan maakt voor wat hij wil tekenen, maar het beoogde resultaat niet volledig wordt gerealiseerd tijdens het tekenen. | | Kopvoeter | Een herkenbare, maar onrealistische tekening (rond 4 jaar) waarbij een mensfiguur wordt weergegeven met direct aan het hoofd verbonden benen, wat duidt op een beginnend begrip van grootteconstantie. | | Verstandelijk realisme | Een tekenfase (rond 5-6 jaar) waarin de figuren herkenbaar en goed gevormd zijn, hoewel er nog kleine fouten of tekortkomingen kunnen zijn vanuit een cognitief perspectief, zoals een schoorsteen op een schuin dak. | | Conceptie | Het moment waarop de eicel wordt bevrucht door de zaadcel, wat het begin van de zwangerschap markeert. | | Germinale fase (kiemfase) | De eerste fase van de prenatale ontwikkeling, die loopt van de conceptie tot ongeveer week 2, gekenmerkt door celdelingen en innesteling in de baarmoeder. | | Embryonale fase | De periode van de prenatale ontwikkeling van week 3 tot week 8, waarin de belangrijkste organen worden gevormd (organogenese). | | Foetale fase | De fase van de prenatale ontwikkeling vanaf week 9 tot de bevalling, waarin de organen verder rijpen en het kind groeit. | | Organogenese | Het proces waarbij de organen van de foetus zich ontwikkelen tijdens de embryonale fase. | | Kiembladen | De drie primaire weefsellagen (endoderm, mesoderm, ectoderm) die zich vroeg in de embryonale ontwikkeling vormen en waaruit alle organen en weefsels voortkomen. | | Trofoblast | De buitenste laag van de bevruchte eicel die zich ontwikkelt tot het voedings- en ondersteuningsapparaat van de foetus, waaronder de basis van de placenta. | | Embryoblast | De binnenste laag van de bevruchte eicel die zich ontwikkelt tot de eigenlijke embryo. | | Echoscopie (echografie) | Een medische beeldvormingstechniek die ultrasone golven gebruikt om een visueel beeld te creëren van de foetus en de baarmoeder. | | Foetoscopie | Een invasieve procedure waarbij een kleine camera met lichtbron in de baarmoeder wordt ingebracht via een incisie in de buikwand om de foetus te onderzoeken. | | Doppleronderzoek | Een techniek, vaak gecombineerd met 3D- en 4D-echo's, die de bloedstroom in de foetus en placenta gedetailleerd in beeld brengt. | | NIPT (Niet-invasieve Prenatale Test) | Een screeningstest die het DNA van de baby in het bloed van de moeder analyseert op chromosomale afwijkingen zoals het syndroom van Down. | | Gekristalliseerde intelligentie | Dit type intelligentie verwijst naar de woordenschat, kennis, vaardigheden en ervaringen die iemand door de tijd heen opbouwt. Het blijft doorgaans gedurende het grootste deel van het leven toenemen. | | Intimiteit vs. Isolement (Erikson) | Dit is een kernconflict in de jongvolwassenheid, waarbij de nadruk ligt op het ontwikkelen van hechte relaties met anderen. Het omvat het vermogen om de eigen identiteit te laten samenvallen met die van een partner en het nastreven van wederzijds genot. Een ongunstig verloop kan leiden tot eenzaamheid en angst voor relaties. | | Generativiteit vs. Stagnatie (Erikson) | Dit is een kernconflict in de middenvolwassenheid, gericht op het zorgen voor volgende generaties en het creëren van iets dat blijft bestaan. Een negatieve uitkomst kan leiden tot een gevoel van onproductiviteit en weinig impact. | | Midlifecrisis | Dit is het besef dat het leven halverwege is, wat kan leiden tot gevoelens van wanhoop, angst, teleurstelling en spijt. Het is niet elke volwassene overkomen en wordt soms overdreven. | | Triarchische theorie van liefde (Sternberg) | Deze theorie beschrijft liefdesrelaties aan de hand van drie componenten: intimiteit (nabijheid en wederzijds begrip), passie (lichamelijke opwinding en aantrekking) en verbintenis/beslissing (de wens om de relatie uit te bouwen). | | Lege nest syndroom | Dit beschrijft de gevoelens van verdriet, verlies en eenzaamheid die ouders soms ervaren wanneer hun kinderen het ouderlijk huis verlaten. | | Boemerang kinderen | Volwassen kinderen die na een periode van zelfstandigheid weer terugkeren naar het ouderlijk huis, vaak om praktische redenen. | | Sandwich generatie | Mensen, meestal van middelbare leeftijd, die zowel voor hun opgroeiende kinderen als voor hun ouder wordende ouders zorgen, en daardoor dubbele verantwoordelijkheden dragen. | | Zelfdeterminatietheorie | Deze theorie stelt dat een baan moet voldoen aan de basisbehoeften van autonomie, verbondenheid en competentie om bevredigend te zijn. | | Deficitmodel (ouderdom) | Dit model gaat ervan uit dat achteruitgang in ouderdom onvermijdelijk is en zowel het welbevinden als de mogelijkheden doet dalen. | | Rust-roestmodel (ouderdom) | Dit model benadrukt het belang van actief blijven, sociale contacten onderhouden en interesses behouden om achteruitgang in ouderdom af te remmen. | | Psychoanalytisch/ psychodynamisch perspectief | Dit perspectief focust op onbewuste inhouden die het gedrag en de ontwikkeling bepalen, met nadruk op de dynamiek tussen tegenstrijdige verlangens. | | Behavioristisch perspectief | Een stroming die vertrekt van het uiterlijk waarneembaar gedrag en de prikkels die dit gedrag beïnvloeden, zoals belonen en straffen. | | Systeemtheorie en interactionisme | Deze benaderingen focussen op de sociale omgevingsinvloeden op de ontwikkeling van een individu. | | Cognitief perspectief | Dit perspectief ziet de mens als een informatieverwerker met een input (informatie via zintuigen) en een output (gedrag als resultaat van informatieverwerking). | | Biologisch perspectief | Dit perspectief bestudeert de genetische overerving van keuzes, vaardigheden en gedragingen, en hanteert daarbij vaak een evolutionair perspectief. | | Topografisch model (Freud) | Dit model onderscheidt het bewuste (huidige gedachten), het voorbewuste/onderbewuste (gemakkelijk toegankelijke herinneringen) en het onbewuste (niet zomaar toegankelijke mentale inhouden). | | Bewuste | Bevat alles waar je op dit moment met je nu-bewustzijn aan denkt of wat je aan het processen bent, zoals een rekenoefening die je maakt. | | Voorbewuste/onderbewuste | Datgene waar je op dit moment niet aan denkt, maar dat je wel vrij gemakkelijk in je bewustzijn kunt brengen, zoals de maaltijd van gisterenavond. | | Onbewuste | Dit zijn de mentale inhouden die niet zomaar bewust gemaakt kunnen worden en die vaak worden verdrongen, zoals ontoegankelijke inhouden. | | Taboe | Zaken die niet maatschappelijk aanvaard zijn of niet stroken met de eigen waarden, zoals het verlangen naar seksuele gemeenschap met iemand die onbereikbaar is volgens je waarden. | | Trauma | Erg heftige en pijnlijke ervaringen die zo zwaar om dragen zijn dat je ze liever wegstopt in de diepste kerkers van je geest. | | Structureel model (Freud) | Dit model beschrijft de persoonlijkheid als een interactie tussen het Es (driftmatig deel), het Ich (realiteitsprincipe) en het Über-Ich (moraliteitsprincipe). | | Preconceptueel denken | Een denkfase bij peuters (2-4 jaar) waarbij concepten nog niet volledig samenvattend en onderscheidend zijn, wat leidt tot het te algemeen of specifiek gebruiken van termen, zoals het overgeneraliseren van "schaap" naar "geit". | | Actief categoriseren | Het proces waarbij peuters dingen uit hun eigen leefwereld organiseren en benoemen, wat helpt bij het vormen van categorieën en het begrijpen van de wereld om hen heen. | | Uitgestelde imitatie | Het vermogen van peuters om gedrag dat ze eerder hebben waargenomen, later na te bootsen, wat wijst op een geheugenfunctie en het opslaan van informatie op een niet-talige manier. | | Egocentrisch taalgebruik | Taalgebruik dat voornamelijk gericht is op de spreker zelf, waarbij kinderen tot ongeveer 2,5 jaar vaak de laatste woorden van anderen herhalen zonder deze volledig te integreren in hun eigen communicatie. | | Anale fase (Freud) | Een psychoseksuele ontwikkelingsfase volgens Freud, gekenmerkt door de focus op controle over de anale en urethrale spieren, wat zich vertaalt naar een psychisch besef van controle en een koppigheidsfase bij peuters. | | Autonomie/eigenwaarde vs. twijfel/schaamte (Erikson) | Een psychosociale ontwikkelingsfase volgens Erikson, waarin peuters streven naar zelfstandigheid en eigenwaarde, maar ook worstelen met twijfel en schaamte als hun pogingen tot controle niet worden ondersteund. | | Subject-objectsplitsing | Het moment waarop een peuter zichzelf herkent als een apart individu, vaak zichtbaar wanneer het kind zichzelf in de spiegel herkent, meestal tussen 12 en 15 maanden oud. | | Symbolisch spel | Een vorm van spel waarbij peuters een fantasiewereld creëren en objecten zoals poppen of knuffels gebruiken als publiek of tegenspeler, wat bijdraagt aan de verwerking van ervaringen en de emotionele stabiliteit. | | Lichaamsplan | Het geheel van sensomotorische schema's die we nauwelijks bewust uitvoeren, zoals lopen, schrijven en tekenen. Deze schema's zijn geautomatiseerd en maken efficiënte bewegingen mogelijk. | | Lichaamsbesef | De kennis die iemand heeft over zijn eigen lichaam en de ruimtelijke positie van de verschillende lichaamsdelen ten opzichte van elkaar. Dit is essentieel voor lichaamsbewustzijn en coördinatie. | | Lichaamsidee | De oordelende evaluatie die iemand heeft over zijn eigen lichaam, zowel wat betreft het uiterlijk als de prestaties die het lichaam kan leveren. Dit beïnvloedt het zelfbeeld en het zelfvertrouwen. | | Neurologische ontwikkeling | De ontwikkeling van de hersenen, waarbij de hersenen rond het vijfde levensjaar al voor 90% volgroeid zijn. Verdere ontwikkeling richt zich op executieve functies in de prefrontale cortex en de vorming van neuronenverbindingen, wat snel leren van nieuwe zaken bevordert. | | Schoolrijpheid | De mate waarin een kind klaar is voor de basisschool, beoordeeld op basis van cognitieve vaardigheden, (fijne) motoriek, taalbegrip, aandacht, concentratie, sociale vaardigheden, emotieregulatie, taakrijpheid en zelfstandigheid. | | Geboortemaandeffect | Het fenomeen waarbij kinderen die later in het kalenderjaar geboren zijn, gemiddeld een achterstand vertonen op cognitief, motorisch en fysiek vlak ten opzichte van oudere klasgenoten, wat kan leiden tot onzekerheid en faalangst. | | Perceptuele regulaties | Cognitieve processen die de waarneming sturen en verfijnen, waaronder perceptuele exploratie (systematisch overlopen en benoemen van figuren), perceptuele reorganisatie (mentale herschikking van materiaal) en perceptuele schematisering (zien van figuren in globale en deelfiguren). | | Concreet-operationeel stadium | Een cognitieve ontwikkelingsfase (ongeveer 7-12 jaar) waarin kinderen beter in staat zijn tot mentale operaties, zoals decentratie (niet meer op het eerste gezicht redeneren) en reversibiliteit (in omgekeerde richting kunnen denken), maar nog moeite hebben met abstracte begrippen. | | Classificatietaken | Opdrachten waarbij kinderen objecten indelen in categorieën op basis van kenmerken zoals kleur, vorm of grootte. Dit toont aan of een kind in staat is tot logisch denken en het herkennen van hiërarchische relaties, zoals het onderscheid tussen "gele bloemen" en "bloemen". | | Seriële taken | Opdrachten waarbij kinderen objecten ordenen volgens een bepaalde reeks, bijvoorbeeld van klein naar groot en daarbinnen van smal naar breed. Dit vereist decentratie om meerdere aspecten tegelijk in rekening te brengen. | | Levenslooppsychologie | De wetenschappelijke studie van de evolutie van het normale functioneren en gedrag van het individu gedurende de gehele levensloop, omvat de beschrijving en verklaring van lichamelijke, motorische, neurologische, cognitieve, morele, affectieve en sociale ontwikkeling. | | Functioneren | De verschillende functies van de mens, waar de levenslooppsychologie zich op richt, vergelijkbaar met de functieleer. | | Normaal functioneren | De beschrijving van hoe het gemiddelde individu zich gedraagt of evolueert gedurende de levensloop, zonder specifieke afwijkingen. | | Evolutie (in levenslooppsychologie) | Het proces van verandering en ontwikkeling gedurende het leven, wat niet alleen groei en vooruitgang inhoudt, maar ook mogelijke achteruitgang. | | Descriptieve wetenschap | Een tak van wetenschap die zich richt op het beschrijven van wat er waargenomen wordt, inclusief wat, waar, wanneer en hoe iets gebeurt. | | Verklarende wetenschap | Een tak van wetenschap die zich richt op het verklaren van de werkzame processen en mechanismen achter waargenomen fenomenen, inclusief oorzaken, verbanden en de redenen voor veranderingen. | | Nomothetische aanpak | Een wetenschappelijke benadering die gericht is op het beschrijven van algemene wetmatigheden en principes die gelden voor grote groepen individuen. | | Idiografische aanpak | Een wetenschappelijke benadering die gericht is op het beschrijven van de unieke kenmerken, eigenschappen en de individualiteit van een specifiek onderzoeksobject of individu. | | Differentiatie | Het proces waarbij functies steeds preciezer of genuanceerder worden, zoals de ontwikkeling van grove naar fijne motoriek. | | Integratie | Het proces waarbij verschillende functies steeds meer op elkaar worden afgestemd en samenwerken, zoals oog-handcoördinatie. | | Organisatie | Het proces waarbij gedrag complexer wordt, zoals het maken van realistischere tekeningen met perspectief en correcte verhoudingen. | | Nature | De invloed van erfelijke factoren, zoals genen en overgeërfde eigenschappen, op de persoonlijkheid en vaardigheden van een individu. |

# Inleiding tot de ontwikkelingspsychologie en theoretische kaders Hier is de samenvatting voor "Inleiding tot de ontwikkelingspsychologie en theoretische kaders", opgesteld als een examenklare studiegids. ## 1. Inleiding tot de ontwikkelingspsychologie en theoretische kaders Dit hoofdstuk introduceert de ontwikkelingspsychologie als een wetenschap die stabiliteit en verandering in gedrag gedurende de levensloop bestudeert, en benadrukt het belang van theorieën voor het beschrijven, verklaren en voorspellen van ontwikkelingsprocessen [2](#page=2). ### 1.1 Wat is ontwikkelingspsychologie? Ontwikkelingspsychologie is de wetenschap die zich bezighoudt met het begrijpen van stabiliteit en verandering van gedrag over de gehele levensloop. Dit omvat verschillende domeinen zoals fysieke, perceptuele, cognitieve, emotionele en sociale ontwikkeling. Het is een toegepaste wetenschap met praktisch belang en is interdisciplinair, wat betekent dat het zich ontwikkelt door de gezamenlijke inspanningen uit vele wetenschappen [2](#page=2). ### 1.2 Het nut van theorieën Theorieën in de ontwikkelingspsychologie zijn geordende en samenhangende geheel van uitspraken die gedrag beschrijven, verklaren en voorspellen. Ze bieden richting en betekenis aan wat we observeren. Bovendien vormen ze de basis voor praktische interventies en benadrukken ze het belang van wetenschappelijke bevestiging door replicatie [2](#page=2). ### 1.3 Fundamentele concepten in de ontwikkelingspsychologie #### 1.3.1 Continue versus discontinue ontwikkeling * **Continue ontwikkeling:** Kenmerkt zich door kwantitatieve veranderingen, waarbij bestaande vaardigheden geleidelijk worden uitgebreid. Voorbeelden hiervan zijn de groei van de woordenschat, het aantal vrienden of fysieke lengte [3](#page=3). * **Discontinue ontwikkeling:** Omvat kwalitatieve veranderingen, waarbij nieuwe manieren van reageren optreden in specifieke periodes, vaak trapsgewijs en abrupter. Voorbeelden zijn migratie, ouderschap of een relatiebreuk [3](#page=3). Het is belangrijk op te merken dat de waarheid vaak tussen deze twee uitersten ligt; schijnbare discontinuïteit kan voortkomen uit een langdurig continu proces. Bijvoorbeeld, de eerste stapjes van een kind lijken plotseling, maar worden voorafgegaan door continue ontwikkeling van spierkracht en kruipvaardigheden [3](#page=3). #### 1.3.2 Eén verloop versus meerdere verlopen * **Eén verloop:** Dit perspectief gaat ervan uit dat de menselijke ontwikkeling op één lijn kan worden weergegeven, met een universeel zelfde sequentie en traject, en enkel progressie kent (undimensioneel). Vroeger werden dit soort ideeën vertegenwoordigd door stadiatheorieën zoals die van Piaget en Kohlberg [3](#page=3). * **Meerdere verlopen:** Tegenwoordig wordt erkend dat er meerdere vormen van ontwikkeling mogelijk zijn, gevormd door unieke combinaties van persoonlijke en omgevingskenmerken. Dit houdt ook rekening met de mogelijkheid van stagnatie [3](#page=3). #### 1.3.3 Erfelijkheid versus milieu (Nature versus Nurture) * **Nature (Erfelijkheid):** Benadrukt aangeboren biologische eigenschappen en een endogene (van binnenuit gestuurde) ontwikkeling. Dit perspectief legt klemtoon op stabiliteit en belang van erfelijkheid, en kan deterministisch zijn [3](#page=3). * **Nurture (Milieu):** Richt zich op de omgeving en de fysieke en sociale invloeden uit de context. Ontwikkeling wordt hier als exogeen (van buitenaf gestuurd) beschouwd, met nadruk op plasticiteit en veranderbaarheid. De omgeving is gedurende het hele leven belangrijk [3](#page=3). Tegenwoordig evolueert het debat van een extreme keuze tussen nature of nurture naar een balans waarbij erfelijkheid en omgeving op een complexe manier op elkaar inwerken. Epigenetica illustreert dit; genetische aanleg leidt niet automatisch tot ontwikkeling, omgevingsinvloeden spelen een rol [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.4 Het levensloopperspectief Het levensloopperspectief vertegenwoordigt een gebalanceerd beeld dat ervan uitgaat dat ontwikkeling levenslang doorgaat en niet stopt na de adolescentie of volwassenheid. Dit perspectief is gegroeid uit onderzoek naar volwassenen en ouderen en benadrukt drie belangrijke aspecten [4](#page=4): * **Levenslang:** Ontwikkeling eindigt niet bij de jong-volwassenheid en volwassenheid biedt nog steeds mogelijkheden tot leren en verandering [4](#page=4). * **Multidimensioneel en veelvormig:** Ontwikkeling wordt bepaald door een complex samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren. Het is multidimensioneel, met subdimensies die hun eigen tempo en timing hebben. Multidirectioneel of veelvormig betekent dat er zowel vooruitgang als achteruitgang kan zijn, zowel over domeinen heen als binnen hetzelfde domein [4](#page=4). * **Plastisch:** Dit verwijst naar de kneedbaarheid en veranderbaarheid van ontwikkeling, hoewel de capaciteit tot veranderbaarheid over tijd kan afnemen [4](#page=4). * **Inbedding in verschillende contexten:** Invloeden op ontwikkeling kunnen worden onderverdeeld in: * **Leeftijdsgebonden:** Gebeurtenissen die sterk gebonden zijn aan leeftijd en daardoor voorspelbaar zijn (normatief), zoals biologische veranderingen tijdens de puberteit of een midlifecrisis [5](#page=5). * **Gebonden aan geschiedenis:** Ervaren door mensen geboren rond dezelfde tijd (cohort of generatie) en beïnvloed door gedeelde historische gebeurtenissen (normatief) [6](#page=6). * **Niet-normatief:** Onregelmatige, unieke gebeurtenissen die een individu overkomen en niet voorspelbaar zijn, zoals een scheiding of het winnen van de loterij [6](#page=6). > **Tip:** Het levensloopperspectief benadrukt dat ontwikkeling een continu proces is met invloeden van diverse factoren en op verschillende momenten in het leven. ### 1.5 Wetenschappelijke voorvaders en vroege theorieën Vroege denkers in de psychologie hadden verschillende mensbeelden en legden de basis voor latere theorieën. #### 1.5.1 Verschillende mensbeelden * **Van nature slecht:** Kinderen worden gezien als wezens vol driften die geleid moeten worden door volwassenen [7](#page=7). * **Leeg blad (Tabula Rasa):** Kinderen komen neutraal ter wereld en hun ontwikkeling wordt volledig gevormd door de omgeving en opvoeding [7](#page=7). * **Van nature goed:** Kinderen zijn van nature morele wezens, en het doel is om deze goedheid te voeden [7](#page=7). #### 1.5.2 Darwin en de evolutietheorie Darwin's evolutietheorie, met natuurlijke en seksuele selectie, verklaarde hoe eigenschappen die bijdragen aan overleving en reproductie worden doorgegeven. Voor ontwikkelingspsychologen betekende dit dat bepaalde eigenschappen en gedragingen nuttig kunnen zijn voor menselijke overleving. De recapitulatietheorie (nu achterhaald) stelde dat de ontwikkeling van een individu een herhaling is van de evolutie van de soort (ontogenese herhaalt fylogenese) [7](#page=7) [8](#page=8). #### 1.5.3 Hall en Binet * **Hall:** Ontwikkelde een normatieve benadering, waarbij grootschalig onderzoek werd gebruikt om leeftijdsgemiddelden en typische ontwikkeling ('de norm') in kaart te brengen. Hij benadrukte een endogene, biologisch gestuurde ontwikkeling (nature) [9](#page=9). * **Binet:** Ontwikkelde intelligentietests (Stanford-Binet) om individuele verschillen in ontwikkeling te identificeren en academische prestaties te voorspellen. Dit markeerde de interesse in individuele verschillen en voorspelling [9](#page=9). #### 1.5.4 Klassieke Theorieën * **Psycho-analytische theorieën (Freud):** * **Visie:** Kinderen doorlopen stadia waarin conflicten ontstaan tussen biologische driften (libido, thanatos) en sociale verwachtingen [11](#page=11). * **Persoonlijkheidsstructuur:** Id (lustprincipe), Ego (realiteitsprincipe) en Super-ego (geweten) [11](#page=11). * **Psychoseksuele stadia:** Oraal (0-1 jaar), Anaal (1-3 jaar), Fallisch (3-6 jaar), Latentie (6-11 jaar), Genitaal (adolescentie) (#page=12, 13). Fixaties in een fase kunnen leiden tot specifieke persoonlijkheidskenmerken (#page=12, 13) [12](#page=12) [13](#page=13). * **Kenmerken:** Discontinu, één verloop, primair nature [13](#page=13). * **Kritiek:** Overmatige nadruk op seksualiteit, cultureel specifiek, geen onderzoek bij kinderen [13](#page=13). * **Psycho-analytische theorieën (Erikson):** * **Visie:** Positieve en globale visie, waarbij het ego een actieve, positieve kracht is die streeft naar psycho-sociale identiteit [13](#page=13). * **Psychosociaal conflict:** Acht stadia van ontwikkeling gedurende de hele levensloop, met conflicten zoals vertrouwen vs. wantrouwen en identiteit vs. verwarring [15](#page=15). * **Epigenetisch model:** Ontwikkeling groeit van binnenuit volgens een vast patroon, waarbij elke taak een basis legt voor de volgende [15](#page=15). * **Kenmerken:** Levenslang, sociale omgeving heeft substantiële rol (nurture) (#page=13, 14) [13](#page=13) [14](#page=14). * **Leertheorieën (Behaviorisme):** * **Filosofische achtergrond:** Locke's Tabula Rasa; continue ontwikkeling, vele verlopen, kind is passief [15](#page=15). * **Klassieke conditionering (Pavlov):** Leren door associaties tussen stimuli. Een neutrale stimulus wordt gekoppeld aan een ongeconditioneerde stimulus om een geconditioneerde reactie uit te lokken. Voorbeeld: Little Albert experiment [16](#page=16). * **Operante conditionering (Skinner):** Leren door de gevolgen van gedrag (bekrachtiging en straf) [17](#page=17). * Positieve bekrachtiging: toedienen aangename stimulus verhoogt gedrag [17](#page=17). * Negatieve bekrachtiging: wegnemen onaangename stimulus verhoogt gedrag [17](#page=17). * Positieve straf: toedienen onaangename stimulus verlaagt gedrag [17](#page=17). * Negatieve straf: wegnemen aangename stimulus verlaagt gedrag [17](#page=17). * **Kernassumpties:** Mens is passief, gedrag is atomistisch en programmeerbaar door de omgeving, continue ontwikkeling [18](#page=18). * **Sociaal leren (Bandura):** Later uitgebreid naar sociaal-cognitieve theorie met actieve bijdrage van het individu, inclusief self-efficacy [19](#page=19). > **Tip:** Behavioristische theorieën zijn krachtig in het verklaren van aangeleerd gedrag en hebben geleid tot effectieve gedragstherapieën. * **Cognitieve Ontwikkelingspsychologie (Piaget):** * **Visie:** Kinderen bouwen actief kennis op door interactie met de wereld; doel is adaptatie (het aanpassen van denkstructuren om de wereld te begrijpen) [20](#page=20). * **Concepten:** Schema (mentaal concept) en structuur (georganiseerd geheel van schema's) (#page=20, 21) [20](#page=20) [21](#page=21). * **Stadia:** Sensorimotorisch (0-2 jaar), Pre-operationeel (2-6 jaar), Concreet operationeel (7-12 jaar), Formeel operationeel (12+ jaar) [21](#page=21). * **Kenmerken:** Kind is actief lerende, stapsgewijze ontwikkeling, algemene concepten als geheel (één verloop), zowel nature als nurture, universeel [24](#page=24). * **Voordelen:** Benadrukt actieve rol kind, stimuleerde veel onderzoek [22](#page=22). * **Nadelen:** Onderschat competentie jonge kinderen, geen versnelling mogelijk door training, beperkt na adolescentie [23](#page=23). * **Informatieverwerkingstheorie:** * **Metafoor:** De menselijke geest als een computersysteem dat symbolen manipuleert [23](#page=23). * **Kenmerken:** Multidimensionaal, continue ontwikkeling van cognitieve processen, specifieke concepten apart geanalyseerd, universeel (#page=23, 24) [23](#page=23) [24](#page=24). * **Recente ontwikkeling:** Neuropsychologie van de cognitieve ontwikkeling, kijkend naar hersenactiviteit [23](#page=23). * **Voordelen:** Kind als actieve denker, rigoureuze methoden [23](#page=23). * **Nadelen:** Geen omvattende theorie, weinig plaats voor verbeelding, labo-onderzoek [23](#page=23). * **Ethologie en Evolutionaire Psychologie:** * **Ethologie:** Bestudeert de evolutionaire of overlevingswaarde van gedrag en instincten. Instincten zijn biologisch verankerde, aangeboren gedragspatronen die overleving bevorderen [25](#page=25). * **Imprinting (inprenting):** Een proces waarbij een stimulus tijdens een kritieke periode wordt opgeslagen, zoals volggedrag bij eenden (Konrad Lorenz). Bij mensen spreekt men van een sensitieve periode [25](#page=25). * **Evolutionaire ontwikkelingspsychologie:** Onderzoekt de adaptieve waarde van gedrag voor de soort en de menselijke ontwikkeling, inclusief hechting (John Bowlby) (#page=26, 27) [26](#page=26) [27](#page=27). * **Socioculturele Theorie (Vygotsky):** * **Visie:** Cognitieve ontwikkeling is sociaal gemedieerd en cultureel bepaald; sociale interacties en samenwerking met meerwetenden zijn cruciaal [27](#page=27). * **Concepten:** Zone van naaste ontwikkeling (ZNO), waarbij kinderen een "duwtje in de rug" nodig hebben [27](#page=27). * **Kenmerken:** Kind is actief lerende, continue en stapsgewijze ontwikkeling, cultureel bepaald (verschillende ontwikkelingslijnen) [27](#page=27). * **Voordelen:** Erkent culturele verschillen in vaardigheden [27](#page=27). * **Nadelen:** Verwaarloost biologische invloeden en eigen bijdrage [27](#page=27). * **Ecologische Theorie (Bronfenbrenner):** * **Visie:** Ontwikkeling vindt plaats binnen een complex systeem van relaties en invloeden op verschillende niveaus [28](#page=28). * **Bio-ecologisch model:** Biologische en sociale factoren bepalen ontwikkeling op een transactionele manier [28](#page=28). * **Niveaus (concentrische cirkels):** * **Micro:** Directe omgeving (ouders, vrienden) [28](#page=28). * **Meso:** Verbindingen tussen microsystemen (oudercontact) [28](#page=28). * **Exo:** Sociale contexten waar het kind niet direct deel van uitmaakt, maar die wel invloed hebben (baan van ouders) [28](#page=28). * **Macro:** Culturele waarden, wetten, gebruiken (maatschappelijke maatregelen) [28](#page=28). * **Chrono:** Tijdsdimensie; veranderende omgevingen en gebeurtenissen (scheiding) [28](#page=28). * **Conclusie:** Ontwikkeling is een dynamisch samenspel tussen individu en omgeving; de mens is zowel product als producent van zijn omgeving [28](#page=28). ### 1.6 Vergelijking van theorieën Theorieën richten zich op verschillende domeinen van ontwikkeling en hebben elk specifieke opvattingen over de drie basisvragen: continue/discontinue, één/meerdere verlopen, en nature/nurture. Alle theorieën hebben hun eigen sterktes en zwaktes [29](#page=29). --- # Fysieke, cognitieve en motorische ontwikkeling bij baby's en peuters Dit deel behandelt de fysieke groei, de ontwikkeling van de hersenen, leervermogens en motorische en zintuiglijke ontwikkeling bij baby's en peuters, met aandacht voor de cognitieve theorieën van Piaget en de informatieverwerkingstheorie. ## 2. Fysieke, cognitieve en motorische ontwikkeling bij baby's en peuters ### 2.1 Fysieke ontwikkeling #### 2.1.1 Lichaamsgroei De eerste twee levensjaren zijn een periode van indrukwekkende groei, waarbij de lengte van een baby met 50% toeneemt in het eerste levensjaar en 75% tot het tweede levensjaar. Groei verloopt niet geleidelijk, maar kent groeispurten, waarbij een baby in 24 uur enkele millimeters kan groeien, hoewel de groei continu blijft. Baby's nemen toe in lichaamsvet tot 9 maanden, wat belangrijk is voor temperatuurregulatie [35](#page=35). Er zijn verschillen in lichaamsgroei tussen jongens en meisjes (meisjes zijn over het algemeen kleiner) en etnische verschillen. Individuele verschillen zijn ook significant; leeftijd kan worden afgeleid uit de skeletontwikkeling via radiografie. Meisjes lopen bij de geboorte 4-6 weken voor op het gebied van ontwikkeling [35](#page=35). **Verschuiving in lichaamsproporties** Bij pasgeborenen is de verhouding tussen hoofd en lichaam relatief groot (ongeveer 1/4e van het lichaam), wat evolueert gedurende de ontwikkeling [35](#page=35). **Groeitrends** * **Cephalocaudaal:** Groei verloopt van hoofd naar staart. Het onderste deel van het lichaam ontwikkelt zich langzamer dan het hoofd. Eerst het hoofd, dan naar beneden [35](#page=35). * **Proximodistaal:** Groei verloopt van dichtbij naar veraf. De uitersten, zoals vingertoppen, groeien later dan het hoofd en de borst (dichtst bij de lichaamsas) [35](#page=35). **Beïnvloedende factoren van lichaamsgroei** * **Erfelijkheid:** Speelt een rol in lengte, gewicht en groeisnelheid [36](#page=36). * **Omgeving:** Zolang de omgeving niet extreem negatief is, beïnvloedt deze de groei. Snelle gewichtstoename in de babytijd correleert licht met een hogere kans op overgewicht op latere leeftijd, wat het belang van fruit, groenten en beweging benadrukt [36](#page=36). #### 2.1.2 Ontwikkeling van de hersenen Bij de geboorte beschikken baby's over 100 tot 200 miljard neuronen, meer dan nodig, als reserve voor trauma of ongeval. Neuronen zonder verbindingen sterven onmiddellijk na de geboorte af door geprogrammeerde celsterfte, waarbij 20-80% van de neuronen verloren gaat [37](#page=37). **Stimulatie is cruciaal** De omgeving is cruciaal voor de hersenontwikkeling; stimulatie is noodzakelijk. Dit is aangetoond in experimenten met dieren en weeshuiskinderen [37](#page=37). * **Experience-expectant brain growth:** Vereist een zekere basisstimulatie die door het brein wordt verwacht. Voorbeelden zijn kinderen in Roemeense weeshuizen die basale prikkels misten die essentieel zijn voor de hersenontwikkeling [37](#page=37). * **Experience-dependent brain growth:** Verwijst naar unieke individuele ervaringen die leiden tot verschillen in hersenontwikkeling door unieke stimulatie en de aanmaak van specifieke neurale netwerken [37](#page=37). **Waarom stimulatie noodzakelijk is** Gestimuleerde neuronen vormen verbindingen en synapsen. Niet-gestimuleerde neuronen verliezen synapsen en keren terug naar een ongedifferentieerde staat, een proces genaamd 'synaptic pruning' (synaptisch snoeien). Dit snoeien maakt neuronen plastisch, waardoor ze later een andere functie kunnen opnemen. Overstimulatie kan echter ook cognitieve schade veroorzaken [37](#page=37). **Proces van mylenisatie** De vorming van een myelineschede rond axonen versnelt de informatieoverdracht en leidt tot een toename van het hersenvolume en gewicht [37](#page=37). #### 2.1.3 Ontwikkeling op cortexniveau De hersenschors (cortex) ontwikkelt zich in verschillende gebieden op verschillende tijdstippen [38](#page=38). * **Eerste ontwikkeling:** In de visuele, auditieve en motorische gebieden [38](#page=38). * **Latere ontwikkeling:** In taal- en frontale cortexgebieden (hogere-orde denken). De jonge hersenen zijn gevoelig voor talen, omdat deze gebieden dan zeer actief zijn [38](#page=38). De ontwikkeling is multidirectioneel, waarbij verschillende gebieden op verschillende tijdstippen hun piek in ontwikkeling bereiken [38](#page=38). **Lateralisatie** Bij geboorte zijn de hersenen nog niet gelateraliseerd; dit ontwikkelt zich later door plasticiteit, waardoor het brein fouten in de ene hersenhelft kan opvangen met de andere [38](#page=38). * **Initieel:** Hoge mate van plasticiteit [38](#page=38). * **Lateralisatie:** De twee hersenhelften krijgen elk specifieke functies toegewezen [38](#page=38). * **Links:** Verbaal, sequentieel denken, positieve emoties [38](#page=38). * **Rechts:** Spatiale (ruimtelijke) inzichten, parallel en holistisch denken, negatieve emoties [38](#page=38). **Slaapritme** Het slaappatroon verschuift tijdens het eerste levensjaar naar een dag-nachtritme. De slaapbehoefte daalt van 18 naar 12 uur per dag tegen het tweede levensjaar. Remslaap, typisch voor baby's, is een ondiepe slaap waarin de hersenen ook geprikkeld willen worden [38](#page=38). ### 2.2 Leervermogens Baby's en peuters leren op verschillende manieren de wereld kennen. #### 2.2.1 Klassieke conditionering Klassieke conditionering houdt in dat een neutrale stimulus geassocieerd wordt met een stimulus die een natuurlijke respons oproept, waardoor de neutrale stimulus uiteindelijk dezelfde respons uitlokt. Een voorbeeld is dat een baby leert te zuigen bij het gestreeld worden over het hoofd [38](#page=38). #### 2.2.2 Operante conditionering Operante conditionering is gebaseerd op bekrachtiging en straf [39](#page=39). * **Bekrachtiging:** Verhoogt de frequentie van gewenst gedrag door het geven van een beloning [39](#page=39). * **Straf:** Verlaagt de frequentie van ongewenst gedrag [39](#page=39). Operante conditionering kan worden gebruikt om de visuele voorkeuren van baby's te onderzoeken door te meten naar welke objecten ze langer kijken. Dit kan bijvoorbeeld door een touw aan de voet van de baby te verbinden met verschillende stimuli [39](#page=39). #### 2.2.3 Habituatie Habituatie is een geleidelijke afname van de sterkte van een respons (zoals hartslag of kijken) als gevolg van repetitieve blootstelling, wat leidt tot extinctie van de respons [39](#page=39). * **Herstel (Recovery):** Een nieuwe stimulus leidt tot een terugkeer naar een hoger niveau van responsiviteit, wat aangeeft dat de baby onderscheid kan maken tussen nieuwe en oude informatie [39](#page=39). * **Voordelen van habituatie:** Aandacht wordt gefocust door onbelangrijke prikkels te negeren, wat helpt energie te besparen en aandacht te verschuiven naar nieuwe stimuli [39](#page=39). Habituatie kan zowel kortetermijngeheugen (novelty) als langetermijngeheugen (familiarity) testen, afhankelijk van de timing van de testfase [39](#page=39). #### 2.2.4 Imitatie Imitatie is het vermogen om gedrag van anderen te imiteren, wat al vanaf 2 dagen oud aanwezig is. Mondopenen en tonguitsteken zijn gedragingen die snel worden geïmiteerd. Dit wordt deels als aangeboren beschouwd, met een mogelijke biologische basis in spiegelneuronen in de hersenen. Spiegelneuronen vuren zowel bij eigen gedrag als bij het observeren van het gedrag van anderen, wat een basis kan bieden voor empathie [39](#page=39). ### 2.3 Motorische ontwikkeling Motorische ontwikkeling beïnvloedt de sociale ontwikkeling doordat baby's meer kunnen exploreren, waardoor ze zichzelf en de wereld beter leren kennen [40](#page=40). #### 2.3.1 Algemeen * **Ruwe motoriek:** Verwerven van controle over grotere lichaamsbewegingen, zoals kruipen en wandelen. Dit ontwikkelt zich sneller dan fijne motoriek [40](#page=40). * **Fijne motoriek:** Verwerven van controle over kleinere, preciezere bewegingen, zoals reiken en grijpen [40](#page=40). * **Sequentie van motorische ontwikkeling:** De volgorde van motorische ontwikkeling is universeel, maar de snelheid van vooruitgang varieert individueel. Er zijn weinig kinderen die stappen overslaan [40](#page=40). **Groeitrends in motoriek** * **Proximodistale trend:** Van binnen naar buiten. Hoofd, romp en armen ontwikkelen zich eerder dan handen en vingers. Ruwe motoriek ontwikkelt zich eerder dan fijne motoriek (bv. eerst grijpen dan een pincet gebruiken) [40](#page=40). * **Cephalocaudale trend:** Van boven naar beneden. Controle over het hoofd wordt verworven vóór controle over romp en benen. Voorbeelden zijn het hoofdje opheffen (2 maanden), zitten zonder steun (6 maanden), en wandelen zonder steun (12 maanden) [40](#page=40). **Ruwe motoriek voorbeeld: Kruipen** Kruipen illustreert de cephalocaudale ontwikkeling: 1) op de buik liggen, 2) hoofd optillen, 3) steunen op onderarmen, 4) bovenlichaam steunen op gestrekte armen, 5) sluipen (zich vooruitrekken op de armen), 6) kruipen op handen en knieën [40](#page=40). #### 2.3.2 Dynamische systeemtheorie De dynamische systeemtheorie beschrijft de ontwikkeling van nieuwe motorische vaardigheden als het verwerven van een steeds complexer actiesysteem. Voorbeelden zijn wandelen (combinatie van kruipen, staan en stappen) en fietsen (combinatie van zitten, trappen en sturen) [40](#page=40). #### 2.3.3 Vrijwillig reiken Vrijwillig reiken is een nieuwe vaardigheid die aanvankelijk tentatief en onzeker is, maar door oefening vlotter en efficiënter wordt. Voorbeelden zijn achteruit kruipen in plaats van vooruit, of eerst met de voeten naar een object grijpen (rond 8 weken), wat verklaard kan worden door de cephalocaudale trend en de relatieve controle over benen versus armen op dat moment [41](#page=41). **Vier factoren bij elke nieuwe vaardigheid** 1. Ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel (nature) [41](#page=41). 2. Capaciteit van het lichaam om te bewegen (nature) [41](#page=41). 3. Doelen van het kind (psychologisch), gepaard gaande met vallen en opstaan [41](#page=41). 4. Ondersteuning door de omgeving (nurture) [41](#page=41). #### 2.3.4 Fijne motoriek * **Tot 3 maanden:** Slecht gecoördineerde zwaaibewegingen naar een object, weinig controle over de arm, objecten worden zelden geraakt [41](#page=41). * **Vanaf 3 maanden:** Toename in efficiëntie en snelheid, gebruik van twee handen, later één hand, reiken naar bewegende objecten [41](#page=41). **Proximodistale motorische ontwikkeling: Reiken voor grijpen** 1. **Grijpreflex:** Hand sluiten om een vinger, een evolutionaire adaptieve reflex [41](#page=41). 2. **Rijfgreep:** Volledige hand, ruwe motoriek [41](#page=41). 3. **Handgreep:** Grijpen met de volledige handpalm [41](#page=41). 4. **Tanggreep:** Grijpen met alle vingers, zonder de handpalm [41](#page=41). 5. **Pincetgreep:** Grijpen met duim en wijsvinger [41](#page=41). ### 2.4 Zintuiglijke ontwikkeling #### 2.4.1 Algemene trends in zintuiglijke ontwikkeling * **Adualisme:** Een stroom van wisselende zintuigen zonder onderscheid tussen de innerlijke wereld en de realiteit of het 'ik'-bewustzijn. Baby's kunnen overweldigd worden door prikkels [42](#page=42). * **Dualisme:** Na het stadium van adualisme worden sensaties waargenomen als indrukken die betekenis kunnen krijgen [42](#page=42). #### 2.4.2 Tastzin, reuk en smaak * **Tastzin:** Handpalmen, voetzolen en gelaat zijn gevoelig. Er is een voorkeur voor matige temperaturen en huidcontact met verzorgers, wat kalmerend werkt [42](#page=42). * **Reuk en smaak:** Goed ontwikkeld, met een (evolutionaire) voorkeur voor zoete smaken boven zure en bittere [42](#page=42). #### 2.4.3 Gehoor Het gehoor is na 6 maanden goed ontwikkeld [42](#page=42). * **Voor 6 maanden:** Vanaf 3 dagen oud draait de baby het hoofd naar geluid. Er is een gevoel voor muzikale frasering; herkenning van stukken zorgt voor regelmaat en orde. Er is een voorkeur voor Mozart boven minder gestructureerde composities. Hoge en intense tonen veroorzaken opwinding, lage en zachte tonen rust. De baby heeft een voorkeur voor de menselijke stem en de eigen moedertaal. De baby kan talen/klanken herkennen die niet tot de moedertaal behoren [42](#page=42). **Na 6 maanden:** * Herkenning van gesprekseenheden (speech units), wat de basis vormt om betekenis af te leiden [43](#page=43). * De ritmische sensitiviteit breidt zich uit naar woorden en lettergrepen, waarbij beklemtoonde woorden worden herkend en pauzes worden gebruikt om het begin van een nieuwe zin te detecteren [43](#page=43). **Tijdlijn gehoorontwikkeling:** * 4-7 maanden: Gevoel voor muzikale frasering [43](#page=43). * 6-8 maanden: Gevoeligheid voor geluiden uit eigen taal en vreemde talen [43](#page=43). * 7-9 maanden: Herkenning van vertrouwde woorden en gesprekseenheden uit de eigen taal [43](#page=43). #### 2.4.4 Zicht, diepteperceptie en patroonperceptie Het zicht is in vergelijking met andere zintuigen onderontwikkeld bij de geboorte omdat de visuele cortex en oogzenuw nog niet volledig ontwikkeld zijn. De ontwikkeling van het zicht wordt gestimuleerd door hersenontwikkeling [43](#page=43). * **2 maanden:** Focussen op een object, kleurherkenning [43](#page=43). * **6 maanden:** Omgeving scannen, bewegende objecten volgen [43](#page=43). * **6-7 maanden: Visuele kloof:** Ontwikkeling van diepteperceptie, het vermogen om afstand in te schatten. Dit is belangrijk voor motorische vaardigheden zoals reiken en kruipen [43](#page=43). **Diepteperceptie ontwikkeling:** * < 1 maand: Gevoeligheid voor bewegende objecten [43](#page=43). * 2-4 maanden: Binoculaire diepte (integratie van beelden van beide ogen) [43](#page=43). * 5-12 maanden: Gevoeligheid voor diepte in tekeningen (perspectief) [43](#page=43). Diepteperspectief wordt bevorderd door kruipen, waarbij met elke nieuwe positie diepte opnieuw aangeleerd moet worden. Kruipen draagt ook bij aan het onthouden van locaties. Vanaf 4 maanden kunnen baby's illusies zien [43](#page=43). **Patroonperceptie ontwikkeling:** * **3 weken:** Weinig contrastgevoeligheid, voorkeur voor grote, simpele patronen [44](#page=44). * **2 maanden:** Meer oog voor detail, voorkeur voor complexere patronen [44](#page=44). * **4 maanden:** Kan patronen ontdekken, zelfs als de grenzen niet zichtbaar zijn [44](#page=44). * **12 maanden:** Kan objecten herkennen, zelfs als tweederde van de figuur ontbreekt [44](#page=44). **Gezichtsperceptie ontwikkeling:** * **< 1 maand:** Voorkeur voor eenvoudige gezichtspatronen, met name de rand van het gezicht [44](#page=44). * **2-4 maanden:** Voorkeur voor complexere elementen zoals de binnenzijde van het gezicht, onderscheid tussen bekende en onbekende gezichten, en voorkeur voor het gezicht van de moeder [44](#page=44). * **5-12 maanden:** Kan emotionele uitdrukkingen op gezichten waarnemen [44](#page=44). Baby's hebben een vroege voorkeur voor normaal gestructureerde menselijke gelaatstrekken (twee punten boven, één onder, verticale streep in het midden). Er is ook een voorkeur voor symmetrische gezichten, mogelijk door probabiliteitsberekening [44](#page=44). #### 2.4.5 Intermodale perceptie Intermodale perceptie is de integratie van informatie uit verschillende zintuigen (het combineren van zintuiglijke kanalen) [44](#page=44). * **Amodale kenmerken:** Kenmerken die door verschillende zintuigen tegelijkertijd waargenomen kunnen worden, zoals kleur [44](#page=44). * Het vermogen tot intermodale perceptie neemt geleidelijk toe gedurende het eerste levensjaar [44](#page=44). #### 2.4.6 Differentiatietheorie van zintuiglijke ontwikkeling Deze theorie stelt dat kinderen actief zoeken naar invariante, niet-veranderende kenmerken van de omgeving om wetmatigheden te ontdekken. Ze stellen stabiele relaties tussen stimuli vast. Perceptie wordt steeds sensitiever en gedifferentieerder, gericht op het zoeken naar structuur die steeds verfijnd wordt. Interactie met de omgeving versnelt de zintuiglijke ontwikkeling, en kinderen geven betekenis aan wat ze waarnemen [45](#page=45). ### 2.5 Cognitieve ontwikkeling #### 2.5.1 Theorie van Piaget – Sensori-motorisch stadium Piaget beschreef vier stadia van cognitieve ontwikkeling, beginnend met het sensori-motorische stadium bij baby's en peuters (0-2 jaar). In dit stadium 'denken' baby's met hun ogen, oren, handen en andere sensori-motorische middelen. Ze handelen op basis van sensorische input en herhalen deze handelingen om de wereld te leren kennen via sensorisch en motorisch handelen. Echt 'denken' (activiteiten in het hoofd) is nog niet mogelijk [46](#page=46). **Componenten van cognitie volgens Piaget:** * **Inhoud (Wat):** Concrete inzichten en vaardigheden, cultureel bepaald (kennis) [46](#page=46). * **Functie (Doel):** Betere adaptatie van het individu aan de omgeving (universeel) door adaptatie, wat de intrinsieke motivatie om bij te leren weerspiegelt [46](#page=46). * **Structuur (Hoe):** Hoe schema's veranderen tijdens de ontwikkeling door assimilatie (nieuwe info in bestaande schema's) en accommodatie (aanpassen van schema's) [46](#page=46). **Schema's:** Georganiseerde manieren om betekenis te geven aan ervaring; wat aan een handeling gemeenschappelijk is en herhaald kan worden. Schema's veranderen met de leeftijd, van gebaseerd op handelingen naar een mentaal niveau [46](#page=46). **Aanpassing:** Het proces van het opbouwen van schema's door directe interactie met de omgeving, resulterend in een meer aangepaste omgang met die omgeving. Dit bestaat uit twee complementaire processen [46](#page=46): * **Assimilatie:** Gebruiken van bestaande schema's om de buitenwereld te begrijpen; rustige cognitieve ontwikkeling [46](#page=46). * **Accommodatie:** Aanpassen van oude schema's en vormen van nieuwe schema's om zich beter aan te passen aan de omgeving; treedt op bij grote veranderingen [46](#page=46). **Organisatie:** Intern herschikken of verbinden van schema's om structuren op te bouwen (combinatie van schema's) [47](#page=47). **Metatheorie van Piaget:** Het kind is een actieve kenniszoeker die ideeën over de wereld construeert door deze actief te verkennen. Dit wordt gedreven door een holistisch-organismisch mensbeeld, met een inherente drang naar een hoger niveau van functioneren en stabiliteit. Kennis wordt opgebouwd via sensori-motorisch handelen [47](#page=47) [50](#page=50). **Ontwikkeling naar meer aangepast functioneren en stabiliteit door:** * Rijping van het zenuwstelsel [47](#page=47). * Actieve interactie met de fysieke werkelijkheid [47](#page=47). * Ervaring in interactie met het sociale milieu [47](#page=47). * Het adaptieve organismische equilibratieproces: streven naar balans tussen assimilatie en accommodatie [47](#page=47). **Sensori-motorisch stadium (0-2 jaar):** Opbouw van schema's door sensorische en motorische exploratie [47](#page=47). * **Circulaire reacties:** Handelingen die iets in de wereld bewegen en die de baby blijft herhalen om eerste schema's aan te passen [47](#page=47). **Substadia van het sensori-motorisch stadium:** 1. **Substadium 1 (0-1 maand):** Inoefenen van aangeboren reflexen als bouwstenen van sensori-motorisch denken. Gedrag is passief, onvrijwillig en stabiel [48](#page=48). 2. **Substadium 2 (1-4 maanden):** Herhalen van toevallige handelingen om basisbehoeften te bevredigen (eigen lichaam). Gedrag is egocentrisch, aangepast aan omstandigheden en actief [48](#page=48). 3. **Substadium 3 (4-8 maanden):** Rechtop zitten en aandacht naar de externe wereld. Herhaling van interessante effecten veroorzaakt door eigen handelingen. Imitatie van vertrouwde handelingen bij anderen [48](#page=48). 4. **Substadium 4 (8-12 maanden):** Intentioneel of doelgericht gedrag. Opzettelijk coördineren van schema's om eenvoudige problemen op te lossen. Vindt terugvinden van verborgen objecten plaats (objectpermanentie). De A-niet-B fout duidt op beginnende objectpermanentie [48](#page=48) [49](#page=49). 5. **Substadium 5 (12-18 maanden):** Herhalen van handelingen op objecten met meer variaties en experimenteren. Ontdekken van nieuwe middelen door actief experimenteren. De A-niet-B fout komt niet meer voor, wat wijst op gevestigde objectpermanentie [49](#page=49). 6. **Substadium 6 (18+ maanden):** Mentale representaties ontwikkelen zich, wat leidt tot uitgestelde imitatie en verbeeldingsspel (make-believe play) [49](#page=49). **Voordelen van intentioneel gedrag:** * Begin van probleemoplossend denken en praktische intelligentie [49](#page=49). * Beter anticiperen op gebeurtenissen en proberen deze intentioneel te veranderen [49](#page=49). * Intentionele imitatie van gedragingen die lichtjes afwijken van het bekende [49](#page=49). #### 2.5.2 Recente onderzoek naar Piaget's theorie Recent onderzoek suggereert dat baby's veel dingen eerder kunnen dan Piaget beweerde. Capaciteiten van kinderen werden mogelijk onderschat [50](#page=50). * **"Violation-of-expectations" methode:** Baby's tonen langere kijktijd bij onmogelijke gebeurtenissen vergeleken met mogelijke gebeurtenissen. Dit suggereert dat baby's verwonderd zijn over afwijkingen van de fysieke realiteit en beschikken over objectpermanentie [50](#page=50). * **Kritiek:** Replicatie is moeilijk en het is onduidelijk wat baby's precies begrijpen bij langdurig staren [50](#page=50). * **Uitgestelde imitatie en geheugen:** Recent bewijs suggereert dat uitgestelde imitatie en het terugvinden van verborgen objecten eerder plaatsvinden dan Piaget aangaf. Baby's kunnen gedragingen van volwassenen al weken later imiteren [50](#page=50). * **Probleemoplossing door analogie:** Kan ook vroeger dan 1 jaar plaatsvinden, wat een mentale voorspelling van de oplossing vereist [50](#page=50). #### 2.5.3 Theorie van de basiskennis ('Core knowledge perspective') Deze theorie stelt dat kinderen worden geboren met een reeks kennissystemen ('core domains of thought') die hen helpen informatie snel te vatten. Deze domeinen omvatten fysieke kennis (bv. objectpermanentie), taalkundige kennis, psychologische kennis en numerieke kennis [51](#page=51). * **Objectpermanentie:** Het besef dat objecten blijven bestaan, ook als ze verborgen zijn [51](#page=51). * **Numerieke kennis:** Baby's vanaf 5 maanden tonen een sterke 'recovery-respons', wat duidt op een mogelijk simpel tellen of rekenen [51](#page=51). **Algemene consensus:** Veel cognitieve veranderingen gebeuren geleidelijk en continu, niet in discrete stadia. Verschillende cognitieve aspecten ontwikkelen zich elk op eigen tempo, beïnvloed door omgevingsuitdagingen [51](#page=51). #### 2.5.4 Informatieverwerkingstheorie De informatieverwerkingstheorie gebruikt een computer-model om cognitieve processen te beschrijven [51](#page=51). **Structuur informatieverwerkingssysteem:** 1. **Zintuiglijk geheugen (sensory register):** Slaat beelden en geluiden kortstondig op [52](#page=52). 2. **KTG (werkgeheugen):** Actieve verwerking van een beperkte hoeveelheid informatie met behulp van mentale strategieën. De 'central executive' stuurt de informatiestroom, bepaalt waar aandacht op gevestigd wordt en combineert nieuwe met oude informatie uit het LTG [52](#page=52). 