Clinical Psychology

# Psychologische gevolgen van chronische ziekte Dit onderwerp behandelt de psychologische en emotionele reacties van patiënten op chronische ziekten, inclusief copingmechanismen en aanpassingsprocessen. ### 1.1 Reacties op de diagnose van chronische ziekte De diagnose van een chronische ziekte kan leiden tot diverse psychologische en emotionele reacties. Deze reacties zijn afhankelijk van het type ziekte en de manier waarop de diagnose wordt gesteld. Sommige aandoeningen, zoals een beroerte, kunnen direct een significante impact hebben, wat vaak leidt tot depressie en angst. Bij andere ziekten kan de diagnose geleidelijk plaatsvinden, wat een ander aanpassingsproces vereist [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.1.1 Indeling van reacties Vroege modellen, zoals die van Morse en Johnson maken onderscheid tussen indicatieve reacties (zoals ontkenning en angst) en copingreacties (gedrag dat gericht is op aanpassing). Later, Holland en Gover-Piels introduceerden een gefaseerd model dat begint met ongeloof en angst na de diagnose, gevolgd door een periode van dysforie en uiteindelijk acceptatie en optimisme. Hoewel deze modellen nuttig zijn, verloopt het aanpassingsproces niet altijd lineair en kunnen fasen elkaar overlappen [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.2 Specifieke psychologische reacties * **Angst en depressie:** Veel patiënten met chronische aandoeningen ervaren angst en depressie. Na een hartaanval heeft bijvoorbeeld 20% van de patiënten depressieve symptomen en 30% angst. Na een beroerte kan tot 25% van de patiënten depressie ontwikkelen. Hersenschade kan leiden tot depressie en gegeneraliseerde angst [2](#page=2) [3](#page=3). * **Niet-afhankelijke angst:** Zelfs bij aandoeningen die niet direct levensbedreigend zijn, zoals diabetes, ervaren veel patiënten angst en depressie. Bij diabetes is 2/3 van de patiënten depressief en/of angstig [3](#page=3). * **Diabetes distress:** Dit is een bredere, ziekte-specifieke angst die gerelateerd is aan de emotionele en mentale belasting van het omgaan met diabetes [3](#page=3). * **Kanker:** Bij kankerpatiënten rapporteert 70% angst over de toekomst. Dit wordt beïnvloed door de specifieke diagnose, de behandeling, langdurige effecten en het verwachtingspatroon [3](#page=3). * **Levensbedreigende ziekten:** Dagelijks management van levensbedreigende ziekten kan leiden tot depressie en angst [3](#page=3). * **Posttraumatische stressstoornis (PTSS):** PTSS kan optreden na stressvolle gebeurtenissen, zoals opname op een intensive care afdeling. Bij COVID-19 patiënten ontwikkelde 10% na ontslag PTSS-symptomen [6](#page=6). * **Reacties op het einde van behandeling:** Na een succesvolle behandeling kunnen patiënten ambivalente gevoelens ervaren, zoals een gevoel van verlatenheid [6](#page=6). #### 1.1.3 Factoren die psychologische reacties beïnvloeden Verschillende factoren beïnvloeden de psychologische en psychosociale uitkomsten van chronische ziekte: * **Individuele factoren:** Een geschiedenis van stress, beperkte copingvaardigheden en sociale steun kunnen depressie verergeren. De stadia van de ziekte-ervaring spelen ook een rol [4](#page=4). * **Ziekte-specifieke factoren:** Chronische ziekte kan leiden tot een verandering in de identiteit en het zelfbeeld van een persoon [4](#page=4). * **Sociale en contextuele factoren:** De sociale en fysieke omgeving waarin de patiënt zich bevindt, beïnvloedt de ervaringen [4](#page=4). ### 1.2 Aanpassingsprocessen en copingmechanismen Het omgaan met een chronische ziekte vereist aanzienlijke aanpassing van de patiënt. Dit omvat zowel psychologische als gedragsmatige strategieën [2](#page=2). #### 1.2.1 De centrale rol van de ziekte-ervaring Chronische ziekte transformeert de manier waarop mensen hun leven leiden. Het kan leiden tot een gevoel van verlies, een veranderde identiteit, en uitdagingen in rolvervulling en sociale participatie. De ziekte kan het zelfbeeld aantasten, vooral bij jongeren [4](#page=4) [5](#page=5). #### 1.2.2 Copingstrategieën Copingstrategieën zijn essentieel voor het omgaan met de uitdagingen van chronische ziekte [8](#page=8). * **Vermijding en ontkenning:** De eerste reactie op een diagnose kan vermijding zijn, waarbij men de gevolgen van de ziekte bagatelliseert. Hoewel dit een tijdelijke stressfactor kan verminderen, is het op lange termijn vaak niet adaptief. Vermijdende coping is geassocieerd met hogere niveaus van depressie [8](#page=8). * **Probleemgerichte en acceptatiegerichte coping:** Probleemgerichte coping richt zich op het oplossen van veranderbare aspecten van de situatie, wat kan leiden tot verbeterd welzijn. Acceptatiegerichte coping is cruciaal voor het omgaan met onveranderbare aspecten van de ziekte en kan leiden tot een betere stemming. Het gebruik van meerdere copingstrategieën is vaak het meest effectief [9](#page=9). * **Religieuze coping en spiritualiteit:** Religieuze overtuigingen en spiritualiteit kunnen bijdragen aan optimisme en veerkracht. Bidden en deelname aan gebedsgroepen kunnen sociale steun bieden [9](#page=9). #### 1.2.3 Posttraumatische groei (PTG) Na traumatische ervaringen kunnen sommige individuen posttraumatische groei ervaren. Dit kan zich uiten in verbeterd zelfbegrip, een gevoel van veerkracht, een hogere spiritualiteit, en veranderde prioriteiten en levensvisie. Factoren zoals sociale steun, zelfeffectiviteit en acceptatie van de realiteit spelen een rol bij het ervaren van PTG. Culturele achtergronden kunnen ook invloed hebben op hoe men omgaat met stress en groei ervaart [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12). #### 1.2.4 Acceptatie van chronische ziekte Acceptatie van de chronische ziekte is een belangrijk onderdeel van het aanpassingsproces. Actieve acceptatie wordt geassocieerd met een gunstige stemming en coping. Het niet accepteren van de ziekte kan leiden tot ernstigere psychische klachten en sociale isolatie [12](#page=12). ### 1.3 Ziekte en welzijn #### 1.3.1 De impact van vermoeidheid Chronische ziekte gaat vaak gepaard met vermoeidheid, wat de fysieke en psychologische prestaties kan beperken. Deze vermoeidheid kan een vicieuze cirkel creëren, waarbij inactiviteit de ziekte verergert [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.3.2 Depressie en chronische ziekte Depressie heeft een significante invloed op de ziekte-ervaring en het welzijn van patiënten. Het vermindert de motivatie voor behandeling en sociale activiteit [7](#page=7). #### 1.3.3 Positieve reacties op ziekte Ondanks de uitdagingen kunnen chronische ziekten ook leiden tot positieve psychologische veranderingen. Positieve dispositie, optimisme en een positieve kijk op het leven zijn geassocieerd met betere gezondheidsuitkomsten en een langere overleving [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.4 Kwaliteit van leven Kwaliteit van leven (KvL) wordt gedefinieerd als het algemene welzijn van een individu, en omvat fysieke, psychologische, sociale en spirituele aspecten. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een brede definitie van KvL die rekening houdt met deze diverse domeinen. De WHOQOL-100, een gevalideerd instrument, meet KvL aan de hand van 6 domeinen [12](#page=12). > **Tip:** Het is belangrijk om te onthouden dat de psychologische reacties op chronische ziekte zeer individueel zijn en beïnvloed worden door een complex samenspel van factoren. > **Example:** Een patiënt met diabetes die zich goed informeert over de ziekte, actief de behandeling volgt en sociale steun zoekt, zal waarschijnlijk beter omgaan met de psychologische uitdagingen dan iemand die de ziekte ontkent en zich isoleert. --- # Posttraumatische groei en acceptatie Dit onderwerp onderzoekt het fenomeen van posttraumatische groei na stressvolle gebeurtenissen en de rol van acceptatie bij het omgaan met chronische aandoeningen [10](#page=10). ### 2.1 Posttraumatische groei Posttraumatische groei (PTG) verwijst naar positieve psychologische veranderingen die mensen ervaren als gevolg van stressvolle of traumatische gebeurtenissen. De meeste individuen ervaren een vorm van verandering na dergelijke gebeurtenissen, en PTG wordt doorgaans beschreven in termen van vijf belangrijke gebieden van verandering [10](#page=10): 1. Verbeterd gevoel van eigenwaarde of zelfvertrouwen [10](#page=10). 2. Verhoogd gevoel van dankbaarheid voor het leven [10](#page=10). 3. Hogere mate van spiritualiteit of religiositeit [10](#page=10). 4. Verandering in prioriteiten en levensdoelen [10](#page=10). 5. Verbeterde relaties met anderen [10](#page=10). Onderzoek suggereert dat de ervaren voordelen en de mate van PTG kunnen variëren tussen individuen, maar consistente patronen zijn waargenomen. Hoewel de incidentie van PTG varieert, rapporteren tot 60% van de individuen na ernstige levensgebeurtenissen positieve veranderingen. Deze voordelen omvatten verbeterde relaties, een groter gevoel van eigenwaarde en een verhoogde veerkracht [10](#page=10). Factoren die PTG kunnen voorspellen, zijn onder meer de mate van blootstelling aan stress en de individuele perceptie van de gebeurtenis. Meerdere studies bij patiënten met chronische ziekten hebben aangetoond dat PTG wordt geassocieerd met een breed scala aan positieve uitkomsten. Met name het vinden van voordelen (benefit finding) kan helpen bij het proces van het omgaan met het leven na een traumatische gebeurtenis [10](#page=10). PTG wordt beschouwd als een potentiële voorspellende factor voor welzijn en kan verband houden met verbeterde stemming, betere aanpassing en een hogere levenskwaliteit, vooral als het gepaard gaat met acceptatie van de realiteit van de ziekte [11](#page=11). #### 2.1.1 Factoren die PTG beïnvloeden Verschillende factoren spelen een rol in de mate van PTG: * **Copingstijl:** Actieve coping en het gebruik van religieuze of spirituele coping, samen met een verhoogd gevoel van zelfeffectiviteit, worden geassocieerd met hogere mate van PTG [11](#page=11). * **Sociale steun:** Een hoge mate van sociale steun is een belangrijke factor bij het ervaren van PTG. Het accepteren van coping of sociaal vergelijken speelt hierbij een rol [11](#page=11). * **Spirituele coping:** Spiritualiteit wordt beschouwd als een factor die gerapporteerde voordelen kan beïnvloeden, mede doordat het kan helpen gebeurtenissen te herinterpreteren en te verwerken [11](#page=11). * **Persoonlijke kenmerken:** Factoren zoals leeftijd, etniciteit, sociaaleconomische status (SES) en zelfeffectiviteit kunnen de effecten van PTG beïnvloeden. Onderzoek suggereert dat individuen in collectivistische culturen, zoals Aziatische culturen, mogelijk meer moeite hebben met het ervaren van PTG, hoewel dit culturele variaties nader onderzoek vereist [11](#page=11) [12](#page=12). * **Ernst van stress:** De mate van stress en de manier waarop deze wordt verwerkt, lijken noodzakelijk te zijn om PTG te ervaren [11](#page=11). #### 2.1.2 Correlaten van PTG Systematische reviews en meta-analyses hebben PTG geassocieerd met verschillende psychosociale correlaten [11](#page=11): * **PTG is positief gecorreleerd met:** verbeterde stemming, religieuze coping, spiritualiteit, optimisme, sociale steun en een lagere mate van depressie [11](#page=11). * **PTG is negatief gecorreleerd met:** posttraumatische stress symptomen, depressie, angst, algemeen lijden en een lage fysieke gezondheidstoestand [11](#page=11). ### 2.2 Acceptatie van chronische ziekten Acceptatie van een chronische ziekte is een cruciaal onderdeel van het aanpassingsproces. Het individuele proces van aanpassing aan een chronische ziekte wordt gekenmerkt door het evalueren van de impact ervan en het accepteren van de realiteit van de ziekte en de beperkingen die deze met zich meebrengt [12](#page=12). * **Actieve acceptatie:** Dit wordt beschouwd als gunstig voor stemming en coping, en leidt mogelijk tot meer ervaren voordelen [12](#page=12). * **Algemene acceptatie:** Acceptatie wordt algemeen beschouwd als noodzakelijk voor patiënten die vooruitgang willen boeken in hun herstel en levenskwaliteit [12](#page=12). Individuen die met hun chronische aandoening worstelen, rapporteren vaker slapeloosheid, verminderde mobiliteit en sociale isolatie. Interventies die gericht zijn op het bevorderen van acceptatie kunnen de levenskwaliteit verbeteren. Acceptatie van een chronische ziekte kan met name uitdagend zijn als de gevolgen voor het zelfvertrouwen en de sociale interactie duidelijk merkbaar zijn [12](#page=12). #### 2.2.1 Acceptatie en levenskwaliteit Onderzoek toont aan dat een grotere mate van acceptatie van de chronische ziekte niet altijd leidt tot een hogere levenskwaliteit; dit kan afhangen van de manier waarop acceptatie wordt ervaren en geïntegreerd. Patiënten die een lagere SES en etniciteit hebben, ervaren mogelijk een minder gunstig effect van PTG, terwijl zelfeffectiviteit en sociale steun dit effect kunnen mediëren [11](#page=11). ### 2.3 Kwaliteit van leven Kwaliteit van leven (KvL) wordt gedefinieerd als de perceptie van individuen van hun positie in het leven in de context van de cultuur en het waardesysteem waarin zij leven, met betrekking tot hun doelen, verwachtingen, normen en zorgen. Vanaf 1948 wordt KvL geëvalueerd door middel van een breed scala aan aspecten die het welzijn van een individu omvatten [12](#page=12). De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert KvL als een breed concept dat de fysieke en mentale gezondheid van een individu, hun sociale relaties en hun integratie in de maatschappij omvat. De WHO hanteert een universeel en transcultureel gevalideerd instrument, de WHOQOL-100, dat 25 facetten bevat, gegroepeerd in zes domeinen [12](#page=12). > **Tip:** Het begrijpen van de interactie tussen posttraumatische groei en acceptatie is cruciaal. Groei is niet alleen het overwinnen van trauma, maar ook het integreren ervan in een nieuw, positiever levensperspectief, wat vaak hand in hand gaat met het accepteren van de realiteit van moeilijke omstandigheden. > **Tip:** Wees kritisch bij het evalueren van de literatuur over PTG. Sommige onderzoeken suggereren dat "benefit finding" minder een daadwerkelijke groei vertegenwoordigt en meer een cognitieve herstructurering van reeds aanwezige positieve eigenschappen [10](#page=10). > **Voorbeeld:** Een patiënt die na een ernstige ziekte leert om de beperkingen die de ziekte met zich meebrengt te accepteren, kan zich meer gericht voelen op de aspecten van het leven die nog wel mogelijk zijn. Dit kan leiden tot een hogere mate van spirituele groei en verbeterde relaties met familie, wat indicatoren zijn van posttraumatische groei. --- # Kwaliteit van leven Dit onderwerp definieert kwaliteit van leven en bespreekt de relevantie ervan in de medische praktijk, evenals de instrumenten om deze te meten [12](#page=12) [13](#page=13). ### 3.1 Wat is kwaliteit van leven? Kwaliteit van leven (Quality of Life, QoL) omvat gevoelens van voldoening, welzijn, affect en stress. Sinds 1981 wordt het concept door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) als een overkoepelend begrip gehanteerd. De WHO definieert kwaliteit van leven als een concept dat de individuele perceptie van de positie in het leven omvat in relatie tot de cultuur en het waardensysteem waarin men leeft, en in relatie tot de doelen, verwachtingen, standaarden en zorgen van het individu. Het is een persoonlijk begrip dat wordt beïnvloed door religieuze en spirituele overtuigingen [12](#page=12). De WHO hanteert een generieke en transcultureel gevalideerde meetinstrument. Dit instrument, de WHOQOL-100, bestaat uit 100 vragen die zijn gegroepeerd in zes domeinen [12](#page=12): * Fysieke gezondheid [12](#page=12). * Psychische welzijn [12](#page=12). * Mate van onafhankelijkheid [12](#page=12). * Sociale relaties [12](#page=12). * Omgeving [12](#page=12). * Spiritualiteit [12](#page=12). Dit instrument biedt een gedetailleerd beeld van verschillende aspecten van de kwaliteit van leven en is populair geworden, mede door de ontwikkeling van populatiespecifieke versies [12](#page=12). Kwaliteit van leven (QoL) wordt beschreven als de evaluatie door een individu van zijn algemene levenservaring op een bepaald moment. Gezondheidsgerelateerde QoL (HRQoL) verwijst daarentegen naar de evaluatie van het leven vanuit het perspectief van de gezondheid en de gevolgen van symptomen, levensstijl, algemene gezondheid of behandelingen [13](#page=13). #### 3.1.1 Acceptatie van chronische gezondheidsproblemen Acceptatie van een chronische aandoening wordt gezien als een individueel proces van het evalueren van de impact van de aandoening op het eigen leven en het accepteren van de huidige situatie. Actieve acceptatie kan bijdragen aan een gunstige stemming en coping. Het wordt als noodzakelijk beschouwd wanneer een patiënt verder wil met het leven. De formulering van vragenlijsten, zoals de Acceptance of Chronic Health Conditions Scale, weerspiegelt dit. Patiënten die falen in de acceptatie van hun aandoening ervaren vaker psychische problemen, ernstigere pijnsensaties, slaapstoornissen, verminderde mobiliteit en sociale isolatie. Acceptatie van de ziekte, zelfs wanneer deze zichtbaar is, kan leiden tot een positievere levenshouding, wat de bevordering van interventies kan ondersteunen. Voor patiënten met zichtbare aandoeningen of aandoeningen die de sociale interactie beïnvloeden, kan het leiden tot een extra uitdaging wat betreft zelfvertrouwen en sociaal welzijn [12](#page=12). ### 3.2 Het belang van kwaliteit van leven in de medische praktijk Er zijn verschillende redenen waarom de evaluatie van kwaliteit van leven een cruciale rol speelt in de medische praktijk [13](#page=13): * **Informatie verschaffen:** Het meten van QoL vergroot het inzicht in de multidimensionale impact van ziekte en behandeling op de patiënt. Het informeert patiënten over mogelijke uitkomsten, de wederzijdse beïnvloeding van ervaringen, en helpt hen beter geïnformeerde keuzes te maken over hun behandeling [13](#page=13). * **Behandelingen en alternatieven evalueren:** QoL-metingen worden gebruikt om behandelingen te vergelijken, niet alleen qua effectiviteit maar ook qua effect op de levenskwaliteit. Concepten zoals DALY's (Disability-Adjusted Life Years - het aantal levensjaren met een goede gezondheid na bepaalde interventies) spelen hierin een belangrijke rol en houden rekening met zowel levensduur als kwaliteit van leven. Dit is van belang voor het afstemmen van medische en economische besluitvorming [13](#page=13). * **Communicatie bevorderen:** QoL-metingen helpen zorgverleners om onderwerpen aan te snijden die anders mogelijk onbelicht zouden blijven, wat bijdraagt aan een holistischere en patiëntgerichte zorg [13](#page=13). QoL-metingen zijn een essentieel onderdeel van het dagelijks werk voor zorgverleners en clinici, en er worden steeds meer gevalideerde meetinstrumenten gebruikt [13](#page=13). > **Tip:** Begrijp het onderscheid tussen algemene kwaliteit van leven en gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven. Beide zijn belangrijk, maar richten zich op verschillende aspecten van het welzijn van de patiënt. > > **Tip:** Realiseer je dat culturele verschillen een rol kunnen spelen in de perceptie en evaluatie van kwaliteit van leven. #### 3.2.1 Meetinstrumenten voor kwaliteit van leven Hoewel de tekst specifiek de WHOQOL-100 noemt als een belangrijk instrument, wordt ook de "Acceptance of Chronic Health Conditions Scale" genoemd in de context van acceptatie van aandoeningen. De beschrijving suggereert dat er meerdere, populatiespecifieke instrumenten bestaan. Het gebruik van gevalideerde meetinstrumenten is cruciaal voor betrouwbare resultaten [12](#page=12) [13](#page=13). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Chronische ziekte | Een langdurige gezondheidstoestand die voortdurende medische zorg of beperkingen in dagelijkse activiteiten vereist. Deze ziekten zijn vaak complex en vereisen een geïntegreerde zorgbenadering. | | Copingmechanismen | Gedragingen of gedachteprocessen die individuen gebruiken om om te gaan met stressvolle situaties of uitdagingen die voortkomen uit ziekte of andere levensomstandigheden. | | Posttraumatische groei (PTG) | Het positieve psychologische effect dat sommigen ervaren na het doormaken van een ernstig stressvolle gebeurtenis, wat leidt tot veranderingen in hun perceptie, prioriteiten en spiritualiteit. | | Kwaliteit van leven (KdV) | Een breed concept dat de algemene tevredenheid, het welzijn en de subjectieve ervaring van een individu met zijn of haar leven weerspiegelt, rekening houdend met fysieke, psychische en sociale factoren. | | Ziekte-ervaring | De subjectieve beleving van een persoon met een ziekte, die zowel de fysieke symptomen als de psychologische, sociale en existentiële impact omvat. | | Depressie | Een psychische stoornis gekenmerkt door aanhoudende gevoelens van somberheid, verlies van interesse of plezier, en veranderingen in stemming, denkpatronen en gedrag. | | Angst | Een emotionele toestand gekenmerkt door gevoelens van bezorgdheid, nervositeit of onrust, vaak geassocieerd met de anticipatie op gevaar of een onprettige gebeurtenis. | | Zelfmanagement | Het proces waarbij patiënten actief deelnemen aan het beheren van hun eigen gezondheid en ziekte, inclusief het volgen van behandelingen, het aanpassen van levensstijl en het omgaan met symptomen. | | Copingstrategieën | Specifieke methoden die mensen gebruiken om met stressoren om te gaan, onderverdeeld in probleemgerichte, emotiegerichte en vermijdende strategieën. | | Aanpassingsproces | De reeks psychologische en gedragsveranderingen die een individu ondergaat om zich aan te passen aan nieuwe of uitdagende omstandigheden, zoals een chronische ziekte. | | Spiritualiteit | Een breder concept dan religie, dat verwijst naar de zoektocht naar betekenis en doel in het leven, en de verbinding met iets groters dan zichzelf. | | Palliatieve zorg | Zorg die gericht is op het verbeteren van de kwaliteit van leven voor patiënten en hun families die te maken hebben met een levensbedreigende ziekte, door het voorkomen en verlichten van lijden. |

# Inleiding tot de psychologie en medische psychologie **1. Inleiding tot psychologie en medische psychologie** Dit onderwerp introduceert de basisdefinities van psychologie en medische psychologie, verklaart het verschil met psychiatrie, en behandelt de subspecialisaties binnen de psychologie, met specifieke aandacht voor de rol van medische psychologie bij ziekte en lichamelijke aandoeningen. ### 1.1 Wat is psychologie? Psychologie wordt gedefinieerd als de wetenschappelijke studie naar de oorzaken en gevolgen van menselijk gedrag. Dit omvat zowel direct waarneembaar gedrag (acties) als indirect waarneembaar gedrag (gedachten, gevoelens), evenals de onderliggende biologische en neuropsychologische processen. De psychologie onderzoekt algemene kenmerken van menselijk gedrag, individuele en groepsverschillen, en zowel normaal als problematisch gedrag, met als doel het menselijk functioneren te onderzoeken en te verklaren. #### 1.1.1 Psychologie versus psychiatrie Het is belangrijk om psychologie te onderscheiden van psychiatrie: * **Psychologie:** Een humane wetenschap die zich richt op de "mind" (en "brain"). Het bestudeert mentale processen zoals perceptie, aandacht, geheugen, leren, cognitie, emoties en gedrag. Binnen de psychologie wordt zowel de normaliteit als de ziekte bestudeerd. * **Psychiatrie:** Een medische wetenschap die zich richt op de "brain" (en "mind"). Het bestudeert de structuur en neurobiologische processen van de hersenen, met een focus op psychiatrische stoornissen en ziekte. #### 1.1.2 Subspecialisaties binnen de psychologie De psychologie kent verschillende subspecialisaties. De tekst noemt drie hoofdrichtingen: * Klinische psychologie * Theoretische en experimentele psychologie * Bedrijfspsychologie en personeelsbeleid Daarnaast worden er diverse subspecialisaties genoemd, met name binnen de klinische psychologie, waaronder: * Medische psychologie * Cognitieve psychologie * Gedragspsychologie * Persoonlijkheidspsychologie * Neuropsychologie * Sociale psychologie ### 1.2 Wat is medische psychologie? Medische psychologie is een specialisatie binnen de psychologie die zich richt op het onderzoeken en behandelen van psychologische problemen of klachten die geassocieerd zijn met lichamelijke ziekten of aandoeningen. Dit kan betrekking hebben op diverse aspecten, zoals: * Het leren omgaan met chronische ziekten (bv. diabetes, multiple sclerose). * Aanpassing van de levensstijl en het omgaan met verlies van fysieke mogelijkheden of zelfstandigheid. * Verwerking van verlies, depressie of suïcidaliteit. * Het verwerken van acute en levensbedreigende aandoeningen (bv. kanker, beroerte). * Geheugenproblemen als gevolg van hersentrauma of ernstige depressie. * Ongewenst eetgedrag in relatie tot overgewicht. De medische psychologie hanteert de visie dat ziekte en gezondheidsproblemen een belangrijke stressor zijn met psychologische gevolgen. De focus ligt op het onderzoeken en behandelen van deze psychologische problemen en hun impact. ### 1.3 Psychologie en informatieverwerking (Basis Cognitieve Psychologie) De cognitieve psychologie heeft een aanzienlijke invloed op de hedendaagse psychologie. Sinds het einde van de jaren vijftig is er meer aandacht voor de rol van cognitieve processen bij het ontstaan en in stand houden van psychische klachten. De centrale gedachte is dat gedrag niet volledig begrepen kan worden zonder te kijken naar de mentale processen die eraan voorafgaan. #### 1.3.1 Belang van informatieverwerking Informatieverwerking is essentieel omdat de psychologie ervan uitgaat dat het menselijk brein functioneert als een informatie-verwerkend systeem, vergelijkbaar met een computer. De belangrijkste processen hierbij zijn: * **Waarneming/perceptie:** Informatie opnemen via de zintuigen. * **Interne verwerking:** Informatie interpreteren, denken en redeneren. * **Opslag (geheugen):** Informatie bewaren. * **Reactie/gedrag:** Op de informatie reageren. De cognitieve psychologie bestudeert mentale processen zoals waarneming, aandacht, geheugen, en mentale inhoud zoals gedachten en gevoelens. #### 1.3.2 Belangrijke termen en concepten * **Cognities:** De verzameling van mentale processen en activiteiten die betrokken zijn bij waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen. Dit omvat ook gedachten, taal, beelden, feitenkennis, herinneringen, waarden en normen. * **Informatieverwerking:** De processen die een rol spelen bij de verwerving, opslag en reproductie van kennis of informatie. Dit omvat waarneming, verwerking en geheugen. De cognitieve psychologie bestudeert de invloed van informatieverwerking op emoties, gedrag en fysiologische processen, en vice versa. * **Schema's:** Geheugenstructuren waarin relatief stabiele kennisrepresentaties zijn opgeslagen over specifieke onderwerpen. Deze zijn gevormd door ervaringen en beïnvloeden hoe we informatie waarnemen, interpreteren en verwerken. Schema's sturen onze informatieverwerking en kunnen leiden tot specifieke gedachten, gevoelens en gedrag (de G-ketting: Gewaarwording/Gebeurtenis -> Gedachten -> Gevoelens -> Gedrag -> Gevolg). > **Tip:** De G-ketting (Gedachten-Gevoelens-Gedrag) is een cruciaal model in de cognitieve psychologie om de relatie tussen onze interpretaties, emoties en acties te begrijpen. Psychische problemen worden vaak gekenmerkt door disfunctionele denkgewoonten binnen deze ketting. #### 1.3.3 Voorbeelden van de G-ketting en denkfouten De G-ketting laat zien dat niet de situatie zelf, maar onze interpretatie ervan onze gevoelens en gedrag bepaalt. > **Voorbeeld 1:** > * **Gebeurtenis:** Een hond blaft. > * **Persoon 1 (Gedachte: "Hij zal bijten"):** Gevoel: Angst. Gedrag: Weglopen. > * **Persoon 2 (Gedachte: "Wat een mooi dier"):** Gevoel: Opgewondenheid. Gedrag: Dichterbij komen. > **Voorbeeld 2:** > * **Gebeurtenis:** Een groep mensen kijkt naar je op een feestje. > * **Persoon 1 (Gedachte: "Ze lachen met mij"):** Gevoel: Onzekerheid, spanning. Gedrag: Weggaan. > * **Persoon 2 (Gedachte: "Ze vragen zich af wie ik ben"):** Gevoel: Neutraal. Gedrag: Contact leggen. Systematische vertekeningen of denkfouten kunnen leiden tot psychische stoornissen. Voorbeelden hiervan zijn: * **Zwart-wit denken:** Alles in uitersten zien. * **Toekomst rampzalig voorspellen:** Zeker weten dat iets slechts zal gebeuren. * **Generaliseren:** Grote conclusies trekken uit één gebeurtenis. * **Gedachten lezen:** Denken te weten wat anderen denken zonder bewijs. * **Personaliseren:** Gebeurtenissen sterk op jezelf betrekken. * **Emotioneel redeneren:** Gevoelens als bewijs zien. * **Selectief waarnemen:** Alleen op het negatieve letten. * **Negatief denken:** Neutrale of positieve zaken naar negatief ombuigen. #### 1.3.4 Informatieverwerking: verwerking van prikkels Het verwerken van prikkels omvat verschillende mentale processen: ##### 1.3.4.1 Waarneming/perceptie Waarneming is niet objectief en passief, maar een selectief en interpretatief proces. * **Externe waarneming:** Via de zintuigen (auditief, visueel, olfactorisch, gustatorisch, tactiel). * **Interne waarneming:** Waarnemen van interne toestanden zoals lichamelijke sensaties, gedachten en gevoelens. Pareidolie is een voorbeeld van de aangeboren neiging van de hersenen om betekenis te geven aan onduidelijke waarnemingen, wat een overlevingsfunctie kan hebben. Waarneming werkt via twee complementaire processen: * **Bottom-up:** Een stimulus-gedreven proces, waarbij ruwe zintuiglijke gegevens worden verwerkt. * **Top-down:** Gevormd door bestaande kennis en schema's, fungeert als een interpretatief raster over de waargenomen gegevens. ##### 1.3.4.2 Het geheugen Het geheugen stelt ons in staat informatie op te slaan, te bewaren en terug te zoeken. Het omvat verschillende soorten kennis, zoals beelden, gedachten, herinneringen, geuren, procedures en verwachtingen. Er zijn drie hoofdtypen geheugen: * **Sensorisch geheugen:** Het eerste stadium, waar zintuiglijke indrukken zeer kort worden vastgehouden (bv. visuele beelden in iconisch geheugen, auditieve prikkels in echoïsch geheugen). Het filtert informatie om te beslissen welke informatie aandacht verdient voor het werkgeheugen. * **Werkgeheugen (Korte termijn geheugen):** Haalt relevante informatie uit het sensorisch geheugen en koppelt deze aan kennis uit het langetermijngeheugen. Het is een centraal regulerend systeem voor bewuste planning en aandacht. De capaciteit is beperkt (ongeveer 7 items) en de duur kort (seconden tot minuten). Overbelasting leidt tot het verdwijnen van oude informatie. * **Langetermijn geheugen:** Hier wordt informatie opgeslagen na herhaling en consolidatie. Het heeft een grote capaciteit en informatie blijft er zeer lang bewaard, hoewel herinneringen kunnen vervagen of 'overschreven' kunnen worden. Terugzoeken (retrieval) is essentieel. Het langetermijngeheugen kan worden onderverdeeld in: * **Declaratief (Expliciet) geheugen:** Bewust toegankelijke kennis, zoals het episodisch geheugen (persoonlijke gebeurtenissen) en het semantisch geheugen (feiten, woordenschat, wereldkennis). * **Niet-declaratief (Impliciet) geheugen:** Niet-bewust toegankelijke kennis, zoals het procedureel geheugen (vaardigheden zoals fietsen) en priming (invloed van eerdere prikkels op latere reacties). **Geheugenfouten:** * **Omissiefouten:** Informatie die niet meer naar bovenkomt (bv. amnesie). * **Commissiefouten:** Informatie die onbedoeld wordt toegevoegd of gecreëerd (bv. pseudo-herinneringen, confabulaties). Emoties hebben een significante invloed op het geheugen. Emotioneel geladen gebeurtenissen worden vaak