3. **LTG (lange-termijngeheugen):** Permanente opslag van kennis met een onbeperkte capaciteit. Problemen liggen vaak bij het terugvinden van informatie ('retrieval') [52](#page=52). De structuur van het systeem blijft hetzelfde gedurende de ontwikkeling, maar de capaciteit neemt toe in termen van hoeveelheid verwerkte informatie en snelheid van verwerking [52](#page=52). **Capaciteit neemt toe door:** * Hersenontwikkeling [52](#page=52). * Gebruik van mentale strategieën: aandacht, categorisatie, geheugen [52](#page=52). **Aandacht:** Snellere verwerking van nieuwe informatie, verbetering van efficiëntie en focus verandering, en meer volgehouden aandacht na het eerste levensjaar [52](#page=52). **Categorisatie:** Het indelen van gebeurtenissen, situaties en ideeën in groepen [53](#page=53). * **Perceptuele categorisatie (1e jaar):** Plaatsen van stimuli in groepen op basis van zichtbare en tastbare kenmerken zoals grootte, vorm en kleur [53](#page=53). * **Conceptuele categorisatie (2e jaar):** Actieve categorisatie gebaseerd op niet-waarneembare elementen (bv. dieren, keukengerei). Dit wordt bevorderd door toename van wereldkennis en door ouders die objecten benoemen [53](#page=53). **Geheugen:** * **Herkenning:** Het opmerken dat een stimulus identiek of gelijkaardig is aan een eerder waargenomene. Dit loopt voor op herinnering [53](#page=53). * **Herinnering:** Zich iets herinneren zonder perceptuele ondersteuning; dit verschijnt na 1 jaar en is uitstekend in het 2e jaar (imitatie). Vanaf 18 maanden kunnen baby's na 13 weken iets reproduceren of construeren dat ze destijds hebben gezien [53](#page=53). --- # Cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling tijdens de vroege en lagere kindertijd Dit onderwerp behandelt de cognitieve ontwikkelingsstadia van Piaget, de socioculturele invloed van Vygotsky, en de sociaal-emotionele ontwikkeling, inclusief emoties, temperament, hechting en zelfconcept, naast morele ontwikkeling en peerrelaties. ### 3.1 Cognitieve ontwikkeling #### 3.1.1 Het pre-operationele stadium (Piaget) Het pre-operationele stadium, dat ruwweg van 2 tot 7 jaar duurt, wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van het symbolisch denken en de mogelijkheid tot mentale representaties. Kinderen ontwikkelen de **semiotische functie**, de capaciteit om mentale voorstellingen te maken van symbolen. Taal en tekenen worden belangrijke symbolische systemen om de wereld te representeren [85](#page=85). * **Taal:** Kinderen verwerven in dit stadium een enorme woordenschat, van ongeveer 200 woorden naar 10.000 woorden tussen 2 en 6 jaar. Ze leren nieuwe woorden via **fast-mapping**, waarbij ze een woord verbinden met een concept na korte blootstelling. Het **principe van wederzijdse exclusiviteit** helpt hen te veronderstellen dat woorden naar niet-overlappende categorieën verwijzen. De grammatica ontwikkelt zich met het leren van basisstructuren en de uitbreiding naar meervouden en werkwoordstijden, hoewel **over-regularisatie** (het te ver uitbreiden van regels) voorkomt. Pragmatiek, de sociale kant van taal, ontwikkelt zich ook, waardoor kinderen hun taalgebruik aanpassen aan de luisteraar [95](#page=95) [96](#page=96). * **Tekenen:** Het tekenen evolueert van betekenisloze lijnen naar krabbels, kopvoeters, en uiteindelijk naar een weergave van de belevingswereld van het kind (verstandelijk realisme) en visueel realisme [84](#page=84). * **Spel:** **Make-believe** spel ontwikkelt zich van verbeeldingsspel naar **sociodramatisch spel**, waarbij kinderen rollen en verhalen naspelen, wat helpt bij het oefenen van schema's en het ontwikkelen van sociale vaardigheden [85](#page=85). * **Duale representatie:** Kinderen begrijpen dat een object zowel een object is als een symbool dat naar iets anders verwijst, wat cruciaal is voor fantasiespel [86](#page=86). **Beperkingen van het pre-operationele stadium:** * **Egocentrisme:** Het onvermogen om het perspectief van anderen te onderscheiden van het eigen perspectief. Een bekend voorbeeld is het **drie bergen probleem** [87](#page=87). * **Animisme:** Het toekennen van levenskenmerken aan levenloze objecten [87](#page=87). * **Finalisme:** De neiging om alles te verklaren met "waarom"-vragen [87](#page=87). * **Fysiognomisch waarnemen:** Het zien van gelaatstrekken in voorwerpen [87](#page=87). * **Magisch denken:** Het geloof dat gedachten en wensen de realiteit kunnen beïnvloeden [87](#page=87). * **Conservatie:** Het gebrek aan begrip dat bepaalde eigenschappen van objecten constant blijven, ondanks veranderingen in uiterlijke verschijningsvorm. Dit is gerelateerd aan **centratie** (focus op één aspect), gebrek aan aandacht voor **transformaties**, en **irreversibiliteit** (het niet kunnen omkeren van stappen in gedachten) [87](#page=87). * **Hiërarchische classificatie:** Het organiseren van voorwerpen in klassen en subklassen [87](#page=87). **Recent onderzoek en kritiek op Piaget:** Recent onderzoek suggereert dat Piaget de capaciteiten van kleuters onderschatte door te focussen op denkfouten in specifieke taken. In meer realistische situaties presteren kinderen vaak beter. Egocentrisme, animisme en magisch denken blijken minder prominent dan Piaget aannam [89](#page=89). **Opvoedkundige principes afgeleid uit Piaget's theorie:** * Ontdekkingsleren (discovery learning) [91](#page=91). * Gevoeligheid voor de 'readiness' (bereidheid) van kinderen om te leren [91](#page=91). * Aanvaarding van individuele verschillen in tempo [91](#page=91). #### 3.1.2 Socioculturele theorie (Vygotsky) Vygotsky benadrukt de cruciale rol van sociale interactie en cultuur in cognitieve ontwikkeling [91](#page=91). * **Private taal (innerlijke spraak):** In tegenstelling tot Piaget, die egocentrische spraak als kinderachtig zag, beschouwde Vygotsky private taal als een belangrijk instrument voor gedragssturing en de basis voor hogere cognitieve processen. Het is de internalisering van luidop spreken, vooral bij moeilijke taken [91](#page=91) [92](#page=92). * **Zone van naaste ontwikkeling (ZNN):** Het verschil tussen wat een kind zelfstandig kan en wat het kan bereiken met hulp van een meer ervaren persoon. Leren vindt plaats binnen deze zone, met behulp van **scaffolding** (ondersteuning die aangepast wordt aan het niveau van het kind) [92](#page=92). * **Belang van onderwijs en cultuur:** Vygotsky zag onderwijs als een sociale context en benadrukte culturele verschillen [92](#page=92). **Vergelijking Piaget vs. Vygotsky:** | Kenmerk | Piaget | Vygotsky | | :------------------- | :------------------------------------------------------------------ | :------------------------------------------------------------------------------ | | Ontwikkeling | Actieve deelname, individuele verschillen, zelfstandig leren | Actieve deelname, individuele verschillen, begeleid leren | | Interactie | Samenwerking met leeftijdsgenoten van hetzelfde niveau | Samenwerking met leeftijdsgenoten van verschillend niveau, sociale context | | Verbeeldingsspel | Weinig aandacht | Unieke zone van proximale ontwikkeling | | Proximaliteit | | Langdurige vormen van interactie in de directe omgeving | | Taal | Louter uitkomst van cognitieve ontwikkeling | Helpt gedrag te sturen, basis voor hogere cognitieve processen, internalisatie | **Kritiek op Vygotsky:** De theorie is Westers georiënteerd, verwaarloost mogelijk andere leermiddelen dan verbale communicatie, en zegt weinig over basale cognitieve processen [92](#page=92). #### 3.1.3 Informatieverwerkingstheorie Deze theorie focust op hoe kinderen informatie verwerken, met aandacht voor aandacht, geheugen en problem-solving. * **Aandacht:** Kleuters hebben een beperkte aandachtsspanne en raken snel afgeleid, maar kunnen beter plannen bij minder complexe taken [92](#page=92). * **Geheugenstrategieën:** Herkenning is perfect op jonge leeftijd, maar herinnering ontwikkelt zich langzamer. Kinderen gebruiken aanvankelijk minder geheugenstrategieën zoals **herhalen** en **organiseren**. Met de leeftijd worden deze strategieën verfijnder, inclusief **elaboratie** (het creëren van verbanden tussen informatie). **Scripts** (gestructureerde herinneringen aan gebeurtenissen) en **autobiografisch geheugen** (herinneringen aan persoonlijke gebeurtenissen) ontwikkelen zich ook [93](#page=93). * **Theory of Mind:** Het bewustzijn van mentale levens, inclusief het begrijpen van **false beliefs** (overtuigingen die niet overeenkomen met de realiteit) vanaf ongeveer 4 jaar. Dit is cruciaal voor sociale ontwikkeling. Factoren die de ontwikkeling van Theory of Mind bevorderen zijn taal, cognitieve vaardigheden en sociale interactie [93](#page=93) [94](#page=94). * **Kennisbestand:** Een uitgebreider kennisbestand, beïnvloed door cultuur en voorkennis, helpt bij het opnemen en onthouden van nieuwe informatie . * **Cognitieve zelfregulering:** De capaciteit om het eigen leerproces te monitoren en te verbeteren door strategieën te selecteren en toe te passen . #### 3.1.4 Concreet-operationeel stadium (Piaget) Dit stadium, van ongeveer 7 tot 11 jaar, wordt gekenmerkt door het vermogen tot logisch, georganiseerd denken over concrete informatie. * **Verschuivingen in cognitie:** * Van **centratie** naar **decentratie** (rekening houden met meerdere aspecten) . * Van geen **transformaties** naar aandacht voor de overgang tussen begin- en eindtoestand . * Van **onomkeerbaar** naar **omkeerbaar** denken . * **Logische operaties:** Mentale handelingen die gehoorzamen aan logische regels. * **Conservatie:** Begrip dat eigenschappen van objecten constant blijven ondanks uiterlijke veranderingen . * **Classificatie:** Het organiseren van objecten in hiërarchische klassen . * **Seriatie:** Het ordenen van items langs een kwantitatieve dimensie (bv. van klein naar groot) . * **Transitieve inferentie:** Het uitvoeren van mentale seriatie door het relateren van indirecte informatie . * **Spatiaal redeneren:** Begrip van ruimte, waaronder mentale rotatie en het vormen van cognitieve kaarten . **Beperkingen en recent onderzoek:** Het denken is nog steeds **situatiegebonden** en niet abstract. Recent onderzoek benadrukt de invloed van cultuur en formele opleiding op de ontwikkeling van logisch denken, in tegenstelling tot Piagets nadruk op interne processen. Neo-Piagetiaanse denkers suggereren een **graduele toename** in cognitieve vaardigheden door de automatisering van cognitieve schema's . ### 3.2 Sociaal-emotionele ontwikkeling #### 3.2.1 Emotionele ontwikkeling * **Begrip van emoties:** Kinderen krijgen een beter inzicht in de oorzaken en gevolgen van emoties, en interpreteren, voorspellen en veranderen gevoelens van anderen. Veilige hechting en sociodramatisch spel bevorderen dit begrip [100](#page=100). * **Emotionele zelf-regulering:** Het vermogen om de expressie van emoties te beheersen, wat leidt tot minder emotionele uitbarstingen. Factoren die dit beïnvloeden zijn opvoeding, temperament en angsten [100](#page=100). * **Zelfbewuste emoties:** Emoties zoals fierheid, schaamte en schuld, die ontstaan naarmate het zelfconcept zich ontwikkelt. Schuld is adaptiever en gericht op reparatie, terwijl schaamte wijst op falen als persoon [100](#page=100). * **Empathie, sympathie en prosociaal gedrag:** Empathie is een belangrijke voorspeller van prosociaal (altruïstisch) gedrag. Temperament en opvoeding beïnvloeden deze ontwikkeling . #### 3.2.2 Zelfconcept en zelfwaarde * **Zelfconcept:** Het geheel van kenmerken, vaardigheden en waarden waarvan een individu gelooft dat het hem omschrijft. Bij kleuters is dit concreet en gebaseerd op uiterlijke kenmerken. In de lagere school worden trekomschrijvingen en sociale vergelijkingen belangrijker [98](#page=98). * **Zelfwaarde:** Het oordeel over eigen waarde en de daarbij behorende gevoelens. Dit kan beïnvloed worden door prestaties, cultuur, geslacht, opvoeding en attributiestijl [98](#page=98). * **Attributiestijlen:** De verklaringen die men geeft voor gebeurtenissen. Een **pessimistische verklaringsstijl** (intern, stabiel, globaal voor negatieve gebeurtenissen) is geassocieerd met hulpeloosheid. **Leeroriëntatie** koppelt succes aan inspanning, terwijl **aangeleerde hulpeloosheid** verwacht dat competentie zal tekortschieten. Ouders en leerkrachten spelen een rol in het bevorderen van leeroriëntatie door feedback te geven op processen in plaats van persoonskenmerken . * **Groeimindset vs. persoonsmindset:** Een groeimindset (procesgericht, veranderlijk) is minder stresserend dan een persoonsmindset (vast, onveranderlijk) . #### 3.2.3 Relaties met leeftijdsgenoten * **Spel:** Spelontwikkeling evolueert van solitair en parallel spel naar associatief en coöperatief spel. De cognitieve rijpheid van het spel neemt toe met leeftijd, met functioneel spel, constructiespel en rollenspel . * **Vriendschap:** Bij kleuters is vriendschap vluchtig en gericht op gezelschap en het delen van speelgoed. In de lagere school ontstaat meer aandacht voor persoonlijke kwaliteiten, wederzijds vertrouwen en langdurige banden . * **Peergroepen:** Groepjes vrienden met unieke waarden en gedrag. Voordelen zijn groepsidentiteit en sociale vaardigheden, nadelen zijn relationele agressie en rivaliteit . * **Peeraanvaarding:** De mate waarin iemand graag gezien wordt door een groep. Dit wordt gemeten aan de hand van populariteit (veel positieve nominaties), controversiële (positieve en negatieve nominaties), genegeerde (geen nominaties) en verworpen kinderen (veel negatieve nominaties) . * **Invloeden van ouders:** Ouders beïnvloeden vroege peerrelaties direct (regelen activiteiten) en indirect (veilige hechting, emotionele expressie) . #### 3.2.4 Morele ontwikkeling * **Perspectieven op morele ontwikkeling:** * **Psychoanalyse (Freud):** Installatie van het über-ich via angst voor straf en het verliezen van liefde . * **Sociaal leren:** Modellering van moreel gedrag door observatie, bekrachtiging en imitatie. Fysiek straffen is over het algemeen ineffectief en schadelijk . * **Cognitief ontwikkelingsperspectief:** Kinderen denken actief na over regels en rechtvaardigheid. Ze onderscheiden steeds beter morele imperatieven (universeel fout), sociale conventies (afgesproken regels) en private kwesties (persoonlijke keuzes) . * **Evolutie van distributieve rechtvaardigheid:** Van eigenbelang naar gelijkheid, verdienste en uiteindelijk het helpen van de meest benadeelden . * **Morele conventies:** Begrip van regels wordt complexer, met meer flexibiliteit en aandacht voor intentie. Pro-sociale leugens worden mogelijk om gevoelens te beschermen . * **Agressie bij kleuters:** Soorten agressie zijn fysiek, relationeel, instrumenteel en verbaal. Fysieke agressie neemt af, terwijl verbale en vijandige agressie toenemen. Genderverschillen bestaan, waarbij jongens meer openlijke en jongens meisjes meer relationele agressie vertonen. Oorzaken liggen in temperament, gezin, en blootstelling aan geweld op televisie . * **Vooroordelen:** Kinderen ontwikkelen in de schooljaren vooroordelen, die door contact met diversiteit kunnen afnemen. Stereotypen worden versterkt door maatschappelijke normen . * **Uitleg van moreel gedrag:** Model-leren, bekrachtiging en zelfstandig nadenken zijn leerprincipes. De toenemende sociale wereld, perspectiefname en cognitieve ontwikkeling bevorderen morele groei . --- # Adolescentie: Fysieke, cognitieve en sociaal-emotionele veranderingen Dit thema behandelt de significante fysieke, cognitieve en sociaal-emotionele veranderingen die adolescenten doormaken, van de puberteit tot de vorming van een stabiele identiteit, en verkent ook de mogelijke ontwikkelingspatronen die kunnen afwijken. ## 4.1 Fysieke veranderingen ### 4.1.1 Puberteit en hormonale veranderingen De puberteit, een reeks biologische gebeurtenissen die plaatsvindt tussen ongeveer 10 en 15 jaar, leidt tot volwassen gestalte en seksuele rijpheid. Na een periode van rust in de kindertijd wordt het lichaam hormonaal onrustig en niet in balans, wat soms wordt omschreven als 'storm en stress'. Freud zag dit als het genitale stadium, waarin de seksuele drift ontwaakt en psychologisch conflict en losgeslagen gedrag kan veroorzaken, om pas tegen het einde van de adolescentie gekanaliseerd te worden in de capaciteit voor intieme relaties . * **Groeihormoon & thyroxine:** Deze hormonen nemen rond de leeftijd van 8-9 jaar toe en beïnvloeden lengte en botgroei . * **Geslachtshormonen:** Oestrogeen is meer aanwezig bij meisjes, terwijl androgenen (zoals testosteron) meer bij jongens voorkomen . * **Hormonale balans:** De hormonale balans valt weg tijdens de puberteit, wat leidt tot overproductie en de manifestatie van primaire en secundaire geslachtskenmerken. Feedbackmechanismen naar de hersenen die normaliter zorgen voor een hormonale evenwicht, vallen weg . ### 4.1.2 Lichamelijke groei en geslachtsverschillen De groeiversnelling begint bij jongens op 12 jaar en bij meisjes op 10 jaar. Er zijn duidelijke verschillen in proporties en spier-vetverhouding: jongens ontwikkelen meer spiermassa en hebben een hogere aerobe efficiëntie, terwijl meisjes meer vettoename kennen, met name rond de buik, billen en borsten . ### 4.1.3 Seksuele rijping * **Primaire geslachtskenmerken:** Dit omvat de rijping van de voortplantingsorganen. Bij meisjes treedt menarche (eerste menstruatie) op rond 12,5 à 13 jaar, vaak samenvallend met de piek in de groeispurt. Bij jongens vindt spermarche (eerste zaadlozing) plaats rond 13,5 jaar . * **Secundaire geslachtskenmerken:** Dit zijn zichtbare signalen van seksuele rijpheid, zoals de ontwikkeling van borsten en gezichtsbeharing, stemveranderingen bij jongens, en de groei van schaam- en okselhaar bij beiden . * **Tijdlijn van rijping:** Er is een gedetailleerde tijdlijn met specifieke leeftijden voor de ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken voor zowel meisjes als jongens . ### 4.1.4 Individuele verschillen in puberteit De timing van seksuele rijping wordt beïnvloed door diverse factoren zoals erfelijkheid, voeding, lichaamsbeweging, sociaaleconomische status (SES), etnische groep, gezinservaringen en de 'seculaire trend' (steeds vroegere menstruatie). Armoede kan leiden tot vroegere rijping, mogelijk door een hogere vetmassa die hormonen kan triggeren . ### 4.1.5 Psychologische impact van veranderingen * **Reacties op menarche en spermarche:** Deze kunnen gemengd zijn, variërend van zelfvertrouwen en een teken van volwassenheid tot schrik en onzekerheid, afhankelijk van hoe de gebeurtenissen worden aangekondigd en besproken . * **Humeurigheid:** De relatie met hormonen is zwak. Onderzoek met de Experience Sampling Method (ESM) suggereert dat adolescenten meer negatieve stemmingen vertonen, maar dit is gekoppeld aan meer negatieve gebeurtenissen en heftigere reacties daarop, met minder stabiele gevoelens en vaker stemmingswisselingen. Biologische en sociale factoren bepalen samen de toegenomen humeurigheid . * **Conflict met ouders:** In geïndustrialiseerde samenlevingen ontstaat vaak een psychologische afstand tussen ouders en adolescenten, waarbij conflicten meestal gaan over alledaagse zaken met verschillende visies. De meeste conflicten zijn mild, maar frequente conflicten kunnen negatieve gevolgen hebben . * **Gevolgen van timing seksuele rijping:** * **Vroegrijpe jongens:** Zijn populair, hebben zelfvertrouwen, onafhankelijkheid en een positief lichaamsbeeld . * **Vroegrijpe meisjes:** Zijn populair, sociaal, levendig en hebben een positief lichaamsbeeld. Vroeg contact met drugs, delinquentie en vroege seksuele ervaringen zijn risico's, evenals depressie. Langetermijngevolgen, zoals instabiele relaties en lagere levenstevredenheid, komen vaker voor . * **Laatrijpe jongens:** Zijn niet-populair, teruggetrokken, hebben weinig zelfvertrouwen en een negatief lichaamsbeeld, en vertonen meer deviant gedrag . * **Laatrijpe meisjes:** Zijn niet-populair, angstig, praatziek, zoeken aandacht en hebben een negatief zelfbeeld . Transactionele processen, waarbij persoonlijkheidskenmerken en contextkenmerken geïntegreerd worden, spelen een rol. Deviant gedrag is gedrag dat afwijkt van de norm . ## 4.2 Cognitieve ontwikkeling ### 4.2.1 Piaget: Formeel-operationeel denken Piaget's theorie beschrijft het formeel-operationele denken als de hoogste cognitieve ontwikkelingsfase, die zich ontwikkelt vanaf ongeveer 13-14 jaar en een hoogtepunt bereikt rond de 25 jaar . * **Hypothetisch-deductief redeneren:** Adolescenten kunnen hypothesen afleiden uit algemene theorieën en zoeken naar de oorzaak van gebeurtenissen ('als', 'dan'). Ze kunnen denken als wetenschappers door hypothesen te formuleren en toetsbare experimenten op te zetten. Het slingerprobleem illustreert dit: adolescenten testen systematisch de invloed van verschillende factoren op de snelheid van de slinger . * **Propositie-denken:** Dit omvat het evalueren van de logica van verbale uitspraken, los van de werkelijkheid. Een experiment met pokerchips laat zien dat adolescenten abstracte logica kunnen toepassen. Ze kunnen de juistheid van een redenering beoordelen, zelfs als de inhoud onjuist is, zoals in het voorbeeld: "Honden zijn groter dan olifanten, olifanten zijn groter dan muizen, dus honden zijn groter dan muizen" . * **Denken in termen van mogelijkheden:** Adolescenten denken over wat mogelijk is, ook over zaken die niet waarneembaar of ervaren zijn, zoals de toekomst. Ze beseffen dat dingen anders kunnen zijn dan ze nu zijn en reflecteren hierop . * **Graduele ontwikkeling:** Formeel-operationeel denken ontwikkelt zich geleidelijk en verschijnt niet plotseling. Het is mogelijk niet universeel en wordt gemodereerd door opleidingsduur en -niveau . * **Gevolgen van abstract denken:** Dit leidt tot meer discussies, een gevoel van idealisme en kritisch zijn, maar ook tot problemen bij alledaagse beslissingen, voornamelijk door het gebrek aan ervaring met complexe problemen en een voorkeur voor korte-termijnvoordelen. Egocentrisme (zelfbewustzijn, imaginair publiek, persoonlijke legende) is een gevolg hiervan . ### 4.2.2 Informatieverwerkingstheorie Deze theorie richt zich op veranderingen in de capaciteit voor informatieverwerking tijdens de adolescentie . * **Aandacht:** Verbeterde selectie van relevante informatie en inhibitie van irrelevante informatie . * **Geheugen:** Geheugenstrategieën worden efficiënter voor opslaan, verwerken en ophalen van informatie . * **Kennis:** Neemt toe tot ongeveer 70 jaar . * **Metacognitie:** Inzicht in eigen denkprocessen breidt uit, inclusief het herkennen van vermoeidheid en het inlassen van pauzes . * **Cognitieve zelf-regulering:** Flexibiliteit van denken verbetert . * **Verwerkingscapaciteit:** De snelheid van denken neemt toe . * **Coördineren theorie en evidentie:** Adolescenten gaan systematisch mogelijkheden na, leggen verbanden en koppelen hypothesen aan beschikbare evidentie, wat verbetert met leeftijd . ### 4.2.3 Gevolgen van cognitieve veranderingen * **Discussies en idealisme:** Abstract denken leidt tot meer discussies en een kritische, idealistische houding . * **Planning en besluitvorming:** Problemen ontstaan door onvoldoende overwogen opties en de rol van intuïtie . * **Egocentrisme:** * **Imaginair publiek:** Het gevoel dat iedereen op hen gefocust is, leidt tot nadruk op imago, blozen, verlegenheid en gevoeligheid voor kritiek . * **Persoonlijke legende:** Het idee dat de eigen gedachten en gevoelens uniek zijn en dat hen niets ergs kan overkomen, gaat gepaard met een gevoel van onkwetsbaarheid . * **Risicogedrag:** De persoonlijke legende kan leiden tot risicovol gedrag door het gevoel van onkwetsbaarheid . ## 4.3 Sociaal-emotionele ontwikkeling ### 4.3.1 Identiteitsvorming Volgens Erikson is de centrale psychosociale crisis van de adolescentie **identiteit versus verwarring** . * **Identiteit:** Bepaalt wie men is, wat men belangrijk vindt en de richting die men uit wil in het leven, wat zorgt voor stabiliteit. Dit uit zich in domeinen zoals beroep, relaties, moreel-politieke keuzes en etnische identiteit . * **Identiteitsverwarring:** Een falen in het ontwikkelen van een duidelijke identiteit kan leiden tot een negatieve identiteit, radicalisme, of een synthetische (kunstmatige) identiteit gebaseerd op de verwachtingen van anderen. In beide gevallen kan sprake zijn van een 'ersatz-identiteit' (valse zelf) . * **Epigenetisch principe:** De theorie van Erikson benadrukt dat elke ontwikkelingsfase voortbouwt op de uitkomst van voorgaande fasen, zoals basisvertrouwen versus wantrouwen, autonomie versus schaamte/twijfel, initiatief versus schuld, en vlijt versus minderwaardigheid . * **Crisis of exploratie:** Vroeger werd gesproken van een identiteitscrisis (tijdelijke verwarring en experimenteren), nu meer van geleidelijke exploratie zonder noodzakelijk crisis . * **Marcia's identiteitsstatussen:** Marcia onderscheidde vier statussen gebaseerd op exploratie en binding: * **Achievement:** Succesvol geëxploreerd en binding aangegaan; sterke, flexibele identiteit . * **Foreclosure:** Sterke binding zonder actieve exploratie; synthetische identiteit die instabiel wordt bij crisis . * **Moratorium:** Langdurige, soms niet-doelgerichte exploratie; kan leiden tot achievement of diffusion . * **Diffusion:** Geen sterke binding en beperkte exploratie; gebrek aan richting . * **Bepalende factoren:** Persoonlijkheid, opvoeding (een veilige basis om te exploreren), interacties met peers, schoolomgevingen die exploratie stimuleren, en culturele invloeden spelen een rol . ### 4.3.2 Zichzelf begrijpen: Zelfconcepten en zelfwaardering * **Zelf-concept (cognitief):** Brengt afzonderlijke trekken samen in abstractere concepten. Adolescenten kunnen aanvankelijk tegenstrijdige trekken ervaren, maar organiseren deze geleidelijk in een coherenter systeem met meer nuance. De nadruk komt meer te liggen op relationele aspecten . * **Zelf-waardering (evaluatief, affectieve lading):** Wordt gedifferentieerder door nieuwe dimensies zoals vriendschap en romantische relaties. Het niveau neemt meestal toe tegen het einde van de adolescentie en wordt stabieler. Een positief zelfwaardegevoel is een voorspeller van goede aanpassing, terwijl een laag zelfwaardegevoel een risicofactor is voor angst, depressie en antisociaal gedrag . * **Ontwikkeling zelfwaardering:** De ontwikkeling is niet voor iedereen gelijk, met een mogelijke crisis rond 17-18 jaar, waarna het vaak beter wordt . * **Invloeden op zelfwaardering:** Democratische opvoeding en aanmoediging van leraren leiden tot hogere zelfwaardering. Onvoorwaardelijke steun die alleen afhangt van het voldoen aan hoge normen kan leiden tot een laag, instabiel zelfwaardegevoel. Etnische groepen, zoals Afro-Amerikanen, kunnen hogere zelfwaardering hebben door identificatie met rolmodellen . ### 4.3.3 Morele ontwikkeling #### 4.3.3.1 Piaget's theorie van morele ontwikkeling * **Heteronome moraal (5-10 jaar):** Regels worden als onveranderlijk en opgelegd door autoriteiten gezien; strikte gehoorzaamheid is belangrijk. Slechtheid wordt beoordeeld op basis van de resultaten van een handeling, niet de intenties . * **Autonome moraal:** Regels worden gezien als sociale overeenkomsten die veranderlijk zijn. Er is een norm van wederkerigheid en zowel resultaten als intenties worden beoordeeld . #### 4.3.3.2 Kohlberg's theorie van morele ontwikkeling Kohlberg richtte zich op de manier van redeneren bij morele dilemma's, niet op de inhoud van het antwoord. Hij onderscheidde drie niveaus met elk twee stadia : * **Pre-conventioneel niveau (heteronome moraal):** Moraal wordt gecontroleerd door externe instanties. * **Stadium 1: Straf en gehoorzaamheid:** Nadruk op het vermijden van straf . * **Stadium 2: Instrumentele gerichtheid:** Eigenbelang en wederkerigheid staan centraal . * **Conventioneel niveau:** Conformiteit aan sociale regels en behoud van het sociale systeem. Meer aandacht voor relaties en welzijn van anderen. * **Stadium 3: Moraal van coöperatie tussen mensen ("good boy-good girl"):** Gebaseerd op de 'Gouden Regel' en wederkerigheid . * **Stadium 4: Behoud sociale orde:** Het niet volgen van regels wordt als onmogelijk gezien . * **Post-conventioneel of principieel niveau:** Overstijgen van wetten door abstracte, universele ethische principes. * **Stadium 5: Sociaal contract:** Wetten zijn veranderlijk, omdat ze samen zijn gemaakt . * **Stadium 6: Universele ethische principes:** Gelijkheid, waarde, waardigheid en rechtvaardigheid staan centraal . * **Ontwikkeling en bereik:** De ontwikkeling is traag en geleidelijk; het post-conventionele niveau wordt zelden bereikt. De relatie tussen moreel redeneren en moreel gedrag is niet perfect . * **Geslachtsverschillen:** Kohlberg focuste op rechten en rechtvaardigheid; Gilligan introduceerde de 'ethiek van zorg'. Vrouwen vertonen meer zorgoriëntatie, maar beide oriëntaties komen bij beide geslachten voor. De motivatie voor zorg is groter bij vrienden dan bij klasgenoten of onbekenden . ### 4.3.4 Vriendschap en relaties met peers * **Algemeen:** Vriendschappen worden selectiever en intiemer, met een focus op loyaliteit, nabijheid en zelfonthulling. Vrienden worden gelijkaardiger . * **Meisjes:** Gericht op emotionele intimiteit . * **Jongens:** Gericht op activiteiten en status . * **Potentiële gevaren:** * **Co-ruminatie:** Samen piekeren, wat depressie kan versterken . * **Relationele agressie:** Fysiek of verbaal agressief gedrag binnen hechte relaties . * **Zelfonthulling:** Cruciaal voor de ontwikkeling van intimiteit en vertrouwen in relaties . * **Online vriendschappen:** Ondersteunen intimiteit en nabijheid, maken contact met nieuwe mensen mogelijk en bieden een veilige context voor delicate onderwerpen. Gevaren omvatten romantische relaties online, en uitwassen zoals pro-ana groepen, pestgedrag, sociale uitsluiting en ontmoetingen met onbekenden . * **Voordelen van vriendschappen:** Zelf-exploratie, begrip van anderen, basis voor latere intieme relaties, hulp bij stresshantering en bevordering van schoolbetrokkenheid . * **Cliques vs. crowds:** * **Clique:** Kleine groep van hechte vrienden, gebaseerd op interesses en sociale status . * **Crowd:** Grotere groep, lidmaatschap gebaseerd op reputatie en stereotypen, met significante invloed op gedrag . * **Dating:** Ontstaat uit gemengde cliques. Vroege dating is vaak oppervlakkig en recreatief, later wordt meer intimiteit gezocht. Te vroeg daten kan samenhangen met problemen met wet en school . * **Conformiteit met peers:** Druk om te conformeren op het gebied van kleding, uiterlijk en activiteiten. Dit neemt toe in de vroege adolescentie, maar blijft relatief laag. Een autoritaire opvoeding kan helpen weerstand te bieden aan negatieve peerinvloeden . ## 4.4 Verstoorde ontwikkelingspatronen ### 4.4.1 Depressie * **Prevalentie:** Een veelvoorkomend psychologisch probleem, voorkomend bij 15-20% van de adolescenten, met tweemaal zoveel meisjes als jongens, met name bij vroegrijpe meisjes . * **Kenmerken:** Verschilt van gewoon verdriet; kan worden verward met 'Sturm und Drang'. Wordt gekenmerkt door internalisering van stress en hulpeloosheid . * **Beïnvloedende factoren:** Genetische aanleg, controlerende opvoedingspraktijken en aangeleerde hulpeloosheid zijn belangrijke factoren. Het is een biopsychosociaal fenomeen . * **Statistieken:** Bij 15-18 jarigen is het percentage depressie hoger (23.2%) dan bij 12-14 jarigen (15.7%), met meisjes die hogere percentages tonen . ### 4.4.2 Suïcide Suïcide is een belangrijke doodsoorzaak bij jongeren. Jongens plegen vaker suïcide dan meisjes, ondanks dat meisjes meer pogingen ondernemen. Hoge risicogroepen zijn witte jongens, Afrikaans-Amerikaanse jongens (door discriminatie), en holebi's (10 keer meer suïcide). Zeer intelligente, sociaal teruggetrokken of antisociale jongeren vormen ook een risicogroep . ### 4.4.3 Delinquentie Delinquentie omvat het overtreden van normen en wetten . * **Prevalentie:** Officiële statistieken tonen 17-23% arrestaties in de VS, maar zelf-rapportagecijfers zijn hoger. Leeftijdstrends laten een stijging en vervolgens een daling zien. Jongens vertonen dit gedrag 3-8 keer vaker dan meisjes . * **Determinanten:** SES, etnische achtergrond, opvoedingsproblemen (weinig warmte en ondersteuning), en armoede spelen een rol. Terrry Moffit stelt dat antisociaal gedrag dat al vanaf de kindertijd begint, na 20 jaar verdwijnt en dat een stabiele relatie een beschermende factor is . * **Preventie en behandeling:** Preventie vereist een vroegtijdige aanpak op meerdere niveaus, zoals een autoritaire opvoeding, goed onderwijs en welvarende, gemengde buurten. 'Zero-tolerantie' werkt niet effectief. Behandeling is lang en intensief, gericht op het weghouden uit delinquente peergroepen, het aanleren van sociale en cognitieve vaardigheden, en het creëren van een niet-agressieve omgeving . * **Twee wegen naar delinquentie:** * **Vroeg beginnen:** Gedrag start op de lagere school, met risicofactoren zoals biologische en persoonlijke factoren, opvoedingspraktijken en peerprocessen . * **Laat beginnen:** Gedrag start rond de puberteit en verdwijnt, beïnvloed door peerinvloeden. Dit wordt vaak veroorzaakt door een gebrek aan steun, zorg, verbondenheid en erkenning van ouders, wat leidt tot afwijzing door peers . ## 4.5 Conclusie: Transities en problemen Adolescentie is een periode van transities en overgangen, gekenmerkt door biologische, cognitieve, morele en sociaal-emotionele veranderingen. De ontwikkeling tot een uniek persoon met een eigen identiteit kan gepaard gaan met internaliserende (naar binnen gerichte) en externaliserende (naar buiten gerichte) problemen. De groep met ernstige problemen is een minderheid en deze problemen zijn vaak het gevolg van contextuele factoren, niet van de ontwikkeling zelf . --- # Volwassenheid: Opkomende, middelbare en late levensfasen Dit onderwerp onderzoekt de significante psychosociale ontwikkelingen die plaatsvinden tijdens de opkomende, middelbare en late volwassenheid, met nadruk op identiteitsvorming, relationele ontwikkeling, generativiteit en acceptatie van het levenseinde. ### 5.1 Opkomende volwassenheid Opkomende volwassenheid wordt gekenmerkt als een periode van multidimensionele en multidirectionele ontwikkeling, die zich gradueel uitstrekt vanaf de vroege twintiger jaren. Het is een fase van exploratie van studiekeuze, werk, waarden en relaties, met relatief weinig sociale verwachtingen, waardoor individuen nog kunnen experimenteren. De kerncriteria van volwassenheid in deze fase zijn verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid. Dit is echter ook een belastende en uitdagende periode met veel keuzestress, waarbij fouten direct als eigen falen worden gezien. Veerkracht en flexibiliteit zijn hierbij cruciaal en worden ondersteund door cognitieve attributen (planning, afwegen van opties), sociaal-emotionele attributen (zelfwaarde, doorzettingsvermogen, moraliteit) en sociale ondersteuning (veilige banden, netwerk). Een "intern kompas" van waarden en normen stuurt de keuzes . **Criteria voor volwassenheid:** * **Meest relevant:** Verantwoordelijkheid voor eigen daden, eigen ideeën en overtuigingen ontwikkelen, financiële onafhankelijkheid, objectieve roltransities (trouwen, kinderen krijgen, werk hebben) . * **Minst relevant:** (Niet gespecificeerd in de tekst) . Universele criteria voor volwassenheid omvatten psychologische kenmerken zoals voor jezelf kunnen zorgen, verantwoordelijkheid opnemen, zelf beslissen over overtuigingen, een egalitaire relatie met ouders ontwikkelen, financiële onafhankelijkheid, zorgen voor het gezin en minder zelf-georiënteerd worden . Het **twee-cyclus model van identiteitsontwikkeling** beschrijft exploratie in breedte (verschillende opties overwegen), binding (een keuze maken) en exploratie in diepte (blijven reflecteren op de gemaakte keuze). Dit model toont een voortdurende beweging van vooruitgang en terugkeer, waarbij bindingen worden gemaakt en geëvalueerd . Opkomende volwassenheid is een recent fenomeen dat vooral voorkomt in rijke, geïndustrialiseerde landen waar langer exploreren mogelijk is. In ontwikkelingslanden en bij lage SES komt het minder voor. De toename van mentale problemen bij jongvolwassenen wordt onder meer toegeschreven aan sociale media en de toegenomen sociaal voorgeschreven perfectie . > **Tip:** Opkomende volwassenheid is een fase van grote vrijheid, maar ook van aanzienlijke verantwoordelijkheid en mogelijke stress door de vele keuzes. Ontwikkel sterke copingmechanismen en een ondersteunend netwerk. ### 5.2 Erikson: Intimiteit versus isolement Dit stadium, dat zich meestal manifesteert in de vroege volwassenheid, draait om het aangaan van betekenisvolle, diepgaande relaties versus het risico op eenzaamheid en oppervlakkigheid. Het psychologische conflict uit zich in de gedachten en gevoelens van jonge mensen over het aangaan van een permanent engagement ten aanzien van een intieme partner, oftewel **commitment** . * **Intimiteit:** Emotioneel openstellen in diepgaande relaties, de relatie 100% kans geven. Dit omvat het maken van een permanente keuze voor een levenspartner, wat leidt tot liefde als beloning. Het vereist het opgeven van pas verworven onafhankelijkheid en het herschrijven van een deel van de identiteit . * **Isolement:** Oppervlakkige relaties of geen relaties zonder diepgang, wat kan leiden tot eenzaamheid. Dit uit zich in aarzeling om intieme relaties aan te gaan, zelf-absorptie en een permanente keuze voor een levenspartner vermijden . Het **epigenetische principe** van Erikson is van toepassing: een succesvolle oplossing van het identiteitsconflict (uit de adolescentie) bereidt voor op het oplossen van het intimiteitsconflict. Bindingsangst kan voortkomen uit onzekerheid over de eigen identiteit, waardoor men deze laat afhangen van de ander. Een succesvolle oplossing van dit conflict bereidt voor op **generativiteit** (vs. stagnatie) . ### 5.3 Andere theorieën over psychosociale ontwikkeling **Levinson's seizoenen van het leven:** Levinson deelt de levensloop in stadia of "seizoenen", waarbij elk stadium begint met een overgang van ongeveer 5 jaar, gevolgd door stabiele perioden van 5-7 jaar. De stadia zijn: Lente (pre-volwassenheid, 0-22), Zomer (vroege volwassenheid, 17-45), Herfst (middelbare volwassenheid, 40-65) en Winter (late volwassenheid, 60+) . * **Levensstructuur:** Het onderliggende design van iemands leven, inclusief relaties en werk . * **Overgang vroege volwassenheid:** Gekenmerkt door de "droom" (een beeld van de toekomst dat levensbeslissingen stuurt) en de rol van een "mentor" (iemand die helpt bij het realiseren van de droom) . * **Dromen over de toekomst (DOT):** Kunnen relationeel, beroepsmatig, voor de wereld of materieel zijn. Mannen hebben vaker beroepsdromen gericht op prestatie en status, terwijl vrouwen vaker relationele dromen hebben . * **Overgang van de 30er jaren:** Een evaluatie van de levensstructuur en een hernieuwde focus op eerder verwaarloosde aspecten. Voor ontevredenen kan dit een crisis zijn . * **"Settling down" voor mannen, instabiliteit voor vrouwen:** Mannen bereiken sneller stabiliteit door een focus op bepaalde relaties en aspiraties, terwijl vrouwen vaak worstelen tussen interpersoonlijke (relaties, gezin) en individuele (carrière, persoonlijke groei) domeinen . **Vaillant's aanpassing aan het leven:** Vaillant volgde mannen gedurende hun levensloop en identificeerde fasen: 20ers (intimiteit), 30ers (loopbaan consolideren), 40ers (generativiteit), 50-60ers ("behoeders van betekenis") en 70ers (ego-integriteit, spiritueel/reflexief). Deze theorie sluit aan bij die van Levinson en Erikson, maar vult hiaten op. Onderzoek bij vrouwen suggereert vergelijkbare veranderingen . **Beperkingen van Levinson en Vaillant:** De studies zijn gebaseerd op oudere generaties en missen diversiteit in SES en culturele achtergrond. Nieuw onderzoek bij diverse generaties is noodzakelijk . ### 5.4 De sociale klok De sociale klok verwijst naar leeftijdsgebonden verwachtingen voor levensgebeurtenissen, die vanuit de maatschappij worden gevoeld. Het volgen van de sociale klok kan vertrouwen en richting geven, maar ook distress veroorzaken als men niet kan volgen . * **Sociale klok bij mannen en vrouwen:** * **Vrouwelijke sociale klok (huwelijk/gezin vroege 20s):** Meer verantwoordelijkheid, zelfcontrole, tolerantie en zorgzaamheid; minder zelfwaardering en meer kwetsbaarheid op latere leeftijd . * **Mannelijke sociale klok (carrière eind 20s):** Meer dominantie, sociaal, onafhankelijk en intellectueel . * **Vrouwen zonder sociale klok (tegen de 30):** Zelftwijfel, gevoelens van incompetentie en eenzaamheid, geen duidelijke droom . > **Tip:** De sociale klok kan nuttig zijn voor structuur, maar wees alert op mogelijke druk en stress als deze verwachtingen niet overeenkomen met je persoonlijke pad. ### 5.5 Intieme relaties **Partnerkeuze:** Mensen kiezen meestal partners die op hen lijken, wat bijdraagt aan een langdurige relatie; "opposites attract" blijkt minder accuraat. De gelijkenis wordt eerder verklaard door selectie dan door wederzijdse beïnvloeding of aanpassing . * **Geslachtsverschillen in partnerkeuze:** * **Vrouwen:** Prefereren intelligentie, ambitie, financiële stabiliteit en een partner die even oud of iets ouder is . * **Mannen:** Prefereren aantrekkelijkheid, huishoudelijke vaardigheden en een partner die iets jonger is . * **Verklaringen:** * **Evolutietheorie (voortplanting):** Vrouwen zoeken een man die nakomelingen kan beschermen; mannen richten zich op fysieke aantrekkelijkheid vanwege hun grotere reproductieve capaciteit . * **Sociale leertheorie (geslachtsrollen):** Vrouwen worden geassocieerd met zorgtaken, mannen met assertiviteit en werk. In culturen met grotere gendergelijkheid zijn partnervoorkeuren vergelijkbaar . **Liefde (Sternberg's driehoekstheorie):** Liefde bestaat uit drie componenten : * **Passie/fysiek:** Intens verlangen, dominant in het begin van de relatie . * **Intimiteit/emotioneel:** Emotionele verbondenheid, openheid en het gevoel van nabijheid . * **Engagement/cognitief:** De beslissing om de relatie te onderhouden en de lange-termijn commitment . Passionele liefde neemt geleidelijk af naarmate intimiteit en engagement toenemen. Echter, partners die een relatie voortzetten, geven aan nog meer van elkaar te houden . **Duurzaamheid van relaties:** Commitment voorspelt duur en kwaliteit. Communicatie en constructieve probleemoplossing zijn essentieel . **Cultuurverschillen:** Westerse culturen leggen de nadruk op passie en intimiteit als basis voor het huwelijk, terwijl in Oosterse culturen gevoelens meer verspreid zijn en verplichtingen tegenover anderen meespelen bij partnerkeuze . **Vriendschap:** Vrienden versterken zelfwaardering, bieden sociale ondersteuning en maken het leven interessanter . * **Vriendschappen zelfde geslacht:** Vrouwen hebben intiemere vriendschappen en praten liever, mannen doen liever samen iets leuks. Hoe langer een vriendschap duurt, hoe intiemer . * **Vriendschappen andere geslacht:** Kunnen informatieve waarde hebben en helpen bij het leren over mannelijke en vrouwelijke stijlen van intimiteit. Seksuele aantrekking wordt gereguleerd. Kan evolueren naar een stabiele romantische relatie . * **Broers & zussen als vrienden:** Deze relaties gaan vaak het langst mee en kunnen een belangrijke voorspeller zijn van mentale gezondheid op latere leeftijd . **Eenzaamheid:** Gevoel van ongelukkig zijn door de kloof tussen huidige en gewenste sociale relaties. Eenzaamheid piekt bij jonge volwassenen en daalt daarna. Langdurige eenzaamheid hangt samen met zelf-ondermijnende houdingen. Determinanten zijn samenlevingsvorm, cultuur en persoonlijkheid (bv. sociale angst) . **Levenscyclus van het gezin:** De vroege volwassenheid omvat alleen wonen, huwelijk en kinderen opvoeden. Hoewel de timing en volgorde variëren, blijft het model bruikbaar als denkkader. Het ouderlijk huis verlaten gebeurt gemiddeld rond 25-27 jaar, afhankelijk van factoren zoals opleiding, gezinssituatie en cultuur. Het terugkeren naar het ouderlijk huis na het verlaten is een veelvoorkomende gebeurtenis, vooral bij ongehuwden, en hangt vaak samen met rolveranderingen. Een te vroege uittrek uit het ouderlijk huis kan samenhangen met minder succesvolle huwelijken en loopbanen . ### 5.6 Middelbare volwassenheid #### 5.6.1 Erikson: Generativiteit versus stagnatie Dit stadium, dat al kan beginnen in de vroege volwassenheid, focust op het helpen en begeleiden van de volgende generatie en het bijdragen aan de maatschappij . * **Generativiteit:** Zich openstellen voor anderen op manieren die de volgende generatie helpen. Dit gaat verder dan het eigen zelf en de partner, en kan gerealiseerd worden door opvoeding, familierelaties, mentorschap op het werk, en creativiteit. Het einddoel is het creëren van een nalatenschap, een "symbolische onsterfelijkheid" . * **Stagnatie:** Eigen comfort en zekerheid boven uitdaging en opoffering plaatsen. Men is op zichzelf gericht, genotzuchtig, en heeft weinig betrokkenheid of bezorgdheid voor jonge mensen. Ze staan stil in het leven, zijn negatief over de nieuwe generatie en missen energie voor anderen . Onderzoek toont aan dat generativiteit toeneemt met de leeftijd. Mensen met hoge generativiteit zijn goed aangepast, open-minded, politiek actief en gebruiken een democratische opvoedingsstrategie. Vaders zijn over het algemeen generatiever dan niet-vaders . #### 5.6.2 Andere theorieën over psychosociale ontwikkeling **Levinson's herfst van het leven:** De middelbare volwassenheid wordt gekenmerkt door overgangen en stabiele perioden. De **overgang naar middelbare leeftijd (40-45 jaar)** is een periode van evaluatie van behaalde doelen en reflectie op de toekomst. Er kan sprake zijn van een "midlife crisis". Levinson beschrijft vier mini psycho-sociale crisissen : * **Jong-oud:** Nieuwe manieren vinden om zowel jong als oud te zijn . * **Vernietigen-scheppen:** Erkennen van destructieve krachten en proberen nieuwe, waardevolle producten te creëren . * **Mannelijk-vrouwelijk:** Balans vinden tussen mannelijke en vrouwelijke aspecten van het zelf . * **Binding-afzondering:** Balans vinden tussen betrokkenheid op de externe wereld en daarvan afgescheiden zijn . **Vaillant's "keepers of meaning":** Middelbare volwassenen verwerven zich door hun positie te bevestigen en tegelijkertijd tradities en positieve culturele aspecten door te geven. Ze vormen een tegenwicht tegen te snelle veranderingen en hebben lange-termijn doelen . **Midlife crisis:** Hoewel niet iedereen een midlife crisis meemaakt, kan deze leiden tot significante herstructureringen van de persoonlijkheid. De definitie ervan is losser en kan worden getriggerd door levensgebeurtenissen. Onderzoek naar "life regrets" bij vrouwen in de 40 toont aan dat aanvaarding cruciaal is voor welzijn . **Mogelijke zelven:** Individuen formuleren hopende en vrezende zelven die de temporele dimensie van het zelf vormen. Naarmate men ouder wordt, neemt sociale vergelijking af en vergelijking over de tijd toe. De dromen worden realistischer en concreter . **Stabiliteit in zelfconcept en persoonlijkheid:** Drie belangrijke persoonlijkheidskenmerken nemen toe: zelfaanvaarding, autonomie en beheersing van de omgeving. Dit draagt bij aan een toename van vertrouwen en maakt de middelbare leeftijd tot een hoogtepunt van mentale gezondheid . * **Coping:** Toename van effectieve coping-strategieën, waaronder probleemgerichte en emotiegerichte coping. Dit is te danken aan verbeterde zelfkennis en groter zelfvertrouwen . * **Genderidentiteit:** Vrouwen nemen mannelijke trekken over, mannen nemen vrouwelijke trekken over, mogelijk door hormonale veranderingen of leeftijdsgebonden vereisten . * **Big Five persoonlijkheidskenmerken:** Neuroticisme en extraversie dalen licht, terwijl vriendelijkheid en gewetensvolheid stijgen . > **Voorbeeld:** Een vrouw die tijdens haar carrière assertief en dominant was, kan in de middelbare leeftijd meer openstaan voor zorgzame en emotionele aspecten van zichzelf, terwijl een man die zich primair op zijn carrière richtte, meer aandacht kan besteden aan zijn relationele kant. ### 5.7 Late volwassenheid #### 5.7.1 Erikson: Ego-integriteit versus wanhoop Dit stadium, dat zich kenmerkt door acceptatie van het leven en de dood, draait om het gevoel een heel en tevreden leven te hebben geleid. * **Ego-integriteit:** Zich een geheel voelen, tevreden over verwezenlijkingen, acceptatie van successen en mislukkingen, innerlijke vrede en harmonie. Men weet duidelijk wie men is en heeft de negatieve ervaringen geaccepteerd als vormend voor de identiteit . * **Wanhoop:** Gevoel dat vele beslissingen fout waren en er te weinig tijd is om dit te veranderen. Dit uit zich in verbittering, verzet, ontgoocheling, innerlijke onrust en doodsangst. Het leven wordt als verspild beschouwd . #### 5.7.2 Andere theorieën over psychosociale ontwikkeling **Verfijning - Peck:** Focust op drie verfijningen van het ego : * **Ego-differentiatie:** Investeren in verschillende domeinen van het leven, niet alles op de werkrol (cruciaal bij pensionering) . * **Transcendentie van het lichaam:** Minder bezig zijn met fysieke aantrekkelijkheid en jeugd . * **Ego-transcendentie:** De wereld draait niet alleen om jezelf; bescheidener worden en jezelf niet meer hoeven te bewijzen . De **gerotranscendentietheorie** (mogelijk een 9e fase) beschrijft een afscheid van maatschappelijke betrokkenheid en een verschuiving naar contemplatie, zin zoeken in kunst, spiritualiteit en natuur. Dit leidt tot een gevoel van kosmische eenheid en transcendentie, en een toename van levenstevredenheid . **Labouvie-Vief's affect-optimisatie:** Oudere volwassenen hebben de capaciteit om positieve emoties te maximaliseren en negatieve emoties te reduceren. Ze zijn "emotionele experts" die kleine dingen waarderen en grotere dingen op afstand houden, wat helpt bij het omgaan met verlies en vermogensverlies . **Reminiscentie en life review:** * **Reminiscentie:** Het vertellen van verhalen over het verleden . * **Life review:** Het evalueren van de betekenis van ervaringen uit het verleden, wat leidt tot zelfbegrip, integriteit en welzijn. Een life review is een vorm van reminiscentie met een focus op het verkrijgen van betekenis. Een focus op zelfgerichte reminiscentie kan leiden tot ruminatie, terwijl een focus op anderen relaties kan versterken. Kennis-gebaseerde reminiscentie draagt het best bij aan ego-integriteit . #### 5.7.3 Zelfconcept en persoonlijkheid Het zelfconcept wordt veiliger en complexer: men accepteert de positieve en negatieve elementen van zichzelf. Een gehoopt of ideaal zelfconcept wordt geformuleerd. Persoonlijkheidskenmerken veranderen: vriendelijkheid neemt toe, sociabiliteit daalt, en acceptatie van verandering neemt toe. Een paradox is dat sociaal contact afneemt, terwijl welzijn toeneemt . **Sociale functioneren bij ouderen:** * **Disengagement theory:** Wederzijds terugtrekken van ouderen en samenleving; een achterhaalde theorie . * **Activiteitstheorie:** Ouderen willen een actieve rol, maar krijgen hier niet altijd de kans toe; activiteit is echter geen garantie voor welzijn . * **Continuïteitstheorie:** Voortzetting van gebruikelijke sociale activiteiten en hobby's, wat een gevoel van continuïteit en identiteit geeft. Dit is een betere theorie . * **Socio-emotionele selectiviteitstheorie:** Sociale netwerken worden selectiever; alleen de meest bevredigende relaties overleven. Oppervlakkige relaties nemen af, diepe relaties worden onderhouden voor emotie-regulatie. Dit is de beste verklaring voor de paradox van afnemend sociaal contact en toenemend welzijn . De functie van vriendschappen verandert met de leeftijd: informatie vergaren neemt af, terwijl emotieregulatie toeneemt. Oudere volwassenen reageren met meer kalmte op stress en zoeken positieve elementen in negatieve gebeurtenissen, wat bijdraagt aan hun welzijn . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ontwikkelingspsychologie | De wetenschap die stabiliteit en verandering van gedrag wil begrijpen over de levensloop, in verschillende domeinen zoals fysiek, perceptueel, cognitief, emotioneel en sociaal. | | Theorie | Een geordend en samenhangend geheel van uitspraken dat gedrag beschrijft, verklaart en voorspelt. | | Continue ontwikkeling | Veranderingen die geleidelijk en gradueel verlopen, waarbij bestaande vaardigheden worden uitgebreid. | | Discontinue ontwikkeling | Veranderingen die trapsgewijs en abrupt verlopen, waarbij nieuwe manieren van reageren ontstaan in specifieke periodes. | | Nature | Benadrukt aangeboren biologische eigenschappen en stelt dat ontwikkeling endogeen, oftewel van binnenuit gestuurd, is. | | Nurture | Benadrukt de invloed van de omgeving en stelt dat ontwikkeling exogeen, oftewel van buitenaf gestuurd, is. | | Levensloopperspectief | De theorie die stelt dat ontwikkeling een levenslang, multidimensionaal, plastisch en contextueel proces is. | | Epigenetica | Het bestuderen van genexpressie, waarbij omgevingsfactoren een rol spelen in de tot uiting komen van genetische aanleg. | | Psycho-analytische theorieën | Theorieën die stellen dat kinderen door stadia gaan waarin conflicten tussen biologische driften en sociale verwachtingen ontstaan, en de oplossing hiervan het psychisch functioneren bepaalt. | | Id (Es) | Het deel van de psyche dat de bron is van biologische basisbehoeften en verlangens, opererend volgens het lustprincipe. | | Ego (Ich) | Het bewuste en rationele deel van de mens, dat opereert volgens het realiteitsprincipe en sociaal acceptabele reacties nastreeft. | | Super-ego (Über-ich) | Het geweten, dat de normen en waarden van de maatschappij internaliseert en het goede beloont met trots en het slechte bestraft met schaamte of schuld. | | Psychoseksuele stadia (Freud) | Fasen van ontwikkeling waarin libido zich vastzet op een erogene zone, met mogelijke fixaties bij onvoldoende bevrediging. | | Operante conditionering (Skinner) | Een leerproces waarbij gedrag wordt aangepast door bekrachtiging (verhoging van frequentie) of straf (vermindering van frequentie). | | Klassieke conditionering (Pavlov) | Een leerproces waarbij een neutrale stimulus wordt geassocieerd met een ongeconditioneerde stimulus, wat leidt tot een geconditioneerde reactie. | | Sociaal leren theorie (Bandura) | Theorie die stelt dat leren plaatsvindt door observatie, imitatie en modeling van gedrag van anderen. | | Zelf-efficacy | Het geloof in eigen kunnen om bepaalde taken of doelen te bereiken. | | Cognitieve ontwikkelingspsychologie (Piaget) | Theorie die stelt dat kinderen actief kennis opbouwen door interactie met de wereld, doorlopend door vier stadia van cognitieve ontwikkeling. | | Schema (Piaget) | Een mentaal concept of een basisidee dat iemand gebruikt om iets te doen of te begrijpen. | | Structuur (Piaget) | Een georganiseerd geheel van schema's waartussen men een relatie ontdekt, kenmerkend voor een bepaalde ontwikkelingsfase. | | Assimilatie (Piaget) | Het proces waarbij nieuwe informatie wordt ingepast in bestaande denkstructuren of schema's. | | Accommodatie (Piaget) | Het proces waarbij bestaande schema's worden aangepast of nieuwe schema's worden gevormd om nieuwe informatie beter te begrijpen en zich aan te passen aan de omgeving. | | Sensorimotorische fase (Piaget) | Het eerste cognitieve stadium (0-2 jaar) waarin baby's de wereld verkennen met hun zintuigen en motorische acties, en objectpermanentie ontwikkelen. | | Pre-operationele fase (Piaget) | Het tweede cognitieve stadium (2-6 jaar) waarin kinderen symbolisch denken ontwikkelen, maar egocentrisch en nog niet logisch redeneren. | | Concreet-operationele fase (Piaget) | Het derde cognitieve stadium (7-12 jaar) waarin kinderen logisch en rationeel kunnen denken over concrete situaties en operaties uitvoeren. | | Formeel-operationele fase (Piaget) | Het vierde cognitieve stadium (12+ jaar) waarin adolescenten abstract, hypothetisch en systematisch kunnen redeneren. | | Informatieverwerkingstheorie | Een theorie die de menselijke geest vergelijkt met een computersysteem dat informatie manipuleert en verwerkt via verschillende geheugencomponenten. | | Ethologie | De studie van het gedrag van dieren in hun natuurlijke omgeving, met focus op de evolutionaire en overlevingswaarde ervan. | | Imprinting (inprenting) | Een proces waarbij een stimulus tijdens een kritische periode wordt opgeslagen, wat leidt tot blijvend gedrag, zoals hechtingsmechanismen bij dieren. | | Hechting (Bowlby) | De sterke, affectieve band die een kind ontwikkelt met zijn primaire verzorger, cruciaal voor emotionele en sociale ontwikkeling. | | Socioculturele theorie (Vygotsky) | Theorie die stelt dat cognitieve ontwikkeling sociaal gemedieerd en cultureel bepaald is, met de nadruk op interactie en de Zone van Naaste Ontwikkeling. | | Zone van Naaste Ontwikkeling (Vygotsky) | Het verschil tussen wat een kind zelfstandig kan en wat het kan bereiken met hulp van een meer ervaren persoon. | | Ecologische theorie (Bronfenbrenner) | Theorie die stelt dat ontwikkeling plaatsvindt binnen een systeem van omgevingsinvloeden op verschillende niveaus (micro, meso, exo, macro, chrono). | | Cross-sectioneel onderzoek | Een onderzoeksdesign waarbij verschillende groepen op hetzelfde moment worden bestudeerd. | | Longitudinaal onderzoek | Een onderzoeksdesign waarbij dezelfde groep gedurende een langere periode wordt gevolgd. | | Correlationeel onderzoek | Onderzoek dat de samenhang tussen variabelen bestudeert, zonder een oorzaak-gevolg relatie aan te tonen. | | Experimenteel onderzoek | Onderzoek dat een oorzaak-gevolg relatie kan aantonen door manipulatie van variabelen en random toewijzing. | | Baby- en peutertijd | De periode van 0 tot ongeveer 3 jaar, gekenmerkt door snelle fysieke, cognitieve, motorische en sociaal-emotionele ontwikkeling. | | Ruwe motorische ontwikkeling | De ontwikkeling van grote spiergroepen die leiden tot bewegingen zoals kruipen, lopen en springen. | | Fijne motorische ontwikkeling | De ontwikkeling van kleine spiergroepen die leiden tot precieze bewegingen zoals reiken, grijpen en schrijven. | | Adualisme | Een vroege staat van waarneming waarbij er geen onderscheid is tussen de innerlijke wereld en de externe realiteit. | | Dualisme | De perceptie van indrukken die men kan waarnemen en een betekenis kan geven, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen de innerlijke wereld en de realiteit. | | Patroonperceptie | Het vermogen om structuren en patronen in visuele informatie te herkennen, zelfs als deze niet volledig zichtbaar zijn. | | Intermodale perceptie | Het integreren van informatie uit verschillende zintuigen om een coherent beeld van de wereld te vormen. | | Vroege kindertijd | De periode van ongeveer 3 tot 6 jaar, gekenmerkt door de ontwikkeling van de pre-operationele fase, toenemende taalvaardigheid en sociale interactie. | | Egocentrisme | Het onvermogen van jonge kinderen om het perspectief van anderen te onderscheiden van hun eigen perspectief. | | Animisme | Het toeschrijven van menselijke eigenschappen, zielen of intenties aan levenloze objecten. | | Conservatie | Het besef dat bepaalde fysieke eigenschappen van objecten constant blijven, ondanks veranderingen in hun uiterlijke verschijningsvorm. | | Centratie | De neiging om de aandacht te richten op één enkel aspect van een situatie, andere aspecten negerend. | | Decentratie | Het vermogen om aandacht te richten op meerdere aspecten van een situatie en deze met elkaar in verband te brengen. | | Onomkeerbaarheid (Irreversibiliteit) | Het onvermogen om een reeks stappen mentaal om te keren om terug te keren naar de beginsituatie. | | Omkeerbaarheid (Reversibiliteit) | Het vermogen om een reeks stappen mentaal om te keren en terug te keren naar de beginsituatie. | | Classificatie | Het vermogen om objecten te organiseren in groepen op basis van gedeelde kenmerken en hiërarchische relaties. | | Seriatie | Het vermogen om objecten langs een kwantitatieve dimensie (zoals grootte) te ordenen. | | Transitieve inferentie | Het vermogen om relaties tussen objecten af te leiden door het combineren van verschillende vergelijkingen. | | Theory of Mind | Het begrip dat anderen mentale toestanden, zoals overtuigingen, verlangens en intenties, hebben die hun gedrag sturen. | | False belief | Overtuigingen die niet overeenkomen met de realiteit, maar wel het gedrag van een persoon kunnen beïnvloeden. | | Taalontwikkeling | Het proces waarmee kinderen taal leren, inclusief klanken, woorden, grammatica en communicatievaardigheden. | | Behaviorisme (taal) | De visie dat taalontwikkeling volledig is toe te schrijven aan omgevingsinvloeden zoals operante conditionering en imitatie. | | Nativisme (taal) | De visie dat kinderen geboren worden met een aangeboren taalverwervingsmechanisme (LAD) dat hen voorbereidt op het leren van taal. | | Interactionisme (taal) | De visie dat taalontwikkeling het resultaat is van de interactie tussen aangeboren capaciteiten en omgevingsinvloeden. | | Child Directed Speech (CDS) | Een specifieke manier van spreken tegen jonge kinderen, gekenmerkt door een hogere toon, overdreven expressiviteit en korte zinnen. | | Vocalisaties (Cooing) | De eerste klinkerachtige geluiden die baby's produceren, vaak als uiting van welbehagen. | | Brabbelen (Babbling) | Het produceren van medeklinker-klinker combinaties, aanvankelijk universeel en later specifiek voor de moedertaal. | | Gedeelde aandacht (Joint Attention) | Het vermogen om de aandacht van zichzelf en een ander te richten op hetzelfde object of gebeurtenis. | | Preverbale gebaren | Gebaren die gebruikt worden om een boodschap over te brengen voordat kinderen kunnen spreken. | | Onderextensie | Het te beperkt toepassen van een woord, waarbij het woord alleen wordt gebruikt voor de specifieke context waarin het is geleerd. | | Overextensie | Het te breed toepassen van een woord, waarbij het woord wordt gebruikt voor een bredere categorie van objecten dan bedoeld. | | Telegramstijl | Een manier van spreken waarbij alleen de belangrijkste woorden worden gebruikt, vergelijkbaar met een telegram. | | Adolescentie | De overgangsfase tussen kindertijd en volwassenheid (ongeveer 10-20 jaar), gekenmerkt door significante biologische, cognitieve en sociaal-emotionele veranderingen. | | Puberteit | Een reeks biologische gebeurtenissen tijdens de adolescentie die leiden tot volwassen gestalte en seksuele rijpheid. | | Sturm und Drang | Een