beter onthouden dan neutrale gebeurtenissen. **Olfactorisch geheugen:** Geurherinneringen hebben een unieke hersenroute die direct naar het limbisch systeem (amygdala voor emoties, hippocampus voor geheugen) leidt. Dit verklaart waarom geuren vaak direct gekoppeld zijn aan sterke, emotioneel geladen herinneringen ("Proust-effect"). Hoewel olfactorisch geheugen stabiel is en langzaam vervaagt, is het moeilijker om geuren verbaal te benoemen. #### 1.3.5 Belang van informatieverwerking bij ziekte en patiënten De manier waarop een patiënt informatie selecteert, interpreteert en verwerkt, is cruciaal voor hoe deze omgaat met ziekte of een aandoening. Complexe G-schema's (gedachten, gevoelens, gedrag) spelen hierbij een grote rol. > **Voorbeeld G-schema bij een logopedist:** > * **Patiënt komt niet opdagen voor een afspraak na CVA:** > * **Logopedist (Gedachten):** "Die is niet gemotiveerd." **(Gevoelens):** Irritatie. **(Gedrag):** Geen contact opnemen. > * **Patiënt (Gedachten):** "Die oefeningen zijn te moeilijk, het lukt toch niet." **(Gevoelens):** Angst, hopeloosheid. **(Gedrag):** Niet komen. > **Voorbeeld G-schema bij een verpleegkundige:** > * **Patiënt met chronische hartaandoening trekt zich terug:** > * **Verpleegkundige (Gedachten):** "Wat is er aan de hand?" **(Gevoelens):** Onzekerheid. **(Gedrag):** Weinig interactie. > * **Patiënt (Gedachten, na vernemen van slechte prognose):** "Het is gedaan met mij." **(Gevoelens):** Somberheid, hopeloosheid. **(Gedrag):** Terugtrekken. Het is essentieel om rekening te houden met de complexiteit van de G-schema's bij patiënten en te beseffen dat onze eigen gedachten en gevoelens ook onze interacties beïnvloeden. --- # Informatieverwerking en cognitieve psychologie Dit gedeelte introduceert de fundamenten van de cognitieve psychologie en de rol van informatieverwerking bij het begrijpen van menselijk gedrag, met specifieke aandacht voor schema's en de G-ketting die gedachten, gevoelens en gedrag beïnvloedt. ### 1.1 Achtergrond: cognitieve psychologie en informatieverwerking De cognitieve psychologie, prominent aanwezig sinds het einde van de jaren '50, benadrukt het belang van cognities (mentale processen) voor het ontstaan en voortbestaan van psychische klachten. Het uitgangspunt is dat gedrag niet volledig te begrijpen is zonder inzicht in de mentale processen die eraan voorafgaan. De mens wordt gezien als een informatie-verwerkend systeem, vergelijkbaar met een computer, dat informatie opneemt via de zintuigen, intern verwerkt en opslaat in het geheugen, waarna het leidt tot gedrag. #### 1.1.1 Belangrijke termen en concepten * **Cognities:** De verzameling van mentale processen en activiteiten die betrokken zijn bij waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen. Dit omvat denken (zowel bewust als automatisch), beelden, feitenkennis, herinneringen, waarden en normen, en waarneming. * **Informatieverwerking:** De processen die een rol spelen bij de verwerving, opslag en reproductie van kennis. Dit omvat drie mentale processen: waarneming, verwerking en geheugen. * **Schema's:** Gestructureerde kennisrepresentaties in het geheugen die worden gevormd door levenslange ervaringen. Ze organiseren kennis over specifieke onderwerpen en beïnvloeden welke informatie wordt waargenomen, hoe deze wordt geïnterpreteerd en verwerkt tot nieuwe betekenissen. Schema's zijn functioneel en maken deel uit van de G-ketting. #### 1.1.2 De G-ketting: gedachten, gevoelens, gedrag en gevolgen De G-ketting beschrijft de interactie tussen gebeurtenissen (of gewaarwordingen), gedachten, gevoelens en gedrag, met hun gevolgen. * **Gebeurtenis/Gewaarwording:** De externe stimulus of interne ervaring. * **Gedachten/Cognities:** De interpretatie van de gebeurtenis. De cognitieve psychologie stelt dat niet de situatie zelf, maar de interpretatie ervan bepaalt hoe we ons voelen en gedragen. > **Tip:** Inzicht in de G-ketting is cruciaal voor medische professionals om de psychologische aspecten van ziekte en aandoeningen bij patiënten te begrijpen. * **Gevoelens/Emoties:** De emotionele reactie die voortkomt uit de gedachten. * **Gedrag:** De actie of reactie die wordt ondernomen, variërend van bewust gepland tot automatisch onbewust gedrag. * **Gevolgen:** De uitkomst van het gedrag, die weer invloed kan hebben op toekomstige gebeurtenissen en de G-ketting. > **Voorbeeld 1:** > * **Gebeurtenis:** Een blaffende hond. > * **Gedachte (Persoon 1):** "Die hond zal me bijten." > * **Gevoel (Persoon 1):** Angst, spanning. > * **Gedrag (Persoon 1):** Weglopen. > > * **Gedachte (Persoon 2):** "Wat een mooi dier." > * **Gevoel (Persoon 2):** Opgewonden. > * **Gedrag (Persoon 2):** Dichterbij komen. > **Voorbeeld 2:** > * **Gebeurtenis:** Een groep mensen op een feestje kijkt naar jou. > * **Gedachte (Persoon 1):** "Ze lachen me uit." > * **Gevoel (Persoon 1):** Onzeker, gespannen. > * **Gedrag (Persoon 1):** Weggaan. > > * **Gedachte (Persoon 2):** "Ze vragen zich af wie ik ben." > * **Gevoel (Persoon 2):** Neutraal. > * **Gedrag (Persoon 2):** Contact leggen. Vertekende of disfunctionele denkgewoonten kunnen leiden tot psychische stoornissen. Voorbeelden hiervan zijn: * **Zwart-wit denken:** Denken in uitersten (bijv. "Niets lukt me"). * **Toekomst rampzalig voorspellen:** Zeker weten dat iets negatiefs zal gebeuren (bijv. "Op dat feestje zal niemand me leuk vinden"). * **Generaliseren:** Grote conclusies trekken uit één enkele gebeurtenis (bijv. "Mij lukt nooit iets"). * **Gedachten lezen:** Denken te weten wat anderen denken zonder voldoende bewijs (bijv. "Ik zag het hem denken"). * **Personaliseren:** Gebeurtenissen of gedrag van anderen sterk op zichzelf betrekken (bijv. "Mijn baas zei geen goedendag, hij zal wel kwaad zijn op mij"). * **Emotioneel redeneren:** Wat men voelt, is de waarheid (bijv. "Ik voel dat hij me niet mag"). * **Selectief waarnemen:** Vooral letten op het negatieve (bijv. "Wat een rotdag"). * **Negatief denken:** Neutrale of positieve zaken omdraaien naar het negatieve (bijv. een goede prestatie toeschrijven aan geluk). ### 1.2 Informatieverwerking: verwerking van prikkels via mentale processen De verwerking en interpretatie van prikkels omvatten meerdere mentale processen, waaronder waarneming en het geheugen. #### 1.2.1 Waarneming/perceptie Waarneming is het proces waarbij we informatie uit de externe wereld via onze zintuigen (auditief, visueel, olfactorisch, gustatorisch, tactiel) en interne toestanden (lichamelijke sensaties, gedachten, gevoelens, stemmingen) verwerken. Waarneming is niet objectief en passief; het omvat selectie, onbewuste processen, aanvulling tot logische gehelen, en kan sterk individueel verschillen. * **Pareidolie:** Een aangeboren neiging van de hersenen om betekenis te geven aan onduidelijke en willekeurige waarnemingen, zoals het herkennen van gezichten in willekeurige patronen. Dit kan een overlevingsfunctie hebben. * **Twee aanvullende processen van waarneming:** * **Bottom-up:** Een stimulus-gedreven proces vanuit de werkelijkheid, waarbij ruwe zintuiglijke gegevens worden verwerkt. * **Top-down:** Gestuurd door bestaande kennis (schema's), waarbij een interpretatief raster over de waargenomen gegevens wordt gelegd. Dit proces wordt beïnvloed door individuele variaties, persoonlijke voorkeuren en kenmerken. #### 1.2.2 Het geheugen Het geheugen is het vermogen om informatie op te slaan, te bewaren en terug te zoeken. Het omvat verschillende soorten kennis, zoals beelden, gedachten, herinneringen, geuren, muziek, procedures en verwachtingen. Er worden drie hoofdsoorten geheugen onderscheiden: * **Sensorisch geheugen (zintuiglijk geheugen):** * Het eerste stadium, plaatsvindend in de zintuigen en sensorische zenuwbanen. * Bevat snel vervagende sporen van zintuiglijke stimuli. * Functie: informatie net lang genoeg vasthouden om te beslissen welke informatie aandacht verdient en belangrijk is voor het werkgeheugen. Fungeert als een poortwachter. * Capaciteit: groot, duur: zeer kort (ongeveer een kwart seconde voor 12-16 items). * Automatisch, zonder tussenkomst van aandacht of bewustzijn. * Subtypen: Iconisch geheugen (beelden) en Echoïsch geheugen (auditieve stimuli). * **Werkgeheugen (korte termijn geheugen):** * Het tweede stadium, haalt relevante informatie uit het sensorisch geheugen en verbindt deze met het langetermijngeheugen. * Een centraal regulerend systeem dat aandacht verdeelt en bewuste planning en beheersing van acties verzorgt. Verwerkt auditieve en visuele informatie. * Capaciteit en duur: Tijdelijk, enkele seconden tot minuten. * Capaciteit: beperkt, ongeveer 7 items (met een variatie van 2). Kan verschillen per persoon en per soort onderwerp. * Overbelasting leidt tot het verdwijnen van oude items en kan ervoor zorgen dat nieuwe, belangrijke informatie niet wordt opgemerkt. * **Langetermijngeheugen:** * **Opslag:** Informatie uit het kortetermijngeheugen wordt naar het permanente geheugen overgebracht (consolidatie) na voldoende herhaling. * **Vasthouden:** Informatie blijft zeer lang bewaard, hoewel indrukken kunnen vervagen en toegankelijkheid kan afnemen. Nieuwe kennis kan oude kennis 'overschrijven'. * **Terugzoeken (retrieval):** Het oproepen of herkennen van opgeslagen informatie. Vergeten gebeurt vaak door een gebrek aan herinneringscues. * **Soorten geheugen:** * **Declaratief (Expliciet) geheugen:** Bewust toegankelijke kennis. * **Episodisch geheugen:** Persoonlijke, autobiografische gebeurtenissen. * **Semantisch geheugen:** Feiten, betekenissen, woordenschat, algemene kennis (bijv. klokkijken, optellen). * **Niet-declaratief (Impliciet) geheugen:** Niet-bewust aanwezige kennis. * **Procedureel geheugen:** Vaardigheden, motorische vaardigheden (bijv. fietsen, zwemmen, lezen). * **Priming:** Invloed van een eerdere prikkel op de reactie op een latere prikkel, zonder bewustzijn van het verband. * **Conditionering:** (Zie Hoofdstuk 2 Leren/Gedragspsychologie). #### 1.2.3 Hoe juist is ons geheugen? Geheugenfouten kunnen optreden: * **Omissie-fouten:** Informatie die is opgeslagen, maar niet kan worden teruggehaald (bijv. amnesie, overgeneraliseerde herinneringen bij depressie). * **Commissie-fouten:** Informatie die onbedoeld is toegevoegd en niet berust op eigen waarneming of herinnering (bijv. pseudoherinneringen, confabulaties). > **Tip:** Emoties spelen een belangrijke rol bij de versterking van geheugen. Emotioneel geladen gebeurtenissen worden vaak beter onthouden. #### 1.2.4 Olfactorisch geheugen Het olfactorisch (geur) geheugen heeft een unieke hersenroute. Geuren gaan rechtstreeks van de zintuigen naar het limbisch systeem (amygdala voor emoties en hippocampus voor geheugen), in tegenstelling tot andere zintuigen die eerst via de thalamus (poortwachter) gaan. Dit resulteert in een directe koppeling van geuren aan sterke, emotioneel geladen herinneringen (het 'Proust-effect'). Olfactorisch geheugen is stabiel en vervaagt langzamer, maar is moeilijker verbaal te benoemen omdat het systeem minder verbonden is met taalgebieden. Geurherkenning is sterk, maar bewuste geurherinnering zonder de prikkel is beperkt. ### 1.3 Belang van informatieverwerking bij ziekte en patiënten De manier waarop patiënten informatie selecteren, interpreteren en verwerken, is sterk gerelateerd aan hoe zij omgaan met ziekte en aandoeningen. Een complex samenspel van gedachten, gevoelens en gedrag (de G-ketting) beïnvloedt hun ervaring en verwerking van ziekte. > **Voorbeeld:** > * **Situatie:** Een patiënt met afasie (na CVA) komt niet opdagen voor een logopedische afspraak. > * **G-schema logopediste:** Gedachten als "die is niet gemotiveerd", gevoelens van irritatie, gedrag van geen contact opnemen. > * **G-schema patiënt:** Gedachten als "de oefeningen waren moeilijk en het lukte niet", "dit kan niet meer verbeteren", gevoelens van angst en hopeloosheid, gedrag van niet komen opdagen. Dit illustreert hoe de interpretatie van de gebeurtenis (de moeilijkheid van de oefeningen) leidt tot een andere G-ketting dan die van de logopediste. > > **Voorbeeld:** > * **Situatie:** Een patiënt met chronische hartaandoening wordt na een nieuwe opname stiller en kortaf, en reageert kwaad op behandeling. > * **G-schema verpleegkundige:** Onzekerheid, gedrag van weinig interactie zoeken. > * **G-schema patiënt:** Achtergrond: diagnose hartfalen en vermelding van een hoge mortaliteitsratio. Gedachten als "het is gedaan met mij", "heb nog maar max 3 jaar te leven", gevoelens van somberheid en hopeloosheid, gedrag van terugtrekken. Dit laat zien hoe de verwerking van informatie over de prognose leidt tot een veranderde G-ketting. Het is essentieel om bij patiënten rekening te houden met de complexiteit van hun G-schema's en de invloed van hun gedachten op hun gevoelens en gedrag. Ook bij hulpverleners zelf is het belangrijk om zich bewust te zijn van hun eigen G-schema's en hoe deze hun interactie met patiënten beïnvloeden. --- # Geheugen: soorten, processen en geheugenfouten Dit deel van de cursus behandelt de fundamentele aspecten van het menselijk geheugen, waaronder de verschillende geheugentypen, de processen die betrokken zijn bij het opslaan en terughalen van informatie, en de aard en oorzaken van geheugenfouten. ### 3.1 Informatieverwerking als basis van het geheugen De cognitieve psychologie beschouwt het menselijk brein als een informatie-verwerkend systeem. Dit systeem neemt informatie op via de zintuigen, verwerkt deze intern (denken, redeneren), slaat deze op in het geheugen, en genereert gedrag als reactie. Mentale processen zoals waarneming, aandacht, verwerking en geheugen zijn hierbij cruciaal. #### 3.1.1 Cognities en schema's * **Cognities**: De verzameling van mentale processen en activiteiten die gebruikt worden bij waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen van informatie. Dit omvat denken, waarneming, en herinneringen. * **Schema's**: Geheugenstructuren die relatief stabiele kennisrepresentaties bevatten over specifieke onderwerpen. Ze worden gevormd door ervaringen en beïnvloeden hoe we nieuwe informatie waarnemen, interpreteren en verwerken. Schema's helpen om informatie te organiseren en te verbinden, wat essentieel is voor coherent denken en geheugen. De G-ketting (Gebeurtenis/Gewaarwording -> Gedachten -> Gevoelens -> Gedrag -> Gevolg) illustreert hoe onze interpretatie (gedachten) van een gebeurtenis, gestuurd door onze schema's, onze gevoelens en gedrag bepaalt. Psychische problemen worden vaak geassocieerd met vervormde of disfunctionele denkgewoonten (schema's). > **Tip:** Begrijpen dat niet de gebeurtenis zelf, maar de interpretatie daarvan de gevoelens en het gedrag bepaalt, is een kerninzicht uit de cognitieve psychologie en essentieel voor het begrijpen van zowel normaal functioneren als psychische klachten. #### 3.1.2 Mentale processen: waarneming, verwerking en geheugen * **Waarneming/Perceptie**: Het proces waarbij we externe stimuli (via zintuigen) en interne toestanden (lichamelijke sensaties, gedachten) opnemen. Waarneming is geen passief en objectief proces, maar wordt beïnvloed door selectie, interpretatie en bestaande kennis (schema's). * **Bottom-up processen**: Stimulus-gedreven, waarbij ruwe zintuiglijke gegevens worden verwerkt. * **Top-down processen**: Gestuurd door bestaande kennis, ervaringen en schema's, die als een interpretatief raster over de waargenomen gegevens worden gelegd. * **Verwerking/Interpretatie**: Het actief toekennen van betekenis aan waargenomen informatie, sterk beïnvloed door onze schema's. * **Geheugen**: Het vermogen om informatie te onthouden, wat drie hoofdaspecten omvat: opslaan, bewaren en terugzoeken van informatie. ### 3.2 Soorten geheugen Het geheugen wordt doorgaans ingedeeld in drie opeenvolgende stadia: #### 3.2.1 Sensorisch geheugen * **Functie**: Het eerste stadium van geheugen, dat plaatsvindt in de zintuigen en de bijbehorende zenuwbanen. Het houdt kortstondig sporen van zintuiglijke stimuli vast, lang genoeg om te beslissen welke informatie aandacht verdient en wordt doorgestuurd naar het werkgeheugen. * **Kenmerken**: Grote capaciteit, maar een zeer korte duur (ongeveer een kwartseconde). Het werkt als een filter dat onbelangrijke stimuli scheidt van belangrijke. * **Subtypen**: * **Iconisch geheugen**: Voor visuele informatie. * **Echoïsch geheugen**: Voor auditieve informatie. #### 3.2.2 Werkgeheugen (Korte termijn geheugen) * **Functie**: Het tweede stadium dat relevante informatie uit het sensorisch geheugen haalt en koppelt aan bestaande informatie in het langetermijngeheugen. Het is een centraal regulerend systeem dat aandacht verdeelt en bewuste planning en beheersing van acties verzorgt. * **Kenmerken**: Tijdelijk vasthouden van informatie, langer dan het sensorisch geheugen (enkele seconden tot enkele minuten). Het heeft een beperkte capaciteit, typisch rond de 7 items (plus of minus 2). Overbelasting kan leiden tot het verlies van oude informatie en het onvermogen om nieuwe informatie op te nemen. #### 3.2.3 Langetermijngeheugen * **Functie**: Opslaan, bewaren en terughalen van informatie voor langere perioden. * **Kenmerken**: Informatie wordt hier na herhaling overgebracht vanuit het werkgeheugen (consolidatie). Hoewel het wordt aangenomen dat informatie permanent wordt opgeslagen, kunnen geheugenindrukken vervagen of overschreven worden door nieuwe kennis, waardoor de toegankelijkheid afneemt. Het terughalen van informatie kan bemoeilijkt worden door een gebrek aan herinneringscues. ##### 3.2.3.1 Categorieën van het langetermijngeheugen Het langetermijngeheugen wordt onderverdeeld in twee hoofdcategorieën: * **Declaratief (Expliciet) geheugen**: Kennis die bewust toegankelijk is en actief kan worden opgeroepen. * **Episodisch geheugen**: Persoonlijke, autobiografische gebeurtenissen en ervaringen. * **Semantisch geheugen**: Feitenkennis, woordenschat, algemene kennis over de wereld en taal. * **Niet-declaratief (Impliciet) geheugen**: Kennis die niet-bewust aanwezig is. * **Procedureel geheugen**: Geheugen voor vaardigheden en motorische handelingen (bv. fietsen, schrijven). * **Priming**: Invloed van een eerdere stimulus op de reactie op een latere stimulus, zonder bewust besef van het verband. * **Conditionering**: Geleerde associaties tussen stimuli en reacties (zie Hoofdstuk 2). > **Tip:** Het onderscheid tussen expliciet en impliciet geheugen is belangrijk omdat deze geheugenvormen op verschillende manieren kunnen worden aangetast, bijvoorbeeld na hersenletsel. ### 3.3 Emotionele impact op geheugen Emoties spelen een significante rol in hoe we informatie verwerken en onthouden. Emotioneel geladen gebeurtenissen worden vaak beter onthouden dan neutrale gebeurtenissen. Dit komt deels door de activatie van het sympathisch zenuwstelsel en de vrijgave van stresshormonen zoals adrenaline en noradrenaline, die de geheugenconsolidatie kunnen versterken. #### 3.3.1 Olfactorisch geheugen Het olfactorisch geheugen (reukgeheugen) wijkt af van andere zintuigen. Geurprikkels gaan direct naar het limbisch systeem (amygdala voor emoties, hippocampus voor geheugen) in plaats van eerst via de thalamus. Dit leidt tot een directere koppeling van geuren aan emoties en herinneringen, wat het "Proust-effect" verklaart waarbij geuren sterke, emotioneel geladen herinneringen kunnen oproepen. Olfactorische herinneringen zijn stabiel en vervagen langzamer, maar zijn moeilijker verbaal te benoemen en werken vaak 'cued' (geactiveerd door de geur zelf). ### 3.4 Geheugenfouten Ons geheugen is niet perfect en kan leiden tot verschillende soorten fouten: * **Omissiefouten**: Informatie die wel is opgeslagen, maar niet kan worden teruggehaald (vergeten). * **Amnesie**: Verlies van geheugen, kan organisch (door hersenletsel) of dissociatief (psychisch) zijn. * **Commissiefouten**: Informatie die (onbedoeld) wordt toegevoegd of veranderd, waardoor een valse herinnering ontstaat, hoewel de persoon oprecht overtuigd is van de juistheid ervan. * **Pseudoherinneringen**: Verzonnen of vertekende herinneringen. * **Confabulaties**: Het invullen van gaten in het geheugen met verzonnen verhalen, vaak geassocieerd met frontale hersenletsels. > **Voorbeeld:** Een getuige van een misdrijf kan, onder invloed van suggestie of eigen verwachtingen, details toevoegen aan zijn herinnering die feitelijk niet hebben plaatsgevonden, wat leidt tot een commissiefout. ### 3.5 Belang van informatieverwerking bij ziekte en patiënten Het begrijpen van hoe patiënten informatie selecteren, interpreteren en verwerken is cruciaal voor de medische psychologie. Hoe iemand omgaat met ziekte, aanpassingen verwerkt en prognoses interpreteert, wordt sterk beïnvloed door hun informatieverwerkingsprocessen en bijbehorende schema's, gedachten, gevoelens en gedrag. #### 3.5.1 G-schema's bij patiënten en zorgverleners Het analyseren van de G-ketting (Gebeurtenis -> Gedachten -> Gevoelens -> Gedrag) bij zowel de patiënt als de zorgverlener kan leiden tot belangrijke inzichten. > **Voorbeeld patiënt met afasie:** Een patiënt met afasie die een afspraak mist, kan vanuit een G-schema van angst en hopeloosheid (gedachten als "dit lukt me toch niet, het heeft geen zin") gedrag vertonen van vermijding. De logopedist kan vanuit een ander G-schema van irritatie en onbegrip reageren, wat de communicatie bemoeilijkt. Het inzicht in beide schema's kan leiden tot een effectievere aanpak. > **Voorbeeld patiënt met chronische hartaandoening:** Een patiënt die na herhaaldelijke opnames de diagnose hartfalen met een slechte prognose krijgt, kan een G-schema van somberheid en hopeloosheid ontwikkelen, wat zich uit in terugtrekking en minder medewerking. De zorgverlener kan hierop reageren met onzekerheid en afstandelijkheid. Het herkennen van de complexe G-schema's van de patiënt, zoals de impact van de prognose, is essentieel voor empathische zorg. Het is belangrijk te beseffen dat ieders gedrag, zowel van patiënten als zorgverleners, wordt bepaald door een complex samenspel van gedachten, gevoelens en ervaringen, en dat dit in alle richtingen invloed heeft. --- # Toepassing van informatieverwerking bij ziekte en patiëntenzorg Dit onderwerp beschrijft hoe informatieverwerking de omgang met ziekte en aandoeningen beïnvloedt, met aandacht voor de G-ketting van zowel patiënten als zorgverleners en de rol van complexiteit. ## 4. Informatieverwerking bij ziekte en patiëntenzorg ### 4.1 Inleiding tot informatieverwerking in de psychologie De cognitieve psychologie, die sinds het einde van de jaren '50 meer aandacht besteedt aan de rol van cognities, stelt dat menselijk gedrag niet volledig begrepen kan worden zonder inzicht in de mentale processen die eraan ten grondslag liggen. Psychopathologie wordt gezien als voortkomend uit de manier waarop informatie wordt geselecteerd, geïnterpreteerd en verwerkt. Het menselijk brein wordt hierbij vergeleken met een informatie-verwerkend systeem dat informatie opneemt via zintuigen, intern verwerkt, opslaat in het geheugen en hierop reageert met gedrag. #### 4.1.1 Belangrijke termen en concepten * **Cognities:** de verzameling van mentale processen en activiteiten die gebruikt worden bij waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen. Dit omvat denken, spreken tegen jezelf, beelden, feitenkennis, herinneringen, waarden en normen, en waarneming. * **Informatieverwerking:** de processen die een rol spelen bij de verwerving, opslag en reproductie van kennis of informatie. Dit omvat waarneming, verwerking en geheugen. * **Schema's:** gestructureerde geheugenrepresentaties die relatief stabiele kennis bevatten over specifieke onderwerpen. Deze worden gevormd door levenslange ervaringen en beïnvloeden hoe informatie wordt waargenomen, geïnterpreteerd en verwerkt. Ze activeren automatisch wanneer relevante informatie wordt waargenomen. * **G-ketting (Gebeurtenis/Gewaarschuwing - Gedachten - Gevoelens - Gedrag - Gevolg):** een model dat de relatie tussen een situatie, de interpretatie daarvan (gedachten), de daaruit voortvloeiende emoties en het daaropvolgende gedrag en de gevolgen ervan beschrijft. De cognitieve psychologie benadrukt dat niet de situatie zelf, maar de interpretatie ervan de gevoelens en het gedrag bepaalt. > **Tip:** De G-ketting is een essentieel hulpmiddel om te analyseren hoe iemands gedrag en emoties voortkomen uit specifieke situaties en de interpretatie daarvan. #### 4.1.2 Systematische vertekeningen en denkfouten Psychische problemen kunnen gekenmerkt worden door vervormde of disfunctionele denkgewoonten die gevoelens en gedrag beïnvloeden. Veelvoorkomende denkfouten zijn: * **Zwart-wit denken:** denken in uitersten. * **Toekomst rampzalig voorspellen:** zeker weten dat iets negatiefs zal gebeuren. * **Generaliseren:** grote conclusies trekken uit één gebeurtenis. * **Gedachten lezen:** denken te weten wat anderen denken zonder voldoende bewijs. * **Personaliseren:** gebeurtenissen of gedrag van anderen sterk op zichzelf betrekken. * **Emotioneel redeneren:** aannemen dat wat men voelt waar is. * **Selectief waarnemen:** alleen focussen op het negatieve. * **Negatief denken:** het neutrale of positieve omzetten naar negatief. ### 4.2 Mentale processen: verwerking van prikkels Informatie wordt verwerkt via de mentale processen waarneming, interpretatie en geheugen. #### 4.2.1 Waarneming/Perceptie Waarneming betreft zowel externe prikkels via de zintuigen (auditief, visueel, olfactorisch, gustatorisch, tactiel) als interne toestanden (lichamelijke sensaties, gedachten, stemmingen). Waarneming is geen objectief en passief proces, maar omvat selectie, onbewuste en impliciete waarneming, en het aanvullen van informatie tot logische gehelen. Dit kan sterk verschillen per individu en vormt het begin van interpretatie. * **Pareidolie:** een aangeboren neiging van de hersenen om betekenis te geven aan onduidelijke, willekeurige waarnemingen, wat kan leiden tot het waarnemen van herkenbare vormen in wazige beelden. Dit kan een overlevingsfunctie hebben. * **Processen van waarneming:** * **Bottom-up:** een stimulusgedreven proces waarbij ruwe zintuiglijke gegevens worden verwerkt. * **Top-down:** een proces dat gestuurd wordt door bestaande kennis (schema's) en fungeert als een interpretatief raster over de waargenomen gegevens. De invloed van bottom-up en top-down processen is omgekeerd evenredig. #### 4.2.2 Het geheugen Het geheugen is het vermogen om informatie op te slaan, te bewaren en terug te zoeken. Er zijn verschillende soorten geheugen: * **Sensorisch geheugen:** * Eerste stadium, vindt plaats in zintuigen en zenuwbanen. * Bevat snel vervagende sporen van zintuiglijke stimuli. * Functie: informatie net lang genoeg vasthouden om te bepalen welke informatie aandacht verdient. * Grote capaciteit, zeer korte duur (bv. kwart seconde voor visuele stimuli). * Automatisch, zonder tussenkomst van aandacht of bewustzijn. * Omvat iconisch geheugen (beelden) en echoïsch geheugen (auditieve stimuli). * **Werkgeheugen (Korte termijn geheugen):** * Haalt relevante informatie uit het sensorisch geheugen en koppelt deze aan informatie uit het langetermijngeheugen. * Centraal regulerend systeem voor aandacht, bewuste planning en beheersing van acties. * Capaciteit en duur: tijdelijk vasthouden, enkele seconden tot enkele minuten. * Beperkte capaciteit (ongeveer 7 items ± 2). Overbelasting leidt tot verlies van oude items of het missen van nieuwe informatie. * **Langetermijngeheugen:** * **Opslaan (consolidatie):** informatie wordt overgebracht naar het permanente geheugen na voldoende herhaling. * **Vasthouden:** informatie blijft zeer lang bewaard, hoewel indrukken kunnen vervagen en oude kennis kan worden "overschreven". * **Terugzoeken (retrieval):** het oproepen of herkennen van opgeslagen informatie; vergeten wordt vaak veroorzaakt door een gebrek aan herinneringscues. * **Soorten langetermijngeheugen:** * **Declaratief (Expliciet) geheugen:** bewust toegankelijk. * *Episodisch geheugen:* persoonlijke gebeurtenissen, autobiografisch geheugen. * *Semantisch geheugen:* betekenissen en feiten (woordenschat, algemene kennis). * **Niet-declaratief (Impliciet) geheugen:** niet-bewust toegankelijk. * *Procedureel geheugen:* vaardigheden (fietsen, lezen). * *Priming:* beïnvloeding van reactie op een prikkel door eerdere blootstelling, zonder bewustzijn van het verband. * *Conditioneren:* (zie Hoofdstuk 2). #### 4.2.3 Geheugenfouten Geheugenfouten kunnen leiden tot onjuiste herinneringen: * **Omissiefouten:** informatie die wel is waargenomen en opgeslagen, maar niet kan worden opgeroepen (bv. amnesie). * **Commissiefouten:** informatie die onbedoeld is toegevoegd en niet op eigen waarneming berust (bv. pseudo-herinneringen, confabulaties). Emotionele arousal versterkt het geheugen. Het olfactorische (geur) geheugen is uniek omdat de route rechtstreeks naar het limbisch systeem (amygdala en hippocampus) leidt, waardoor geuren directer gekoppeld zijn aan emoties en herinneringen. Geurherinneringen zijn stabiel maar moeilijker verbaal te benoemen. ### 4.3 Belang van informatieverwerking bij ziekte en patiëntenzorg De manier waarop een patiënt omgaat met ziekte of een aandoening is sterk gerelateerd aan hoe die persoon informatie selecteert, interpreteert en verwerkt. Het G-schema van de patiënt speelt hierbij een cruciale rol. > **Voorbeeld:** Een patiënt met afasie na een CVA komt niet opdagen voor een logopedieafspraak. De logopediste denkt dat de patiënt niet gemotiveerd is. Echter, het G-schema van de patiënt kan laten zien dat hij worstelt met de oefeningen, het gevoel heeft dat verbetering onmogelijk is, en daarom uit angst en hopeloosheid de afspraak vermijdt. > **Voorbeeld:** Een patiënt met chronisch hartfalen wordt stiller en prikkelbaarder tijdens een opname. De verpleegkundige voelt zich onzeker door dit gedrag. Het G-schema van de patiënt toont aan dat hij de (zwarte) prognose heeft vernomen, zich somber, hopeloos en eenzaam voelt, en zich terugtrekt om zijn familie niet te belasten. #### 4.3.1 Complexiteit van de G-ketting bij patiënten en zorgverleners Het is essentieel om rekening te houden met de complexiteit van de G-ketting, zowel bij de patiënt als bij de zorgverlener. Gedrag van anderen wordt vaak te eenvoudig begrepen, terwijl het door een complexiteit van cognities, emoties en ervaringen wordt bepaald. Zorgverleners moeten zich bewust zijn van hun eigen interne G-ketting en hoe deze hun interactie met patiënten kan beïnvloeden. Het begrijpen van de informatieverwerkingsprocessen van de patiënt levert belangrijke inzichten op voor diagnostiek en behandeling. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychologie | De wetenschappelijke studie naar de oorzaken en gevolgen van menselijk gedrag, inclusief direct waarneembaar gedrag, indirect waarneembaar gedrag (denken, voelen) en de onderliggende biologische en neuropsychologische processen. | | Medische Psychologie | Een specialisatie binnen de psychologie die zich richt op het onderzoek en de behandeling van psychologische problemen of klachten die geassocieerd zijn met ziekte of lichamelijke aandoeningen. | | Cognitieve Psychologie | Een tak van de psychologie die de mentale processen bestudeert, zoals waarneming, aandacht, informatieverwerking, geheugen, denken en taal, en hoe deze processen gedrag en emoties beïnvloeden. | | Informatieverwerking | Het proces waarbij informatie wordt verworven, opgeslagen en gereproduceerd. Dit omvat waarneming, interpretatie en het geheugen, en wordt gezien als de basis van menselijk functioneren, inclusief psychopathologie. | | Schema | Geheugenstructuren waarin relatief stabiele kennisrepresentaties zijn opgeslagen over een bepaald onderwerp. Schema's beïnvloeden hoe informatie wordt waargenomen, geïnterpreteerd en verwerkt, en zijn gevormd door levenslange ervaringen. | | G-ketting/Schema | Een model dat de relatie weergeeft tussen Gebeurtenis/Gewaarwording, Gedachten (cognities), Gevoelens (emoties), Gedrag en Gevolg. Het illustreert hoe de interpretatie van een gebeurtenis leidt tot specifieke gevoelens en gedragingen. | | Cognities | De verzameling van mentale processen en activiteiten die gebruikt worden bij waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen; het omvat denken, spreken tegen jezelf, beelden, feitenkennis, herinneringen, waarden en normen. | | Waarneming/Perceptie | Het proces van het verwerven van informatie uit de externe wereld via de zintuigen (auditief, visueel, olfactorisch, gustatorisch, tactiel) en van interne toestanden (lichamelijke sensaties, gedachten, gevoelens). Dit proces is selectief en interpretatief. | | Geheugen | Het vermogen om informatie te onthouden, op te slaan en terug te zoeken. Het omvat verschillende stadia: sensorisch geheugen, kortetermijn-/werkgeheugen en langetermijngeheugen, en kan declaratieve (expliciete) of niet-declaratieve (impliciete) kennis bevatten. | | Sensorisch geheugen | Het eerste stadium van het geheugen dat informatie korte tijd vasthoudt, meestal fracties van een seconde, om te beslissen welke informatie aandacht verdient en belangrijk is voor het werkgeheugen. Het fungeert als een filter. | | Werkgeheugen (Kortetermijngeheugen) | Het tweede stadium van het geheugen dat relevante informatie uit het sensorisch geheugen ophaalt en koppelt aan informatie uit het langetermijngeheugen. Het is betrokken bij bewuste planning en beheersing van acties, met een beperkte capaciteit en duur. | | Langetermijngeheugen | Het stadium van het geheugen waar informatie permanent wordt opgeslagen na consolidatie vanuit het kortetermijngeheugen. Informatie kan vervagen of worden overschreven, maar blijft over het algemeen toegankelijk via retrieval. | | Declaratief geheugen (Expliciet) | Een deel van het langetermijngeheugen dat bewust toegankelijke kennis bevat, zoals persoonlijke gebeurtenissen (episodisch geheugen) en feiten en betekenissen (semantisch geheugen). Deze kennis kan worden opgeroepen met het bewustzijn. | | Niet-declaratief geheugen (Impliciet) | Een deel van het langetermijngeheugen waarin kennis impliciet (niet bewust) aanwezig is, zoals procedureel geheugen voor vaardigheden (bv. fietsen, lezen) en priming effecten. | | Geheugenfouten | Fouten in het opslaan of terughalen van informatie, zoals omissie-fouten (informatie die niet naar boven komt) en commissie-fouten (informatie die onbedoeld wordt toegevoegd). Deze kunnen leiden tot pseudoherinneringen of confabulaties. | | Emotioneel arousal | Een staat van verhoogde fysiologische en psychologische activatie die geassocieerd wordt met sterke emoties. Emotioneel arousal kan de opslag en het terughalen van herinneringen versterken, vooral bij gebeurtenissen die als belangrijk of bedreigend worden ervaren. |

# Historische en culturele context van kinderwens Dit hoofdstuk verkent de historische en culturele verschuivingen in de kinderwens, de maatschappelijke druk rondom ongewenste kinderloosheid en de verschillende oplossingen die hiervoor door de eeuwen heen zijn ontwikkeld. ## 1. Historische en culturele context van kinderwens ### 1.1 De evolutie van de kinderwens: van economische noodzaak naar emotionele waarde Historisch gezien werd een kind primair gezien als een economische aanwinst. In eerdere tijden kon een kind helpen op het land en bijdragen aan het gezinsinkomen, wat het hebben van kinderen, of zelfs veel kinderen, tot een economische noodzaak maakte. Vanaf de 18e en 19e eeuw begon de perceptie van kinderen te verschuiven naar een grotere emotionele waarde. Dit betekende dat het hebben van kinderen steeds meer werd geassocieerd met geluk en persoonlijke vervulling. ### 1.2 Veranderende maatschappelijke druk en oplossingen voor kinderloosheid #### 1.2.1 Ongewenste kinderloosheid als probleem Ongeacht tijd of cultuur wordt ongewenste kinderloosheid al lange tijd als een significant probleem beschouwd. De maatschappelijke nadruk op de kinderwens, en het recht om ouder te worden, is zo groot dat er aanzienlijke tijd, moeite en middelen worden geïnvesteerd wanneer dit niet lukt. #### 1.2.2 Oplossingen door de eeuwen heen Er zijn diverse oplossingen ontwikkeld voor ongewenste kinderloosheid: * **Religieuze oplossingen:** Vroeger en nu speelt religie een rol. Meter- en peterschap, waarbij kinderloze personen werden gekozen om voor kinderen te zorgen indien de ouders kwamen te overlijden, is een historisch voorbeeld. Tegenwoordig kan het ook een manier zijn om een bijzondere band met kinderen op te bouwen. * **Sociale oplossingen:** Adoptie is een belangrijke sociale oplossing, waarbij de maatschappij voorziet in een oplossing voor zowel gezinnen die geen kinderen kunnen krijgen als kinderen die ouders nodig hebben. * **Medische oplossingen:** Medische oplossingen winnen aan populariteit en worden steeds meer gezien als een primaire optie, vaak sneller dan bijvoorbeeld adoptie. #### 1.2.3 De impact van emotionele waarde op druk Naarmate de emotionele waarde van kinderen toenam, groeide ook de mate waarin ouders zich aan hun kinderen konden hechten. Dit leidde tot een grotere nadruk op de opvoeding, met een hogere druk op ouders om hun kinderen goed op te voeden en te zorgen dat zij succesvol worden. Deze druk richt zich dus zowel op de ouders als op de kinderen. ### 1.3 Psychologische aspecten van de kinderwens en infertiliteit #### 1.3.1 Motieven voor ouderschap: vroeger en nu Vroeger werd infertiliteit vaker toegeschreven aan individuele psychopathologie, een benadering die nu als meer speculatief wordt beschouwd. Hedendaags onderzoek hanteert een holistischere benadering, gericht op de psychologische impact van infertiliteit. Hoewel er minder nadruk ligt op trauma of psychopathologie, wordt wel meer distress waargenomen. De belangrijkste motieven voor ouderschap voor zowel mannen als vrouwen omvatten een beter gevoel en geluk. Sociale druk en de wens voor familicontinuïteit spelen een minder prominente rol, al kunnen deze afhankelijk van de culturele en religieuze context wel degelijk aanwezig zijn. #### 1.3.2 Genderverschillen in psychologische motivatie Er zijn duidelijke genderverschillen in de psychologische motivatie voor het krijgen van een kind, met name tijdens fertiliteitsbehandelingen: * **Vrouwen:** Voelen zich gelukkiger, zoeken een goed gevoel en willen hun vrouwelijkheid vervolledigen. Dit gevoel van vrouwelijkheid, verankerd in concepten als menstruatie, zwangerschap en moederschap, kan moeilijk losgelaten worden, zelfs na een scheiding. * **Mannen:** De mannelijkheid wordt als fragieler beschouwd en vereist voortdurende investering (bijvoorbeeld via status, sport). Het motief is vaker gericht op het vervolledigen van de relatie en het meer compleet maken van het koppel. #### 1.3.3 De impact van fertiliteitstrajecten Het langdurige traject van fertiliteitsbehandelingen leidt niet noodzakelijkerwijs tot een daling van de kinderwens. Wel resulteert het in een realistischere kijk op het ouderschap. Koppels moeten lange tijd nadenken over de impact op hun leven en worden zich bewuster van de consequenties. #### 1.3.4 Emotionele impact van infertiliteit en behandeling * **Distress bij koppels:** Koppels die fertiliteitsbehandelingen ondergaan, ervaren significant meer distress. Empirisch onderzoek toont wisselende resultaten wat betreft de precieze emotionele reacties. * **Impact op zelfbeeld en identiteit:** Infertiliteit heeft een impact op het zelfbeeld en de identiteit. * **Vrouwen:** Lijden vaak onafhankelijk van de oorzaak van de infertiliteit. Zij zoeken informatie en sociale steun bij familie en lotgenoten. * **Mannen:** Lijden meer afhankelijk van de oorzaak. Wanneer de oorzaak bij hen ligt, ervaren zij meer verliesgevoelens, minder zelfwaarde en kunnen zich terugtrekken. Dit kan hun mannelijkheid en identiteit aantasten. #### 1.3.5 Wederzijdse beïnvloeding van infertiliteit en psychische stress Er is een tweerichtingsrelatie tussen infertiliteit en psychische stress. Onvruchtbare koppels ervaren meer stress en hebben een verhoogd risico op psychische stoornissen. Omgekeerd kunnen hoge stressniveaus, angst en depressie de vruchtbaarheid negatief beïnvloeden. #### 1.3.6 Oorzaken van psychische klachten bij infertiliteit * **Emotionele impact:** Het niet zwanger kunnen worden is op zichzelf al een grote emotionele belasting. * **Medicatie:** Hormonale behandelingen voor fertiliteitsproblemen kunnen stemmingen verstoren. * Bij mannen kunnen erectie- en ejaculatieproblemen leiden tot stress, wat de vruchtbaarheid verder kan verminderen. * Bij vrouwen kunnen pijn bij penetratie en de angst voor pijn leiden tot fysieke spanning, wat het proces bemoeilijkt. * **Triggers voor angst en depressie:** * Sociale druk. * Verlies van seksuele voldoening en gepland seksueel contact. * Leeftijdsangst. * Hoge kosten van behandelingen. * Kwaliteitsverlies van het dagelijks leven. #### 1.3.7 Prevalentie en hulpvraag In de Verenigde Staten komt infertiliteit voor bij 6 tot 18% van de bevolking, met een verhoogd risico op psychische problemen. Hoewel een hoge prevalentie van angst en depressie wordt gezien bij onvruchtbare vrouwen (ongeveer 40%), met een verhoogd risico op suïcidale gedachten, zoekt slechts een klein percentage effectieve psychische hulp. #### 1.3.8 Psychologische gevolgen van medisch geassisteerde bevruchting (ART) * **Stemming en medicatie:** * Vrouwen met een voorgeschiedenis van depressie zijn gevoeliger voor terugval tijdens ART. * SSRI's lijken geen significant negatief effect te hebben op zwangerschapskansen bij IVF, maar kunnen wel indirect de vruchtbaarheid beïnvloeden door seksuele bijwerkingen. * Antipsychotica en bepaalde stemmingsstabilisatoren kunnen hormonale verstoringen en gewichtstoename veroorzaken, wat de vruchtbaarheid kan verminderen. * Langdurig gebruik van benzodiazepines en medicinale cannabis kan de vruchtbaarheid verminderen. * Psychotherapie kan helpen bij het omgaan met stemmingen tijdens en na ART. * **Depressie en ART:** Depressie komt dubbel zo vaak voor bij onvruchtbare vrouwen (40%) vergeleken met de algemene bevolking (20%). Bij vrouwen met een voorgeschiedenis van depressie is er een verhoogd risico op terugval (ongeveer 44% bij ART). * **Hormoonprotocollen en stemming:** De keuze van hormoonprotocollen kan invloed hebben op de stemming. Natuurlijke cycli (zonder gonadotropine stimulatie) worden geassocieerd met het beste stemmingsprofiel. GnRH-antagonisten zijn beter dan GnRH-agonisten. Over het algemeen is er een lichte verslechtering van de stemming tijdens behandelingen. * **Obesitas en psychisch welzijn:** Obesitas kan leiden tot een slechter zelfbeeld, meer stress, slechtere stemming en slaapproblemen, wat de vruchtbaarheid en het welzijn negatief beïnvloedt. * **Copingstrategieën:** * Dagelijkse gedragsmatige betrokkenheid (activiteiten blijven doen) vermindert depressie, angst en infertiliteitsstress. * Het relativeren van het belang van biologische kinderen kan depressie verminderen. * Actieve controle over emoties of het onderdrukken ervan lijken geen significant effect te hebben. * Aanbevolen interventies richten zich op activiteiten buiten zwanger worden en het accepteren van emoties. #### 1.3.9 Lange termijn effecten van ART * **Terugvalrisico:** Bij vrouwen met een voorgeschiedenis van depressie is het risico op terugval tijdens of na ART aanzienlijk. * **Emotionele reacties:** Korte termijn effecten van neuroticisme en hulpeloosheid kunnen leiden tot negatieve emoties, terwijl acceptatie en sociale steun een positief effect hebben. De copingstijl heeft minder invloed. De partnerrelatie wordt niet direct beïnvloed, maar de seksuele tevredenheid kan wel afnemen. * **Lange termijn (6 maanden na laatste behandeling):** Zonder een duidelijke afsluiting van de behandeling (bijvoorbeeld door het worden van ouders), kan rouw worden uitgesteld. Acceptatie blijft cruciaal. Onvrede met de seksuele relatie kan aanhouden. Bij succesvolle behandelingen dalen angst en depressie. #### 1.3.10 De rol van de vroedvrouw Vroedvrouwen kunnen een belangrijke rol spelen door: * Aandachtig te zijn voor signalen van angst, depressie en mogelijke psychopathologie. * Bespreekbaar maken van thema's als evaluatie van een leven zonder kinderen, de consequenties van kinderloosheid voor relaties, en wat te doen wanneer behandelingen niet effectief zijn. * Ondersteuning bieden bij beslissingen, rekening houdend met motivatieverschillen binnen de relatie. * Psycho-educatie geven over wat te verwachten. * Begrip tonen voor emotionele noden. #### 1.3.11 Psychologie van donorschap Motivaties voor donorschap zijn vaak altruïstisch. Er is geen verhoogd risico op psychopathologie bij donoren, hoewel trauma's in het verleden en verlieservaringen op het gebied van voortplanting vaker voorkomen. Counseling speelt een belangrijke rol bij donoren. #### 1.3.12 Specifieke overwegingen in de praktijk * **Hulpvraag:** Het is essentieel om tijdens de anamnese expliciet te vragen naar de seksuele beleving en eventuele problemen (bv. te snel klaarkomen, erectie- of penetratieproblemen, pijn). * **Screening:** Screenen op mentale weerbaarheid is cruciaal, omdat dit de kans op succes van de behandeling kan beïnvloeden. * **Medicatie:** Overwegen van de impact van medicatie op stemming en vruchtbaarheid is van belang. * **Stemming:** Vanwege de hoge prevalentie van stemmingsstoornissen (ongeveer 20% van de vrouwen met vruchtbaarheidsproblemen heeft een stemmingsstoornis), kan de behandeling bestaande problemen triggeren of verergeren. * **Obesitas:** Obesitas kan leiden tot een negatief zelfbeeld, seksuele problemen en verminderde conceptiekansen, en draagt bij aan algemene stress en slaapproblemen. * **Communicatie:** Vermijd bagatelliserende opmerkingen. Benadruk het belang van het accepteren van de situatie en het actief beleven van andere rollen en identiteiten, zodat de kinderwens niet het hele leven overneemt. --- # Psychologische reacties op infertiliteit en behandelingen Dit deel onderzoekt de emotionele en psychologische impact van infertiliteit en medisch geassisteerde bevruchting (ART) op zowel mannen als vrouwen, inclusief de rol van stress, zelfbeeld en identiteit. ### 2.1 Historische en culturele context van de kinderwens Historisch en cultureel gezien is het uitblijven van een zwangerschap altijd als een probleem beschouwd, hoewel de oplossingen variëren van religieuze en sociale tot medische benaderingen. De waarde van een kind evolueerde van economisch naar emotioneel, wat de druk op ouders en kinderen vergrootte om aan specifieke verwachtingen te voldoen. De moderne medische oplossingen, zoals IVF, hebben de maatschappelijke nadruk op het ouderschap versterkt, waardoor ongewenste kinderloosheid een nog groter probleem is geworden. ### 2.2 Motieven voor ouderschap en algemene tendensen Onderzoek naar de psychologische impact van infertiliteit is verschoven van het zoeken naar individuele psychopathologie naar een meer holistische benadering die de psychologische impact van kinderloosheid en vruchtbaarheidsbehandelingen onderzoekt. Hoewel de kinderwens zelf meestal niet verzwakt tijdens behandelingstrajecten, leidt de lange behandelduur wel tot een realistischer kijk op het ouderschap. Belangrijke algemene tendensen omvatten: * **Kinderwens:** De wens naar een kind wordt sterk beïnvloed door het idee dat het hebben van een kind leidt tot meer geluk en een beter gevoel. * **Sociale druk:** De invloed van sociale druk neemt af, hoewel dit kan variëren afhankelijk van culturele en religieuze kaders. * **Genderverschillen in motivatie:** * **Vrouwen:** Motieven zijn vaak gericht op het vervolledigen van vrouwelijkheid, het bereiken van een gelukkiger gevoel en het verkrijgen van een hogere sociale status door moederschap. * **Mannen:** Motieven zijn vaker gericht op het vervolledigen van de relatie en het versterken van mannelijkheid, die als fragieler wordt beschouwd en constante investering vereist. * **Realistische kijk:** Lange behandelfasen leiden niet tot een daling van de kinderwens, maar wel tot een meer realistische kijk op het ouderschap en de impact daarvan op het leven. ### 2.3 De psychologische impact van infertiliteit Infertiliteit en de bijbehorende behandelingen hebben een significante impact op het psychisch welzijn van individuen en koppels. #### 2.3.1 Emotionele en gemoedstoestand * **Diagnose en zelfbeeld:** De diagnose van infertiliteit heeft een directe impact op het zelfbeeld en de identiteit van zowel mannen als vrouwen. * **Genderverschillen in lijden:** * **Vrouwen:** Lijden over het algemeen evenveel, onafhankelijk van of de oorzaak bij henzelf, de partner, of beiden ligt. Steun van familie en lotgenoten kan hierbij helpen. * **Mannen:** Lijden meer wanneer de oorzaak bij henzelf ligt, wat impact heeft op hun mannelijkheid, identiteit en gevoel van eigenwaarde. Zij hebben de neiging zich terug te trekken. * **Stress en mentale problemen:** Koppels die infertiliteitsbehandelingen ondergaan, ervaren meer stress en hebben een verhoogd risico op mentale problemen zoals angst en depressie. Deze psychische klachten kunnen op hun beurt de vruchtbaarheid negatief beïnvloeden, wat resulteert in een tweerichtingsrelatie tussen infertiliteit en psychische stress. #### 2.3.2 Psychologische gevolgen van medisch geassisteerde bevruchting (ART) * **Emotionele impact van niet zwanger kunnen worden:** Het niet kunnen realiseren van de kinderwens brengt aanzienlijke emotionele last met zich mee, waaronder angst, verdriet en frustratie. * **Hormonen en medicijnen:** De medicatie en hormonale behandelingen die bij ART worden gebruikt, kunnen stemmingswisselingen en andere psychische effecten veroorzaken. Bij vrouwen met reeds bestaande depressie kan dit leiden tot een terugval. * **Specifieke problemen:** * **Mannen:** Kunnen last krijgen van erectie- en ejaculatieproblemen door stress, wat hun vruchtbaarheid verder kan verminderen. * **Vrouwen:** Kunnen pijn ervaren tijdens penetratie door angst en spanning, wat een negatieve spiraal kan creëren. * **Prevalentie van angst en depressie:** Onvruchtbare vrouwen ervaren significant vaker angst en depressie dan de algemene bevolking (tot 40%), met een verhoogd risico op suïcidale gedachten, met name na mislukte behandelingen. * **Behandeling en stemming:** De keuze van de hormonale behandeling kan de stemming beïnvloeden. Natuurlijke cycli zonder gonadotropine stimulatie hebben over het algemeen het beste stemmingsprofiel. GnRH-antagonisten zijn een betere optie dan GnRH-agonisten wat betreft stemming. #### 2.3.3 Obesitas en psychisch welzijn Obesitas kan leiden tot een slechter zelfbeeld, meer seksuele problemen, verminderde conceptiekansen en een lagere algemene levenskwaliteit, inclusief slaap. Leefstijlinterventies die gericht zijn op gewichtsverlies bieden niet altijd langdurige verbeteringen in stress en stemming. #### 2.3.4 Copingstrategieën en terugvalrisico * **Effectieve strategieën:** Dagelijkse gedragsmatige betrokkenheid (het blijven uitvoeren van activiteiten) en het relativeren van het belang van biologische kinderen kunnen helpen om depressie, angst en infertiliteitsstress te verminderen. Het accepteren van emoties is ook belangrijk. * **Minder effectieve strategieën:** Actieve controle of het onderdrukken van emoties heeft weinig tot geen effect. * **Risico op terugval van depressie:** Bij vrouwen met een eerdere depressie is het risico op terugval tijdens ART aanzienlijk (tot 44%). Het al dan niet doorgaan met medicatie heeft hierbij niet altijd een groot verschil. Stress en ontsteking spelen een rol in dit terugvalrisico. #### 2.3.5 Psychologische factoren en langetermijngevolgen * **Korte termijn:** Neuroticisme en gevoelens van hulpeloosheid worden geassocieerd met een negatief effect op het welzijn. Acceptatie en sociale steun daarentegen hebben een positief effect. De partnerrelatie wordt door de behandeling niet significant beïnvloed, maar de seksuele tevredenheid kan wel afnemen. * **Lange termijn (zes maanden na laatste behandeling):** Er is geen significante daling van angst en depressie. Technologische vooruitgang maakt het bepalen van een "laatste" poging moeilijk, wat rouwprocessen kan uitstellen. Neuroticisme, hulpeloosheid, acceptatie en steun blijven belangrijke factoren. Onvrede met de seksuele relatie kan persisteren. Bij succesvolle behandelingen dalen angst en depressie. ### 2.4 Hulpvraag en screening * **Hulpvraag:** Het is cruciaal om bij anamnese specifiek te informeren naar seksuele problemen, zoals vroegtijdige ejaculatie, erectieproblemen, pijn bij penetratie of het onvermogen tot penetratie, om deze gericht te kunnen behandelen. * **Screening:** Screening op mentale weerbaarheid is belangrijk. Indien er psychologische problemen zijn, is behandeling hiervan essentieel, mogelijk zelfs vóór aanvang van ART. ### 2.5 Infertiliteit en psychiatrische stoornissen Ongeveer zes tot achttien procent van de bevolking wordt geconfronteerd met infertiliteit, wat een duidelijk verhoogd risico op psychiatrische stoornissen met zich meebrengt. Behandelingen voor infertiliteit kunnen triggers zijn voor het ontstaan of verergeren van psychische problemen zoals depressie en angststoornissen. #### 2.5.1 Medicatie en psychische effecten * **SSRI's:** Het gebruik van selectieve serotonine heropnameremmers (SSRI's) tijdens IVF lijkt geen significant verschil te maken in zwangerschapskansen, maar kan indirect vruchtbaarheid beïnvloeden door seksuele bijwerkingen. * **Andere medicatie:** Antipsychotica, bepaalde stemmingsstabilisatoren, langdurig benzodiazepinegebruik en medicinale cannabis kunnen leiden tot hormonale verstoringen, gewichtstoename en verminderde vruchtbaarheid. * **Indirecte effecten:** Medicatie kan de zin in seks verminderen, leiden tot minder vrijen en zo de kans op conceptie verkleinen. #### 2.5.2 Stemming en behandeling Depressie komt dubbel zo vaak voor bij vrouwen met vruchtbaarheidsproblemen. Iedereen met een huidige of vroegere stemmingsstoornis die een fertiliteitstraject start, loopt risico op een terugval of verergering van de klachten. De keuze van de hormonale behandeling kan de stemming beïnvloeden, waarbij een natuurlijke cyclus zonder gonadotrofines het beste stemmingsprofiel biedt. ### 2.6 Aanbevolen interventies en begeleiding * **Psychotherapie:** Psychotherapie wordt als eerste keuze aanbevolen, bij voorkeur vóór aanvang van medische behandelingen. * **Focus op identiteit:** Het is belangrijk om patiënten te ondersteunen bij het behouden van een bredere identiteit naast hun kinderwens. Dit betekent actief andere rollen beleven (partner, dochter, zus) en accepteren dat de kinderwens mogelijk niet wordt vervuld, zonder dat dit de gehele identiteit overneemt. * **Begeleiding bij beslissingen:** Patiënten moeten ondersteund worden bij het maken van beslissingen en psycho-educatie over wat te verwachten tijdens het traject is essentieel. * **Emotionele noden:** Begrip voor de emotionele noden van patiënten is cruciaal. * **Rouwverwerking:** Bij een niet succesvol afgerond traject is het belangrijk om het rouwproces te ondersteunen. Het onduidelijk blijven van een "laatste" behandeling kan leiden tot uitgestelde rouw. ### 2.7 De psychologie van donorschap Donoren, vaak gemotiveerd door altruïsme, willen anderen helpen. Ze lopen geen verhoogd risico op psychopathologie, maar hebben wel vaker een voorgeschiedenis van trauma's of verliezen gerelateerd aan voortplanting (zoals infertiliteit of miskramen bij naasten). ### 2.8 Rol van de vroedvrouw Vroedvrouwen spelen een belangrijke rol door aandachtig te zijn voor signalen van angst, depressie en mogelijke psychopathologie. Ze kunnen helpen bij het bespreekbaar maken van thema's als het leven zonder kinderen, de consequenties van kinderloosheid voor relaties en wat te doen wanneer behandelingen falen. > **Tip:** Het is essentieel om een open en empathische houding aan te nemen wanneer je met patiënten praat over infertiliteit en behandelingen. Vermijd bagatelliserende opmerkingen. > **Voorbeeld:** Vragen als "Voelt u zich momenteel emotioneel stabiel genoeg om deze behandeling te starten?" of "Hoe gaat het met uw stemming, zeker nu de hormonen invloed kunnen hebben?" zijn nuttig om de mentale gesteldheid van de patiënt te peilen. --- # De rol van psychische stoornissen en medicatie bij fertiliteitsproblemen Dit onderwerp behandelt de complexe wisselwerking tussen psychische stoornissen en fertiliteitsproblemen, de impact van medicatie op zowel stemming als vruchtbaarheid, en de noodzaak van psychologische ondersteuning binnen dit proces. ### 3.1 Psychische aspecten van infertiliteit Historisch gezien werd kinderloosheid vaak toegeschreven aan psychologische oorzaken, met name bij vrouwen (bijvoorbeeld hysterie). Hedendaags onderzoek focust meer op de psychologische impact van infertiliteit, wat leidt tot een holistischere benadering. #### 3.1.1 Psychologische gevolgen van infertiliteit * **Distress:** Ongewenste kinderloosheid, ongeacht de oorzaak, wordt doorgaans ervaren als een significant probleem en leidt tot aanzienlijke distress bij zowel mannen als vrouwen. * **Impact op zelfbeeld en identiteit:** De diagnose van infertiliteit kan diepgaande gevolgen hebben voor het zelfbeeld en de identiteit. Vrouwen ervaren vaak lijden onafhankelijk van de oorzaak van de infertiliteit, terwijl mannen meer lijden wanneer de oorzaak bij hen ligt, wat kan leiden tot gevoelens van waardeverlies en terugtrekking. * **Emotionele reacties:** Fertiliteitsbehandelingen kunnen leiden tot verhoogde niveaus van angst en depressie. Er is een hogere prevalentie van angst en depressie bij onvruchtbare vrouwen, en een verhoogd risico op suïcidale gedachten, met name wanneer behandelingen niet succesvol zijn. * **Relatie infertiliteit en psychische stress:** Er is een wederzijdse beïnvloeding tussen infertiliteit en psychische stress. Onvruchtbare koppels ervaren meer stress en hebben een verhoogd risico op psychische stoornissen. Hoge stress, angst en depressie kunnen op hun beurt de vruchtbaarheid verminderen. #### 3.1.2 Psychologische reacties op medisch geassisteerde bevruchting (ART) * **Korte termijn:** Neuroticisme en hulpeloosheid zijn geassocieerd met een negatief effect op stemming tijdens ART. Acceptatie en sociale steun daarentegen hebben een positief effect. De partnerrelatie lijkt niet direct beïnvloed te worden, maar de seksuele tevredenheid kan wel afnemen. * **Lange termijn:** Zes maanden na de laatste behandeling kunnen angst- en depressieniveaus nog steeds aanwezig zijn. De onduidelijkheid over een 'laatste' poging door technologische vooruitgang kan leiden tot uitgestelde rouw. Onvrede met de seksuele relatie kan blijven bestaan, zelfs bij succesvolle behandelingen. Bij succesvolle behandelingen dalen angst en depressie wel. #### 3.1.3 Risico op terugval van depressie tijdens ART Vrouwen met een voorgeschiedenis van depressie lopen een hoger risico op terugval tijdens ART. Het verschil in terugvalrisico tussen het voortzetten of stoppen van medicatie is hierbij niet altijd significant. ### 3.2 De rol van medicatie bij fertiliteitsproblemen Verschillende medicijnen die worden gebruikt bij fertiliteitsbehandelingen kunnen impact hebben op zowel de stemming als de vruchtbaarheid. #### 3.2.1 Medicatie en stemming * **Hormoonbehandelingen:** Hormonale stimulatieprotocollen kunnen stemmingswisselingen veroorzaken. Natuurlijke cycli (zonder gonadotropine stimulatie) geven over het algemeen het beste stemmingsprofiel. GnRH-antagonisten zijn geassocieerd met een beter stemmingsprofiel dan GnRH-agonisten. Over het algemeen is er een lichte verslechtering van de stemming tijdens behandelingen. * **SSRI's:** Gebruik van selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI's) tijdens IVF-trajecten heeft geen significant negatief effect op zwangerschapskansen, maar kan indirecte negatieve effecten hebben op de vruchtbaarheid door seksuele bijwerkingen. * **Andere medicatie:** Antipsychotica en sommige stemmingsstabilisatoren kunnen hormonale verstoringen en gewichtstoename veroorzaken, wat de vruchtbaarheid kan beïnvloeden. Langdurig gebruik van benzodiazepinen en medicinale cannabis kan de vruchtbaarheid verminderen. #### 3.2.2 Medicatie en vruchtbaarheid * **SSRI's:** Hoewel ze de zwangerschapskans niet significant beïnvloeden, kunnen de seksuele bijwerkingen van SSRI's indirect leiden tot minder concepties door verminderde seksuele activiteit. * **Antipsychotica en stemmingsstabilisatoren:** Kunnen leiden tot hormonale verstoringen en gewichtstoename, beide factoren die de vruchtbaarheid negatief kunnen beïnvloeden. * **Benzodiazepinen en cannabis:** Langdurig gebruik hiervan wordt geassocieerd met verminderde vruchtbaarheid. ### 3.3 Aanbevolen psychologische hulp Gezien de significante psychologische impact van infertiliteit en fertiliteitsbehandelingen, is adequate psychologische ondersteuning essentieel. #### 3.3.1 Behandeling van psychische stoornissen * **Screening:** Het is cruciaal om te screenen op bestaande of vroegere psychische stoornissen, aangezien fertiliteitsbehandelingen triggers kunnen zijn voor het verergeren van deze problemen of het optreden van nieuwe psychische klachten zoals depressie of angststoornissen. De prevalentie van psychiatrische stoornissen bij mensen met fertiliteitsproblemen is verhoogd (6-18%). * **Psychotherapie:** Psychotherapie wordt beschouwd als de eerste keuze behandeling, bij voorkeur te starten vóór de medische behandelingen. Dit helpt bij het omgaan met stemmingen tijdens en na de behandeling, het accepteren van emoties, en het ontwikkelen van copingstrategieën. * **Actieve coping en acceptatie:** Dagelijkse gedragsmatige betrokkenheid (activiteiten blijven uitvoeren) en het relativeren van het belang van biologische kinderen kunnen helpen depressie, angst en infertiliteitsstress te verminderen. Emoties accepteren, in plaats van onderdrukken, is eveneens aanbevolen. #### 3.3.2 Specifieke aanbevelingen * **Focus op activiteiten buiten zwanger worden:** Patiënten worden aangemoedigd om andere aspecten van hun identiteit actief te beleven en te focussen op rollen buiten het ouderschap. * **Evaluatie van leven zonder kinderen:** Het bespreken van de consequenties van kinderloosheid voor de partnerrelatie en andere relaties is een belangrijk onderdeel van counseling. * **Hulpvraag bij seksuele problemen:** Bij de anamnese moet specifiek gevraagd worden naar seksuele problemen die verband houden met fertiliteitsproblemen (bijvoorbeeld erectieproblemen, te snel klaarkomen, pijn bij penetratie). Deze problemen kunnen blijven bestaan of zelfs verergeren na de geboorte van een kind. * **Psycho-educatie:** Patiënten moeten geïnformeerd worden over wat ze kunnen verwachten tijdens het behandeltraject en ondersteund worden bij het maken van beslissingen. #### 3.3.3 Rol van de vroedvrouw Vroedvrouwen spelen een belangrijke rol in het signaleren van angst, depressie en mogelijke psychopathologie bij patiënten met fertiliteitsproblemen. Zij kunnen helpen bij het bespreekbaar maken van moeilijke thema's en patiënten ondersteunen in hun beslissingen. #### 3.3.4 Obesitas en psychisch welzijn Obesitas kan bijdragen aan een slechter psychisch welzijn, meer stress, slechtere stemming en slaapkwaliteit, en een verminderde vruchtbaarheid. Leefstijlinterventies vóór zwangerschap hebben niet altijd langdurige positieve effecten op stress, stemming of welzijn. #### 3.3.5 Psychologie van donorschap Donoren worden gemotiveerd door altruïsme en de wens om anderen te helpen. Hoewel er geen verhoogd risico op psychopathologie is, komt trauma's in de voorgeschiedenis vaker voor, met name verlieservaringen op het gebied van voortplanting. Counseling is ook voor donoren belangrijk. --- # Counseling en praktische hulp bij infertiliteit Hier is een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Counseling en praktische hulp bij infertiliteit": ## 4. Counseling en praktische hulp bij infertiliteit Dit onderwerp verkent de cruciale rol van counseling en praktische ondersteuning voor koppels die geconfronteerd worden met infertiliteit, met de nadruk op het omgaan met emotionele gevolgen en het belang van acceptatie. ### 4.1 Historische en culturele context van kinderwens en infertiliteit Onafhankelijk van tijd of cultuur wordt ongewenste kinderloosheid beschouwd als een probleem. Door de geschiedenis heen zijn er verschillende oplossingen toegepast, variërend van religieuze en sociale tot medische benaderingen. #### 4.1.1 Evolutie van de kinderwens en de rol van het kind * **Vroeger:** Het kind had primair een economische waarde. Fertiliteitsproblemen werden vaak toegeschreven aan de vrouw. * **Vanaf de 18e/19e eeuw:** De emotionele waarde van het kind groeit. * **20e eeuw:** De focus verschuift naar het krijgen van "juiste" en goed opgevoede kinderen, wat leidt tot medicalisatie en sociale druk. De maatschappelijke nadruk op het recht om ouder te worden, zorgt ervoor dat koppels die niet zwanger worden, dit als een groot probleem ervaren. #### 4.1.2 Oplossingen voor infertiliteit door de geschiedenis heen * **Religieuze oplossingen:** * Vroeger: Meter- en peterschap als middel om kinderen op te vangen indien ouders overleden en om de sociale status van kinderlozen te verbeteren. * Vandaag: Benadrukken van een bijzondere band met kinderen, minder als sociaal vangnet. * **Sociale oplossingen:** Adoptie, waarbij de maatschappij tegemoetkomt aan de behoefte aan ouders voor kinderen zonder gezin. * **Medische oplossingen:** Steeds meer de primaire focus van de maatschappij voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen. #### 4.1.3 Motieven voor ouderschap en de impact van infertiliteit Onderzoek naar motieven voor ouderschap is geëvolueerd van speculatieve theorieën over individuele psychopathologie naar een holistische benadering gericht op de psychologische impact. Infertiliteit wordt niet langer primair gezien als een oorzaak van trauma of psychopathologie, maar wel als een bron van aanzienlijke distress. * **Algemene tendensen:** * **Emotionele vervulling:** Het hebben van een kind wordt sterk geassocieerd met persoonlijk geluk. * **Sociale druk:** Hoewel aanwezig, wordt dit motief minder prominent teruggevonden in recenter onderzoek. * **Familiecontinuïteit:** Ook dit motief is minder dominant geworden, hoewel dit kan variëren afhankelijk van culturele of religieuze context. * **Genderverschillen in motivatie:** * **Vrouwen:** Kinderwens wordt vaak gedreven door het verlangen naar een beter gevoel, het vervolledigen van vrouwelijkheid en het bereiken van een belangrijke levensstatus. * **Mannen:** Mannen kunnen hun mannelijkheid als fragieler ervaren en investeren in het vervolledigen van hun relatie. * **Impact van lange behandelfasen:** Deze leiden niet noodzakelijk tot een daling van de kinderwens, maar wel tot een realistischer beeld van ouderschap en de potentiële impact op het leven. ### 4.2 Psychologische reacties op infertiliteit en behandelingen Infertiliteit wordt ervaren als een stressor die kan leiden tot aanzienlijke psychische klachten. De relatie tussen infertiliteit en psychische stress is wederkerig: infertiliteit verhoogt de stress, wat op zijn beurt de vruchtbaarheid kan verminderen. #### 4.2.1 Emotionele impact van infertiliteit * **Diagnose:** Heeft een directe impact op het zelfbeeld en de identiteit van zowel mannen als vrouwen. * **Vrouwen:** Lijden onafhankelijk van de oorzaak van de infertiliteit. Ze zoeken vaak informatie en sociale steun. * **Mannen:** Lijden meer afhankelijk van de oorzaak. Als de oorzaak bij hen ligt, kan dit leiden tot gevoelens van verlies, minderwaardigheid en terugtrekking. * **Koppels:** Een infertiliteitsbehandeling kan gezien worden als een externe stressor die de kans op mentale problemen vergroot. #### 4.2.2 Psychologische gevolgen van medisch geassisteerde bevruchting (MAB) * **Gedeelde stress:** Koppels die MAB-behandelingen ondergaan, ervaren verhoogde stress en een groter risico op psychische stoornissen. * **Triggers voor angst en depressie:** * Sociale druk. * Verlies van spontaniteit en voldoening in seksuele relaties door gepland seksueel contact. * Angst voor veroudering en het missen van een kans om ouder te worden. * Hoge kosten van behandelingen. * Kwaliteitsverlies van het dagelijks leven door de intensiteit van de behandelingen. * **Prevalentie van psychische klachten:** Hoge prevalentie van angst en depressie bij onvruchtbare vrouwen (ongeveer 40%). Er is een verhoogd risico op suïcidale gedachten, vooral bij niet-succesvolle behandelingen. Ondanks dit, zoekt slechts een klein percentage patiënten effectieve psychische hulp. #### 4.2.3 Invloed van medicatie en behandeling op stemming en vruchtbaarheid Hormoonbehandelingen en medicatie die gebruikt worden bij fertiliteitsbehandelingen kunnen een aanzienlijke impact hebben op het mentale welzijn. * **Hormonale middelen:** Kunnen stemmingswisselingen veroorzaken. Vrouwen met een voorgeschiedenis van depressie zijn gevoeliger voor terugval. * **SSRI's (selectieve serotonine heropnameremmers):** Tijdens IVF-behandelingen hebben SSRI's geen significant effect op de zwangerschapskansen, maar kunnen indirect de vruchtbaarheid beïnvloeden door seksuele bijwerkingen. * **Andere medicatie:** * Antipsychotica en sommige stemmingsstabilisatoren kunnen hormonale verstoringen of gewichtstoename veroorzaken, wat de vruchtbaarheid negatief kan beïnvloeden. * Langdurig gebruik van benzodiazepines en medicinale cannabis is geassocieerd met verminderde vruchtbaarheid. * **Psychotherapie:** Kan helpen bij het reguleren van de stemming tijdens en na de behandeling. #### 4.2.4 De rol van obesitas en copingstrategieën * **Obesitas:** Wordt geassocieerd met slechtere algemene gezondheid, verhoogde stress, verminderde stemming en slaapproblemen, wat de vruchtbaarheid en het welzijn negatief kan beïnvloeden. Leefstijlinterventies vóór zwangerschap bieden niet altijd langdurige verbeteringen. * **Copingstrategieën:** * **Dagelijkse gedragsmatige betrokkenheid:** Het blijven uitvoeren van dagelijkse activiteiten kan depressie, angst en infertiliteitsstress verminderen. * **Relativering van het belang van biologische kinderen:** Kan leiden tot minder depressie. * **Actieve controle versus emotionele onderdrukking:** Het actief aanpakken van emoties lijkt geen significant effect te hebben. > **Tip:** De meest aangewezen interventies richten zich op het actief beleven van andere aspecten van het leven buiten de kinderwens en het accepteren van emoties. #### 4.2.5 Terugvalrisico bij depressie Bij vrouwen met een voorgeschiedenis van depressie is het risico op terugval tijdens of na een fertiliteitsbehandeling aanzienlijk. Dit risico lijkt niet sterk te verschillen of medicatie wel of niet continu wordt gebruikt. #### 4.2.6 Lange termijn effecten van infertiliteitstrajecten * **Korte termijn:** Neuroticisme en gevoelens van hulpeloosheid worden geassocieerd met negatieve uitkomsten. Acceptatie en sociale steun hebben een positief effect. De partnerrelatie wordt niet direct beïnvloed, maar wel de seksuele tevredenheid. * **Lange termijn (6 maanden na laatste behandeling):** * Vaak geen significante daling van angst of depressie. * Nieuwe technieken maken het moeilijk om een "laatste" poging te definiëren, wat leidt tot uitgestelde rouw. * Neuroticisme, hulpeloosheid, acceptatie en sociale steun blijven belangrijke factoren. * Onvrede met de seksuele relatie kan aanhouden. * Bij succesvolle behandeling dalen angst en depressie. > **Voorbeeld:** De hulpvraag bij seksuele problemen dient duidelijk gepeild te worden tijdens de anamnese (bijvoorbeeld: te snel klaarkomen, erectie- of penetratieproblemen, pijn). Deze problemen kunnen blijven bestaan, zelfs na een succesvolle zwangerschap, en de seksuele tevredenheid verder beïnvloeden. ### 4.3 Counseling en praktische hulpverlening Counseling en praktische hulp zijn essentieel voor het ondersteunen van koppels die geconfronteerd worden met infertiliteit, waarbij rekening wordt gehouden met de complexiteit van de emotionele, psychologische en relationele aspecten. #### 4.3.1 Rol van de vroedvrouw en signalering Vroedvrouwen spelen een cruciale rol bij het signaleren van angst, depressie en mogelijke psychopathologie. Ze dienen thema's zoals het leven zonder kinderen, de consequenties voor relaties en de impact van niet-succesvolle behandelingen bespreekbaar te maken. #### 4.3.2 Ondersteuning bij beslissingen en psycho-educatie * **Psycho-educatie:** Patiënten voorzien van informatie over wat ze kunnen verwachten, helpt hen bij het nemen van geïnformeerde beslissingen. * **Begrip:** Het tonen van begrip voor de emotionele noden van de koppels is fundamenteel. * **Motivatieverschillen:** Counselling kan helpen om interne conflicten binnen de relatie te adresseren wanneer de motivatie voor behandeling verschilt. #### 4.3.3 Psychologie van donorschap Donorschap kan een oplossing bieden, maar ook gepaard gaan met specifieke psychologische aspecten. Donoren worden vaak gemotiveerd door altruïsme. Hoewel de kans op psychopathologie bij donoren niet hoger is, kunnen zij wel traumatische ervaringen in het verleden hebben of verliezen in de sfeer van voortplanting hebben meegemaakt. #### 4.3.4 Belang van acceptatie en identiteitsbehoud * **Acceptatie:** Het accepteren dat de kinderwens mogelijk niet wordt vervuld zoals gehoopt, is cruciaal. Dit mag echter niet betekenen dat de intensiteit van de beleving wordt geminimaliseerd. * **Identiteitsbehoud:** Het is belangrijk om andere aspecten van de identiteit actief te blijven beleven (bv. partner, dochter, zus) zodat de kinderwens, indien onvervuld, niet het gehele leven gaat domineren. Het erkennen van de waarde van een persoon in andere rollen is essentieel. > **Tip:** Het is belangrijk dat de mislukte kinderwens een deel van de identiteit wordt, maar niet de gehele identiteit gaat bepalen. #### 4.3.5 Screening en preventie van terugval * **Screening:** Het screenen op mentale weerbaarheid en eventuele psychische problemen vóór of tijdens een fertiliteitstraject is van groot belang, gezien de impact van de behandelingen op de mentale gezondheid. Dit geldt ook voor de seksuele relatie. * **Begeleiding:** Bij het constateren van problemen, dient er direct begeleiding opgestart te worden, ook al is men nog in behandeling of medicatie. * **Hoger risico op herval:** Koppels met een geschiedenis van depressie hebben een significant hoger risico op herval. Het tijdig herkennen en begeleiden hiervan is cruciaal. #### 4.3.6 Behandeling en stemming tijdens het traject * **Stemming meten:** Het meten van de stemming (angstniveau, depressieve symptomen) zowel voor als na een traject kan inzicht geven in de impact van de behandeling. * **Beïnvloedende factoren:** Hoe iemand is (bv. neuroticisme, hulpeloosheid), hoe ze omgaan met hun emoties en de steun vanuit de omgeving, beïnvloeden de mate van angst en depressie na het traject. * **Relatietevredenheid:** Tijdens het traject is er geen significante verbetering of verslechtering van de partnerrelatie, maar de seksuele tevredenheid neemt vaak af. * **Lange termijn succes:** Bij succesvolle afronding van het traject (ouderschap), dalen angst en depressie. Bij niet-succesvolle afronding, vooral wanneer er geen duidelijke "laatste" poging is, kan rouw uitgesteld worden. #### 4.3.7 Psychologische factoren uit onderzoek * **Korte termijn:** Neuroticisme en hulpeloosheid hebben een negatief effect, terwijl acceptatie en sociale steun een positief effect hebben. De copingstijl heeft weinig effect. * **Lange termijn:** Angst en depressie dalen niet altijd. De uitgestelde rouw bij niet-succesvolle behandelingen kan het moeilijk maken om de behandeling af te ronden. Uiteindelijk is acceptatie vaak de enige weg, maar dit is lastiger zonder duidelijke afsluiting. * **Succesvolle behandeling:** Leidt tot een daling van angst en depressie. #### 4.3.8 Medicatie en stemming De keuze van medicatie in een fertiliteitstraject kan een impact hebben op de stemming. Sommige medicijnen, zoals GnRH-antagonisten, kunnen een beter stemmingsprofiel hebben dan bijvoorbeeld GnRH-agonisten. Trajecten zonder gonadotrofine stimulatie (natuurlijke cyclus) leiden vaak tot een betere stemming. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ongewenste kinderloosheid | De situatie waarin een persoon of koppel geen kinderen kan krijgen, ondanks de wens daartoe. Dit kan leiden tot aanzienlijk psychisch lijden en stress. | | Medicalisatie | Het proces waarbij menselijke ervaringen, die voorheen niet als medisch werden beschouwd, worden geclassificeerd en behandeld als medische aandoeningen. In deze context verwijst het naar de groeiende focus op medische oplossingen voor vruchtbaarheidsproblemen. | | Adoptie | Een juridische en sociale procedure waarbij een kind dat geen biologische band heeft met zijn of haar opvoeders, wettelijk wordt erkend als kind van die opvoeders. Het wordt gezien als een sociale oplossing voor kinderloosheid. | | Fertiliteit | Het vermogen om zich voort te planten en nageslacht te produceren. Fertiliteitsproblemen, of infertiliteit, zijn wijdverspreid en hebben aanzienlijke psychologische gevolgen. | | Psychopathologie | De studie van de aard, oorzaken en behandeling van psychische stoornissen. Vroeger werd ongewenste kinderloosheid vaker toegeschreven aan psychopathologie dan tegenwoordig. | | Distress | Een staat van emotionele of mentale uitputting die voortkomt uit ernstige tegenspoed. Bij infertiliteit ervaren koppels vaak significant distress. | | IVF (In-vitrofertilisatie) | Een medische techniek waarbij eicellen buiten het lichaam worden bevrucht met sperma, waarna het embryo in de baarmoeder wordt geplaatst. Het is een veelgebruikte behandeling voor infertiliteit. | | Genderrol | Het geheel van gedragingen, normen en verwachtingen die geassocieerd worden met een bepaald geslacht in een bepaalde cultuur. De genderrol kan een significant motief zijn voor ouderschap en de impact van infertiliteit beïnvloeden. | | Holistisch | Een benadering die een fenomeen als een geheel beschouwt, in plaats van te focussen op losse onderdelen. In de context van psychologische impact van infertiliteit betekent dit kijken naar alle aspecten van het leven van een persoon. | | Medicalisatie van de bevalling | Het proces waarbij medische interventies en technologieën steeds meer worden ingezet tijdens de zwangerschap en bevalling, zelfs in gevallen waar dit niet strikt noodzakelijk is. | | SSRI’s (Selectieve serotonineheropnameremmers) | Een klasse antidepressiva die voornamelijk worden gebruikt voor de behandeling van depressie en angststoornissen. Ze kunnen invloed hebben op stemming en indirect op vruchtbaarheid. | | GnRH-agonisten | Geneesmiddelen die de productie van gonadotropines (hormonen die de voortplanting reguleren) onderdrukken. Ze worden gebruikt in fertiliteitsbehandelingen en kunnen stemmingswisselingen veroorzaken. | | Obesitas | Een medische aandoening waarbij er sprake is van een te grote hoeveelheid lichaamsvet, wat de gezondheid kan schaden. Obesitas kan de psychische gesteldheid en vruchtbaarheid negatief beïnvloeden. | | Copingstrategieën | Gedragingen en denkprocessen die mensen gebruiken om om te gaan met stressvolle situaties. Verschillende strategieën hebben een variërende effectiviteit bij het omgaan met infertiliteit. | | ART (Assisted Reproductive Technology) | Een verzamelnaam voor medische technieken die worden gebruikt om zwangerschap te bewerkstelligen, zoals IVF. | | Neuroticisme | Een persoonlijkheidskenmerk dat geassocieerd wordt met de neiging tot het ervaren van negatieve emoties zoals angst, woede en verdriet. Het kan de psychologische reactie op infertiliteit beïnvloeden. | | Psychotherapie | Een vorm van behandeling voor psychische problemen waarbij gesproken wordt met een therapeut. Het wordt aanbevolen als een belangrijke interventie bij infertiliteit. | | Altruïsme | Onzelfzuchtige zorg voor anderen, zonder eigenbelang. Dit is vaak een belangrijke motivatie voor sperma- of eiceldonatie. | | Psycho-educatie | Het verstrekken van informatie en onderwijs aan patiënten en hun families over een specifieke aandoening, de behandeling ervan en de gevolgen. |

# Het contextuele denken en de balans van geven en nemen Het contextuele denken benadrukt de cruciale rol van acties en de balans tussen geven en nemen in relaties, met een focus op relationele ethiek. ## 1. Het contextuele denken en de balans van geven en nemen Het contextuele denken, ontwikkeld door Nagy, richt zich op de dynamiek binnen relaties, met name de balans tussen geven en nemen, en de ethische dimensies die hieraan ten grondslag liggen. De kern van deze stroming ligt in het belang van actie; het zijn daden, en niet enkel intenties of gevoelens, die de relationele balans beïnvloeden en bestaansrecht in relaties creëren. ### 1.1 De centrale rol van actie Binnen het contextuele denken is actie het sleutelbegrip dat de balans tussen geven en nemen in beweging zet. Intenties, bedoelingen en gevoelens zijn weliswaar belangrijk, maar ze hebben geen directe invloed op het bestaansrecht in relaties. Het is de concrete daad, in het bijzonder de gepaste zorg voor de ander, die dit bestaansrecht fundeert en de relationele balans activeert. ### 1.2 De vier dimensies van relationele ethiek De contextuele interventies zijn geworteld in vier dimensies, waarvan de vierde dimensie, de dimensie van de relationele ethiek, centraal staat. Deze dimensie omvat begrippen als loyaliteit, rechtvaardigheid, bestaansrecht en destructief recht. Binnen deze dimensie wordt de balans van verdiensten opgemaakt. Psycho-sociale begeleiding binnen het contextuele denken streeft ernaar dat de betrokken partijen opnieuw investeren in relaties door zorg en gepaste verantwoordelijkheid te dragen, teneinde het vertrouwen te vergroten. #### 1.2.1 Loyaliteit Loyaliteit is een fundamenteel begrip met een "zijns-kwaliteit". Het onderscheidt zich van het *voelen* van loyaliteit; het gaat om het *zijn* van loyaal. * **Primaire loyaliteit:** Ontstaat door geboorte en kan niet worden verbroken, enkel ontkend (onzichtbare loyaliteit). Een kind dankt zijn bestaan aan zijn ouders, en zorg, hoe gering ook, voedt deze primaire loyaliteit die generaties bindt. Ook het kind investeert door zorg te aanvaarden. * **Verticale en horizontale loyaliteit:** Verticale loyaliteit verwijst naar de banden met oudere generaties, terwijl horizontale loyaliteit de relaties met leeftijdsgenoten en partners betreft. * **Onzichtbare loyaliteit:** Wanneer verticale loyaliteit onzichtbaar wordt, kunnen loyaliteitsconflicten ondraaglijk worden. Belangrijke levensgebeurtenissen (life-events) vereisen een hernieuwde balans van loyaliteiten. Ontkenning van onzichtbare loyaliteit kan leiden tot een instabiele basis. De therapeut probeert deze onzichtbare loyaliteit zichtbaar te maken, zodat cliënten openlijk loyaal kunnen zijn en hun recht kunnen verdienen door middel van actie. * **Verticale loyaliteit en partnerschap:** Een gezonde horizontale relatie vereist dat de partner de verticale loyaliteiten van de ander respecteert en ruimte biedt voor openlijke loyaliteit. Gevaren ontstaan wanneer een partnerrelatie ten koste gaat van de banden met het eigen gezin van herkomst, of wanneer de partnerkeuze een daad van rebellie of juist een poging tot eerherstel van ouderlijke wensen is. * **Gespleten loyaliteit:** Dit treedt op wanneer een kind gedwongen wordt te kiezen tussen ouders, waarbij loyaliteit aan de één als verraad aan de ander wordt ervaren. Het kind kan gevangen raken in wantrouwen en zich "nooit goed doend" voelen. De kwaliteit van de ouderlijke relatie is hierbij cruciaal. * **Loyaliteit en legaat:** Het legaat omvat de ethische verplichting om het erfgoed van voorouders en ouders, zowel baten als lasten, zodanig te hanteren dat het bijdraagt aan het welzijn van volgende generaties. Dit houdt in het goede te behouden en het "slechte" te herdenken, zoals het verzachten van rigide tradities en het voorkomen van ernstige parentificatie. * **Loyaliteit en adoptie:** Een adoptiefkind heeft een primaire loyaliteit jegens de biologische moeder, die door zorg en ouderschap wordt aangevuld met verworven loyaliteit aan de adoptieouders. Ontkenning van primaire loyaliteit om de adoptieouders geen verdriet te doen, kan relaties bemoeilijken. Hoe meer adoptieouders ruimte geven voor loyaliteit aan de primaire band, hoe beter de relatie met het adoptiefkind zal zijn. #### 1.2.2 De rechtvaardigheid Relationele rechtvaardigheid is de hoeksteen van contextuele hulpverlening. Het is geen intrapsychisch gevoel van rechtvaardigheid of moralisme, maar een relationele afweging van balans over langere tijd, waarbij rekening wordt gehouden met eventuele asymmetric van geven en ontvangen. Meerzijdige partijdigheid, waarbij de hulpverlener een evenwichtige houding aanneemt ten opzichte van alle betrokkenen, is hierbij essentieel. * **De twee rechten van het kind:** Elk kind heeft recht op zorg en verantwoord ouderschap (bestaansrecht) en het recht om te geven. Het kind wordt vaak enkel gezien als ontvanger, terwijl het ook een bron van natuurlijk vertrouwen is. Het niet erkennen van de zorg die een kind geeft, wordt beschouwd als een vorm van verwaarlozing. * **Destructief recht:** Ontstaat door het negeren van het natuurrecht van het kind op zorg. Een kind dat tekort wordt gedaan, kan meer aanspraak maken en "te veel gerechtigd" worden. Dit destructieve recht komt voort uit vroegkinderlijke verwaarlozing, parentificatie of gespleten loyaliteit, waarbij het vertrouwen van het kind niet wordt beantwoord. Dit kan leiden tot problemen die op zichzelf of op onschuldige derden worden afgereageerd ("roulerende rekening"), soms over generaties heen. * **Van destructief recht naar verdiend recht:** Contextuele hulpverlening beoogt dat cliënten niet langer steunen op destructief recht, maar hun eigen recht verdienen. Dit proces richt zich op het herstellen van vertrouwen en het stoppen van de doorgeef van "roulerende rekeningen". De focus ligt op actie en vooruitkijken. Bij symptoomgedrag van een kind wordt gekeken naar de tekorten in de jeugd van de ouders. Weerstand tegen deze gesprekken kan worden gezien als loyaliteit aan grootouders. Elke stap richting verantwoord ouderschap wordt erkend. * **Verdiende vrijheid:** Het primaire doel is niet symptoomverandering, maar het verwerven van persoonlijke vrijheid door het verdienen van recht in relatie tot anderen. Dit leidt vaak tot een verhoogd zelfwaardegevoel en het opkomen voor eigen belangen, waarbij psychosomatische en psychiatrische symptomen plaatsmaken voor nieuwe levensopties en relaties. ### 1.3 Contextuele begeleiding in veelvoorkomende probleemgebieden Het contextuele denken kan toegepast worden in diverse contexten, waaronder: * Incest * Adoptie * Echtscheiding * Het samengestelde gezin * Depressie * Pleeggezinnen * Dreiging van suïcide * Overlevenden * Mensen met een beperking --- # Loyaliteit en de verschillende vormen ervan Dit deel van de studiegids focust op het concept van loyaliteit, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen loyaal-voelen en loyaal-zijn, en behandelt verschillende vormen van loyaliteit zoals primaire, onzichtbare, verticale, horizontale en gespleten loyaliteit, inclusief hun implicaties voor relaties. ### 2.1 Het concept loyaliteit Loyaliteit is een 'zijns-kwaliteit' die verder gaat dan enkel het gevoel erbij betrokken te zijn; het betreft het daadwerkelijk loyaal *zijn*. Het is essentieel om dit begrip niet te moraliseren, maar zonder waardeoordeel de ethische gevolgen van loyaliteitsproblemen te analyseren. ### 2.2 Primaire loyaliteit Primaire loyaliteit ontstaat door de geboorte. Een kind dankt zijn bestaan aan zijn ouders, en de zorg en verantwoord ouderschap, hoe minimaal ook, voeden deze primaire loyaliteit die generaties lang kan verbinden. Het kind investeert hierin door op deze zorg in te gaan. Primaire loyaliteit kan niet worden verbroken, wel worden ontkend. ### 2.3 Onzichtbare loyaliteit Onzichtbare loyaliteit ontstaat wanneer de primaire loyaliteit wordt ontkend. Als verticale loyaliteit 'onzichtbaar' wordt, kunnen loyaliteitsconflicten onleefbaar worden. Dit kan leiden tot problemen waarbij het individu het gevoel heeft dat de steunpilaren van zijn bestaan zijn weggerot. Het is cruciaal om onzichtbare loyaliteit zichtbaar te maken, zodat het individu openlijk loyaal kan zijn en door middel van actie een balans kan herstellen en zijn recht kan verdienen. > **Tip:** Belangrijke levensgebeurtenissen zoals geboorte, adolescentie of huwelijk zijn momenten waarop het nodig is om loyaliteiten opnieuw in evenwicht te brengen en onzichtbare loyaliteit zichtbaar te maken. ### 2.4 Verticale en horizontale loyaliteit * **Verticale loyaliteit** verwijst naar de banden binnen een familiestructuur, met name tussen generaties (bv. ouders-kind). * **Horizontale loyaliteit** betreft relaties op hetzelfde niveau, zoals tussen partners, vrienden of collega's. Voor een goede horizontale relatie (bv. partnerschap) is het essentieel dat de partner de verticale loyaliteiten van de ander respecteert en ruimte biedt om hieraan uiting te geven. Een gevaar in horizontale relaties is het zich te sterk binden aan het gezin van herkomst van de partner ten koste van de eigen verticale loyaliteiten. De keuze voor een partner kan een daad van rebellie zijn tegenover het eigen gezin van herkomst, of juist een manier om de wens van de ouders te honoreren. ### 2.5 Gespleten loyaliteit Gespleten loyaliteit treedt op wanneer een individu, vaak een kind, gedwongen wordt te kiezen tussen twee of meer personen of groepen waaraan het loyaal is. De keuze voor de ene partij impliceert dan een verraad aan de ander. Dit plaatst het individu in een onhoudbare positie, waarin het nooit "goed" kan doen. Het kind probeert dan vaak de gespleten loyaliteit ongedaan te maken door bijvoorbeeld te bemiddelen of de aandacht af te leiden. Als dit gedrag van het kind niet wordt erkend door de ouders, kan destructieve parentificatie optreden. > **Voorbeeld:** Een kind dat moet kiezen tussen het verdedigen van de ene ouder in een scheiding, wat automatisch een veroordeling van de andere ouder inhoudt, ervaart gespleten loyaliteit. ### 2.6 Loyaliteit en legaat Het concept van 'legaat' omvat alle verworvenheden, zowel positief als negatief, materieel en immaterieel, die een erfgoed vormen voor de huidige generatie. De ethische verplichting is om met dit erfgoed iets te doen dat de kwaliteit van het bestaan van volgende generaties bevordert. Dit houdt in het behouden en vormgeven van het "goede" en het herdenken en verzachten van het "slechte", zoals rigide tradities of herhaaldelijke parentificatie. Het opnemen van dit legaat op deze manier leidt tot persoonlijke vrijheid. ### 2.7 Loyaliteit en adoptie Bij adoptie ontstaat een complex loyaliteitsdilemma. Biologisch gezien heeft een kind een primaire loyaliteit ten opzichte van de biologische moeder en vader. Door de zorg en verantwoordelijkheid van de adoptieouders ontstaat er echter ook verworven loyaliteit met hen. Een adoptiefkind kan de primaire loyaliteit ontkennen om de adoptieouders geen verdriet te doen. Hoe meer de adoptieouders de erkenning van de primaire loyaliteit toestaan, hoe beter de relatie met het adoptiefkind kan zijn. ### 2.8 De rechtvaardigheid in relaties Relationele rechtvaardigheid is de hoeksteen van contextuele hulpverlening. Het betreft een balans van geven en ontvangen over langere tijd, waarbij eventuele asymmetrie wordt erkend. Het is geen intrapsychisch rechtvaardigheidsgevoel of moralisme. Verschillende partijen kunnen echter verschillende interpretaties hebben van wat rechtvaardig is, wat meerzijdige partijdigheid noodzakelijk maakt. ### 2.9 De twee rechten van het kind 1. **Bestaansrecht:** Ieder kind heeft van nature recht op zorg en verantwoord ouderschap. 2. **Recht op geven:** Het kind wordt vaak primair gezien als ontvanger, maar is ook een bron van natuurlijk vertrouwen en een gever. Dit geven, zelfs wanneer het kind zelf weinig ontvangt, wordt in onze cultuur vaak niet erkend, wat een vorm van verwaarlozing kan zijn. ### 2.10 Destructief recht Destructief recht ontstaat uit de verwaarlozing van het natuurrecht van een kind. Wanneer een kind de zorg die het toekomt niet ontvangt, kan het meer aanspraak maken en 'te veel gerechtigd' worden. Dit komt voor bij vroegkinderlijke verwaarlozing, parentificatie of gespleten loyaliteit, situaties waarin het vertrouwen van het kind niet met vertrouwen wordt beantwoord. Dit 'te veel gerechtigd' zijn kan zich uiten in automutilatie, verslaving of door het verhalen op een onschuldige derde, resulterend in een roulerende rekening die generaties kan overspannen. > **Tip:** Er bestaat ook constructieve parentificatie, die verschilt van de destructieve vorm. ### 2.11 Van destructief recht naar verdiend recht Contextuele hulpverlening faciliteert een proces waarbij cliënten stoppen met steunen op destructief recht en in plaats daarvan hun eigen recht gaan verdienen. Het doel is het vertrouwen te mobiliseren, het doorgeven van roulerende rekeningen te stoppen en de balans te herstellen. De focus ligt op actie en de toekomst. Kleine stappen of acties van ouders in de richting van verantwoord ouderschap worden erkend, zelfs als er weerstand is tegen het bespreken van diepere problemen, die als loyaliteit naar grootouders kunnen worden gezien. ### 2.12 Verdiende vrijheid Het uiteindelijke doel van contextuele hulpverlening is niet primair het veranderen van symptoomgedrag, maar het verwerven van persoonlijke vrijheid door het verdienen van recht in relatie tot anderen. Dit leidt vaak tot een verhoogd gevoel van zelfwaarde, het opkomen voor eigen belangen, en kan leiden tot het verdwijnen van psychosomatische en psychiatrische symptomen, waardoor nieuwe relaties en levensopties mogelijk worden. --- # Rechtvaardigheid, bestaansrecht en destructief recht Dit onderwerp verkent de relationele rechtvaardigheid, de fundamentele rechten van het kind, en de oorsprong en gevolgen van destructief recht dat voortkomt uit verwaarlozing binnen contextuele relaties. ## 3.1 Relationele rechtvaardigheid De contextuele hulpverlening plaatst relationele rechtvaardigheid centraal. Dit concept onderscheidt zich van een intrapsychisch rechtvaardigheidsgevoel of moralisme. Een relatie wordt als rechtvaardig beschouwd wanneer de balans tussen geven en ontvangen over een langere periode in evenwicht is, en wanneer deze balans recht doet aan eventuele inherente asymmetrieën. De erkenning van gepaste zorg draagt bij aan dit evenwicht. > **Tip:** Het is cruciaal om te onthouden dat verschillende betrokken partijen subjectieve interpretaties kunnen hebben van wat rechtvaardig is. Meerzijdige partijdigheid, waarbij de hulpverlener de verschillende perspectieven erkent en betrekt, is daarom een essentiële attitude. ## 3.2 De twee rechten van het kind Het kind kent twee fundamentele rechten: het bestaansrecht en het recht op geven. ### 3.2.1 Bestaansrecht Ieder kind heeft van nature recht op zorg en verantwoord ouderschap. Dit is de basis van het bestaansrecht. ### 3.2.2 Het recht op geven Het is van belang om het kind niet uitsluitend te beschouwen als ontvanger. Kinderen zijn ook een bron van natuurlijk vertrouwen en dragen actief bij door te geven, zelfs wanneer zij zelf weinig ontvangen. Dit aspect van het geven door kinderen wordt in onze cultuur vaak onvoldoende erkend. Het niet erkennen van de zorg die kinderen bieden, wordt beschouwd als een vorm van verwaarlozing. ## 3.3 Destructief recht Destructief recht ontstaat als gevolg van de verwaarlozing van het natuurrecht van het kind, met name het bestaansrecht en het recht op geven. Wanneer een kind de zorg waar het recht op heeft niet ontvangt, kan het meer aanspraak gaan maken en alsnog compensatie verwachten. Dit leidt tot een situatie waarin het kind 'te veel gerechtigd' lijkt te zijn. Destructief recht manifesteert zich in situaties van vroegkinderlijke verwaarlozing, parentificatie, en gespleten loyaliteit. Dit zijn situaties waarin het vertrouwen van het kind niet wordt beantwoord met vertrouwen. De 'afrekening' hiervoor wordt vervolgens op het kind zelf (bijvoorbeeld door automutilatie of verslaving) of op een onschuldige derde partij verhaald. Dit wordt ook wel een 'roulerende rekening' genoemd. > **Tip:** Een roulerende rekening kan zich over vele generaties uitstrekken en diverse vormen aannemen. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen destructieve parentificatie en constructieve parentificatie. ### 3.3.1 Van destructief recht naar verdiend recht Contextuele hulpverlening beoogt een proces in gang te zetten waarbij de cliënt zich niet langer beroept op destructief recht, maar zijn of haar eigen recht gaat verdienen. Het doel is om de balans te herstellen, wantrouwen te mobiliseren naar vertrouwen, en het doorgeven van roulerende rekeningen aan volgende generaties te stoppen. De focus ligt op actie en de toekomst, hoewel terugkijken noodzakelijk is voor begrip. Bij kinderen met symptoomgedrag wordt gekeken naar de tekorten in de jeugd van de ouders. Pas wanneer er voldoende ruimte is voor hun verdriet en pijn, kan besproken worden hoe zij hun kind tot slachtoffer maken. Weerstand tegen deze gesprekken kan worden gezien als loyaliteit naar de grootouders. Elke stap, hoe klein ook, van de ouder richting verantwoord ouderschap wordt erkend. > **Voorbeeld:** Een ouder die worstelt met depressie kan symptomen vertonen die het kind belasten. Contextuele hulpverlening zou zich richten op het helpen van de ouder om zijn of haar eigen jeugdige tekorten te verwerken, zodat deze vervolgens meer ruimte kan bieden aan het kind. ### 3.3.2 Verdiende vrijheid Het primaire doel van contextuele hulpverlening is niet het veranderen van symptoomgedrag. Het gaat erom dat de cliënt door het verdienen van recht, in relatie tot anderen, persoonlijke vrijheid verwerft. Gevoelens van zelfwaarde en het opkomen voor eigen belangen zijn vaak het gevolg van succesvolle contextuele hulpverlening. Psychosomatische klachten en psychiatrische symptomen kunnen verdwijnen en plaatsmaken voor nieuwe relaties en levensperspectieven. --- # Van destructief recht naar verdiende vrijheid en toepassingen Dit gedeelte beschrijft het contextuele proces van het omzetten van destructief recht naar verdiend recht, wat leidt tot persoonlijke vrijheid en zelfwaarde, en bespreekt de toepassing ervan in specifieke probleemgebieden. ### 4.1 De basisprincipes van contextueel denken De contextuele stroming richt zich op relationele ethiek, waarbij de vierde dimensie van loyaliteit en rechtvaardigheid centraal staat. Het doel is om door middel van zorg en verantwoordelijkheid voor de ander het vertrouwen in relaties te herstellen en de balans van geven en nemen te herstellen. #### 4.1.1 De balans van geven en nemen Het concept van de balans van geven en nemen is fundamenteel. Intenties en gevoelens zijn belangrijk, maar het zijn de daden, met name de gepaste zorg voor de ander, die de balans in beweging zetten en existentieel betekenis hebben. #### 4.1.2 Vier dimensies van contextuele hulpverlening Contextuele interventies zijn gebaseerd op relationele ethiek, waarbij loyaliteit, rechtvaardigheid, bestaansrecht en destructief recht centraal staan. Het proces richt zich op het herstellen van investeringen in relaties door middel van zorg en verantwoordelijkheid, met als doel vertrouwen te vergroten. ### 4.2 Loyaliteit Loyaliteit is een fundamenteel bestaansbegrip dat verder gaat dan enkel het gevoel. #### 4.2.1 Primaire loyaliteit Primaire loyaliteit ontstaat door geboorte en de zorg die ouders hierin investeren. Deze vorm van loyaliteit, die generaties bindt, kan niet verbroken worden, maar wel ontkend worden, wat leidt tot onzichtbare loyaliteit. #### 4.2.2 Verticale en horizontale loyaliteit * **Verticale loyaliteit** betreft de relatie met de oorsprong, zoals ouders en grootouders. * **Horizontale loyaliteit** betreft relaties met tijdgenoten, zoals partners en vrienden. Onzichtbare verticale loyaliteit kan leiden tot onleefbare loyaliteitsconflicten. Belangrijke levensgebeurtenissen vereisen een herstel van het evenwicht in loyaliteiten. Het negeren van onzichtbare loyaliteit kan leiden tot een instabiele basis. Het zichtbaar maken van onzichtbare loyaliteit en het faciliteren van openlijke loyaliteit is essentieel om het recht te verdienen. #### 4.2.3 Verticale loyaliteit en partnerschap Een gezonde horizontale relatie vereist respect voor elkaars verticale loyaliteiten. Het aangaan van een te hechte relatie met de familie van de partner, ten koste van de eigen herkomstfamilie, kan problematisch zijn. De keuze voor een partner kan een uiting zijn van rebellie of een wens om aan de verwachtingen van de ouders te voldoen. #### 4.2.4 Gespleten loyaliteit Gespleten loyaliteit ontstaat wanneer een kind moet kiezen tussen ouders, waarbij de keuze voor de ene ouder een verraad aan de andere inhoudt. Dit plaatst het kind in een onhoudbare positie. De kwaliteit van de ouderrelatie is hierbij cruciaal. Het kind probeert dit te compenseren door te bemiddelen, maar wanneer dit niet door de ouders wordt erkend, kan dit leiden tot destructieve parentificatie. #### 4.2.5 Loyaliteit en legaat Het legaat omvat de materiële en immateriële verworvenheden van voorouders en ouders die door de huidige generatie worden doorgegeven. Het ethisch legaat inhoudt de verplichting om het goede te behouden en vorm te geven, en het slechte te herdenken. Het omvat ook het verzachten van rigide tradities en het voorkomen van ernstige parentificatie. Het opnemen van het legaat op deze manier leidt tot persoonlijke vrijheid. #### 4.2.6 Loyaliteit en adoptie Adoptie kinderen hebben een biologische loyaliteit die niet verbroken kan worden. Verworven loyaliteit ontstaat door de zorg van adoptieouders. Adoptiekinderen ontkennen vaak hun primaire loyaliteit om hun adoptieouders niet te kwetsen. Hoe meer adoptieouders de primaire loyaliteit erkennen en toestaan, hoe beter de relatie zal zijn. ### 4.3 De rechtvaardigheid Relationele rechtvaardigheid vormt de hoeksteen van contextuele hulpverlening. Een relatie is rechtvaardig wanneer de balans van geven en ontvangen over langere tijd in evenwicht is en recht doet aan eventuele asymmetrie. Meerzijdige partijdigheid is hierbij essentieel. #### 4.3.1 De twee rechten van het kind Kinderen hebben een bestaansrecht, wat inhoudt recht op zorg en verantwoord ouderschap. Daarnaast hebben zij ook het recht om te geven. Het niet erkennen van kinderlijke zorg is een vorm van verwaarlozing. ### 4.4 Destructief recht Destructief recht ontstaat uit de verwaarlozing van het natuurrecht van het kind, met name het recht op zorg. Wanneer een kind niet de zorg ontvangt waar het recht op heeft, kan het excessieve aanspraken maken. Dit is vaak het gevolg van vroegkinderlijke verwaarlozing, parentificatie, of gespleten loyaliteit. Het destructief recht wordt dan verhaald op zichzelf of op onschuldige derden, wat resulteert in een 'roulerende rekening' die over generaties kan doorwerken. > **Tip:** Naast destructieve parentificatie bestaat er ook constructieve parentificatie. Het is belangrijk het verschil hiertussen te kennen. ### 4.5 Van destructief recht naar verdiend recht Contextuele hulpverlening initieert een proces waarbij cliënten stoppen met steunen op hun destructief recht en beginnen hun eigen recht te verdienen. Dit proces herstelt de balans, mobiliseert vertrouwen en stopt het doorgeven van roulerende rekeningen. De focus ligt op actie en vooruitgang, hoewel het verleden wordt begrepen. > **Tip:** Weerstand tegen het bespreken van deze zaken kan gezien worden als loyaliteit naar de grootouders. Elke stap in de richting van verantwoord ouderschap wordt erkend. #### 4.5.1 Verdiende vrijheid Het uiteindelijke doel is niet het veranderen van symptoomgedrag, maar het verwerven van persoonlijke vrijheid door het verdienen van recht in relatie met anderen. Dit resulteert vaak in een versterkt gevoel van zelfwaarde, betere relaties en nieuwe levensopties, waarbij psychosomatische en psychiatrische klachten kunnen verdwijnen. ### 4.6 Contextuele begeleiding in veelvoorkomende probleemgebieden Contextuele begeleiding kan toegepast worden in diverse problematieken, waaronder: * Incest * Adoptie * Echtscheiding * Het samengestelde gezin * Depressie * Pleeggezinnen * Dreiging van suïcide * Overlevenden * Mensen met een beperking --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Contextueel denken | Een therapeutische stroming die zich richt op de relationele context van individuen, waarbij de nadruk ligt op de balans van geven en nemen, loyaliteit en rechtvaardigheid binnen de familie- en systeemrelaties. | | Geven en nemen | Het principe dat alle relaties, inclusief familiebanden, gebaseerd zijn op een voortdurende uitwisseling van zorg, verantwoordelijkheid en erkenning, waarbij een evenwicht essentieel is voor gezonde interacties. | | Vier dimensies | De contextuele theorie identificeert vier dimensies van relationele ethiek: de dimensie van feiten, de dimensie van psychologie, de dimensie van interacties en de dimensie van relationele ethiek, die allemaal bijdragen aan het begrijpen van relatieconflicten. | | Relationele ethiek | Het ethisch kader binnen de contextuele stroming dat zich bezighoudt met rechtvaardigheid en loyaliteit in relaties, en hoe deze principes het welzijn van individuen en generaties beïnvloeden. | | Loyaliteit | Een diepgewortelde, zijnsmatige verbinding en ethische verplichting die voortkomt uit relaties, met name familiaire banden, en die cruciaal is voor de psychologische stabiliteit en het welzijn van een persoon. | | Primaire loyaliteit | De oorspronkelijke, onverbrekelijke loyaliteit die ontstaat door geboorte en die de band tussen kind en ouders vormt; deze kan weliswaar ontkend worden, maar nooit verbroken. | | Onzichtbare loyaliteit | Een vorm van primaire loyaliteit die niet openlijk erkend of uitgesproken wordt, maar die desondanks de relaties en het gedrag van individuen diepgaand kan beïnvloeden, vaak leidend tot onbewuste conflicten. | | Verticale loyaliteit | De loyaliteit die van generatie op generatie doorgegeven wordt, meestal tussen ouders en kinderen, en die de basis vormt voor de familiebanden en de overdracht van waarden en tradities. | | Horizontale loyaliteit | De loyaliteit binnen een peer-groep of partnerrelatie, die zich richt op de gelijkwaardige uitwisseling en het ondersteunen van elkaar in de huidige levensfase. | | Gespleten loyaliteit | Een situatie waarin een individu gedwongen wordt te kiezen tussen conflicterende loyaliteiten, bijvoorbeeld tussen twee ouders, wat leidt tot diepgaande psychologische stress en een gevoel van verraad. | | Legaat | Het erfgoed, zowel materieel als immaterieel, dat door voorouders en ouders wordt doorgegeven aan de volgende generatie, inclusief baten en lasten, die de ethische verplichting met zich meebrengen om dit erfgoed te verwerken. | | Destructieve parentificatie | Een vorm van parentificatie waarbij een kind buitensporige verantwoordelijkheden op zich neemt die eigen zijn aan een ouder, als gevolg van verwaarlozing of disfunctioneren van de ouders, wat leidt tot psychische schade bij het kind. | | Rechtvaardigheid in de relatie | Het principe dat een relatie rechtvaardig is wanneer de balans van geven en ontvangen over een langere periode in evenwicht is en recht doet aan eventuele asymmetrieën, waarbij erkenning van zorg een belangrijk component is. | | Bestaansrecht | Het fundamentele recht van elk kind op zorg en verantwoord ouderschap, wat de basis vormt voor zijn ontwikkeling en welzijn, en het belang benadrukt van het erkennen van het kind als zowel ontvanger als gever. | | Destructief recht | Een aanspraak die voortkomt uit het niet ontvangen van noodzakelijke zorg in de kindertijd, waardoor een individu zich "te veel gerechtigd" voelt en dit gedrag kan uiten in zelfbeschadiging, verslaving of door het betrekken van onschuldige derden. | | Verdiend recht | Het recht dat een individu verwerft door middel van positieve acties en het dragen van gepaste zorg en verantwoordelijkheid binnen relaties, wat leidt tot persoonlijke groei en het stoppen van destructieve patronen. | | Verdiende vrijheid | De persoonlijke vrijheid die verkregen wordt door het proces van contextuele hulpverlening, waarbij destructieve rechten worden omgezet in verdiende rechten en individuen een grotere mate van zelfwaarde en autonomie ervaren. |

# Introductie tot de psychologie en medische psychologie Dit onderdeel introduceert de psychologie als wetenschap en duikt dieper in de specifieke focus van medische psychologie op de interactie tussen psychologische en lichamelijke gezondheid. ### 1.1 Wat is psychologie? Psychologie is de wetenschappelijke studie van de oorzaken en gevolgen van menselijk gedrag. Dit omvat zowel direct waarneembaar gedrag (wat mensen doen) als indirect waarneembaar gedrag, zoals denken en voelen, evenals de onderliggende biologische en neuropsychologische processen. De psychologie onderzoekt de algemene kenmerken van menselijk gedrag, maar kijkt ook naar individuele en groepsverschillen, en naar zowel normaal als problematisch gedrag. Het doel van een psycholoog is het menselijk functioneren te onderzoeken en te verklaren [7](#page=7). ### 1.2 Verschil psychologie en psychiatrie Hoewel beide disciplines zich bezighouden met het menselijk functioneren, verschillen psychologie en psychiatrie in hun focus en aanpak [8](#page=8). * **Psychologie** wordt beschouwd als een humane wetenschap die zich richt op de 'Mind' (en 'Brain'). De studiegebieden omvatten mentale processen zoals perceptie, aandacht, verwerking en interpretatie, geheugen en leren, evenals mentale inhouden zoals cognitie, emoties en gedrag. De psychologie onderzoekt zowel normaliteit als ziekte [8](#page=8). * **Psychiatrie** is een medische wetenschap die primair de 'Brain' (en 'Mind') bestudeert, met een focus op de structuur en neurobiologische processen. De psychiatrie richt zich voornamelijk op ziekte en psychiatrische stoornissen [8](#page=8). > **Tip:** Onthoud dat psychologie een bredere wetenschap is die zich richt op mentale processen en gedrag in het algemeen, terwijl psychiatrie zich meer toelegt op de medische behandeling van psychische stoornissen. ### 1.3 Subspecialisaties binnen de psychologie Binnen de psychologie bestaan diverse afstudeerrichtingen en subspecialisaties. De drie belangrijkste afstudeerrichtingen zijn Klinische Psychologie, Theoretische & Experimentele Psychologie en Bedrijfspsychologie & Personeelsbeleid [9](#page=9). Daarnaast zijn er diverse subspecialisaties, met name binnen de Klinische Psychologie, waaronder: * Medische psychologie * Cognitieve psychologie * Gedragspsychologie * Persoonlijkheidspsychologie * Neuropsychologie * Sociale psychologie * En vele andere [9](#page=9). ### 1.4 Wat is medische psychologie? Medische psychologie is een specialisatie binnen de psychologie die zich richt op het onderzoeken en behandelen van psychologische problemen of klachten die geassocieerd zijn met ziekte of lichamelijke aandoeningen [10](#page=10). Enkele voorbeelden van problematiek waar de medische psychologie zich mee bezighoudt zijn: * Problemen bij het leren omgaan met een chronische ziekte, zoals diabetes of multiple sclerose (MS). Dit kan betrekking hebben op het aanpassen van de levensstijl, het omgaan met verlies van fysieke mogelijkheden of het behouden van zelfstandigheid. Ook moeilijke verliesverwerking, depressie en suïcidaliteit kunnen hierbij een rol spelen [10](#page=10). * Het verwerken van een acute en levensbedreigende aandoening, zoals kanker of een cerebrovasculair accident (CVA) [10](#page=10). * Geheugenproblemen die voortkomen uit hersentrauma's of ernstige depressie [10](#page=10). * Ongewenst eetgedrag bij overgewicht [10](#page=10). > **Voorbeeld:** Iemand die na een beroerte te maken krijgt met cognitieve beperkingen en emotionele instabiliteit, kan baat hebben bij medisch psychologische begeleiding om te leren omgaan met deze nieuwe situatie en de gevolgen ervan. ### 1.5 Visie van de medische psychologie De medische psychologie beschouwt ziekte of gezondheidsproblemen als een zeer belangrijke stressor met aanzienlijke psychologische gevolgen. De medische psychologie focust zich specifiek op het onderzoek en de behandeling van deze psychologische problemen, klachten en gevolgen die voortvloeien uit lichamelijke aandoeningen [11](#page=11). > **Tip:** De medische psychologie overbrugt de kloof tussen lichamelijke ziekte en psychologisch welzijn, door te erkennen hoe een medische conditie het mentale leven kan beïnvloeden en vice versa. --- # Informatieverwerking en cognitieve psychologie Dit hoofdstuk verkent de cognitieve psychologie en het concept van informatieverwerking als een fundamenteel mechanisme achter menselijk gedrag, waarbij de nadruk ligt op hoe interpretaties van gebeurtenissen leiden tot gevoelens en acties [13](#page=13). ### 2.1 Cognitieve psychologie en de rol van informatieverwerking De hedendaagse psychologie wordt sterk beïnvloed door de cognitieve psychologie, die sinds het einde van de jaren '50 de rol van cognities bij het ontstaan en in stand houden van psychische klachten centraal stelt. Het kernidee is dat gedrag niet volledig begrepen kan worden zonder aandacht te besteden aan de mentale processen die eraan voorafgaan. De cognitieve psychologie stelt dat psychopathologie voortkomt uit de manier waarop men informatie selecteert, interpreteert en verwerkt [13](#page=13). #### 2.1.1 Het menselijk brein als informatieverwerkend systeem Het menselijk brein wordt beschouwd als een informatieverwerkend systeem, vergelijkbaar met een computer. Cruciale processen hierin zijn [14](#page=14): * Het opnemen van informatie via de zintuigen (waarneming/perceptie) [14](#page=14). * Het intern verwerken van deze informatie (interpretatie, denken, redeneren) [14](#page=14). * Het opslaan van deze informatie (geheugen) en het hierop reageren (gedrag) [14](#page=14). De cognitieve psychologie bestudeert mentale processen zoals waarneming (en aandacht), verwerking, en opslag (geheugen), maar ook mentale inhouden zoals gedachten, gevoelens en gedrag [14](#page=14). #### 2.1.2 Belangrijke termen en concepten **Cognities** omvatten de verzameling van mentale processen en activiteiten die gebruikt worden bij waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen. Dit kan zich uiten als [15](#page=15): * Spreken tegen jezelf, zowel bewust als automatisch [15](#page=15). * Beelden die we over een situatie vormen [15](#page=15). * Bewuste feitenkennis [15](#page=15). * Herinneringen [15](#page=15). * Handhaving van waarden en normen [15](#page=15). * Waarneming en de selectie die daarin plaatsvindt [15](#page=15). **Informatieverwerking** betreft de processen die een rol spelen bij de verwerving, opslag en reproductie van kennis of informatie. Binnen de informatieverwerking worden drie mentale processen onderscheiden: waarneming, verwerking en geheugen. De cognitieve psychologie onderzoekt de invloed van informatieverwerking op emoties, gedrag (en fysiologische processen), en vice versa [16](#page=16). **Schema's** zijn geheugenstructuren waarin kennisrepresentaties zijn opgeslagen, wat het geheel van kennis over een bepaald onderwerp vormt. Deze schema's worden in de loop van het leven gevormd door vroege ervaringen en bevatten kennis in de vorm van taal, visuele informatie, handelingen, ritme en lichamelijke sensaties. Zonder schema's zou het geheugen bestaan uit losse herinneringen en gedachten zonder verband [17](#page=17). #### 2.1.3 De werking van schema's Informatie van buitenaf of mentale gebeurtenissen kunnen een schema activeren, wat vaak automatisch en zonder bewustzijn gebeurt, zoals het horen van een geluid 's nachts. Volgens de cognitieve psychologie wordt informatieverwerking gestuurd door onze schema's. Schema's beïnvloeden welke informatie wordt waargenomen en welke wordt genegeerd (bijvoorbeeld het horen van je eigen naam op een feestje). Ze beïnvloeden ook hoe waargenomen informatie wordt geïnterpreteerd en verwerkt tot nieuwe betekenissen (bijvoorbeeld de interpretatie van geeuwen). Schema's zijn functioneel en maken deel uit van de G-ketting [18](#page=18). > **Tip:** Schema's zijn als het ware 'mentale filters' die bepalen hoe we de wereld om ons heen waarnemen en interpreteren. Ze zijn cruciaal voor het efficiënt verwerken van informatie, maar kunnen ook leiden tot vertekeningen. #### 2.1.4 De G-ketting: Gebeurtenis, Gedachten, Gevoelens, Gedrag De G-ketting beschrijft een model waarin een gebeurtenis of gewaarwording leidt tot gedachten, die op hun beurt gevoelens en vervolgens gedrag veroorzaken. De cognitieve psychologie benadrukt dat niet de situatie zelf bepaalt wat we voelen, maar de manier waarop we deze interpreteren [19](#page=19) [21](#page=21). * **Gedrag/klachten** kunnen bewust gepland of onbewust automatisch zijn [20](#page=20). * **Mentale activiteit** omvat gedachten/cognities en gevoelens/emoties [20](#page=20). * **Individu** is de centrale entiteit [20](#page=20). Het model illustreert de keten van: Gewaarwordingen/Gebeurtenissen → Gedachten/Cognities → Gevoelens/Emoties → Gedrag → Gevolg [28](#page=28). > **Example:** > Gebeurtenis: Een hond blaft. > Persoon 1: > Gedachte: De hond zal bijten. > Gevoel: Angst, spanning. > Gedrag: Weglopen [22](#page=22). > > Persoon 2: > Gedachte: Wat een mooi dier. > Gevoel: Opgewonden. > Gedrag: Dichterbij komen [22](#page=22). #### 2.1.5 Informatieverwerkingsprocessen en psychische stoornissen Vertekende informatieverwerkingsprocessen kunnen leiden tot psychische stoornissen. De cognitieve psychologie gaat ervan uit dat psychische problemen gekenmerkt worden door vervormde of disfunctionele denkgewoonten die gevoelens en gedrag beïnvloeden (de G-ketting) [24](#page=24). #### 2.1.6 Systematische vertekeningen en denkfouten Er zijn diverse systematische vertekeningen of denkfouten die kunnen leiden tot disfunctioneel denken: * **Zwart-wit denken:** Denken in uitersten, bijvoorbeeld 'niets lukt mij' of 'iedereen is tegen mij' [25](#page=25). * **Toekomst rampzalig voorspellen:** Met 100% zekerheid aannemen dat iets negatiefs zal gebeuren, bijvoorbeeld 'op dat feestje zal niemand me leuk vinden' [25](#page=25). * **Generaliseren:** Grote conclusies trekken uit één enkele gebeurtenis, bijvoorbeeld 'mij lukt nooit iets' [25](#page=25). * **Gedachten lezen:** Denken te weten wat anderen denken zonder voldoende bewijs, bijvoorbeeld 'ik zag het hem denken' [25](#page=25). * **Personaliseren:** Gebeurtenissen of gedrag van anderen sterk op zichzelf betrekken, bijvoorbeeld 'mijn baas zei geen goedendag, hij zal kwaad zijn op mij' [26](#page=26). * **Emotioneel redeneren:** Aannemen dat wat men voelt waar is, bijvoorbeeld 'ik voel dat hij me niet mag' [26](#page=26). * **Selectief waarnemen:** Vooral letten op het negatieve, bijvoorbeeld 'wat een rotdag' [26](#page=26). * **Negatief denken:** Neutrale of positieve gebeurtenissen omdraaien naar het negatieve, bijvoorbeeld een goede prestatie interpreteren als puur geluk [26](#page=26). ### 2.2 Overzicht van informatieverwerkingsprocessen Informatieverwerking omvat de verwerking van prikkels via mentale processen, waarbij de interactie tussen verschillende componenten centraal staat [28](#page=28). * **Gewaarwordingen, Gebeurtenissen** vormen de input [28](#page=28). * Deze worden verwerkt door **Mentale processen**: perceptie, interpretatie, en geheugen [28](#page=28). * Dit leidt tot **Gedachten/Cognities**, **Gevoelens**, en uiteindelijk **Gedrag** [28](#page=28). * De **Gevolg** is de uitkomst van dit proces [28](#page=28). Het proces kan visueel worden weergegeven als een cyclus met de volgende kerncomponenten: * **Waarneming** [29](#page=29). * **Perceptie (aandacht)** [29](#page=29). * **Geheugen** [29](#page=29). * **Cognitie** [29](#page=29). * **Emotie** [29](#page=29). * **Gedrag** [29](#page=29). * **Verwerking/Interpretatie** [29](#page=29). --- # Waarneming en geheugenprocessen Dit gedeelte behandelt de processen van waarneming en geheugen, hoe informatie wordt opgenomen, verwerkt en opgeslagen in verschillende geheugenstadia, en de invloed van emoties en zintuigen op herinneringen. ### 3.1 Waarneming (Perceptie) Waarneming is het proces waarbij we informatie uit de externe wereld via onze zintuigen (auditief, visueel, olfactorisch, gustatorisch, tactiel) opnemen, maar ook interne toestanden zoals lichamelijke sensaties, gedachten en gevoelens kunnen waarnemen. Het is belangrijk te beseffen dat waarneming niet objectief en passief is; het omvat selectie, onbewuste en impliciete waarneming, en de aanvulling tot logische gehelen. Waarneming kan sterk verschillen per individu en is het begin van interpretatie [30](#page=30) [31](#page=31). #### 3.1.1 Invloed van interpretatie en herkenning De hersenen hebben een aangeboren neiging om onduidelijke en willekeurige waarnemingen betekenis te geven, wat bijvoorbeeld te zien is bij pareidolie. Dit is een vorm van illusie waarbij we herkenbare dingen menen waar te nemen in onduidelijke waarnemingen. Dit heeft een overlevingsfunctie, waarbij de gyrus fusiformis een uitzonderlijke vaardigheid toont in het detecteren van gezichten. De "ballenillusie" is een voorbeeld waarbij artsen een verkrampt gezicht meenden te zien in een echografie, wat duidde op een goedaardig gezwel [35](#page=35) [37](#page=37). #### 3.1.2 Processen van waarneming Waarneming kan worden onderverdeeld in twee aanvullende processen [39](#page=39): * **Bottom-up proces:** Dit is een stimulusgedreven proces, waarbij ruwe gegevens via de zintuigen tot ons komen vanuit de werkelijkheid [39](#page=39). * **Top-down proces:** Dit proces wordt gestuurd door reeds bestaande kennis (schema's) en fungeert als een interpretatief raster over de waargenomen gegevens. Het kan beïnvloed worden door individuele variaties, persoonlijke voorkeuren, kenmerken en psychopathologie [39](#page=39). Hoe sterker het bottom-up proces, des te minder invloed het top-down proces heeft, en vice versa [39](#page=39). ### 3.2 Het geheugen Het geheugen is het vermogen om informatie te onthouden en omvat drie belangrijke aspecten: het opslaan, het bewaren en het terugzoeken van informatie. Het kan verschillende soorten kennis, informatie en vaardigheden omvatten, zoals beelden, gedachten, persoonlijke herinneringen, geuren, muziek, procedures, fantasieën en verwachtingen [40](#page=40) [41](#page=41). #### 3.2.1 Soorten geheugen Er worden drie hoofdtypes van geheugen onderscheiden [42](#page=42): * Het zintuiglijk of sensorisch geheugen. * Het korte termijn/werkgeheugen. * Het lange termijn geheugen. #### 3.2.2 Het sensorisch geheugen Dit is het eerste stadium van het geheugen en vindt plaats in de zintuigen en de sensorische zenuwbanen naar de hersenen. Het bestaat uit snel vervagende sporen van zintuiglijke stimuli. Zintuigen nemen meer informatie op dan we kunnen gebruiken, en deze indrukken blijven slechts kort bestaan. De belangrijkste taak is om informatie net lang genoeg vast te houden om te beslissen welke informatie aandacht verdient en belangrijk is voor het werkgeheugen. Het functioneert als een poortwachter die onbelangrijke stimuli filtert van belangrijke (bijvoorbeeld een sirenegeluid of de eigen naam horen) [43](#page=43). Het sensorisch geheugen heeft een grote capaciteit, maar een zeer korte duur. Het kan ongeveer 12 tot 16 items onthouden gedurende ongeveer een kwart seconde. Dit proces verloopt automatisch, zonder tussenkomst van aandacht of bewustzijn. Het is nauw verbonden met zintuigreceptoren voor visuele en geluidsprikkels. Hierbij onderscheiden we [44](#page=44): * **Iconisch geheugen:** Opslagruimte voor beelden [44](#page=44). * **Echoïsch geheugen:** Opslagruimte voor auditieve stimuli [44](#page=44). #### 3.2.3 Het werkgeheugen (Korte termijn geheugen) Dit is het tweede stadium van het geheugen. Het haalt relevante informatie uit het sensorisch geheugen en verbindt deze met items die al in het langetermijngeheugen zijn opgeslagen. Het werkgeheugen fungeert als een centraal regulerend systeem dat de aandacht verdeelt en zorgt voor bewuste planning en beheersing van acties. Zowel auditieve als visuele informatie worden hier verwerkt, en een episodische buffer zorgt voor de overgang naar het langetermijngeheugen [45](#page=45). De capaciteit en duur van het werkgeheugen zijn tijdelijk, maar langer dan het sensorisch geheugen, variërend van enkele seconden tot enkele minuten. Het heeft de minste capaciteit onder de geheugensystemen: het kan ongeveer 7 items bevatten (met een variatie van 2). Deze capaciteit kan per persoon verschillen en variëren voor verschillende soorten onderwerpen. Als het werkgeheugen overladen wordt, verdwijnen oude items. Wanneer het werkgeheugen volledig gevuld is met informatie die onze aandacht vraagt, kunnen we nieuwe, belangrijke informatie niet opmerken [46](#page=46). #### 3.2.4 Het lange termijn geheugen Bij het opslaan in het lange termijn geheugen wordt informatie uit het kortetermijngeheugen, na voldoende herhaling, overgebracht naar het permanente of langetermijngeheugen (consolidatie). De informatie blijft zeer lang bewaard; er wordt aangenomen dat informatie permanent in het LT-geheugen blijft, hoewel geheugenindrukken kunnen vervagen waardoor ze moeilijker toegankelijk worden. Oude kennis kan ook 'overschreven' worden door nieuwe kennis. Het terugzoeken van opgeslagen kennis (retrieval) kan gebeuren door het oproepen, herkennen of zich herinneren. Vergeten gebeurt vaak door een gebrek aan herinneringscues [47](#page=47). Het lange termijn geheugen kan worden onderverdeeld in: * **Declaratief (Expliciet) geheugen:** Bewust toegankelijk [48](#page=48). * **Niet-declaratief (Impliciet) geheugen:** Niet-bewust toegankelijk [48](#page=48). ##### 3.2.4.1 Declaratief (Expliciet) geheugen Kennis in dit geheugen is expliciet (bewust) aanwezig en kan met ons bewustzijn worden opgeroepen, zoals beelden, feiten of gevoelens. Er worden twee soorten onderscheiden [49](#page=49): * **Episodisch geheugen:** Opslag van persoonlijke gebeurtenissen, ook wel autobiografisch geheugen genoemd [49](#page=49). * **Semantisch geheugen:** Bevat 'betekenissen' en 'feiten', zoals woordenschat, kennis van de wereld, kennis van de taal, het kunnen vertellen hoe een ei gebakken wordt, de naam van de koningin weten, klokkijken, of getallen optellen [49](#page=49). ##### 3.2.4.2 Niet-declaratief (Impliciet) geheugen Kennis die hierin is opgeslagen, is impliciet (niet bewust) aanwezig. De soorten zijn [50](#page=50): * **Procedureel geheugen:** Geheugen voor vaardigheden, inclusief motorische vaardigheden