literair en cultureel concept dat de turbulente en emotionele aard van de adolescentie beschrijft. | | Identiteit (Erikson) | Het gevoel van wie men is, wat men belangrijk vindt, en de richting die men in het leven wil gaan. | | Identiteitsverwarring (Erikson) | Een gebrek aan richting en zelfdefiniëring, vaak als gevolg van onopgeloste psychosociale conflicten uit eerdere stadia. | | Identiteitsstatussen (Marcia) | Verschillende mogelijke uitkomsten van het identiteitsvormingsproces, gebaseerd op de mate van exploratie en binding. | | Achievement | Een identiteitsstatus waarbij iemand doelgericht heeft geëxploreerd en bindingen heeft aangegaan, wat resulteert in een sterke en flexibele identiteit. | | Foreclosure | Een identiteitsstatus waarbij iemand sterke bindingen aangaat zonder actieve exploratie, wat kan leiden tot een rigide identiteit. | | Moratorium | Een identiteitsstatus gekenmerkt door langdurige exploratie zonder duidelijke bindingen, wat kan leiden tot verdere groei of tot diffuusie. | | Diffusion | Een identiteitsstatus waarbij er een gebrek is aan zowel exploratie als binding, wat resulteert in een ongedefinieerde identiteit. | | Zelfconcept | Het geheel van kenmerken, vaardigheden, houdingen en waarden waarvan een individu gelooft dat het hem of haar beschrijft. | | Zelfwaarde | Het oordeel over de eigen waarde en de gevoelens die daarbij horen; een globale inschatting van het zelf. | | Morele ontwikkeling (Piaget) | De ontwikkeling van moreel redeneren, van heteronome moraal (regels opgelegd door autoriteit) naar autonome moraal (regels als sociale overeenkomst). | | Morele ontwikkeling (Kohlberg) | Een theorie die moreel redeneren beschrijft in drie niveaus (pre-conventioneel, conventioneel, post-conventioneel) en zes stadia, met nadruk op de redenering achter morele keuzes. | | Pre-conventioneel niveau | Het eerste niveau van morele ontwikkeling, waarbij moraliteit wordt gecontroleerd door externe instanties (straf en eigenbelang). | | Conventioneel niveau | Het tweede niveau van morele ontwikkeling, waarbij moraliteit is gebaseerd op conformiteit aan sociale regels en wetten. | | Post-conventioneel niveau | Het hoogste niveau van morele ontwikkeling, waarbij moraliteit is gebaseerd op abstracte, universele ethische principes. | | Vriendschap | Een wederzijdse relatie die intimiteit, loyaliteit, gedeeld vertrouwen en wederzijdse beïnvloeding omvat. | | Cliques | Kleine groepen van vrienden met gedeelde interesses en sociale status, die vaak een grote invloed hebben op het gedrag en de emoties van de leden. | | Crowds | Grotere groepen die bestaan uit meerdere cliques, waarbij lidmaatschap gebaseerd is op reputatie en stereotypen. | | Conformiteit met peers | De neiging om zich aan te passen aan de normen en gedragingen van leeftijdsgenoten. | | Depressie | Een psychische stoornis gekenmerkt door aanhoudende gevoelens van somberheid, verlies van interesse en energie, en problemen met denken en slapen. | | Delinquentie | Gedrag dat de normen of wetten van de samenleving overtreedt. | | Vroege volwassenheid | De levensfase die volgt op de adolescentie, gekenmerkt door exploratie van studiekeuze, werk, waarden en relaties. | | Opkomende volwassenheid | Een recente fase die de overgang van adolescentie naar volwassenheid beschrijft, gekenmerkt door multidimensionele ontwikkeling, exploratie en weinig sociale verwachtingen. | | Sociale klok | Leeftijdsgebonden maatschappelijke verwachtingen voor levensgebeurtenissen, zoals trouwen of kinderen krijgen. | | Intimiteit vs. Isolement (Erikson) | Het psychosociale conflict van de vroege volwassenheid, waarbij men diepgaande, betekenisvolle relaties aangaat of eenzaamheid en oppervlakkigheid ervaart. | | Generativiteit vs. Stagnatie (Erikson) | Het psychosociale conflict van de middelbare volwassenheid, waarbij men zorgt voor en bijdraagt aan de volgende generatie, of stilstand en zelfgerichtheid ervaart. | | Ego-integriteit vs. Wanhoop (Erikson) | Het psychosociale conflict van de late volwassenheid, waarbij men tevreden terugkijkt op het leven en de dood accepteert, of spijt en verbittering ervaart. | | Middelbare volwassenheid | De levensfase van ongeveer 40 tot 60/65 jaar, gekenmerkt door veranderingen in carrière, relaties en het zich richten op de volgende generatie. | | Midlife crisis | Een periode van twijfel, evaluatie en stress rond de middelbare leeftijd, die kan leiden tot herstructurering van de persoonlijkheid. | | Mogelijke Zelven | Wat men hoopt of vreest te worden in de toekomst; de temporele dimensie van het zelf dat richting geeft aan het streven en hopen. | | Late volwassenheid | De levensfase van ongeveer 65 jaar en ouder, gekenmerkt door een focus op levensintegriteit, acceptatie van verlies en de overdracht van wijsheid. | | Ageisme | Leeftijdsdiscriminatie, met name gericht op oudere generaties. | | Gerotranscendentietheorie | Een theorie die stelt dat ouderen zich loskoppelen van de samenleving en betekenis zoeken in spiritualiteit, kunst en contemplatie. | | Affect-optimisatie | Het vermogen om positieve emoties te maximaliseren en negatieve emoties te minimaliseren, wat toeneemt met de leeftijd. | | Reminiscentie | Het vertellen van verhalen over het verleden, met focus op mensen, gebeurtenissen, gedachten en gevoelens. | | Life Review | Het evalueren van de betekenis van ervaringen uit het verleden, wat bijdraagt aan zelfbegrip en ego-integriteit. | | Sociabiliteit (Extraversie) | De mate waarin iemand sociaal actief is, geneigd is tot contact met anderen en plezier haalt uit sociale interactie. | | Disengagement theory | Een achterhaalde theorie die stelt dat wederzijdse terugtrekking tussen ouderen en de samenleving leidt tot een daling van mentale gezondheid. | | Activiteitstheorie | De theorie die stelt dat ouderen een actieve rol willen blijven uitoefenen, maar hiertoe niet altijd de kans krijgen van de samenleving. | | Continuïteitstheorie | De theorie die stelt dat sociale activiteiten en hobby's uit het verleden worden voortgezet, wat een gevoel van continuïteit en identiteit bevordert. | | Socio-emotionele selectiviteitstheorie | De theorie die stelt dat sociale netwerken van ouderen selectiever worden, waarbij focus ligt op de meest bevredigende en emotioneel regulerende relaties. |

## 1. Inleiding tot Ontwikkelingspsychologie De ontwikkelingspsychologie is een wetenschap die zich bezighoudt met de stabiliteit en verandering van menselijk gedrag over de gehele levensloop. Dit gebeurt op verschillende domeinen: fysiek, perceptueel, cognitief, emotioneel en sociaal. De discipline is tevens toegepast, wat betekent dat de inzichten praktisch relevant zijn, en interdisciplinair, aangezien veel verschillende wetenschappers eraan bijdragen. ## 2. Theorieën over Ontwikkeling Een fundamenteel onderscheid in ontwikkelingspsychologische theorieën betreft de discussie tussen "nature" (erfelijkheid) en "nurture" (milieu). * **Nature:** Benadrukt de rol van aangeboren biologische eigenschappen en genetische aanleg in de ontwikkeling. Ontwikkeling wordt hierbij gezien als endogeen gestuurd, met de nadruk op stabiliteit. * **Nurture:** Legt de nadank op fysieke en sociale invloeden uit de omgeving, waarbij ontwikkeling als exogeen wordt beschouwd, met de nadruk op plasticiteit en veranderbaarheid. Tegenwoordig wordt erkend dat erfelijkheid en omgeving op complexe wijze met elkaar interageren. Dit geldt ook voor de vraag of ontwikkeling continu of discontinu verloopt, en of er één universeel ontwikkelingsverloop is of meerdere. ### 2.1 Continue versus Discontinue Ontwikkeling * **Continue ontwikkeling:** Kenmerkt zich door kwantitatieve veranderingen, zoals groei in lengte of woordenschat. Deze veranderingen zijn geleidelijk en meetbaar. * **Discontinue ontwikkeling:** Kenmerkt zich door kwalitatieve veranderingen, waarbij er sprake is van nieuwe manieren van reageren of functioneren, vaak in specifieke periodes of stadia. Voorbeelden zijn de midlifecrisis of de overgang van egocentrisch naar principieel denken. ### 2.2 Unidimensioneel versus Multidimensioneel/Multidirectioneel Ontwikkeling * **Unidimensioneel:** Vroegere theorieën gingen uit van één universeel ontwikkelingsverloop, waarbij iedereen dezelfde fasen in dezelfde volgorde doorloopt en vooruitgang boekt. Dit is typisch voor stadiatheorieën zoals die van Piaget en Kohlberg. * **Multidimensioneel/Multidirectioneel:** Hedendaagse visies erkennen dat er meerdere ontwikkelingsvormen mogelijk zijn door unieke combinaties van persoonlijke en omgevingskenmerken. Ontwikkeling kan zowel vooruitgang als achteruitgang omvatten, zelfs binnen hetzelfde domein. ### 2.3 Nature versus Nurture De discussie tussen nature en nurture is achterhaald, aangezien beide factoren complex samenwerken. De uiting van genetische aanleg is vaak afhankelijk van omgevingsfactoren. De vraag welk aspect belangrijker is, hangt mede af van het theoretische kader; bijvoorbeeld, een discontinue ontwikkeling kan sneller worden geassocieerd met nature, omdat het suggereert dat er een biologisch voorprogrammeer is voor sprongen in ontwikkeling. ## 3. Het Levensloopperspectief Dit perspectief beschouwt ontwikkeling als een levenslang, multidimensionaal, multidirectioneel, plastisch en in verschillende contexten ingebed proces. * **Levenslang:** Ontwikkeling stopt niet na de adolescentie, maar gaat door gedurende de hele levensloop, met invloeden op fysieke, cognitieve en emotionele/sociale domeinen. * **Multidimensioneel en Multidirectioneel:** Ontwikkeling wordt bepaald door een complex samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren en kent zowel vooruitgang als achteruitgang binnen en tussen domeinen. * **Plastisch:** Individuen vertonen kneedbaarheid en veranderbaarheid, hoewel deze plasticiteit afneemt met de leeftijd, wat leidt tot toenemende rigiditeit. * **Ingebed in Verschillende Contexten:** Invloeden op ontwikkeling zijn: 1. **Leeftijdsgebonden (normatief):** Gebeurtenissen die sterk aan leeftijd gebonden zijn en voorspelbaar (bv. hormonale veranderingen). 2. **Gebonden aan de Geschiedenis (normatief):** Gebeurtenissen die een specifieke generatie (cohort) beïnvloeden (bv. digitale revolutie). 3. **Niet-normatief:** Onregelmatige, onvoorspelbare gebeurtenissen die een beperkt aantal mensen treffen (bv. overlijden van een dierbare). ## 4. Ontwikkelingspsychologische Theorieën Verschillende theoretische kaders trachten menselijke ontwikkeling te verklaren, elk met een eigen mensbeeld. ### 4.1 Psychoanalytische Theorieën #### 4.1.1 Sigmund Freud (Psychoseksuele Ontwikkeling) Freud stelde dat ontwikkeling wordt gedreven door twee basisdriften: libido (seksualiteit/hechting) en thanatos (destructie/differentiatie). De persoonlijkheid bestaat uit drie structuren: het Id (driften, lustprincipe), het Superego (geweten, maatschappelijke normen) en het Ego (bemiddelaar, realiteitsprincipe). De ontwikkeling verloopt via psychoseksuele stadia, elk met een focus op een specifieke erogene zone: 1. **Orale fase (0-1 jaar):** Mond als centrum van plezier en ontdekking. Fixatie kan leiden tot orale verslavingen of scheidingsangst. 2. **Anale fase (1-3 jaar):** Controle over sluitspieren en zindelijkheidstraining. Fixatie kan leiden tot obsessieve of smetvrees-achtige kenmerken. 3. **Fallische fase (3-6 jaar):** Ontdekking van genitaliën en het Oedipus-/Electracomplex. Oplossing door identificatie met de ouder van hetzelfde geslacht. Fixatie kan leiden tot bindingsangst of perfectionisme. 4. **Latentiefase (6-11 jaar):** Driften zijn sluimerend, een periode van relatieve rust. 5. **Genitale fase (adolescentie):** Driften richten zich op romantische relaties. Freuds theorie is discontinu, universeel (één verloop), nature-gebaseerd (driften) maar nurture-afhankelijk (omgang met driften). Kritiekpunten zijn de nadruk op seksualiteit, cultuurspecifieke context, gebrek aan onderzoek bij kinderen en een te duistere visie. #### 4.1.2 Erik Erikson (Psychosociale Ontwikkeling) Erikson breidde Freuds theorie uit met een positievere rol voor het Ego en een grotere nadruk op de sociale omgeving en de gehele levensloop. Hij beschreef acht psychosociale conflicten: | Freud (Psychoseksueel Stadium) | Erikson (Psychosociaal Conflict) | | :----------------------------- | :---------------------------------------- | | Orale fase | Vertrouwen versus wantrouwen | | Anale fase | Autonomie versus schaamte | | Fallische fase | Initiatief versus schuld | | Latentiefase | Vlijt versus minderwaardigheid | | Genitale fase | Identiteit versus verwarring | | | Intimiteit versus isolement | | | Generativiteit versus stagnatie | | | Ego-integriteit versus wanhoop | Erikson's model is een epigenetisch model, wat betekent dat de ontwikkeling zich volgens een vast stramien van binnen naar buiten voltrekt, waarbij elke fase voortbouwt op de vorige. ### 4.2 Leertheorieën #### 4.2.1 Traditioneel Behaviorisme (Pavlov, Watson, Skinner) Het behaviorisme, geworteld in de "tabula rasa" (leeg blad) filosofie van John Locke, stelt dat ontwikkeling een continu en gradueel leerproces is, volledig afhankelijk van omgevingsinvloeden (nurture). * **Klassieke Conditionering (Pavlov):** Leren door associatie tussen een neutrale stimulus en een ongeconditioneerde stimulus die een reactie uitlokt. Hierdoor wordt de neutrale stimulus een geconditioneerde stimulus die de reactie oproept. * **Operante Conditionering (Skinner):** Gedrag wordt bekrachtigd of bestraft, wat de frequentie van het gedrag beïnvloedt. Bekrachtiging verhoogt de frequentie, straf verlaagt deze. Bekrachtiging kan positief (toedienen stimulus) of negatief (wegnemen stimulus) zijn. #### 4.2.2 Sociale Leertheorie (Bandura) Albert Bandura benadrukte modeling, imitatie en observerend leren. Kinderen leren door het observeren van anderen, het selecteren van persoonlijke standaarden en het ontwikkelen van self-efficacy (zelfeffectiviteit), het geloof in eigen kunnen. **Voordelen Leertheorieën:** Makkelijk toepasbaar in de praktijk (gedragstherapie). **Nadelen Leertheorieën:** Beperkte visie op omgevingsinvloeden, onderschatten de eigen bijdrage van het individu aan de ontwikkeling. ### 4.3 Theorie van Jean Piaget (Cognitieve Ontwikkeling) Piaget zag kinderen als actieve ontdekkers van de wereld die zelf kennis opbouwen door interactie. Het doel is adaptatie, het aanpassen van denkstructuren (schema's) om de wereld te begrijpen en evenwicht te bereiken. * **Schema's:** Georganiseerde manieren van denken en handelen die helpen de wereld te begrijpen. * **Assimilation & Accommodatie:** Schema's worden versterkt (assimilatie) of aangepast (accommodatie) om nieuwe ervaringen te verwerken. * **Evenwicht & Onevenwicht:** Cognitieve ontwikkeling verloopt via cycli van evenwicht (schema's volstaan) en onevenwicht (aanpassing nodig). Piaget onderscheidde vier stadia: 1. **Sensomotorische fase (0-2 jaar):** Wereld verkennen via zintuigen en handelingen. Kenmerkend is de ontwikkeling van objectpermanentie. 2. **Pre-operationele fase (2-6 jaar):** Ontwikkeling van symbolisch denken, maar met beperkingen zoals egocentrisme, animisme en centratie. 3. **Concreet operationele fase (7-12 jaar):** Logisch denken over concrete gebeurtenissen, conservatie en classificatie worden beheerst. 4. **Formeel operationele fase (12+ jaar):** Ontwikkeling van abstract, hypothetisch en deductief redeneren. **Kritiek op Piaget:** Onderschatting van de competenties van jonge kinderen en beperkte theorievorming na de adolescentie. ### 4.4 Informatieverwerkingstheorie Deze theorie, die Piaget's werk aanvult, beschouwt de menselijke geest als een computersysteem dat informatie manipuleert. Ontwikkeling wordt hier als continu en multidimensionaal gezien, met focus op specifieke cognitieve processen zoals aandacht, geheugen en categorisatie. Neuropsychologisch onderzoek bevestigt de plasticiteit van het brein bij kinderen. **Voordelen:** Wetenschappelijkere methoden, kind als actieve denker. **Nadelen:** Weinig aandacht voor creativiteit, labo-onderzoek kan ecologische validiteit verminderen. ### 4.5 Ethologie en Evolutionaire Ontwikkelingspsychologie Deze benadering focust op de adaptieve waarde van gedrag voor overleving en voortplanting, en hoe dit via evolutie wordt overgeërfd. * **Instincten:** Biologisch verankerde reactieschema's die de aanpassing en overleving bevorderen. * **Imprinting (Lorenz):** Een proces waarbij een stimulus tijdens een kritische periode wordt ingeprent, wat leidt tot hechtingsgedrag. * **Hechtingstheorie (Bowlby):** Stelt dat hechting biologisch geprogrammeerd is, met een kritische (of sensitieve) periode voor het aangaan van emotionele banden. ### 4.6 Socioculturele Theorie (Vygotsky) Vygotsky benadrukte de rol van sociale interactie en cultuur in cognitieve ontwikkeling. * **Zone van Proximale Ontwikkeling:** De ruimte waarin leren plaatsvindt met hulp van meer ervaren individuen. * **Scaffolding:** Ondersteuning die wordt afgebouwd naarmate het kind vaardiger wordt. * **Cultuur:** Bepaalt waarden, overtuigingen en vaardigheden die de cognitieve ontwikkeling sturen. ### 4.7 Ecologische Theorie (Bronfenbrenner) Bronfenbrenner's model beschouwt ontwikkeling als plaatsvindend binnen een gelaagd systeem van omgevingsinvloeden: * **Microsysteem:** Directe omgeving (gezin, vrienden). * **Mesosysteem:** Interacties tussen microsystemen. * **Exosysteem:** Sociale contexten waar het kind niet direct aan deelneemt, maar die wel invloed hebben. * **Macrosysteem:** Culturele waarden, wetten en gebruiken. * **Chronosysteem:** De tijdsdimensie en de invloed van historische gebeurtenissen. Dit model benadrukt de bidirectionele relatie tussen individu en omgeving. ## 5. Methodologie van Ontwikkelingspsychologisch Onderzoek Onderzoek in de ontwikkelingspsychologie maakt gebruik van verschillende methoden en designs om hypothesen te toetsen. ### 5.1 Onderzoeksmethoden * **Systematische Observatie:** * **Naturalistische observatie:** Observatie in de natuurlijke omgeving (hoge ecologische validiteit, weinig controle). * **Gestructureerde observatie:** Observatie in een gecontroleerde labo-omgeving (weinig ecologische validiteit, veel controle). * **Zelfrapportering:** * **Klinisch interview:** Flexibel, open vragen (diepgang, maar accuraatheid kan variëren). * **Gestructureerd interview:** Gestandaardiseerde vragen (vergelijkbaarheid, maar minder diepgang). * **Klinische Gevalstudie:** Diepgaande analyse van één individu, vaak met meerdere methoden (veel details, maar niet generaliseerbaar). * **Etnografie:** Studie van culturen door participatie en kwalitatieve observatie. ### 5.2 Algemene Onderzoeksdesigns * **Correlationeel Onderzoek:** Bestudeert de relatie tussen variabelen, maar kan geen causaliteit aantonen. * **Experimenteel Onderzoek:** Manipuleert een onafhankelijke variabele om effecten op een afhankelijke variabele te meten, waardoor causaliteit kan worden vastgesteld (bv. labo-, natuurlijk- of veldexperiment). ### 5.3 Ontwikkelingspsychologische Designs * **Cross-sectioneel (Transversaal):** Onderzoekt verschillende leeftijdsgroepen op één specifiek tijdstip. Efficiënt, maar gevoelig voor cohort-effecten. * **Longitudinaal:** Volgt dezelfde individuen over een langere periode. Biedt inzicht in individuele ontwikkeling, maar is tijdrovend en gevoelig voor uitval en praktijkeffecten. * **Longitudinaal-Sequentieel:** Combineert longitudinale en cross-sectionele aspecten door meerdere cohorten te volgen, wat helpt bij het analyseren van cohort-effecten. ## 6. Fysieke Ontwikkeling ### 6.1 Vroege Kindertijd (0-2 jaar) * **Lichaamsgroei:** Snelle groei in lengte en gewicht, vaak in groeispurten. Verschillen tussen jongens en meisjes (meisjes zijn gemiddeld kleiner en lichter). Groei wordt deels gemeten aan de hand van skeletleeftijd. * **Hersenen:** Groei vindt plaats op microscopisch niveau door neuronale verbindingen en myelinisatie. Experience-expectant (basisstimuli) en experience-dependent (unieke ervaringen) hersengroei. Synaptic pruning verwijdert ongebruikte verbindingen. * **Motorische Ontwikkeling:** * **Ruwe motoriek:** Ontwikkeling van grote bewegingen zoals kruipen en lopen. * **Fijne motoriek:** Ontwikkeling van kleine, precieze bewegingen zoals grijpen en manipuleren. * Volgt cephalocaudale (hoofd-staart) en proximodistale (binnen-buiten) trends. * **Zintuigen:** Tastzin, reuk en smaak zijn bij geboorte goed ontwikkeld. Gehoor is ook relatief goed. Zicht ontwikkelt zich geleidelijk, inclusief dieptezicht en patroonperceptie. * **Intermodiale Perceptie:** Het combineren van informatie uit verschillende zintuigen. ### 6.2 Vroege Kindertijd (2-6 jaar) * **Fysieke Ontwikkeling:** Verdere groei, het lichaam wordt slanker en meer geproportioneerd. Verlies van melktandjes. Verschillende lichaamsdelen groeien asynchroon. * **Motorische Ontwikkeling:** Verbeterde ruwe motoriek (evenwicht, snelheid) en fijne motoriek (zelfredzaamheid, tekenen, schrijven). Ontwikkeling van tekenvaardigheden (krabbelen tot realistisch tekenen). * **Individuele Verschillen:** Genetica, geslacht, oefening en omgeving beïnvloeden motorische ontwikkeling. ### 6.3 Lagere Schoolleeftijd (6-11 jaar) * **Fysieke Ontwikkeling:** Tragere groei dan in eerdere fasen. Meisjes groeien sneller dan jongens, met toename van vetweefsel bij meisjes en spierweefsel bij jongens. Bijziendheid en obesitas zijn voorkomende gezondheidsproblemen. * **Motorische Ontwikkeling:** Verbeterde flexibiliteit, evenwicht, snelheid en behendigheid bij ruwe motoriek. Verfijning van fijne motoriek (schrijven, tekenen met meer detail). * **Spelletjes met Regels:** Bevorderen sociale en emotionele ontwikkeling, perspectiefname en inzicht in rechtvaardigheid. ### 6.4 Adolescentie (10-25 jaar) * **Puberteit:** Fysieke veranderingen door hormonale invloeden (groeihormoon, geslachtshormonen) die leiden tot volwassen gestalte en seksuele rijpheid. * **Hormonale Veranderingen:** Hypothalamus, hypofyse en geslachtsklieren werken samen in een feedbackmechanisme dat tijdens de puberteit doorbroken wordt, wat leidt tot overproductie van hormonen. * **Lichamelijke Groei:** Snelle groei, hersenontwikkeling (synaptisch snoeien, myelinisatie) en veranderende slaappatronen. Geslachtsverschillen in groei en proporties. * **Secundaire Geslachtskenmerken:** Zichtbare tekenen van seksuele rijpheid (borsten, gezichtsbeharing, stemverandering). * **Individuele Verschillen:** Timing van puberteit wordt beïnvloed door erfelijkheid, voeding, lichaamsbeweging, SES en gezinssfeer. * **Gevolgen Puberteit:** Gemixt reacties op hormonale veranderingen, mogelijke humeurigheid (mood swings), en toenemende conflicten met ouders. Vroege rijping kan leiden tot risicogedrag. ## 7. Cognitieve Ontwikkeling ### 7.1 Vroege Kindertijd (0-2 jaar) * **Piaget: Sensomotorisch Stadium:** Kinderen leren via zintuigen en motorische handelingen. Belangrijke ontwikkelingen zijn objectpermanentie, intentioneel gedrag en de basis voor mentale voorstellingen. * **Recent Onderzoek:** Baby's tonen eerder objectpermanentie en mentale representaties dan Piaget suggereerde. ### 7.2 Vroege Kindertijd (2-6 jaar) * **Piaget: Pre-operationeel Stadium:** Kinderen ontwikkelen symbolisch denken, taal en verbeeldingsspel. Beperkingen zijn egocentrisme, animisme (ziel geven aan levenloze objecten), centratie (focus op één aspect) en gebrek aan conservatie. * **Vygotsky:** Benadrukt de rol van taal en sociale interactie in cognitieve ontwikkeling via de zone van proximale ontwikkeling en scaffolding. * **Informatieverwerkingstheorie:** Ziet ontwikkeling als continu, met focus op aandacht, geheugen en categorisatie. ### 7.3 Lagere Schoolleeftijd (6-11 jaar) * **Piaget: Concreet Operationeel Stadium:** Kinderen kunnen logisch nadenken over concrete situaties. Vaardigheden zoals conservatie, classificatie en seriatie ontwikkelen zich. * **Informatieverwerkingstheorie:** Verbeterde aandacht, geheugenstrategieën (herhalen, organiseren, elaboratie) en een groeiend kennisbestand. * **Theory of Mind:** Toenemend begrip van de mentale toestanden van anderen. * **Taalontwikkeling:** Snelle woordenschatgroei, ontwikkeling van grammatica en pragmatiek (sociale aspecten van taal). ### 7.4 Adolescentie (10-25 jaar) * **Piaget: Formeel Operationeel Denken:** Ontwikkeling van hypothetisch-deductief redeneren, prepositie denken en het vermogen om in termen van mogelijkheden te denken. * **Informatieverwerkingstheorie:** Verbeterde aandacht, geheugen, kennis en metacognitie (denken over denken). * **Gevolgen Cognitieve Veranderingen:** Toegenomen kritisch denken, zelfbewustzijn en risicogedrag door het 'imaginair publiek' en de 'persoonlijke legende'. ## 8. Emotionele en Sociale Ontwikkeling ### 8.1 Vroege Kindertijd (0-2 jaar) * **Erikson:** * **Eerste levensjaar:** Basisvertrouwen versus wantrouwen. De kwaliteit van zorg is cruciaal voor het ontwikkelen van vertrouwen en een positieve rol van het Ego. * **Tweede levensjaar:** Autonomie versus schaamte en twijfel. Kinderen leren zelfvertrouwen opbouwen binnen duidelijke structuren. * **Ontwikkeling van Emoties:** Basisemoties (blij, bang, boos) differentiëren zich geleidelijk. Geluk (glimlach) en woede ontwikkelen zich vroeg. Angst neemt toe in de tweede helft van het eerste jaar. * **Begrijpen van Emoties van Anderen:** Kinderen herkennen gezichtsuitdrukkingen en gebruiken 'social referencing' om situaties te duiden. * **Zelfbewuste Emoties:** Schuld, jaloezie, trots ontstaan rond 2,5 jaar met het groeiende zelfbewustzijn. * **Emotionele Zelfregulatie:** Ontwikkeling van strategieën om emoties te beheersen, met toenemende zelfstandigheid. * **Temperament:** Stabiele individuele verschillen in reactiviteit en zelfregulatie. Verschillende temperament-types (makkelijk, moeilijk, slow-to-warm-up) en de invloed van genetica en omgeving. * **Hechting:** Sterke affectieve band met verzorgers, cruciaal voor ontwikkeling. Bowlby's hechtingstheorie, gebaseerd op ethologie, beschrijft fasen van hechting en de ontwikkeling van een intern werkmodel. * **Strange Situation:** Meet de kwaliteit van hechting (veilig, vermijdend, angstig-ambivalent, gedesoriënteerd). * **Ontwikkeling van het Zelf:** Bewustzijn van het lichaam (ik-zelf) en het zelf als object (mij-zelf) ontwikkelen zich. Zelfbewuste emoties en empathie zijn gekoppeld aan het mij-zelf. Zelf-categorisatie en zelf-controle ontwikkelen zich ook. ### 8.2 Vroege Kindertijd (2-6 jaar) * **Erikson: Initiatief versus Schuld:** Kinderen willen nieuwe taken proberen en deelnemen aan activiteiten, wat leidt tot de ontwikkeling van een sterk eigeninitiatief. Schuldgevoelens kunnen ontstaan door overmatige kritiek of straf. * **Zichzelf Begrijpen:** Zelfconcept is concreet en gebaseerd op observeerbare kenmerken en vaardigheden. Zelfwaardering is vaak overschat. * **Emotionele Ontwikkeling:** Beter begrip van emoties, oorzaken en gevolgen. Zelfregulatie verbetert, wat leidt tot minder emotionele uitbarstingen. Zelfbewuste emoties worden verfijnder. * **Empathie, Sympathie en Prosociaal Gedrag:** Empathie (perspectief nemen, meeleven) is een belangrijke voorspeller van prosociaal gedrag. Temperament en opvoeding spelen een rol. * **Relaties met Leeftijdsgenoten:** Spel wordt socialer (parallel, associatief, coöperatief). Vriendschappen zijn vluchtig. Ouders spelen een directe en indirecte rol in de relaties van hun kinderen. * **Morele Ontwikkeling:** Kinderen beginnen onderscheid te maken tussen goed en kwaad, waarbij intenties belangrijker worden dan resultaten. Agressie (fysiek, relationeel, verbaal) kent verschillende vormen en evolueert over de tijd. Geslachtsverschillen in agressie zijn aanwezig. * **Geslachtsrollen:** Kinderen ontwikkelen geslachtsrolstereotypen en begrijpen geslachtsconstantie pas later. Genetische en omgevingsfactoren beïnvloeden deze rollen. ### 8.3 Lagere Schoolleeftijd (6-11 jaar) * **Erikson: Vlijt versus Inferioriteit:** Kinderen ontwikkelen een gevoel van competentie door deelname aan cultureel gewaardeerde activiteiten. Minderwaardigheidsgevoelens kunnen ontstaan door negatieve feedback. * **Zelfbegrip en Zelfwaarde:** Zelfconcept wordt verfijnder, met trek-omschrijvingen en een groeiend begrip van contradictorische trekken. Zelfwaardering wordt hiërarchisch georganiseerd (academisch, sociaal, fysiek). * **Emotionele Ontwikkeling:** Beter begrip van emoties, inclusief gemengde emoties. Zelfregulatie wordt effectiever. Empathie breidt zich uit naar het begrijpen van de situatie van anderen. * **Morele Ontwikkeling:** Begrip van distributieve rechtvaardigheid evolueert van eigenbelang naar gelijkheid en verdienste. Het onderscheid tussen morele imperatieven, sociale conventies en private keuzes wordt duidelijker. Vooroordelen kunnen aanwezig zijn, maar nemen af met leeftijd en contact. * **Relaties met Leeftijdsgenoten:** Vriendschappen worden selectiever en gebaseerd op wederzijds vertrouwen. Peergoepen ontstaan, en peer-aanvaarding wordt belangrijk. ### 8.4 Adolescentie (10-25 jaar) * **Erikson: Identiteitsvorming versus Verwarring:** De centrale taak is het vormen van een samenhangende identiteit, waarbij exploratie en binding centraal staan. Marcia's identiteitsstatussen (achievement, foreclosure, moratorium, diffusion) beschrijven dit proces. * **Zichzelf Begrijpen:** Zelfconcept wordt abstracter en geïntegreerder. Zelfwaardering neemt toe, met meer gedifferentieerde domeinen. * **Morele Ontwikkeling (Piaget, Kohlberg, Gilligan):** Ontwikkeling van heteronoom naar autonoom moraal (Piaget). Kohlberg's stadia van pre-conventionele, conventionele en post-conventionele moraliteit. Gilligan's ethiek van zorg versus rechtvaardigheid. * **Sociale Ontwikkeling:** Vriendschappen worden intiemer en loyaler. Er is een toename van romantische relaties en conformiteit met peers. Cliquen en crowds spelen een rol in sociale structurering. * **Verstoorde Ontwikkelingspatronen:** Depressie, suïcide en delinquentie zijn belangrijke problemen, met diverse risicofactoren en interventiestrategieën. Twee wegen naar delinquentie worden onderscheiden: life-course persistent en adolescent limited. ## 9. Volwassenheid ### 9.1 Vroege Volwassenheid (18-40 jaar) * **Opkomende Volwassenheid:** Een periode van geleidelijke overgang tussen jeugd en volwassenheid, gekenmerkt door exploratie van identiteit, carrière en waarden. * **Erikson: Intimiteit versus Isolement:** Het ontwikkelen van intieme relaties is cruciaal voor psychologisch welzijn. Het succesvol oplossen hiervan leidt tot generativiteit. * **Levinson & Vaillant:** Theorieën die de levensloop beschrijven in stadia en overgangen, met aandacht voor dromen, mentoren en aanpassing aan het leven. * **Sociale Klok:** Levensgebonden verwachtingen voor bepaalde gebeurtenissen beïnvloeden de sociale stabiliteit en het welzijn. * **Intieme Relaties:** Partnerkeuze is vaak gebaseerd op gelijkenis (niet opposites attract), beïnvloed door biologische en sociale factoren. Liefde wordt beschreven door Sternberg's driehoek (passie, intimiteit, commitment). Vriendschappen zijn belangrijk voor zelfwaardering en sociale steun. ### 9.2 Middelbare Volwassenheid (40-65 jaar) * **Erikson: Generativiteit versus Stagnatie:** De focus verschuift naar het bijdragen aan de volgende generatie en de maatschappij, in plaats van op zichzelf gericht te zijn. * **Levinson:** De overgang naar middelbare leeftijd kenmerkt zich door een evaluatie van het leven en het opbouwen van een nieuwe levensstructuur, met confrontatie van vier ontwikkelingstaken (jong-oud, vernietigen-scheppen, mannelijk-vrouwelijk, binding-afzondering). * **Midlife Crisis:** Hoewel vaak als normatief gezien, is het een gebeurtenis die niet iedereen treft en vaak wordt uitgelokt door ingrijpende gebeurtenissen. * **Stabiliteit en Verandering in Zelf-concept en Persoonlijkheid:** Zelfaanvaarding, autonomie en het gevoel van beheersing nemen toe. Persoonlijkheidskenmerken (Big Five) vertonen gemiddelde veranderingen (bv. daling neuroticisme, stijging vriendelijkheid) en toenemende rang-orde stabiliteit. ### 9.3 Late Volwassenheid (65+ jaar) * **Erikson: Ego-integriteit versus Wanhoop:** Het accepteren van het geleefde leven en tevredenheid vinden met de verwezenlijkingen, in plaats van spijt te voelen. * **Andere Psychosociale Theorieën (Peck, Labouvie-Vief):** Nadruk op ego-differentiatie, transcendentie van lichaam en ego, en affect-optimisatie (maximaliseren van positieve en minimaliseren van negatieve emoties). * **Reminiscentie en Life Review:** Het actief terugblikken op het leven en betekenis geven aan ervaringen is cruciaal voor ego-integriteit. Kennis-gebaseerde reminiscentie is het meest bevorderend. * **Veranderende Sociale Wereld:** Ondanks een afname van het aantal sociale contacten, neemt het welzijn vaak toe door selectiviteit en focus op emotioneel bevredigende relaties (socio-emotionele selectiviteitstheorie). Vriendschappen worden belangrijker voor emotie-regulatie. ## 10. Gemeenschappelijke Fouten om te Vermijden * **Verwarring Nature vs. Nurture:** Het negeren van de interactie tussen erfelijkheid en omgeving. * **Onderschatting van de Rol van Context:** Het negeren van culturele, historische en sociale invloeden op ontwikkeling. * **Te Sterke Focus op Stadia:** Het idee dat ontwikkeling strikt sequentieel en discontinu verloopt, zonder rekening te houden met continue processen of individuele variatie. * **Generaliseren van Bevindingen:** Het toepassen van bevindingen uit specifieke populaties (bv. Westerse, middenklasse) op alle groepen zonder nuance. * **Misinterpretatie van Correlatie als Causaliteit:** Het aannemen van een oorzaak-gevolgrelatie op basis van correlatieonderzoek. * **Te Weinig Aandacht voor Individuele Verschillen:** Het negeren van de diversiteit in ontwikkelingspaden en tempo's. * **Gebruik van HTML-tags in LaTeX:** Dit kan de weergave van wiskundige formules ernstig verstoren. Zorg altijd voor correcte LaTeX-syntaxis en vermijd HTML-tags in wiskundige expressies. * **Verkeerde Kapitalsatie in Koppen:** Gebruik altijd 'sentence case' voor koppen, waarbij alleen het eerste woord en eigennamen met een hoofdletter beginnen. * **Gebruik van Valutasymbolen:** Vermijd dollartekens (USD), eurotekens (EUR), etc. Gebruik in plaats daarvan de volledige naam van de valuta (dollars, euro's).

## Woordenlijst | Term | Definitie | | :------------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Ontwikkelingspsychologie | Een wetenschap die stabiliteit en verandering van gedrag over de gehele levensloop wil begrijpen, zowel op fysiek, perceptueel, cognitief, emotioneel als sociaal gebied, met aandacht voor beïnvloedende factoren. | | Fixed Mindset | De overtuiging dat iemands capaciteiten en persoonlijkheidskenmerken vaststaan en niet significant veranderd kunnen worden, wat voortkomt uit een focus op "nature" (erfelijkheid). | | Growth Mindset | De overtuiging dat capaciteiten en persoonlijkheidskenmerken kunnen worden ontwikkeld door inspanning, leren en doorzettingsvermogen, met een positieve kijk op faalervaringen als leermomenten, gebaseerd op "nurture" (omgeving). | | Theorie | Een geordend en samenhangend geheel van uitspraken dat gedrag beschrijft, verklaart en voorspelt, en richting en betekenis geeft aan observaties. | | Continue Ontwikkeling | Kwantitatieve veranderingen die geleidelijk en meetbaar plaatsvinden, waarbij bestaande vaardigheden worden uitgebreid of verbeterd. | | Discontinue Ontwikkeling | Kwalitatieve veranderingen die plaatsvinden in specifieke, afgebakende periodes, resulterend in een nieuwe manier van reageren of functioneren. | | Nature (Erfelijkheid) | Aangeboren biologische eigenschappen en genetische aanleg die de ontwikkeling van een individu beïnvloeden. | | Nurture (Milieu) | Fysieke en sociale invloeden uit de omgeving, inclusief ervaringen en interacties, die de ontwikkeling van een individu beïnvloeden. | | Levensloopperspectief | Een visie op ontwikkeling als een levenslang, multidimensionaal, multidirectioneel, plastisch en contextueel bepaald proces dat alle aspecten van het menselijk leven beïnvloedt. | | Myelinisatie | Het proces waarbij een vettige substantie genaamd myeline rond de axonen van neuronen wordt gevormd, wat de snelheid van informatieoverdracht verhoogt. | | Synaptic Pruning | Het proces waarbij ongebruikte synapsen en verbindingen tussen neuronen worden verwijderd, wat de efficiëntie van de hersenverbindingen vergroot. | | Objectpermanentie | Het inzicht dat objecten blijven bestaan, ook wanneer ze niet zichtbaar zijn, een belangrijk concept in de sensomotorische fase van Piaget. | | Assimilatie | Het proces waarbij bestaande schema's worden gebruikt om nieuwe informatie te begrijpen en te integreren in bestaande kennisstructuren. | | Accommodatie | Het proces waarbij bestaande schema's worden aangepast of nieuwe schema's worden gevormd om nieuwe informatie en ervaringen beter te kunnen begrijpen en integreren. | | Circulaire Reactie | Een reactie die het kind door eigen bewegingen onverwacht op een nieuwe ervaring stuit en die gebeurtenis vervolgens wil herhalen, wat leidt tot aanpassing van de eerste schema's. | | Egocentrisme | Het onvermogen van een kind om de gezichtspunten van anderen te onderscheiden van het eigen gezichtspunt, een kenmerk van het pre-operationele stadium volgens Piaget. | | Conservatie | Het inzicht dat bepaalde fysieke eigenschappen van voorwerpen (zoals volume, massa) hetzelfde blijven, zelfs wanneer hun uiterlijke verschijningsvorm verandert. | | Centratie | De neiging om bij het oplossen van problemen de aandacht te richten op slechts één aspect van een situatie, terwijl andere relevante aspecten worden verwaarloosd. | | Decentratie | Het vermogen om bij het oplossen van problemen tegelijkertijd aandacht te besteden aan meerdere aspecten van een situatie en deze met elkaar in verband te brengen. | | Zone van Proximale Ontwikkeling | Het verschil tussen wat een kind zelfstandig kan en wat het kan bereiken met hulp van een meer ervaren persoon, wat de ruimte biedt voor leerprocessen. | | Scaffolding | Het proces waarbij ondersteuning wordt geboden aan een kind om een taak te volbrengen, waarbij de hulp geleidelijk wordt afgebouwd naarmate het kind meer competent wordt. | | Theory of Mind | Het vermogen om te begrijpen dat anderen mentale toestanden hebben, zoals gedachten, gevoelens, intenties en overtuigingen, die hun gedrag beïnvloeden. | | Identiteit versus Verwarring | Het psychosociale conflict van de adolescentie, waarbij de taak is om een samenhangend zelfbeeld te vormen, in plaats van richtingloosheid en een gebrek aan persoonlijke definitie te ervaren. | | Generativiteit versus Stagnatie | Het psychosociale conflict van de middelbare volwassenheid, waarbij de taak is om bij te dragen aan de volgende generatie en de maatschappij, in plaats van op zichzelf gericht te zijn en stil te staan in de ontwikkeling. | | Ego-integriteit versus Wanhoop | Het psychosociale conflict van de late volwassenheid, waarbij de taak is om tevredenheid te vinden met het geleefde leven, in plaats van spijt te voelen over gemiste kansen en de naderende dood te vrezen. |

# Psychosociale ontwikkeling en de lagere schoolleeftijd ### Kernidee * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) wordt gekenmerkt door belangrijke lichamelijke, motorische, cognitieve, emotionele en sociale ontwikkelingen, mede gevormd door de theoretische modellen van Piaget, Freud en Erikson. * In deze fase ontwikkelt het kind zich van egocentrisch naar meer decentratie en logisch redeneren, met een groeiend begrip van de wereld en zichzelf. ### Kernconcepten * **Levenslooppsychologie:** Wetenschappelijke studie van de evolutie van normaal functioneren en gedrag gedurende het leven. * **Nature vs. Nurture:** Ontwikkeling is een interactie tussen aangeboren aanleg en omgevingsinvloeden, waarschijnlijk met een gelijke verdeling. * **Ontwikkelingsdeterminanten:** Factoren die ontwikkeling beïnvloeden, zoals leeftijdsgebonden, socioculturele, historische en niet-normatieve invloeden. * **Gevoelige periode:** Een periode waarin bepaalde vaardigheden gemakkelijker verworven kunnen worden, hoewel niet altijd absoluut. * **Neuroplasticiteit:** Het aanpassingsvermogen van de hersenen, waardoor herstel en compensatie mogelijk zijn. * **Piaget's Cognitieve Ontwikkelingsfasen:** * Sensomotorisch stadium (0-2 jaar): Leren via zintuigen en motoriek. * Preoperationeel stadium (2-7 jaar): Symbolisering, taal, maar nog geen logisch redeneren. * Concreet-operationeel stadium (7-12 jaar): Logisch redeneren met concreet materiaal. * Formeel-operationeel stadium (12+ jaar): Abstract redeneren. * **Erikson's Psychosociale Ontwikkelingsfasen:** * Oraal-sensorisch (0-1 jr): Basisvertrouwen vs. wantrouwen. * Anaal-urethraal (1-3 jr): Autonomie vs. schaamte. * Locomotorisch-genitaal (3-6 jr): Initiatief vs. schuld. * Latentie (6-12 jr): Bekwaamheid vs. minderwaardigheid. * Adolescentie (12-20 jr): Identiteit vs. identiteitsverwarring. * **Zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan):** Drie basisbehoeften voor welbevinden en ontplooiing: autonomie, verbondenheid, competentie. ### Lichamelijke en motorische ontwikkeling * **Lichamelijke veranderingen:** Verdere vervanging van vet door spierweefsel, stevigere botten, verbeterde controle en balans. * **Motorische ontwikkeling:** * Grove motoriek: Verbeterde vaardigheden zoals rennen, springen, fietsen; grotere kracht, behendigheid en balans. * Fijne motoriek: Ontwikkeling in schrijven, tekenen, knutselen, muziekbespeling; betere oog-handcoördinatie. * **Neurologische ontwikkeling:** Rijping van de prefrontale cortex, met verbetering van executieve functies zoals impulscontrole en plannen. ### Waarneming en cognitieve ontwikkeling * **Cognitie:** Het kind bevindt zich in het **concreet-operationeel stadium**, gekenmerkt door: ### Socio-emotionele ontwikkeling --- * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) is een periode van significante ontwikkeling in lichamelijke, neurologische, cognitieve, emotionele en sociale domeinen, waarin het kind steeds autonomer en competenter wordt. * Centraal in deze fase staat het verwerven van bekwaamheid en vlijt, met het risico op gevoelens van minderwaardigheid bij onvoldoende ondersteuning. ### Belangrijke concepten * **Zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan):** Drie basisbehoeften (autonomie, verbondenheid, competentie) moeten vervuld zijn voor welbevinden en ontplooiing. * Behoeftedeprivatie: Ontbreken van deze behoeften leidt tot ongelukkig zijn. * Behoeftefrustratie: Actief tegengewerkt worden in deze behoeften kan leiden tot vijandigheid of pathologie. * **Lichamelijke ontwikkeling:** * Vervanging van vet- door spierweefsel, stevigere botten, verbeterde controle en balans. * Schijnbare eindeloze energie door aanmaak oxidatie-enzymen, nood aan veel beweging. * Ontwikkeling van lichaamsbesef (kennis over lichaam in ruimte), lichaamsidee (oordelend beeld) en lichaamsplan (automatische bewegingsschema's). * **Neurologische ontwikkeling:** * Hersenen bijna volgroeid rond 5 jaar, maar verdere ontwikkeling van executieve functies (prefrontale cortex). * Hoge plasticiteit maakt snel leren mogelijk bij stimulatie. * Stress en trauma hebben negatieve impact op hersenontwikkeling (miswiring). * Verbeterde grove motoriek (zwemmen, fietsen, sporten) met meer kracht, behendigheid en balans. * Verbeterde fijne motoriek (schrijven, tekenen, muziekinstrumenten) met betere oog-handcoördinatie. * **Cognitieve ontwikkeling (Concreet-operationeel stadium):** * Mentale bewerkingen mogelijk met concreet materiaal, niet abstract. * Decentratie: rekening houden met meerdere zaken tegelijk. * Reversibiliteit: het vermogen om situaties om te keren in gedachten. * Oog voor transformaties: rekening houden met het veranderingsproces. * Verbeterde classificatie- en seriatietaken. * **Taalontwikkeling:** * Uitbreiding woordenschat, betekenis afleiden uit context. * Verbeterde uitspraak en syntax, passieve zinnen mogelijk. ### Belangrijke theorieën ### Implications ### Voorbeeld --- * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) is een periode van aanzienlijke ontwikkeling op lichamelijk, neurologisch, motorisch, cognitief en sociaal-emotioneel vlak, met de basisschool als centrale omgeving. ### Belangrijke ontwikkelingsfasen en concepten * **Cognitieve ontwikkeling:** Overgang naar het concreet-operationele stadium (Piaget), waarbij logisch denken over concrete zaken mogelijk wordt. * Ontwikkeling van decentratie: rekening houden met meerdere aspecten tegelijk. * Reversibiliteit: de mogelijkheid om mentale processen om te keren. * Besef van transformaties: oog hebben voor de veranderingen tussen toestanden. * Verbeterde classificatie- en seriataken. * **Taalontwikkeling:** Verdere uitbreiding van woordenschat (fast mapping), verbeterde syntax, grammatica, en het ontwikkelen van metalinguïstisch bewustzijn. * **Geheugen:** Kinderamnesie verdwijnt, geheugenstrategieën zoals herhaling, chunking en metageheugen worden gebruikt. * **Fantasie:** Fantasiewerelden blijven boeien, maar het kind kan beter onderscheid maken tussen realiteit en fantasie. * **Motorische ontwikkeling:** Verbetering van grove motoriek (kracht, behendigheid, balans) en fijne motoriek (oog-handcoördinatie, schrijven, instrument bespelen). * **Sociaal-emotionele ontwikkeling:** * **Psychodynamische kijk:** Latentiefase (Freud) met focus op leren en sociale relaties; ontwikkeling van het Über-Ich en Ik-ideaal (Erikson). * **Emotionele ontwikkeling:** Beter leren omgaan met gevoelens, ontwikkelen van copingstrategieën, complexer gevoelsleven en adequatere reacties op emoties van anderen. * **Zelfbeeld en eigenwaarde:** Ontwikkeling van een genuanceerder en realistischer zelfconcept, beïnvloed door sociale vergelijking en feedback. * **Sociale ontwikkeling:** Toenemende onafhankelijkheid van ouders, groeiend belang van leeftijdsgenoten en vriendschappen, ontwikkelen van sociale vaardigheden, ontstaan van pestgedrag en cyberpesten. * **Geweten:** Overgang van heteronome moraal naar een meer autonome moraal, waarbij intenties belangrijker worden. ### Neurologische ontwikkeling * Hersenen groeien verder, vooral de prefrontale cortex ontwikkelt zich verder, wat leidt tot verbeterde executieve functies. * Hersenen blijven plastisch, wat snelle leerprocessen mogelijk maakt mits stimulatie. ### Lichamelijke ontwikkeling * Verdere vervanging van vet door spierweefsel, stevigere botten, meer controle en balans. * Nood aan veel beweging ("zitten is het nieuwe roken"). * Ontwikkeling van lichaamsbesef, lichaamsidee en lichaamsplan. ### Invloed van de omgeving en basisbehoeften * **Zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan):** Welbevinden en ontplooiing vereisen vervulling van autonomie, verbondenheid en competentie. * Behoeftefrustratie kan leiden tot vijandigheid of pathologieën. * Belang van een veilige en cognitief stimulerende omgeving voor neurologische groei. * Gebrek aan stimulatie of negatieve ervaringen (stress, trauma) kunnen leiden tot achterstanden. ### Schoolrijpheid en geboortemaandeffect ### Belangrijke vaardigheden ### Gezin en sociale relaties ### Spel en geweten --- * De lagere schoolleeftijd (6-12 jaar) wordt gekenmerkt door aanzienlijke lichamelijke, motorische, cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling, waarbij de basis wordt gelegd voor verdere groei. * Deze fase is cruciaal voor het ontwikkelen van competentie, autonomie en verbondenheid, zoals beschreven in de zelfdeterminatietheorie. * Verdere vervanging van vet- door spierweefsel, stevigere botten, en verbeterde controle over balans en motoriek. * Groeiende energie door toename van oxidatie-enzymen, wat een behoefte aan veel beweging creëert. * De prefrontale cortex rijpt verder, wat leidt tot verbeterde executieve functies zoals impulscontrole en planning. * Hersenen blijven plastisch, wat snelle bijleren mogelijk maakt, mits stimulatie en een veilige omgeving. * **Grove motoriek:** Verbetering in vaardigheden als zwemmen, fietsen en turnen, met meer kracht, behendigheid en balans. * **Fijne motoriek:** Betere oog-handcoördinatie, onafhankelijkheid van de handen, en verfijning in schrijven, tekenen en muziekinstrumenten bespelen. * Lichaamsbesef (kennis over het eigen lichaam in de ruimte) en lichaamsidee (oordelende over het eigen lichaam) ontwikkelen zich. * Het lichaamsplan (sensomotorische schema's voor automatische bewegingen) wordt ook belangrijker. * **Perceptuele regulaties:** Verbeterde mentale herschikking van visueel materiaal (gestaltswitch), het zien van zowel geheel als delen (perceptuele schematisering), en systematische verkenning van situaties (perceptuele exploratie). * **Concreet-operationeel stadium (Piaget):** * Mentale bewerkingen met concreet materiaal zijn mogelijk. * **Decentratie:** Rekening houden met meerdere zaken tegelijk, niet langer gecentreerd denken. * **Omkeerbaarheid (reversibiliteit):** Mogelijkheid om terug te denken aan de beginsituatie en omkeerbare processen te begrijpen. * **Oog voor transformaties:** Rekening houden met het veranderingsproces tussen begin- en eindtoestand. * **Classificatie- en seriëringstaken:** Voorwerpen sorteren op kenmerken en logisch rangschikken volgens criteria lukken beter. * **Taalontwikkeling:** * Uitbreiding woordenschat door contextafleiding (fast mapping). * Verbeterde uitspraak en syntaxis; gebruik van passieve zinnen en tactische communicatie. * Ontwikkeling van metalinguïstisch bewustzijn (nadruk op eigen taal). * **Geheugen:** Kinderamnesie verdwijnt; oefenen met geheugenstrategieën (herhaling, chunking, mnemonieken) en metageheugen (nadenken over eigen geheugenprocessen). * **Fantasie:** Makkelijker onderscheid tussen fantasie en realiteit, maar fantasiewerelden blijven boeien (bv. Harry Potter). * **Lezen, schrijven en rekenen:** Cruciale vaardigheden die zich ontwikkelen. Begrijpend lezen is essentieel voor algemene schoolse vaardigheden. ### Sociaal-emotionele ontwikkeling * **Psychodynamische kijk:** --- * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) wordt gekenmerkt door de overgang van het preoperationele naar het concreet-operationele stadium van Piaget. * Deze fase is cruciaal voor de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden, motoriek, en sociaal-emotionele competenties. * **Lichamelijke veranderingen:** Verdere toename van spierweefsel, stevigere botten, verbeterde lichaamscontrole en balans. * **Energie:** Schijnbaar eindeloze energie door aanmaak van oxidatie-enzymen, met een grote behoefte aan beweging. * **Obesitas:** Een risico (ongeveer 8%) dat zich in deze periode kan manifesteren, vaak met oorzaken die eerder zijn ontstaan. * **Lichaamsbesef/idee/plan:** Ontwikkeling van kennis over het lichaam, oordelen over uiterlijk en prestaties, en geautomatiseerde sensomotorische schema's. * **Neurologische ontwikkeling:** Hersenen zijn rond 5 jaar bijna volgroeid, maar de prefrontale cortex blijft zich ontwikkelen, met name de executieve functies. * **Plasticiteit:** Hersenen zijn nog erg plastisch, wat snelle leerprocessen mogelijk maakt mits stimulatie. * **Invloed omgeving:** Een veilige en cognitief stimulerende omgeving bevordert neurologische groei; stress en trauma kunnen leiden tot achterstanden en 'miswiring'. * **Grove motoriek:** Verbeterde vaardigheden zoals zwemmen, fietsen, voetballen, met meer kracht, behendigheid en balans. * **Fijne motoriek:** Verbeterde oog-handcoördinatie voor schrijven, tekenen, muziekinstrumenten bespelen, etc. * **Risico's:** Weinig besef van gevaar kan bescherming noodzakelijk maken. * **Cognitieve stimulatie:** Belangrijk vanaf de peutertijd; voorlezen en uitleggen stimuleert analytisch, kritisch en genuanceerd denken. * **Schoolrijpheid:** Vereist naast cognitieve vaardigheden ook fijne motoriek, taalbegrip, aandacht, emotieregulatie, taakrijpheid en zelfstandigheid. * **Geboortemaandeffect:** Kinderen die later in het jaar geboren zijn, kunnen gemiddeld een achterstand vertonen door hun jongere leeftijd. * **Waarneming:** * **Perceptuele regulaties:** Verbeterd vermogen om visueel materiaal te verwerken (mentale herschikking, omwisselen figuur/achtergrond, zien van delen én geheel). * **Systematische exploratie:** Planmatige aanpak van overzicht creëren. * **Denken (Concreet-operationeel stadium):** * **Mentale bewerkingen:** Mogelijk met concreet, zichtbaar en tastbaar materiaal (cijfers, appels). * **Decentratie:** Rekening houden met meerdere aspecten tegelijk (niet enkel egocentrisch). * **Conservatieproeven:** Begrijpen dat hoeveelheden gelijk blijven ondanks verandering van vorm (bv. water in glazen). * **Reversibiliteit:** Situaties kunnen omkeren in gedachten; terugdenken naar begintoestand. * **Oog voor transformaties:** Rekening houden met de verandering zelf tussen begin- en eindtoestand. --- # Invloedrijke ontwikkelingspsychologische modellen ### Kernconcepten uit de levenslooppsychologie * **Nature vs. Nurture:** Ontwikkeling is een interactie tussen aangeboren factoren (erfelijkheid) en aangeleerde factoren (milieu), waarbij beide ongeveer een gelijke rol spelen (ongeveer 40-60%). * **Ontwikkelingsdeterminanten:** Factoren die de ontwikkeling beïnvloeden. * **Normatieve ontwikkelingsdeterminanten:** * Leeftijdsgebonden: bv. hormonale veranderingen, veroudering. * Socioculturele: bv. invloed social media, AI. * Historische: bv. impact coronacrisis. * **Niet-normatieve ontwikkelingsdeterminanten:** Individueel verschillend, bv. roken tijdens zwangerschap, secundaire veroudering. * **Kritische periode:** Een specifieke tijdsvenster waarin bepaalde vaardigheden verworven moeten worden. * Niet altijd absoluut, vaker spreken van een **gevoelige periode**. * **Plasticiteit van de hersenen (neuroplasticiteit):** Het vermogen van de hersenen om zich aan te passen en te herstellen. * Compensatie van uitval door ontwikkeling van andere gebieden. * Overname van functies door andere hersengebieden. ### Psychoseksuele ontwikkelingstheorie (Sigmund Freud) * **Psychisch apparaat:** Vormt de persoonlijkheid, bestaat uit Es, Ich en Über-Ich. * Es: Aangeboren (1e levensjaar). * Ich: Ontstaat door ervaringen (2e-4e levensjaar). * Über-Ich: Ontstaat na Oedipuscomplex (vanaf 5e levensjaar). * **Psychoseksuele ontwikkelingsfasen:** Gekenmerkt door erogene zones. * **Fixatie:** Blijven hangen in een vroegere ontwikkelingsfase. * **Regressie:** Terugvallen naar een eerdere ontwikkelingsfase. * **Kritische evaluatie:** * **Pro:** Belang van het onbewuste, driftmatige impulsen. * **Contra:** Controversiële ideeën, beperkte wetenschappelijke waarde, te deterministisch. ### Psychosociale ontwikkelingstheorie (Erik Erikson) * **Epigenetisch principe:** Ontwikkeling volgt een basisplan met individuele variaties. * **Ontwikkelingsfasen:** Gekenmerkt door kernconflicten (crisissen) door psychosociale interactie. * Overwinnen conflict: stevigere psychosociale identiteit, sterker ego. ### Cognitieve ontwikkelingspsychologie (Jean Piaget) ### Model van morele ontwikkeling (Lawrence Kohlberg) --- * **Topografisch model:** Persoonlijkheid opgedeeld in bewust, onderbewust en onbewust. * **Psychisch apparaat:** Bestaat uit Es, Ich en Über-Ich. * Es aanwezig vanaf geboorte. * Ich ontwikkelt zich door ervaringen (2e-4e levensjaar). * Über-Ich ontstaat na het Oedipuscomplex (vanaf 5e levensjaar). * **Psychoseksuele fasen:** Gekenmerkt door erogene zones. * **Fixatie:** Blijven steken in een vroegere ontwikkelingsfase met blijvende gedragspatronen. * **Regressie:** Terugvallen in een vroegere ontwikkelingsfase bij ingrijpende levenservaringen. * **Epigenetisch principe:** Ontwikkeling volgt een vast patroon met ruimte voor individuele variaties. * **Ontwikkelingsfasen:** Gekenmerkt door noodzakelijke kernconflicten die leiden tot een stevigere identiteit of verzwakking van het ego. * **Belang van het Ego:** Integratie van tegenstellingen, belangrijker dan het Id. * **Invloed van psychosociale omgeving:** Ouders, peers, etc. spelen een cruciale rol. * **Ontwikkelingsfasen (met kernconflicten):** * Oraal-sensorische fase (0-1 jaar): Basisvertrouwen vs. Basiswantrouwen. * Anaal-urethrale fase (1-3 jaar): Autonomie vs. Schaamte/twijfel. * Locomotorisch-genitale fase (3-6 jaar): Initiatief vs. Schuld. * Latentiefase (6-12 jaar): Bekwaamheid vs. Minderwaardigheid. * Adolescentie (12-20 jaar): Identiteit vs. Identiteitsverwarring. * Jongvolwassenheid (20-30 jaar): Intimiteit vs. Isolement. * Volwassenheid (30-65 jaar): Generativiteit vs. Stagnatie. * Ouderdom (65+): Integriteit vs. Wanhoop. * **Ontwikkelingsfasen:** * **Sensomotorisch