zoals fietsen, zwemmen, autorijden of lezen [50](#page=50). * **Priming:** Blootstelling aan een bepaalde prikkel (prime) beïnvloedt de reactie op een latere prikkel, zonder dat men zich bewust is van het verband. Een voorbeeld is de geur van versgebakken brood in de supermarkt, wat de kans vergroot dat men brood koopt [50](#page=50). * **Conditioneren:** Zie verder in Hoofdstuk 2 Leren/Gedragspsychologie [50](#page=50). #### 3.2.5 Nauwkeurigheid van het geheugen en geheugenfouten Ons geheugen is niet altijd accuraat en kan fouten bevatten. Er worden twee hoofdcategorieën van geheugenfouten onderscheiden [52](#page=52): * **Omissie-fouten:** Informatie die wel is waargenomen en opgeslagen, maar die niet naar boven komt en onbedoeld wordt weggelaten. Voorbeelden hiervan zijn amnesie (organisch door hersenletsels) en dissociatieve amnesie (een psychische aandoening waarbij het autobiografisch geheugen is aangetast, zoals het niet herinneren van bepaalde herinneringen over zichzelf). Ook "overgeneral memories" bij depressie en getraumatiseerde slachtoffers vallen hieronder [52](#page=52). * **Commissie-fouten:** Informatie die (onbedoeld) is toegevoegd maar niet op eigen waarneming of herinnering berust, hoewel de persoon oprecht overtuigd is dat dit wel het geval is. Dit kan leiden tot pseudo-herinneringen en confabulaties (wanen, vaak door frontale hersenletsels) [52](#page=52). #### 3.2.6 Emotionele impact op geheugen Emoties hebben een significante invloed op ons geheugen. Uit het experiment van Cahill e.a. (Nature, 1994) bleek dat de groep die een emotioneel verhaal hoorde zonder bètablokker (een middel dat stresshormonen blokkeert) het beste en meest onthield. Dit suggereert "enhanced memory associated with emotional arousal". Het experiment gebruikte twee verhalen: een neutraal verhaal over een jongetje dat de straat oversteekt, en een emotioneel verhaal waarin dit jongetje een ernstig ongeluk krijgt. Dit leert ons dat emoties ons geheugen en onze herinneringen beïnvloeden [53](#page=53). #### 3.2.7 Olfactorisch geheugen en andere zintuigen Het olfactorisch (geur) geheugen verschilt van dat van andere zintuigen door zijn unieke hersenroute. In tegenstelling tot zien, horen, voelen en smaken, die via de thalamus (de poortwachter voor bewuste verwerking) lopen, gaat geur rechtstreeks naar het limbisch systeem, specifiek naar de amygdala (emoties) en de hippocampus (geheugen). Hierdoor worden geuren directer gekoppeld aan emoties en herinneringen [54](#page=54). Geur roept sterke emotioneel geladen herinneringen op, bekend als het 'Proust-effect'. Het olfactorisch geheugen is stabiel en de geurherinneringen vervagen langzamer. Het is echter moeilijker om deze herinneringen verbaal te benoemen, omdat het olfactorisch systeem nauwelijks verbonden is met taalgebieden zoals de zone van Broca of Wernicke. Mensen zijn vaak goed in geurherkenning, maar slecht in het bewust oproepen van geurherinneringen zonder dat de prikkel aanwezig is; dit werkt meer 'cued' (geactiveerd door de geur zelf) dan 'uit het niets' [55](#page=55). **Samenvatting van zintuiglijke geheugeneigenschappen:** | Zintuig | Kenmerken | Kenmerkende associatie | | :------ | :---------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------ | | Visueel | Zeer gedetailleerd; snel vervagend | Herkennen van gezichten, plaatsen | | Auditief| Goed voor ritme, toon, taal | Herinneren van stemmen, melodieën | | Gustatief| Sterk emotioneel maar vaak afhankelijk van geur | Herinnering aan specifieke gerechten | | Tactiel | Minder exact maar belangrijk bij emotionele of pijnlijke herinneringen | Herinnering van aanraking of pijn | | Olfactorisch| Sterk verbonden met emotie en autobiografisch geheugen; moeilijk verbaal te benoemen; vaak plots actief bij prikkel | 'Proust-effect': geur roept levendige herinnering en emotie op | --- # Toepassing van informatieverwerking bij ziekte en patiëntenzorg Informatieverwerking speelt een cruciale rol in hoe patiënten en zorgverleners omgaan met ziekte en aandoeningen, waarbij de G-ketting van gedachten, gevoelens en gedrag centraal staat in hun interactie en welzijn [57](#page=57). ### 4.1 Het belang van informatieverwerking in de omgang met ziekte Hoe een persoon omgaat met een acute of levensbedreigende aandoening, is sterk gerelateerd aan hoe die persoon informatie selecteert, interpreteert en verwerkt. Het begrijpen van de informatieverwerkingsprocessen bij een patiënt is daarom van essentieel belang. Deze processen omvatten cognitieve functies zoals perceptie, aandacht en geheugen, die samen met emoties en gedrag een complex G-schema vormen. Het analyseren van dit G-schema bij patiënten kan waardevolle inzichten opleveren [57](#page=57). ### 4.2 Casestudy's ter illustratie van de G-ketting De documentatie presenteert twee casestudy's om de toepassing van de G-ketting in de praktijk te illustreren [58](#page=58). #### 4.2.1 Casus 1: Patiënt met afasie na CVA Een logopediste heeft reeds uitgebreid diagnostisch onderzoek uitgevoerd bij een patiënt met afasie als gevolg van een CVA. Na het opstellen en bespreken van een behandelplan, komt de patiënt echter niet opdagen voor de vierde afspraak [58](#page=58). ##### 4.2.1.1 G-schema van de logopediste De gedachten van de logopediste zijn onder meer: « die is niet gemotiveerd », « leek bij de eerste afspraken ook niet gemotiveerd; zuchtte vaak bij de oefening », en « ik moet hiervoor geen verdere moeite doen ». Dit leidt tot gevoelens van irritatie. Het resulterende gedrag is dat zij zelf geen contact opneemt en de situatie laat rusten [59](#page=59). ##### 4.2.1.2 G-schema van de patiënt De gedachten van de patiënt omvatten: « die oefeningen tijdens de eerste afspraken waren echt moeilijk, het lukte me niet »; « ik ga hier altijd blijven last van hebben, dit kan niet meer verbeteren »; en « verder gaan heeft geen zin ». Dit resulteert in gevoelens van angst, hopeloosheid en verdriet. Het gedrag dat hieruit voortvloeit, is het niet naar de afspraak gaan [60](#page=60). #### 4.2.2 Casus 2: Patiënt met chronische hartaandoening Een patiënt met een chronische hartaandoening, die al meerdere keren is opgenomen op cardiologie, vertoont veranderd gedrag tijdens zijn vierde opname in anderhalf jaar. Hoewel hij voorheen vriendelijk, aangenaam, bereidwillig en medewerkend was, wordt hij na drie dagen opname stiller, kortaf en werkt hij minder mee aan de behandeling, zoals het beperken van de vochtinname. De patiënt reageert kwaad op pogingen tot interventie, met de uitspraak: “Waarom moet ik hier afzien, dit heeft toch allemaal geen zin”. Ook naar zijn familie toe gedraagt de patiënt zich stiller [61](#page=61). ##### 4.2.2.1 G-schema van de verpleegkundige De gedachten van de verpleegkundige zijn onder andere: “die man is plots niet meer vriendelijk”, “wat is er aan de hand?”, “heb ik iets verkeerd gezegd/gedaan?”, en “ik weet niet hoe ik best hiermee kan omgaan”. Dit leidt tot gevoelens van onzekerheid. Het gedrag is zich stil houden bij contact met de patiënt en weinig interactie zoeken [62](#page=62). ##### 4.2.2.2 G-schema van de patiënt Opvallend is dat de patiënt bij aanvang van deze opname officieel de diagnose hartfalen heeft vernomen, inclusief een folder met de vermelding van een mortaliteitsratio na drie jaar van 100%. Zijn gedachten zijn: “het is gedaan met mij”, “heb nog maar max 3 jaar te leven”, “ik moet geen moeite meer doen”, en “ga dit niet aan mijn familie vertellen want dit zal hen ook veel verdriet doen”. Dit brengt gevoelens van somberheid, hopeloosheid en eenzaamheid met zich mee. Zijn gedrag uit zich in terugtrekken, stil zijn, en sneller geagiteerd zijn [63](#page=63). ### 4.3 Conclusie over informatieverwerking in de zorg Het is cruciaal om rekening te houden met de complexiteit van de G-schema’s bij patiënten. Zorgverleners moeten beseffen dat er bij de patiënt een complexiteit van gedachten, gevoelens en gedrag aanwezig is. Bij het observeren van het gedrag van anderen, nemen we vaak gevoelens en gedachten aan, maar we weten nooit exact wat de ander denkt of voelt. Gedrag dat eenvoudig lijkt, kan vaak bepaald worden door een complexiteit van interne processen, net zoals bij onszelf [64](#page=64). Bovendien is het belangrijk voor de hulpverlener (HV) om te beseffen dat ook bij henzelf een complexiteit van G’s aanwezig is. De eigen gedachten hebben namelijk invloed op iemands gevoelens en gedrag, en deze invloed werkt in alle richtingen [64](#page=64). > **Tip:** Bij het analyseren van de G-ketting van een patiënt, is het essentieel om onderscheid te maken tussen eigen aannames en de daadwerkelijke interne beleving van de patiënt. De casestudy's benadrukken hoe verschillende interpretaties van gedrag kunnen leiden tot uiteenlopende emoties en acties bij zowel patiënt als zorgverlener. > **Tip:** Wees je bewust van de impact van medische informatie, zoals mortaliteitsratio's, op de informatieverwerking en de daaruit voortvloeiende G-ketting van de patiënt. Deze informatie kan leiden tot significante mentale en emotionele veranderingen die het gedrag beïnvloeden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychologie | De wetenschappelijke studie van de oorzaken en gevolgen van menselijk gedrag, inclusief direct waarneembaar gedrag, denkprocessen, gevoelens, en de onderliggende biologische en neuropsychologische processen. | | Medische Psychologie | Een specialisatie binnen de psychologie die zich richt op het onderzoek en de behandeling van psychologische problemen en klachten die geassocieerd zijn met ziekte of lichamelijke aandoeningen. | | Cognities | De verzameling van mentale processen en activiteiten die betrokken zijn bij het waarnemen, interpreteren, onthouden en begrijpen van informatie; dit omvat denken, beelden, feitenkennis en waarnemingen. | | Informatieverwerking | Het proces dat een rol speelt bij de verwerving, opslag en reproductie van kennis of informatie, waarbij waarneming, verwerking en geheugen centrale mentale processen zijn. | | Schema's | Geheugenstructuren die relatief stabiele kennisrepresentaties bevatten over specifieke onderwerpen, gevormd door levenslange ervaringen en die van invloed zijn op hoe informatie wordt waargenomen en geïnterpreteerd. | | G-ketting | Een model dat de relatie tussen Gewaarwordingen/Gebeurtenissen, Gedachten, Gevoelens, Gedrag en Gevolgen illustreert, waarbij de interactie tussen deze elementen bepaalt hoe iemand reageert op situaties. | | Sensorisch geheugen | Het eerste stadium van het geheugen dat snel vervagende sporen van zintuiglijke stimuli vasthoudt, essentieel om te filteren welke informatie aandacht verdient voor het werkgeheugen. | | Werkgeheugen (Korte termijn geheugen) | Het tweede stadium van het geheugen dat relevante informatie uit het sensorisch geheugen ophaalt, deze koppelt aan langetermijngeheugenitems, en de aandacht verdeelt en bewuste planning beheert. | | Langetermijngeheugen | Het geheugen dat informatie permanent opslaat, bewaart en toelaat om deze later terug te zoeken; het omvat zowel expliciet (declaratief) als impliciet (niet-declaratief) geheugen. | | Declaratief (Expliciet) geheugen | Het deel van het langetermijngeheugen dat bewust toegankelijk is, zoals persoonlijke gebeurtenissen (episodisch geheugen) en feiten en betekenissen (semantisch geheugen). | | Niet-declaratief (Impliciet) geheugen | Het deel van het langetermijngeheugen waarvan de kennis niet bewust toegankelijk is, zoals procedurele vaardigheden, priming-effecten en conditionering. | | Pareidolie | De aangeboren neiging van de hersenen om betekenis te geven aan onduidelijke en willekeurige waarnemingen, wat leidt tot het waarnemen van herkenbare vormen in vage stimuli. | | Bottom-up proces | Een stimulus-gedreven proces waarbij ruwe gegevens via de zintuigen worden opgenomen en direct worden verwerkt, zonder veel invloed van bestaande kennis. | | Top-down proces | Een proces dat gestuurd wordt door reeds bestaande kennis (schema's) en interpretaties, waarbij de waargenomen gegevens worden gefilterd en geïnterpreteerd op basis van interne factoren. |

# Inleiding tot persoonlijkheid en belangrijke begrippen Dit onderwerp introduceert het concept van persoonlijkheid en definieert de kernbegrippen, met een focus op het onderscheid tussen 'state' en 'trait' [2](#page=2). ### 1.1 Wat is persoonlijkheid? Persoonlijkheidspsychologie onderzoekt de verschillen tussen mensen en verklaart waarom individuen zich in dezelfde situatie anders gedragen. Persoonlijkheid wordt gedefinieerd als de stabiele aspecten van individueel gedrag. Deze stabiele kenmerken onderscheiden een persoon van anderen en maken het mogelijk om voorspellingen te doen over iemands gedrag, wat een rol speelt in de omgang met patiënten [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.2 Belangrijke begrippen: state en trait Binnen de persoonlijkheidstheorie wordt een belangrijk onderscheid gemaakt tussen 'state' (toestand) en 'trait' (trek) [4](#page=4). #### 1.2.1 Trait (trek) Een trait vertegenwoordigt stabiele kenmerken van een individu, zoals agressiviteit, sociaal gedrag of introversie. Deze kenmerken blijven consistent over verschillende situaties en tijdsperioden heen. Traits beïnvloeden het gedrag, de gedachten en de gevoelens van een persoon [4](#page=4). > **Tip:** Denk aan traits als de fundamentele bouwstenen van iemands karakter die grotendeels onveranderlijk zijn op de korte termijn. #### 1.2.2 State (toestand) Een state is een tijdelijke toestand van een individu. Voorbeelden hiervan zijn gevoelens van verheugdheid, beschaamdheid of woede. States zijn niet consistent over verschillende situaties en tijdsperioden; ze kunnen snel veranderen [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Iemand kan van nature een extraverte trait hebben, maar zich tijdelijk terughoudend gedragen (een state van verlegenheid) als gevolg van een specifieke, ongemakkelijke sociale situatie. > **Tip:** Traits beschrijven wie iemand *is*, terwijl states beschrijven hoe iemand *zich voelt of gedraagt* op een bepaald moment. --- # Historische benaderingen van persoonlijkheid Dit gedeelte behandelt oudere theorieën over persoonlijkheid, die vaak uitgingen van een typologie-benadering om individuen te categoriseren, met kritiek op deze methoden [5](#page=5). ### 2.1 Typologie-benaderingen van persoonlijkheid Typologieën categoriseren personen in alles-of-niets termen, waarbij individuen binnen dezelfde categorie als gelijk worden beschouwd. Deze benaderingen spreken vaak van "types" en hanteren een beperkt aantal categorieën waarbinnen iedereen wordt ingedeeld. Menselijk gedrag is echter te complex om te reduceren tot slechts een paar categorieën [5](#page=5). #### 2.1.1 Hippocrates' psychologische typologie Hippocrates (460 v.C.-370 v.C.) koppelde psychologische typologieën aan de vier lichaamssappen: slijm, bloed, gele gal en zwarte gal. Gezondheid werd afhankelijk geacht van de balans tussen deze sappen; onbalans leidde tot ziekte. Het gehalte aan deze sappen verklaarde zowel de fysieke toestand, het temperament, als ziekte [6](#page=6). * **Flegmatisch temperament:** Gekoppeld aan een teveel aan slijm, gekenmerkt door een rustige, kalme aard, dromerigheid en een langzaam tempo. Flegmatici laten niet veel mensen toe en hebben veel tijd nodig [6](#page=6) [7](#page=7). * **Sanguïnisch temperament:** Gekoppeld aan een teveel aan bloed, resulterend in een optimistisch, gepassioneerd, opgewekt en vrolijk temperament. Sanguïnici zijn echter ook oppervlakkig, snel afgeleid, hebben veel interesses en hebben vaak tijd te kort [6](#page=6) [7](#page=7). * **Cholerisch temperament:** Gekoppeld aan een teveel aan gele gal, leidend tot een prikkelbaar, opvliegend, druk temperament. Cholerici zijn vasthoudend, actief, doelgericht, nemen leiding en zijn gefocust op de toekomst [6](#page=6) [7](#page=7). * **Melancholisch temperament:** Gekoppeld aan een teveel aan zwarte gal, resulterend in een depressief, zwaarmoedig, somber en ernstig temperament. Melancholici zijn zorgelijk, houden van overzicht, onthouden goed en denken veel [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** Hoewel deze typologieën gebaseerd zijn op oude concepten, is het interessant om te zien hoe bepaalde temperamentkenmerken nog steeds worden herkend in hedendaagse psychologische benaderingen. #### 2.1.2 Sheldon's typologie van lichaamsbouw en temperament William Herbert Sheldon (1898-1977) koppelde psychologische typologieën aan lichaamsbouw [8](#page=8). * **Endomorfe lichaamsbouw:** Gekenmerkt door de dominantie van het spijsverteringsstelsel, met zwakke spieren en beenderen. Dit werd gelinkt aan een **viscerotone temperament**, dat een relaxte, comfortabele, genietende levenshouding had en graag at, dronk en sliep [8](#page=8). * **Mesomorfe lichaamsbouw:** Een driehoekige lichaamsbouw met stevige spieren en beenderen, atletisch type. Dit werd geassocieerd met een **somatotone temperament**, een energieke, agressieve, actieve levenshouding die luidruchtig is, in het heden leeft en bang is voor ouder worden [8](#page=8). * **Ectomorfe lichaamsbouw:** Gekenmerkt door zwak ontwikkelde spijsverteringsorganen, beenderen en spieren, met lange extremiteiten en een platte borst. Dit werd verbonden met een **cerebrotone temperament**, dat zich teruggetrokken, ingehouden en geestelijk intensief uit. Cerebrotone individuen ontwaken moeilijk, zijn 's avonds op hun best, en denken en dromen veel [8](#page=8). > **Tip:** Sheldon's theorie is een voorbeeld van hoe men probeerde om fysieke kenmerken direct te koppelen aan persoonlijkheidskenmerken, een benadering die later veel kritiek kreeg vanwege het gebrek aan empirische ondersteuning en de simplistische causaliteit. #### 2.1.3 Friedman & Rosenman's Type A-B-C-D persoonlijkheid Cardiologen Meyer Friedman en Ray Rosenman ontwikkelden in de jaren '80 een typologie die persoonlijkheidskenmerken koppelde aan het risico op hart- en vaatziekten [9](#page=9). * **Type A persoonlijkheid:** Gekenmerkt door een verhoogde competitiedrang, grote werklust, preoccupatie met schema's en termijnen, chronische gejaagdheid en veeleisendheid [9](#page=9). * **Type B persoonlijkheid:** Wordt beschreven als meer ontspannen en minder jachtig, met een meer genietend en rustig gedragspatroon, en vaak een goede stemming [9](#page=9). * **Type C persoonlijkheid:** Gekenmerkt door moeite met het uiten van emoties, een rationaliserende instelling, conformisme en een neiging om hulpeloos te reageren op stress [9](#page=9). * **Type D persoonlijkheid:** Een combinatie van negatieve affectiviteit (piekeren, zwaarmoedigheid, prikkelbaarheid) en sociale inhibitie (terughoudendheid en gebrek aan zelfvertrouwen) [9](#page=9). > **Voorbeeld:** Een persoon die constant gehaast is, zijn deadlines nastreeft met intense focus en competitief is in elke situatie, zou als Type A persoonlijkheid kunnen worden geclassificeerd volgens Friedman en Rosenman [9](#page=9). > **Kritiek op typologieën:** Hoewel deze historische benaderingen probeerden persoonlijkheid te structureren, wordt de typologie-benadering bekritiseerd omdat het menselijk gedrag te sterk reduceert tot discrete categorieën. Moderne psychologie erkent de continuïteit en de complexiteit van persoonlijkheidstrekken, waarbij individuen eerder op een spectrum worden geplaatst dan in strikte types [5](#page=5). --- # Het psychobiologische persoonlijkheidsmodel van Cloninger Het psychobiologische persoonlijkheidsmodel van Cloninger, ook bekend als het zeven-factoren model, deelt persoonlijkheid op in de componenten temperament en karakter, elk met specifieke dimensies [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13). ### 3.1 Onderscheid tussen temperament en karakter Het model maakt een cruciaal onderscheid tussen temperament en karakter [10](#page=10): #### 3.1.1 Temperament * **Definitie:** Temperament verwijst naar de erfelijk bepaalde aspecten van persoonlijkheid die automatisch verlopen en onbewuste leerprocessen beïnvloeden. Het weerspiegelt genetische verschillen in hoe hersenen reageren op prikkels en resulteert in individuele verschillen in automatische emotionele reacties [10](#page=10). * **Kenmerken:** Deze aspecten kunnen al vroeg in de kindertijd worden waargenomen en zijn stabiel gedurende het hele leven [10](#page=10). #### 3.1.2 Karakter * **Definitie:** Karakter omvat individuele verschillen in doelen en waarden die gebaseerd zijn op inzichten en opvattingen over zichzelf en anderen. Het is het resultaat van leren binnen de eigen omgeving en het vormen van eigen keuzes [11](#page=11). * **Kenmerken:** Karakter ontwikkelt zich progressief gedurende het leven onder invloed van socio-culturele leerervaringen en bereikt volledige ontwikkeling op volwassen leeftijd, waarbij het persoonlijke en sociale effectiviteit beïnvloedt [11](#page=11). ### 3.2 De zeven dimensies van persoonlijkheid Het model van Cloninger omvat in totaal zeven dimensies, verdeeld over temperament en karakter [12](#page=12) [13](#page=13): #### 3.2.1 Tempere­mentsdimensies Er zijn vier dimensies van temperament geïdentificeerd: * **Novelty seeking (Prikkelzoekend):** Deze dimensie meet de mate waarin iemand impulsief, nieuwsgierig, enthousiast, driftig/opvliegend en snel verveeld is [12](#page=12). * **Harm avoidance (Leedvermijdend):** Dit betreft de mate waarin iemand voorzichtig, oplettend en angstig is [12](#page=12). * **Reward dependence (Sociaalgericht):** Deze dimensie meet de mate waarin iemand gevoelig, liefhebbend en sociaal is [12](#page=12). * **Persistence (Volhardend):** Dit vertegenwoordigt de mate van doorzettingsvermogen, prestatiedrang en perfectionisme [12](#page=12). #### 3.2.2 Karakterdimensies Er zijn drie dimensies van karakter geïdentificeerd: * **Self-directedness (Zelfsturend):** Deze dimensie meet de mate van volwassenheid, verantwoordelijkheid, betrouwbaarheid, doelgerichtheid en zelfacceptatie [13](#page=13). * **Cooperativeness (Coöperatief):** Dit betreft de mate waarin iemand zich kan identificeren met en anderen kan accepteren, en is empathisch, ondersteunend en eerlijk [13](#page=13). * **Self-transcendence (Zelftranscendent):** Deze dimensie meet de mate van creativiteit, onbaatzuchtigheid, spiritualiteit en het ontbreken van pretenties [13](#page=13). > **Tip:** Het is belangrijk te onthouden dat iedereen verschillende gradaties heeft op deze zeven dimensies, variërend van zeer sterk tot minder sterk aanwezig [13](#page=13). ### 3.3 Integratie van temperament en karakter Het uiteindelijke persoonlijkheidsprofiel ontstaat door de interactie tussen temperament en karakter. Temperament beïnvloedt onbewuste, geautomatiseerde reacties, terwijl karakter bewust, gepland handelen stuurt door middel van cognities, percepties, interpretaties en gedrag. Dit model biedt een raamwerk voor het begrijpen van persoonlijkheid vanuit een psychobiologisch perspectief, en kan bijvoorbeeld relevant zijn binnen de cognitieve gedragstherapie (CGT) [14](#page=14). --- # Persoonlijkheidsverschillen in reactie op ziekte en behandeling Dit gedeelte onderzoekt hoe individuele persoonlijkheidskenmerken de perceptie, reactie, omgang met en houding ten opzichte van ziekte en behandeling beïnvloeden [15](#page=15). ### 5.1. Perceptie van klachten De perceptie van klachten betreft hoe mensen hun lichamelijke signalen waarnemen. Er zijn duidelijke verschillen in pijnperceptie. Hoewel dit deels situationeel en cultureel bepaald is, speelt persoonlijkheid ook een rol. Onderzoek suggereert dat introverte mensen een lagere pijndrempel hebben en sneller pijn voelen. Individuele verschillen in de waarneming van symptomen en de sterkte van subjectieve pijnervaring bepalen mede of medische hulp wordt gezocht [16](#page=16). > **Tip:** Merk op dat stress kan leiden tot meer fysieke spanning, wat de waarneming van lichamelijke signalen kan versterken [16](#page=16). ### 5.2. Reactie op klachten De reactie op de waarneming van symptomen varieert, wat leidt tot verschillen in medisch hulpzoekgedrag. Dit uit zich bijvoorbeeld in het onderscheid tussen 'medische groot-consumenten' en 'medische niet-consumenten'. Deze reactie is niet gecorreleerd aan de ernst van de symptomen. Verklaringen hiervoor zijn zowel situationeel, zoals eerdere dokterservaringen, als gebaseerd op onderliggende individuele verschillen, zoals een angstige persoonlijkheid [17](#page=17). > **Voorbeeld:** Twee personen met exact dezelfde lichamelijke klachten kunnen sterk verschillend reageren, waarbij de één direct een arts raadpleegt en de ander afwacht [17](#page=17). ### 5.3. Specificiteit van ziekte De specificiteitshypothese hield vroeger in dat bepaalde persoonlijkheidstypen werden gekoppeld aan specifieke somatische stoornissen, met voorbeelden als de relatie tussen coronair hartlijden en type A-persoonlijkheid, of kanker en type C-persoonlijkheid. Er is echter geen evidentie voor deze directe koppelingen. Wel is er wetenschappelijke evidentie voor de correlatie tussen Cloninger's temperament- en karaktertrekken en een verhoogd risico op bepaalde psychische aandoeningen. Zo toonde onderzoek aan dat depressie gerelateerd is aan hoge Leedvermijdendheid en lage Zelfsturing. Ook eetstoornissen zijn in verband gebracht met hoge Leedvermijdendheid en lage Zelfsturing [18](#page=18). > **Tip:** Hoewel specifieke persoonlijkheidstypen niet direct aan somatische ziektes gekoppeld kunnen worden, is er wel een link met de kwetsbaarheid voor psychische aandoeningen [18](#page=18). ### 5.4. Omgaan met ziekte Ziekte vereist doorgaans aanpassing aan verminderde sociale, psychologische of fysieke mogelijkheden. De manier waarop mensen hiermee omgaan, verschilt sterk per individu en is voorspelbaarder wanneer persoonlijkheid in acht wordt genomen. Dit kan zich uiten in over- of onder-reageren. Over-reageren kan een agressieve of vijandige houding omvatten, of het overdrijven van de ziekte om afhankelijkheid van anderen te faciliteren. Onder-reageren kan zich manifesteren als ontkenning van de ernst of het ongemak. Inzicht in deze verschillende reactiestijlen is essentieel bij de omgang met patiënten, aangezien deze ook de reactie op behandeling beïnvloeden [19](#page=19). ### 5.5. Houding ten opzichte van behandeling Er zijn verschillen in de reactie op zowel specifieke aspecten van behandeling, zoals het effect van medicatie, als op niet-specifieke aspecten, zoals de aandacht van de arts. De placebo-reactie, gedefinieerd als elk therapeutisch resultaat dat niet direct voortvloeit uit de specifieke behandeling of medicatie zelf, varieert van persoon tot persoon en van situatie tot situatie. Persoonlijkheid speelt hierbij een rol, net als situatiegebonden factoren zoals het gedrag van de arts of de persoon die de medicatie toedient [20](#page=20). > **Voorbeeld:** Een patiënt met een positieve en hoopvolle instelling kan anders reageren op een placebo-effect dan iemand die sceptisch is, zelfs bij dezelfde medische interventie [20](#page=20). --- # Persoonlijkheidsstoornissen: kenmerken, classificatie en ontwikkeling Dit onderwerp verkent de definitie, classificatie en ontwikkelingsmechanismen van persoonlijkheidsstoornissen, met speciale aandacht voor de rol van vroege onaangepaste schema's. ### 5.1 Definitie en algemene kenmerken van persoonlijkheidsstoornissen Een persoonlijkheidsstoornis is een complexe psychiatrische stoornis die gekenmerkt wordt door moeilijkheden in de aanpassing aan de omgeving en medemens, waarbij het gedrag significant afwijkt van maatschappelijke verwachtingen. Patiënten ervaren vaak starre en negatieve trekken, heftige emoties en problemen in het onderhouden van sociale contacten. Dit leidt tot hinder voor zowel de persoon zelf als diens omgeving, met problemen in het dagelijkse leven, relaties en werk tot gevolg [22](#page=22). > **Tip:** Wees voorzichtig met snelle diagnoses van persoonlijkheidsstoornissen. Bepaalde eigenschappen moeten zeer uitgesproken, langdurig en hardnekkig aanwezig zijn om als stoornis te worden geclassificeerd. Bovendien moeten de klachten zich op meerdere levensgebieden uiten en geen reactie zijn op een specifieke levensgebeurtenis [23](#page=23). ### 5.2 Diagnostische criteria volgens de DSM-V Volgens de DSM-V (Diagnostic & Statistical Manual of Mental Disorders - DSM 5-TR) wordt een persoonlijkheidsstoornis gekenmerkt door de volgende criteria [24](#page=24): A. Een duurzaam patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen dat significant afwijkt van de culturele verwachtingen van de persoon. Dit patroon uit zich op minimaal twee van de volgende gebieden: 1. Cognities (manier van waarnemen en interpreteren van zichzelf, anderen en gebeurtenissen) [24](#page=24). 2. Affecten (bereik, intensiteit, labiliteit en adequaatheid van emotionele reacties) [24](#page=24). 3. Contact met anderen (interpersoonlijke functioneren) [24](#page=24). 