stadium (0-2 jaar):** Leren via motorisch en zintuiglijk handelen; circulaire reacties en objectpermanentie. * **Preoperationeel stadium (2-7 jaar):** Mogelijkheid tot voorstellingen, symbolisering en taal; nog geen logisch redeneren; denkfouten. * **Concreet-operationeel stadium (7-12 jaar):** Mentale bewerkingen met concreet materiaal; logisch redeneren; conservatieproeven. ### Kritische evaluatie van de modellen --- * Theorie gebaseerd op drie lagen van de menselijke geest: bewust, onderbewust en onbewust. * Psychisch apparaat: Es, Ich en Über-Ich vormen de persoonlijkheid. * Ontwikkeling van Ich en Über-Ich door ervaringen en na het Oedipuscomplex. * Fasen gebaseerd op erogene zones. * Mogelijke problemen: fixatie (blijven hangen in een fase) en regressie (terugvallen in een eerdere fase). * **Kritiek:** Controversiële ideeën, beperkte wetenschappelijke waarde, te deterministisch. * **Waardering:** Belang van het onbewuste en driftmatige impulsen benadrukt. * Epigenetisch principe: ontwikkeling volgens een basisplan met individuele variaties. * Fasen gekenmerkt door kernconflicten die leiden tot een stevigere identiteit of verzwakking van het ego. * Belang van het ego voor integratie van tegenstellingen. * Nadruk op de psychosociale omgeving (ouders, peers). * Ontwikkelingsfasen voor de gehele levensloop: * Oraal-sensorische fase (0-1j): Basisvertrouwen vs. Basiswantrouwen. * Anaal-urethrale fase (1-3j): Autonomie vs. Schaamte en Twijfel. * Locomotorisch-genitale fase (3-6j): Initiatief vs. Schuldgevoel. * Latentiefase (6-12j): Bekwaamheid vs. Minderwaardigheid. * Adolescentie (12-20j): Identiteit vs. Identiteitsverwarring. * Jongvolwassenheid (20-30j): Intimiteit vs. Isolement. * Volwassenheid (30-65j): Generativiteit vs. Stagnatie. * Ouderdom (65j+): Integriteit vs. Wanhoop. * **Kritiek:** Wetenschappelijk niet goed te onderbouwen, weinig inzicht in mechanismen. * **Waardering:** Positiever dan Freud, houdt rekening met biologische en psychosociale invloeden. ### Cognitieve ontwikkelingstheorie (Jean Piaget) * Vier stadia van verstandelijke ontwikkeling: * Sensomotorisch stadium (0-2j): Circulaire reacties, objectpermanentie. * Preoperationeel stadium (2-7j): Symbolisering, taal, maar nog geen logische bewerkingen. --- ### Psychoseksuele ontwikkelingstheorie (Freud) * **Kernidee:** De theorie stelt dat de persoonlijkheid wordt gevormd door onbewuste driften en ervaringen uit de kindertijd, met een focus op seksuele ontwikkeling. * **Psychisch apparaat:** * Es (Id): De primitieve, instinctieve driften, gericht op directe bevrediging. * Ich (Ego): De bemiddelende functie die rekening houdt met de realiteit. * Über-Ich (Superego): De internalisering van morele normen en waarden. * **Psychoseksuele fasen:** Ontwikkeling verloopt via fasen, gekenmerkt door erogene zones. * Fixatie: Blijven steken in een bepaalde fase door onopgeloste conflicten. * Regressie: Terugvallen naar een eerdere fase bij stress. * **Kritiek:** Controversiële ideeën, beperkte wetenschappelijke waarde, nadruk op seksuele driften. ### Psychosociale ontwikkelingstheorie (Erikson) * **Kernidee:** Ontwikkeling verloopt gedurende de gehele levensloop via psychosociale fasen, elk gekenmerkt door een kernconflict. * **Epigenetisch principe:** Ontwikkeling volgt een basisplan, maar met individuele variaties. * **Kernconflicten (voorbeelden):** * Baby: Basisvertrouwen vs. Basiswantrouwen * Peuter: Autonomie vs. Schaamte en twijfel * Kleuter: Initiatief vs. Schuldgevoel * Schoolkind: Bekwaamheid vs. Minderwaardigheid * Adolescent: Identiteit vs. Identiteitsverwarring * **Belang van het Ego:** Het Ego integreert tegenstellingen en leidt tot een sterkere psychosociale identiteit. * **Kritiek:** Moeilijk wetenschappelijk te toetsen, weinig inzicht in mechanismen. ### Cognitieve ontwikkelingspsychologie (Piaget) * **Kernidee:** Cognitieve ontwikkeling verloopt in vier stadia, gekenmerkt door kwalitatieve veranderingen in denken en redeneren. * **Sensomotorisch stadium (0-2 jaar):** Leren via zintuigen en motoriek; ontwikkeling van circulaire reacties en objectpermanentie. * **Preoperationeel stadium (2-7 jaar):** Ontwikkeling van symbolisering en taal, maar nog geen logisch redeneren (bv. egocentrisme). * **Concreet-operationeel stadium (7-12 jaar):** Mogelijkheid tot mentale bewerkingen met concreet materiaal; ontwikkeling van conservatie, classificatie en seriëren. * **Formeel-operationeel stadium (12+ jaar):** Mogelijkheid tot abstract en hypothetisch redeneren. * **Morele ontwikkeling (Piaget):** Ontwikkeling van moreel oordeel van heteronoom naar autonoom. ### Model van morele ontwikkeling (Kohlberg) ### Aangeboren versus aangeleerd (Nature vs. Nurture) ### Kritische en gevoelige periodes ### Plasticiteit van de hersenen (Neuroplasticiteit) --- ### Psychoseksuele ontwikkelingstheorie van Sigmund Freud * **Kernidee:** Psychische energie richt zich op specifieke erogene zones per fase. Onopgeloste conflicten leiden tot fixaties. * Es: driften, onmiddellijke bevrediging. * Ich: realiteitsprincipe, bemiddelt tussen Es en de buitenwereld. * Über-Ich: geweten, moraliteit, idealen. * **Fasentheorie:** Oraal, anaal, fallisch, latentie, genitaal. * **Problemen:** * Fixatie: blijven steken in een fase. * **Kritiek:** Controversieel, beperkte wetenschappelijke waarde, te deterministisch. ### Psychosociale ontwikkelingstheorie van Erik Erikson * **Kernidee:** Ontwikkeling verloopt volgens een epigenetisch principe, met psychosociale crisissen per levensfase. * **Epigenetisch principe:** Ontwikkeling volgt een basisplan, met ruimte voor individuele variaties. * **Kernconflicten:** Elk stadium presenteert een crisis die overwonnen moet worden voor een sterker ego en identiteit. * **Ontwikkelingsfasen (gehele levensloop):** * Oraal-sensorisch: Basisvertrouwen vs. Basiswantrouwen. * Anaal-urethraal: Autonomie vs. Schaamte en Twijfel. * Locomotorisch-genitaal: Initiatief vs. Schuldgevoel. * Latentie: Bekwaamheid vs. Minderwaardigheid. * Adolescentie: Identiteit vs. Identiteitsverwarring. * Jongvolwassenheid: Intimiteit vs. Isolement. * Volwassenheid: Generativiteit vs. Stagnatie. * Ouderdom: Integriteit vs. Wanhoop. * **Kritiek:** Niet strikt wetenschappelijk, weinig inzicht in mechanismen, moeilijk gedrag te voorspellen. ### Cognitieve ontwikkelingspsychologie van Jean Piaget * **Kernidee:** Kinderen bouwen actief kennis op door interactie met hun omgeving, in specifieke cognitieve stadia. * **Ontwikkelingsstadia:** ### Model van morele ontwikkeling van Lawrence Kohlberg ### Psychodynamische kijk op de baby (Freud & Erikson) ### De eerste 1000 dagen (concept) ### Hechting (Bowlby & Ainsworth) ### Zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan) ### Hersenlateralisatie en neuroplasticiteit ### Acceleratieverschijnsel en seculaire groeiverschuiving --- ### Kernideeën * De ontwikkeling van het individu wordt beïnvloed door zowel aangeboren factoren (nature) als omgevingsfactoren (nurture), met aanzienlijke interactie tussen beide. * Ontwikkeling is een continu proces gedurende de hele levensloop, gekenmerkt door specifieke fasen met eigen uitdagingen en leerprocessen. * Plasticiteit van de hersenen is cruciaal voor aanpassing en herstel, waardoor compensatie van uitval mogelijk is. ### Invloedrijke theorieën #### De psychoseksuele ontwikkelingstheorie van Sigmund Freud * Persoonlijkheid bestaat uit het Es, Ich en Über-Ich. * Ontwikkeling doorloopt vijf psychoseksuele fasen, gedefinieerd door erogene zones. * Fixatie of regressie kan leiden tot latere psychische problemen. * Kritiek: Controversieel, beperkt wetenschappelijk bewijs, te deterministisch. #### De psychosociale ontwikkelingstheorie van Erik Erikson * Ontwikkeling verloopt volgens een epigenetisch principe door de hele levensloop. * Elke fase kent een kernconflict dat overwonnen moet worden voor een gezonde identiteitsontwikkeling. * Nadruk op de rol van het Ego en de psychosociale omgeving. * Fasen: Basisvertrouwen vs. wantrouwen, autonomie vs. schaamte, initiatief vs. schuld, bekwaamheid vs. minderwaardigheid, identiteit vs. identiteitsverwarring, intimiteit vs. isolement, generativiteit vs. stagnatie, integriteit vs. wanhoop. * Kritiek: Moeilijk wetenschappelijk te toetsen, mechanismen van conflictresolutie onduidelijk. #### De cognitieve ontwikkelingspsychologie van Jean Piaget * Ontwikkeling verloopt in vier stadia: sensomotorisch, preoperationeel, concreet-operationeel en formeel-operationeel. * Belang van schema's, assimilatie en accommodatie voor cognitieve groei. * Ontwikkeling van objectpermanentie, symbolisch denken en logisch redeneren. * Morele ontwikkeling is gekoppeld aan cognitieve ontwikkeling, van heteronome naar autonome moraal. * Kritiek: Onderschatting van cognitieve vaardigheden bij jonge kinderen, te weinig aandacht voor sociale en culturele invloeden. #### Het model van morele ontwikkeling van Lawrence Kohlberg * Bouwt voort op Piagets ideeën over morele ontwikkeling. * Beschrijft zes stadia van moreel redeneren, gegroepeerd in drie niveaus: pre-conventioneel, conventioneel en post-conventioneel. * Kritiek: Model sterk gebaseerd op onderzoek bij jongens, te westers georiënteerd, voorspelt gedrag niet altijd accuraat. ### Onderzoeksmethoden * **Longitudinaal onderzoek:** Volgt dezelfde groep over tijd; voordeel: specifieke levenservaringen, nadeel: tijdsintensief, leereffecten. * **Transversaal onderzoek:** Onderzoekt verschillende groepen op één moment; voordeel: snel, nadeel: weinig zicht op langetermijngevolgen. * **Cohort-sequentieel onderzoek:** Combinatie van beide; voordeel: meer voordelen, nadeel: complex, duur. ### Belangrijke concepten * **Nature vs. Nurture:** Interactie tussen erfelijkheid en omgeving (ongeveer 40-60% elk). * **Ontwikkelingsdeterminanten:** Normatieve (leeftijdsgebonden, sociocultureel, historisch) en niet-normatieve factoren. ### Kritische evaluatie van theorieën --- # Lichamelijke en motorische ontwikkelingen in de babytijd ### Kernidee * De baby wordt geboren als een hulpeloze nestvlieder, volledig afhankelijk van zorg, wat de cognitieve ontwikkeling stimuleert en de moeder-kindbinding versterkt. ### Ontwikkeling * **Neurologische ontwikkeling:** * Hersenen (neuronen) zijn voor de geboorte al aangemaakt, daarna volgen vooral nieuwe verbindingen (synapsen). * Myelinisatie (vorming van witte stof) zorgt voor efficiënte signaalgeleiding. * Pruning (wegsnoeien van overbodige verbindingen) vindt plaats volgens de 'wet van de sterkste'. * Hersenlateralisatie (specialisatie van hersenhelften) ontwikkelt zich na de geboorte. * **Motoriek van de pasgeborene:** * Slappe houding, vereist ondersteuning. * Aanwezigheid van (archaïsche en niet-archaïsche) reflexen. * Variërende gedragstoestanden (slaap, waak). * Huilen is een normale, positieve vorm van communicatie. * **Motoriek tijdens de babytijd:** * Ontwikkeling verloopt proximo-distaal (dicht bij middenlijn naar buiten) en cfaalo-caudaal (hoofd naar teen). * Groeiende controle over hoofd, romp en ledematen. * **Waarneming:** * Zicht: scherp op 20-30 cm, voorkeur voor contrasten, beginnende binoculaire fixatie. * Gehoor: geoefend in de baarmoeder, voorkeur voor menselijke stem. * Smaak: voorkeur voor zoet, afkeer van zuur/bitter. * Geur: herkenning van de geur van de moeder. * Tast: belang van huid-op-huid contact. * Pijn: pijndrempel vergelijkbaar met volwassenen, maar regulatie is nog beperkt. * **Eerste verstandelijke activiteiten en leerprocessen:** * Begin van getalbesef en reactie op onverwachte aantallen. * Automatische leerprocessen: habituatie, klassieke conditionering, operante conditionering. * Imitatie dankzij spiegelneuronen. ### Implicaties ### Tips --- ### Kernconcepten * De mens wordt geboren als een 'hulpeloze nestvlieder', wat langdurige hulp en zorg vereist. * Deze hulpeloosheid stimuleert de cognitieve ontwikkeling en versterkt de moeder-kindbinding. * Een warm, veilig nest met betrouwbare verzorgers is essentieel voor de ontwikkeling. ### Neurologische ontwikkeling * Hersenen worden voor de geboorte aangemaakt ('grijze stof'); na de geboorte ontstaan vooral nieuwe neuronenverbindingen (synaptische verbindingen). * Dendrieten worden aangemaakt en myelinisatie (witte stof) komt op gang, wat zorgt voor geleiding van boodschappen. * Pruning ('wegsnoeien' van overbodige neuronenverbindingen) vindt plaats volgens de wet van de sterkste. * Hersenlateralisatie (verdeling van functies over hemisferen) ontwikkelt zich na de geboorte. ### Motoriek van de pasgeborene * De pasgeborene heeft weinig controle over het lichaam en is slap, maar bezit reflexen. * Reflexen zijn voorbijgaand (archaïsch, ooit een functie) of blijvend (niet-archaïsch, overlevingsreflexen). * **Gedragstoestanden en stadia van waakzaamheid:** * Rustige slaap (diepe slaap) * Actieve slaap (remslaap, droomslaap) * Rustige waaktoestand (overgangslaap-waak) * Actieve waaktoestand (nadenken, waarnemen, experimenteren) * Huilen is een vorm van communicatie van behoeften en normaal; niet-huilen kan wijzen op ontwikkelingsproblemen. ### Motoriek tijdens de rest van de babytijd * Motorische ontwikkeling verloopt volgens twee assen: * **Proximo-distaal:** ontwikkeling van dichtbij de middellijn naar verder weg. * **Cefalo-caudaal:** ontwikkeling van hoofd naar tenen. * Grofmotorische vaardigheden ontwikkelen zich van hoofdcontrole naar nek, romp, bekken en benen. ### Ontwikkeling in waarneming en cognitie * **Zicht:** * Scherp zicht op 20-30 cm; verder wazig. * Voorkeur voor sterke contrasten; kleuren nog beperkt. * Initiële schele kijk ontwikkelt zich tot binoculaire fixatie en beter volgen rond 1e maand. * Aangeboren voorkeur voor menselijke gezichten; voorkeur voor bekende gezichten. * Dieptezicht is aanwezig; angst voor diepte wordt later aangeleerd. ### Eerste verstandelijke activiteiten en leerprocessen ### De sensomotorische periode (Piaget) ### Socio-emotionele ontwikkeling ### Hechting --- * De baby wordt gezien als een "hulpeloze nestvlieder", die langdurige hulp en zorg nodig heeft. * Een warme, veilige omgeving met betrouwbare verzorgers is essentieel voor de ontwikkeling. * Hersenen maken al voor de geboorte neuronen (grijze stof) aan. * Na de geboorte focust de ontwikkeling zich op het aanmaken van nieuwe neuronenverbindingen (synaptische verbindingen). * Pruning (wegsnoeien van overbodige neuronenverbindingen) vindt plaats volgens de wet van de sterkste. * Hersenlateralisatie, de ontwikkeling van specifieke functies in de linker- en rechterhersenhelft, begint zich te vormen. * Neuroplasticiteit, het vermogen van de hersenen om zich aan te passen, blijft belangrijk gedurende het hele leven. * De pasgeborene heeft nog geen controle over het lichaam en wordt vaak als een slappe pop omschreven. * Reflexen zijn aanwezig; de meeste verdwijnen rond 3 maanden, sommigen later. * Er zijn voorbijgaande (archaïsche) reflexen die ooit een functie hadden, en niet-archaïsche (overlevingsreflexen) die nog steeds belangrijk zijn. * Pasgeborenen slapen ongeveer twee derde van de tijd, in cycli van gemiddeld 40 minuten. * Vijf gedragstoestanden zijn te onderscheiden: rustige slaap, actieve slaap, rustige waaktoestand, actieve waaktoestand en huilen. * Huilen is een normale en positieve vorm van communicatie voor de baby. * Motorische ontwikkeling verloopt via twee assen: proximo-distaal (dicht bij de middellijn eerst) en cephalo-caudaal (van hoofd naar teen). * Grof motorische vaardigheden ontwikkelen zich van hoofdcontrole, naar nek, romp, bekken en benen. ### Waarneming * Zicht bij de neonatus is scherp op 20-30 cm, met voorkeur voor sterke contrasten. * Binoculaire fixatie en het volgen van objecten verbeteren gedurende de eerste maand. * Er is een aangeboren voorkeur voor menselijke gezichten. * Dieptezicht is aanwezig bij de geboorte, maar angst voor diepte wordt later aangeleerd. * Gehoor is geoefend in de baarmoeder, met een voorkeur voor menselijke stemmen, vooral die van de moeder. * De smaak heeft een voorkeur voor zoet, met afkeer van zuur en bitter, maar gewenning is mogelijk. * Geur van de eigen moeder kalmeert de baby. * Tast is belangrijk voor emotionele behoefte en groei; huid-op-huid contact is essentieel. ### Emotionele ontwikkeling ### Sociale ontwikkeling --- * De babytijd wordt gekenmerkt door een 'fysiologische vroeggeboorte', waarbij de baby hulpeloos en afhankelijk is, wat de cognitieve ontwikkeling stimuleert en de moeder-kindbinding versterkt. * Een warme, veilige omgeving met betrouwbare verzorgers is essentieel voor zowel lichamelijke als emotionele zorg. ### Key facts * Hersenen produceren voor de geboorte al neuronen, maar na de geboorte ontstaan vooral nieuwe synaptische verbindingen. * Myelinisatie (vorming van witte stof) bevordert de geleiding van zenuwboodschappen. * Pruning (wegsnoeien van overbodige neuronenverbindingen) is een proces van hersenreorganisatie gedurende het leven. * De motorische ontwikkeling verloopt proximo-distaal (van dicht bij de middellijn naar verder) en cephalo-caudaal (van hoofd naar teen). * Het zicht van de neonatus is beperkt tot 20-30 cm, met een voorkeur voor sterke contrasten en menselijke gezichten. * Baby's vertonen aangeboren dieptezicht, maar angst voor diepte wordt later aangeleerd. * Het gehoor is geoefend in de baarmoeder, met een voorkeur voor menselijke stemmen. * Baby's hebben aangeboren voorkeuren voor zoete smaken en de geur van de moeder. * De pijndrempel bij baby's is minimaal gelijk aan die van volwassenen, maar pijnregulatie is beperkter. * Reflexen bij pasgeborenen zijn archaïsche (verouderde) of niet-archaïsche (overlevings)reflexen. * Baby's slapen 2/3 van de tijd, in cycli van gemiddeld 40 minuten. * Huilen is een belangrijke vorm van communicatie voor de baby en wijst op behoeften. ### Key concepts * **Hulpeloze nestvlieder:** De mens wordt als baby geboren, maar heeft langdurig hulp en zorg nodig. * **Neurologische ontwikkeling:** Betreft de aanmaak van verbindingen, dendrieten, myelinisatie en pruning in de hersenen. * **Gedragstoestanden en stadia van waakzaamheid (Prechtl):** Vijf toestanden die de activiteit van de baby beschrijven (rustige slaap, actieve slaap, rustige waaktoestand, actieve waaktoestand, huilen). * **Motorische assen (proximo-distaal en cephalo-caudaal):** Richtingen van de motorische ontwikkeling. * **Visuele cliff experiment:** Onderzoek naar dieptezicht bij baby's. * **Klassieke conditionering bij baby's:** Leren leggen van verbanden tussen prikkels (bv. stem van moeder en voeding). * **Operante conditionering bij baby's:** Leren van gedrag door beloning of straf, zichtbaar vanaf de tweede helft van het eerste levensjaar. * **Spiegelneuronen:** Zorgen voor het automatisch nabootsen van gelaatsuitdrukkingen en ander gedrag. * **Sensomotorische periode (Piaget):** De eerste cognitieve ontwikkelingsfase (0-2 jaar) waarin leren plaatsvindt via motorisch en zintuiglijk handelen. ### Implications * De ontwikkeling van hersenverbindingen en myelinisatie is cruciaal voor latere leerprocessen en functioneren. * Een rijke en stimulerende omgeving draagt bij aan de ontwikkeling van de hersenen en motorische vaardigheden. --- * De baby wordt geboren als een "hulpeloze nestvlieder", wat langdurige zorg en hulp vereist. * Deze hulpeloosheid stimuleert cognitieve ontwikkeling en versterkt de moeder-kindbinding. * Een warm, veilig nest met betrouwbare verzorgers is essentieel voor zowel lichamelijke als emotionele zorg. ### Belangrijke feiten * Hersenen produceren voor de geboorte al neuronen ("grijze stof"). * Na de geboorte ontstaan vooral nieuwe neuronenverbindingen (synaptische verbindingen). * Myelinisatie ("witte stof") komt op gang, wat zorgt voor geleiding van boodschappen. * Pruning ("wegsnoeien" van overbodige verbindingen) vindt plaats gedurende het hele leven. * De motoriek van de pasgeborene wordt gekenmerkt door reflexen (archaïsche en niet-archaïsche). * Pasgeborenen slapen 2/3 van de tijd, in korte cycli. * Huilen is een belangrijke vorm van communicatie en is normaal gedrag. * Motorische ontwikkeling volgt de assen proximo-distaal en cephalo-caudaal. ### Belangrijke concepten * **Plasticiteit van de hersenen (neuroplasticiteit):** Het vermogen van de hersenen om zich aan te passen en beschadigde gebieden te compenseren. * **Gedragstoestanden:** De verschillende stadia van waakzaamheid van een pasgeborene (rustige slaap, actieve slaap, rustige waaktoestand, actieve waaktoestand). * **Motorische ontwikkeling:** Ontwikkeling van grof motorische vaardigheden (hoofd-, nek-, romp-, bekken- en beencodering) en fijne motoriek. * De ontwikkeling van neuronenverbindingen benadrukt het belang van blijven leren en ontwikkelen. * Pruning zorgt ervoor dat de hersenen zich reorganiseren en efficiënter worden. * Reflexen bij pasgeborenen hebben nog steeds een functie en zijn belangrijk voor overleving. * Voldoende slaap is cruciaal voor herstel en ontwikkeling. * Huilen is een positief teken van communicatie, terwijl het uitblijven ervan kan wijzen op ontwikkelingsproblemen. * De proximale-distale en cephalo-caudale ontwikkeling bepalen de volgorde waarin motorische vaardigheden worden verworven. - > **Tip:** De eerste duizend dagen (vanaf conceptie tot de tweede verjaardag) zijn cruciaal voor ontwikkeling, maar er is kritiek op een te deterministisch beeld hiervan - > **Tip:** De "Good Enough Mother" benadrukt dat perfectie niet nodig is; goed genoeg zorgen volstaat voor een gezonde ontwikkeling --- # Hechting bij baby's en kinderen ### Kernconcepten - Hechting wordt gevormd in de eerste levensdagen en mogelijk al prenataal. - Knuffelen stimuleert oxytocine (knuffelhormoon), wat stress en angst verlaagt en depressies tegengaat. - Vroege en goede hechting is cruciaal voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling. - Onveilige hechting verhoogt de kans op psychische en sociale problemen later. ### Fasen van hechting volgens John Bowlby - Baby's hechten zich aan enkele veilige figuren, bij voorkeur met weinig wisselingen. - De moeder is meestal de sterkste hechtingsfiguur, mede door biologische en maatschappelijke factoren. - Voorkeuren van jonge kinderen voor hechtingsfiguren kunnen wisselen. ### Soorten hechting volgens Mary Ainsworth (Vreemdesituatie-experimenten) - **Veilig gehecht (ongeveer 58%):** Beschermt zich tegen teleurstelling, eigen gang gaand. - **Vermijdend gehecht (ongeveer 23%):** Weinig reactie bij verdwijnen/terugkeren, minder bang, doen eigen ding. - **Afwerend gehecht (ongeveer 19%):** Erg klampend, niet kunnen loslaten, agressief reageren bij terugkomst. - **Gedesorganiseerd-gedesoriënteerd gehecht (minder dan 1%):** Vaak bij verwaarlozing, mishandeling of misbruik. ### Implicaties van hechting - De 'cycle of abuse' kan intergenerationeel worden overgedragen door verwaarlozing of mishandeling. - Een veilige hechting (of het gebrek eraan) kan ook worden doorgegeven aan de volgende generatie. - Het 'shaken baby syndrome' is een extreme, schadelijke reactie op huilen, met potentieel onherstelbare schade. ### Overige relevante concepten - **De eerste duizend dagen (conceptie tot 2 jaar):** Cruciale periode voor ontwikkeling, beïnvloed door omgevingsfactoren. - **Good Enough Mother (Donald Winnicott):** Perfectie is niet vereist; goed genoeg zorgen volstaat voor gezonde ontwikkeling. - **Mind-mindedness:** Het belang van de opvoeder om het kind als een autonoom persoon met een innerlijke belevingswereld te zien, wat de emotionele zelfregulatie bevordert. - **Sociaal leren:** Kinderen leren door observatie en imitatie, mede dankzij spiegelneuronen. --- * Hechting (attachment) wordt gevormd in de eerste levensdagen, mogelijk al prenataal. * Knuffelen stimuleert oxytocine-aanmaak, wat stressverlagend werkt en angst vermindert. * Tegen het kind praten en aankijken is essentieel voor de ontwikkeling van hechting. * De 'still face experimenten' tonen het belang van continue interactie en de impact van onderbrekingen. * Een veilige hechting is cruciaal voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling. * Onveilige hechting verhoogt de kans op psychische en sociale problemen op latere leeftijd. ### Fasen van hechting (Bowlby) * Baby hecht zich aan enkele veilige figuren; weinig wisselingen zijn ideaal. * Meestal de sterkste hechting met de moeder, hoewel het verschil met de vader kleiner wordt. * Bij peuters en kleuters kunnen voorkeuren wisselen, hechting ontstaat vanuit het kind zelf. ### Soorten hechting (Ainsworth) * **Veilig gehecht (58%):** Beschermt zich tegen teleurstelling en gaat zijn eigen weg. * **Vermijdend gehecht (23%):** Reageert niet of weinig bij verdwijnen/terugkeren, minder bang. * **Afwerend gehecht (19%):** Erg klampend, niet kunnen loslaten, agressief bij terugkomst. * **Gedesorganiseerd-gedesoriënteerd gehecht (<1%):** Vaak bij verwaarlozing, mishandeling of misbruik. * Kan leiden tot intergenerationele overdracht van hechtingspatronen en gedragsproblemen. * Shaken baby syndrome is een extreme, schadelijke reactie op huilen door frustratie. ### Overige relevante concepten (uit de pagina's) * **Goede-genoeg moeder (Good Enough Mother):** Streven naar 'goed genoeg' zorgen, niet naar perfectie, om veerkracht bij het kind te bevorderen. * **Adualisme:** Bij geboorte geen onderscheid tussen zichzelf en de omgeving; zelfconcept is nog afwezig. * **'Autistische fase' (Mahler):** Periode van pre-sociale gerichtheid zonder zelfbewustzijn. * **Endogene glimlach ('gastric smile'):** Vroege glimlach, niet gericht op mensen, tot ca. 6-8 weken. * **Sociale glimlach (vanaf 6-8 weken):** Eerste contactgerichte glimlach, gericht op mensen. * **Achtmaandenangst (vanaf 8 maanden):** Verlatingsangst en vreemdenangst door persoonspermanentie. * **Prelinguale periode (Schaerlaekens):** Brabbelen als basis voor moedertaal, sociaal interactief. * **Semiotische functie:** Het vermogen om symbolen te herkennen en te gebruiken in gedachten en handelingen. * **Transitioneel object:** Een symbool dat de hechtingsfiguur vervangt en troost biedt (bv. een knuffel). * **Theory of Mind (ToM):** Het besef van wat een ander beleeft, begint te evolueren in de peutertijd, wat leidt tot rudimentaire empathie. --- * Hechting (attachment) is een cruciaal ontwikkelingsproces dat al vroeg in het leven, mogelijk zelfs prenataal, wordt gevormd. * Het belang van hechting is aangetoond via de 'still face experiments', waarbij een gebrek aan interactie leidt tot stress en verstoord gedrag bij de baby. * Een veilige hechting is essentieel voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling en verlaagt de kans op latere psychische of relationele problemen. ### Fasen en soorten hechting * **Fasen van hechting volgens Bowlby:** * Baby's hechten zich aan enkele veilige figuren, bij voorkeur met weinig wisselingen. * Meestal is de hechting het sterkst met de moeder, hoewel het verschil met de vader kleiner wordt. * Bij peuters/kleuters kunnen voorkeuren wisselen, maar hechting ontstaat vanuit het kind zelf. * **Soorten hechting volgens Ainsworth (gebaseerd op vreemdesituatie-experimenten):** * **Veilig gehecht (± 58%):** Balans tussen exploratie en contact zoeken bij terugkeer. * **Vermijdend gehecht (± 23%):** Minimale reactie bij verdwijnen/terugkeer, beschermt tegen teleurstelling. * **Afwerend gehecht (± 19%):** Klampt zich vast, vertoont agressief gedrag bij terugkomst. * **Gedesorganiseerd-gedesoriënteerd gehecht (< 1%):** Vaak gerelateerd aan verwaarlozing, mishandeling of misbruik, met kans op intergenerationele overdracht. ### Implicaties * Knuffelen en huid-op-huid contact bevorderen de aanmaak van oxytocine, wat stress en angst verlaagt en de mentale gezondheid ten goede komt. * Een veilige hechting wordt sterk bevorderd door tegen het kind te praten en oogcontact te maken. * De "Good Enough Mother" principe benadrukt dat perfectie niet vereist is; adequaat zorgen volstaat voor een gezonde ontwikkeling. ### Mogelijke problemen en overwegingen * Onveilige hechting kan leiden tot psychische problemen of sociale relatieproblemen op latere leeftijd. * Het concept van de 'eerste duizend dagen' (conceptie tot tweede verjaardag) is cruciaal, maar te veel nadruk erop kan overmatige druk op ouders veroorzaken. * De ontwikkeling stopt niet na de eerste duizend dagen; ook latere periodes zijn essentieel. * Het shaken baby syndrome, veroorzaakt door frustratie en geweld, kan leiden tot ernstige hersenschade of overlijden. --- ### Kernconcepten (vanaf pagina 22) * **Attachment (hechting):** Cruciaal voor gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling. * **Eerste duizend dagen:** Cruciale periode vanaf conceptie tot tweede verjaardag, beïnvloedt ontwikkeling sterk. * **Invloed van omstandigheden:** Ideale omstandigheden (veilig thuis) leiden tot betere ontwikkeling; ongunstige (zwangerschapsroken, geweld) tot achterstand. * **Regulatieproblemen:** Ongunstige omstandigheden verhogen kans op impulscontrole-, gedragsproblemen en huilbuien. * **Kritiek op 1000-dagen theorie:** Deterministisch en fatalistisch beeld, creëert onnodige druk bij ouders. * **Zelfconcept bij geboorte:** Baby's geboren zonder sociale vaardigheden, emoties of zelfbewustzijn; zien zichzelf als deel van omgeving. * **Emotionele ontwikkeling:** Begint met opwinding, splitst zich in positieve/negatieve beleving, later gespecialiseerde emoties. * **Zelfbewuste emoties:** Ontwikkelen later, zoals schaamte, spijt en trots, dankzij hersenontwikkeling. * **Persoonlijkheid:** Deels genetisch bepaald (temperament), deels aangeleerd (karakter). ### Psychodynamische kijk op de baby * **Freud (Orale fase):** Mond als erogene zone, voeding en objecten aftasten. Problemen kunnen leiden tot pessimisme, achterdocht of verslavingen. * **Erikson (Oraal-sensorische fase):** Kernconflict basisvertrouwen vs. basiswantrouwen. Vereist veilige omgeving en geborgenheid. * **Gebrek aan zorg:** Kan leiden tot problemen met sociale vaardigheden en relaties op latere leeftijd. * **Belang van Ik (ego):** Erikson benadrukt de ontwikkeling van het ego, leren vertrouwen door sensitieve reacties van omgeving. ### Emotionele ontwikkeling * **Evolutie van emoties:** Van opwinding naar differentiatie (genoegen/ongenoegen) en specifieke emoties (woede, angst, hechting). * **Sociale glimlach (2-3 maanden):** Mijlpaal, onderscheid tussen mensen en dingen. * **Gelaatsexpressies:** Worden georganiseerd en logisch, beïnvloed door sociale context. * **Hersenontwikkeling:** Stimuleert ontwikkeling van zelfbewuste emoties. ### Sociale ontwikkeling * **Adualisme:** Bij geboorte geen zelfbewustzijn, baby ziet zichzelf als deel van omgeving. * **Sociale gerichtheid:** Ontstaat geleidelijk via voorkeur voor menselijk gelaat, geur en stem van moeder, imitatie. * **Sociale glimlach (vanaf 6-8 weken):** Initiëren van contact met mensen. * **Achtmaandenangst:** Verlatingsangst en vreemdenangst; positief teken van persoonspermanentie. * **Taalontwikkeling (prelinguaal):** Brabbelen, basis voor moedertaal. * **Good Enough Mother:** Niet perfectie, maar goed genoeg zorgen volstaat voor veerkracht bij kind. ### Hechting (Attachment) * **Vorming:** Begint in eerste dagen, mogelijk prenataal. Knuffelen bevordert oxytocineproductie, verlaagt stress en angst. * **Communicatie:** Tegen kind praten en aankijken essentieel voor hechting. --- * Hechting (attachment) wordt al gevormd in de eerste levensdagen, mogelijk zelfs prenataal. * Knuffelen stimuleert de aanmaak van oxytocine, wat stress verlaagt, angst vermindert en depressies kan helpen voorkomen. * Zowel praten tegen als aankijken van de baby is essentieel voor het ontstaan van hechting. * De "still face experiments" tonen het belang van continue interactie voor de baby; plotselinge onderbreking kan leiden tot stress en verstoorde interactiepatronen. * Veilige hechting is cruciaal voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling; onveilige hechting verhoogt de kans op latere psychische en relationele problemen. * De hechting verloopt in fasen, waarbij de baby zich aan enkele veilige figuren hecht, bij voorkeur met zo min mogelijk wisselingen. * De moeder is vaak de sterkste hechtingsfiguur, maar de rol van de vader wordt steeds prominenter. ### Fasen van hechting * **Fasen volgens John Bowlby:** * Baby hecht zich aan enkele veilige figuren, liefst met weinig wisselingen. * Meestal sterkste hechting met moeder (biologisch en maatschappelijk voordeel). * Verschil met vader wordt kleiner, maar moeder blijft vaak prominenter. * Bij peuters/kleuters kunnen voorkeuren wisselen; hechting ontstaat vanuit het kind zelf. ### Soorten hechting * **Soorten hechting volgens Mary Ainsworth (Vreemdesituatie-experimenten):** * **Veilig gehecht (ca. 58%):** Kinderen reageren positief op de terugkeer van de verzorger, tonen weliswaar angst bij vertrek maar zoeken contact en troost bij terugkomst. * **Vermijdend gehecht (ca. 23%):** Kinderen reageren minimaal bij verdwijnen of terugkeren van de verzorger, tonen weinig angst, doen hun eigen ding en beschermen zich tegen teleurstelling. * **Afwerend gehecht (ca. 19%):** Kinderen zijn erg klampend, kunnen niet loslaten en reageren agressief bij terugkomst van de verzorger. * **Gedesorganiseerd-gedesoriënteerd gehecht (minder dan 1%):** Vaak voorkomend bij verwaarlozing, mishandeling of misbruik. Kan leiden tot intergenerationele overdracht van onveilige hechtingspatronen ("cycle of abuse"). * **Belang van veilige hechting:** Legt de basis voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling. * **Gevolgen van onveilige hechting:** Verhoogde kans op psychische problemen of problemen met sociale relaties op latere leeftijd. ### Gerelateerde concepten en fenomenen * **"Good Enough Mother" (Donald W. Winnicott):** Perfectie is niet nodig; goed genoeg zorgen volstaat. Dit helpt het kind veerkracht te ontwikkelen. * **"Still Face Experiments":** Illustreren het belang van continue interactie en de negatieve impact van plotselinge onderbreking op de baby. * **"Cycle of Abuse":** De neiging om onveilige opvoedingspatronen door te geven, zowel bij onveilige als bij veilige hechting. * **Shaken Baby Syndrome:** Ernstig letsel door schudden van een baby, vaak uit frustratie door excessief huilen, met potentieel fatale gevolgen door hersenbloedingen of hersenschade. --- # Cognitieve en motorische ontwikkeling tijdens de lagere schoolleeftijd ### Kernidee * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) is een periode van verdere ontwikkeling, waarin kinderen analytischer, kritischer en genuanceerder leren denken. * Deze ontwikkeling vindt plaats binnen een veilige en stimulerende omgeving, die cruciaal is voor neurologische groei en het opdoen van nieuwe kennis. * Motorische vaardigheden worden verfijnd, de cognitieve ontwikkeling bereikt het concreet-operationele stadium en de sociaal-emotionele ontwikkeling legt de basis voor complexere relaties en zelfinzicht. ### Kernconcepten * **Lichamelijke veranderingen:** * Verdere vervanging van vet- door spierweefsel, steviger botten. * Grotere controle over lichaam, verbeterd evenwicht, snelheid en coördinatie. * Schijnbare eindeloze energie door aanmaak van oxidatie-enzymen. * Risico op obesitas, wat kan leiden tot levenslange strijd tegen zwaarlijvigheid. * Ontwikkeling van lichaamsbesef, lichaamsidee en lichaamsplan. * **Neurologische ontwikkeling:** * Hersenen bijna volledig volgroeid rond 5 jaar, met verdere ontwikkeling van executieve functies in de prefrontale cortex. * Grote hersenplasticiteit, wat snelle opname van nieuwe informatie mogelijk maakt (bv. nieuwe taal, muziekinstrument). * Stimulering door sociale interactie, conversatie, spel en positieve aandacht bevordert neurologische groei. * Stress en trauma kunnen negatieve impact hebben op de hersenontwikkeling, leidend tot miswiring en achterstanden. * **Motorische ontwikkeling:** * **Grove motoriek:** Verbeterd zwemmen, fietsen, voetballen, skaten, turnen met meer kracht, behendigheid en balans. * **Fijne motoriek:** Verfijning in schrijven, tekenen, veters strikken, muziekinstrument bespelen door betere oog-handcoördinatie en onafhankelijke handbewegingen. * **Waarneming:** * Perceptuele regulaties: visuele reorganisatie, schematisering en exploratie. * Gestaltswitch: kunnen omwisselen van figuur en achtergrond in ambigue beelden. * Perceptuele schematisering: zien van zowel het geheel als de delen. * Systematische aanpak bij het overzien van visueel materiaal. * **Cognitie (concreet-operationeel stadium):** * Mentale bewerkingen en logische redeneringen mogelijk met concreet, zichtbaar en tastbaar materiaal. * Loskomen van egocentrisch denken; makkelijker inleven in de ander. ### Implicaties --- * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) kenmerkt zich door de overgang naar het concreet-operationele stadium van Piaget, met een aanzienlijke ontwikkeling in cognitieve, motorische en sociaal-emotionele vaardigheden. * De hersenontwikkeling, met name van de prefrontale cortex, blijft cruciaal voor de verbetering van executieve functies en sociaal gedrag. * De ontwikkeling van het 'ik' en sociale relaties wordt complexer, met een groeiende invloed van leeftijdsgenoten. ### Lichamelijke en motorische ontwikkeling * Vervanging van vet- door spierweefsel en stevigere botten. * Meer controle en balans over het lichaam door toegenomen energie en verbeterde coördinatie. * Risico op obesitas kan zich manifesteren, met mogelijke langetermijngevolgen. * Ontwikkeling van lichaamsbesef (kennis van het lichaam in de ruimte) en lichaamsidee (oordelend over uiterlijk en prestaties). * Ontwikkeling van het lichaamsplan (automatische sensomotorische schema's voor bewegingen). * Hersenen zijn rond 5 jaar bijna volgroeid, maar de prefrontale cortex blijft zich ontwikkelen, wat leidt tot verbeterde executieve functies. * Hersenen blijven plastisch, waardoor kinderen snel nieuwe dingen leren indien gestimuleerd. * Stress en trauma kunnen de hersenontwikkeling negatief beïnvloeden, leidend tot achterstanden. * De amygdala blijft actief, wat de gevoeligheid voor sociale reacties en beïnvloeding vergroot. * **Grove motoriek:** Verbeterde vaardigheden zoals zwemmen, fietsen en sporten, met meer kracht, behendigheid en balans. * **Fijne motoriek:** Verbeterde oog-handcoördinatie, schrijven, tekenen, veters strikken en bespelen van muziekinstrumenten. * Weinig besef van gevaar, waardoor bescherming vaak noodzakelijk is. ### Waarneming en cognitieve ontwikkeling * **Perceptuele regulaties (David Elkind):** * Mentale herschikking van visueel materiaal (gestaltswitch), zoals het omwisselen van figuur en achtergrond in ambigue beelden. * Het zien van zowel het geheel als de delen van visuele informatie. * Systematische exploratie van visuele informatie om een overzicht te krijgen. * In staat tot mentale bewerkingen en beperkte logische redeneringen, maar enkel met concreet, zichtbaar en tastbaar materiaal. * **Decentreren:** Rekening houden met meerdere aspecten tegelijk, niet langer egocentrisch denken. ### Sociaal-emotionele ontwikkeling --- * De lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) is een periode van verdere ontwikkeling van executieve functies en plasticiteit van de hersenen. * Het kind maakt de overgang van het concreet-operationele stadium naar de vroege stadia van het formeel-operationele denken. * De ontwikkeling van het 'ik' wordt genuanceerder en zelfbeeld wordt gevormd door sociale vergelijking en feedback. ### Belangrijke ontwikkelingen #### Lichamelijke en motorische ontwikkeling * Vervanging van vetweefsel door spierweefsel, wat leidt tot stevigere botten en betere lichaamscontrole. * Verbeterde evenwicht, snelheid en coördinatie maken complexere sport- en spelvaardigheden mogelijk. * Ontwikkeling van lichaamsbesef, lichaamsidee en lichaamsplan, wat een impact heeft op het zelfvertrouwen. * Kinderen hebben een schijnbaar eindeloze energie en een grote behoefte aan beweging. * Obesitas kan zich manifesteren, met mogelijke levenslange gevolgen. #### Neurologische ontwikkeling * Hersenen zijn rond 5 jaar bijna volledig volgroeid, maar de prefrontale cortex rijpt verder, wat executieve functies verbetert. * De prefrontale cortex is nog niet volledig volgroeid, wat kan leiden tot impulsief gedrag. * Hoge plasticiteit van de hersenen bevordert snel leren, mits stimulatie. * Stress en trauma kunnen de hersenontwikkeling negatief beïnvloeden en leiden tot achterstanden. * De amygdala blijft actief, wat gevoeligheid voor sociale reacties en beïnvloeding door de omgeving verklaart. #### Cognitieve ontwikkeling * Het kind bevindt zich in het **concreet-operationele stadium**, gekenmerkt door het vermogen tot mentale bewerkingen met concreet materiaal. * **Decentratie**: rekening houden met meerdere aspecten van een situatie tegelijk. * **Reversibiliteit**: het vermogen om mentale processen om te keren of terug te denken naar de begintoestand. * **Oog voor transformaties**: rekening houden met de verandering tussen begin- en eindtoestand. * Verbeterde **classificatie- en seriëringstaken**: voorwerpen sorteren op kenmerken en logisch rangschikken. * Minder egocentrisch denken; beter in staat zich in te leven in de ander. * Kinderen geloven rond 7-8 jaar niet meer in Sinterklaas door het ontwikkelen van logisch redeneren. * **Taalontwikkeling**: uitgebreide woordenschat (ongeveer 14.000 woorden aan einde van deze periode), verbeterde syntax en pragmatisch taalgebruik. * **Metalinguïstisch bewustzijn**: stil staan bij en nadenken over de eigen taal. * **Geheugen**: kinderamnesie verdwijnt, ontwikkeling van geheugenstrategieën (mnemonieken, chunking) en metageheugen. * **Fantasie**: onderscheid tussen fantasie en realiteit wordt beter, maar fantasiewerelden blijven boeien (bv. Harry Potter). * **Lezen, schrijven en rekenen** worden cruciale vaardigheden; begrijpend lezen is essentieel voor algemene schoolse vaardigheden. #### Socio-emotionele ontwikkeling ### Tip ### Voorbeeld --- * Lagere schoolleeftijd beslaat de periode tussen 6 en 12 jaar. * In deze fase vindt verdere ontwikkeling van executieve functies plaats, vooral in de prefrontale cortex. * Houdt verband met verhoogde impulscontrole, plannen en sociale vaardigheden. * Hersenen blijven plastisch, wat snelle leerprocessen stimuleert bij juiste prikkels. * Stress en trauma kunnen neurologische groei negatief beïnvloeden, leidend tot miswiring. * Vervanging van vet- door spierweefsel en steviger botten. * Verbeterde lichaamscontrole, balans, snelheid en coördinatie. * Meer energie door aanmaak van oxidatie-enzymen, met nood aan veel beweging. * Obesitas kan zich manifesteren, met oorzaak vaak eerder in het leven. * Ontwikkeling van lichaamsbesef (kennis van lichaam in ruimte) en lichaamsidee (oordeel over uiterlijk en prestaties). * Ontwikkeling van lichaamsplan: automatische sensomotorische schema's voor lopen, schrijven, etc. ### Cognitieve ontwikkeling * Overgang naar het concreet-operationeel stadium (7-12 jaar). * Vermogen tot mentale bewerkingen en logisch redeneren met concreet, tastbaar materiaal. * **Decentratie:** rekening houden met meerdere aspecten tegelijk. * **Reversibiliteit:** terugdenken aan begintoestand of omgekeerde situatie. * **Oog voor transformaties:** rekening houden met veranderingen tussen begin- en eindtoestand. * Classificatietaken en seriëring lukken beter. * Loskomen van egocentrisch denken, beter inleven in anderen. * Conservatieproeven worden correct beantwoord. * Taalontwikkeling: uitbreiding woordenschat, betere syntax, grammaticale correctheid. * Metalinguïstisch bewustzijn: nadenken over eigen taal. * **Geheugen:** kinderamnesie verdwenen, gebruik van geheugenstrategieën (mnemonieken, chunking). * Metageheugen: kritisch nadenken over eigen geheugenprocessen. * **Fantasie:** beter onderscheid tussen fantasie en realiteit, maar nog steeds boeiend. * Lezen, schrijven en rekenen worden belangrijke verworven vaardigheden. ### Socio-emotionele ontwikkeling --- * Het concreet-operationele stadium (ongeveer 7-12 jaar) kenmerkt zich door de mogelijkheid tot mentale bewerkingen en logisch redeneren met concreet materiaal. * Belangrijke cognitieve ontwikkelingen zijn decentratie, omkeerbaarheid en oog voor transformaties. * Het kind kan zich losmaken van egocentrisch denken en conservatieproeven succesvol uitvoeren. * De taalontwikkeling kenmerkt zich door een groeiende woordenschat, verbeterde syntaxis en pragmatisch taalgebruik. * Het geheugen verbetert aanzienlijk, mede door de verdwijnen van kinderamnesie en het gebruik van geheugenstrategieën. * Fantasie blijft aanwezig, maar het kind kan makkelijker onderscheid maken tussen realiteit en fantasie. * Het spel evolueert van functiespel naar associatief en coöperatief spel, met een focus op regelspel. * Motorische ontwikkeling omvat zowel verfijning van grove als fijne motoriek, met verbeterde kracht, behendigheid en coördinatie. ### Key facts * Hersenen zijn rond 5 jaar bijna volgroeid, maar de prefrontale cortex blijft zich ontwikkelen, wat executieve functies verbetert. * Plasticiteit van de hersenen blijft belangrijk; kinderen leren snel bij mits stimulatie. * Lichamelijke veranderingen omvatten vervanging van vet door spierweefsel, stevigere botten en meer controle over het lichaam. * Motorische vaardigheden zoals zwemmen, fietsen en muziekinstrumenten bespelen worden geperfectioneerd. * Vanaf 6 jaar is er aandacht voor schoolrijpheid, waaronder cognitieve vaardigheden, motoriek, taalbegrip en emotieregulatie. * Het geboortemaandeffect kan leiden tot een gemiddelde achterstand bij kinderen die later in het jaar geboren zijn. * Perceptuele regulaties zoals gestaltswitch, perceptuele schematisering en exploratie verbeteren. * Het kind komt los van egocentrisch denken en kan zich beter inleven in anderen. * Classificatie- en seriëringstaken lukken beter, met een beginnend logisch redeneren. * Kinderamnesie is verdwenen; het geheugen wordt geoefend met strategieën zoals herhaling en chunking. * Fantasiewerelden blijven boeien, maar het kind kan beter differentiëren tussen realiteit en fictie. * Lezen, schrijven en rekenen zijn cruciale vaardigheden die ontwikkeld worden. * De psychodynamische visie ziet deze periode als de latentiefase, waarin energie gekanaliseerd wordt naar leren en sociale relaties. * Erikson beschrijft het kernconflict van bekwaamheid en vlijt versus minderwaardigheid. * Emotionele ontwikkeling omvat beter omgaan met gevoelens, complexere emoties en het herkennen van misleidende expressies. * Zelfbeeld wordt realistischer en genuanceerder, met aandacht voor verschillende domeinen. * Sociale ontwikkeling omvat veranderende gezinsrelaties, het ontstaan van vriendschappen en de beginnende invloed van populariteit. ### Implications --- # Psychologische reacties op lichaamsveranderingen en invloeden in de adolescentie ### Kernconcepten * **Levenslooppsychologie:** Wetenschappelijke studie van de evolutie van normaal functioneren en gedrag gedurende het leven. * **Nature vs. Nurture:** Ontwikkeling is een interactie tussen aangeboren factoren (erfelijkheid) en aangeleerde factoren (milieu), met een verhouding van ongeveer 40-60%. * **Ontwikkelingsdeterminanten:** Factoren die invloed hebben op ontwikkeling, waaronder leeftijdsgebonden, socioculturele, historische en niet-normatieve factoren. * **Plasticiteit van de hersenen (neuroplasticiteit):** Het aanpassingsvermogen van de hersenen om te herstellen en functies te compenseren. * **Kritische/Gevoelige periode:** Tijdvensters waarin bepaalde vaardigheden verworven moeten worden; 'gevoelige periode' is een genuanceerdere term. ### Psychologische Ontwikkelingsmodellen #### Sigmund Freud: Psychoseksuele Theorie * **Psychisch apparaat:** Bestaat uit Es, Ich en Über-Ich. * **Psychoseksuele fasen:** Ontwikkeling verloopt via orale, anale, fallische, latente en genitale fasen, met focus op erogene zones. * **Fixatie & Regressie:** Mogelijke problemen waarbij ontwikkeling op een eerdere trap blijft steken of terugvalt. * **Kritiek:** Te sterk gefocust op seksualiteit, beperkt wetenschappelijk bewijs, deterministisch mensbeeld. #### Erik Erikson: Psychosociale Theorie * **Epigenetisch principe:** Ontwikkeling volgt een ruw plan met individuele variaties. * **Psychosociale fasen:** Acht fasen met kernconflicten die leiden tot ontwikkeling van psychosociale identiteit en een sterker Ego. * **Belang van Ego & Psychosociale omgeving:** Ego integreert tegenstellingen; omgeving (ouders, peers) is cruciaal. * **Fasen:** Oraal-sensorisch (vertrouwen vs. wantrouwen) tot Ouderdom (integriteit vs. wanhoop). * **Adolescentiefase:** Identiteit vs. identiteitsverwarring. * **Kritiek:** Niet altijd wetenschappelijk toetsbaar, mechanisme van conflictoplossing onduidelijk. #### Jean Piaget: Cognitieve Ontwikkeling * **Cognitieve fasen:** Sensomotorisch (0-2j), Preoperationeel (2-7j), Concreet-operationeel (7-12j), Formeel-operationeel (vanaf 12j). * **Sensomotorisch stadium:** Leren door motorisch en zintuiglijk handelen; objectpermanentie, circulaire reacties. * **Preoperationeel stadium:** Symbolisering, taal, fantasie; egocentrisme, nog geen logisch redeneren. * **Concreet-operationeel stadium:** Mentale bewerkingen met concreet materiaal, logisch redeneren, conservatie, decentratie. * **Formeel-operationeel stadium:** Abstract en logisch redeneren, hypothetisch denken. * **Morele ontwikkeling (Piaget):** Van heteronome naar autonome moraal, gekoppeld aan cognitieve ontwikkeling. #### Lawrence Kohlberg: Morele Ontwikkeling * **Voortbouwend op Piaget:** Verband tussen morele ontwikkeling en cognitieve ontwikkeling. * **Morele dilemma's:** Onderzoek met scenario's zoals het Heinz-dilemma om moreel redeneren te peilen. * **Morele stadia:** Pre-conventioneel, Conventioneel, Post-conventioneel niveau. * **Kritiek:** Voorspellingskracht gedrag beperkt, westers model, focus op jongens (model Carol Gilligan voor meisjes). ### De Babytijd (0-2 jaar) #### Lichamelijke en Motorische Ontwikkeling #### Waarneming en Cognitie #### Sociaal-Emotionele Ontwikkeling ### De Peutertijd (12-18 maanden tot 2-3 jaar) ### De Kleutertijd (± 3-6 jaar) ### De Lagere Schoolleeftijd (± 6-12 jaar) ### De Adolescentie (± 11-22 jaar) #### Lichamelijke Ontwikkeling #### Neurologische Ontwikkeling --- * Adolescentie is een periode van drastische fysieke, hormonale, sociale, cognitieve en emotionele veranderingen. * Het begint meestal tussen 11-13 jaar en eindigt rond 22 jaar, sterk beïnvloed door culturele context. * Fases: vroege adolescentie (puberteit), middenadolescentie, late adolescentie. * Adolescenten bevinden zich in een interimstatus tussen primaire en afgeleide status, deels afhankelijk van ouders, deels eigen status opbouwend. ### Lichamelijke ontwikkeling * Fysiologische en hormonale veranderingen worden gestuurd door de hypofyse, wat leidt tot meer androgeen en oestrogeen. * **Groeispurt:** Jaarlijkse groei van ongeveer 10 cm, eerst lengte, dan breedte (jongens: spieren, meisjes: vetweefsel). Meisjes groeien eerder en langer. * **Seksuele rijping:** Ontwikkeling van primaire geslachtskenmerken (geslachtsklieren) en secundaire kenmerken (borsten, beharing, spierontwikkeling). * Meisjes: borstontwikkeling, beharing, bekkenverbreding, menarche (10-15 jaar). * Jongens: groei testikels, beharing, groei penis, eerste zaadlozing (rond 11-12 jaar), baardgroei. * **Acceleratieverschijnsel:** Puberteit en adolescentie treden steeds vroeger in (bv. menarche vroeger). * **Seculaire groeiverschuiving:** Elke generatie wordt gemiddeld groter dan de vorige. * Redenen voor acceleratie en groei: betere voeding, gezondheidszorg, levensomstandigheden en openheid over seksualiteit. ### Psychologische reacties op lichaamsveranderingen * **Positieve reacties:** Groeiend zelfvertrouwen door meer mogelijkheden (spierkracht, lengte). Vroege rijping positief voor jongens, soms ongemakkelijk voor meisjes. * **Negatieve reacties:** * Zich ongemakkelijk voelen in eigen lichaam, verwarring door emoties en hormonale invloeden. * Groeiend probleem van sexting, grooming en sextortion. * Schaamte over jeugdpuistjes, beugel, seksuele ontwikkeling, en vergelijking met schoonheidsidealen. * Kwetsbaarheid voor bodyshaming, wat leidt tot lagere zelfwaardering. * **Invloed van media en influencers:** * Populaire platformen tonen vaak een vertekend, geïdealiseerd beeld (perfectie, bewerkte foto's). * Lagere zelfwaardering door vergelijking met deze beelden. * Snapchat dysmorphia: een vertekend lichaamsbeeld en ontevredenheid over eigen uiterlijk. * **Eetstoornissen:** * Beïnvloed door ideaalbeelden (slank voor vrouwen, gespierd voor mannen). * Triggers voor anorexia en boulimie, vaker bij vrouwen tussen 14-20 jaar. ### Neurologische ontwikkeling ### Slaap ### **Tip:** ### **Voorbeeld:** --- * Adolescentie omvat drastische lichamelijke, hormonale, sociale, cognitieve en emotionele veranderingen. * De fysieke en hormonale veranderingen worden grotendeels gestuurd door de hypofyse en geslachtsklieren, wat leidt tot de ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken. * De prefrontale cortex is nog in ontwikkeling, wat impulsief, onbezonnen en onverantwoord gedrag kan verklaren. * De amygdala blijft erg actief, waardoor adolescenten gevoelig zijn voor sociale reacties en beïnvloedbaar zijn door de omgeving. ### Lichamelijke veranderingen * **Groeispurt:** Jaarlijkse groei van ongeveer 10 cm (meisjes) tot 8-9 cm (jongens), eerst in lengte (strekkingsfase), daarna in breedte en spiermassa (vullingsfase). * **Seksuele rijping:** * Meisjes: Borstontwikkeling, schaam- en okselbeharing, bekkenverbreding, menarche (eerste menstruatie) tussen 10-15 jaar. * Jongens: Groei testikels en zaadballen, schaam- en okselbeharing, groei penis, eerste zaadlozing ('spermarche') rond 11-12 jaar, gezichtsbeharing en 'baard in de keel'. * **Seksuele ervaring:** Aanrakingen worden potentieel erotisch; ontdekking van eerste seksuele lusten, voorkeuren en objecten van verlangen. * **Groeiend zelfvertrouwen:** Door toenemende fysieke mogelijkheden (spierkracht, behendigheid, uithoudingsvermogen, lengte). * **Ongemak en angst:** * Niet thuis voelen in het eigen lichaam. * Verwarring door emotionele en hormonale invloeden. * Schuldgevoelens rond jeugdpuistjes, beugels, seksuele ontwikkeling, en vergelijking met schoonheidsidealen. * Kwetsbaarheid voor bodyshaming en cyberpesten. * Veroorzaken een vertekend beeld van idealen en perfectie door selectieve selfies en bewerkte beelden. * Kan leiden tot een lager zelfbeeld en snapchat dysmorfie (vertekend lichaamsbeeld). * Gevolg van druk vanuit media en sociale omgeving om ideale lichaamsbeelden (slank voor vrouwen, gespierd voor mannen) te volgen. * Anorexia en boulimie treden vaak op tussen 14 en 20 jaar. ### Acceleratieverschijnsel en secundaire groeiverschuiving * **Acceleratieverschijnsel:** Puberteit en adolescentie treden steeds vroeger in (menarche gemiddeld rond 13 jaar vs. 17 jaar twee eeuwen geleden). * **Redenen:** Verbeterde voeding, gezondheidszorg, hygiëne, levensomstandigheden en betere voorlichting. * **Rijping prefrontale cortex:** Verhoogt executieve functies (redeneren, oordelen, complexe probleemoplossing). --- * Lichaamsveranderingen tijdens de adolescentie omvatten een groeispurt en seksuele rijping, beïnvloed door hormonen. * Deze veranderingen kunnen leiden tot vervreemding van het eigen lichaam en de eigen gevoelens. * De hypofyse stimuleert de productie van hormonen die de ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken beïnvloeden. * Vroege rijping bij meisjes kan ongemak en minder zelfvertrouwen veroorzaken, terwijl vroege rijping bij jongens vaak positief wordt ervaren. * De adolescentie begint vroeger dan voorheen (acceleratieverschijnsel) en duurt langer. ### Sleutelfeiten * De groeispurt manifesteert zich eerst in lengte (strekkingsfase) en daarna in breedte/spierontwikkeling (vullingsfase). * Seksuele rijping bij meisjes omvat borstontwikkeling, schaam- en okselbeharing, bekkenverbreding en de menarche (eerste menstruatie). * Seksuele rijping bij jongens omvat groei van testikels, schaam- en okselbeharing, groei van de penis en de eerste zaadlozing. * Aanrakingen worden vaak erotisch ervaren en de adolescent ontdekt de eigen seksuele voorkeur. * De prefrontale cortex rijpt nog tot ongeveer 25 jaar, wat impulsief en onbezonnen gedrag kan verklaren. * De amygdala blijft actief, wat gevoeligheid voor sociale reacties en beïnvloeding door de omgeving verklaart. * Adolescenten hebben veel slaap nodig (8-10 uur), maar krijgen dit vaak niet door latere inslaaptijd en piekermomenten. * Slaaptekort heeft negatieve gevolgen voor hersenwerking, schoolresultaten en verkeersveiligheid. ### Implicaties * Groeiende spierkracht, behendigheid en uithoudingsvermogen kunnen het zelfvertrouwen vergroten. * Onzekerheid en angst kunnen ontstaan door zich niet thuis voelen in het veranderende lichaam en hormonale invloeden. * De invloed van mediafiguren en influencers kan leiden tot een vertekend zelfbeeld door het nastreven van idealen van perfectie. * Sexting, grooming en sextortion zijn groeiende problemen, waarbij adolescenten kwetsbaar zijn voor uitbuiting. * Bodyshaming en de druk van sociale media versterken de gevoeligheid rondom uiterlijk en kunnen leiden tot een lager zelfbeeld. * Eetstoornissen (anorexia, boulimie) kunnen getriggerd worden door het 'ideaalbeeld' en een negatieve invloed hebben op de gezondheid. * De acceleratieverschijnsel en seculaire groeiverschuiving worden toegeschreven aan betere voeding, gezondheidszorg en levensomstandigheden. * Slaaptekort kan leiden tot zwakkere schoolresultaten en negatieve stemmingen. --- ### Kernidee * Adolescentie kenmerkt zich door drastische fysieke, hormonale, sociale, cognitieve en emotionele veranderingen. * Deze veranderingen leiden tot een periode van grote gevoeligheid en kwetsbaarheid, mede door de nog niet volledig ontwikkelde prefrontale cortex. * Media en sociale druk spelen een significante rol in de ontwikkeling van het zelfbeeld en kunnen leiden tot psychische problemen zoals eetstoornissen. ### Kernfeiten * Adolescentie begint vroeger (acceleratieverschijnsel) en eindigt later (secundaire groeiverschuiving), met de piek rond 11-13 jaar tot 22 jaar (maar vaak later in de huidige context). * Fysiologische veranderingen worden gestuurd door de hypofyse, die hormoonproductie regelt (testosteron, oestrogeen, progesteron). * Groeispurt: 10-12 cm per jaar, eerst strekken, dan verbreden (jongens schouders, meisjes heupen). * Seksuele rijping: ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken, menarche bij meisjes, spermarche bij jongens. * Prefrontale cortex rijpt langzamer dan de amygdala, wat leidt tot impulsiviteit en gevoeligheid voor sociale invloeden. * Adolescenten hebben minstens 8-10 uur slaap nodig, maar krijgen dit vaak niet door melatonineproductie en piekeren. * Slaaptekort heeft negatieve gevolgen voor hersenontwikkeling, schoolprestaties en verkeersveiligheid. * **Psychologische reacties op lichaamsveranderingen:** * Zelfvertrouwen kan groeien door nieuwe mogelijkheden en spierkracht. * Vroege rijping bij jongens wordt vaak positief ervaren, bij meisjes kan dit leiden tot ongemak. * Onzekerheid en angst ontstaan door onwennigheid met het eigen lichaam, emoties en hormonale invloeden. * Schaamte over jeugdpuistjes, beugel, seksuele ontwikkeling en vergelijking met anderen. * Kwetsbaarheid voor bodyshaming en cyberpesten door gevoeligheid rond uiterlijk. * Vertekend lichaamsbeeld door media-idealen en filters (Snapchat dysmorphia). * **Invloed van mediafiguren en influencers:** * Tonen vaak een vertekend, geïdealiseerd en bewerkt beeld. * Dragen bij aan een lager zelfbeeld door het 'aanbiedingseffect' en vergelijking met perfectie. * Triggered door 'ideaalbeelden' en sociale druk (anorexia, boulimia). * Treedt vaak op tussen 14 en 20 jaar. * Oorzaken: mediadruk, laag zelfbeeld, perfectionisme, angststoornissen. * De late rijping van de prefrontale cortex verklaart impulsief en onverantwoord gedrag bij tieners. --- # Lichamelijke en cognitieve ontwikkeling tijdens ouderdom ### Kernidee * Ouderdom wordt gekenmerkt door complexe veranderingen op lichamelijk en cognitief vlak, met aanzienlijke individuele variatie. * De levenslooppsychologie beschrijft en verklaart deze veranderingen als onderdeel van een continu proces. ### Kernconcepten * **Levenslooppsychologie**: Wetenschappelijke studie van de evolutie van normaal functioneren en gedrag over de gehele levensloop. * **Nature vs. Nurture**: Ontwikkeling wordt beïnvloed door een interactie tussen aangeboren factoren (erfelijkheid) en omgevingsfactoren (milieu). * **Ontwikkelingsdeterminanten**: * Normatieve: Leeftijdsgebonden (bv. veroudering), socioculturele (bv. technologie), historische (bv. pandemieën). * Niet-normatieve: Individueel verschillend (bv. levensstijlkeuzes, secundaire veroudering). * **Plasticiteit van de hersenen (neuroplasticiteit)**: Vermogen van de hersenen om zich aan te passen en te herstellen, waardoor functies kunnen worden gecompenseerd na uitval. * **Erikson's psychosociale ontwikkeling**: De fase **Integriteit vs. Wanhoop** (65+ jaar) kenmerkt de oudere volwassenheid, waarbij een bevredigende balans over het eigen leven wordt opgemaakt. * **Ego-integriteit**: Gevoel iets van het leven te hebben gemaakt en er voldaan op terug te kunnen kijken. * **Wanhoop**: Frustratie over gemiste kansen en onvervulde dromen. * **Piaget's cognitieve ontwikkeling**: De **Formeel-operationele fase** (vanaf 12 jaar) is de laatste fase, waarin abstract redeneren mogelijk is. Hoewel de basis hiervoor eerder gelegd is, blijft cognitieve ontwikkeling doorgaan. ### Belangrijke overwegingen bij de oudere volwassenheid (gebaseerd op bredere levenslooppsychologie uit de tekst) * **Plasticiteit en hersenontwikkeling**: * Hersenen blijven zich levenslang ontwikkelen door nieuwe verbindingen en myelinisatie. * Pruning (wegsnoeien van overbodige verbindingen) draagt bij aan efficiëntie. * Hersenlateralisatie (specialisatie van hersenhelften) wordt verder verfijnd. * Ontwikkeling van executieve functies, vooral in de prefrontale cortex, gaat door tot de vroege volwassenheid. * **Cognitieve vaardigheden**: * Conserverende vermogen en reversibiliteit zijn cruciaal voor logisch denken. * Verbetering in classificatie-, seriërings- en taalvaardigheden. * Geheugenstrategieën ontwikkelen zich verder, metalinguïstisch bewustzijn neemt toe. * Fantasie blijft belangrijk, maar de scheiding tussen fantasie en realiteit wordt duidelijker. * Lezen, schrijven en rekenen ontwikkelen zich verder, met een grotere focus op begrijpend lezen. * **Sociaal-emotionele ontwikkeling**: * Ontwikkeling van het zelfconcept, met een realistischer zelfbeeld en een genuanceerd zelfconcept. --- ## Lichamelijke en cognitieve ontwikkeling tijdens ouderdom * Ouderdom wordt gekenmerkt door specifieke lichamelijke en cognitieve veranderingen, die de levenskwaliteit en het functioneren van het individu beïnvloeden. ### Belangrijke concepten * **Neurologische achteruitgang**: * Afname van hersenvolume, met name in gebieden gerelateerd aan geheugen en executieve functies. * Verminderde dichtheid van neuronen en synaptische verbindingen. * Langzamere informatieverwerking en reactietijden. * **Neuroplasticiteit**: Hoewel er achteruitgang is, blijven de hersenen tot op zekere hoogte plastisch, wat compensatie en leren mogelijk maakt. * **Cognitieve veranderingen**: * **Geheugen**: * Achteruitgang in kortetermijngeheugen en werkgeheugen. * Langetermijngeheugen blijft relatief intact, met name episodisch en semantisch geheugen. * Verminderde effectiviteit van geheugenstrategieën. * **Intelligentie**: * Vloeiende intelligentie (snelheid, logisch redeneren) neemt af. * Gekristalliseerde intelligentie (kennis, ervaring) blijft stabiel of neemt toe. * **Executieve functies**: * Verminderd vermogen tot plannen, organiseren en flexibel denken. * Meer moeite met impulscontrole en schakelen tussen taken. * **Aandacht en concentratie**: * Moeilijker om aandacht te richten op specifieke stimuli en afleidingen te negeren. * Verminderd selectief en verdeeld aandacht vermogen. * **Ervaring en wijsheid**: * Oudere volwassenen beschikken vaak over een grotere hoeveelheid kennis en levenservaring. * Dit kan leiden tot wijsheid en betere probleemoplossende vaardigheden in contextrijke situaties. ### Implicaties * Aanpassingen in de omgeving en ondersteuning zijn nodig om de zelfstandigheid en levenskwaliteit van ouderen te bevorderen. * Stimulatie van cognitieve functies door middel van oefening en leeractiviteiten kan de achteruitgang vertragen. --- * Ouderdom wordt gekenmerkt door een late fase van ontwikkeling. * De grenzen van levensfasen verschuiven; volwassenheid en ouderdom beginnen later. * Late volwassenheid en ouderdom worden steeds later gedefinieerd. * De perceptie van het einde van verschillende levensfasen is dynamisch. --- ## Lichamelijke en cognitieve ontwikkeling tijdens de ouderdom * Ouderdom wordt gekenmerkt door een proces van "succesvol ouder worden", waarbij men actief en betekenisvol blijft functioneren. * De perceptie van ouderdom is cultureel bepaald en verandert door de tijd heen. * Ouder worden is een heterogeen proces, met grote individuele verschillen in fysieke en cognitieve achteruitgang. ### Lichamelijke veranderingen * Afname van spiermassa en botdichtheid, wat leidt tot verminderde kracht en mobiliteit. * Veranderingen in de huid (rimpels, elasticiteitsverlies) en haar (grijzer worden, dunner). * Verminderd zicht (presbyopie, cataract) en gehoor (presbycusis). * Cardiovasculaire veranderingen zoals stijvere bloedvaten en een verhoogde bloeddruk. * Veranderingen in het immuunsysteem, wat de vatbaarheid voor infecties verhoogt. * Hormonale veranderingen, zoals afname van oestrogeen (menopauze) en testosteron. * Verhoogde kans op chronische aandoeningen zoals artrose, diabetes en hartaandoeningen. * Secundaire veroudering door leefstijlfactoren (roken, voeding, beweging). ### Cognitieve veranderingen * De meeste ouderen behouden een functioneel cognitief niveau, met lichte achteruitgang in specifieke gebieden. * Achteruitgang in snelheid van informatieverwerking en reactietijd. * Moeite met het oproepen van informatie uit het lange termijn geheugen (bv. namen, specifieke gebeurtenissen). * Werkgeheugen kan verminderen, wat invloed heeft op complexe taken. * Vloeiende intelligentie (nieuwe problemen oplossen) kan afnemen, terwijl gekristalliseerde intelligentie (kennis en ervaring) vaak behouden blijft of zelfs toeneemt. * Verschillen in cognitieve achteruitgang zijn significant tussen individuen. * Aandoeningen zoals dementie (o.a. Alzheimer) vertegenwoordigen pathologische veroudering en leiden tot ernstig cognitief verval. * Er is een verband tussen lichamelijke activiteit en het behoud van cognitieve functies. * Behoud van lichamelijke activiteit en een gezonde leefstijl is cruciaal voor "succesvol ouder worden". * Cognitieve stimulatie (bv. leren, puzzelen, sociale interactie) kan het cognitief functioneren ondersteunen. * Aanpassingen in de omgeving en ondersteuning zijn nodig om de zelfstandigheid van ouderen te behouden. * De samenleving dient zich aan te passen aan de vergrijzing door passende zorg en faciliteiten te bieden. * Vroegtijdige detectie en interventie bij cognitieve achteruitgang en dementie zijn belangrijk. * Positieve attitudes ten opzichte van ouder worden kunnen het welzijn van ouderen bevorderen. --- * Ouderdom is een continu proces, niet een plotselinge gebeurtenis. * De focus ligt op het behoud van functioneren en welzijn. ### Lichamelijke ontwikkeling * **Zintuiglijke veranderingen:** * Vermindering van gezichtsscherpte, vooral bij weinig licht. * Moeite met het onderscheiden van kleuren, vooral blauw-groen en geel-rood. * Gehoorverlies, met name voor hoge frequenties. * Verminderde smaak- en reukzin. * Verminderd gevoel voor aanraking en temperatuur. * **Motorische veranderingen:** * Verminderde spierkracht en uithoudingsvermogen. * Vertraagde reactietijd. * Verminderd evenwicht en coördinatie, verhoogd valrisico. * Veranderingen in houding en bewegingspatroon. * **Inwendige veranderingen:** * Afname van botdichtheid (osteoporose risico). * Verminderde cardiovasculaire functie. * Veranderingen in het ademhalingssysteem. * Afname van de nierfunctie. * Veranderingen in het immuunsysteem, verhoogde vatbaarheid voor ziekten. * Veranderingen in de huid (dunner, droger, minder elastisch). * Verminderde hersenvolume en neurale activiteit. ### Cognitieve ontwikkeling * **Geheugen:** * Verschillen in het soort geheugen dat wordt aangetast. * Vaak wel behoud van procedureel geheugen (hoe dingen doen). * Langetermijngeheugen blijft relatief intact, maar ophalen kan trager zijn. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Levenslooppsychologie | De wetenschappelijke studie van de evolutie van het normale functioneren en gedrag van het individu in de loop van het leven, gericht op het beschrijven en verklaren van lichamelijke, motorische, neurologische, cognitieve, morele, affectieve en sociale ontwikkeling. | | Nature vs. Nurture | Een concept dat de invloed van aangeboren factoren (nature) versus aangeleerde factoren (nurture) op de ontwikkeling onderzoekt, waarbij wordt aangenomen dat beide een rol spelen en er aanzienlijke interactie-effecten zijn. | | Ontwikkelingsdeterminanten | Factoren die invloed hebben op de ontwikkeling van een individu, onderverdeeld in normatieve (leeftijdsgebonden, socioculturele, historische) en niet-normatieve (individueel verschillende) determinanten. | | Kritische periode | Een specifiek tijdvenster waarin bepaalde vaardigheden verworven moeten worden om een optimale ontwikkeling te garanderen; wanneer deze periode gemist wordt, kan het verwerven van de vaardigheid aanzienlijk moeilijker worden. | | Gevoelige periode | Een flexibeler concept dan de kritische periode, dat een tijd aangeeft waarin een individu bijzonder ontvankelijk is voor bepaalde invloeden of leermogelijkheden, maar waarin verwerving ook buiten dit venster nog mogelijk is. | | Plasticiteit van de hersenen (Neuroplasticiteit) | Het vermogen van de hersenen om zich aan te passen, zenuwen en verbindingen te herstellen, waardoor uitval op een bepaald gebied gecompenseerd kan worden door een sterkere ontwikkeling op een ander gebied. | | Longitudinaal onderzoek | Een onderzoeksmethode waarbij dezelfde groep subjecten gedurende verschillende levensfasen wordt gevolgd en onderzocht om veranderingen over tijd te observeren. | | Transversaal onderzoek (Crosssectioneel onderzoek) | Een onderzoeksmethode waarbij een dwarsdoorsnede van de bevolking op één specifiek moment wordt onderzocht om verschillen tussen groepen te analyseren. | | Cohort-sequentieel onderzoek | Een onderzoeksmethode die een combinatie is van longitudinale en transversale benaderingen, waarbij meerdere cohorten over tijd worden gevolgd om zowel leeftijdsgebonden als cohortgebonden effecten te onderscheiden. | | Psychoseksuele ontwikkelingstheorie (Freud) | Een theorie die de ontwikkeling van de persoonlijkheid beschrijft aan de hand van verschillende fasen, gekenmerkt door de focus op specifieke erogene zones en de rol van het Es, Ich en Über-Ich. | | Fixatie (Freud) | Het blijven hangen van een deel van de streving op een vroegere ontwikkelingsfase, wat kan leiden tot specifieke persoonlijkheidskenmerken of gedragspatronen op latere leeftijd. | | Regressie (Freud) | Het terugvallen naar een vroeger ontwikkelingsstadium als reactie op stress of ingrijpende levenservaringen, waarbij eerdere gedragspatronen opnieuw optreden. | | Sensomotorische periode | De eerste ontwikkelingsfase volgens Piaget (0-2 jaar) waarin cognitie zich uit via motorisch en zintuiglijk handelen. De baby leert door te bewegen en te reageren op prikkels, waarbij sensorische input leidt tot motorische actie en inzicht in de omgeving. | | Objectpermanentie | Het vermogen van een kind om zich voorwerpen of personen die uit het zicht verdwenen zijn, nog steeds voor de geest te halen en te beseffen dat ze nog bestaan. Dit ontstaat in de sensomotorische fase en is cruciaal voor verder cognitief denken. | | Circulaire reacties | Gedragingen die een kind als prettig ervaart en daarom vaker zal herhalen. Dit proces leidt tot experimenteren met gedragingen en uiteindelijk tot inzicht in oorzaak-gevolgrelaties en het eigen gedrag. | | Semiotische functie | Het vermogen van een kind om symbolen te herkennen, zich dingen in gedachten voor te stellen en deze voorstellingen te gebruiken bij handelingen. Dit is essentieel voor de ontwikkeling van taal en het vermogen om te verwijzen naar zaken die er niet zijn. | | Preoperationeel stadium | De ontwikkelingsfase (2-7 jaar) waarin kinderen voorstellingen kunnen maken, symbolisering en taal gebruiken, en hun geheugen oefenen. Ze kunnen gedachten delen en kennis opdoen, maar nog geen logische mentale bewerkingen uitvoeren. | | Egocentrisme | Een kenmerk van het preoperationeel denken waarbij het kind moeite heeft om het perspectief van anderen in te nemen en de wereld primair vanuit het eigen standpunt bekijkt. Dit leidt tot denkfouten en een beperkt begrip van andermans gedachten. | | Conservatieproeven | Experimenten die worden gebruikt om het verschil aan te tonen tussen het preoperationeel en het concreet-operationeel stadium. Ze testen het begrip dat bepaalde eigenschappen van een object (zoals volume of aantal) hetzelfde blijven, ondanks veranderingen in de uiterlijke verschijningsvorm. | | Kinderamnesie (infantiele amnesie) | Het fenomeen waarbij volwassenen zich weinig of geen herinneringen hebben uit de eerste levensjaren. Dit komt doordat informatie nog niet-talig wordt opgeslagen en het geheugen en de hippocampus nog onvoldoende ontwikkeld zijn. | | Transitioneel object | Een voorwerp, vaak een knuffel, dat dient als vervanging voor de hechtingsfiguur en troost biedt. Het kind kan fysiek dichtbij het object willen zijn en paniek ervaren bij het ontbreken ervan. | | Theory of Mind (ToM) | Het besef dat anderen mentale toestanden, zoals gedachten, gevoelens en intenties, hebben die verschillen van die van zichzelf. Bij peuters begint dit zich te ontwikkelen, wat leidt tot eerste tekenen van empathie. | | Hechting (Attachment) | Het proces waarbij een baby een sterke emotionele band vormt met zijn primaire verzorgers. Dit proces begint al vroeg en is cruciaal voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling, waarbij veilige hechting leidt tot meer vertrouwen en welzijn. | | Basisvertrouwen vs. Basiswantrouwen | Het kernconflict in de oraal-sensorische fase volgens Erikson. Succesvolle bevrediging van behoeften door verzorgingsfiguren leidt tot basisvertrouwen in de wereld en zichzelf; falen hierin resulteert in basiswantrouwen. | | Fysiologische vroeggeboorte | Beschrijft de baby bij de geboorte als hulpeloos en afhankelijk, wat een langdurige periode van zorg en ontwikkeling vereist, vergelijkbaar met een nestvlieder. | | Hulpeloze nestvlieder | Een term die de menselijke baby beschrijft als een wezen dat bij de geboorte hulpeloos is en langdurige zorg en ondersteuning nodig heeft om te overleven en zich te ontwikkelen. | | Neurologische ontwikkeling | Het proces waarbij de hersenen van de baby zich ontwikkelen, met name de aanmaak van nieuwe neuronenverbindingen (synaptische verbindingen) en myelinisatie, wat de geleiding van boodschappen verbetert. | | Synaptische verbindingen | De verbindingen tussen neuronen in de hersenen die essentieel zijn voor de communicatie en informatieoverdracht, en die zich gedurende het hele leven blijven ontwikkelen. | | Myelinisatie | Het proces waarbij zenuwvezels worden omhuld door een isolerende laag (myeline), wat de snelheid en efficiëntie van de signaaloverdracht in de hersenen verhoogt. | | Pruning (wegsnoeien) | Het proces waarbij overbodige neuronenverbindingen in de hersenen worden verwijderd, waardoor de hersenen zich efficiënter organiseren en de sterkste verbindingen worden versterkt. | | Hersenlateralisatie | De ontwikkeling van gespecialiseerde functies in de linker- en rechterhersenhelft, zoals taal in de linkerhemisfeer en ruimtelijke verwerking in de rechterhemisfeer. | | Motoriek van de pasgeborene | De motorische capaciteiten van een pasgeboren baby, gekenmerkt door een gebrek aan lichaamscontrole (slappe pop-houding) maar wel aanwezigheid van reflexen. | | Reflexen | Onwillekeurige, automatische reacties van het lichaam op prikkels, die bij pasgeborenen aanwezig zijn en kunnen worden onderverdeeld in archaïsche (verouderde) en niet-archaïsche (overlevings)reflexen. | | Gedragstoestanden en stadia van waakzaamheid | De verschillende niveaus van activiteit en bewustzijn van een baby, variërend van diepe slaap tot actieve waakzaamheid en huilen, zoals beschreven door Heinz Prechtl. | | Proximo-distale ontwikkeling | Een principe van motorische ontwikkeling waarbij de ontwikkeling zich eerst voordoet in de delen van het lichaam die het dichtst bij het midden (middellijn) liggen, en zich vervolgens naar de extremiteiten (uiteinden) verspreidt. | | Cefalo-caudale ontwikkeling | Een principe van motorische ontwikkeling waarbij de ontwikkeling zich van het hoofd naar de tenen voltrekt, beginnend met hoofdcontrole en zich voortzettend naar de nek, romp, bekken en benen. | | Es (Id) | Het primitieve, instinctieve deel van de persoonlijkheid dat opereert volgens het lustprincipe, gericht op directe bevrediging van behoeften en driften. Het Es is aanwezig vanaf de geboorte. | | Ich (Ego) | Het deel van de persoonlijkheid dat opereert volgens het realiteitsprincipe, bemiddelend tussen de eisen van het Es, het Über-Ich en de externe realiteit. Het Ich ontwikkelt zich door ervaringen en het uitstellen van bevrediging. | | Über-Ich (Superego) | Het deel van de persoonlijkheid dat de geïnternaliseerde morele normen en waarden van ouders en maatschappij vertegenwoordigt. Het Über-Ich ontstaat na het Oedipuscomplex en is verantwoordelijk voor schuldgevoelens en het streven naar perfectie. | | Psychoseksuele ontwikkelingsfasen | De theorie van Freud die stelt dat persoonlijkheidsontwikkeling plaatsvindt in een reeks fasen, waarbij de focus van psychische energie verschuift naar verschillende erogene zones. | | Fixatie | Een psychische toestand waarbij een deel van de driftmatige of psychische energie blijft hangen in een vroegere ontwikkelingsfase, wat kan leiden tot specifieke persoonlijkheidskenmerken en problemen op latere leeftijd. | | Regressie | Het terugvallen naar gedragingen of copingmechanismen van een vroegere ontwikkelingsfase als reactie op stress of onopgeloste conflicten in latere levensfasen. | | Psychosociale ontwikkelingstheorie | De theorie van Erikson die de nadruk legt op de invloed van sociale interacties en culturele factoren op de ontwikkeling van de persoonlijkheid gedurende de gehele levensloop, gekenmerkt door acht kernconflicten. | | Epigenetisch principe | Het principe dat de ontwikkeling verloopt volgens een vooraf bepaald plan, vergelijkbaar met de ontwikkeling van een foetus, maar met ruimte voor individuele variaties en aanpassingen door psychosociale ervaringen. | | Kernconflict (crisis) | Een centraal psychologisch conflict dat kenmerkend is voor elke ontwikkelingsfase in Eriksons theorie, waarbij de succesvolle oplossing leidt tot een sterkere psychosociale identiteit en een versterkt Ego. | | Identiteit vs. identiteitsverwarring | Het kernconflict van de adolescentie volgens Erikson, waarbij de jongere zoekt naar een coherent zelfbeeld en een plaats in de wereld, en waarbij falen kan leiden tot verwarring over wie men is. | | Generativiteit vs. stagnatie | Het kernconflict van de volwassenheid volgens Erikson, waarbij de focus ligt op het bijdragen aan de volgende generatie (generativiteit) of het stagneren in het eigen leven en het ervaren van nutteloosheid (stagnatie). | | Integriteit vs. wanhoop | Het kernconflict van de ouderdom volgens Erikson, waarbij men terugkijkt op het geleefde leven en probeert een bevredigende balans te vinden (integriteit), of spijt en frustratie ervaart over gemiste kansen (wanhoop). | | Term | Definitie | | Veilige hechting | Een hechtingsstijl waarbij het kind zich veilig en vertrouwd voelt bij de verzorger, wat zich uit in exploratiegedrag en troost zoeken bij terugkeer van de verzorger. | | Onveilige hechting | Een hechtingsstijl waarbij het kind moeite heeft met het vormen van een veilige band met de verzorger, wat kan leiden tot vermijdend, afwerend of gedesorganiseerd gedrag. | | Vermijdend gehecht | Een hechtingsstijl waarbij het kind weinig emotionele reactie toont bij het vertrek en de terugkeer van de verzorger, en zich vaak onafhankelijk opstelt. | | Afwerend gehecht | Een hechtingsstijl waarbij het kind zich erg klampend gedraagt, moeite heeft met loslaten en agressief kan reageren bij de terugkeer van de verzorger. | | Gedesorganiseerd-gedesoriënteerd gehecht | Een hechtingsstijl gekenmerkt door tegenstrijdig en verward gedrag, vaak als gevolg van traumatische ervaringen zoals verwaarlozing of mishandeling. | | Verlatingsangst | Angst die een baby ervaart wanneer een primaire verzorger vertrekt, wat een teken is van persoonspermanentie en een normale ontwikkelingsfase. | | Vreemdenangst | Angst die een baby ervaart bij het zien van onbekende gezichten of vreemde gezichtsuitdrukkingen, wat zich rond de acht maanden kan manifesteren. | | Persoonspermanentie | Het besef dat mensen blijven bestaan, ook als ze niet zichtbaar zijn, wat zich ontwikkelt rond de acht maanden en bijdraagt aan verlatingsangst. | | Still face experiment (Still face paradigm) | Een experimenteel paradigma waarbij de interactie tussen ouder en baby wordt onderbroken, om de reactie van de baby op het gebrek aan respons te observeren en het belang van interactie voor hechting te demonstreren. | | Oxytocine | Een hormoon, ook wel het "knuffelhormoon" genoemd, dat vrijkomt bij fysiek contact en knuffelen, en stressverlagend werkt, angst vermindert en bijdraagt aan mentale gezondheid. | | Goede-genoeg moeder (Good Enough Mother) | Een concept dat stelt dat perfectie in ouderschap niet nodig is; "goed genoeg" zorgen, waarbij fouten gemaakt mogen worden, volstaat om een kind veerkrachtig te maken. | | Adolescentie | De levensfase die volgt op de kindertijd en voorafgaat aan de volwassenheid, gekenmerkt door aanzienlijke fysieke, cognitieve, emotionele en sociale veranderingen, en die doorgaans langer duurt dan voorheen. | | Affectieve ontwikkeling | De ontwikkeling van emoties, gevoelens en de manier waarop deze worden uitgedrukt en gereguleerd, wat een belangrijk aspect is van de psychologische reacties tijdens de adolescentie. | | Cognitieve ontwikkeling | De ontwikkeling van denkprocessen, waaronder redeneren, probleemoplossend vermogen, geheugen en taal, die tijdens de adolescentie aanzienlijke veranderingen ondergaat en invloed heeft op hoe lichaamsveranderingen worden waargenomen. | | Determinanten | Factoren die invloed hebben op de ontwikkeling van een individu, waaronder leeftijdsgebonden, socioculturele en historische determinanten die specifiek relevant zijn voor de adolescentie. | | Erfelijkheid | De mate waarin genetische factoren de ontwikkeling en kenmerken van een individu beïnvloeden, een van de kernconcepten in de discussie over nature versus nurture. | | Fantasie | Het vermogen om zich beelden, ideeën of situaties voor te stellen die niet direct aanwezig zijn, wat een belangrijke rol speelt in de emotionele en sociale ontwikkeling, en ook in de verwerking van lichaamsveranderingen. | | Identiteitscrisis | Een periode van intense zelfreflectie en onzekerheid tijdens de adolescentie, gericht op het vormen van een coherente identiteit, wat sterk beïnvloed wordt door lichaamsveranderingen en sociale verwachtingen. | | Imitatie | Het automatisch nabootsen van gedrag, met name gelaatsuitdrukkingen, dankzij spiegelneuronen, wat een rol speelt in de sociale ontwikkeling en het leren van sociale normen, ook tijdens de adolescentie. | | Motorische ontwikkeling | De ontwikkeling van bewegingsvaardigheden, zowel grove als fijne motoriek, die het kind in staat stelt om zijn lichaam te beheersen en te interageren met de omgeving. |

# Ontwikkeling tijdens de kleutertijd De kleutertijd is een cruciale fase van ontwikkeling waarin kinderen vooruitgang boeken op lichamelijk, motorisch, cognitief en sociaal-emotioneel gebied, gekenmerkt door een intuïtief denkproces en de ontwikkeling van het zelfconcept. ### 1.1 Lichamelijke en motorische groei Tijdens de kleutertijd verbeteren kinderen hun motorische beheersing aanzienlijk, zowel in de grove als in de fijne motoriek. #### 1.1.1 Grove motoriek De grove motoriek verfijnt door verbeterd evenwicht. Kinderen worden beter in stappen, gooien, schoppen en fietsen. #### 1.1.2 Fijne motoriek De fijne motoriek maakt eveneens grote vorderingen. Kinderen kunnen knippen met een schaar, kleuren, constructiespelletjes spelen en ontwikkelen een duidelijke handvoorkeur. Deze activiteiten zijn populair en bevorderen de ontwikkeling. ### 1.2 Groei in de cognitie De cognitieve groei omvat verschillende domeinen zoals waarneming, geheugen, denken, fantasie en taal. #### 1.2.1 Waarneming De waarneming wordt verfijnder; kinderen merken kleine details beter op en oefenen visuele discriminatie. #### 1.2.2 Geheugen Het geheugen ontwikkelt zich door het onthouden van eenvoudige liedjes, versjes en verhaaltjes. #### 1.2.3 Denken Het denken bevindt zich in het preoperationele stadium en is intuïtief. Kinderen stellen veel vragen, maar hun redeneringen zijn nog niet logisch gestructureerd. Ze hebben moeite met concepten zoals klasseninclusie (bijvoorbeeld het onderscheid tussen "gele bloemen" en "bloemen" als grotere categorie). Volgens Piaget is dit intuïtieve denken gekenmerkt door: * **Egocentrisch:** Zaken vanuit het eigen standpunt bekijken. * **Gecentreerd:** Denken vanuit één kenmerk. * **Statisch:** Geen rekening houden met transformaties. * **Onomkeerbaar:** Geen rekening houden met omkeerbare stappen. Experimenten zoals het driebergenexperiment en conservatieproeven illustreren deze kenmerken. Kinderen houden slechts één aspect in rekening en begrijpen transformaties of omkeerbaarheid moeilijk. Dit uit zich bijvoorbeeld in het enkel bekijken van verkeer vanuit hun eigen positie. > **Tip:** Begrijp dat de denkwereld van een kleuter nog sterk beïnvloed wordt door hun eigen perspectief en directe waarneming. #### 1.2.4 De fantasie Fantasie speelt een grote rol. Kleuters verwarren fantasie en werkelijkheid en vullen kennis vaak aan met magisch denken. Fantasiespel evolueert naar rollenspel, wat plezier, creativiteit en inzicht stimuleert. Sprookjes zijn belangrijk vanwege hun duidelijke moraal en bijdrage aan de taalontwikkeling. #### 1.2.5 De taalontwikkeling De taalontwikkeling bevindt zich in de differentiatiefase (ongeveer 2,5 tot 5 jaar). Kinderen maken langere en complexere zinnen, leren nieuwe woordcategorieën en werkwoordvervoegingen, en breiden hun woordenschat uit. Ze maken ook typische fouten, maar kennen de onderliggende grammaticale regels, ook al passen ze deze nog niet altijd correct toe. ### 1.3 Sociaal-emotionele groei De sociaal-emotionele ontwikkeling omvat zowel sociale als emotionele groei, evenals het kernconflict van deze periode. #### 1.3.1 Sociale groei Ouders blijven belangrijk, maar leeftijdsgenoten krijgen een steeds grotere rol. ##### 1.3.1.1 Relatie met leeftijdsgenoten Parallelspel evolueert naar samenspel en er ontstaan eerste, vaak vluchtige, vriendschappen gebaseerd op gemeenschappelijke spelinteresses. Sociale vaardigheden en zelfkennis zijn hierbij essentieel. ##### 1.3.1.2 Ontluikend zelfconcept Kleuters zien verschillen tussen zichzelf en anderen, maar hun zelfbeeld is nog beperkt en overwegend positief. ##### 1.3.1.3 Ontwikkelen van een genderidentiteit Jongens en meisjes gaan zich anders gedragen en ontwikkelen een gevoel van jongen of meisje te zijn. Dit wordt beïnvloed door biologie, modelgedrag in de omgeving en de sociale omgeving. Deze rigide opvattingen versoepelen na de kleutertijd. #### 1.3.2 Emotionele groei Het geweten wordt in de kleutertijd gevormd. ##### 1.3.2.1 Ontstaan van een moreel besef Kleuters verinnerlijken wat goed en slecht is en hanteren een strenge moraal. ##### 1.3.2.2 De mogelijkheid om zich in andere te verplaatsen (Theory of Mind) Het vermogen om zich in een ander te verplaatsen, de Theory of Mind, ontwikkelt zich geleidelijk. > **Example:** De Sally-Anne test illustreert dit: een kind zonder ontwikkelde Theory of Mind zal zeggen dat Sally haar bal zoekt waar hij nu is (in de doos), terwijl een kind met ontwikkelde Theory of Mind begrijpt dat Sally zal zoeken waar zij dacht dat de bal was (in de mand), omdat Sally niet weet dat Anne de bal heeft verplaatst. ### 1.4 Het kernconflict van de kleutertijd Volgens Erikson staat de kleuterperiode in het teken van het kernconflict tussen initiatief en schuldgevoelens. #### 1.4.1 Biologische rijping Biologische rijping stelt kinderen in staat hun motoriek onder controle te krijgen, goed met taal om te gaan en hun onbegrensde fantasie te uiten. #### 1.4.2 Nieuwe sociale verwachtingen en gevolg Er ontstaan nieuwe sociale verwachtingen, zoals het volgen van regels, samen spelen en het proberen van taken. Dit leidt tot behoeftes om te ontdekken, plannen en initiatief te nemen, zoals het uitproberen van rollen (dokter, brandweerman) en de "waarom"-fase. #### 1.4.3 Kernconflict: initiatief vs schuldgevoel Dit conflict ontstaat uit de spanning tussen de behoefte om initiatief te nemen en de angst voor schuldgevoelens als deze initiatieven mislukken of als grenzen worden overschreden. > **Tip:** Opvoeders spelen een cruciale rol door initiatief te stimuleren via keuzes en kleine verantwoordelijkheden, duidelijke maar warme grenzen te stellen, positieve feedback te geven, emotieregulatie te ondersteunen en sociale vaardigheden te oefenen via spel. --- # Groei en ontwikkeling tijdens de schooltijd Deze fase, die de schoolkinderen omvat, is cruciaal voor de verwerving van basisvaardigheden, inzichten en attitudes die nodig zijn voor maatschappelijke participatie, waarbij zowel formele als informele scholing een rol speelt, beïnvloed door cultuur. ### 2.1 Lichamelijke en motorische groei Tijdens de schooltijd vindt er aanzienlijke lichamelijke groei plaats, gekenmerkt door een toename in lengte en slankheid, wat leidt tot meer behendigheid. Rond het tiende levensjaar zijn meisjes vaak langer, waarna jongens een inhaalslag maken. Een belangrijke ontwikkeling is de tandenwissel van het melkgebit naar het definitieve gebit, wat ook invloed heeft op het gelaat. #### 2.1.1 Lichamelijke groei * **Groeisnelheid**: Sterke groei, waarbij meisjes rond 10 jaar vaak de jongens voorbijstreven, gevolgd door een inhaalbeweging van jongens vanaf 13 jaar. * **Lichaamsbouw**: De groei is voornamelijk gericht op de ledematen, wat resulteert in een langer en slanker postuur en verhoogde behendigheid. * **Tandenwissel**: Overgang van het melkgebit naar het definitieve gebit, wat subtiele veranderingen in het gelaat met zich meebrengt. #### 2.1.2 Motorische groei De motorische vaardigheden ontwikkelen zich verder, waardoor kinderen sneller, trefzekerder en met een verbeterde oog-handcoördinatie bewegen. * **Grove motoriek**: Verbetering in snelheid, nauwkeurigheid en oog-handcoördinatie. Rond het tiende jaar wordt het lichaam een steeds beter "gewillig instrument". * **Fijne motoriek**: Verdere verfijning van de fijne motoriek, wat essentieel is voor activiteiten als tekenen, schrijven en diverse spelactiviteiten. ### 2.2 Groei in waarneming en cognitie De cognitieve ontwikkeling in de schooltijd kenmerkt zich door een verfijning van waarneming en geheugen, en de ontwikkeling van het concreet-operationele denkvermogen. #### 2.2.1 Waarneming Schoolkinderen verwerven de vaardigheid om hun waarneming bewuster te sturen en ontwikkelen nieuwe perceptuele vaardigheden: * **Reorganisatie**: Het vermogen om zintuiglijke input te herschikken tot nieuwe structuren. * **Schematisering**: Het herkennen van zowel het geheel als de afzonderlijke delen binnen een visuele voorstelling. * **Exploratie**: Systematisch onderzoeken van een figuur zonder essentiële details te missen. #### 2.2.2 Het geheugen Het geheugen evolueert aanzienlijk, met een versterking van zowel het werkgeheugen als het langetermijngeheugen. Kinderen leren strategieën en metacognitie toe te passen om informatie beter te onthouden en te verwerken. * **Metacognitie**: * **Metacognitieve kennis**: Het bewustzijn van hoe men leert, zoals het weten dat beter opschrijven helpt bij het onthouden van feiten. * **Metacognitieve vaardigheden**: De concrete toepassing van deze kennis om leerprocessen te optimaliseren. #### 2.2.3 Het denken Het denken van schoolkinderen bevindt zich in het concreet-operationele stadium (ongeveer 7–12 jaar). Dit betekent dat ze in staat zijn tot logisch redeneren over concrete zaken, maar nog moeite hebben met abstract denken. * **Verdwijnen van kleuterlijke tekorten**: Kinderen overwinnen de denkfouten van de kleutertijd, zoals egocentrisme en moeite met conservatie. * **Logisch redeneren**: Het vermogen om logisch te redeneren over concrete situaties. * **Perspectief nemen**: Kinderen kunnen zich beter inleven in de situatie van anderen. * **Conservatietaken**: Succesvolle afronding van conservatietaken dankzij: * **Decentratie**: Het vermogen om meerdere aspecten tegelijk in rekening te brengen. * **Aandacht voor transformaties**: Begrip voor de tussenliggende stadia van verandering. * **Omkeerbaarheid van denken**: Het besef dat een proces in omgekeerde richting kan worden gedacht. #### 2.2.4 De fantasie In de schooltijd maken kinderen een duidelijker onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Ze geven de voorkeur aan wat echt is of plausibel kan zijn. #### 2.2.5 Taalontwikkeling De taalontwikkeling bevindt zich in de voltooiingsfase (ongeveer 5–10 jaar). De woordenschat neemt sterk toe, zinnen worden complexer en stijlvoller, en kinderen leren hun taalgebruik aan te passen aan de gesprekspartner. ### 2.3 Sociaal-emotionele groei De sociaal-emotionele ontwikkeling tijdens de schooltijd wordt gedomineerd door de groeiende interesse in leeftijdsgenoten en de verdere ontwikkeling van het zelfconcept en het moreel besef. #### 2.3.1 Sociale groei De focus verschuift naar leeftijdsgenoten, die een centrale rol gaan spelen in de ontwikkeling van sociale vaardigheden en zelfkennis. * **Groeiende interesse in leeftijdsgenoten**: Kinderen zoeken elkaar steeds vaker op, bouwen een eigen leefwereld en oefenen nieuwe sociale rollen. Hoewel ouders belangrijk blijven, nemen kinderen afstand van de volwassen wereld. * **Belang van contact met leeftijdgenoten**: * **Groepsvorming en peergroups**: Er ontstaan hechte vriendschappen gebaseerd op gemeenschappelijke interesses. * **Persoonlijk gerichte vriendschappen**: Kinderen vormen bewuste, wederkerige relaties die verder gaan dan oppervlakkig samenspel. Deze vriendschappen helpen bij de ontwikkeling van sociale vaardigheden, inzicht in sociale regels en zelfkennis. * **Verworven inzichten en sociale vaardigheden**: Kinderen leren samenwerken rond gezamenlijke doelen, begrijpen sociale structuren (rollen, regels, groepsdynamiek), en ontwikkelen vaardigheden voor het omgaan met conflicten. * **Effect op ontwikkeling**: Dit draagt bij aan de ontwikkeling van een algemene omgangsstijl en groei in zelfkennis, mede door feedback van anderen. Competitie wordt belangrijker als middel om zichzelf te meten. * **Stadia in de vorming van vriendschappen**: * **Kosten-baten stadium (7–9 jaar)**: Iemand met wie je leuk kunt spelen. * **Normatieve stadium (9–11 jaar)**: Wederzijdse trouw en elkaar steunen. * **Empathische stadium (vanaf 11 jaar)**: Vrienden die er voor je zijn en met wie je je gevoelens kunt delen. #### 2.3.2 Het zelfconcept Het zelfconcept krijgt meer structuur en realisme. Kinderen ontwikkelen een realistischer beeld van zichzelf en hun capaciteiten. #### 2.3.3 Emotionele groei Het morele denken wordt emotioneler en genuanceerder. Kinderen beginnen rekening te houden met context en intenties, wat leidt tot een soepeler en minder rigide moraal. * **Evolutie van moraal**: Van het volgen van regels omdat volwassenen dit zeggen (heteronome moraal) naar zelf nadenken over wat juist is, rekening houdend met context en intentie (autonome moraal). * **Normen worden soepeler**: De moraal wordt minder zwart-wit en inflexibel. ### 2.4 Kernconflict van de schooltijd Het kernconflict van de schooltijd, zoals beschreven door Erikson, is dat van vlijt versus minderwaardigheid. #### 2.4.1 Biologische rijping De biologische rijping ondersteunt de ontwikkeling van een betere werkhouding. Verbeteringen in fijne motoriek, uithouding, coördinatie, logisch denken en een verlengde aandachtspanne dragen hieraan bij. #### 2.4.2 Nieuwe sociale vaardigheden en gevolg De schoolomgeving legt sterk de nadruk op taakgerichtheid, wat leidt tot nieuwe sociale vaardigheden en behoeften. * **Nieuwe sociale vaardigheden**: Focus op lezen, schrijven, taken afwerken en samenwerken binnen groepsstructuren. * **Gevolg**: Ontstaan van behoeften aan competentie en erkenning ("Ik kan iets goed!"), de behoefte om zich te meten met anderen en successen te delen. #### 2.4.3 Kernconflict vlijt versus minderwaardigheid Dit conflict draait om het gevoel van competentie en productiviteit versus het gevoel van ontoereikendheid. > **Tip:** Opvoeders kunnen dit conflict positief beïnvloeden door succeservaringen te creëren, haalbare taken te geven en complimenten te geven bij inspanning. > **Voorbeeld:** Een leerkracht die een kind met moeite met schrijven een korte, haalbare schrijfopdracht geeft en dit met positieve feedback beloont, helpt bij het opbouwen van vlijt en zelfvertrouwen. #### 2.4.4 Linken naar de praktijk: ondersteuning door opvoeders * **Succeservaringen creëren**: Haalbare taken en positieve bekrachtiging. * **Schoolse vaardigheden versterken**: Structuur bieden en hulpmiddelen gebruiken. * **Zelfvertrouwen opbouwen**: Sterktes benoemen en verantwoordelijkheden geven. * **Sociale vaardigheden begeleiden**: Ingrijpen bij pesten, positieve groepsdynamiek stimuleren en spel inzetten om samenwerking en het omgaan met winst en verlies te oefenen. --- # Ontwikkeling tijdens de adolescentie De adolescentie is een cruciale overgangsperiode tussen kindertijd en volwassenheid, gekenmerkt door ingrijpende lichamelijke, cognitieve en sociaal-emotionele veranderingen. ### 7.1 Lichamelijke groei De adolescentie begint met de puberteit, een periode van snelle lichamelijke groei en seksuele rijping, hormonaal gestuurd. Meisjes ondergaan deze veranderingen doorgaans eerder dan jongens. De groeispurt begint met de ledematen, gevolgd door de romp. Seksuele rijping manifesteert zich rond 10-12 jaar bij meisjes en 12-14 jaar bij jongens, met de ontwikkeling van secundaire geslachtskenmerken en eerste menstruatie of ejaculatie. #### 7.1.1 Psychologische gevolgen van lichaamsverandering De snelle lichamelijke veranderingen kunnen leiden tot vermoeidheid, verwarring en onzekerheid. Het uiterlijk wordt belangrijker voor de waardering door leeftijdsgenoten. Vroege rijping kan bij meisjes als moeilijk worden ervaren, terwijl late rijping bij jongens uitdagingen kan bieden. De groeispurt vereist meer energie, wat bijdraagt aan vermoeidheid, zeker in combinatie met hogere sociale verwachtingen. De seksuele rijping kan verwarrend zijn, waarbij informatie over biologische en emotionele aspecten essentieel is. Het lichaamsschema evolueert niet altijd in hetzelfde tempo als het fysieke lichaam, wat kan leiden tot een gevoel van onhandigheid. Het zelfbeeld wordt sterk beïnvloed door deze lichamelijke veranderingen en de behoefte aan acceptatie door leeftijdsgenoten. ### 7.2 Cognitieve groei Tijdens de adolescentie ontwikkelen jongeren formeel-operationeel denken. Dit denkvermogen maakt hen in staat om abstract, hypothetisch en los van concrete inhoud te redeneren. #### 7.2.1 Kenmerken van formeel-operationeel denken * **Hypothetisch denken:** Jongeren kunnen meerdere mogelijke oplossingen bedenken en zijn niet langer strikt gebonden aan de realiteit. * **Experimenteel denken:** Ze zijn in staat om systematisch variabelen te testen, één voor één, en combinaties uit te proberen. * **Kritische houding:** Een kritische levenshouding ontwikkelt zich, waarbij dagelijkse kwesties bewuster worden overwogen. #### 7.2.2 Gevolgen van formeel-operationeel denken De ontwikkeling van formeel-operationeel denken heeft significante gevolgen: * **Kritische houding:** Jongeren ontdekken dat er meerdere waarheden kunnen bestaan en gebruiken discussies als een denkoefening. Dit kan leiden tot meer reflectie op hun omgeving. * **Invloed op het zelfbeeld:** Meer zelfreflectie kan onzekerheid en een gevoel van eenzaamheid met zich meebrengen. Dit uit zich vaak in **intellectueel egocentrisme**, dat twee vormen kent: * **Imaginair publiek:** De overtuiging dat iedereen continu naar hen kijkt en hun gedrag observeert. * **Persoonlijke legende:** Het gevoel uniek, speciaal en onkwetsbaar te zijn, waardoor ze denken dat hen niets kan overkomen. Jongeren met dit denkvermogen kunnen moeite hebben om het perspectief van anderen volledig te begrijpen. ### 7.3 Sociaal-emotionele groei De sociaal-emotionele ontwikkeling tijdens de adolescentie wordt gekenmerkt door een verschuiving in relaties en de zoektocht naar identiteit. #### 7.3.1 Sociale groei Er ontstaat meer afstand van ouders, wat kan leiden tot conflicten die normaal en zelfs waardevol zijn voor de ontwikkeling. Vriendschappen worden intenser en vertrouwelijker, waarbij de jongerencultuur een belangrijke rol gaat spelen. #### 7.3.2 Emotionele groei: Identiteit versus rolverwarring Het kernconflict van de adolescentie, zoals beschreven door Erikson, is **identiteit versus rolverwarring**. Dit wordt gevoed door biologische rijping (snelle lichamelijke groei en seksuele rijping) en nieuwe sociale verwachtingen. ##### 7.3.2.1 Nieuwe sociale verwachtingen en gevolgen Jongeren worden geacht zich niet langer als kinderen, maar als volwassenen te gedragen en worden aangemoedigd om gericht te zijn op de toekomst en hun latere rol in de maatschappij. Hun eigen inzichten en gedachten kunnen leiden tot onzekerheden. Dit resulteert in nieuwe behoeften: * **Nieuw zelfbeeld zoeken:** De vraag "Wie ben ik eigenlijk?" staat centraal. * **Ideaal zelf zoeken:** De zoektocht naar wie ze zouden willen zijn. * **Zoeken naar sociaal zelf:** Hoe ervaren anderen hen? ##### 7.3.2.2 Identiteit versus rolverwarring en psychosociaal moratorium Jongeren experimenteren met verschillende rollen om hun identiteit te vormen. Een positieve uitkomst leidt tot een duidelijke identiteit. Een negatieve uitkomst resulteert in rolverwarring, waarbij jongeren niet weten wie ze zijn of wat hun plaats in de wereld is. Er kunnen ook afwijkende patronen optreden: * **Identity foreclosure:** Te vroeg vastleggen van een identiteit, vaak gebaseerd op de verwachtingen van anderen. * **Identiteitsverwarring:** Een voortdurende zoektocht zonder een duidelijke richting te vinden. * **Kunstmatige identiteit:** Het overnemen van rollen of identiteiten van anderen zonder die te internaliseren. * **Negatieve identiteit:** Het aannemen van een identiteit die lijnrecht tegen de verwachtingen van de omgeving ingaat. **Linken naar de praktijk:** Het stimuleren van identiteitsontwikkeling vereist het bieden van autonomie en verantwoordelijkheid, duidelijke grenzen en veiligheid, hulp bij het omgaan met emoties, begeleiding bij sociale relaties en groepsdruk, en ondersteuning bij het vormgeven van hun toekomstperspectief. --- # Ontwikkeling in de volwassenheid De volwassenheid, de langste periode van de levensloop, wordt gekenmerkt door zowel voortdurende ontwikkeling als geleidelijke veroudering, met specifieke kernconflicten in de jongvolwassenheid en middenvolwassenheid. ### 8.1 Lichamelijke ontwikkeling De lichamelijke ontwikkeling in de volwassenheid kenmerkt zich door een volledig ontwikkeld lichaam waarna een geleidelijke veroudering aanvangt. * **Veranderingen**: * Grijze haren * Rimpels * Minder huidelasticiteit * Afname van spiermassa * Ouderdomsvlekken * **Climacterium (vrouwen)**: De menopauze treedt op rond de leeftijd van circa 51 jaar. * **Andropauze/Penopauze (mannen)**: Deze periode kan gepaard gaan met een soms verminderd libido (seksueel verlangen of de zin in seks) en andere veranderingen. ### 8.2 Cognitieve ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling in de volwassenheid verschuift naar postformeel denken, wat gekenmerkt wordt door een realistischer, genuanceerder en pragmatischer benadering van problemen. * **Postformeel denken**: * Volwassenen denken minder zwart-wit. * Er wordt rekening gehouden met context. * Oplossingen die in de praktijk werkbaar zijn, worden verkozen. * **Intellectuele functies**: * Sommige functies, zoals de snelheid van informatieverwerking, kunnen afnemen. * Andere functies, zoals kennis en ervaring, blijven stabiel of verbeteren. * **Levensstijl speelt een cruciale rol**: Beweging, intellectuele uitdaging en sociale activiteit beïnvloeden deze functies positief. ### 8.3 Sociale en persoonlijkheidsontwikkeling De sociale en persoonlijkheidsontwikkeling in de volwassenheid wordt gevormd door het aannemen van nieuwe rollen, de ontwikkeling van de carrière en een evoluerend zelfbeeld. #### 8.3.1 Nieuwe rollen Volwassenen nemen nieuwe zorg- en relatieverantwoordelijkheden op zich, wat hun identiteit verder vormgeeft. * **Partner**: Het aangaan en onderhouden van een liefdesrelatie. * **Ouder**: Het opvoeden en begeleiden van kinderen. * **Grootouder**: Het meemaken van een nieuwe levensfase met kleinkinderen. #### 8.3.2 Carrièreontwikkeling De carrière kent verschillende fasen gedurende de volwassenheid. * **Jongvolwassenheid**: * Zoeken naar een baan. * Oriëntatie op de arbeidsmarkt. * Eerste werkervaringen opdoen. * **Middenvolwassenheid**: * Stabiliteit in een functie. * Meer verantwoordelijkheid opnemen. * Zoeken naar een balans tussen werk en privéleven. #### 8.3.3 Zelfbeeld en zelfwaardering Het zelfbeeld en de zelfwaardering verbeteren doorgaans in de middenvolwassenheid. * **Verbetering**: Dit komt voort uit opgedane ervaring, toenemende competentie en stabiliteit, waardoor volwassenen zich zekerder en evenwichtiger voelen. #### 8.3.4 Kernconflicten van de volwassenheid (Erikson) Volgens Erikson worden specifieke kernconflicten doorlopen tijdens de jongvolwassenheid en de middenvolwassenheid. ##### 8.3.4.1 Kernconflict jongvolwassenheid: intimiteit versus isolement Dit conflict draait om het vermogen om diepgaande verbondenheid met anderen aan te gaan. * **Intimiteit**: * Verbondenheid en liefde. * Het vermogen om zich écht open te stellen voor iemand. * Vertrouwen opbouwen en duurzame relaties aangaan. * **Isolement**: * Afstand en angst voor nabijheid. * Moeite om zich te hechten. * Afstand houden uit onzekerheid of kwetsbaarheid, wat relaties bemoeilijkt. ##### 8.3.4.2 Kernconflict middenvolwassenheid: generativiteit versus stagnatie Dit conflict focust op de wens om bij te dragen aan de volgende generatie en de maatschappij. * **Generativiteit**: * Bijdragen aan de volgende generatie (opvoeden, begeleiden, creëren, zorgen). * **Zinvol engagement**: Het gevoel iets waardevols te betekenen voor anderen. Dit geeft betekenis, verbondenheid en persoonlijke groei. * **Stagnatie**: * Leegte en stilstand: Weinig gevoel van vooruitgang of bijdrage. * Kan leiden tot onvrede of een midlifecrisis. Men voelt zich vastgelopen of nutteloos. #### 8.3.5 Koppeling naar de praktijk De begeleiding van volwassenen richt zich op verschillende aspecten van hun ontwikkeling. * **Begeleiding**: * Ondersteunen bij het aangaan van relaties, werk en het ontwikkelen van zelfstandigheid. * Ondersteuning bieden aan gezinnen. * Aandacht besteden aan zingeving en levenskwaliteit. --- # Ontwikkeling tijdens de ouderdom De ouderdom wordt gekenmerkt door een voortzetting van de ontwikkeling, met specifieke veranderingen op lichamelijk, cognitief en sociaal-emotioneel gebied, en wordt vaak ingedeeld in verschillende fasen. ### 5.1 Lichamelijke ontwikkeling De lichamelijke ontwikkeling in de ouderdom is primair gericht op het proces van veroudering, dat geleidelijk begint vanaf ongeveer veertig jaar. * **Verouderingstekenen vanaf 40 jaar:** Het lichaam herstelt trager, er treden veranderingen op in de huid (minder elasticiteit, rimpels) en spieren (minder spiermassa, ouderdomsvlekken). * **Fasering van de ouderdom:** * **Vroege ouderdom (60-75 jaar):** Gekenmerkt door een trager herstel en een rustiger functioneren, waarbij dagelijkse activiteiten meer energie vergen. * **Middenouderdom (75-85 jaar):** Verdere verzwakking treedt op en het risico op complicaties neemt toe. * **Hoge ouderdom (85+ jaar):** Duidelijke verzwakking en verhoogde kwetsbaarheid bij ziekte of letsel. * Alternatieve indelingen omvatten de **derde leeftijd (60+)** en de **vierde leeftijd (80+)**. * **Levensverwachting:** De stijgende levensverwachting, mede dankzij betere zorg en levensomstandigheden, zorgt ervoor dat mensen gemiddeld ouder worden. ### 5.2 Cognitieve ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling tijdens de ouderdom wordt beschreven door verschillende modellen en kent specifieke kenmerken op het gebied van intelligentie, aandacht, geheugen, taal en denken. * **Modellen van cognitieve ontwikkeling in de ouderdom:** * **Deficit-model:** Legt de nadruk op de achteruitgang van cognitieve functies. * **Rust-roest-model:** Stelt dat actief blijven cruciaal is om lichaam en geest fit te houden. * **Competentiemodel:** Benadrukt hoe ouderen hun mogelijkheden benutten om de kwaliteit van leven te behouden. * **Intelligentie:** * **Vloeibare intelligentie:** Neemt af, wat zich uit in een verminderd vermogen om snel nieuwe informatie te verwerken. * **Gekristalliseerde intelligentie:** Blijft behouden of kan zelfs verbeteren; kennis en ervaring blijven sterk. * **Aandacht en geheugen:** * **Reactietijd:** Wordt trager. * **Verdeelde aandacht:** Wordt moeilijker. * **Werkgeheugen:** Neemt af. * **Langetermijngeheugen (LTG):** Blijft grotendeels intact. * **Prospectief geheugen (geheugen voor toekomstige gebeurtenissen):** Vraagt vaak hulpmiddelen zoals agenda's en reminders. * **Taal en denken:** * **Taal:** Blijft grotendeels behouden, hoewel er soms sprake kan zijn van woordvindingsproblemen. * **Denken:** Blijft logisch, met name bij vertrouwde problemen. * **Competent ouder worden:** Dit concept, ook wel **selectieve optimalisering en compensatie (SOC)** genoemd, houdt in dat ouderen hun sterke punten benutten en zwakkere compenseren om effectief te blijven functioneren. ### 5.3 Sociale en persoonlijkheidsontwikkeling Sociale relaties blijven belangrijk in de ouderdom, maar het onderhouden ervan kan uitdagend zijn. Eenzaamheid is een potentieel risico, hoewel het niet exclusief is voor ouderen. Ouderen navigeren tussen de behoeften aan afhankelijkheid en autonomie. * **Modellen van sociale ontwikkeling in de ouderdom:** * **Deficit-model:** Ziet ouderen primair als zorgbehoevend (zorgmodel). * **Rust-roest-model:** Beschouwt actief blijven als de sleutel tot welzijn (trainingsmodel). * **Competentiemodel:** Benadrukt dat ouderen hun autonomie behouden door hun vaardigheden te gebruiken (autonomie en mogelijkheden benutten). * **Emotionele ontwikkeling en theorieën:** * **Onthechtingstheorie:** Beschrijft een geleidelijk terugtrekken uit het actieve leven. * **Activiteitstheorie:** Stelt dat actief blijven gunstig is voor het welzijn. * Het ervaren van **zin en betekenis** in het leven is cruciaal. * **Kernconflict: Ego-integriteit versus wanhoop (Erikson):** * **Ego-integriteit:** Gekenmerkt door het accepteren van het leven, tevreden terugkijken op het geleefde, en het verwerven van wijsheid. * **Wanhoop:** Uit zich in spijt, bitterheid en angst voor de dood. Dit conflict wordt beïnvloed door de egosterkte van het individu en de ontvangen sociale steun. ### 5.4 Linken naar de praktijk Opvoeders en begeleiders kunnen ouderen ondersteunen door: * **Fysieke ondersteuning:** Hulp bieden bij mobiliteit en dagelijkse zorg. * **Cognitieve ondersteuning:** Begeleiding bij geheugenproblemen en tragere verwerking. * **Emotionele ondersteuning:** Begeleiding bij verlieservaringen en eenzaamheid. * **Respect voor autonomie:** Ouderen de ruimte geven om zelf keuzes te maken. * **Creëren van zingeving en verbondenheid:** Kansen bieden voor activiteiten die betekenis geven en sociale contacten bevorderen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Grove motoriek | Omvat de bewegingen die grote spiergroepen gebruiken, zoals lopen, springen, gooien en rennen, en vereist een goede balans en coördinatie. | | Fijne motoriek | Betreft de behendigheid van kleine spiergroepen, vooral in de handen en vingers, essentieel voor taken als knippen, kleuren, schrijven en het manipuleren van kleine objecten. | | Preoperationele stadium | Een fase in de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget, gekenmerkt door intuïtief denken, egocentrisme en een beperkt vermogen tot logische redenering bij jonge kinderen. | | Egocentrisch | Het vermogen om de wereld alleen vanuit het eigen perspectief te zien, zonder rekening te houden met de gedachten of gevoelens van anderen. | | Gecentreerd denken | Een kenmerk van het preoperationele denken waarbij men zich focust op slechts één aspect van een situatie en andere relevante aspecten negeert. | | Statisch denken | Het onvermogen om te begrijpen dat objecten of situaties kunnen veranderen of transformeren, en zich te focussen op de begin- of eindstaat. | | Onomkeerbaar denken | Het niet kunnen begrijpen dat een proces in omgekeerde richting kan worden gedacht of uitgevoerd, wat leidt tot moeite met conservatietaken. | | Conservatieproeven | Experimenten die het begrip van kinderen testen of ze begrijpen dat de hoeveelheid van een substantie hetzelfde blijft, zelfs als de vorm of het uiterlijk ervan verandert. | | Theory of Mind | Het vermogen om te begrijpen dat andere mensen gedachten, overtuigingen, intenties en emoties hebben die verschillen van die van zichzelf. | | Parallelspel | Een vorm van spel waarbij kinderen naast elkaar spelen zonder veel interactie, waarbij elk kind zijn eigen spel speelt met soortgelijk materiaal. | | Samenspel | Een vorm van spel waarbij kinderen actief met elkaar interageren, samenwerken en communiceren om een gezamenlijk doel te bereiken. | | Zelfconcept | De totale opvatting die een individu heeft van zichzelf, inclusief iemands eigenschappen, capaciteiten en waarden. | | Genderidentiteit | Het diepe, innerlijke gevoel van een persoon om man, vrouw, beide of geen van beiden te zijn, wat zich ontwikkelt gedurende de kindertijd. | | Moreel besef | Het begrip van wat juist en onjuist is, en het vermogen om morele oordelen te vormen en daarop te handelen, ontwikkeld door socialisatie en interne normen. | | Concreet-operationeel stadium | De fase van cognitieve ontwikkeling (ongeveer 7-12 jaar) waarin kinderen logisch kunnen denken over concrete gebeurtenissen en concepten, en conservatiebegrippen begrijpen. | | Decentratie | Het vermogen om meerdere aspecten van een situatie tegelijk in overweging te nemen, in plaats van zich op slechts één aspect te concentreren. | | Metacognitie | Het denken over het eigen denken; kennis over cognitieve processen en de vaardigheid om deze te reguleren en te controleren. | | Formeel-operationeel denken | De hoogste fase van cognitieve ontwikkeling (vanaf ongeveer 12 jaar) waarin adolescenten abstract, hypothetisch en systematisch kunnen denken. | | Hypothetisch denken | Het vermogen om hypotheses te formuleren en deze te testen, evenals het vermogen om te denken over mogelijkheden die niet direct gebaseerd zijn op de realiteit. | | Experimenteel denken | Het vermogen om systematisch variabelen te manipuleren en te testen om tot conclusies te komen, wat een kenmerk is van formeel-operationeel denken. | | Intellectueel egocentrisme | Een kenmerk van formeel-operationeel denken waarbij adolescenten denken dat hun gedachten en gevoelens uniek en centraal staan, en zich bewust zijn van anderen die denken. | | Imaginair publiek | Het geloof dat men voortdurend in het middelpunt van de belangstelling staat en dat anderen hun gedrag en uiterlijk nauwlettend observeren en beoordelen. | | Persoonlijke legende | Het idee dat men uniek en onkwetsbaar is, en dat de eigen ervaringen en emoties van een uitzonderlijke aard zijn. | | Identiteit versus rolverwarring | Het kernconflict van de adolescentie volgens Erikson, waarbij jongeren hun identiteit onderzoeken en vaststellen of ze een coherent zelfbeeld ontwikkelen. | | Psychosociaal moratorium | Een periode van experimenteren met verschillende rollen en identiteiten zonder dat er directe gevolgen zijn, wat jongeren helpt om hun uiteindelijke identiteit te vormen. | | Postformeel denken | Een denkniveau na het formeel-operationeel denken, dat gekenmerkt wordt door pragmatisme, relativisme, en het vermogen om met tegenstrijdigheden om te gaan. | | Generativiteit versus stagnatie | Het kernconflict van de middenvolwassenheid volgens Erikson, waarbij het gaat om het bijdragen aan de volgende generatie of het stagneren in zelfgerichte bezigheden. | | Ego-integriteit versus wanhoop | Het laatste kernconflict van Erikson, dat optreedt in de ouderdom, waarbij men terugkijkt op het leven met acceptatie en voldoening (integriteit) of met spijt en bitterheid (wanhoop). | | Vloeibare intelligentie | Het vermogen om nieuwe informatie te verwerken, logisch te redeneren en problemen op te lossen in nieuwe situaties, onafhankelijk van eerdere kennis. | | Gekristalliseerde intelligentie | De opgeslagen kennis, vaardigheden en ervaringen die verworven zijn gedurende het leven, en die gebruikt kunnen worden om problemen op te lossen. | | Selectieve optimalisering en compensatie (SOC) | Een theorie die stelt dat ouderen hun middelen selecteren, optimaliseren en compenseren om effectief te blijven functioneren en hun welzijn te behouden. |

# Voorbereiding op de kleuterklas en de overgang naar het lager onderwijs Hier is een samenvatting voor het examen over de voorbereiding op de kleuterklas en de overgang naar het lager onderwijs. ## 1. Voorbereiding op de kleuterklas en de overgang naar het lager onderwijs Dit onderwerp behandelt de behoeften van jonge kinderen bij de instap in de kleuterklas, de diverse ontwikkelingsdomeinen, de rol van een zachte overgang en de vereiste schoolse vaardigheden voor de latere overgang naar het lager onderwijs. ### 1.1 De overstap naar de kleuterklas #### 1.1.1 Behoeften van peuters en kleuters Wanneer kinderen starten in de kleuterklas, hebben ze aan verschillende basisbehoeften die vervuld moeten worden voor een geslaagde adaptatie: * **Lichamelijke behoefte:** Dit omvat basiszorg zoals voeding, rust en hygiëne. * **Behoefte aan affectie en warmte:** Een gevoel van geborgenheid en genegenheid van zorgfiguren is cruciaal. * **Behoefte aan veiligheid en duidelijkheid:** Kinderen hebben behoefte aan een voorspelbare omgeving met duidelijke regels en grenzen. * **Behoefte aan erkenning:** Het gevoel gezien en gewaardeerd te worden door de leerkrachten en leeftijdsgenoten. * **Behoefte om zichzelf als kundig te ervaren:** De mogelijkheid om nieuwe vaardigheden te leren en succeservaringen op te doen. * **Morele behoefte:** Inzicht krijgen in en naleven van afspraken en regels binnen de groep. #### 1.1.2 Verschil tussen een instapklas en andere kleuterklassen De instapklas is specifiek ontworpen voor kinderen die voor het eerst naar school gaan. Deze klassen richten zich op een extra zachte aanpak om de overgang te vergemakkelijken. #### 1.1.3 Zachte overgang naar de kleuterklas Een zachte overgang is essentieel voor het welzijn en de aanpassing van kinderen. Dit wordt bevorderd door: * **Wendagen samen met de ouders:** Tijdens een wendag zijn ouders aanwezig. Dit biedt het kind de veiligheid van de hechtingsfiguur en maakt gebruik van 'social referencing', waarbij het kind kijkt naar de reactie van de ouder om de situatie te interpreteren. * **Halve dagen:** In het begin van het schooljaar werken kleuterklassen vaak met halve dagen. Dit geeft kinderen de tijd om te wennen aan de nieuwe omgeving en indrukken te verwerken, wat gunstig is voor hun fysieke en cognitieve ontwikkeling. #### 1.1.4 Ontwikkelingsdomeinen in de kleuterklas Verschillende ontwikkelingsdomeinen spelen een rol bij de instap in de kleuterklas en de daaropvolgende ontwikkeling: * **Lichamelijke ontwikkeling:** Zindelijkheid is hier een belangrijk aspect. * **Cognitieve ontwikkeling:** De natuurlijke exploratiedrang van kinderen is hierin centraal. * **Emotionele ontwikkeling:** Het kind moet zich comfortabel voelen bij nieuwe mensen, leerkrachten en medeleerlingen. * **Persoonlijkheidsontwikkeling:** Het kind wordt gestimuleerd om nieuwe keuzes te maken en leert van nieuwe rolmodellen. * **Morele ontwikkeling:** Kinderen leren nieuwe afspraken en groepsdynamieken begrijpen en navigeren. #### 1.1.5 De rol van kinderverzorgers De uren kinderverzorging in het kleuteronderwijs zijn de laatste jaren structureel uitgebreid. De berekening hiervan is geëvolueerd: * **Vóór schooljaar 2021-2022:** Een vaste tabel koppelde het aantal uren kinderverzorging aan het aantal ingeschreven kleuters. Dit leidde vaak tot beperkte uren ondersteuning. * **Vanaf schooljaar 2021-2022:** De bestaande tabel bleef de basis, maar werd aangevuld met een extra basispakket van 4 uren voor scholen met minder dan 35 kleuters. Bovendien werd een gewogen berekening geïntroduceerd die rekening houdt met de samenstelling van de leerlingenpopulatie (bv. zorgbehoevende kleuters, sociale indicatoren). De tendens is dat scholen vandaag gemiddeld meer uren kinderverzorging hebben, wat leerkrachten extra ondersteuning biedt in steeds grotere en diversere kleuterklassen. ### 1.2 Executieve functies en de voorbereiding op school Executieve functies (EF) zijn cognitieve processen die essentieel zijn voor doelgericht functioneren, zelfcontrole en sociaal gedrag. Ze ontwikkelen zich sterk in de kleuterjaren en zijn cruciaal voor schoolrijpheid. #### 1.2.1 Wat zijn executieve functies? Executieve functies worden beschouwd als de 'regelfuncties van het brein'. Ze omvatten processen zoals plannen, onthouden, focussen, en zelfbeheersing. Bij kleuters gaat het om beginnende vormen die door spel en begeleiding groeien. Goede EF zijn een sterke voorspeller voor een vlotter leven. #### 1.2.2 Belangrijke executieve functies * **Werkgeheugen:** Het vermogen om informatie tijdelijk vast te houden en tegelijkertijd te bewerken of te gebruiken voor een taak. Dit is nodig om spelregels te onthouden, locatie van voorwerpen te onthouden of instructies te volgen. * **Inhibitie (impulscontrole):** Het vermogen om prikkels, impulsen, emoties of gedrag te onderdrukken die afleidend of hinderlijk zijn. Dit helpt bij aandachtscontrole en het gericht blijven op relevante informatie. Het is ook gerelateerd aan emotieregulatie en het wachten op de beurt. * **Cognitieve flexibiliteit:** Het vermogen om soepel te wisselen tussen verschillende perspectieven, strategieën of regels in veranderende situaties. Dit is nodig om zich aan te passen aan nieuwe instructies, zoals het overschakelen van spelen naar opruimen. #### 1.2.3 Lateralisatie en visuele discriminatie Twee belangrijke cognitieve vaardigheden die verband houden met EF en de voorbereiding op lezen en schrijven zijn: * **Lateralisatie:** De ontwikkeling waarbij de twee hersenhelften zich differentiëren en er een voorkeurshand ontstaat. Kinderen gebruiken in de kleuterleeftijd vaak nog beide handen. De ontwikkeling hiervan kan gestimuleerd worden. * **Visuele discriminatie:** Het vermogen om verschillen en overeenkomsten te herkennen tussen visuele elementen zoals vormen, letters en woorden. Dit is een fundamentele vaardigheid voor het leesproces, bijvoorbeeld het onderscheiden van letters als 'b' en 'd' of 'p' en 'q'. ### 1.3 De overgang naar het lager onderwijs en schoolse vaardigheden De overgang naar het lager onderwijs vereist een aantal schoolse vaardigheden die in de kleuterklas worden ontwikkeld. #### 1.3.1 Lezen Voorbereiding op lezen omvat: * **Woordenschat:** Een rijke woordenschat is een essentiële basis voor het begrijpen en produceren van taal. * **Concentratievermogen:** Het vermogen om de aandacht gedurende een bepaalde periode op een taak te richten. * **Geheugen:** Zowel kortetermijn- als langetermijngeheugen spelen een rol bij het onthouden van letters, woorden en betekenissen. * **Visuele discriminatie:** Zoals eerder genoemd, het vermogen om visuele verschillen tussen tekens te herkennen. #### 1.3.2 Schrijven (schrijfrijpheid) Schrijfrijpheid vereist de ontwikkeling van diverse motorische en perceptuele vaardigheden: * **Grove en fijne motoriek:** De basis ligt in het rechtop kunnen zitten en de fijne motoriek voor de pengreep en polsbewegingen. * **Lichaamsbesef:** Het kind moet grote bewegingen met het lichaam kunnen ervaren (schrijfdans) om later fijne bewegingen te kunnen controleren. * **Ruimtelijke oriëntatie:** Een goed begrip van links en rechts, boven en onder is noodzakelijk voor het correct plaatsen van letters en woorden op een blad. * **Lateralisatie:** De ontwikkeling van een voorkeurshand die efficiënt kan schrijven. * **Vormonderscheidingsvermogen:** Gerelateerd aan visuele discriminatie, het herkennen en reproduceren van vormen. * **Oog-handcoördinatie:** De nauwkeurige samenwerking tussen wat de ogen zien en wat de handen uitvoeren. #### 1.3.3 Rekenen De voorbereiding op rekenen omvat: * **Getalbegrip:** Dit omvat verschillende deelvaardigheden: * **Correspondentie:** Het kunnen koppelen van een getal aan een hoeveelheid voorwerpen (tellen). * **Classificatie:** Het kunnen groeperen van objecten op basis van eigenschappen en het herkennen van subgroepen. * **Seriatie:** Het kunnen ordenen van objecten volgens een bepaalde reeks of volgorde (bv. van klein naar groot). * **Rekentaal:** Het begrijpen en gebruiken van begrippen als optellen, bijdoen, wegnemen, aftrekken. * **Reversibel denken:** Het vermogen om een proces in gedachten om te keren. Dit is een belangrijk aspect dat samenhangt met de denkfouten zoals beschreven door Piaget. ### 1.4 Versterking van taalvaardigheden en schoolse basis Er zijn initiatieven om taalvaardigheden en schoolse basisvaardigheden te versterken, met name gericht op een vlotte start in het lager onderwijs. * **KOALA-screening:** Deze screening wordt hervormd en verbreed om essentiële basisvaardigheden zoals begrijpend luisteren, woordenschat, fonemisch bewustzijn (besef dat woorden uit klanken bestaan) en getalbegrip te testen vanaf 2026/2027. * **Taalexpert op elke school:** Scholen moeten een taalexpert aanduiden die het schoolteam ondersteunt bij een krachtig taalbeleid. * **Voorinstructie en taalheldklasjes:** Er komt voorinstructie vanaf de peuterklas tot en met het eerste leerjaar om taalachterstand te voorkomen. Daarnaast zijn er 'taalheldklasjes' voor anderstalige nieuwkomers. * **Extra Nederlands:** Klassenraden kunnen extra uren Nederlands opleggen aan leerlingen die onvoldoende taalvaardig zijn voor de overstap naar het middelbaar onderwijs. --- # Executieve functies en hun rol in de ontwikkeling van kleuters Hier is een gedetailleerde samenvatting over executieve functies en hun rol in de ontwikkeling van kleuters, opgesteld als een studiehandleiding. ## 2. Executieve functies en hun rol in de ontwikkeling van kleuters Executieve functies (EF) zijn de essentiële cognitieve processen die kleuters helpen om doelgericht te functioneren in hun dagelijks leven, hun emoties, gedachten en gedrag te reguleren, en die cruciaal zijn voor hun schoolrijpheid en sociaal functioneren. ### 2.1 Wat zijn executieve functies? Executieve functies worden vaak omschreven als de "regelfuncties van het brein". Ze omvatten een reeks cognitieve processen die nodig zijn voor doelgericht gedrag, planning, zelfbeheersing en flexibel denken. Bij kleuters betreft dit de beginnende vormen van deze vaardigheden, die door middel van spel en begeleiding verder groeien. Een goede ontwikkeling van EF is een sterke voorspeller voor een vlotter verloop van het latere leven. ### 2.2 Kerncomponenten van executieve functies bij kleuters De belangrijkste executieve functies die relevant zijn voor de ontwikkeling van kleuters zijn: #### 2.2.1 Werkgeheugen Het werkgeheugen stelt een kind in staat om informatie tijdelijk vast te houden en tegelijkertijd te bewerken of andere handelingen met die informatie uit te voeren. Dit is essentieel voor het volgen van instructies, het onthouden van spelregels en het uitvoeren van taken die meerdere stappen vereisen. > **Voorbeeld:** In een memoryspel moet een kleuter onthouden waar kaarten liggen, de spelregels volgen en informatie over eerdere beurten onthouden. #### 2.2.2 Inhibitie (impulscontrole) Inhibitie, ook wel impulscontrole genoemd, is het vermogen om bepaalde prikkels, impulsen, emoties of gedragingen te onderdrukken die niet relevant of adequaat zijn in een bepaalde situatie. Dit is cruciaal voor aandachtscontrole, het vasthouden van focus op relevante informatie en het wachten op het juiste moment om te reageren. * **Cognitieve inhibitie:** Het onderdrukken van irrelevante informatie om bijvoorbeeld de hoofdlijn van een verhaal te begrijpen. * **Gedragsinhibitie of emotieregulatie:** Het onderdrukken van bijvoorbeeld de neiging om direct te antwoorden en te wachten tot men de beurt krijgt, of het reguleren van boosheid of verdriet wanneer een activiteit moet stoppen. > **Voorbeeld:** Een kleuter moet de neiging onderdrukken om door te spelen na een opruimsignaal, ook al wil hij het spelletje nog afmaken. #### 2.2.3 Cognitieve flexibiliteit Cognitieve flexibiliteit verwijst naar het vermogen om soepel aan te passen en te wisselen tussen verschillende perspectieven, strategieën, taken of regels wanneer de situatie verandert. Dit stelt kinderen in staat om om te gaan met onverwachte gebeurtenissen en om hun aanpak aan te passen aan nieuwe omstandigheden. > **Voorbeeld:** Wanneer het tijd is om op te ruimen, moet een kleuter flexibel kunnen schakelen van de spelactiviteit naar de opruimactiviteit. ### 2.3 Het belang van executieve functies voor schoolrijpheid en dagelijks functioneren Executieve functies spelen een fundamentele rol bij de overgang naar de lagere school en bij het algemene dagelijkse functioneren van kleuters: * **Schoolrijpheid:** Kinderen met goed ontwikkelde executieve functies kunnen zich beter concentreren, instructies volgen, taken plannen, impulsief gedrag beheersen en zich aanpassen aan de routines van de klas. Dit zijn essentiële voorwaarden voor academisch succes. * **Sociaal functioneren:** EF helpt kinderen bij het navigeren van sociale interacties, zoals het delen van speelgoed, het oplossen van conflicten en het begrijpen van sociale regels. * **Probleemoplossend vermogen:** Door hun werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit te gebruiken, kunnen kleuters problemen herkennen, strategieën bedenken en oplossingen implementeren. ### 2.4 Voorbeelden van executieve functies in de kleuterklas De documentatie geeft een illustratief voorbeeld van hoe executieve functies zich manifesteren in een dagelijkse situatie in de kleuterklas: > **Voorbeeld:** Maïté (4 jaar) speelt memory met Liam. Wanneer het opruimsignaal klinkt, blijft ze spelen omdat ze net weet waar twee kaartjes liggen en ze minder kaartjes heeft dan Liam. Ze heeft moeite om zich aan te passen aan het opruimmoment. Dit toont uitdagingen met: > * **Werkgeheugen:** Het onthouden van de spelregels, kaartposities en het opruimsignaal. > * **Inhibitie:** Het onderdrukken van de drang om door te spelen en het omgaan met de emotie van frustratie. > * **Cognitieve flexibiliteit:** Het moeite hebben met de overschakeling van het spel naar het opruimen. ### 2.5 Ontwikkeling en stimulering van executieve functies De executieve functies ontwikkelen zich sterk gedurende de kleuterjaren. Spel en gerichte begeleiding zijn cruciale middelen om deze functies te stimuleren. > **Tip:** Het expliciet benoemen en oefenen van deze vaardigheden, bijvoorbeeld door spelletjes die planning, geheugen en zelfbeheersing vereisen, kan de ontwikkeling van EF bevorderen. Een "EF-bril" opzetten betekent bewust letten op de inzet van deze functies bij kinderen. ### 2.6 Checklist voor executieve functies in de klas Hoewel een concrete checklist niet is uitgewerkt in het verstrekte materiaal, wordt de relevantie ervan benadrukt voor het observeren en ondersteunen van de ontwikkeling van EF bij kleuters. Een dergelijke checklist zou zich kunnen richten op observeerbaar gedrag gerelateerd aan werkgeheugen, inhibitie en cognitieve flexibiliteit in verschillende klassituaties. --- # Ontwikkeling van ondersteunend personeel en taalbeleid in het onderwijs Dit onderwerp belicht de evolutie van ondersteunend personeel in het kleuteronderwijs, met name de berekening en uitbreiding van uren voor kinderverzorgers, en de hervorming van taalondersteunende maatregelen zoals de KOALA-screening en de rol van taalexperts. ### 3.1 Evolutie van uren voor kinderverzorgers in het kleuteronderwijs De uren voor kinderverzorgers in het kleuteronderwijs worden berekend op basis van het aantal ingeschreven kleuters. Er is een duidelijke trend naar meer uren, met een structurele uitbreiding sinds het schooljaar 2021-2022. #### 3.1.1 Berekeningsmethoden **Tot en met schooljaar 2020-2021:** Er gold een vaste tabel die het aantal uren kinderverzorging koppelde aan het aantal kleuters. * Voorbeeld: * 30 kleuters $\rightarrow$ 0 uren * 100 kleuters $\rightarrow$ 9 uren * 200 kleuters $\rightarrow$ 11 uren * 300 kleuters $\rightarrow$ 12 uren **Vanaf schooljaar 2021-2022:** De bestaande tabel werd behouden, maar aangevuld met: * Een extra basispakket van 4 uren voor scholen met minder dan 35 kleuters. * Een gewogen berekening waarbij scholen bijkomende uren ontvangen op basis van de samenstelling van hun leerlingenpopulatie (bijvoorbeeld meer zorgbehoevende kleuters of sociale indicatoren). #### 3.1.2 Tijdelijke flexibiliteitsmaatregel Er was een tijdelijke maatregel die scholen toeliet om uren van kleuteronderwijzers om te zetten naar uren kinderverzorgers. Dit was voornamelijk bedoeld om instap lestijden op te vangen. Deze maatregel is echter in 2024 stopgezet. #### 3.1.3 Impact en tendensen Sinds 2021 is er een structurele uitbreiding van het aantal uren kinderverzorging, met een minimumgarantie en extra ondersteuning voor kwetsbare groepen. Kleuteronderwijzers beschikken hierdoor over meer ondersteuning. Desondanks blijft er vraag naar bijkomende versterking, gezien de stijgende klasgroottes en de toenemende diversiteit in de kleuterklassen. De Vlaamse overheid erkent de noodzaak van extra ondersteuning voor leerkrachten. ### 3.2 Hervorming van taalbeleid en preventie van taalachterstand Het taalbeleid in het onderwijs wordt versterkt door middel van hervormingen in screeningsinstrumenten, de aanstelling van taalexperts en de implementatie van voor- en bijscholing om taalachterstanden te voorkomen. #### 3.2.1 Hervorming van de KOALA-screening De KOALA-screening wordt vanaf 2026 grondig geactualiseerd en vanaf 2027 inhoudelijk verbreed. * Naast begrijpend luisteren zullen ook woordenschat, fonemisch bewustzijn (het besef dat woorden uit afzonderlijke klanken bestaan) en getalbegrip getest worden. * Deze verbreding zorgt ervoor dat de screening beter aansluit bij de essentiële basisvaardigheden die kleuters nodig hebben voor een vlotte start in het lager onderwijs. #### 3.2.2 Rol van taalexperts Elke school voor gewoon basisonderwijs moet minstens één taalexpert aanduiden. * Deze taalexperts volgen een specifieke vorming, ontwikkeld door de Taalunie in samenwerking met Leerpunt. * Ze ondersteunen het schoolteam bij het ontwikkelen en implementeren van een krachtig taalbeleid dat focust op zowel taalverwerving als taalbeheersing. * Er zijn twee vormingstrajecten voorzien: één voor leraren, zorgcoördinatoren en beleidsmedewerkers, en één voor lerarenopleiders en pedagogisch begeleiders. #### 3.2.3 Preventie en wegwerken van taalachterstand * **Voorinstructie:** Vanaf de peuterklas tot en met het eerste leerjaar wordt voorinstructie ingevoerd om taalachterstand bij jonge kinderen te voorkomen. * **Taalheldklasjes:** Voor anderstalige leerlingen die nieuw instromen vanaf het tweede leerjaar worden 'taalheldklasjes' opgericht. Ook leerlingen die volgens de klassenraad onvoldoende Nederlands beheersen, komen in aanmerking. * **Extra Nederlands voor de overstap naar het secundair onderwijs:** Klassenraden kunnen bij het uitreiken van het getuigschrift basisonderwijs drie uur extra Nederlands per week opleggen aan leerlingen die onvoldoende taalcompetent zijn voor de overstap naar het middelbaar. --- # Schoolrijpheid en schoolse vaardigheden Dit onderwerp behandelt de algemene schoolrijpheid van een kind en specifieke schoolse vaardigheden die essentieel zijn voor een succesvolle overgang naar het lager onderwijs, waaronder lezen, schrijven en rekenen. ## 4. Schoolrijpheid en schoolse vaardigheden ### 4.1 Schoolrijpheid: de overgang naar het lager onderwijs Schoolrijpheid verwijst naar de algemene gereedheid van een kind om de overstap te maken naar het lager onderwijs. Deze overgang is meer dan alleen een leeftijdsgebonden stap; het omvat een brede ontwikkeling op verschillende domeinen die een kind in staat stelt om succesvol deel te nemen aan schoolse activiteiten. De minimumleeftijd voor de kinderopvang is twee en een half jaar, waarna kinderen verplicht worden om vanaf het schooljaar waarin ze vijf worden naar school te gaan, wat doorgaans in de derde kleuterklas plaatsvindt. #### 4.1.1 Behoeften bij de overgang naar de kleuterklas Kinderen die starten in de kleuterklas hebben diverse behoeften die vervuld moeten worden om een zachte overgang te garanderen. Deze behoeften kunnen worden gecategoriseerd in zes basisgebieden: * **Lichamelijke behoefte:** Voldoende rust, voeding en beweging. * **Behoefte aan affectie en warmte:** Het ervaren van geborgenheid en positieve emotionele interacties met verzorgers en leeftijdsgenoten. * **Behoefte aan veiligheid en duidelijkheid:** Een voorspelbare omgeving met heldere regels en routines. * **Behoefte aan erkenning:** Het gevoel gezien en gewaardeerd te worden voor wie ze zijn en wat ze doen. * **Behoefte om zichzelf als kundig te ervaren:** Mogelijkheden krijgen om nieuwe dingen te leren en succeservaringen op te doen. * **Morele behoefte:** Het ontwikkelen van een begrip voor goed en kwaad en het leren omgaan met sociale normen. #### 4.1.2 Ontwikkelingsdomeinen relevant voor de kleuterklas De ontwikkeling van een kind verloopt op verschillende domeinen, die allen bijdragen aan schoolrijpheid: * **Lichamelijke ontwikkeling:** Hieronder valt ook zindelijkheid, een belangrijke voorwaarde voor deelname aan schoolse activiteiten. * **Cognitieve ontwikkeling:** De drang om te exploreren en nieuwe kennis op te doen is cruciaal. Dit omvat ook het ontwikkelen van executieve functies. * **Emotionele ontwikkeling:** Het kind moet klaar zijn om nieuwe mensen, zoals juffen en klasgenoten, te ontmoeten en interactie aan te gaan. * **Persoonlijkheidsontwikkeling:** Het kind leert nieuwe rollen aannemen en identificeert zich met rolmodellen. * **Morele ontwikkeling:** Het kind ontwikkelt een begrip voor nieuwe afspraken en regels binnen de groepsdynamiek. #### 4.1.3 De rol van zachte overgangen en instapklasjes Een zachte overgang naar de kleuterklas is essentieel. Dit kan worden bevorderd door een wendag samen met de ouders, waarbij de aanwezigheid van de hechtingsfiguur rust brengt en 'social referencing' mogelijk maakt. Het geleidelijk wennen met halve dagen speelt in op de fysieke en cognitieve capaciteit van het kind om nieuwe indrukken te verwerken. Instapklasjes zijn specifiek ontworpen om deze overgang te faciliteren. #### 4.1.4 Lateralisatie en executieve functies * **Lateralisatie:** Dit is de ontwikkeling waarbij de twee hersenhelften zich differentiëren en de middellijn wordt overschreden. In de kleutertijd is dit proces nog volop gaande, wat verklaart waarom kinderen beide handen kunnen gebruiken. Stimulatie van deze ontwikkeling is mogelijk. * **Executieve functies (EF):** Dit zijn de cognitieve processen die essentieel zijn voor doelgericht functioneren, emotiecontrole, en gedragssturing. Ze omvatten aandacht, instructies volgen, flexibel denken, probleemoplossing en zelfsturing. EF ontwikkelen zich sterk in de kleuterjaren en zijn voorspellers van schoolsucces. * **Werkgeheugen:** Het vermogen om informatie tijdelijk vast te houden en te bewerken. Dit is nodig voor het onthouden van spelregels, de locatie van objecten, of instructies. * **Inhibitie (impulscontrole):** Het onderdrukken van prikkels, emoties, gedachten of gedrag om adequaat te kunnen reageren. Dit hangt nauw samen met aandachtscontrole en is cruciaal voor gedragsinhibitie en emotieregulatie. * **Cognitieve flexibiliteit:** Het vermogen om zich aan te passen aan wisselende situaties, perspectieven, strategieën en regels. > **Tip:** Executieve functies kunnen worden gestimuleerd door spel en begeleiding. Een goede ontwikkeling van EF is een sterke voorspeller voor een vlotter leven. > **Example:** De Marshmallowtest is een bekend voorbeeld om impulscontrole (inhibtie) te meten. Een kind krijgt de keuze tussen een directe beloning (één marshmallow) of een grotere beloning als het wacht op een tweede marshmallow. ### 4.2 Schoolse vaardigheden Naast algemene schoolrijpheid zijn specifieke schoolse vaardigheden van belang voor een goede start in het lager onderwijs. #### 4.2.1 Lezen Voorbereiding op het lezen omvat verschillende componenten: * **Woordenschat:** Een brede en rijke woordenschat is de basis voor het begrijpen van teksten. * **Concentratievermogen:** De mogelijkheid om langere tijd gefocust te blijven op een taak is essentieel voor het leren lezen. * **Geheugen:** Het onthouden van letters, klanken en woorden is cruciaal voor het leesproces. * **Visuele discriminatie:** Het vermogen om subtiele verschillen en overeenkomsten te herkennen tussen vormen, letters, woorden of afbeeldingen. Dit is bijvoorbeeld belangrijk om letters als 'b' en 'd', of 'p' en 'd', of 'i' en 'l' van elkaar te onderscheiden. #### 4.2.2 Schrijven – schrijfrijpheid Schrijfrijpheid is een complex proces dat meerdere vaardigheden integreert: * **Grove en fijne motoriek:** Het kind moet in staat zijn om rechtop te zitten en controle te hebben over de pengreep en polsbewegingen. * **Lichaamsbesef:** Door bewegingen met het hele lichaam te ervaren, zoals bij 'schrijfdans', ontwikkelt het kind een beter besef van ruimtelijke relaties die bij het schrijven van belang zijn. * **Ruimtelijke oriëntatie:** Een goed gevoel voor links en rechts, boven en onder is noodzakelijk voor het correct plaatsen van letters en woorden op papier. * **Lateralisatie:** De ontwikkeling van een voorkeurshand is een belangrijke stap in de schrijfrijpheid. * **Vormonderscheidingsvermogen:** Dit overlapt met visuele discriminatie en betreft het herkennen van de specifieke vormen van letters. * **Oog-handcoördinatie:** De samenwerking tussen de ogen en de handen is cruciaal voor het nauwkeurig plaatsen van de pen op papier. #### 4.2.3 Rekenen De voorbereiding op rekenen omvat het volgende: * **Getalbegrip:** Dit omvat meerdere aspecten: * **Correspondentie:** Het kunnen koppelen van een telwoord aan een object. * **Classificatie:** Het vermogen om voorwerpen te groeperen en subgroepen te vormen. * **Seriatie:** Het kunnen aanbrengen van een logische volgorde, bijvoorbeeld van klein naar groot. * **Rekentaal:** Het begrijpen en gebruiken van termen als optellen, bijdoen, wegnemen, aftrekken, etc. * **Reversibel denken:** Het vermogen om een proces in gedachten om te keren, wat een onderdeel is van de cognitieve ontwikkeling die door Piaget werd bestudeerd. #### 4.2.4 Versterking van Nederlandse taalvaardigheid Er wordt ingezet op het versterken van de Nederlandse taalvaardigheid vanaf de peuterklas tot en met het eerste leerjaar om taalachterstand te voorkomen. De KOALA-screening wordt geactualiseerd en uitgebreid om naast begrijpend luisteren ook woordenschat, fonemisch bewustzijn (het besef dat woorden uit afzonderlijke klanken bestaan) en getalbegrip te testen. Elke school moet een taalexpert aanduiden die het schoolteam ondersteunt bij het taalbeleid. 'Taalheldklasjes' worden ingevoerd voor anderstalige nieuwkomers en leerlingen die onvoldoende Nederlands beheersen. Klassenraden kunnen extra uren Nederlands opleggen voor leerlingen die onvoldoende taalcompetent zijn voor de overstap naar het middelbaar. > **Tip:** Het ontwikkelen van een sterke woordenschat en fonemisch bewustzijn is een cruciale voorbereiding op lezen en schrijven. > > **Example:** Het fonemisch bewustzijn kan worden geoefend door kinderen te vragen naar de begin- of eindklank van woorden, of door te spelen met rijmwoorden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Schoolrijpheid | De mate waarin een kind voorbereid is op het starten van formeel onderwijs, waarbij rekening wordt gehouden met cognitieve, sociale, emotionele en fysieke aspecten. | | Instapklas | Een klas binnen het kleuteronderwijs die speciaal is ingericht voor de allerkleinsten, vaak met een aangepast programma en meer ondersteuning om de overgang te vergemakkelijken. | | Ontwikkelingsdomeinen | Verschillende gebieden waarop kinderen groeien en leren, zoals lichamelijke, cognitieve, emotionele, persoonlijkheids- en morele ontwikkeling. | | Zachte overgang | Een geleidelijke en ondersteunende manier om kinderen te laten wennen aan een nieuwe omgeving of situatie, zoals de kleuterklas, door middel van geleidelijke introductie en ouderparticipatie. | | Hechtingsfiguur | Een persoon (meestal een ouder of verzorger) bij wie een kind zich veilig en geborgen voelt en die een belangrijke rol speelt in de emotionele ontwikkeling en het verkennen van de omgeving. | | Social referencing | Het gedrag waarbij een kind de reactie van een hechtingsfiguur gebruikt om te bepalen hoe het zelf moet reageren op een nieuwe of onzekere situatie. | | Lateralisatie | Het proces waarbij de hersenhelften zich specialiseren in bepaalde functies en er een voorkeur ontstaat voor het gebruik van de linker- of rechterhand, voet, oog of oor. | | Visuele discriminatie | Het vermogen om subtiele verschillen en overeenkomsten te herkennen tussen visuele prikkels, zoals vormen, letters, cijfers of afbeeldingen, wat essentieel is voor het leren lezen en schrijven. | | Executieve functies | Een set van hogere cognitieve processen die nodig zijn voor doelgericht gedrag, zelfbeheersing en het aanpassen aan veranderende omstandigheden. Ze omvatten onder andere werkgeheugen, inhibitie en cognitieve flexibiliteit. | | Werkgeheugen | Het vermogen om informatie tijdelijk vast te houden en te bewerken om complexe cognitieve taken uit te voeren, zoals het volgen van instructies of het oplossen van problemen. | | Inhibitie (impulscontrole) | Het vermogen om ongewenste gedachten, emoties of gedragingen te onderdrukken, wat helpt bij het focussen op relevante informatie en het beheersen van impulsieve reacties. | | Cognitieve flexibiliteit | Het vermogen om gemakkelijk te schakelen tussen verschillende taken, perspectieven, strategieën of regels, en zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. | | Schrijfrijpheid | De ontwikkeling van de motorische, visuele en cognitieve vaardigheden die nodig zijn om effectief te kunnen schrijven, waaronder een correcte pengreep, fijne motoriek en vormherkenning. | | Getalbegrip | Het fundamentele begrip van getallen, hun betekenis en de relaties daartussen, inclusief concepten als correspondentie, classificatie en seriatie. | | Fonemisch bewustzijn | Het vermogen om de afzonderlijke klanken (fonemen) te herkennen en te manipuleren waaruit woorden zijn opgebouwd, een cruciale voorwaarde voor lezen. |

# Sociaal-emotionele ontwikkeling door de levensfasen heen De sociaal-emotionele ontwikkeling beschrijft hoe een individu zich verhoudt tot zichzelf en anderen, waarbij zowel sociale interacties als emotionele beleving centraal staan en deze ontwikkeling door verschillende levensfasen verloopt [24](#page=24). ### 1.1 Algemene principes van sociaal-emotionele ontwikkeling De ontwikkeling van een kind wordt beïnvloed door de interactie tussen aanleg (nature) en omgeving (nurture). Een veilige omgeving, gekenmerkt door goede sociale relaties tussen leerlingen onderling en tussen leerkracht en leerlingen, bevordert een gevoel van veiligheid [24](#page=24). ### 1.2 Ontwikkeling door de levensfasen heen #### 1.2.1 Pre-natale fase Al in de baarmoeder ontwikkelen zich neurale netwerken die betrokken zijn bij primaire levensfuncties. De foetus ontvangt diverse lichamelijke sensaties, zowel positieve als negatieve, in de baarmoeder [24](#page=24). #### 1.2.2 De baby De eerste mijlpaal is glimlachen, aanvankelijk reflexmatig, later sociaal gedreven, wat bijdraagt aan hechting. Vanaf zeven maanden kunnen baby's emoties van anderen interpreteren aan de hand van gezichtsuitdrukkingen. Rond de acht maanden treedt 'social referencing' op, waarbij baby's informatie zoeken over de gevoelens van anderen om de situatie beter te begrijpen. Zelfbewustzijn ontwikkelt zich tussen twaalf en achttien maanden, beginnend met een besef van het eigen lichaam na ongeveer vier maanden [24](#page=24) [25](#page=25). > **Voorbeeld social referencing:** Bram ziet hoe zijn broertje en diens vriend aan het vechten zijn. Verschrikt kijkt hij naar zijn moeder. Wanneer zijn moeder glimlacht en aangeeft dat het een spel is, raakt Bram gerustgesteld omdat hij de emotie van zijn moeder gebruikt om de situatie te interpreteren [24](#page=24). #### 1.2.3 De peuter In deze fase staat het gevoel van autonomie en zelfstandigheid centraal, wat nauw samenhangt met veilige hechting. Peuters ontwikkelen meer lichaamsbeheersing, maar ervaren ook heftige emotionele reacties en driftbuien, omdat ze hun impulsen nog niet volledig kunnen controleren (peuterpuberteit). Rond twee jaar kunnen ze enigszins meevoelen met anderen, maar de focus ligt nog sterk op zichzelf, en er is nog geen sprake van vriendschap in de ware zin van het woord [25](#page=25). #### 1.2.4 De kleuter Het initiatief staat centraal bij kleuters. De koppigheidsfase rond drie jaar markeert het besef van een eigen 'ik'. De start van school opent een nieuwe wereld van sociale interacties en zelfontdekking. Kleuters moeten sociale vaardigheden aanleren, waaronder het begrijpen van intenties, gedachten en emoties van anderen, het verwoorden van eigen gevoelens, het inzien van de gevolgen van eigen handelen, het adequaat uiten van emoties en duidelijke communicatie [25](#page=25). #### 1.2.5 Het lagere schoolkind Rond zeven jaar hebben kinderen nog een weinig realistisch zelfbeeld en overschatten ze vaak hun eigen mogelijkheden, wat later realistischer wordt. Vriendschappen aangaan is cruciaal voor hun sociaal-emotionele ontwikkeling. Horizontale vriendschappen met klasgenoten kenmerken zich door samenwerking, experimenteren met rollen en competitie. Verticale vriendschappen met ouders of leerkrachten worden gekenmerkt door sturing, kennisoverdracht, opvoeding, bescherming en het aanleren van vaardigheden [25](#page=25) [26](#page=26). #### 1.2.6 De adolescentie Identiteitsontwikkeling is het centrale thema in de adolescentie. Er treden veel stemmingswisselingen op, mede door slaapgebrek. Adolescenten zijn afhankelijk van de mening van leeftijdsgenoten en ervaren een rijker gevoelsleven, inclusief eerste verliefdheden. Ambivalente gevoelens, zoals het willen zijn, kenmerken deze fase. De mening is vaak nog ongenuanceerd, maar wordt met ouder worden genuanceerder. Tegen het einde van de puberteit ontwikkelt zich empathie [26](#page=26). ### 1.3 Morele ontwikkeling volgens Piaget De doelen van opvoeding en onderwijs omvatten het ontwikkelen van empathie en het vermogen om zich in de ander te verplaatsen, wat duidt op een emotionele component in morele ontwikkeling. Morele ontwikkeling gaat over het onderscheid tussen goed en slecht en het besef daarvan [26](#page=26). #### 1.3.1 Moreel oordelen Een moreel dilemma beschrijft een situatie met meerdere handelingsopties. Piaget onderscheidde twee ontwikkelingsfasen in moreel oordelen: de fase van morele belemmering en de fase van autonome moraliteit [26](#page=26). ##### 1.3.1.1 Fase van de morele belemmering Deze fase is kenmerkend voor kleuters. Het effect of gevolg van gedrag bepaalt of iets goed of fout is, en er is moeite om intenties te doorzien. Een autoriteit bepaalt wat goed of fout is. Kleuters zijn sterk gericht op de gevolgen van gedrag, minder op de intentie [27](#page=27). Het lagere schoolkind begint zich meer los te maken van het effect/gevolg, maar regels en plichten blijven belangrijk. De transitie is de overgangsfase tussen morele belemmering en autonome moraliteit [27](#page=27). ##### 1.3.1.2 Fase van de autonome moraliteit Vanaf ongeveer elf tot twaalf jaar worden intenties in rekening gebracht en ontstaat het besef dat moraliteit relatief en door mensen gemaakt is [27](#page=27). > **Voorbeeld autonome moraliteit:** Emma ziet een jonger meisje vallen en gaat helpen, ondanks dat een groepsgenoot vindt dat ze zelf voorzichtiger had moeten zijn. Emma handelt vanuit het principe van hulp bieden, ongeacht de oorzaak van de val [28](#page=28). ### 1.4 Morele ontwikkeling volgens Kohlberg Kohlberg bouwt voort op het werk van Piaget en biedt een westers model voor morele ontwikkeling, dat echter beperkt is getest in andere samenlevingen en voornamelijk bij jongens is onderzocht. Kohlberg onderscheidt pre-conventionele moraal (kleuter tot derde graad lager) en conventionele moraal (12-18 jaar) [28](#page=28). #### 1.4.1 Morele ontwikkeling in de klas De leerkracht fungeert als rolmodel, en het belang van klasgenoten neemt toe met de leeftijd. Respect voor zichzelf, anderen, alle levensvormen en de omgeving is een kernbegrip in moreel gedrag. Activiteiten in de klas die morele ontwikkeling bevorderen, zijn onder meer: het goede voorbeeld geven, uitleggen waarom bepaald gedrag gepast is, waarden als fair play, wederkerigheid en rechtvaardigheid centraal stellen, praten over conflicten en samen naar oplossingen zoeken, en het hanteren van spelregels en afspraken [29](#page=29). --- # Cognitieve belasting en strategieën om deze te verminderen Cognitieve belastingstheorie verklaart hoe de beperkingen van het werkgeheugen de effectiviteit van leren beïnvloeden en biedt strategieën om deze belasting te verminderen. ### 2.1 Cognitieve belastingstheorie Cognitieve belasting ontstaat wanneer het werkgeheugen in korte tijd te veel complexe informatie moet verwerken en doorgeven aan het langetermijngeheugen. Om leren te maximaliseren, is het cruciaal om de capaciteit van het werkgeheugen niet onnodig te belasten. Leraren spelen hierin een belangrijke rol door vertrouwen te bouwen in bestaande kennis om overmatige belasting te voorkomen. Het doel is om cognitieve belasting te verminderen en te verhinderen om zo het leren te bevorderen [42](#page=42). #### 2.1.1 Factoren die cognitieve belasting beïnvloeden De cognitieve belasting wordt beïnvloed door taakeisen en beschikbare bronnen. Taakeisen verwijzen naar de moeilijkheidsgraad van een opdracht. Beschikbare bronnen omvatten zowel interne bronnen, zoals motivatie en voorkennis van de leerder, als externe bronnen, zoals ondersteuning in de vorm van een stappenplan of grafische schema's [43](#page=43). * Een toename in taakeisen leidt tot een hogere cognitieve belasting [43](#page=43). * Een toename in beschikbare bronnen leidt tot een lagere cognitieve belasting [43](#page=43). Wanneer een leraar de taakeisen en beschikbare bronnen verandert, resulteert dit in een andere cognitieve belasting [43](#page=43). ### 2.2 Strategieën om cognitieve belasting te verminderen en leren te verbeteren Effectieve leerstrategieën richten zich op het optimaliseren van de informatieverwerking binnen de beperkingen van het werkgeheugen. #### 2.2.1 Dual coding en het split-attention effect * **Dual coding** houdt in dat informatie gelijktijdig wordt aangeboden in zowel woord als beeld. Dit is een effectieve strategie wanneer beide informatiebronnen elkaar aanvullen en versterken [44](#page=44). * Het **split-attention effect** treedt op wanneer leerlingen hun aandacht moeten verdelen over meerdere informatiebronnen en taken die nodeloos samenhangen. Het schakelen tussen deze bronnen kost tijd en energie, wat nadelig is voor de cognitieve belasting [44](#page=44). > **Tip:** Zorg ervoor dat bij het gelijktijdig aanbieden van woord en beeld, beide elementen elkaar ondersteunen om het split-attention effect te voorkomen. #### 2.2.2 Kenmerken van efficiënte leerstrategieën Efficiënte leerstrategieën stimuleren diepgaand nadenken. Een sleutelprincipe is het onderscheid tussen leren (het proces) en presteren (het resultaat). Leren is inherent een proces dat uitdagend mag zijn [45](#page=45). > **Tip:** Probeer te focussen op het leerproces zelf, ook al voelt het soms moeilijk, in plaats van enkel te streven naar een onmiddellijk perfect resultaat. #### 2.2.3 Multitasken en switchtasken Multitasken is het gelijktijdig uitvoeren van twee taken. Wanneer constant wordt gewisseld tussen twee taken die beide veel aandacht vereisen, spreken we van **switchtasken**. Dit kan leiden tot tragere hersenwerking en meer fouten. Eén van de taken gebeurt bewust, terwijl de andere onbewust wordt uitgevoerd (bijvoorbeeld lezen en naar muziek luisteren) [45](#page=45). > **Voorbeeld:** Het schrijven van een e-mail (bewust) terwijl je naar een podcast luistert (onbewust) is een vorm van multitasken. Het constant wisselen tussen het beantwoorden van berichten op je telefoon en het voeren van een gesprek is echter een voorbeeld van potentieel schadelijk switchtasken. --- # De ontwikkeling van het denken volgens Piaget Het denken van kinderen ontwikkelt zich in een reeks van cognitieve stadia, waarbij ze leren de wereld om hen heen te begrijpen door middel van het construeren en aanpassen van mentale schema's [47](#page=47). ### 3.1 Mentale representaties en cognitieve schema's Een mentale representatie is het vermogen om iets mentaal voor te stellen. Volgens Piaget is dit gebaseerd op cognitieve schema's, die worden omschreven als georganiseerde mentale patronen die acties of gedragingen vertegenwoordigen en ons helpen de wereld te begrijpen. Bij baby's zijn deze schema's concreet, zoals een grijpschema, terwijl ze bij oudere kinderen complexer en abstracter worden, zoals het schema voor tellen. Een cognitief schema is het samenhangende geheel van iemands kennis, emoties en gedragstendensen met betrekking tot een bepaalde situatie, persoon of gebeurtenis [47](#page=47). > **Voorbeeld:** Je houdt niet van broccoli. De eerste keer dat je het moest eten, werd je bijna misselijk. Wanneer je broccoli op een menukaart ziet staan, denk je vanuit je cognitieve schema en wil je het gerecht niet eten [47](#page=47). Denken wordt binnen dit kader gezien als de constructie van mentale schema's [47](#page=47). ### 3.2 De visie van Piaget op cognitieve ontwikkeling Piaget's theorie beschrijft hoe kinderen zich cognitief ontwikkelen door middel van de processen assimilatie en accommodatie, gericht op het bereiken van evenwicht (equilibratie) [48](#page=48). #### 3.2.1 Equilibratie, adaptatie, assimilatie en accommodatie **Equilibratie** is het proces waarbij een kind voortdurend probeert een evenwicht te vinden tussen wat het weet en wat het ervaart, met als doel het gevoel te hebben alles om zich heen te begrijpen totdat er nieuwe vragen ontstaan [48](#page=48). **Adaptatie** is het proces van zich aanpassen en ervaring opdoen in de wereld, waardoor men die wereld beter gaat begrijpen; dit omvat zowel assimilatie als accommodatie [48](#page=48). * **Assimilatie:** Hierbij worden bestaande kennis en vaardigheden toegepast op de realiteit of een nieuwe omgeving. Het bestaande schema wordt behouden, maar nieuwe kennis wordt eraan toegepast [48](#page=48). * **Accommodatie:** Hierbij worden bestaande kennis en vaardigheden aangepast aan de eisen van de realiteit of nieuwe ervaringen. De eigen kennis wordt aangepast en het schema wordt uitgebreid [48](#page=48). > **Voorbeeld:** Een kind heeft een mapje 'dier' met daarin honden, katten en paarden. Wanneer het kind een koe ziet, probeert het dit nieuwe dier in het bestaande mapje te plaatsen (assimilatie). Als dit niet past, moet een nieuw mapje aangemaakt of het bestaande mapje aangepast worden (accommodatie) [48](#page=48). #### 3.2.2 Stadia in de cognitieve ontwikkeling Piaget onderscheidde vier stadia in de cognitieve ontwikkeling: ##### 3.2.2.1 De sensomotorische fase (Geen specifieke details over dit stadium op de gegeven pagina's, wel de implicatie van fysieke interactie met de omgeving.) ##### 3.2.2.2 De preoperationele fase Dit stadium wordt gekenmerkt door **egocentrisme**, waarbij kinderen zich niet kunnen voorstellen dat de wereld voor anderen anders kan uitzien. Het **drie-bergenexperiment** is een bekend voorbeeld om dit te illustreren. Denkfouten in deze fase zijn een gevolg van egocentrisme en het moeilijke onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Specifieke denkfouten zijn [49](#page=49): 1. **Animisme:** de overtuiging dat levenloze voorwerpen ook gevoelens hebben [49](#page=49). 2. **Magisch denken:** de overtuiging dat men invloed kan uitoefenen op gebeurtenissen [49](#page=49). 3. **Finalisme:** de overtuiging dat alles een doel of bedoeling heeft [49](#page=49). ##### 3.2.2.3 Conservatie (aanpassen) **Conservatie** verwijst naar het inzicht dat een fysieke verandering geen invloed heeft op een bepaalde eigenschap van een voorwerp, zoals volume of aantal. Kinderen in de preoperationele fase hebben hier doorgaans moeite mee [49](#page=49). ##### 3.2.2.4 De concreet-operationele fase Deze fase omvat de lagere schoolleeftijd. Kinderen in dit stadium denken **concreet**, logisch en systematisch, gebaseerd op wat ze zien, horen en voelen. Het belang van concreet-aanschouwelijk werken wordt benadrukt [50](#page=50). ##### 3.2.2.5 De formeel-operationele fase Dit stadium kenmerkt zich door **abstract denken**, waarbij kinderen over zaken kunnen nadenken die niet concreet waarneembaar zijn. Ze kunnen denken vanuit hypothesen (als-dan-redeneringen). Voorbeelden hiervan zijn het begrijpen van wiskundige begrippen zoals het rekenen met variabelen ($x$ en $y$) en abstracte concepten zoals oorlog of verliefdheid. Ook **zelfreflectie** is kenmerkend voor deze fase [50](#page=50). --- # Executieve functies (EF) en hun rol in zelfsturing Executieve functies (EF) zijn cognitieve processen die essentieel zijn voor doelgericht en aangepast gedrag en die ons in staat stellen onszelf te sturen. Ze functioneren als de regelfuncties van de hersenen, waarbij alle EF een controlerende en aansturende rol hebben. Aandacht is hierbij een absolute basisvoorwaarde, noodzakelijk om ons te concentreren, afleiding te weerstaan en onze focus te verplaatsen. EF kunnen worden onderverdeeld in lagere en hogere functies, waarbij de lagere EF zich eerst ontwikkelen en de basis vormen voor de hogere EF. Met uitzondering van emotieregulatie zijn alle EF "koude EF"; emotieregulatie is een "warme EF" die beïnvloedt hoe ons gedrag verandert wanneer emoties de overhand krijgen [52](#page=52). ### 4.1 Lagere orde EF #### 4.1.1 Impulscontrole Impulscontrole omvat het vermogen om te wachten op je beurt, een taak af te werken tot tevredenheid, en je te concentreren ondanks afleidingen, zoals een oplichtende smartphone. Dit betekent het negeren of onderdrukken van irrelevante prikkels en het selectief richten van de aandacht [53](#page=53). #### 4.1.2 Werkgeheugen Het werkgeheugen ondersteunt ons bij het onthouden van benodigdheden voor school, het verwerken van belangrijke opmerkingen, het correct uitvoeren van instructies, hoofdrekenen en begrijpend lezen. Het dient als een tijdelijke opslagplaats om informatie vast te houden terwijl we andere dingen doen, maar is snel overbelast en beperkt in capaciteit en duur [53](#page=53). #### 4.1.3 Cognitieve flexibiliteit Cognitieve flexibiliteit is vereist wanneer de situatie verandert en aanpassingen in gedachten of gedragingen nodig zijn, wanneer instructies van een leerkracht wijzigen, of wanneer een andere aanpak nodig is omdat iets niet werkt zoals verwacht. Het stelt ons in staat om ons vlot aan te passen en te wisselen tussen regels of taken [53](#page=53). > **Voorbeeld:** Een leerling maakt huiswerk, wordt gevraagd te helpen met de afwas, en pakt daarna het huiswerk weer op zonder in de war te raken [53](#page=53). > **Voorbeeld:** Een klasuitstap gaat niet door vanwege regen, en de groep gaat in plaats daarvan naar de sporthal [54](#page=54). ### 4.2 Hogere orde EF #### 4.2.1 Plannen en organiseren Plannen en organiseren omvat deelvaardigheden zoals het inschatten van benodigde tijd voor een taak, het identificeren van stappen om een doel te bereiken door een opdracht op te splitsen in kleinere taken, en het aanbrengen van volgorde in deeltaken. Het houdt ook in het stellen van prioriteiten, het opstellen van een haalbare planning, en het organiseren van de werkomgeving om afleiding te minimaliseren [54](#page=54). > **Voorbeeld:** Leerlingen leren hun boekentas te maken, huiswerk te plannen, en te beslissen welk materiaal en welke techniek ze willen gebruiken bij muzische vorming [54](#page=54). > **Voorbeeld:** Leerlingen leren opruimen en hun materiaal een vaste plaats te geven [54](#page=54). #### 4.2.2 Probleemoplossend denken Probleemoplossend denken omvat het herkennen van een probleem, het maken van een plan om het op te lossen, het bedenken van meerdere oplossingen, en het overschakelen naar een plan B als de eerste poging faalt [54](#page=54). > **Voorbeeld:** Een leerling die niet weet hoe een verhaalsom op te lossen, onderlijnt eerst de belangrijkste informatie, maakt een schets, en probeert vervolgens een rekenschema. Leerlingen krijgen de tijd om zelf oplossingen te bedenken in plaats van dat de leerkracht altijd de oplossing aanreikt [54](#page=54). #### 4.2.3 Gedragsevaluatie Gedragsevaluatie betreft het bewustzijn van wat men zegt en doet, met aandacht voor het eigen gedrag [55](#page=55). > **Voorbeeld:** Een leerling controleert spontaan het eigen werk op fouten [55](#page=55). > **Voorbeeld:** Een leerling herkent de effecten van het eigen gedrag op de taak van de groep [55](#page=55). #### 4.2.4 Emotieregulatie Emotieregulatie is een "warme EF" en omvat het kennen en benoemen van eigen emoties, en het beschikken over strategieën om op een positieve manier met emoties om te gaan. Emoties hebben een sterke invloed op EF; bijvoorbeeld, woede kan het moeilijker maken om impulsen te remmen [55](#page=55). ### 4.3 Leerling ondersteunen bij EF Om leerlingen te ondersteunen bij hun EF, is het belangrijk dat de ondersteuner zich eerst bewust is van de eigen EF en een goed voorbeeld geeft [55](#page=55). > **Voorbeeld:** Wanneer een bewegingsleerkracht afwezig is en lessen gewisseld moeten worden, is het cruciaal om zelf rustig te blijven, hierover na te denken en dit hardop te verwoorden [55](#page=55). ### 4.4 Kinderen met ADHD (attention deficit hyperactivity disorder) Kinderen met ADHD hebben vaak moeite met impulscontrole, aandacht en emotieregulatie [55](#page=55). --- # het creëren van vertrouwen en verbinding in de pedagogische relatie Het creëren van vertrouwen en verbinding in de pedagogische relatie is een proces dat zich opbouwt door middel van een aaneenschakeling van kleine en grote momenten, waarbij de leraar zichzelf als instrument inzet [66](#page=66). ### 5.1 Een-op-één tijd doorbrengen Eén-op-één tijd doorbrengen met leerlingen is cruciaal voor het opbouwen van verbinding. Het is hierbij belangrijk dat dit gesprek niet primair over de leerinhoud gaat, maar gericht is op het leren kennen van de leerling als persoon. Leerlingen willen zich verbonden voelen met hun leraar [65](#page=65). ### 5.2 Positieve begroeting en afscheidsrituelen Het toepassen van positieve begroetingen en afscheidsrituelen, hoe eenvoudig ook, draagt significant bij aan de behoefte aan verbondenheid van leerlingen. Deze rituelen bieden een concrete manier om leerlingen te verwelkomen en afscheid van hen te nemen [65](#page=65). ### 5.3 Non-verbaal gedrag, lichaamshouding en fysieke aanraking Interactie in de pedagogische relatie omvat zowel verbale als non-verbale communicatie. Non-verbaal gedrag, zoals lichaamshouding, intonatie en oogcontact, speelt hierin een belangrijke rol. De lichaamshouding kan onzekerheid of zelfvertrouwen uitstralen, de intonatie kan variatie in toonhoogte binnen woorden of zinnen weergeven, en oogcontact kan variëren van wegkijken tot direct contact maken [65](#page=65). ### 5.4 Emoties en intenties bevestigen en benoemen Het bevestigen en benoemen van emoties is essentieel voor het creëren van verbinding en het aansluiten bij de behoefte aan verbondenheid, wat ook gerelateerd is aan de Zelf-Determinatie Theorie (ZDT). Voorbeelden hiervan zijn het benoemen van een emotie bij een leerling ("Ik zie aan je gezicht dat je verdrietig bent") en het bevestigen van het recht op die emotie ("Het is oké om even boos te zijn"). Het signaal hierbij is dat emoties er mogen zijn [65](#page=65). ### 5.5 Jezelf als instrument in de pedagogische relatie #### 5.5.1 Inleiding tot het instrumenterende zelf Hoofdstuk 3 richt zich op het inzetten van de eigen persoonlijkheid als instrument in de pedagogische relatie. Dit bouwt voort op de opbouw van een pedagogische relatie, gekenmerkt door vertrouwen en verbinding. Pedagogisch handelen vereist verantwoordelijkheid en het besef dat men nooit iedereen tevreden kan stellen [66](#page=66). #### 5.5.2 Je eigen biografie Als leraar breng je je eigen persoonlijkheid mee in de lessen en je aanpak; wie je bent, bepaalt hoe je lesgeeft. Inzicht in je eigen levensgeschiedenis, je "rugzak", is hierbij van belang. Een strenge opvoeding kan bijvoorbeeld leiden tot een grotere nadruk op orde in de klas, terwijl persoonlijke moeite met rekenen kan resulteren in extra begrip voor leerlingen die hiermee worstelen [66](#page=66). #### 5.5.3 Oordeel en verwachting: Een lastig kind? Of een kind met gedrag dat ik lastig vind? Het observeren van leerlingen vanuit een open blik is niet eenvoudig. De eigen biografie en de manier waarop men naar bepaalde gebeurtenissen kijkt, kleuren oordelen en verwachtingen. Dit principe wordt geïllustreerd door het 'ijsbergprincipe', waarbij er zichtbaar gedrag is, maar ook veel gedrag dat men niet direct kan zien [66](#page=66) [67](#page=67). ##### 5.5.3.1 Pygmalion-effect (self-fulfilling prophecy) Het Pygmalion-effect, of self-fulfilling prophecy, beschrijft hoe leerlingen zich gedragen naar de verwachtingen die een leraar van hen heeft. Positieve verwachtingen leiden tot betere prestaties, terwijl negatieve verwachtingen kunnen leiden tot slechtere prestaties [67](#page=67). ##### 5.5.3.2 Attributietheorie De attributietheorie gaat over waar de oorzaak van een situatie of gedrag wordt gezocht, en bij wie de "fout" ligt. Als de oorzaak bij het kind wordt gelegd, spreekt men van externe attributie; als de oorzaak bij de leraar zelf wordt gezocht, is er sprake van interne attributie [67](#page=67). #### 5.5.4 Verbinding maken met iemand met een andere biografie Het maken van verbinding is gemakkelijker wanneer er een gedeelde achtergrond is. Bij een andere achtergrond kan dit moeilijker zijn. Het is daarom waardevol om naar overeenkomsten te zoeken, zoals een gedeelde woonplaats, gemeenschappelijke hobby's of vrienden [68](#page=68). #### 5.5.5 Je eigen ik inzetten Als leerkracht breng je jezelf mee in de klas. Het bewust kiezen wat je wilt laten weten over jezelf, zorgt voor echte verbinding en authenticiteit. Kinderen zijn nieuwsgierig en willen graag weten wie hun leraar is [68](#page=68). > **Tip:** Het actief reflecteren op je eigen biografie en de manier waarop deze je pedagogische handelen beïnvloedt, is een krachtige manier om je eigen instrumentarium als leraar te versterken en authentieke verbinding met leerlingen op te bouwen. > > **Voorbeeld:** Een leraar die vroeger faalangst had voor presentaties, kan dit delen met leerlingen die hiermee worstelen. Dit opent de deur naar begrip, gedeelde ervaringen en een diepere verbinding, en laat zien dat ook met deze uitdagingen om te gaan is. --- # De ontwikkeling van de hersenen en neuroplasticiteit Het brein is een dynamisch orgaan dat zich gedurende het hele leven ontwikkelt en aanpast, waarbij neurale netwerken gevormd en geoptimaliseerd worden door leerprocessen en ervaringen. ### 3.1 Bouwstenen van de hersenen: neuronen en synapsen De basiseenheden van de hersenen zijn neuronen (zenuwcellen) die prikkels, signalen of informatie doorgeven. Synapsen zijn de verbindingen tussen deze neuronen. Leren in de hersenen resulteert in de vorming van sterke en uitgebreide neurale netwerken [10](#page=10) [9](#page=9). ### 3.2 De ontwikkeling van de hersenen De ontwikkeling van de hersenen is een continu proces dat ten grondslag ligt aan leervermogen en aanpassing. ### 3.3 Synaptogenese en pruning Synaptogenese verwijst naar de toename van het aantal verbindingen tussen neuronen. Pruning is het proces waarbij verbindingen die niet meer gebruikt worden of zwak zijn, worden verwijderd. Dit proces is cruciaal voor het efficiënter maken van de neurale netwerken [10](#page=10). > **Voorbeeld:** Pasgeboren baby's kunnen alle klanken onderscheiden, maar na twaalf maanden neemt de gevoeligheid voor klanken die niet in hun moedertaal voorkomen af door pruning. Japanse sprekers kunnen bijvoorbeeld het verschil tussen de 'L' en 'R' klank minder goed onderscheiden, omdat deze klanken niet in hun taal voorkomen. Hoewel ze later nog wel kunnen leren deze klanken te onderscheiden, verloopt dit minder vlot [10](#page=10). ### 3.4 Neuroplasticiteit Neuroplasticiteit is het vermogen van de hersenen om zichzelf te reorganiseren, zelfs op hoge leeftijd, en stelt ons in staat om continu te blijven leren. Nieuwe vaardigheden leren begint traag, maar door herhaling en inoefening verloopt het proces aanzienlijk sneller. Als verbindingen niet gebruikt worden, worden ze smaller en minder actief, wat benadrukt het belang van herhaling [11](#page=11). > **Voorbeeld:** Een baby wordt geboren met hersenstructuren die het potentieel bieden om in elke schrijfrichting te leren schrijven. De hersenen van een baby in het Westen en China verschillen hierin niet fundamenteel. Pas door ervaring leert het kind de specifieke schrijfrichting van zijn cultuur, zoals van links naar rechts of van boven naar onder. Door het snoeien van synapsen blijven alleen de benodigde connecties over voor die specifieke schrijfrichting [11](#page=11). ### 3.5 Lateralisatie Lateralisatie verwijst naar de specialisatie van de twee hersenhelften; de linkerhersenhelft stuurt doorgaans de rechterkant van het lichaam aan, en vice versa [12](#page=12). ### 3.6 Mindset De mindset, oftewel de manier waarop men denkt over de eigen vaardigheden, is belangrijk voor het leerproces [12](#page=12). #### 3.6.1 Fixed & growth mindset Een **fixed mindset** kenmerkt zich door het vermijden van uitdagingen, ontmoediging bij hindernissen, het nutteloos achten van inspanning, blokkering door kritiek en het zich laten remmen door het succes van anderen. Een **growth mindset** daarentegen omarmt uitdagingen, toont doorzettingsvermogen bij hindernissen, ziet inspanning als een essentieel onderdeel van leren, wordt gestimuleerd door kritiek en geïnspireerd door het succes van anderen [13](#page=13). > **Voorbeeld (Growth mindset):** Abdul werkt met grote betrokkenheid aan een complex Lego-bouwplan. Hoewel hij stukjes moet afbreken en het traag verloopt, stoort hem dat niet. Hij ervaart dat hij ervan leert en dat falen erbij hoort [12](#page=12). > > **Voorbeeld (Fixed mindset):** Sam vindt schilderen niet prettig omdat het resultaat niet overeenkomt met zijn mentale voorstelling en hij verwacht dat het direct moet lukken. Hij vermijdt situaties waarin hij moet bewijzen dat hij slim is en niet wil falen. Als iets moeilijk is in een domein waar hij veel zelfvertrouwen heeft, durft hij het wel aan, totdat het onverwacht tegenvalt [13](#page=13). #### 3.6.2 Een growth mindset stimuleren in de klas Om een growth mindset te stimuleren, kunnen leerkrachten talen en opdrachten zo voorstellen dat kinderen begrijpen dat perfectionisme niet direct vereist is. Het delen van eigen ervaringen over het overwinnen van moeilijkheden door oefening is ook waardevol. Succeservaringen, doorzettingsvermogen, de verschillende pogingen en de ingezette moeite en inzet van kinderen moeten in de kijker gezet worden. Het geven van inzicht in de werking van de hersenen ("breinles") kan eveneens bijdragen. Carol Dweck introduceerde het concept van "the power of yet" (de kracht van 'nog niet') [13](#page=13) [14](#page=14). #### 3.6.3 Kritiek op de visie van Carol Dweck Hoewel de theorie van Carol Dweck breed gedragen wordt en de positieve invloed van een growth mindset erkend wordt, wordt opgemerkt dat de mindset op zichzelf belangrijk is, maar samenhangt met motivatie, zoals beschreven in de Zelfdeterminatietheorie (ZDT) [14](#page=14). --- # verwerking van de waarneming Waarneming is het herkennen van zinvolle objecten of situaties, waarbij twee complementaire processen, bottom-up en top-down verwerking, op elkaar inwerken [36](#page=36). ### 7.1 Bottom-up verwerking Bottom-up verwerking analyseert de kenmerken van het aangeboden materiaal of de stimulus, waarbij de waarneming van de zintuigen naar de hersenen gaat en dit proces onbewust verloopt [36](#page=36). #### 7.1.1 Voorbeelden van bottom-up verwerking * Het waarnemen van de visuele kenmerken van een letter in een woord, waarbij de informatie via de ogen naar de hersenen wordt gestuurd [37](#page=37). * Baby's nemen vaak waar volgens bottom-up processen; hun aandacht wordt getrokken door felgekleurde, glanzende en luide voorwerpen. Ze reageren op prikkels zoals een brandalarm zonder direct na te denken over de betekenis ervan [37](#page=37). ### 7.2 Top-down verwerking Top-down verwerking wordt geleid door voorkennis en stuurt de opname van zintuiglijke informatie, waarbij gezocht wordt naar aanwijzingen die in overeenstemming zijn met bestaande kennis [37](#page=37). #### 7.2.1 Voorbeelden van top-down verwerking * Het zoeken naar "Wally" in kinderboeken maakt gebruik van top-down verwerking, waarbij een beeld of idee in het hoofd wordt gebruikt om een stimulus te interpreteren [37](#page=37). * Volwassenen gebruiken voorkennis over bijvoorbeeld een brandalarm om de situatie te beoordelen en hun reactie daarop af te stemmen [37](#page=37). > **Tip:** Onze zintuigen vangen prikkels op, maar het zijn onze hersenen die deze verwerken tot waarneming. Een groot deel van deze verwerking is gebaseerd op bestaande kennis en aannames over de wereld, wat betekent dat onze waarneming niet altijd zo objectief is als we denken [38](#page=38). ### 7.3 De werking van het geheugen in relatie tot waarneming Hoewel dit hoofdstuk hoofdzakelijk over geheugen gaat, is de link met waarneming cruciaal, aangezien het geheugen informatie verwerkt, opslaat en terughaalt, wat direct beïnvloedt hoe we waarnemen en interpreteren. #### 7.3.1 Fasen van het geheugen Het geheugenproces kent drie fasen: 1. **Coderings- of verwervingsfase:** Selecteren van stimuli (aandacht), classificeren en toekennen van betekenis of een label aan de informatie [39](#page=39). 2. **Bewaartijd of latentiefase:** De periode tussen het coderen en terughalen van de informatie. De informatie is tijdelijk afwezig uit het bewustzijn, maar niet vergeten [39](#page=39). 3. **Oproep of reproductiefase:** Het herinneren of terughalen van informatie. Dit lukt niet altijd en is mede afhankelijk van de eerdere fases [39](#page=39). #### 7.3.2 Het geheugenmodel: meervoudige opslag Dit model, ook wel de theorie van de meervoudige opslag genoemd, onderscheidt verschillende geheugencomponenten: ##### 7.3.2.1 Sensorisch of zintuiglijk geheugen Dit is een mentaal beeld van losse, zintuiglijke gewaarwordingen. Niet alles wat we zien of horen wordt verwerkt, en de informatie wordt slechts enkele seconden vastgehouden. Het wordt niet beschouwd als een echt onderdeel van het geheugenproces [39](#page=39). > **Voorbeeld:** Je merkt aanvankelijk het zoemen van de airco niet op, maar plotseling wel, terwijl deze niet opnieuw is aangezet. Als je aandacht besteedt aan zo'n prikkel, gaat deze verder naar het werkgeheugen [40](#page=40). ##### 7.3.2.2 Werkgeheugen Het werkgeheugen is waar je op dit moment aan denkt of mee bezig bent in je hoofd. Het is een tijdelijk opslagsysteem met beperkingen in zowel tijd als omvang [40](#page=40). * **Beperking in tijd:** Informatie blijft slechts ongeveer 20 seconden beschikbaar, tenzij het wordt herhaald. Nieuwe informatie kan deze tijd verkorten [40](#page=40). * **Beperking in omvang:** De opslagcapaciteit is beperkt. Nieuwe, onbekende informatie kan maximaal 4 items bevatten, terwijl bekende informatie tot 7 items kan bevatten (recentere bronnen suggereren 4 items) [40](#page=40). * **Clusteren:** De capaciteit kan vergroot worden door kleine elementen samen te voegen tot grotere gehelen [40](#page=40). > **Tip:** Het werkgeheugen vormt een bottleneck in het totale geheugensysteem door de beperkte capaciteit en korte bewaartijd. Dit kan problemen veroorzaken bij leerlingen die veel informatie tegelijk moeten verwerken [40](#page=40). ##### 7.3.2.3 Langetermijngeheugen (LTG) Het langetermijngeheugen heeft een oneindige capaciteit, zowel qua tijd als omvang. Het ondersteunt het werkgeheugen bij het oplossen van problemen en bestaat uit verschillende onderdelen [41](#page=41). ###### 7.3.2.3.1 Declaratieve of expliciete geheugen Hierbij kan de opgeslagen informatie expliciet kenbaar gemaakt worden, zoals kennis over gezonde voeding of wiskundige stellingen [41](#page=41). * **Episodisch geheugen:** Herinneringen aan persoonlijke gebeurtenissen (autobiografisch geheugen), gebonden aan tijd en plaats [41](#page=41). * **Semantisch geheugen:** Feiten en algemene kennis over de wereld, thematisch geordend op betekenis [41](#page=41). ###### 7.3.2.3.2 Procedurele of impliciete geheugen Dit geheugen slaat procedures en automatismen op, de manier waarop handelingen moeten worden uitgevoerd, zoals rekenen of een maaltijd bereiden. Complexe vaardigheden zijn hierin opgeslagen en leiden tot zichtbare gedragingen en motorische vaardigheden [42](#page=42). ### 7.4 Cognitieve belastingstheorie De cognitieve belastingstheorie beschrijft de gevolgen van de beperkingen van het werkgeheugen. Wanneer het werkgeheugen te veel complexe informatie tegelijk binnenkrijgt, wordt het moeilijk om deze te verwerken en door te geven aan het langetermijngeheugen [42](#page=42). > **Tip:** Leren kan gemaximaliseerd worden door de capaciteit van het werkgeheugen niet onnodig te belasten. Leraren spelen een cruciale rol bij het vermijden van overbelasting en het bevorderen van leren [42](#page=42). --- # De pedagogische relatie in het onderwijs De pedagogische relatie vormt de kern van effectief onderwijs, waarbij de leraar een verantwoordelijke rol speelt in de vorming en ontwikkeling van leerlingen door een veilige en leerrijke omgeving te creëren. ### 1.1 Pedagogisch handelen Pedagogisch handelen omvat de verantwoordelijkheid van de leraar om een veilige en leerrijke omgeving te creëren voor leerlingen. Dit houdt in dat de leraar structuur biedt, heldere verwachtingen communiceert, leerlingen motiveert en hen bewust maakt van de gedeelde verantwoordelijkheid binnen de groep voor een leerklimaat. De "Gouden weken" aan het begin van het schooljaar zijn cruciaal voor het vestigen van dit klimaat. Een goed pedagogisch klimaat is direct afhankelijk van het contact tussen de leraar en de leerlingen, waardoor leerlingen zich veilig voelen, actief kunnen deelnemen en zich gezien, gehoord en geaccepteerd voelen. Dit is het centrale focuspunt van de cursus, geïllustreerd door de Tedtalk van Rita Pierson, die benadrukt dat kinderen leraren nodig hebben, zelfs als ze hen soms tot waanzin drijven [59](#page=59). > **Tip:** De pedagogische rol van de leraar is niet gericht op gelijkwaardigheid, maar op het nemen van verantwoordelijkheid voor de opvoeding van leerlingen, zodat zij leren omgaan met zichzelf en anderen [59](#page=59). ### 1.2 Doelen in het onderwijs (Biesta) Volgens Biesta zijn er drie domeinen van doelen in het onderwijs: * **Kwalificatie:** Het verwerven van vaardigheden en kennis die iemand 'kwalificeren' om iets te doen, zoals het behalen van een diploma of certificaat [60](#page=60). * **Socialisatie:** Het integreren in de maatschappij en leren functioneren daarbinnen [60](#page=60). * **Subjectificatie:** Het ontwikkelen van een eigen identiteit en het nadenken over waarden, zoals wat iemands persoonlijke waarden zijn en welk voorbeeld men wil zijn voor leerlingen [60](#page=60). ### 1.3 Wat is een pedagogische situatie? Een situatie wordt pedagogisch wanneer een volwassene een verantwoordelijkheid heeft in de vorming van kinderen op weg naar volwassenheid. Dit kan zich uiten in verschillende dagelijkse handelingen, zoals het niet toestaan van eten en drinken in de klas terwijl de leraar zelf een kop koffie vasthoudt, het troosten van een gevallen kind op de speelplaats, of het kort aangeven dat het nu even niet uitkomt om met een kind te praten terwijl de leraar met een collega spreekt. Een voorbeeld hiervan is de situatie waarin een leraar een veganistische keuze maakt en een door een leerling aangeboden traktatie weigert, wat een kettingreactie kan veroorzaken binnen de klas en de systeemdynamiek blootlegt [60](#page=60) [61](#page=61). ### 1.4 Pedagogische relatie: het nemen van verantwoordelijkheid Het nemen van verantwoordelijkheid in de pedagogische relatie vereist dat een leraar altijd kan uitleggen waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt. Dit betekent verantwoording afleggen voor het eigen handelen. Consequent zijn als leerkracht is hierbij essentieel, hoewel sommige leerlingen de leraar mogelijk anders zullen behandelen. De situatie met Annick, die vanwege een blaasprobleem regelmatig naar het toilet moet, illustreert de uitdaging om consequent te zijn en tegelijkertijd rekening te houden met individuele behoeften [61](#page=61). ### 1.5 Vertrouwen en verbinden Het opbouwen van vertrouwen en verbinding is cruciaal. In het geval van Lucas, die per ongeluk een glas water omstoot, kiest juf Laura ervoor om hem rustig terzijde te nemen en hem zelf te laten reflecteren op wat er gebeurde en wat een goede vervolgstap zou zijn. Deze aanpak, gericht op geduld en het geven van ruimte voor zelfreflectie en verantwoordelijkheid, bevordert verbinding en vertrouwen [61](#page=61) [62](#page=62). > **Voorbeeld:** Juf Eva merkt dat Lisa haar werk niet afmaakt en verbergt. In plaats van haar streng aan te spreken, gaat juf Eva na schooltijd rustig met haar in gesprek, biedt begrip en hulp aan, wat resulteert in een oplossing waarbij Lisa het werk in de pauze wil maken [62](#page=62). Dit benadrukt het belang van verbinding, waarbij het kind zich gezien moet voelen en erop moet vertrouwen dat de leraar het oprecht goed meent. Het investeren in een professionele, warme pedagogische relatie is hierbij essentieel [62](#page=62). ### 1.6 Belang van een warme pedagogische relatie #### 1.6.1 De pedagogische grondhouding van Rogers Rogers' theorie over de pedagogische grondhouding benadrukt drie kerncomponenten voor een gevoel van 'belonging' (erbij horen, gehoord en gezien voelen, welkom zijn): 1. **Onvoorwaardelijke acceptatie en waardering:** Leerlingen moeten de ruimte krijgen om fouten te maken zonder angst voor afwijzing [62](#page=62). 2. **Echtheid (congruentie):** Authentieke interacties, waarbij de leraar zichzelf is en gevoelens deelt [62](#page=62). 3. **Empathie:** Het vermogen om zich te verplaatsen in de belevingswereld van de leerlingen [62](#page=62). #### 1.6.2 Belang van relaties op klasniveau Een positief klasklimaat, dat zowel de band tussen leraar en leerlingen als die tussen leerlingen onderling omvat, leidt tot een betere sfeer en een positiever gevoel bij de leerlingen. De gevolgen hiervan zijn positief: betere sociale ontwikkeling, verbeterde taalontwikkeling, hogere schoolprestaties en minder probleemgedrag [63](#page=63). #### 1.6.3 Belang van relaties op dyadisch niveau Op dyadisch niveau (één-op-één relaties) kunnen leerlingen volledig openbloeien wanneer ze zich door de leraar gezien en gesteund voelen [63](#page=63). | Negatieve gevolgen van slechte relaties: | Positieve gevolgen van goede relaties: | | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Minder goede attitude tegenover school (spijbelen) | Een positievere attitude tegenover school | [63](#page=63). | Minder geloof in eigen kunnen | Meer geloof in eigen kunnen | [63](#page=63). | Minder goede schoolprestaties | Betere schoolprestaties | [63](#page=63). | Meer probleemgedrag (storend gedrag, pesten) | Betere relaties met klasgenoten en peers | [63](#page=63). | Een risicovol gedrag (vechten, roken, alcoholgebruik) | Minder risicovol gedrag | [63](#page=63). #### 1.6.4 Als de klas gelukkig is, ben jij het ook Lesgeven is een stressvol beroep. Het welbevinden van de leraar wordt sterk beïnvloed door de relatie met de leerlingen. Het streven naar een warme werkrelatie met elke leerling is daarom van groot belang voor het welzijn van de leraar [63](#page=63). --- # Inleidende psychologische concepten voor het begrijpen van leerlingen Dit hoofdstuk introduceert fundamentele psychologische concepten die essentieel zijn voor het begrijpen van leerlingen, met een focus op ontwikkelings- en leerpsychologie en de implicaties daarvan voor het onderwijs. ### 9.1 Psychologie en leerpsychologie Psychologie wordt gedefinieerd als de wetenschappelijke studie van mentale processen en het gedrag van individuen. Leerpsychologie richt zich specifiek op het begrijpen van hoe mensen leren en zich ontwikkelen op basis van ervaring, en bestudeert de processen die betrokken zijn bij het verwerven van kennis, vaardigheden, waarden, attitudes en gedragingen [1](#page=1). ### 9.2 Ontwikkelingspsychologie Ontwikkelingspsychologie is de wetenschappelijke studie naar patronen van groei, verandering en stabiliteit gedurende het hele leven, van geboorte tot de dood. De meeste aandacht gaat uit naar de periode van snelle verandering, van geboorte tot adolescentie. De ontwikkeling wordt onderverdeeld in drie hoofddomeinen [1](#page=1): * **Fysieke ontwikkeling**: Veranderingen in het lichaam, zoals groei en motorische vaardigheden [1](#page=1). * **Cognitieve ontwikkeling**: Ontwikkeling van denken, taal en leren [1](#page=1). * **Sociaal-emotionele ontwikkeling**: Hoe men zich gedraagt in groepen en omgaat met emoties en relaties [1](#page=1). ### 9.3 Ontwikkelingsfactoren De ontwikkeling van een kind wordt beïnvloed door een samenspel van factoren: #### 9.3.1 Nature, nurture en zelfbepaling * **Nature**: Verwijst naar erfelijke eigenschappen en genetische aanleg. Dit omvat eigenschappen, vermogens en capaciteiten die van ouders worden geërfd, zoals oogkleur [2](#page=2). * **Nurture**: Verwijst naar de invloed van de omgeving (milieu), zoals leeftijdsgenoten, gebeurtenissen en de leefwereld [2](#page=2). * **Zelfbepaling**: De mogelijkheid van een individu om zelf richting te geven aan de eigen ontwikkeling door middel van vrije wil en doorzettingsvermogen [2](#page=2). Deze factoren zijn onderling verbonden en beïnvloeden elkaar [2](#page=2). #### 9.3.2 Gevoelige/sensitieve periodes Dit zijn specifieke optimale periodes waarin een kind extra ontvankelijk is voor bepaalde prikkels uit de omgeving. Voorbeelden zijn taalstimulering (cruciaal vóór 6 jaar) en hechting (cruciaal vóór 3 jaar). De invloed van de omgeving (nurture) is hierbij significant [2](#page=2). > **Tip:** Het verhaal van Genie illustreert het belang van sensitieve periodes. Haar extreme verwaarlozing leidde tot een ernstig beperkte taalontwikkeling, die niet verder kwam dan die van een tweejarig kind, ondanks dat ze later wel woorden kon leren [3](#page=3). #### 9.3.3 Ontwikkelingsperiodes De ontwikkeling kan worden ingedeeld in verschillende periodes met specifieke kenmerken: * Prenatale periode (vóór de geboorte) [3](#page=3). * Babyperiode (0-18 maanden) [3](#page=3). * Peuterperiode (18 maanden - 3 jaar) [3](#page=3). * Kleuterperiode (3-6 jaar) [3](#page=3). * Lagere schoolperiode (6-12 jaar) [3](#page=3). * Adolescentieperiode (10-20 jaar) [3](#page=3). * Vroege volwassenheid (20-30 jaar) [3](#page=3). * Volwassenheid (30-60 jaar) [3](#page=3). * Latere volwassenheid (ouder dan 60 jaar) [3](#page=3). #### 9.3.4 Ontwikkelingsopgaven en opvoedingstaken * **Ontwikkelingsopgaven**: Dingen die een kind moet leren om met het leven en de verwachtingen van de omgeving om te gaan. Een voorbeeld is het leren sluiten van vriendschappen, wat helpt bij samenwerken en relatievorming [3](#page=3). * **Opvoedingstaken**: De ondersteuning die de omgeving (ouders, leerkrachten) biedt bij het volbrengen van ontwikkelingsopgaven [4](#page=4). #### 9.3.5 Verloop van ontwikkeling Ontwikkeling kan op twee manieren verlopen: * **Continue verandering**: Een vloeiende, geleidelijke verandering (kwantitatief) [4](#page=4). * **Discontinue verandering**: Verandering in stappen, wat leidt tot nieuwe vaardigheden (kwalitatief) [4](#page=4). ### 9.4 Leren en de leeromgeving Leren is een centraal concept in de psychologie en onderwijs. Een krachtige leeromgeving is essentieel om leerlingen te motiveren [4](#page=4). #### 9.4.1 Een krachtige leeromgeving Een krachtige leeromgeving is optimaal ingericht om het leerproces te bevorderen en kenmerkt zich door: * **Welbevinden**: Hoe kinderen zich voelen, mede beïnvloed door de leerkracht en thuissituatie [4](#page=4). * **Betrokkenheid**: Hoe geboeid kinderen bezig zijn met de opdracht [4](#page=4). #### 9.4.2 Het ABC-motief (Zelfdeterminatietheorie - ZDT) De Zelfdeterminatietheorie (ZDT) stelt dat mensen streven naar autonome motivatie, gedreven door drie psychologische basisbehoeften [5](#page=5): * **Autonomie (A)**: Het gevoel van keuze en vrijheid; aan het roer staan van het eigen leven [5](#page=5). * **Verbondenheid (B)**: Het voelen van connectie met anderen (leerkracht, klasgenoten) en het opbouwen van positieve relaties [5](#page=5). * **Competentie (C)**: Zich bekwaam voelen en een taak aankunnen, wat stimuleert om uitdagingen aan te gaan en zich te ontwikkelen [5](#page=5). Deze behoeften staan tegenover gecontroleerde motivatie, waarbij men het gevoel heeft iets te *moeten* doen [5](#page=5). #### 9.4.3 Het ABC-motief ondersteunen als leraar Leraren kunnen de ABC-behoeften bevorderen door: * **Autonomie ondersteuning**: Keuzemogelijkheden bieden (bijv. onderwerp van een spreekbeurt), voldoende tijd geven voor probleemoplossing, zinvolle uitleg geven, en dwingende taal vermijden [6](#page=6). * **Verbondenheid tonen**: Een positieve relatie opbouwen met leerlingen (empathie, aanvaarding, authenticiteit) en een hechte klasgroep creëren met een veilig leerklimaat en positieve interacties [6](#page=6). * **Structuur bieden**: Duidelijke (klas-)afspraken, regels en normen hanteren, consequent reageren op overtredingen, uitdagende oefeningen aanbieden die aansluiten bij het niveau van de leerling (zie scaffolding), en constructieve feedback geven [6](#page=6). #### 9.4.4 Definitie van leren Leren is een actief proces waardoor ervaringen blijvende veranderingen veroorzaken in het gedrag of in mentale processen. Dit proces vindt plaats in interactie met de omgeving, waarbij leerlingen actief informatie verwerken. Leren is een proces dat tijd vraagt [6](#page=6). ### 9.5 Theorieën over ontwikkelen en leren Verschillende leertheorieën bieden perspectieven op hoe leerlingen leren: #### 9.5.1 Behaviorisme * **Focus**: Nadruk op waarneembaar gedrag. Gedragsreacties worden verklaard door leerprocessen (S-R-theorie: stimulus-respons) [7](#page=7). * **Conditionering**: * **Klassieke conditionering (Pavlov)**: Een neutrale prikkel wordt gekoppeld aan een reeds bestaande reflexmatige reactie, waardoor de neutrale prikkel na verloop van tijd de reactie zelf oproept [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Chemotherapiepatiënten die misselijk worden van de behandeling, kunnen al misselijk worden bij het betreden van het ziekenhuis, zelfs zonder de behandeling [7](#page=7). * **Operante conditionering (Skinner)**: Gedrag wordt veranderd door de gevolgen ervan (straffen of belonen), wat leidt tot instrumenteel gedrag [7](#page=7). #### 9.5.2 Cognitivisme / Cognitieve theorie * **Focus**: Nadruk op menselijke informatieverwerking, waarnemen en denken. Het activeren van voorkennis is hierbij belangrijk [8](#page=8). #### 9.5.3 Constructivisme * **Focus**: Nadruk op leren als een actief, uniek proces waarbij de lerende zelf actief betrokken is. Leren gebeurt meer door zelf te doen dan door overdracht van kennis [8](#page=8). #### 9.5.4 Invloed op de onderwijspraktijk Elke theorie heeft praktische toepassingen: * **Behaviorisme in de klas**: Belonen en bestraffen (bekrachtiging), focus op gedrag, veel herhalen [8](#page=8). * **Cognitivisme in de klas**: Optimaliseren van instructie en feedback, gebruik van hulpmiddelen zoals bordschema's, aandacht voor leerstrategieën [9](#page=9). * **Constructivisme in de klas**: Focus op actief en sociaal leren via groepswerk, rollenspellen, experimenten [9](#page=9). > **Tip:** Geen enkele leertheorie is 'de enige juiste'. Elk perspectief is waardevol en wordt in de praktijk selectief toegepast door leraren, aangepast aan de leerlingen en de leerinhoud [9](#page=9). ### 9.6 De ontwikkeling van de hersenen De ontwikkeling van de hersenen speelt een cruciale rol bij het leren [9](#page=9). #### 9.6.1 Neuronen en synapsen * **Neuronen (zenuwcellen)**: Geven prikkels, signalen en informatie door [9](#page=9). * **Synapsen**: Verbindingen tussen neuronen [9](#page=9). Leren is het vormen van sterke en uitgebreide neurale netwerken in de hersenen. Dit proces vergt veel energie, vooral in het begin [10](#page=10). #### 9.6.2 Synaptogenese en pruning * **Synaptogenese**: Een toename van het aantal verbindingen tussen neuronen [10](#page=10). * **Pruning**: Het verwijderen van verbindingen die niet meer gebruikt worden of zwak zijn [10](#page=10). > **Voorbeeld:** Pasgeboren baby's kunnen alle klanken onderscheiden, maar na 12 maanden neemt de gevoeligheid voor klanken die niet in hun moedertaal voorkomen af door pruning. Japanners kunnen bijvoorbeeld moeite hebben met het onderscheiden van 'L' en 'R' omdat deze klank niet in hun taal voorkomt [10](#page=10). #### 9.6.3 Neuroplasticiteit De hersenen kunnen zich tot op hoge leeftijd reorganiseren, waardoor we continu kunnen blijven leren. Nieuwe dingen leren gaat aanvankelijk langzaam, maar door herhaling en oefening worden verbindingen sterker en efficiënter [11](#page=11). > **Voorbeeld:** Een baby heeft aangeboren hersenstructuren die het leren van elke schrijfrichting mogelijk maken. Pas door ervaring en de specifieke schrijfrichting van de cultuur (links-naar-rechts, boven-naar-onder) worden de relevante synapsen versterkt en de rest gesnoeid [11](#page=11). #### 9.6.4 Lateralisatie De hersenen zijn verdeeld in twee hemisferen. De linkerhersenhelft stuurt voornamelijk de rechterkant van het lichaam aan, en omgekeerd [12](#page=12). #### 9.6.5 Mindset De mindset, oftewel de manier waarop iemand over eigen vaardigheden denkt, is belangrijk voor leren [12](#page=12). ##### 9.6.5.1 Fixed & growth mindset * **Fixed mindset**: Kenmerkt zich door het vermijden van uitdagingen, stoppen bij hindernissen, inspanningen als nutteloos zien, kritiek blokkeert en succes van anderen remt [13](#page=13). > **Voorbeeld:** Sam vindt schilderen niet prettig omdat het niet meteen lukt zoals hij wil, en vermijdt het liever om niet te falen [13](#page=13). * **Growth mindset**: Kenmerkt zich door het omarmen van uitdagingen, volhouden bij hindernissen, inspanningen als essentieel zien, kritiek als stimulans gebruiken en succes van anderen als inspiratie [13](#page=13). > **Voorbeeld:** Abdul werkt met grote betrokkenheid aan een moeilijk legoplan, ook als hij delen moet afbreken, omdat hij het gevoel heeft dat hij ervan leert [12](#page=12). ##### 9.6.5.2 Een growth mindset stimuleren in de klas Leraren kunnen een growth mindset stimuleren door: * Taken en opdrachten zo te presenteren dat duidelijk wordt dat niet alles direct goed hoeft te zijn en dat oefening tot succes leidt [13](#page=13). * De nadruk te leggen op doorzettingsvermogen, pogingen, moeite en inzet [14](#page=14). * Kinderen inzicht te geven in de werking van de hersenen (breiles). Carol Dweck spreekt hierbij over "the power of yet" (de kracht van 'nog niet') [14](#page=14). > **Kritiek op de visie van Carol Dweck:** Hoewel de theorie breed gedragen wordt en een positieve invloed kan hebben, wordt de impact van mindset op zich als belangrijk beschouwd, vooral in samenhang met motivatie (ZDT) [14](#page=14). ### 9.7 Fysieke, motorische en tekenontwikkeling #### 9.7.1 Fysieke ontwikkeling * **Groei**: Een belangrijke indicator voor de gezondheid van een kind. Lichaamslengte wordt vergeleken met leeftijdsgenoten met behulp van percentielen of SD-scores [14](#page=14). * **Puberteit**: Ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken, met bijbehorende psychische reacties [15](#page=15). #### 9.7.2 Motorische ontwikkeling Tussen 0 en 3 jaar zijn er drie hoofdfasen: controle over houding, voortbewegen en hanteren van voorwerpen. Pasgeborenen hebben nog onderontwikkelde motorische vaardigheden en vertonen aangeboren reflexen [15](#page=15). * **Belangrijke principes**: * **Cefalocaudale ontwikkeling**: Van kop tot staart; groei en controle van het hoofd komen voor controle over romp en benen [16](#page=16). * **Proximodistale ontwikkeling**: Van binnen naar buiten; controle over hoofd, romp en armen komt voor controle over handen en vingers [16](#page=16). * **Ontwikkelingsmijlpaal**: Een kind beheerst een bepaalde vaardigheid [16](#page=16). #### 9.7.3 Babyreflexen Aangeboren reflexen die verdwijnen naarmate spierkracht en hersenen zich ontwikkelen, hoewel er ook permanente reflexen zijn (bijv. oogknipperreflex) [17](#page=17). #### 9.7.4 Grove en fijne motoriek * **Grove motoriek**: Controle over grote spiergroepen (lopen, zwemmen) [17](#page=17). * **Fijne motoriek**: Controle over kleine spiergroepen (tekenen, schrijven, knippen) [17](#page=17). #### 9.7.5 Motorische lateralisatie Ontwikkeling van een voorkeur voor een bepaalde hand of voet. De meeste mensen zijn rechtshandig en rechtsvoetig [17](#page=17). #### 9.7.6 Tekenontwikkeling De tekenontwikkeling verloopt in fasen, beginnend met krabbelen (1-2 jaar), via meer controle (2-3 jaar) en het tekenen van kopvoeters (3-4 jaar), tot het tekenen van volledige mensfiguren (vanaf 6 jaar). De evolutie van de pengreep is ook hierin een indicatie [18](#page=18) [19](#page=19). #### 9.7.7 Coördinatieontwikkelingsstoornis (DCD) Ook wel dyspraxie genoemd, kenmerkt zich door motorische onhandigheid, traagheid en onnauwkeurigheid. In de klas is oefening, stimulering, meer tijd geven en nieuwe vaardigheden in stappen aanleren van belang [19](#page=19). ### 9.8 Hechting Hechting is een duurzame emotionele binding tussen een kind en zijn verzorgers, met speciale emotionele kwaliteiten, die een gevoel van veiligheid, vertrouwen en bescherming biedt [19](#page=19). #### 9.8.1 De ontwikkeling en basisprincipes van hechting * **Secure base (veilige basis)**: Het kind kan de omgeving verkennen vanuit een veilige basis, zoals de nabijheid van een ouder [20](#page=20). * **Safe haven (veilige haven)**: In situaties van gevaar zoekt het kind bescherming en troost [20](#page=20). #### 9.8.2 Soorten hechting Mary Ainsworths onderzoek (vreemde situatie proef) onderscheidt: * **Veilige hechting** (ca. 70%) [20](#page=20). * **Onveilige hechting**: * Vermijdend (ca. 15%) [20](#page=20). * Ambivalent (ca. 15%) [20](#page=20). * Gedesorganiseerd/gedesoriënteerd (ca. 4%) [20](#page=20). #### 9.8.3 Het interne werkmodel en hechting in de klas Het interne werkmodel is een mentale voorstelling van zichzelf, anderen en relaties, die het gedrag en de verwachtingen bepaalt. Dit 'mentale bril' beïnvloedt hoe informatie wordt verwerkt en is voortdurend in beweging. Zowel kinderen als leraren kijken door hun eigen interne werkmodel naar elkaar. Relatiekwaliteit wordt beschreven in termen van nabijheid (positief) en conflict (negatief) [22](#page=22). #### 9.8.4 Theory of Mind (TOM) TOM is de kennis en inzichten over hoe anderen denken en zich voelen. Het stelt ons in staat gedrag te begrijpen en te voorspellen door ons in te leven in de mentale processen van anderen. De Sally-Anne test is een methode om TOM te onderzoeken. Jonge kleuters en kinderen met ASS hebben hier vaak moeite mee [22](#page=22) [23](#page=23). #### 9.8.5 Kinderen met Autisme Spectrum Stoornis (ASS) ASS is een ontwikkelingsstoornis die vaker voorkomt bij jongens. Het uit zich voornamelijk in sociale ontwikkeling, met problemen in het begrijpen van sociale regels, communicatie en beeldspraak. Kenmerkend zijn ook flexibel denken, repetitieve gedragingen en specifieke interesses [23](#page=23). ### 9.9 Omgaan met jezelf in relatie tot anderen De sociaal-emotionele ontwikkeling is een interactie tussen nature en nurture, waarbij de omgeving een grote rol speelt. Goede sociale relaties creëren een gevoel van veiligheid [24](#page=24). #### 9.9.1 Sociaal-emotionele ontwikkeling per levensfase * **Pre-natale fase**: Hersenen ontwikkelen al basale functies, en de foetus ontvangt lichamelijke sensaties [24](#page=24). * **Baby**: Vanaf 7 maanden kunnen baby's emoties van anderen interpreteren en gebruiken ze social referencing om de situatie beter te begrijpen. Zelfbewustzijn (spiegeltest) ontwikkelt zich tussen 12-18 maanden [24](#page=24) [25](#page=25). * **Peuter**: Kenmerkt zich door een gevoel van autonomie, maar ook door heftige emotionele reacties en peuterpuberteit, waarbij impulscontrole nog beperkt is. Rond 2 jaar begint empathie, maar de focus ligt nog op zichzelf [25](#page=25). * **Kleuter**: Initiatief staat centraal; rond 3 jaar ontstaat het 'ik'-besef. Kleuters leren sociale vaardigheden zoals intenties, gedachten en emoties begrijpen en verwoorden [25](#page=25). * **Lagere schoolkind**: Rond 7 jaar is het zelfbeeld vaak nog niet realistisch. Vriendschappen worden belangrijker (horizontale vriendschappen), waarbij kinderen leren samenwerken en omgaan met anderen. Ouders bieden verticale vriendschap: sturing, kennisoverdracht en bescherming [25](#page=25) [26](#page=26). * **Adolescentie**: Identiteitsontwikkeling is centraal, met stemmingswisselingen, afhankelijkheid van leeftijdsgenoten, een rijker gevoelsleven en ambivalente gevoelens. Empathie ontwikkelt zich aan het einde van deze periode [26](#page=26). #### 9.9.2 Morele ontwikkeling volgens Piaget Morele ontwikkeling gaat over het onderscheid tussen goed en kwaad en heeft een emotionele component. Een moreel dilemma beschrijft een situatie met meerdere handelingsopties [26](#page=26). ##### 9.9.2.1 Fase van morele belemmering (heteronomie) * **Kleuters**: Het effect van gedrag bepaalt of het goed of fout is; intenties zijn moeilijk te zien. Autoriteit bepaalt wat goed/fout is [27](#page=27). * **Lagere schoolkind**: Komt losser van het effect, maar regels en plichten zijn nog belangrijk. Dit is een transitie naar autonome moraliteit [27](#page=27). ##### 9.9.2.2 Fase van autonome moraliteit * **Vanaf ca. 11-12 jaar**: Intenties worden meegenomen in de beoordeling; besef dat moraal relatief is en door mensen gemaakt [27](#page=27). > **Voorbeeld:** Emma helpt een gevallen meisje, omdat ze vindt dat hulp geboden moet worden, ondanks dat een vriendin het de schuld van het meisje vindt [28](#page=28). #### 9.9.3 Morele ontwikkeling volgens Kohlberg Kohlberg bouwt voort op Piaget, maar zijn model is Westers en gebaseerd op onderzoek bij jongens, wat kritiekpunten zijn [28](#page=28). * **Pre-conventionele moraal**: Kleuter tot 3e graad lager [28](#page=28). * **Conventionele moraal**: 12-18 jaar [28](#page=28). --- Dit hoofdstuk biedt een introductie tot essentiële psychologische concepten die van belang zijn voor het begrijpen van leerlingen, met een focus op de ontwikkeling van waarneming, geheugen, denken en executieve functies. ### 9.1 De ontwikkeling van zintuigen en waarneming Waarneming, ook wel perceptuele ontwikkeling genoemd, betreft het interpreteren van sensorische informatie uit de omgeving en het toekennen van betekenis daaraan. Dit proces omvat visuele, auditieve, geur-, smaak- en tastzin [31](#page=31). #### 9.1.1 Van prikkel tot waarneming Fysische prikkels uit de omgeving bereiken onze zintuigen, die receptoren bevatten. Deze receptoren zetten prikkels om in zenuwimpulsen die naar de hersenen worden gestuurd voor decodering. Gewaarwording is het (onbewust) opnemen van deze informatie door de zintuigen, terwijl waarneming de (bewuste) organisatie en interpretatie hiervan in de hersenen is. Beide processen vloeien in elkaar over en kunnen als een continuüm worden gezien [31](#page=31) [32](#page=32). #### 9.1.2 Visuele waarneming Visuele waarneming is bij de geboorte nog niet volledig ontwikkeld. Pasgeborenen kunnen na ongeveer een week tot 20 centimeter scherp zien. Visuele stimulatie is cruciaal voor de ontwikkeling, vooral in de eerste vier maanden [32](#page=32). ##### 9.1.2.1 Aandachtig waarnemen De ontwikkeling van aandacht is essentieel voor waarneming. Peuters kunnen hun aandacht nog niet goed sturen en worden snel 'gevangen' door opvallende prikkels, terwijl oudere kleuters met hulp van volwassenen al beter leren hun aandacht te richten [32](#page=32). * **Selectieve aandacht**: De bekwaamheid om zich op één ding te concentreren en andere prikkels te negeren, ontwikkelt zich vanaf de peuterleeftijd [33](#page=33). * **Strategisch waarnemen**: Dit houdt in dat men planmatig en systematisch te werk gaat bij het gericht waarnemen. Dit ontwikkelt zich vanaf de lagere schoolleeftijd. Een kind kan bijvoorbeeld bij het zoeken naar verschillen op twee prenten eerst bovenaan beginnen [33](#page=33). ##### 9.1.2.2 Globaal en lokaal waarnemen Kleuters nemen voornamelijk lokale (deel)informatie waar, terwijl lagereschoolkinderen ook de globale (geheele) informatie in zich opnemen. Een driejarig kind zal bij het bekijken van afbeeldingen eerder losse onderdelen benoemen, zoals een vierkant en cirkels, in plaats van het geheel. Een lagereschoolkind kan wellicht de vorm van een driehoek en een vierkant samen als een huis benoemen [34](#page=34). #### 9.1.3 Auditieve waarneming Auditieve waarneming is bij de geboorte beter ontwikkeld dan visuele waarneming. Baby's hebben een voorkeur voor menselijke stemmen, met name die van vrouwen, en oriënteren zich naar geluid [34](#page=34). #### 9.1.4 Geur en smaak Baby's kunnen al proeven voor de geboorte, waarbij een voorkeur voor zoet en zout/zuur aanwezig is. De geurzin is goed ontwikkeld bij de geboorte; baby's kunnen de geur van hun moeder herkennen en bij onaangename geuren het hoofd wegdraaien [35](#page=35). #### 9.1.5 Tastzin Lichamelijk contact is essentieel voor een goede ontwikkeling van de tastzin en draagt bij aan een gevoel van veiligheid, hechting en emotionele ontwikkeling. Huid-op-huidcontact direct na de geboorte is hiervan een voorbeeld [35](#page=35). #### 9.1.6 Multimodaal waarnemen Multimodaal waarnemen houdt in dat er meerdere zintuigen tegelijkertijd worden gebruikt. Dit concept is gerelateerd aan de dual-code leertheorie, waarbij het werkgeheugen woord en beeld combineert. Een voorbeeld is het horen van spraak en tegelijkertijd het zien van mondbewegingen en gelaatsuitdrukkingen tijdens een gesprek [35](#page=35) [36](#page=36). #### 9.1.7 Verwerking van de waarneming Waarneming omvat het herkennen van zinvolle objecten en situaties, waarbij twee complementaire processen betrokken zijn: bottom-up en top-down verwerking [36](#page=36). * **Bottom-up verwerking**: Analyse van de kenmerken van aangeboden materiaal, waarbij de waarneming van de zintuigen naar de hersenen gaat. Dit proces is onbewust. Baby's nemen vaak waar volgens bottom-up processen, waarbij hun aandacht wordt getrokken door felgekleurde, glanzende en luide objecten [36](#page=36) [37](#page=37). * **Top-down verwerking**: Voorkennis stuurt de waarneming, waarbij de opname van zintuiglijke informatie wordt gecoördineerd om te zoeken naar aanwijzingen die overeenkomen met bestaande kennis. Bijvoorbeeld, het zoeken naar Wally in kinderboeken maakt gebruik van top-down verwerking, waarbij een mentaal beeld wordt gebruikt om de stimulus te interpreteren. Volwassenen gebruiken hun voorkennis over een brandalarm om de situatie te beoordelen en hun reactie daarop af te stemmen [37](#page=37). > **Tip:** Het is belangrijk om het onderscheid tussen bottom-up en top-down verwerking te kunnen uitleggen en hoe deze processen samenwerken. ### 9.2 Het geheugen Het geheugen is geen passieve bibliotheek, maar een informatieverwerkingssysteem dat constructief werkt om informatie te coderen, op te slaan en weer terug te halen. Herinneringen worden gereconstrueerd en kunnen telkens wanneer we ze oproepen, lichtjes veranderen [38](#page=38). #### 9.2.1 Werking van het geheugen Het geheugenproces bestaat uit drie fasen [38](#page=38): 1. **Coderings- of verwervingsfase**: Selecteren van stimuli (aandacht), classificeren en het toekennen van betekenis of een label [39](#page=39). 2. **Bewaartijd of latentiefase**: Het bewaren van de gecodeerde informatie tussen codering en reproductie [39](#page=39). 3. **Oproep of reproductiefase**: Het herinneren of terughalen van de informatie [39](#page=39). #### 9.2.2 Het geheugenmodel (theorie van de meervoudige opslag) Dit model onderscheidt verschillende geheugencomponenten [39](#page=39): ##### 9.2.2.1 Sensorisch of zintuiglijk geheugen Dit is een mentaal beeld van losse, zintuiglijke gewaarwordingen dat informatie slechts enkele seconden vasthoudt en niet beschouwd wordt als een integraal onderdeel van het geheugenproces. Als aandacht wordt besteed aan een prikkel uit het sensorisch geheugen, gaat deze door naar het werkgeheugen [39](#page=39) [40](#page=40). ##### 9.2.2.2 Werkgeheugen Het werkgeheugen is waar we nu aan denken of mee bezig zijn. Het heeft een beperkte capaciteit en opslagtijd [40](#page=40): * **Omvang**: Maximaal 4 items voor nieuwe informatie, 7 items voor bekende informatie. Clusteren kan de capaciteit vergroten [40](#page=40). * **Tijdsduur**: Informatie blijft ongeveer 20 seconden beschikbaar, verkort door nieuwe informatie. Herhaling kan de duur verlengen [40](#page=40). Het werkgeheugen vormt een 'bottleneck' in het geheugensysteem, wat problemen kan veroorzaken bij leerlingen die veel informatie tegelijk moeten verwerken [40](#page=40). ##### 9.2.2.3 Langetermijngeheugen (LTG) Het LTG heeft een oneindige capaciteit in zowel tijd als omvang. Het bestaat uit verschillende onderdelen [41](#page=41): * **Declaratieve of expliciete geheugen**: Informatie die we bewust kunnen maken [41](#page=41). * **Episodisch geheugen**: Persoonlijke gebeurtenissen, autobiografisch en tijd- en plaatsgebonden [41](#page=41). * **Semantisch geheugen**: Feiten en kennis over de wereld, thematisch geordend [41](#page=41). * **Procedurele of impliciete geheugen**: Geheugen voor procedures en automatismen, zoals hoe handelingen uitgevoerd moeten worden. Deze informatie leidt tot zichtbare gedragingen en motorische vaardigheden [42](#page=42). #### 9.2.3 Cognitieve belastingstheorie Als het werkgeheugen te veel complexe informatie tegelijk binnenkrijgt, wordt het moeilijk om alles vlot te verwerken en door te geven aan het LTG. Leren kan gemaximaliseerd worden door de capaciteit van het werkgeheugen niet onnodig te belasten [42](#page=42). * **Formule**: Taakeisen leiden tot een hogere cognitieve belasting, terwijl meer beschikbare bronnen (intern of extern) de cognitieve belasting verlagen [43](#page=43). #### 9.2.4 Het geheugen verbeteren: effectieve leerstrategieën * **Split attention effect**: Leerlingen moeten hun aandacht verdelen over meerdere informatiebronnen die nodeloos samenhangen, wat nadelig is voor de belasting [44](#page=44). * **Dual coding**: Gelijktijdig aanbieden van woord en beeld is een goede strategie, mits beide elkaar aanvullen en versterken [44](#page=44). ##### 9.2.4.1 Wat maakt leerstrategieën efficiënt? Diep nadenken en het proces van leren (dat altijd een beetje moeilijk is) centraal stellen, zijn essentieel voor krachtig leren [45](#page=45). #### 9.2.5 Multitasken Multitasken, het uitvoeren van twee taken tegelijk, kan leiden tot tragere hersenwerking en meer fouten, vooral bij het wisselen tussen taken die veel aandacht vragen (switchtasken) [45](#page=45). #### 9.2.6 Vergeten * **Vergeten volgens Ebbinghaus**: Informatie wordt vooral in de eerste uren en dagen snel vergeten, waarna de snelheid van vergeten afneemt. Herhaling en gespreid leren versterken de verbindingen in het geheugen en zorgen voor langdurige opslag [46](#page=46). * **Vergeten kan nuttig zijn**: Het opruimen van verouderde informatie maakt plaats voor actuele en nuttige informatie, waardoor het geheugen functioneel blijft. Iets opnieuw leren gaat vaak sneller door onbewuste herinneringssporen [46](#page=46) [47](#page=47). ### 9.3 De ontwikkeling van het denken Denken is de constructie van mentale schema's [47](#page=47). #### 9.3.1 Mentale representaties Mentale representaties zijn in staat om zich iets mentaal voor te stellen. Een cognitief schema is een georganiseerd mentaal patroon dat acties of gedragingen vertegenwoordigt en helpt de wereld te begrijpen. Deze schema's worden steeds complexer en abstracter naarmate het kind ouder wordt [47](#page=47). #### 9.3.2 De visie van Piaget Piaget beschrijft de cognitieve ontwikkeling aan de hand van vier stadia. Centrale concepten zijn [48](#page=48): * **Equilibratie**: Het streven naar een evenwicht tussen wat een kind weet en ervaart [48](#page=48). * **Adaptatie**: Het zich aanpassen aan de wereld door ervaring op te doen. Dit gebeurt via [48](#page=48): * **Assimilatie**: Bestaande kennis toepassen op nieuwe situaties [48](#page=48). * **Accommodatie**: Bestaande kennis aanpassen aan nieuwe ervaringen, waarbij het schema wordt uitgebreid [48](#page=48). ##### 9.3.2.1 Stadia in de cognitieve ontwikkeling * **Sensomotorische fase** [49](#page=49): * **Preoperationele fase**: Kenmerkend is egocentrisme, waarbij kinderen zich niet kunnen voorstellen dat de wereld er voor anderen anders uitziet. Denkfouten zijn animisme (voorwerpen hebben gevoelens), magisch denken (zichzelf dingen kunnen laten beïnvloeden) en finalisme (alles heeft een bedoeling) [49](#page=49). * **Conserveren**: Het kind ziet dat een fysieke verandering geen invloed heeft op een eigenschap van een voorwerp [49](#page=49). * **Concreet-operationele fase**: Kenmerkend voor de lagere schoolleeftijd, met concreet en logisch denken. Werken met concreet-aanschouwelijk materiaal is hierbij belangrijk [50](#page=50). * **Formeel-operationele fase**: Dit stadium kenmerkt zich door abstract denken, het denken vanuit hypothesen (als-dan), en het begrijpen van abstracte begrippen zoals oorlog of verliefdheid [50](#page=50). #### 9.3.3 Effect van sociale interactie op de denkontwikkeling Vygotsky benadrukt dat kennis ontstaat in interactie met anderen, wat het belang van de sociale context bij leren onderstreept. Kinderen gebruiken taal om hun denken te sturen, aanvankelijk als egocentrische spraak, die later een ondersteunende functie krijgt. Spel bevordert cognitieve ontwikkeling op verschillende gebieden. Natuurlijk leren, ervaringsgericht leren dat vertrekt vanuit het spontane, is een actieve werkvorm in de klas [51](#page=51). ### 9.4 Executieve functies (EF) Executieve functies (EF) zijn cognitieve processen die zelfsturing mogelijk maken. Ze zijn essentieel voor doelgericht en aangepast gedrag en hebben een controlerende en aansturende functie. Aandacht is een basisvoorwaarde voor EF. EF kunnen worden onderverdeeld in lagere en hogere orde functies [52](#page=52). #### 9.4.1 Lagere orde EF * **Impulscontrole**: Het vermogen om irrelevante prikkels te negeren, de aandacht selectief te richten, op je beurt te wachten, een taak af te werken en je te concentreren ondanks afleidingen [53](#page=53). * **Werkgeheugen**: Helpt bij het onthouden van informatie tijdens andere activiteiten. Het is snel overbelast en beperkt in capaciteit en tijd [53](#page=53). * **Cognitieve flexibiliteit**: Het vermogen om zich vlot aan te passen en te wisselen van regels, snel te wisselen tussen taken, en situaties vanuit een ander standpunt te bekijken [53](#page=53). #### 9.4.2 Hogere orde EF * **Plannen en organiseren**: Het inschatten van benodigde tijd, het bepalen van de te nemen stappen om een doel te bereiken, het aanbrengen van een volgorde in deeltaken, prioriteren en het organiseren van de werkomgeving [54](#page=54). * **Probleemoplossend denken**: Het herkennen van een probleem, het bedenken van een plan en het genereren van meerdere oplossingen, inclusief een plan B indien nodig. Leraren geven leerlingen hier tijd voor om zelf oplossingen te bedenken [54](#page=54). * **Gedragsevaluatie**: Aandacht besteden aan eigen gedrag, het controleren van eigen werk op fouten, en het herkennen van de effecten van eigen gedrag op groepsopdrachten [55](#page=55). * **Emotieregulatie**: Het herkennen en benoemen van emoties, en het hanteren van strategieën om er positief mee om te gaan. Emoties hebben een sterke invloed op EF [55](#page=55). #### 9.4.3 Leerling ondersteunen bij EF Zelfbewustzijn van eigen EF en het geven van een goed voorbeeld zijn cruciaal. Dit omvat het kalm blijven en luidop verwoorden van denkprocessen bij onverwachte situaties. Kinderen met ADHD hebben vaak moeite met impulscontrole, aandacht en emotieregulatie [55](#page=55). --- Dit gedeelte van het studiemateriaal focust op de cruciale rol van de pedagogische relatie en de psychologische concepten die ten grondslag liggen aan effectief handelen in het onderwijs, met specifieke aandacht voor de periode van pag. 57 tot 66. ### 9.1 Pedagogisch handelen en de leraar-leerling relatie Pedagogisch handelen omvat de verantwoordelijkheid van de leraar om een veilige en leerrijke omgeving te creëren. Dit behelst het geven van structuur, het stellen van heldere verwachtingen, het motiveren van leerlingen en het bevorderen van het groepsbewustzijn dat iedereen verantwoordelijk is voor het leerproces. De relatie tussen de leraar en de leerlingen is hierbij van essentieel belang; een goede band zorgt ervoor dat leerlingen zich veilig voelen, actief deelnemen, gezien, gehoord en geaccepteerd worden. De "Gouden Weken" aan het begin van het schooljaar zijn hierbij van groot belang [59](#page=59). #### 9.1.1 De drie doeldomeinen van Biesta Christoph Biesta onderscheidt drie domeinen van doelen in het onderwijs [60](#page=60): 1. **Kwalificatie**: Het verwerven van vaardigheden en kennis die leerlingen "kwalificeren" om iets te doen, vaak resulterend in een diploma of certificaat [60](#page=60). 2. **Socialisatie**: Het voorbereiden van leerlingen om deel uit te maken van en te functioneren binnen de maatschappij [60](#page=60). 3. **Subjectificatie**: Het helpen van leerlingen bij het ontwikkelen van hun eigen identiteit, waarden en zelfbewustzijn, en hen te ondersteunen in het maken van keuzes die bij hen passen [60](#page=60). #### 9.1.2 Wat is een pedagogische situatie? Een situatie wordt pedagogisch wanneer de volwassene een verantwoordelijkheid draagt in de vorming van kinderen op weg naar volwassenheid. Dit impliceert dat de leraar niet enkel kennis overdraagt, maar ook actief betrokken is bij de ontwikkeling van de leerling op sociaal en emotioneel gebied [61](#page=61). > **Voorbeeld:** Een juf die een gevallen kind troost op de speelplaats, of een leraar die een kind aanspreekt op het eten in de klas terwijl hij zelf een kop koffie vasthoudt, illustreert de pedagogische dimensie van het handelen [61](#page=61). #### 9.1.3 Het nemen van verantwoordelijkheid en verantwoording afleggen Pedagogisch handelen vereist het nemen van verantwoordelijkheid voor de leerlingen en het kunnen afleggen van verantwoording voor gemaakte keuzes. Consequent zijn als leerkracht is hierbij belangrijk, hoewel dit soms kan leiden tot specifieke reacties van leerlingen [61](#page=61). #### 9.1.4 Vertrouwen en verbinden in de pedagogische relatie Het opbouwen van vertrouwen en verbinding is cruciaal voor een effectieve pedagogische relatie (#page=61, 62). Dit wordt geïllustreerd aan de hand van situaties waarbij een leraar geduldig reageert op een incident, de leerling in zijn waarde laat en hem stimuleert om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor zijn daden (#page=61, 62) [61](#page=61) [62](#page=62). > **Voorbeeld:** Juf Laura reageert kalm wanneer Lucas een glas omstoot, en praat met hem op een plaats buiten de klas. Ze gelooft zijn verklaring dat het per ongeluk ging en begeleidt hem in het bedenken van een passende oplossing, zoals zijn excuses aanbieden en helpen opruimen [61](#page=61). Het belang van verbinding uit zich in het feit dat het kind zich gezien moet voelen en moet vertrouwen op de oprechte intenties van de leraar [62](#page=62). #### 9.1.5 De pedagogische grondhouding van Rogers Carl Rogers' inzichten zijn relevant voor de pedagogische grondhouding van een leraar, met de volgende kerncomponenten [62](#page=62): 1. **Onvoorwaardelijke acceptatie en waardering**: Leerlingen moeten het gevoel hebben dat ze fouten mogen maken zonder angst voor afwijzing. Dit creëert een 'sense of belonging' [62](#page=62). 2. **Echtheid (congruentie)**: Authentieke interacties waarbij de leraar zichzelf is en open is over zijn gevoelens [62](#page=62). 3. **Empathie**: Het vermogen om zich te verplaatsen in de belevingswereld van de leerlingen [62](#page=62). #### 9.1.6 Het belang van relaties op verschillende niveaus * **Klasniveau**: Een positief klasklimaat, beïnvloed door de relatie tussen leraar-leerling en leerling-leerling, leidt tot betere sociale ontwikkeling, taalontwikkeling, schoolprestaties en minder probleemgedrag [63](#page=63). * **Dyadisch niveau (één-op-één)**: Wanneer leerlingen zich gezien en gesteund voelen door de leraar, kunnen ze zich volledig ontwikkelen. Positieve gevolgen hiervan zijn onder andere een betere attitude ten opzichte van school, meer geloof in eigen kunnen, betere schoolprestaties en minder risicovol gedrag. Omgekeerd kan een gebrek hieraan leiden tot een negatieve attitude, minder zelfvertrouwen en meer probleemgedrag [63](#page=63). #### 9.1.7 Het welbevinden van de leraar Het welbevinden van de leraar is gerelateerd aan de relatie met de leerlingen. Het streven naar een warme werkrelatie met elke leerling draagt bij aan een positief gevoel bij de leraar [63](#page=63). ### 9.2 Interactie en relatie: vaardigheden en strategieën Dit gedeelte beschrijft praktische vaardigheden en strategieën die leraren kunnen inzetten om de pedagogische relatie te versterken [64](#page=64). #### 9.2.1 Observatievaardigheden Het observeren van verschillende aspecten van ontwikkeling of gedrag, gebruikmakend van "kijkwijzers", is essentieel. Hoewel objectieve observatie het doel is, is dit niet eenvoudig, aangezien de eigen achtergrond van de leraar altijd een rol speelt. Het begrijpen van de interactie tussen actie en tegenreactie tussen leraar en leerling is hierbij belangrijk [64](#page=64). #### 9.2.2 Perspectief nemen Leraren worden aangemoedigd om verder te kijken dan hun eigen standpunt en zich te verplaatsen in de leerling om te begrijpen waarom bepaald gedrag vertoond wordt en welke emoties daaraan ten grondslag liggen [64](#page=64). #### 9.2.3 Interesse tonen in de leerling Het kennen van de leerlingen en het inplannen van korte momenten voor contact, zoals een kringgesprek, toont dat de leraar de leerling ziet en waardeert. Dit versterkt het gevoel van verbondenheid bij leerlingen [64](#page=64). #### 9.2.4 Eén-op-één tijd doorbrengen Het doorbrengen van één-op-één tijd met leerlingen, waarbij het gesprek niet primair over de leerinhoud gaat, maar over het leren kennen van de leerling, draagt bij aan hun behoefte aan verbondenheid [65](#page=65). #### 9.2.5 Positieve begroetingen en afscheidsrituelen Eenvoudige rituelen zoals een warme begroeting en afscheid kunnen voldoen aan de behoefte aan verbondenheid bij leerlingen [65](#page=65). #### 9.2.6 Non-verbaal gedrag, lichaamshouding en fysieke aanraking Communicatie verloopt zowel verbaal als non-verbaal. Aspecten zoals lichaamshouding (onzeker of zelfverzekerd), intonatie (toonhoogte binnen een woord of zin) en oogcontact (wegkijken of contact maken) spelen een belangrijke rol in de interactie [65](#page=65). #### 9.2.7 Emoties en intenties bevestigen en benoemen Het benoemen van emoties (bijvoorbeeld: "Ik zie aan je gezicht dat je verdrietig bent") en het bevestigen ervan (bijvoorbeeld: "Het is oké om even boos te zijn") laat zien dat emoties er mogen zijn. Dit is gekoppeld aan het gevoel van verbondenheid en theorieën zoals de Zelf-Determinatie Theorie (ZDT) [65](#page=65). ### 9.3 Jezelf als instrument in de pedagogische relatie Dit hoofdstuk benadrukt het belang van de leraar als persoon en instrument binnen de pedagogische relatie [66](#page=66). #### 9.3.1 De eigen biografie van de leraar Leraren nemen zichzelf als persoon mee in hun lessen en aanpak; wie de leraar is, bepaalt hoe hij lesgeeft. Inzicht in de eigen geschiedenis, de "rugzak" die een leraar meedraagt, kan helpen bij het begrijpen van de eigen reacties en aanpak [66](#page=66). > **Voorbeeld:** Een leraar met een strenge opvoeding legt mogelijk meer nadruk op orde in de klas, terwijl een leraar die zelf moeite had met rekenen, wellicht extra begrip toont voor leerlingen met dezelfde uitdaging [66](#page=66). #### 9.3.2 Oordeel en verwachting De eigen biografie en kijk op gebeurtenissen kleuren de oordelen en verwachtingen van een leraar. Het observeren vanuit een open blik, zonder vooroordelen, is cruciaal maar niet eenvoudig. Het onderscheid maken tussen "een lastig kind" en "een kind met gedrag dat ik lastig vind" kan hierbij helpen [66](#page=66). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Term | Definitie | | Sociaal-emotionele ontwikkeling | Dit omvat zowel de sociale aspecten, die betrekking hebben op de relatie met anderen, als de emotionele aspecten, die te maken hebben met het eigen gevoelsleven. | | Nature | Dit verwijst naar de aangeboren aanleg of genetische factoren die invloed hebben op de ontwikkeling van een individu. | | Nurture | Dit verwijst naar de invloeden vanuit de omgeving, zoals opvoeding en sociale interacties, die de ontwikkeling van een individu beïnvloeden. | | Social referencing | Het proces waarbij een kind zoekt naar informatie over de gevoelens van anderen om duidelijkheid te krijgen over een onzekere situatie. | | Zelfbewustzijn | Het besef van het eigen lichaam en de eigen identiteit, wat zich ontwikkelt vanaf de babytijd en meetbaar is via bijvoorbeeld de spiegeltest. | | Autonomie | Het gevoel van zelfstandigheid en zelfbeschikking dat zich ontwikkelt, met name tijdens de peuterfase, en sterk samenhangt met veilige hechting. | | Peuterpuberteit | Een fase in de ontwikkeling van peuters die gekenmerkt wordt door heftige emotionele reacties en driftbuien, vaak voortkomend uit een beperkte impulscontrole. | | Initiatief | Het vermogen om zelfstandig plannen te maken en actie te ondernemen, wat centraal staat in de ontwikkeling van kleuters. | | Koppigheidsfase | Een fase rond het derde levensjaar waarin een kind zich bewust wordt van zijn eigen "ik" en dit uit door koppig gedrag te vertonen. | | Horizontale vriendschappen | Vriendschappen die worden aangegaan met leeftijdsgenoten, waarbij de rollen flexibel zijn en er ruimte is voor experimenteren en competitie. | | Verticale vriendschap | Een relatie met een autoriteitsfiguur, zoals een ouder of leerkracht, waarbij deze persoon stuurt, kennis overdraagt, opvoedt en bescherming biedt. | | Identiteit | Het centrale thema in de adolescentie, waarbij jongeren zoeken naar wie ze zijn en welke plaats ze innemen in de wereld. | | Procedureel geheugen | Het geheugen dat verantwoordelijk is voor procedures en automatismen, oftewel de manier waarop we handelingen uitvoeren, zoals sommen maken of een maaltijd bereiden. De informatie hierin leidt tot zichtbare gedragingen en motorische vaardigheden. | | Cognitieve belastingstheorie | Een theorie die stelt dat leren gemaximaliseerd kan worden door de capaciteit van het werkgeheugen niet onnodig te belasten. Overbelasting van het werkgeheugen kan het verwerken en doorgeven van informatie aan het langetermijngeheugen bemoeilijken. | | Taakeisen | De moeilijkheidsgraad van een specifieke opdracht die aan een lerende wordt voorgelegd. Een toename in taakeisen leidt doorgaans tot een hogere cognitieve belasting. | | Beschikbare bronnen | De interne (zoals motivatie en voorkennis) en externe (zoals stappenplannen en grafische schema's) middelen die een lerende ter beschikking heeft om een taak uit te voeren. Een toename in beschikbare bronnen kan de cognitieve belasting verlagen. | | Split-attention effect (effect van verdeelde aandacht) | Een fenomeen waarbij leerlingen hun aandacht moeten verdelen over meerdere, onnodig samenhangende informatiebronnen en taken. Het schakelen tussen deze bronnen kost tijd en energie, wat nadelig is voor de cognitieve belasting. | | Multitasken | Het tegelijkertijd uitvoeren van twee of meer taken. Wanneer beide taken veel aandacht vereisen en er constant tussen wordt geschakeld (switchtasken), kan dit leiden tot tragere hersenactiviteit en meer fouten. | | Mentale representaties | Het vermogen om zich iets mentaal voor te stellen, wat helpt bij het begrijpen van de wereld door middel van georganiseerde mentale patronen. | | Cognitief schema | Een georganiseerd mentaal patroon dat bepaalde acties of gedragingen vertegenwoordigt en ons helpt de wereld te begrijpen; het is het samenhangend geheel van iemands kennis, emoties en gedragstendens over een bepaalde situatie. | | Equilibratie | Het proces waarbij een kind voortdurend probeert een evenwicht te vinden tussen wat het weet en wat het ervaart, strevend naar een gevoel van volledig begrip van de omgeving. | | Adaptatie | Het proces van zich aanpassen aan de omgeving door ervaring op te doen, waardoor de wereld beter begrepen wordt; dit omvat zowel assimilatie als accommodatie. | | Assimilatie | Het toepassen van bestaande kennis en vaardigheden op de realiteit of een nieuwe omgeving, waarbij nieuwe kennis binnen een bestaand cognitief schema wordt opgenomen zonder het schema zelf wezenlijk te veranderen. | | Accommodatie | Het aanpassen van bestaande kennis en vaardigheden aan de eisen van de realiteit of nieuwe ervaringen, wat leidt tot de uitbreiding of aanpassing van het bestaande cognitieve schema. | | Egocentrisme | Het kenmerk van de preoperationele fase waarbij kinderen zich niet kunnen voorstellen dat de wereld er voor anderen anders uitziet dan voor henzelf. | | Animisme | Een denkfout in de preoperationele fase waarbij kinderen geloven dat levenloze voorwerpen ook gevoelens hebben. | | Magisch denken | Een denkfout in de preoperationele fase waarbij kinderen geloven dat zij invloed kunnen uitoefenen op gebeurtenissen of objecten met hun gedachten of wensen. | | Finalisme | Een denkfout in de preoperationele fase waarbij kinderen geloven dat alles een specifieke bedoeling of doel heeft. | | Conservatie | Het inzicht dat een fysieke verandering van een object geen invloed heeft op een specifieke eigenschap van dat object, zoals volume of aantal. | | Concreet-operationele fase | Een ontwikkelingsfase gekenmerkt door logisch en systematisch denken over concrete, waarneembare zaken, typisch voor de lagere schoolleeftijd. | | Executieve functies (EF) | Cognitieve processen die essentieel zijn voor zelfsturing en het realiseren van doelgericht en aangepast gedrag. Ze hebben een controlerende en aansturende functie. | | Aandacht | Een basisvoorwaarde voor executieve functies, die nodig is om je te concentreren, afleiding te weerstaan en je focus te verplaatsen tussen taken. | | Lagere EF | Executieve functies die zich als eerste ontwikkelen en de basis vormen voor hogere EF. Dit zijn "koude" EF. | | Hogere EF | Executieve functies die voortbouwen op de lagere EF en complexer gedrag mogelijk maken. | | Koude EF | Executieve functies die primair cognitief van aard zijn en niet direct gerelateerd zijn aan emoties. | | Warme EF | Executieve functies die wel direct gerelateerd zijn aan emoties, zoals emotieregulatie. | | Impulscontrole | Het vermogen om impulsen te onderdrukken, op je beurt te wachten, taken af te werken tot tevredenheid en irrelevante prikkels te negeren. | | Werkgeheugen | De tijdelijke opslagplaats van informatie die nodig is om taken uit te voeren terwijl andere dingen gebeuren. Het is snel overbelast en beperkt in capaciteit en tijd. | | Cognitieve flexibiliteit | Het vermogen om zich vlot aan te passen aan veranderende situaties, regels of taken, en om snel te wisselen tussen verschillende activiteiten of gedachten. | | Plannen en organiseren | De vaardigheid om in te schatten hoeveel tijd een taak kost, te bepalen welke stappen nodig zijn om een doel te bereiken, prioriteiten te stellen en de werkomgeving zo in te richten dat afleiding minimaal is. | | Probleemoplossend denken | Het vermogen om een probleem te herkennen, een plan te maken om het op te lossen, meerdere oplossingen te bedenken en over te schakelen naar een plan B indien nodig. | | Gedragsevaluatie | Het bewustzijn van het eigen gedrag, wat men zegt en doet, en het herkennen van de effecten van dit gedrag op zichzelf en anderen of op taken. | | Eén-op-één tijd | Het doorbrengen van individuele tijd met leerlingen, waarbij het gesprek niet over leerinhoud gaat, maar gericht is op het leren kennen van de leerlingen en het bevorderen van hun behoefte aan verbondenheid. | | Positieve begroeting en afscheidsrituelen | Eenvoudige, maar effectieve methoden om leerlingen te verwelkomen en afscheid van hen te nemen, die tegemoetkomen aan de behoefte aan verbondenheid en het creëren van een positieve sfeer in de pedagogische relatie. | | Non-verbaal gedrag | Communicatie die plaatsvindt zonder woorden, zoals lichaamshouding, intonatie en oogcontact, en die een belangrijke rol speelt in de interactie en het overbrengen van gevoelens en intenties in de pedagogische relatie. | | Emoties bevestigen en benoemen | Het erkennen en benoemen van de emoties van leerlingen, bijvoorbeeld door te zeggen "ik zie aan je gezicht dat je verdrietig bent" of "het is oké om even boos te zijn", wat bijdraagt aan verbondenheid en het creëren van een veilige omgeving. | | Pedagogische relatie | De interactie en band die ontstaat tussen een opvoeder of leerkracht en een kind of leerling, gericht op ontwikkeling, leren en welzijn, waarbij vertrouwen en verbinding cruciaal zijn. | | Biografie (eigen) | De persoonlijke geschiedenis, ervaringen en achtergrond van een leerkracht, die meegenomen wordt in de lessen en de aanpak, en die invloed heeft op de manier van lesgeven en de interactie met leerlingen. | | Oordeel en verwachting | De manier waarop een leerkracht naar leerlingen kijkt en wat deze verwacht van hun gedrag en prestaties, welke gekleurd kan worden door de eigen biografie en openheid van de leerkracht. | | Pygmalion-effect (self-fulfilling prophecy) | Een psychologisch fenomeen waarbij de verwachtingen van een leerkracht ten aanzien van een leerling ertoe leiden dat de leerling zich ook daadwerkelijk naar die verwachtingen gedraagt, wat kan leiden tot betere of slechtere prestaties. | | Attributietheorie | Een theorie die verklaart hoe mensen de oorzaak van situaties of gedrag toeschrijven, waarbij de leerkracht kan bepalen of de oorzaak bij het kind (externe attributie) of bij zichzelf (interne attributie) ligt. | | Verbinding maken met iemand met een andere biografie | Het proces van het opbouwen van een relatie met iemand die een andere achtergrond of levenservaringen heeft, waarbij het zoeken naar overeenkomsten, zoals gedeelde hobby’s of woonplaats, kan helpen om de verbinding te versterken. | | Eigen ik inzetten | Als leerkracht bewust de eigen persoonlijkheid, ervaringen en waarden inbrengen in de klas, wat leidt tot authentieke verbinding met leerlingen en hen de kans geeft om de leerkracht als persoon te leren kennen. | | Neuronen (zenuwcellen) | Dit zijn de basiseenheden van het zenuwstelsel die elektrische en chemische signalen doorgeven om informatie te verwerken en te communiceren binnen de hersenen. | | Synapsen | Synapsen zijn de verbindingen tussen neuronen, waar signalen van het ene neuron naar het andere worden overgedragen, wat essentieel is voor leren en geheugen. | | Synaptogenese | Dit proces beschrijft de snelle aanmaak van nieuwe verbindingen (synapsen) tussen neuronen, vooral tijdens de vroege ontwikkeling van de hersenen, wat cruciaal is voor het leggen van de basis voor leren. | | Pruning (snoeien) | Pruning is het proces waarbij ongebruikte of zwakke verbindingen tussen neuronen worden verwijderd, wat leidt tot een efficiënter en gespecialiseerder neuraal netwerk. | | Neuroplasticiteit | Neuroplasticiteit is het vermogen van de hersenen om zich gedurende het hele leven te reorganiseren en aan te passen door de vorming van nieuwe neurale verbindingen als reactie op ervaringen en leren. | | Lateralisatie | Lateralisatie verwijst naar de specialisatie van de linker- en rechterhersenhelft voor verschillende functies, waarbij elke helft voornamelijk de tegenovergestelde kant van het lichaam aanstuurt. | | Fixed mindset (vaste mindset) | Een fixed mindset is de overtuiging dat iemands capaciteiten en intelligentie vastliggen en niet significant kunnen worden veranderd, wat kan leiden tot het vermijden van uitdagingen en angst voor kritiek. | | Growth mindset (groei mindset) | Een growth mindset is de overtuiging dat iemands capaciteiten en intelligentie kunnen worden ontwikkeld door inspanning, leren en doorzettingsvermogen, wat leidt tot het omarmen van uitdagingen en het leren van fouten. | | Ontwikkelingsmijlpaal | Een ontwikkelingsmijlpaal is een specifiek gedrag of een specifieke vaardigheid die de meeste kinderen op een bepaalde leeftijd beheersen, wat aangeeft dat ze een bepaald stadium van ontwikkeling hebben bereikt. | | Grove motoriek | Grove motoriek omvat de controle over de grote spiergroepen in het lichaam, wat essentieel is voor bewegingen zoals lopen, rennen, springen en gooien. | | Fijne motoriek | Fijne motoriek betreft de controle over de kleine spiergroepen, met name in de handen en vingers, wat nodig is voor taken zoals schrijven, knippen en het hanteren van kleine voorwerpen. | | Motorische lateralisatie | Motorische lateralisatie is de ontwikkeling van een voorkeur voor het gebruik van één hand of voet boven de andere bij het uitvoeren van motorische taken, wat leidt tot rechtshandigheid of linkshandigheid. | | Waarneming | Het proces van het herkennen van zinvolle objecten of situaties in de omgeving, waarbij zintuiglijke informatie wordt geïnterpreteerd. | | Bottom-up verwerking | Een proces waarbij de waarneming begint met de analyse van de kenmerken van de aangeboden stimulus, waarbij informatie van de zintuigen naar de hersenen stroomt en dit proces grotendeels onbewust verloopt. | | Top-down verwerking | Een proces waarbij voorkennis en bestaande ideeën de waarneming sturen, waarbij de hersenen actief zoeken naar aanwijzingen die overeenkomen met reeds aanwezige kennis om zintuiglijke informatie te interpreteren. | | Multimodaal waarnemen | Het gelijktijdig verwerken van informatie uit verschillende zintuigen, zoals het horen van spraak en het zien van mondbewegingen en gelaatsuitdrukkingen tijdens een gesprek. | | Coderingsfase | De eerste fase in de werking van het geheugen, waarbij een stimulus wordt geselecteerd (via aandacht), geclassificeerd en voorzien van een betekenis of label. | | Latentiefase | De periode tussen het coderen en het terughalen van informatie, waarin de gecodeerde informatie wordt bewaard, ook al is deze tijdelijk afwezig uit het bewustzijn. | | Reproductiefase | De fase waarin men zich iets herinnert of informatie terughaalt uit het geheugen, waarbij het succes hiervan mede afhankelijk is van de eerdere fasen van codering en bewaring. | | Sensorisch geheugen | Een kortstondig mentaal beeld van losse, zintuiglijke gewaarwordingen dat slechts enkele seconden wordt vastgehouden en niet direct als een integraal onderdeel van het geheugenproces wordt beschouwd. | | Langetermijngeheugen (LTG) | Een geheugenopslag met een potentieel oneindige capaciteit, zowel in tijd als omvang, dat informatie opslaat voor langere perioden en het werkgeheugen ondersteunt bij probleemoplossing. | | Declaratief geheugen | Een onderdeel van het langetermijngeheugen waarbij opgeslagen informatie expliciet kenbaar kan worden gemaakt, onderverdeeld in episodisch geheugen (persoonlijke gebeurtenissen) en semantisch geheugen (feiten en algemene kennis). | | Pedagogisch handelen | Het verantwoordelijk handelen van de leraar om een veilige en leerrijke omgeving te creëren voor leerlingen, inclusief het geven van structuur, heldere verwachtingen, motivatie en het bevorderen van groepsverantwoordelijkheid. | | Kwalificatie (Biesta) | Het domein binnen het onderwijs dat gericht is op het verwerven van vaardigheden, kennis en competenties die een leerling "kwalificeren" om bepaalde taken uit te voeren, vaak resulterend in een diploma of certificaat. | | Socialisatie (Biesta) | Het onderwijsdomein dat zich richt op het integreren van leerlingen in de maatschappij, zodat zij later effectief kunnen functioneren binnen sociale structuren en normen. | | Subjectificatie (Biesta) | Het onderwijsdomein dat leerlingen helpt bij het ontwikkelen van zelfinzicht, het verkennen van persoonlijke waarden en het bepalen van hun eigen identiteit en rol in de wereld. | | Pedagogische situatie | Een situatie waarin een volwassene een verantwoordelijkheid draagt in de vorming van kinderen op hun weg naar volwassenheid, waarbij de interactie en begeleiding cruciaal zijn voor hun ontwikkeling. | | Onvoorwaardelijke acceptatie en waardering | Een kerncomponent van de pedagogische grondhouding waarbij leerlingen zonder angst voor afwijzing fouten mogen maken en gewaardeerd worden om wie ze zijn. | | Echtheid (congruentie) | De mate waarin een leraar authentiek is in zijn interacties, zichzelf durft te zijn en openstaat voor het delen van gevoelens, wat bijdraagt aan een vertrouwensband met leerlingen. | | Empathie | Het vermogen van de leraar om zich te verplaatsen in de belevingswereld van de leerlingen, hun gevoelens te begrijpen en hier gepast op te reageren, wat essentieel is voor een sterke pedagogische relatie. | | Klasklimaat | De algehele sfeer en de manier waarop leerlingen zich voelen binnen de klas, beïnvloed door zowel de relatie tussen leraar en leerlingen als de onderlinge relaties tussen leerlingen. | | Dyadisch niveau | Verwijst naar de één-op-één relatie tussen een leraar en een individuele leerling, waarbij persoonlijke aandacht en ondersteuning cruciaal zijn voor de bloei van de leerling. | | Psychologie | Een wetenschappelijke studie die zich richt op mentale processen en het gedrag van individuen. | | Leerpsychologie | Richt zich op het begrijpen van hoe mensen leren en zich ontwikkelen op basis van ervaring, en bestudeert de processen die betrokken zijn bij het verwerven van kennis, vaardigheden, waarden, attitudes en gedragingen. | | Ontwikkelingspsychologie | De wetenschappelijke studie naar patronen van groei, verandering en stabiliteit gedurende het hele leven, met speciale aandacht voor de periodes waarin veranderingen het snelst plaatsvinden, zoals van geboorte tot adolescentie. | | Fysieke ontwikkeling | Veranderingen in het lichaam van een kind, zoals groei, leren lopen en stappen. | | Cognitieve ontwikkeling | De ontwikkeling van het denkvermogen van een kind, zoals het leren van taal en lezen. | | Zelfbepaling | De mogelijkheid voor een kind om zelf richting te geven aan de eigen ontwikkeling, gedreven door vrije wil en doorzettingsvermogen. | | Gevoelige/Sensitieve periodes | Specifieke optimale periodes waarin een kind extra ontvankelijk is voor bepaalde prikkels uit de omgeving, zoals taalstimulering of hechting. | | Ontwikkelingsopgaven | Dingen die een kind moet leren om succesvol om te gaan met het leven en de verwachtingen van de omgeving, zoals het leren sluiten van vriendschappen. | | Opvoedingstaken | De ondersteuning die de omgeving (ouders, leerkracht) biedt bij het volbrengen van de ontwikkelingsopgaven van een kind. |

# Hechting en sociale ontwikkeling Dit onderwerp verkent de ontwikkeling van hechting bij baby's, de impact ervan op latere relaties, en de inzichten van theoretici zoals Harry Harlow, John Bowlby en Mary Ainsworth. ## 1. Hechting en sociale ontwikkeling Hechting vormt de fundamentele basis voor de sociale ontwikkeling, waarbij het intieme fysieke en emotionele contact tussen ouder en kind centraal staat. Rond de leeftijd van zeven tot acht maanden begint een kind zich duidelijk te hechten aan een of meerdere primaire verzorgers. De aard van deze vroege hechting is bepalend voor hoe we later in het leven omgaan met anderen en hoe we reageren op scheidingen en stress. ### 1.1 Harry Harlow's onderzoek naar hechting Harry Harlow, een Amerikaanse psycholoog, is vooral bekend om zijn baanbrekende onderzoek met resusapen in het midden van de 20e eeuw. Zijn werk veranderde fundamenteel ons begrip van hechting en het belang van zorg. #### 1.1.1 Kernconcepten van Harlow's onderzoek * **Voeding is niet de enige voorwaarde:** Harlow's experimenten met babyaapjes toonden aan dat troost en lichamelijk contact belangrijker zijn voor het ontstaan van sociale relaties en hechting dan louter voeding. Gevoelscontact is essentieel voor een veilig gevoel en daarmee voor het verwerven van veilige gehechtheid. * **Vertrouwen en toekomstige relaties:** Gevoelscontact is noodzakelijk voor het opbouwen van verder vertrouwen in de wereld en het aangaan van andere veilige hechtingsrelaties. * **Impact:** Zijn werk had een significante invloed op theorieën over kinderontwikkeling en leidde tot hervormingen in weeshuizen, ziekenhuizen en opvoedingspraktijken. * **Kritiek:** Harlow's experimenten worden soms bekritiseerd vanwege de ernstige emotionele deprivatie die bij de apen werd toegepast, wat discussies over dierenwelzijn aanwakkerde. > **Tip:** Onthoud dat Harlow's onderzoek, hoewel controversieel, een cruciale verschuiving teweegbracht in de opvatting dat hechting primair gedreven wordt door de bevrediging van basisbehoeften zoals voeding. ### 1.2 John Bowlby's hechtingstheorie John Bowlby, de grondlegger van de hechtingstheorie, stelde dat kinderen een aangeboren behoefte hebben om een sterke emotionele band met een primaire verzorger te ontwikkelen. #### 1.2.1 Kernideeën van Bowlby * **Eén primaire gehechtheidsfiguur:** Bowlby benadrukte het belang van één primaire gehechtheidsfiguur als cruciaal voor de ontwikkeling. * **Kritieke periode:** De eerste 2,5 jaar van het leven worden als een kritieke periode beschouwd waarin vroege hechtingservaringen bepalend zijn voor de latere ontwikkeling. * **Interne werkmodellen:** Vroege ervaringen met de primaire verzorger vormen interne werkmodellen, dit zijn mentale representaties die verwachtingen creëren voor toekomstige relaties. * **Gedragsregulerend systeem:** Hechting berust op een gedragsregulerend systeem dat gevaar of stress signaleert en de beschikbaarheid van opvoeders inschat. * **Thuisbasis voor exploratie:** Een sterke, stabiele hechting fungeert als een soort thuisbasis die essentieel is voor de exploratie van de wereld. Dit is noodzakelijk voor verdere emotionele en cognitieve ontwikkeling. * **Biologisch aangeboren hechtingsgedrag:** Hechtingsgedrag is biologisch aangeboren en lokt nabijheid, verzorging en geborgenheid uit, wat de overlevingskansen vergroot. Het creëert veiligheid en vormt de basis voor vertrouwen in de wereld en het aangaan van gezonde relaties. > **Tip:** Denk aan het interne werkmodel als een soort "blauwdruk" voor relaties, gevormd in de vroege kinderjaren en invloedrijk op latere sociale interacties. ### 1.3 Mary Ainsworth en de Vreemdesituatieprocedure Mary Ainsworth breidde Bowlby's theorie uit met haar Vreemdesituatieprocedure, een methode om de aard van de hechting tussen moeder en kind te meten. #### 1.3.1 De Vreemdesituatieprocedure Deze procedure bestaat uit acht episodes die verschillende aspecten van gehechtheidsgedrag observeren: 1. **Introductie:** Ouder en kind komen samen in de kamer. 2. **Vrij spel:** De ouder zit terwijl het kind speelt, observatie van basisveiligheid en exploratie. 3. **Vreemdeling komt binnen:** Een onbekende persoon komt binnen en interacteert met ouder en kind. 4. **Eerste scheiding:** De ouder verlaat de kamer, kind alleen met vreemdeling. 5. **Eerste hereniging:** De ouder keert terug, vreemdeling vertrekt. Reactie van het kind op de terugkeer van de ouder wordt geobserveerd. 6. **Tweede scheiding:** De ouder verlaat de kamer opnieuw, kind alleen. Mate van stress en zelfregulatie wordt getest. 7. **Vreemdeling keert terug:** De vreemdeling komt terug en probeert het kind te troosten. 8. **Tweede hereniging:** De ouder keert terug en de vreemdeling vertrekt. Definitieve reactie van het kind op de terugkeer van de ouder wordt geobserveerd. Tijdens deze episodes worden gedragingen zoals huilen, nabijheid zoeken, vermijding en weerstand geobserveerd om het hechtingspatroon te bepalen. #### 1.3.2 Hechtingspatronen Ainsworth identificeerde verschillende hechtingspatronen: * **Veilige hechting:** * **Als kind:** Goed gevoel en vertrouwen over zichzelf en de omgeving. Eigen behoeften worden als plezierig ervaren. Reageren troostbaar op scheiding, vertrouwen in terugkomst van ouders. Durven op eigen benen te staan en te ontdekken. * **Als volwassene:** Makkelijk intiem contact, goede balans tussen autonomie en verbondenheid. Relaties gekenmerkt door vertrouwen, verbondenheid en tevredenheid. * **Onveilige hechting:** * **Vermijdende gehechtheid:** Kinderen zoeken niet de nabijheid van de ouder en lijken niet van streek bij vertrek. Ze vermijden de ouder bij terugkomst. * **Afwerende/Ambivalente gehechtheid:** Een combinatie van positieve en negatieve reacties. Kinderen gaan nauwelijks op verkenning, blijven dichtbij, zijn gestrest bij vertrek, maar tonen ook woede en teleurstelling bij terugkomst. * **Gedesoriënteerde gehechtheid:** Kinderen vertonen tegenstrijdige verwachtingen en lijken in de war bij terugkomst van de ouder. Ze gaan naar de ouder toe maar kijken niet aan, weten niet hoe ze met de situatie moeten omgaan. > **Tip:** Houd rekening met de nuances: een veilige hechting als kind leidt niet *altijd* tot probleemloze latere relaties, en onveilige hechting leidt niet *altijd* tot problemen. Er is sprake van een neiging. ### 1.4 Gevolgen van verwaarlozing Verwaarlozing treedt op wanneer kinderen niet krijgen wat ze verwachten, wat een negatief effect heeft op hun ontwikkeling. * **Stress en hersenontwikkeling:** Baby's ervaren verwaarlozing als een teken van gevaar, wat het stresssysteem activeert. Dit kan leiden tot minder verbindingen in de hersenen en dus een negatief effect op de ontwikkeling. * **Types verwaarlozing en gevolgen:** * **Gebrek aan aandacht:** Kan leiden tot zelfredzaamheid, maar minder stimulatie. * **Chronische onderstimulatie:** Kan leiden tot achterstanden in ontwikkeling. * **Ernstige verwaarlozing (familie context):** Vereist een multidisciplinaire aanpak. * **Ernstige verwaarlozing (institutionele setting):** Heeft negatieve gevolgen voor de gehele ontwikkeling. ### 1.5 Vreemdenangst en scheidingsangst Deze vormen van angst, die zich rond de zes maanden ontwikkelen, wijzen op cognitieve vooruitgang. * **Vreemdenangst:** Vanaf zes maanden tonen baby's angst voor vreemden, door af te wenden, te huilen of zich vast te klampen aan de ouder. Dit duidt op het vermogen om personen te herkennen en te verklaren. * **Scheidingsangst:** Rond acht maanden (piek op veertien maanden) ontstaat angst bij het weggaan van de vaste verzorger. Dit is gerelateerd aan de cognitieve ontwikkeling, waarbij het kind zich afvraagt waarom de ouder weggaat en of deze wel terugkomt. ### 1.6 Social referencing Vanaf ongeveer acht tot negen maanden gebruiken kinderen de emotionele signalen van anderen, met name hun verzorgers, om onduidelijke situaties te plaatsen en onzekerheid te verminderen. Ze kijken naar de reacties van hun ouders om te bepalen hoe zij zelf moeten reageren. > **Voorbeeld:** Een peuter die een ruziënde oudere broer ziet, kijkt naar de moeder. Als de moeder lacht, omdat ze weet dat de ruzie speels is, zal de peuter ook glimlachen en de situatie als niet bedreigend interpreteren. ### 1.7 Het Still Face Experiment Dit experiment toont het belang van emotionele synchronie en wederkerige interactie tussen ouders en kinderen aan. Baby's verwachten responsiviteit en raken onrustig als deze uitblijft. Emotionele connectiviteit en wederzijdse afstemming zijn cruciaal voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. ### 1.8 Kinderopvang buiten de thuissituatie Kwalitatief goede externe kinderopvang vertoont slechts kleine verschillen in vergelijking met opvang thuis, met name op het gebied van sociale relaties en hechting. * **Voordelen:** Contact met andere kinderen, ouders kunnen werken, potentieel betere ontwikkeling en gelukkiger kind bij hoge pedagogische kwaliteit. * **Nadelen:** Lagere pedagogische kwaliteit kan leiden tot minder veilige hechting. ### 1.9 De peutertijd * **Transitionele objecten:** Kinderen hechten zich aan knuffels of dekentjes, vooral in stressvolle situaties of bij afwezigheid van ouders. * **Koppigheidsfase:** Conflict tussen de drang naar zelfstandigheid en het verlangen naar liefde van de ouder. Dit kan geuit worden door koppigheid en driftbuien. * **Rouge Test:** Een test voor zelfherkenning. Kinderen ouder dan achttien maanden herkennen de stip op hun neus, wat duidt op de ontwikkeling van zelfbewustzijn. #### 1.9.1 Aanpak in de peutertijd * **Consequente aanpak:** Een duidelijke en consistente benadering is belangrijk. * **Begeleiding koppigheidsfase:** Het kind actief laten zijn en zichzelf laten ontdekken stimuleert identiteit, zelfredzaamheid en zelfvertrouwen. * **Nieuwe emoties:** Schaamte, jaloezie en agressie komen vaker voor. ### 1.10 De kleutertijd * **Intern werkmodel:** Nieuwe hechtingsrelaties worden gevormd, gebaseerd op eerdere ervaringen. Een positief intern werkmodel, ontstaan uit veilige hechting, bevordert gezonde latere sociale relaties. * **Relatie met leeftijdsgenoten:** Vriendschappen worden belangrijker, hoewel ze nog oppervlakkig kunnen zijn. * **Uitbreiding sociale omgeving:** Kinderen nemen verschillende rollen aan (bv. leerling) en hun sociale omgeving breidt zich uit. #### 1.10.1 Het interne werkmodel bij kleuters Het interne werkmodel is een cognitief schema dat zich ontwikkelt op basis van interacties met gehechtheidsfiguren. * **Zelfbeeld:** Positief intern werkmodel leidt tot een gezond zelfbeeld en vertrouwen. * **Relaties:** Kinderen met een positief intern werkmodel zijn beter in staat gezonde relaties aan te gaan en te onderhouden. * **Emotieregulatie:** Ze kunnen emoties beter reguleren en zoeken steun bij anderen. > **Voorbeeld:** Een kleuter die valt en pijn heeft, zal bij een veilig intern werkmodel naar een ouder rennen voor troost, verwachtend dat deze beschikbaar en ondersteunend zal zijn. ### 1.11 De schooltijd * **Sociale leerschool:** De schooltijd wordt een belangrijk platform voor omgang met leeftijdsgenoten. * **Ontwikkeling van vriendschappen:** Vriendschappen evolueren gedurende de lagere schooljaren. * **Pesten:** Dit wordt een thema dat aandacht vereist. * **Voorkeur voor leeftijdsgenoten:** Gedurende de lagere schooljaren groeit de voorkeur voor interactie met vriendjes boven volwassenen. --- # Emotionele ontwikkeling en gedrag Dit onderwerp onderzoekt de nuances van emotionele expressie, de adaptieve mechanismen bij interactie met onbekenden en scheiding, en de ontwikkeling van essentiële sociale vaardigheden zoals social referencing en de inzichten verkregen uit het still-face experiment. ### 2.1 De babytijd: Hechting en de basis van sociale relaties De vroegste sociale relaties en de vorming van hechting zijn cruciaal voor de verdere emotionele ontwikkeling van een kind. #### 2.1.1 Harry Harlow's onderzoek naar hechting Harry Harlow's baanbrekende experimenten met resusapen, uitgevoerd in het midden van de 20e eeuw, toonden aan dat lichamelijk contact en troost belangrijker zijn voor de vorming van hechting dan voeding alleen. Dit onderzoek veranderde fundamenteel het begrip van de rol van zorg en fysieke nabijheid in de sociaal-emotionele ontwikkeling. > **Tip:** Hoewel Harlow's experimenten ethische discussies over dierenwelzijn opriepen, hebben ze onmiskenbaar bijgedragen aan de hervorming van praktijken in kinderopvang en opvoeding door het belang van emotionele verbinding te benadrukken. #### 2.1.2 Hechting: de emotionele band Hechting wordt gedefinieerd als een emotionele band die langdurig blijft bestaan tussen individuen, waarbij men ernaar streeft nabij te zijn bij de gehechtheidsfiguur en de relatie in stand te houden. * **Ontstaan van sociale relaties:** Voedsel is niet langer de exclusieve voorwaarde voor het ontstaan van sociale relaties en hechting. * **Gevoelscontact:** Gevoelscontact is essentieel voor een veilig gevoel en het ontwikkelen van een veilige gehechtheid. Dit legt de basis voor verder vertrouwen in de wereld en het aangaan van andere veilige hechtingsrelaties. * **Belangrijkste basis:** Hechting vormt de belangrijkste basis voor de sociale ontwikkeling. Het intieme fysieke en emotionele contact tussen ouder en kind is hierin cruciaal. * **Gevolgen van hechting:** De aard van de hechting in de babytijd is bepalend voor de latere interacties met anderen en de reacties op momenten van scheiding en stress. #### 2.1.3 Gehechtheidsgedrag en de rol van de gehechtheidsfiguur Rond de leeftijd van zeven tot acht maanden ontwikkelt een kind een duidelijke gehechtheid aan één of meerdere personen. * **Contact zoeken:** In deze fase zoekt het kind actief contact met de gehechtheidsfiguur en kan het angst tonen voor vreemden. * **Voorspelbare responsiviteit:** Het is van belang dat de gehechtheidsfiguur voorspelbaar en sensitief reageert op de signalen van het kind. Dit bevordert het gevoel van veiligheid en vertrouwen. * **Zelfvertrouwen:** Het kind leert dat de vertrouwde figuur terugkeert na korte afwezigheid, wat bijdraagt aan de opbouw van zelfvertrouwen. #### 2.1.4 John Bowlby's hechtingstheorie John Bowlby, de grondlegger van de hechtingstheorie, stelde dat kinderen een aangeboren behoefte hebben aan een sterke emotionele band met een primaire verzorger. * **Primaire gehechtheidsfiguur:** Eén primaire gehechtheidsfiguur is cruciaal voor de ontwikkeling. * **Kritieke periode:** De eerste 2,5 levensjaren zijn bepalend voor de latere ontwikkeling. * **Interne werkmodellen:** Vroege ervaringen vormen verwachtingen voor toekomstige relaties. * **Gedragsregulerend systeem:** Hechting berust op een gedragsregulerend systeem dat gevaar en stress signaleert, en de beschikbaarheid van opvoeders traceert. * **Thuisbasis:** Een sterke, stabiele hechting fungeert als een soort thuisbasis, noodzakelijk voor verdere emotionele en cognitieve ontwikkeling en als rolmodel voor latere sociale relaties. > **Tip:** Hechtingsgedrag is biologisch aangeboren en lokt nabijheid en verzorging uit, wat de overlevingskansen vergroot. Het creëert veiligheid en vormt de basis voor het opbouwen van vertrouwen in de wereld, essentieel voor exploratie en gezonde relaties. #### 2.1.5 Mary Ainsworth en de vreemdesituatieprocedure Mary Ainsworth ontwikkelde de vreemdesituatieprocedure om de hechting tussen moeder en kind te meten, waarbij de reactie van het kind op de terugkeer van de moeder centraal staat. * **De procedure:** Bestaat uit acht episodes die verschillende aspecten van gehechtheidsgedrag observeren, waaronder interactie met de ouder, de reactie op een vreemdeling, scheidingen en herenigingen. * **Classificatie van hechting:** Op basis van deze observaties worden verschillende hechtingsstijlen geïdentificeerd: * **Veilige hechting:** Kinderen zijn troostbaar, exploreren de omgeving en tonen positieve reacties bij terugkomst van de ouder. * **Onveilige hechting:** * **Vermijdende gehechtheid:** Kinderen zoeken geen nabijheid, lijken niet van streek bij vertrek van de ouder en vermijden de ouder bij terugkomst. * **Afwerende gehechtheid (Ambivalent):** Kinderen vertonen een combinatie van positieve en negatieve reacties, gaan nauwelijks op verkenning, blijven dichtbij, zijn gestrest bij vertrek, willen nabijheid maar tonen ook woede en teleurstelling bij terugkomst. * **Gedesoriënteerde gehechtheid:** Kinderen vertonen tegenstrijdige verwachtingen, lijken in de war bij terugkomst van de ouder en reageren wisselend, zoals toenadering met vermijding van oogcontact. > **Voorbeeld:** Een baby die bij terugkeer van de ouder huilt van blijdschap en zich laat troosten, toont waarschijnlijk veilige hechting. Een baby die de ouder bij terugkomst negeert, vertoont mogelijk vermijdende gehechtheid. #### 2.1.6 Gevolgen van veilige hechting * **Als kind:** Een kind met veilige hechting heeft een goed gevoel van eigenwaarde en vertrouwen in de omgeving. Het ervaart eigen behoeften en die van anderen als gemakkelijk te vervullen en wordt als plezierig ervaren. Ze reageren troostbaar op scheiding en durven op eigen benen te staan. * **Als volwassene:** Volwassenen met een veilige hechtingsgeschiedenis ervaren gemakkelijk intiem contact, vinden een balans tussen autonomie en verbondenheid, en hun relaties worden gekenmerkt door vertrouwen, verbondenheid en tevredenheid. > **Tip:** Een veilige hechting als kind garandeert niet altijd een probleemloos leven als volwassene, maar het vormt wel een belangrijke beschermende factor. #### 2.1.7 Verwaarlozing en de impact ervan Verwaarlozing treedt op wanneer kinderen niet ontvangen wat ze verwachten, wat leidt tot een gebrek aan input en activatie van het stresssysteem. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor de hersenontwikkeling en het leggen van hersenverbindingen. * **Typen verwaarlozing:** * **Gebrek aan aandacht:** Kan leiden tot zelfredzaamheid, maar ook tot een achterstand in ontwikkeling bij chronische onderstimulatie. * **Ernstige verwaarlozing (institutioneel of familiair):** Vereist multidisciplinaire aanpak en heeft negatieve gevolgen voor de algehele ontwikkeling. ### 2.2 Ontwikkeling van emotionele expressie en sociale vaardigheden Tijdens de babytijd en peutertijd ontwikkelen kinderen belangrijke vaardigheden om emoties te uiten en sociale situaties te interpreteren. #### 2.2.1 Vreemden- en separatieangst * **Vreemdenangst:** Begint rond de zes maanden en manifesteert zich als afwijzing van vreemden, huilen of zich vastklampen aan de ouder. Dit duidt op cognitieve ontwikkeling en de poging om de omgeving te verklaren. * **Scheidingsangst:** Ontstaat rond de acht maanden, met een piek rond 14 maanden. Dit is angst bij het weggaan van de vaste verzorger en is eveneens gerelateerd aan cognitieve ontwikkeling, met vragen over de terugkomst van de ouder. #### 2.2.2 Social referencing Vanaf ongeveer 8-9 maanden beginnen baby's te vertrouwen op de emotionele signalen van anderen om onduidelijke situaties te interpreteren en onzekerheid te verminderen. * **Proces:** Kinderen kijken naar de gezichtsuitdrukkingen en het gedrag van hun verzorgers om de aard van een situatie te begrijpen en hun eigen reactie daarop te bepalen. * **Belang:** Dit is cruciaal voor de veiligheid van kinderen, met name wanneer verbale en non-verbale communicatie op één lijn liggen. > **Voorbeeld:** Een baby die twijfelt of een speelgoedje veilig is, kijkt naar de ouder. Als de ouder glimlacht, voelt de baby zich veilig om te spelen. Als de ouder bezorgd kijkt, zal de baby terughoudend zijn. #### 2.2.3 Het still-face experiment Dit experiment onderstreept het belang van emotionele synchronie en wederkerige interactie tussen ouder en kind. * **Kernbevinding:** Baby's verwachten responsiviteit van hun verzorgers en worden onrustig wanneer deze verwachting niet wordt ingelost. * **Implicaties:** Emotionele connectiviteit en wederzijdse afstemming zijn essentieel voor de sociale en emotionele ontwikkeling van het kind. > **Tip:** Het still-face experiment toont aan dat een gebrek aan emotionele responsiviteit bij een verzorger bij een baby kan leiden tot stress en verstoring, wat het belang van constante, betekenisvolle interactie benadrukt. #### 2.2.4 De invloed van kinderopvang Kwalitatief goede externe kinderopvang heeft slechts kleine verschillen in vergelijking met opvang thuis op de sociaal-emotionele ontwikkeling. * **Voordelen kinderopvang:** Contact met leeftijdsgenoten, mogelijkheid voor ouders om te werken, en een betere ontwikkeling bij hoge pedagogische kwaliteit. * **Nadelen kinderopvang:** Lagere pedagogische kwaliteit kan leiden tot minder veilige hechting. ### 2.3 De peutertijd: Zelfstandigheid en emotionele uitdagingen De peutertijd wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van zelfstandigheid, nieuwe emoties en toenemende sociale interacties. #### 2.3.1 Typische kenmerken van de sociaal-emotionele ontwikkeling bij peuters * **Transitionele objecten:** Peuters hechten zich aan knuffels of dekentjes, vooral in stressvolle situaties of bij afwezigheid van ouders, als een vorm van comfort en veiligheid. * **Koppigheidsfase:** Ontstaat door het conflict tussen de drang naar zelfstandigheid en het verlangen naar liefde en acceptatie van de ouder/verzorger. Dit kan geuit worden door 'niet-willen' en driftbuien. * **Nieuwe emoties:** Peuters ervaren en uiten complexere emoties zoals schaamte, jaloezie en agressie. * **Zelfbewustzijn:** De 'rouge test' (zelfherkenningstest) laat zien dat kinderen vanaf ongeveer 18 maanden zichzelf beginnen te herkennen in een spiegel, wat duidt op de ontwikkeling van zelfbewustzijn. #### 2.3.2 Aanpak van gedrag in de peutertijd * **Consistente aanpak:** Een consequente en voorspelbare benadering is belangrijk voor de peuter. * **Begeleiding koppigheidsfase:** Stimuleer de peuter om actief te zijn en zichzelf te laten ontdekken. Focus op het stimuleren van identiteit, zelfredzaamheid en zelfvertrouwen. ### 2.4 De kleutertijd: Uitbreiding van sociale relaties en interne werkmodellen Tijdens de kleutertijd wordt het interne werkmodel verfijnd en breidt de sociale omgeving zich uit. #### 2.4.1 Het interne werkmodel en nieuwe gehechtheidsrelaties Het interne werkmodel, gevormd door vroege hechtingservaringen, beïnvloedt hoe kinderen zichzelf, anderen en relaties zien. * **Ontwikkeling:** * **Veilige hechting:** Leidt tot een positief intern werkmodel, zelfvertrouwen en een gevoel van veiligheid. * **Onveilige hechting:** Kan leiden tot een negatief intern werkmodel, angst en onzekerheid in relaties. * **Invloed op gedrag:** Het interne werkmodel beïnvloedt hoe kleuters omgaan met stress, nieuwe situaties en relaties, en vormt hun zelfbeeld en vermogen tot emotieregulatie. * **Relaties met leeftijdsgenoten:** Een veilige hechting met ouders bevordert de kwaliteit van latere sociale relaties. Vriendschappen worden belangrijker en de sociale omgeving breidt zich uit met nieuwe rollen en interacties. --- # Ontwikkeling in peuter- en kleutertijd Dit onderwerp behandelt de sociaal-emotionele kenmerken van peuters en kleuters, inclusief transitionele objecten, de koppigheidsfase en de vorming van interne werkmodellen. ### 3.1 Sociaal-emotionele kenmerken in de peuter- en kleutertijd De peuter- en kleutertijd zijn cruciale periodes voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. Kinderen ontwikkelen hierin een steeds complexer begrip van zichzelf, anderen en hun interacties. #### 3.1.1 Transitionele objecten Transitionele objecten, zoals een knuffel of een dekentje, spelen een belangrijke rol tijdens de peuterfase. Kinderen hechten zich hieraan, vooral in stressvolle situaties of wanneer ouders niet in de buurt zijn. Deze objecten bieden troost en een gevoel van veiligheid. #### 3.1.2 De koppigheidsfase De koppigheidsfase, die kenmerkend is voor peuters, ontstaat uit het conflict tussen de drang naar zelfstandigheid en het verlangen naar de liefde van de ouder of verzorger. Dit kan zich uiten in een 'niet-willen'-houding en driftbuien. > **Tip:** De koppigheidsfase is een normale ontwikkeling waarin het kind zijn autonomie verkent. Een consequente, maar begripvolle aanpak is essentieel. Het stimuleren van de identiteit, zelfredzaamheid en het zelfvertrouwen van het kind is hierbij belangrijk. #### 3.1.3 Nieuwe emoties en gevoelens Gedurende de peuter- en kleutertijd ervaren kinderen nieuwe en complexere emoties en gevoelens, waaronder schaamte, jaloezie en agressie. Het leren herkennen en reguleren van deze emoties is een belangrijk onderdeel van hun sociaal-emotionele ontwikkeling. #### 3.1.4 Interne werkmodellen Het interne werkmodel is een cognitief schema dat zich ontwikkelt op basis van vroege hechtingservaringen met primaire verzorgers. Dit model beïnvloedt hoe kinderen zichzelf, anderen en relaties zien, en hoe ze omgaan met nieuwe situaties en emoties. * **Ontwikkeling:** * Een **veilige gehechtheid** resulteert in een positief intern werkmodel, waarbij het kind zichzelf als waardevol beschouwt en anderen als betrouwbaar en beschikbaar ervaart. Dit bevordert zelfvertrouwen en een gevoel van veiligheid. * Een **onveilige gehechtheid**, veroorzaakt door inconsistente of onvoorspelbare zorg, kan leiden tot een negatief intern werkmodel. Het kind kan zichzelf als onbelangrijk zien en anderen als onbetrouwbaar, wat angst en onzekerheid kan veroorzaken. * **Invloed op gedrag en relaties:** * **Zelfbeeld:** Kinderen met een positief intern werkmodel hebben over het algemeen een gezonder zelfbeeld en meer vertrouwen in hun capaciteiten. * **Relaties:** Ze zijn beter in staat om gezonde relaties aan te gaan en te onderhouden, omdat ze positieve verwachtingen van anderen hebben. * **Emotieregulatie:** Een sterk intern werkmodel ondersteunt een betere emotieregulatie, waardoor kinderen effectiever steun kunnen zoeken wanneer nodig. > **Voorbeeld:** Een kleuter die valt en zich pijn doet, zal met een veilig intern werkmodel waarschijnlijk naar een ouder rennen voor troost, omdat hij verwacht dat deze persoon beschikbaar en ondersteunend zal zijn. Een kind met een onveilig intern werkmodel kan zich terugtrekken of boos worden, uit onzekerheid over de reactie van de verzorger. #### 3.1.5 Relatie met leeftijdsgenoten en vriendschappen De relatie met leeftijdsgenoten wordt in de kleutertijd steeds belangrijker. Een veilige hechting met ouders bevordert de kwaliteit van latere sociale relaties. Vriendschappen in deze fase zijn vaak nog oppervlakkig, maar de sociale omgeving breidt zich uit met verschillende rollen, zoals die van leerkracht. In de daaropvolgende schooltijd functioneert de interactie met leeftijdsgenoten als een sociale leerschool, waarin vriendschappen verder evolueren. Pesten kan ook een fenomeen worden dat in deze periode ontstaat. --- # Ontwikkeling tijdens de schooltijd Hier is een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Ontwikkeling tijdens de schooltijd", gebaseerd op de verstrekte documentatie en de gevraagde opmaak. ## 4. Ontwikkeling tijdens de schooltijd Dit onderwerp verkent de schooltijd als een cruciale sociale leerschool, met specifieke aandacht voor de evolutie van vriendschappen en het fenomeen van pesten. ### 4.1 De schooltijd als sociale leerschool De schooltijd markeert een belangrijke overgang in de sociale ontwikkeling, waarbij de focus steeds meer verschuift van volwassenen naar leeftijdsgenoten. Waar kleuters doorgaans de voorkeur geven aan interactie met volwassenen, zoeken kinderen in de lagere schoolleeftijd actief het gezelschap van hun vriendjes op. Deze interacties met leeftijdsgenoten fungeren als een "sociale leerschool", waarin kinderen essentiële sociale vaardigheden oefenen en ontwikkelen. ### 4.2 Evolutie van vriendschappen tijdens de lagere school Gedurende de lagere schoolleeftijd ondergaan vriendschappen een significante evolutie. Aanvankelijk zijn deze vriendschappen vaak oppervlakkig, gebaseerd op gedeelde activiteiten en nabijheid. Naarmate kinderen ouder worden, worden vriendschappen complexer en diepgaander. * **Eerste fase (vroege lagere school):** Vriendschappen zijn gebaseerd op gedeelde speelruimte en activiteiten. Er is nog weinig sprake van exclusiviteit of diepgaande emotionele steun. * **Latere fase (eind lagere school):** Vriendschappen worden selectiever en exclusiever. Kinderen hechten meer waarde aan loyaliteit, gedeelde interesses en emotionele steun. Er ontstaat een beter begrip van de behoeften en gevoelens van vrienden. De kwaliteit van de vroege hechting met primaire verzorgers speelt een doorslaggevende rol in de ontwikkeling van latere sociale relaties, inclusief vriendschappen. Een veilige hechting bevordert de ontwikkeling van gezonde, wederkerige en bevredigende vriendschappen gedurende de schooltijd en daarna. ### 4.3 Pesten Pesten is een ernstig sociaal fenomeen dat vaak voorkomt tijdens de schooltijd. Het kan zich manifesteren in verschillende vormen, zoals fysiek geweld, verbale intimidatie, sociaal uitsluiten en cyberpesten. > **Tip:** Pesten is niet zomaar een "kinderziekte", maar heeft serieuze en langdurige gevolgen voor zowel de slachtoffers als de pesters en omstanders. Het is cruciaal om het te herkennen en aan te pakken. De oorzaken en gevolgen van pesten zijn complex en multifactorieel. Kinderen die gepest worden, kunnen leiden aan angst, depressie, een laag zelfbeeld en schoolverzuim. Pesters kunnen juist weer gedragsproblemen ontwikkelen en meer risico lopen op antisociaal gedrag. Het begrijpen van de dynamiek van pesten is essentieel voor het creëren van een veilige en ondersteunende schoolomgeving. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Hechting | Een emotionele band die blijft duren tussen individuen, waarbij het individu ernaar streeft zo dicht mogelijk bij het object van gehechtheid te zijn en actie onderneemt om de relatie te behouden. Dit is de belangrijkste basis voor sociale ontwikkeling. | | Gevoelscontact | Essentieel voor het creëren van een veilig gevoel, wat noodzakelijk is voor het verwerven van een veilige gehechtheid. Het draagt bij aan het opbouwen van vertrouwen in de wereld en het leggen van andere veilige hechtingsrelaties. | | Gehechtheidsfiguur | Een persoon aan wie een kind zich duidelijk hecht, meestal rond de leeftijd van 7 tot 8 maanden. Dit is een cruciale periode waarin het kind actief contact zoekt en angst kan tonen voor vreemden. | | Responsiviteit | De mate waarin ouders of verzorgers sensitief reageren op de signalen van een kind. Sensitieve responsiviteit leidt tot een veilige gehechtheid, wat essentieel is voor de ontwikkeling van zelfvertrouwen. | | John Bowlby | Grondlegger van de hechtingstheorie, die stelde dat kinderen een aangeboren behoefte hebben aan een sterke emotionele band met een primaire verzorger. Zijn werk benadrukt het belang van een veilige basis voor exploratie en verdere ontwikkeling. | | Intern werkmodel | Innerlijke representaties die kinderen vormen over zichzelf, anderen en relaties, gebaseerd op vroege hechtingservaringen. Dit model beïnvloedt hun verwachtingen en gedrag in toekomstige interacties. | | Mary Ainsworth | Ontwikkelde de vreemdesituatieprocedure om hechting tussen moeder en kind te meten. Haar werk identificeerde verschillende hechtingspatronen, zoals veilige, vermijdende, afwerende en gedesoriënteerde hechting. | | Vreemdesituatieprocedure | Een gestandaardiseerde procedure bestaande uit acht episodes, ontworpen om het gehechtheidsgedrag van een kind ten opzichte van de primaire verzorger te observeren, met name bij scheiding en hereniging. | | Onveilige hechting | Patroon waarbij een kind moeite heeft met het aangaan van gezonde relaties, gekenmerkt door vermijding, angst, of tegenstrijdig gedrag. Dit kan voortkomen uit inconsistente of onvoorspelbare zorg. | | Transitioneel object | Een object, zoals een knuffel of dekentje, waaraan een kind zich hecht, vooral in stressvolle situaties of bij afwezigheid van de ouders. Het biedt troost en veiligheid. | | Koppigheidsfase | Een periode in de peutertijd waarin kinderen een conflict ervaren tussen hun drang naar zelfstandigheid en hun verlangen naar liefde van de ouder. Dit uit zich vaak in "niet-willen" en driftbuien. | | Social referencing | Het gedrag waarbij een kind de emotionele reacties van anderen, meestal volwassenen, observeert om onduidelijke situaties te interpreteren en zijn eigen gedrag te sturen. Dit begint rond 8-9 maanden. | | Still-face experiment | Een experiment dat het belang van emotionele synchronie en wederkerige interactie tussen ouders en kinderen aantoont. Baby's raken onrustig wanneer de verwachte responsiviteit van hun verzorger uitblijft. | | Verwaarlozing | Situaties waarin kinderen niet de verwachte of benodigde zorg en input ontvangen, wat leidt tot negatieve effecten op hun ontwikkeling, met name op de hersenontwikkeling en het stresssysteem. | | Driftbuien | Intense emotionele uitbarstingen bij peuters, vaak voortkomend uit frustratie, vermoeidheid, of het niet kunnen omgaan met hun emoties. Ze zijn een normale, hoewel uitdagende, fase in de ontwikkeling. |