4. Impulsbeheersing [24](#page=24). B. Dit duurzame patroon veroorzaakt significant lijden of beperkingen in het sociaal, beroepsmatig of ander belangrijk functioneren [24](#page=24). C. Het patroon is stabiel en van lange duur, met een begin in de adolescentie of vroege volwassenheid. Het is geen uiting of consequentie van een andere psychiatrische stoornis [24](#page=24). ### 5.3 Classificatie in clusters Persoonlijkheidsstoornissen worden in de DSM-V ingedeeld in drie clusters, gebaseerd op overeenkomsten in hun kenmerken [25](#page=25): #### 5.3.1 Cluster A: Zonderling of excentriek Personen met Cluster A-stoornissen vertonen vaak vreemd of excentriek gedrag [25](#page=25). * **Paranoïde PS:** Gekenmerkt door pervasief wantrouwen en achterdocht ten aanzien van anderen, waarbij hun motieven als kwaadwillend worden beschouwd [26](#page=26). * **Schizoïde PS:** Gekenmerkt door afstandelijkheid in sociale relaties en een beperkt scala aan emotionele expressie in interpersoonlijke situaties [26](#page=26). * **Schizotypische PS:** Gekenmerkt door sociale en interpersoonlijke tekortkomingen, diep gevoeld ongemak en een verminderd vermogen tot hechte relaties, gecombineerd met cognitieve en perceptuele vertekeningen en excentriciteit [26](#page=26). #### 5.3.2 Cluster B: Dramatisch, emotioneel of wisselend Personen met Cluster B-stoornissen vertonen vaak dramatisch, emotioneel of grillig gedrag [25](#page=25). * **Borderline PS:** Gekenmerkt door een pervasief patroon van instabiliteit in interpersoonlijke relaties, zelfbeeld en affecten, en duidelijke impulsiviteit [27](#page=27). * **Histrionische PS:** Gekenmerkt door een pervasief patroon van excessieve emotionaliteit en een constante behoefte aan aandacht [27](#page=27). * **Antisociale PS:** Gekenmerkt door een pervasief patroon van gebrek aan respect voor en schending van de rechten van anderen [27](#page=27). * **Narcistische PS:** Gekenmerkt door een pervasief patroon van grandiositeit, een sterke behoefte aan bewondering en een gebrek aan empathie [27](#page=27). #### 5.3.3 Cluster C: Angstig of vreesachtig Personen met Cluster C-stoornissen vertonen vaak angstig of vreesachtig gedrag [25](#page=25). * **Vermijdende PS:** Gekenmerkt door een pervasief patroon van sociale geremdheid, een gevoel van ontoereikendheid en hypersensitiviteit voor negatieve beoordeling [28](#page=28). * **Afhankelijke PS:** Gekenmerkt door een pervasieve en excessieve behoefte om verzorgd te worden, wat leidt tot onderdanig en aanklampend gedrag en de angst om in de steek gelaten te worden [28](#page=28). * **Dwangmatige PS:** Gekenmerkt door een pervasief patroon van preoccupatie met ordelijkheid, perfectionisme en psychische en interpersoonlijke controle, ten koste van flexibiliteit, openheid en efficiëntie [28](#page=28). ### 5.4 Ontwikkeling van persoonlijkheidsstoornissen en vroege onaangepaste schema's De ontwikkeling van persoonlijkheidsstoornissen wordt sterk geassocieerd met vroege onaangepaste schema's, die betrekking hebben op fundamentele basisbehoeften [29](#page=29). #### 5.4.1 Basisbehoeften Essentiële basisbehoeften voor gezonde ontwikkeling omvatten [30](#page=30): * **Hechting:** Veilige hechting, verbondenheid, en het vermogen om contact te hebben en te voelen [30](#page=30). * **Autonomie:** Het ontwikkelen van een eigen identiteit, op jezelf kunnen staan, en de vrijheid voelen om relaties aan te gaan die men wenst [30](#page=30). * **Anderen helpen:** Het leren geven en bijdragen aan anderen [30](#page=30). * **Aantrekkelijk gevonden worden:** Het ontwikkelen van zelfwaarde [30](#page=30). * **Zelfverwezenlijking:** Het vermogen om anderen te laten weten wat men wil en voelt [30](#page=30). #### 5.4.2 Schema's Schema's, in de cognitieve psychologie gedefinieerd als mentale geheugenstructuren die opgeslagen informatie bevatten over zichzelf, anderen en de wereld, spelen een cruciale rol. Ze vormen een geheel van kennis over een bepaald onderwerp en worden gevormd op grond van vroege ervaringen. Deze kennis kan variëren van taal en visuele informatie tot handelingen, ritme en lichamelijke sensaties. Zonder schema's zou het geheugen bestaan uit losse, onverbonden herinneringen en gedachten [31](#page=31). Schema's beïnvloeden: * Wat wordt waargenomen (perceptie) [32](#page=32). * Hoe informatie wordt verwerkt (interpretatie) [32](#page=32). * Welke gevoelens en gedragingen worden geactiveerd naar aanleiding van een gebeurtenis (aandacht en geheugen) [32](#page=32). #### 5.4.3 Vroege onaangepaste schema's (VOS) Vroege onaangepaste schema's (VOS), zoals beschreven door Young zijn het resultaat van de interactie tussen temperament en disfunctionele ervaringen uit de kindertijd (nature x nurture). De activatie van deze schema's door gebeurtenissen kan leiden tot zeer sterke emotionele reacties zoals angst, verdriet, schaamte, schuld of woede, waardoor men zich 'overspoeld' kan voelen. VOS houden zichzelf in stand door biases in informatieverwerking en stuwen rigide gedragspatronen [33](#page=33). ##### 5.4.3.1 VOS gerelateerd aan hechting: onverbondenheid en afwijzing Schema's binnen dit domein uiten zich in gedachten als: * "Men zal mij in de steek laten" [34](#page=34). * "Men zal mij tekort doen, misbruiken" [34](#page=34). * "Ik krijg geen begrip voor mijn emotionele noden" [34](#page=34). * "Ik ben ongewenst, minderwaardig" [34](#page=34). * "Ik sta alleen op de wereld" [34](#page=34). ##### 5.4.3.2 VOS gerelateerd aan eigen identiteit: verzwakte autonomie Schema's binnen dit domein uiten zich in gedachten als: * "Ik kan niets alleen" [35](#page=35). * "Ik sta machteloos tegenover elke gebeurtenis" [35](#page=35). * "Ik hou op te bestaan zonder jou" [35](#page=35). * "Ik ben een mislukkeling" [35](#page=35). ##### 5.4.3.3 VOS gerelateerd aan "anderen helpen": verzwakte grenzen Schema's binnen dit domein kunnen zich uiten in gedachten als: * "Ik ben superieur" [36](#page=36). * "Ik krijg wat ik wil" [36](#page=36). ##### 5.4.3.4 VOS gerelateerd aan zelfwaarde: gerichtheid op anderen Schema's binnen dit domein uiten zich in gedachten als: * "Mijn gevoelens, noden zijn ondergeschikt" [37](#page=37). * "Ik moet altijd klaar staan voor anderen" [37](#page=37). * "Ik moet alles doen om afwijzing te voorkomen" [37](#page=37). ##### 5.4.3.5 VOS gerelateerd aan zelfverwezenlijking: overmatige waakzaamheid en inhibitie Schema's binnen dit domein kunnen leiden tot: * Voortdurende bezorgdheid om wat fout kan gaan [38](#page=38). * Verbod op het voelen van boosheid [38](#page=38). * Perfectionisme [38](#page=38). * Overmatig kritisch zijn ten opzichte van zichzelf en/of anderen [38](#page=38). --- # De rol van persoonlijkheid in de omgang met ziekte en patiëntcontact Dit onderwerp onderzoekt hoe persoonlijkheid, temperament en karakter de perceptie van klachten, de reactie op behandeling en de interactie tussen zorgverlener en patiënt beïnvloeden. ### 6.1 Definitie en reikwijdte van persoonlijkheid Persoonlijkheid wordt in deze context gedefinieerd als de som van temperament en karakter [41](#page=41). ### 6.2 Invloed van persoonlijkheid op de omgang met ziekte De manier waarop iemand omgaat met een ziekte of aandoening, het verwerken van een acute, levensbedreigende of chronische aandoening, is sterk geassocieerd met de persoonlijkheid van de patiënt. Zowel temperament als karakter spelen een rol in hoe een patiënt omgaat met ziekte [39](#page=39). #### 6.2.1 Spectrum van invloed De invloed van temperament en karakter strekt zich uit over diverse aspecten van de ziekte-ervaring van de patiënt [39](#page=39): * **Perceptie van klachten**: Hoe de patiënt lichamelijke sensaties interpreteert en als klachten ervaart. * **Opvolging van behandeling**: Hoe de patiënt therapietrouw is en medicatie inneemt of adviezen opvolgt. * **Hulpverlener-patiënt contact/relatie**: De dynamiek en kwaliteit van de interactie tussen zorgverlener en patiënt. #### 6.2.2 Impact op cognities, emoties en gedrag Temperament en karakter hebben een directe invloed op de cognitieve processen, emoties en het gedrag van een patiënt. Dit omvat [39](#page=39): * **Cognities/Mentale Processen**: Denk hierbij aan perceptie, aandacht, verwerking van informatie, geheugen en leerprocessen [41](#page=41). * **Emoties**: De aard en intensiteit van emotionele reacties op ziekte en behandeling. * **Gedrag**: Welk gedrag de patiënt vertoont als reactie op de ziekte en behandeling [41](#page=41). > **Tip:** Begrip van de persoonlijkheid van de patiënt kan zorgverleners helpen om de communicatie en behandeling effectiever af te stemmen op de individuele behoeften. **Model van interactie tussen gebeurtenissen, mentale processen en persoonlijkheid:** Een gebeurtenis of gewaarwording wordt beïnvloed door cognitieve processen, die op hun beurt gemoduleerd worden door persoonlijkheidskenmerken (temperament + karakter), resulterend in emoties en gedrag [41](#page=41). **Gegroepeerde elementen volgens het model:** * **Gebeurtenissen/Gewaarwordingen** [41](#page=41). * **Cognities/Mentale Processen** [41](#page=41): * Perceptie – Aandacht [41](#page=41). * Verwerking [41](#page=41). * Geheugen – Leerprocessen [41](#page=41). * **Emoties** [41](#page=41). * **Gedrag** (Welk gedrag stelt pt?) [41](#page=41). * **Persoonlijkheid** [41](#page=41): * Temperament [41](#page=41). * Karakter [41](#page=41). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Persoonlijkheid | De geheel van stabiele psychologische kenmerken die een individu onderscheiden van anderen en zijn gedrag, gedachten en gevoelens beïnvloeden over verschillende situaties en tijd heen. | | State | Een tijdelijke gemoedstoestand of reactie die varieert met de situatie en niet stabiel is over tijd, zoals verheugd of beschaamd zijn. | | Trait | Een stabiel en consistent kenmerk van iemands persoonlijkheid dat gedrag, gedachten en gevoelens beïnvloedt, zoals agressiviteit, sociaal of introvert zijn. | | Typologie | Een benadering waarbij individuen worden ingedeeld in discrete categorieën of 'types' op basis van bepaalde kenmerken, vaak als een versimpeling van complexe individuele verschillen. | | Temperament | De erfelijk bepaalde aspecten van persoonlijkheid die grotendeels automatisch verlopen en onbewuste leerprocessen beïnvloeden, gerelateerd aan genetische verschillen in hersenreacties op prikkels en automatische emotionele reacties. | | Karakter | De individuele verschillen in doelen en waarden, gebaseerd op inzichten en opvattingen over zichzelf en anderen, die zich ontwikkelen onder invloed van socio-culturele leerervaringen en persoonlijke keuzes. | | Novelty seeking (Prikkelzoekend) | Een temperamentdimensie die de mate van impulsiviteit, nieuwsgierigheid, enthousiasme, driftigheid en verveling beschrijft, gekoppeld aan de reactie op nieuwe prikkels. | | Harm avoidance (Leedvermijdend) | Een temperamentdimensie die de mate van voorzichtigheid, oplettendheid en angst beschrijft, gerelateerd aan de neiging om potentieel onaangename situaties te vermijden. | | Reward dependence (Sociaalgericht) | Een temperamentdimensie die de mate van gevoeligheid, liefdevolheid en sociale gerichtheid weergeeft, gerelateerd aan de reactie op positieve bekrachtiging en sociale banden. | | Persistence (Volhardend) | Een temperamentdimensie die de mate van doorzettingsvermogen, prestatiedrang en perfectionisme beschrijft, zelfs onder tegenspoed. | | Self-directedness (Zelfsturend) | Een karakterdimensie die de mate van volwassenheid, verantwoordelijkheid, betrouwbaarheid, doelgerichtheid en zelfacceptatie weergeeft. | | Cooperativeness (Coöperatief) | Een karakterdimensie die de mate van identificatie en acceptatie van anderen, empathie, ondersteuning en eerlijkheid beschrijft in sociale interacties. | | Self-transcendence (Zelftranscendent) | Een karakterdimensie die de mate van creativiteit, onbaatzuchtigheid, spiritualiteit en het ontbreken van pretenties beschrijft, gericht op het overstijgen van het zelf. | | Persoonlijkheidsstoornis | Een complexe psychiatrische stoornis gekenmerkt door een star en langdurig patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen dat afwijkt van maatschappelijke verwachtingen, wat leidt tot aanzienlijk lijden of beperkingen in functioneren. | | Schema | Een mentale geheugenstructuur die opgeslagen informatie bevat over onszelf, anderen en de wereld, gevormd door vroege ervaringen en die perceptie, informatieverwerking en gedrag mede bepaalt. | | Vroege onaangepaste schema's (VOS) | Schema's die ontstaan uit een combinatie van temperament en disfunctionele vroege ervaringen, die leiden tot sterke negatieve emoties bij activatie en rigide gedragspatronen in stand houden. |

# Vergelijking tussen klassieke en systemische modellen Dit onderwerp verkent de fundamentele verschillen tussen het reductionistische klassieke model en het holistische systemische model, met nadruk op hun benaderingen van oorzaak en gevolg, systeemtypen, en de rol van de hulpverlener. ### 1.1 Het klassieke model Het klassieke model wordt gekenmerkt door een reductionistische benadering, waarbij objecten worden gereduceerd tot kleinere eenheden. Het primaire doel van dit model is het identificeren van lineair-causale verbanden, oftewel het vinden van een directe oorzaak en gevolg. Dit model beschouwt het systeem als gesloten, waarbij het geheel simpelweg de som is van zijn onderdelen. * **Focus:** Oorzaak en gevolg (lineair-causaal). * **Vraag:** "Waarom?" (zoeken naar de oorzaak). * **Systeemtype:** Gesloten systeem. * **Kernbegrippen:** Schuld, waarheid (één waarheid). * **Werkwijze:** Analytisch (weglaten van overbodige parameters). * **Rol hulpverlener:** Neutraal, niet-beïnvloedend. > **Tip:** Het klassieke model is vaak gefocust op het vinden van schuldvragen en het toewijzen van verantwoordelijkheid aan één specifieke oorzaak. ### 1.2 Het systemische model Het systemische model hanteert een holistische visie, waarbij de werkelijkheid wordt gevormd door de onderlinge relaties tussen verschillende elementen. Dit leidt tot een circulaire kijk op oorzaak en gevolg. Het systeem wordt beschouwd als open, en het geheel is meer dan de som van de delen; het omvat ook de wisselwerking en onderlinge relaties tussen de onderdelen. * **Focus:** Onderlinge relaties, beïnvloeding (circulair). * **Vraag:** "Hoe?" (hoe is de situatie zo ontstaan, welke omstandigheden en invloeden spelen een rol?). * **Systeemtype:** Open systeem. * **Kernbegrippen:** Aandeel van ieder, verschillende oorzaken en gevolgen, verschillende waarheden (interpunctie). * **Werkwijze:** Synthetisch (rekening houden met zoveel mogelijk invloeden, contexten). * **Rol hulpverlener:** Actieve speler binnen het systeem, beïnvloedt en wordt beïnvloed. > **Tip:** Systemisch werken focust op "iedereen heeft zijn aandeel" en "iedereen heeft zijn eigen waarheid", wat impliceert dat er niet één objectieve realiteit is. ### 1.3 Kernverschillen in benadering #### 1.3.1 Oorzaak en gevolg Het klassieke model zoekt naar een lineair verband: A veroorzaakt B. Het systemische model ziet een circulair verband: A beïnvloedt B, wat weer A beïnvloedt, en zo verder. * **Klassiek:** Lineair-causaal (bv. drinken veroorzaakt zagen, zagen veroorzaakt drinken - dit wordt uitgesplitst naar één primaire oorzaak). * **Systemisch:** Circulair (bv. het zagen van de vrouw en het drinken van de man beïnvloeden elkaar wederzijds en versterken elkaar). > **Voorbeeld:** > * **Klassiek:** De vrouw zaagt *omdat* de man teveel drinkt. > * **Systemisch:** De vrouw zaagt, en de man drinkt meer. Het drinken van de man kan leiden tot meer zagen van de vrouw, en het zagen van de vrouw kan leiden tot meer drinken van de man. #### 1.3.2 De rol van de hulpverlener Binnen het klassieke model wordt de hulpverlener gezien als een neutrale, externe observator die het probleem van buitenaf analyseert en oplost zonder zelf betrokken te raken. Het systemische model daarentegen erkent de hulpverlener als integraal onderdeel van het systeem. De hulpverlener beïnvloedt de situatie door zijn aanwezigheid, interventies en interacties, en wordt op zijn beurt ook beïnvloed door het systeem en de cliënt. * **Klassiek:** Hulpverlener als externe, neutrale expert. * **Systemisch:** Hulpverlener als deel van het systeem, met invloed en beïnvloedbaarheid. #### 1.3.3 Pragmatische ingesteldheid versus verklaringen Het systemische denken verplaatst de focus van het zoeken naar oorzaken en schuld naar een pragmatische, oplossingsgerichte benadering. In plaats van te vragen "waarom is dit gebeurd?", vraagt men "hoe kan dit veranderen?". Begrijpen wordt losgekoppeld van goedkeuren. * **Systemische grondhouding:** * Focus op verantwoordelijkheid en bekwaamheden, niet op schuld. * Hypotheses vormen gebaseerd op bruikbaarheid, niet op absolute waarheid. * Pragmatische instelling: wat werkt is belangrijk. * Circulaire kijk: focus op beïnvloeding en interactiepatronen. * Contextuele kijk: begrijpen van situaties binnen hun specifieke context. > **Tip:** Systemische hulpverleners stellen zich een "gezonde nieuwsgierigheid" ten doel, waarbij ze concreet bevragen: ruimte, tijd, context, competenties, krachten, verschillen en uitzonderingen. #### 1.3.4 Homeostase en verandering Systemen, inclusief menselijke systemen, streven naar homeostase, een staat van evenwicht. Verandering vraagt energie en brengt onzekerheid met zich mee, wat kan leiden tot weerstand bij cliënten. Het systemische model gaat ervan uit dat er geen "niet-gemotiveerde" cliënten bestaan; iedereen wil zijn situatie verbeteren. De rol van de hulpverlener is om energie toe te voegen, bijvoorbeeld door middel van de "joinen" techniek, om verandering te faciliteren. * **Homeostase:** Het streven naar evenwicht in systemen. * **Weerstand:** Natuurlijke reactie op verandering die energie en onzekerheid vraagt. * **Motivatie:** Binnen systemisch denken wordt aangenomen dat iedereen wil verbeteren; de hulpverlener voegt energie toe. * **Client bepaalt de doelstelling:** De hulpverlener faciliteert het proces, maar de doelen worden door de cliënt zelf geformuleerd. --- # Basisattitudes binnen het systeemdenken Dit deel van het document legt de nadruk op een pragmatische instelling binnen het systeemdenken, waarbij de focus verschuift van het zoeken naar oorzaken en schuld naar het begrijpen van de context en het erkennen van de dynamiek van homeostase. ### 2.1 Van problemen en verklaringen naar een pragmatische ingesteldheid Binnen het systeemdenken wordt afgestapt van het zoeken naar de lineaire oorzaak van problemen of het toewijzen van schuld. Deze benadering wordt als niet werkbaar beschouwd vanuit therapeutisch oogpunt. In plaats daarvan worden begrippen als verantwoordelijkheid en bekwaamheden centraal gesteld. Hypotheses worden geformuleerd met bruikbaarheid als belangrijkste criterium. > **Tip:** Begrijpen is niet gelijk aan goedkeuren. Het systeemdenken streeft naar inzicht in de situatie, niet noodzakelijk naar acceptatie ervan. #### 2.1.1 De circulaire kijk De circulaire kijk vervangt het concept van oorzaak en gevolg door het idee van wederzijdse beïnvloeding. In plaats van te vragen "waarom" iets gebeurt, wordt de vraag "hoe" centraal gesteld. Dit betekent dat men zich richt op de omstandigheden en de verschillende invloeden die hebben geleid tot een bepaalde situatie. > **Example:** De klacht van een vrouw dat ze zaagt omdat haar man te veel drinkt, en de klacht van de man dat hij drinkt omdat de vrouw te veel zaagt, illustreren de circulaire aard van de beïnvloeding. Beide perspectieven dragen bij aan de dynamiek van de relatie. #### 2.1.2 De contextuele kijk Het belang van context wordt benadrukt; veel situaties kunnen pas begrepen worden wanneer de omringende factoren bekend zijn. Dit helpt om situaties, die op het eerste gezicht onbegrijpelijk lijken, in een ander licht te zien. ##### 2.1.2.1 Concreet bevragen Beginnende hulpverleners neigen er soms naar te snel oplossingen te zoeken, vaak vanuit hun eigen referentiekader. Het systeemdenken adviseert om hierin voorzichtig te zijn en zich te richten op concrete bevragingen. Dit omvat het bevragen van ruimte, tijd en context, maar ook het exploreren van competenties, positieve aspecten, krachten en uitzonderingen. > **Tip:** Een houding van gezonde nieuwsgierigheid is essentieel voor het toepassen van de contextuele kijk. ### 2.2 Rekening houden met de homeostase Het systeemdenken erkent dat mensen, ondanks een onprettige situatie, vaak weerstand bieden tegen verandering. Verandering vereist energie en brengt onzekerheid met zich mee. De theorie stelt dat er geen niet-gemotiveerde cliënten bestaan; iedereen wenst zijn situatie te verbeteren. De rol van de hulpverlener is om energie toe te voegen aan dit proces. De techniek van het 'joinen' (aansluiten bij de cliënt) wordt hierbij als een waardevol instrument beschouwd. > **Tip:** De cliënt bepaalt de doelstelling van de hulpverlening; de hulpverlener faciliteert het proces. ### 2.3 We maken landkaarten Deze metafoor suggereert dat hulpverleners, net als cartografen, "landkaarten" maken van de situaties van hun cliënten. Dit proces van het in kaart brengen omvat het verzamelen van informatie, het identificeren van relaties en patronen, en het creëren van een overzicht dat helpt bij het begrijpen en navigeren door complexe systemen. > **Example:** Een oefening zoals het lezen van het artikel "Ik ben doof en ik wil een doof kind" en vervolgens het toepassen van de grondhouding van een systeemdenker, stimuleert het creëren van zo'n "landkaart" door na te denken over spontane gevoelens, de impact van de grondhouding op een gesprek, en persoonlijke krachten en valkuilen. --- # Praktische toepassingen en oefeningen in systeemdenken Hier is de samenvatting voor "Praktische toepassingen en oefeningen in systeemdenken", gebaseerd op de verstrekte documentatie en de focus op pagina's 13-14. ## 3. Praktische toepassingen en oefeningen in systeemdenken Dit onderdeel richt zich op de concrete toepassing van systeemdenken, met name door het creëren van overzicht en het hanteren van de systeemdenk-houding bij het analyseren van casussen. ### 3.1 Van problemen en verklaringen naar een pragmatische ingesteldheid Een kernaspect van systeemdenken is de verschuiving van het zoeken naar oorzaken en schuld naar een pragmatische en oplossingsgerichte houding. #### 3.1.1 De circulaire kijk versus lineair-causaal denken * **Klassiek model:** Dit model is reductionistisch en gericht op lineair-causaal verband. De centrale vraag is "waarom?". Men zoekt naar de oorsprong of oorzaak van een probleem en hanteert concepten als schuld. Het systeem wordt beschouwd als gesloten, waarbij het geheel de som is van de delen. * **Systemisch model:** Dit model is holistisch en circulair. De centrale vraag is "hoe?". Men richt zich op de omstandigheden, invloeden en onderlinge relaties die leiden tot een situatie. Elk individu heeft een aandeel in de situatie, en er zijn meerdere oorzaken en gevolgen. Elk individu heeft zijn eigen waarheid (interpunctie). Het systeem wordt beschouwd als open, waarbij het geheel meer is dan de som van de delen; het omvat ook de onderlinge relaties. > **Tip:** Het klassieke denken in termen van oorzaak-gevolg of schuld is therapeutisch vaak niet werkbaar. Systeemdenken focust op verantwoordelijkheid en bekwaamheden. #### 3.1.2 De contextuele kijk Het begrijpen van situaties vereist het kennen van de context. Pas dan lijkt een soms onlogische situatie vaak begrijpelijk. #### 3.1.3 Concreet bevragen en de grondhouding van de systeemdenker Beginnende hulpverleners zijn geneigd te snel naar oplossingen te grijpen, vaak vanuit hun eigen referentiekader. Systeemdenkers passen een andere aanpak toe: * **Focus op:** Ruimte, tijd, context, competenties, goede zaken, krachten, verschillen en uitzonderingen. * **Grondhouding:** Gezonde nieuwsgierigheid. * **Hypotheses:** Deze worden opgesteld met het criterium van bruikbaarheid. Het begrijpen van een situatie staat los van het goedkeuren ervan. > **Tip:** Begrijpen is niet gelijk aan goedkeuren. Het systeemdenken richt zich op 'hoe is dit zover gekomen' in plaats van 'waarom is dit gebeurd'. #### 3.1.4 Rekening houden met de homeostase Mensen hebben een natuurlijke neiging om te veranderen, ook al is de huidige situatie onwenselijk. Verandering kost energie en brengt onzekerheid met zich mee, wat weerstand kan oproepen. * Binnen het systeemmodel bestaan geen "niet-gemotiveerde" cliënten. Iedereen wil zijn situatie verbeteren. * De hulpverlener dient energie toe te voegen, bijvoorbeeld door de techniek van "joinen" toe te passen. > **Tip:** De cliënt bepaalt de doelstelling. ### 3.2 We maken landkaarten: Oefening Het creëren van "landkaarten" is een praktische toepassing om overzicht te krijgen in complexe situaties. Dit kan geïllustreerd worden aan de hand van een casus, zoals beschreven in het artikel "Ik ben doof en ik wil een doof kind". #### 3.2.1 Toepassing van de systeemdenk-houding op een casus Bij het lezen van een dergelijk artikel kan de systeemdenker zich de volgende vragen stellen: * Wat is mijn eerste spontane reactie of gevoel? * Welk verschil zou het maken in een gesprek met de betrokken persoon als ik de grondhouding van een systeemdenker toepas? * Welke eigen krachten en valkuilen spelen een rol in mijn reactie en benadering? Door deze vragen te beantwoorden, kan men de situatie vanuit een systemisch perspectief benaderen, wat leidt tot een dieper begrip en een meer effectieve interactie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Reductionistisch | Een benadering waarbij een complex fenomeen wordt afgebroken tot zijn kleinste onderdelen om het te begrijpen, waarbij de nadruk ligt op oorzaak en gevolg in een lineair causaal verband. | | Holistisch | Een benadering die het geheel beschouwt als meer dan de som van zijn delen, waarbij de nadruk ligt op de onderlinge relaties en interacties tussen de componenten van een systeem. | | Lineair-causaal | Een oorzaak-gevolg relatie waarbij één specifieke oorzaak direct leidt tot één specifiek gevolg, zonder rekening te houden met andere factoren of feedbackloops. | | Circulair | Een oorzaak-gevolg relatie die de invloed van meerdere factoren en terugkoppelingsmechanismen erkent, waarbij gebeurtenissen elkaar wederzijds beïnvloeden in een cyclisch patroon. | | Gesloten systeem | Een systeem dat geen of weinig interactie heeft met zijn omgeving en waarvan de grenzen duidelijk gedefinieerd zijn. | | Open systeem | Een systeem dat continue interactie heeft met zijn omgeving, waarbij informatie, energie of materie kan worden uitgewisseld. | | Interpunctie | De manier waarop individuen de volgorde van gebeurtenissen interpreteren en toeschrijven aan oorzaken binnen een interactie, wat leidt tot verschillende perspectieven op dezelfde situatie. | | Analytisch | Een werkwijze die zich richt op het ontleden van een geheel in zijn onderdelen om deze afzonderlijk te bestuderen, waarbij overbodige parameters vaak worden weggelaten. | | Synthetisch | Een werkwijze die zich richt op het integreren van verschillende componenten of parameters om een groter geheel te vormen, waarbij zoveel mogelijk invloeden en contexten in acht worden genomen. | | Homeostase | Het vermogen van een systeem, zoals een menselijk lichaam of een sociaal systeem, om een stabiele interne toestand te handhaven ondanks externe veranderingen, wat kan leiden tot weerstand tegen verandering. | | Joinen | Een therapeutische techniek waarbij de hulpverlener zich aanpast aan de stijl, taal en perceptie van de cliënt om een werkrelatie op te bouwen en meer openheid te creëren voor verandering. | | Responsabilisering | Het proces waarbij individuen worden aangemoedigd om verantwoordelijkheid te nemen voor hun gedrag en keuzes, in plaats van de schuld buiten zichzelf te leggen of zich als slachtoffer op te stellen. |

# Terminologie, classificatie en diagnostiek van gedrags- en emotionele problemen Dit onderwerp behandelt de definities van gedrags- en emotionele problemen en stoornissen, de verschillende classificatiesystemen zoals de DSM en ICD, en de methoden voor diagnostiek, met een focus op het onderscheid tussen deze begrippen en aandachtspunten bij het definiëren van probleemgedrag. ## 1. Terminologie en definiëring ### 1.1 Terminologie: gedrags- en emotionele problemen versus gedrags- en emotionele stoornissen De termen "gedrags- en emotionele problemen" en "gedrags- en emotionele stoornissen" worden in de praktijk en het onderzoek vaak door elkaar gebruikt, maar zijn geen synoniemen. * **Gedrags- en emotionele problemen** omvatten alle kinderen en jongeren die ongewoon of abnormaal gedrag of emoties vertonen, ongeacht de ernst, oorzaak of context. Dit kan variëren van lichte, tijdelijke, leeftijdsgebonden of contextgebonden problemen tot ernstige problemen. * **Gedrags- en emotionele stoornissen** zijn een subcategorie van gedrags- en emotionele problemen die ernstig genoeg zijn om als een diagnose te worden gesteld. Niet alle problemen zijn dus stoornissen. Gedrags- en emotionele stoornissen moeten worden onderscheiden van **ontwikkelingsstoornissen**, die een belemmering vormen voor de normale ontwikkeling van een kind (bv. verstandelijke beperking, ADHD). Ook **opvoedingsproblemen** worden onderscheiden; dit zijn gedragsproblemen die ontstaan doordat de pedagogische aanpak niet aansluit bij de behoeften van het kind, en niet per se te wijten aan de ouders. ### 1.2 Aandachtspunten bij definiëring van probleemgedrag Er zijn geen eenduidige criteria voor het definiëren van problematisch gedrag. Gedrag wordt als problematisch beschouwd wanneer het door bepaalde personen (ouders, leerkrachten, deskundigen) in een specifieke context als storend, ongewenst en ongewoon wordt ervaren. Bij de beoordeling van gedrag moeten de volgende aspecten in acht worden genomen: * **Het ontwikkelingsperspectief:** Gedrag dat op de ene leeftijd adequaat is, kan op een andere leeftijd problematisch zijn. Ouders en leerkrachten tolereren bijvoorbeeld meer van een kleuter dan van een ouder kind. * **De continuümgedachte:** Storend gedrag komt ook voor bij kinderen zonder problemen, maar bij kinderen met problemen is dit gedrag frequenter, intenser, langduriger en meer situatie-overschrijdend. * **De context:** Gedrag mag niet los gezien worden van de situatie waarin het zich voordoet. Een kind dat thuis moeilijk gedrag vertoont, kan in een gestructureerde klassituatie goed functioneren. * **De informant:** De beoordeling van gedrag hangt af van de persoon die het gedrag beoordeelt. Ouders kunnen een ander beeld hebben dan observaties door deskundigen. ### 1.3 Definiëring probleemgedrag Probleemgedrag wordt gedefinieerd als gedrag dat door ouders, leerkrachten en andere betrokkenen als strijdig wordt beschouwd met geldende normen en regels, of dat door deskundigen als problematisch wordt beoordeeld op basis van kenmerken van psychische (on)gezondheid. Problemen worden onderverdeeld in: * **Externaliserende problemen:** Storend voor de omgeving (bv. stelen, vechten). * **Internaliserende problemen:** Storend voor het kind zelf (bv. angstig voelen, depressie). Jongens vertonen vaker externaliserend gedrag en meisjes vaker internaliserend gedrag, hoewel dit beeld aan het veranderen is. ## 2. Classificatie Classificatie is het systematisch ordenen en groeperen van problemen op basis van gelijke eigenschappen en onderlinge relaties. Het doel is het ontwikkelen van een gemeenschappelijke taal voor communicatie tussen professionals, ouders en de samenleving. Classificatie onderscheidt zich van diagnostiek, waarbij men juist inzicht zoekt in de individuele problematiek en de achterliggende oorzaken en behandelmogelijkheden. Er zijn twee hoofdtypen classificatiesystemen: ### 2.1 Klinisch-psychiatrische classificatiesystemen Deze systemen beschouwen psychiatrische stoornissen als duidelijk afgebakende ziekte-entiteiten. Elk stoornis heeft specifieke diagnostische en differentiaal diagnostische criteria. * **Diagnostische criteria:** Bepalen of aan de kernsymptomen, duur en impact van een stoornis wordt voldaan. * **Differentiaal diagnostische criteria:** Helpen bij het uitsluiten van andere stoornissen. Deze systemen zijn **categorisch**: een persoon heeft de stoornis of niet. De bekendste voorbeelden zijn de **DSM** (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) en de **ICD** (International Classification of Diseases). De DSM-5-TR verdeelt stoornissen in 22 domeinen en kent diagnostische criteria, met specifieke secties voor psychotrauma- en stressorgerelateerde stoornissen en disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen. Sommige stoornissen worden in de DSM-5 ook dimensioneel gepresenteerd. ### 2.2 Empirisch-statistische classificatiesystemen Deze systemen zijn gebaseerd op multivariate analyses van gegevens uit grote steekproeven, meestal verzameld via gedragsvragenlijsten. * Ze zijn **dimensioneel**: elk syndroom wordt beschouwd als een continuüm waarop individuen een relatieve plaats innemen. * Een bekend systeem is de **ASEBA** (Achenbach System of Empirically Based Assessment), dat gebruikmaakt van vragenlijsten zoals de CBCL (Child Behavior Checklist), TRF (Teacher Report Form) en YSR (Youth Self Report) om gedragsinformatie te verzamelen uit diverse bronnen. De laatste jaren is er een toenadering tussen beide classificatiesystemen. ## 3. Diagnostiek Diagnostiek is het proces van aanmelding tot conclusie, waarbij hypothesen worden afgetoetst met instrumenten om inzicht te vergroten en een passend ondersteuningsaanbod te formuleren. ### 3.1 Diagnostiek in enge en ruime zin * **Diagnostiek in enge zin (classificerende of onderkennende diagnose):** Focust op het stellen van een formele diagnose, zoals het toekennen van een DSM-stoorniscategorie. Dit leunt dicht aan bij classificatie. * **Diagnostiek in ruime zin:** Onderzoekt de oorzaak, aard en onderliggende mechanismen van een probleem, en schat therapeutische mogelijkheden in. Dit is onontbeerlijk omdat een formele diagnose vaak onvoldoende inzicht biedt in de benodigde ondersteuning. ### 3.2 Voor- en nadelen van diagnostiek **Nadelen:** * Denken in hokjes, het "etiketteren" van personen. * Risico op stigmatisering. * Gebruik van een label als excuus voor gedrag. **Voordelen:** * Opluchting en begrip voor de persoon en diens omgeving. * Wegnemen van schuldgevoelens bij ouders. * Vergemakkelijkt communicatie tussen professionals. ### 3.3 Aandachtspunten bij diagnostiek Vanuit een orthopedagogisch perspectief mag diagnostiek nooit een doel op zich zijn. Er moet ook aandacht zijn voor de sterktes en uitdagingen van het kind. De focus moet altijd blijven op het kind achter het label. ## 4. Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen (DSM-5) Dit domein omvat stoornissen waarbij problemen optreden met zelfbeheersing van emoties en gedrag, wat kan leiden tot schending van rechten van anderen en conflicten met maatschappelijke normen. ### 4.1 Oppositionele-opstandige stoornis (ODD) Kenmerkend is een patroon van boze/prikkelbare stemming, brutaal/uitdagend gedrag, of wraakzuchtigheid, dat minimaal zes maanden aanhoudt en zich manifesteert in interactie met anderen (niet-broers/zussen). **Symptoomcategorieën:** * **Boze/prikkelbare stemming:** Vaak kalmte verliezen, lichtgeraakt of boos zijn. * **Ruziezoekend/uitdagend gedrag:** Ruzie zoeken met gezagsfiguren, regels weigeren, anderen opzettelijk ergeren, anderen de schuld geven. * **Wraakzuchtigheid:** Minstens twee keer hatelijk of wraakzuchtig zijn in de afgelopen zes maanden. De stoornis moet leiden tot lijdensdruk of negatieve invloed op het functioneren. **Graden van ernst:** * **Licht:** Symptomen in één setting. * **Matig:** Symptomen in minstens twee settings. * **Ernstig:** Symptomen in drie of meer settings. ### 4.2 Normoverschrijdend-gedragsstoornis (CD) Een repetitief en persisterend gedragspatroon waarbij de grondrechten van anderen, of maatschappelijke normen/regels worden geschonden. Minimaal drie van de 15 symptomen in vier categorieën moeten aanwezig zijn in het afgelopen jaar, met ten minste één symptoom in de laatste zes maanden. **Gedragscategorieën:** * **Agressie tegen mensen en dieren:** Pesten, bedreigen, vechten, wapengebruik, mishandeling, bestelen, dwingen tot seksuele handelingen. * **Vernieling van eigendommen:** Brandstichting, eigendommen vernielen. * **Bedrog of diefstal:** Inbreken, liegen, geld of goederen stelen. * **Ernstige overtredingen van regels:** 's Nachts van huis wegblijven, spijbelen. De stoornis moet klinisch significante beperkingen veroorzaken in het functioneren. **Graden van ernst:** * **Licht:** Weinig symptomen en geringe schade. * **Matig:** Tussen mild en ernstig. * **Ernstig:** Veel symptomen en aanzienlijke schade. **Ontwikkelingstypes:** * **Ontwikkeling in de kindertijd:** Minstens één symptoom vóór leeftijd 10 jaar. * **Ontwikkeling in de adolescentie:** Geen symptomen vóór leeftijd 10 jaar. * **Ontwikkeling ongespecificeerd:** Begindatum van symptomen onbekend. **Specificatie "met beperkte prosociale emoties":** Kenmerkend is een gebrek aan schuldgevoel/berouw, empathie, onverschilligheid voor prestaties en een vlak affect. Dit verhoogt de kans op doelgerichte, instrumentele agressie. ### 4.3 Periodiek explosieve stoornis Kenmerkt zich door herhaaldelijke, korte periodes van slecht gecontroleerde agressieve impulsen bij personen van minstens zes jaar oud. Deze uitbarstingen zijn disproportioneel ten opzichte van de provocatie en hebben negatieve gevolgen voor het functioneren, inclusief juridische of financiële consequenties. De uitbarstingen zijn snel, duren korter dan 30 minuten en reageren op de minste provocatie. ### 4.4 Prevalentie en comorbiditeit * Ernstige gedragsproblemen komen bij circa 10% van de kinderen voor, maar slechts 2% zoekt hulp. * Disruptieve stoornissen komen vaker voor bij jongens. * Kinderen met ODD en CD hebben vaak comorbiditeit met ADHD, depressieve stoornissen, etc. * De prevalentie van ODD is ongeveer 3%, van CD gemiddeld 2%. * Periodiek explosieve stoornis komt bij 2,7% van de Amerikaanse bevolking voor. Kinderen die vroegtijdig probleemgedrag vertonen, hebben een minder gunstige prognose. Vroege opsporing en signalering zijn cruciaal. ## 5. Diagnostiek bij gedragsstoornissen Diagnostiek bij gedragsstoornissen omvat een verkennend interview, screeningsvragenlijsten (bv. CBCL), schalen voor ernstbeoordeling en systematische observaties. ### 5.1 Classificatie versus handelingsgerichte diagnostiek * **Onderkennende diagnose (classificatie):** Benoemt het probleem, wat belangrijk is voor het begrip bij ouders en professionals. * **Handelingsgerichte diagnostiek:** Richt zich niet alleen op wat er aan de hand is, maar ook hoe verandering geïnitieerd kan worden en wat de meest gepaste ondersteuning is (indicatiestelling). ## 6. Etiologie van gedragsstoornissen Gedragsproblemen zijn **multigedetermineerd** en ontstaan door een complex samenspel van factoren op kind- en contextniveau. Er wordt onderscheid gemaakt tussen: ### 6.1 Specifieke verklaringsmodellen * **Biologische verklaringsmodellen:** Gedrag wordt aangestuurd door interne biologische processen. Invalshoeken zijn neuro-anatomische (hersenstructuur), neuro-chemische (hersenstofwisseling) en gedragsgenetische (erfelijkheid) factoren. * **Psychoanalytische benadering:** Gedrag krijgt betekenis door intrapsychische dynamieken, onbewuste conflicten en vroege levenservaringen (bv. orale, anale, genitale fasen). Kan als reactie op traumatische gebeurtenissen worden geïnterpreteerd, maar de empirische onderbouwing is beperkt. * **Leertheorie:** Gedragsproblemen zijn aangeleerde gedragsvormen via bekrachtiging en afleren. * **Cognitief-behavioristische theorie:** Inadequate of vertekende cognities, attitudes en overtuigingen beïnvloeden gedrag (bv. faalangst). * **Systeemtheorie:** Probleemgedrag is een symptoom van disfuncties in het gezinssysteem. Het gedrag ontstaat in wisselwerking met de gezinscontext en kan een functie hebben binnen het gezin (bv. spanningen afleiden). * **Orthopedagogiek:** Gedragsproblemen geven uiting aan een pedagogisch aanbod dat niet aansluit bij de behoeften van het kind. ### 6.2 Naar een integratieve visie De huidige visie op gedragsproblemen is **multicausaal**. Belangrijke aspecten zijn: * Kenmerken van het kind. * Kenmerken van de opvoeding. * Kenmerken van de ouders en hun relatie. * Kenmerken van de buurt. * Contact met leeftijdsgenoten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen **risicofactoren** en **protectieve factoren** op kind-, gezins- en omgevingsniveau. Integratieve modellen zoals ecologische, multifactoriële en cumulatieve risicomodellen (bv. het meervoudig risicomodel van Van der Ploeg) benadrukken de interactie tussen nature en nurture. Probleemgedrag ontstaat wanneer er een mismatch is tussen de omgevingseisen en de mogelijkheden van het kind, waarbij de coping van het kind een belangrijke rol speelt. > **Tip:** De aanwezigheid van een risicofactor leidt niet automatisch tot gedragsproblemen. Het gaat om een complex samenspel van factoren. --- # Gedragsstoornissen volgens de DSM-5 Dit gedeelte vat de belangrijkste concepten samen met betrekking tot gedragsstoornissen volgens de DSM-5, specifiek de oppositioneel-opstandige stoornis (ODD) en de normoverschrijdend-gedragsstoornis (CD), inclusief hun criteria, ernstgradaties, etiologische factoren, prevalentie en comorbiditeit. ## 2. Gedragsstoornissen volgens de dsm-5 Gedragsstoornissen vallen onder het DSM-5 domein "Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen". Dit domein omvat stoornissen die gekenmerkt worden door problemen met de zelfbeheersing van emoties en gedrag, wat kan leiden tot schending van de rechten van anderen en conflicten met maatschappelijke normen en gezagsfiguren. Symptomen van deze stoornissen komen vaak ook voor in de normale ontwikkeling, maar worden als stoornis gediagnosticeerd wanneer ze vaker voorkomen dan 'normaal' voor leeftijd, gender en cultuur, langdurig aanhouden en in verschillende situaties aanwezig zijn. ### 2.1 Oppositionele-opstandige stoornis (odd) De oppositioneel-opstandige stoornis (ODD) wordt gekenmerkt door een patroon van boze/prikkelbare stemming, brutaal/uitdagend gedrag, of wraakzuchtigheid dat minstens zes maanden duurt. Dit patroon wordt vertoond tijdens interacties met minimaal één persoon die geen broer of zus is. De 8 symptomen zijn ingedeeld in drie categorieën: * **Boze/prikkelbare stemming:** * Verliest vaak zijn kalmte. * Is vaak lichtgeraakt of snel geërgerd. * Is vaak boos en ontevreden. * **Ruziezoekend/uitdagend gedrag:** * Maakt vaak ruzie met gezagsfiguren (of volwassenen bij kinderen/adolescenten). * Verzet zich actief tegen of weigert regels/verzoeken van gezagsfiguren na te komen. * Ergert anderen vaak opzettelijk. * Geeft anderen vaak de schuld van eigen fouten of wangedrag. * **Wraakzuchtigheid:** * Is in de afgelopen zes maanden minstens tweemaal hatelijk of wraakzuchtig geweest. **Criteria voor diagnose:** A. Aanwezigheid van het bovengenoemde patroon van gedrag. B. De gedragsstoornis veroorzaakt klinisch significante lijdensdruk bij de betrokkene zelf, of in zijn sociale omgeving, of heeft een negatieve invloed op sociaal, school- of beroepsmatig functioneren, of functioneren op andere belangrijke terreinen. C. Het gedrag treedt niet uitsluitend op in het beloop van een psychotische-, depressieve- of bipolaire-stemmingsstoornis, of een stoornis in het gebruik van een middel. Ook wordt niet voldaan aan de criteria voor een disruptieve stemmingsdisregulatiestoornis. **Ernstgradaties bij ODD:** * **Licht:** Symptomen komen tot uiting in slechts één setting (bv. thuis, op school). * **Matig:** Symptomen zijn aanwezig in minstens twee settings. * **Ernstig:** Symptomen doen zich voor in drie of meer settings. ### 2.2 Normoverschrijdend-gedragsstoornis (cd) De normoverschrijdend-gedragsstoornis (CD) kenmerkt zich door een repetitief en persisterend gedragspatroon waarbij de grondrechten van anderen, of belangrijke bij de leeftijd passende maatschappelijke normen of regels worden geschonden. Dit blijkt uit de aanwezigheid van minimaal drie van de volgende 15 symptomen uit vier categorieën in het afgelopen jaar, met minstens één symptoom aanwezig in de laatste zes maanden. **Symptomen:** * **Agressie tegen mensen en dieren:** * Pest, bedreigt of intimideert vaak anderen. * Begint vaak met vechten. * Heeft een wapen gebruikt dat bij anderen ernstig letsel kan veroorzaken. * Heeft mensen mishandeld. * Heeft dieren mishandeld. * Heeft in een direct confrontatie een slachtoffer bestolen. * Heeft iemand gedwongen tot seksuele handelingen. * **Vernieling van eigendommen:** * Heeft opzettelijk brand gesticht met de bedoeling ernstige schade te veroorzaken. * Heeft opzettelijk eigendommen van anderen vernield. * **Bedrog of diefstal:** * Heeft ingebroken in huis, gebouw of auto van iemand anders. * Liegt vaak om goederen of gunsten te verkrijgen of om verplichtingen te ontlopen (bv. oplichting). * Heeft zonder directe confrontatie met een slachtoffer waardevolle zaken of geld gestolen. * **Ernstige overtredingen van regels:** * Blijft vaak ondanks het verbod van de ouders, 's nachts van huis weg, beginnend voor het dertiende jaar. * Is minstens tweemaal weggelopen van huis waar hij woont met ouders of andere ouderfiguren, of 's nachts weggebleven, of één keer voor een lange periode zonder terug te keren. * Spijbelt vaak van school, beginnend voor de leeftijd van 13 jaar. **Criteria voor diagnose:** A. Aanwezigheid van minimaal 3 van de 15 symptomen in het afgelopen jaar, met minstens één symptoom aanwezig in de laatste 6 maanden. B. De gedragsstoornis veroorzaakt klinisch significante beperkingen in het functioneren op sociaal, school- of beroepsmatig gebied. C. Indien de betrokkene ouder is dan 18 jaar, wordt niet voldaan aan criteria van de antisociale persoonlijkheidsstoornis. **Ernstgradaties bij CD:** * **Licht:** Weinig symptomen en weinig schade voor anderen (bv. liegen, spijbelen, zonder toestemming buiten blijven na donker). * **Matig:** Tussen mild en ernstig (bv. stelen zonder confrontatie, vandalisme). * **Ernstig:** Veel symptomen en aanzienlijke schade voor anderen (bv. gedwongen seks, fysieke wreedheid, beroven, inbreken). **Types van CD (volgens het moment van ontstaan):** * **Ontwikkeling in de kindertijd:** Minstens één kenmerkend symptoom aanwezig vóór de leeftijd van 10 jaar. * **Ontwikkeling in de adolescentie:** Geen kenmerkende symptomen aanwezig vóór de leeftijd van 10 jaar. * **Ontwikkeling ongespecificeerd:** Voldaan aan de criteria, maar het begin van de symptomen is niet bekend. **Specificatie 'met beperkte prosociale emoties':** Een klein deel van de mensen met CD vertoont dit kenmerk, wat de kans op doelgerichte, instrumentele agressie vergroot. Het omvat: * Gebrek aan schuldgevoel/berouw over daden. * Ongevoeligheid, weinig empathie. * Onverschilligheid over prestaties. * Vlak, geen affectie tonen. ### 2.3 Periodiek explosieve stoornis De periodiek explosieve stoornis kenmerkt zich door herhaaldelijke, korte periodes van slecht gecontroleerde agressieve impulsen bij mensen van ten minste 6 jaar oud. Deze uitbarstingen zijn disproportioneel ten opzichte van provocaties of stressoren en hebben een negatieve invloed op het dagelijks functioneren, met vaak juridische of financiële consequenties. De uitbarstingen zijn snel opgezet, duren korter dan 30 minuten, en zijn een reactie op de minste of geringste provocatie. ### 2.4 Prevalentie en comorbiditeit * **Algemene gedragsproblemen:** Gemiddelde prevalentie van ernstige gedragsproblemen is ongeveer 10%. Deze stoornissen komen meer voor bij jongens dan bij meisjes, die vaker externaliserend gedrag vertonen. Prevalentie is hoger bij kinderen uit minder sterke sociale milieus. * **ODD:** Gemiddelde prevalentie is ongeveer 3%, varieert met leeftijd en geslacht. Iets hoger bij jongens dan meisjes in de leeftijdsgroep tot adolescentie. * **CD:** Gemiddeld geschat op 2% van de kinderen tussen 3 en 18 jaar, vaker bij jongens. * **Periodiek explosieve stoornis:** Prevalentie in de VS wordt geschat op 2,7%. Hoger bij jongere mensen en bij mensen met een lager opleidingsniveau. * **Comorbiditeit:** Kinderen met ODD en CD vertonen vaak ook andere stoornissen zoals ADHD, depressieve stoornissen, ASS. Kinderen die vroeg in hun leven probleemgedrag vertonen, hebben een minder gunstige prognose. Vroege opsporing en signalering is cruciaal, aangezien problemen bij 'vroege starters' vaak erger worden met de leeftijd. ### 2.5 Etiologie (verklaringen voor ontstaan) Gedragsproblemen zijn multicausaal en een complex samenspel van factoren op kind- en contextniveau. **Specifieke verklaringsmodellen:** * **Biologische verklaringsmodellen:** Gedrag wordt gestuurd door biologische processen. Invalshoeken omvatten neuro-anatomische (hersenstructuur), neuro-chemische (chemische processen) en gedragsgenetica (erfelijkheid). * **Psychoanalyse:** Gedrag krijgt betekenis door intrapsychische dynamieken, onbewuste conflicten en infantiele seksualiteit. Oplossingen voor conflicten ontstaan in de vroege levensfasen (oraal, anaal, genitaal/oedipaal). Probleemgedrag kan een reactie zijn op traumatische gebeurtenissen. * **Leertheorie:** Gedragsproblemen zijn aangeleerde gedragsvormen via leerprincipes (bekrachtiging, afleren). Gedrag dat direct bekrachtigd wordt, neemt toe. * **Cognitief-behavioristische theorie:** Inadequate of vertekende cognitieve, attitudes en overtuigingen spelen een rol. Negatieve zelfpercepties kunnen leiden tot faalangst. * **Systeemtheorie:** Gedragsproblemen zijn symptomen van disfuncties in het gezinssysteem. Probleemgedrag kan een functie hebben binnen het gezin (bv. spanning afleiden). Gedrag ontstaat in wisselwerking met de gezinscontext. * **Orthopedagogiek:** Gedragsproblemen uiten zich als een reactie op een pedagogisch aanbod dat niet aansluit bij de behoeften van het kind. **Integratieve visie:** Gedragsproblemen ontstaan door een combinatie van factoren op kind-, gezins- en omgevingsniveau (risico- en protectieve factoren). Modellen zoals het meervoudig risicomodel van Van der Ploeg benadrukken de mismatch tussen omgevingsvragen en de mogelijkheden van het kind, en het belang van coping. > **Tip:** Een risicofactor leidt niet automatisch tot gedragsproblemen; de interactie met andere factoren is cruciaal. ### 2.6 Diagnostiek Diagnostiek is het proces van aanmelding tot conclusie, waarbij hypothesen worden afgetoetst om inzicht te krijgen in de problematiek en een gepast ondersteuningsaanbod te formuleren. * **Diagnostiek in enge zin (classificerende diagnose):** Het stellen van een formele diagnose, bv. toekennen van een DSM-stoorniscategorie. * **Diagnostiek in ruime zin:** Onderzoeken van de oorzaak, aard en verklaring van een probleem, inclusief therapeutische mogelijkheden. Dit is onontbeerlijk in de klinische praktijk. **Voor- en nadelen van diagnostiek:** * **Nadelen:** Denken in hokjes, stigmatisering, gebruik van labels als excuus. * **Voordelen:** Opluchting, begrip, erkenning, wegnemen van schuldgevoelens bij ouders, vergemakkelijkt communicatie tussen professionals. > **Tip:** Vanuit een orthopedagogisch perspectief mag diagnostiek nooit een doel op zich zijn. Focus ook op de sterktes van het kind en het kind achter het label. **Hulpmiddelen bij diagnostiek:** Verkennend interview, screeningsvragenlijsten (bv. CBCL uit ASEBA), schalen voor ernstbeoordeling, specifieke vragenlijsten, systematische observatie en klinische interviews. **Handelingsgerichte diagnostiek** richt zich niet alleen op het identificeren van problemen, maar ook op het formuleren van de meest gepaste ondersteuning. ### 2.7 Classificatie systemen * **Klinisch-psychiatrische classificatiesystemen (bv. DSM-5, ICD):** Psychiatrische stoornissen worden als afgebakende ziekte-entiteiten beschouwd met diagnostische criteria. Dit is een categoriaal systeem (je hebt de stoornis of niet). * De DSM-5 verdeelt stoornissen in 22 domeinen, waaronder "Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen". * **Empirisch-statistische classificatiesystemen (bv. ASEBA):** Gebaseerd op multivariate analyses van gegevens uit grote steekproeven. Dit is een dimensioneel systeem, waarbij elk syndroom als een continuüm wordt beschouwd. Er is een toenadering tussen beide systemen. --- # Ondersteuning en competentiemodel bij gedrags- en emotionele problemen Hieronder volgt een gedetailleerd studiemateriaal over het competentiemodel bij gedrags- en emotionele problemen, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3. Ondersteuning en competentiemodel bij gedrags- en emotionele problemen Dit onderwerp verkent het competentiemodel als een alternatief voor het stoornissenmodel, met de focus op het vergroten van competenties door het aanleren van nieuw gedrag en het analyseren van taken, vaardigheden, risico- en beschermende factoren. ### 3.1 Het competentiemodel als reactie op het stoornissenmodel Het competentiemodel ontstond in de jaren '70 als reactie op het dominante 'stoornissenmodel'. Dit stoornissenmodel belichtte problemen bij kinderen, jongeren en gezinnen primair als een vorm van psychopathologie. Er lag te veel nadruk op het verminderen van stoornissen en te weinig op het actief aanleren van nieuw, adequaat gedrag. De kern van het competentiemodel is dan ook een verschuiving van de focus van het afleren van ongewenst gedrag naar het aanleren van gewenst gedrag. Onderzoek, zoals dat van Slot & Spanjaard (1999) naar hulpverlening aan kinderen en jongeren met probleemgedrag, heeft aangetoond dat probleemgedragingen zoals agressie en delinquentie moeilijk te veranderen zijn en dat langetermijnresultaten lastig te realiseren zijn. Gedragstherapeutische hulpverleningsvormen, met name programma's gericht op het aanleren van vaardigheden die jongeren beter laten functioneren in het dagelijks leven, zijn het meest succesvol. Competentievergroting richt zich op het versterken van de (potentiële) krachten van de jongere, wat een motiverende werking heeft. Het sociaal competentiemodel plaatst problemen en stoornissen van kinderen en jongeren in een ontwikkelingsperspectief. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar de problemen, maar ook naar de mate waarin de jeugdige in diverse ontwikkelingsdomeinen goed en leeftijdsconform functioneert. > **Tip:** Het competentiemodel benadrukt dat het nooit te laat is om ondersteuning te bieden en zich richt op groei en ontwikkeling, in plaats van enkel op de afwezigheid van stoornissen. #### 3.1.1 Kernconcepten van het competentiemodel Het sociaal competentiemodel is gebaseerd op principes uit de ontwikkelingspsychologie en leertheorieën. Twee centrale concepten zijn hierbij van belang: ontwikkelingstaken en vaardigheden. * **Ontwikkelingstaken:** Dit zijn thema's die kenmerkend zijn voor een bepaalde levensfase en specifieke vaardigheden vereisen. Ze worden bepaald door biologische, psychische en sociale veranderingen die optreden met de leeftijd, en zijn ook cultureel en historisch bepaald. Het succesvol vervullen van opeenvolgende ontwikkelingstaken is essentieel voor een gezonde ontwikkeling. Echter, menselijke flexibiliteit maakt compensatie en het inhalen van ontwikkelingen op latere leeftijd mogelijk. > **Voorbeeld:** Het starten op school introduceert taken zoals contact leggen met leeftijdsgenoten, instructies van volwassenen opvolgen en langere tijd geconcentreerd met een taak bezig zijn. * **Vaardigheden:** Een vaardigheid is een handeling die een persoon moet uitvoeren om een ontwikkelingstaak te volbrengen. > **Voorbeeld:** Om vriendschappen te kunnen sluiten, zijn sociale vaardigheden noodzakelijk. #### 3.1.2 De competentiebalans Het competentiemodel werkt met het concept van de 'competentiebalans'. Deze balans reflecteert de verhouding tussen de aangeboden ontwikkelingstaken (draaglast) en de beschikbare vaardigheden (draagkracht). Een verstoorde balans kan leiden tot gedragsproblemen. * **Draaglast:** Omvat de ontwikkelingstaken die kenmerkend zijn voor de levensfase, de eisen van de omgeving en eventuele aanwezige stressoren of stoornissen. * **Draagkracht:** Bestaat uit de aanwezige vaardigheden en beschermende factoren. **Risicofactoren** verhogen de draaglast of verminderen de draagkracht: * **Persoonsgebonden risicofactoren:** Kenmerken die inherent zijn aan de persoon zelf, zoals een stoornis. * **Omgevingsfactoren/Stressoren:** Invloeden van buitenaf waaraan een persoon zich moeilijk kan onttrekken en die het functioneren negatief beïnvloeden (bv. kansarmoede, onveiligheid in het gezin). **Beschermende factoren** verhogen de draagkracht of verminderen de draaglast: * **Persoonsgebonden beschermende factoren:** Eigenschappen zoals intelligentie, opgewektheid of een positief zelfbeeld. Deze worden ook aangeduid met de term **resilience** of veerkracht. * **Omgevingsfactoren:** Beschikbaarheid van ondersteuning van volwassenen (bv. kennis, grootouder). #### 3.1.3 Competentie-analyse Het competentiemodel maakt een 'competentie-analyse' mogelijk, die antwoord geeft op twee cruciale vragen: 1. In hoeverre kan probleemgedrag begrepen worden als een achterstand of belemmering in de ontwikkeling (voor welke ontwikkelingstaken ontbreken de noodzakelijke vaardigheden)? 2. In hoeverre kunnen bestaande vaardigheden worden versterkt en aangewend om probleemgedrag te verminderen? Deze analyse omvat vier stappen: 1. **Analyse van taken en vaardigheden:** Worden de ontwikkelingstaken die bij de levensfase horen, adequaat door de persoon vervuld? Zijn bepaalde taken te zwaar of te licht? Beschikt de persoon over toereikende vaardigheden? 2. **Analyse van beschermende factoren:** Welke beschermende factoren zijn aanwezig? Welke kunnen worden geactiveerd of zijn recentelijk weggevallen? 3. **Analyse van stressoren:** Welke stressoren zijn aanwezig? Kunnen deze worden weggenomen? Is er sprake van een stoornis? 4. **Balans maken:** Een afweging tussen de draagkracht (aanwezige vaardigheden en beschermende factoren) en de draaglast (ontwikkelingstaken, omgevingsdruk, stressoren, stoornissen). #### 3.1.4 Strategieën en technieken binnen het competentiemodel Op basis van de competentie-analyse kunnen verschillende strategieën en technieken worden ingezet: * **Ontwikkelingstaken verlichten of verrijken:** * **Taakverlichting:** Wanneer taken te veel gevraagd zijn, kunnen ze worden verlicht, bijvoorbeeld door structuur aan te brengen of taken op te delen. * **Taakverrijking:** Wanneer ontwikkelingstaken onvoldoende manifesteren, kunnen ze worden verrijkt, bijvoorbeeld door ouders intensief te betrekken bij behandeling of door meningsverschillen te zien als leermomenten. * **Vaardigheden aanleren en versterken:** * Dit kan gericht zijn op sociale, probleemoplossende of emotionele vaardigheden, zowel individueel als in gezinsverband. * Technieken die zich richten op agressieregulatie kunnen bijvoorbeeld helpen bij het herkennen van 'triggers' die boosheid oproepen en het kiezen van gedragsalternatieven. * Belangrijke uitgangspunten bij deze technieken zijn: * Nadruk op adequaat gedrag in plaats van inadequaat gedrag. * Concrete beschrijving van verwacht gedrag. * Positieve formulering (wat verwacht je wél). * Het duiden van het 'waarom' achter afspraken om acceptatie te vergroten. De onderdelen die bij de meeste technieken terugkomen, zijn: * Contact maken met de jongere. * Concreet beschrijven van het verwacht gedrag. * Waaroms aangeven. * Afsluiten van de interactie. * Feedback geven. * Gedragsinstructie om nieuwe vaardigheden aan te leren (voordoen met instructie). * **Risicofactoren terugdringen:** * Risicofactoren kunnen zowel persoonsgebonden ('stoornis') als omgevingsgebonden ('stressoren') zijn. * Het doel is deze factoren te verminderen. * **Beschermende factoren mobiliseren en versterken:** * Dit kan door met de jongere en het gezin te onderzoeken wie er in de omgeving ondersteuning kan bieden, of door te werken aan de persoonlijke beschermende factoren van de jongere. > **Voorbeeld:** Bij een jongere met agressieproblemen kan een hulpverlener focussen op het aanleren van copingstrategieën om met frustratie om te gaan, het identificeren van sociale signalen en het oefenen van assertieve communicatie. ### 3.2 Integratieve visie op gedragsproblemen De huidige visie op gedragsproblemen is multicausaal, wat betekent dat ze ontstaan en voortduren door een combinatie van factoren. Deze factoren kunnen worden ingedeeld op kind-, gezins- en omgevingsniveau. Hierbij worden zowel risicofactoren als beschermende factoren onderscheiden. Integratieve modellen, zoals ecologische, multifactoriële of cumulatieve risicomodellen, verklaren dit samenspel. Een belangrijk idee hierbij is de **cumulatiehypothese**: hoe meer risicofactoren (en hoe minder beschermende factoren) aanwezig zijn, hoe groter de kans op problemen. Het meervoudig risicomodel van Van der Ploeg combineert een stressperspectief met een sociaal-ecologische visie. Probleemgedrag ontstaat wanneer er een mismatch is tussen de eisen van de omgeving en de mogelijkheden van het kind, wat kan leiden tot gedragsmatige, psychologische en fysiologische problemen. **Coping** (de manier waarop het kind met stress omgaat) is hierbij cruciaal. Interventies richten zich op het herstellen van het ecosysteem (kind ↔ omgeving) door veranderingen aan te brengen in het kind, de omgeving, de verwachtingen en attitudes, en door het sociale netwerk te betrekken. Het is belangrijk te benadrukken dat de aanwezigheid van een risicofactor niet automatisch tot gedragsproblemen leidt. > **Tip:** Houd altijd rekening met zowel de risico- als de beschermende factoren wanneer je een analyse maakt van gedrags- en emotionele problemen. Deze factoren zijn dynamisch en kunnen beïnvloed worden door interventies. --- # Hechting en hechtingsstoornissen Dit onderwerp behandelt de ontwikkeling van hechting, psychodynamische benaderingen, onderzoek naar de kwaliteit van hechting (veilige, onveilige, gedesorganiseerde hechting) en de klinisch-psychiatrische classificatie van hechtingsstoornissen volgens de DSM-5. ## 4. Hechting en hechtingsstoornissen ### 4.1 Pioniers in de wetenschap over hechting Vroege observaties van Konrad Lorenz (1937) over het gedrag van dieren, met name ganzenkuikens, toonden het concept van inprenting aan tijdens een kritieke periode na de geboorte. Dit suggereerde dat de omgeving in deze periode cruciaal is voor de vorming van hechtingsgedrag. John Bowlby (1951) observeerde tijdens de oorlogsjaren dat kinderen, zelfs met basisbehoeften vervuld in instellingen, psychische problemen ontwikkelden door een gebrek aan betrokkenheid en aandacht, wat hij het 'hospitalisatiesyndroom' noemde. Harry Harlow en Robert Zimmerman (1958) toonden met hun apenonderzoek aan dat baby-apen troost en genegenheid verkozen boven voedsel. Een gebrek aan vroege hechting bij deze apen leidde tot latere problemen in hun sociale functioneren en ouderschap. ### 4.2 Ontwikkeling van hechting Hechting wordt vanuit verschillende perspectieven belicht, beginnend bij de vroege afhankelijkheid van een baby van zijn zorgfiguur voor de bevrediging van behoeften. #### 4.2.1 Een summiere beschrijving van de identiteitsontwikkeling De eerste levensjaren worden gekenmerkt door een symbiotische fase waarin het kind nog geen onderscheid maakt tussen zichzelf en de zorgfiguur. Naarmate het kind zich ontwikkelt, ontstaat er een wisselwerking met de verzorger, wat leidt tot 'attachment in making'. Dit proces culmineert in de separatie-individuatie fase, waarin het kind zelfstandigheid ontwikkelt en een eigen identiteit begint te vormen, bewust van zichzelf als een apart individu. De ouderlijke rol is hierbij cruciaal in het bieden van een veilige omgeving voor exploratie en emotionele 'bijtank'-momenten. #### 4.2.2 Psychodynamische benadering van hechting Volgens de psychodynamische benadering worden baby's geboren met een aangeboren vermogen tot hechten. De zorgfiguur fungeert als een 'veilige haven' en een 'hulp-ik'. Ervaringen met de verzorger vormen een 'intern werkmodel' van hechting, een schema van bestaande relaties dat stabiel blijft en latere interacties beïnvloedt. Een 'goed genoeg evenwicht' van positieve ervaringen door de zorgfiguur leidt tot basisvertrouwen, zelfvertrouwen en het vermogen tot exploratie en uiteindelijk ambivalentie (het besef van goede en minder goede kanten bij zichzelf en anderen). Het hechtingssysteem wordt het sterkst geactiveerd tijdens perioden van stress. ### 4.3 Onderzoek naar de kwaliteit van hechting Mary Ainsworth en Bell ontwikkelden de 'Strange Situation Procedure' om de kwaliteit van de hechtingsrelatie te meten. Dit experiment bootst een stressvolle situatie na door middel van scheiding, een vreemde omgeving en de aanwezigheid van een onbekende. Drie typen hechting werden geïdentificeerd: * **Angstig vermijdende hechting (A-kinderen):** Minimaliseren angst, onderdrukken onrust, spelen verder bij scheiding, tonen weinig weerstand tegenover vreemden. * **Veilige hechting (B-kinderen):** Vertrouwen op de ouder als veilige haven bij stress, kunnen onrust opvangen, zoeken toenadering tot vreemden, zijn goed te troosten door de zorgfiguur. * **Angstig ambivalente hechting (C-kinderen):** Maximaliseren hechtingssignalen, geven de indruk het niet aan te kunnen, willen niet gerustgesteld worden door vreemden. Later voegden Main en Solomon een vierde type toe: * **Gedesorganiseerde hechting (D-kinderen):** Geen coherente strategie bij stress, vertonen verwarde reacties bij hereniging (bv. handen voor ogen, heen en weer wiegen), tegenstrijdige gedragingen, verhoogd stressniveau bij aanwezigheid van de ouder. Dit type komt vaker voor bij kinderen met onverwerkte trauma's of verlieservaringen bij de ouder, en is significant hoger in klinische populaties. Bijkomende tools voor het meten van hechtingskwaliteit zijn de Separation Anxiety Test, de Story Stem Method en de vragenlijst ‘Waargenomen Hechting en Sociale Inhibitie’. ### 4.4 Klinisch-psychiatrische classificatie van hechtingsstoornissen Hechtingsstoornissen worden in de DSM-5 geplaatst onder het domein 'Trauma- en stressorgerelateerde stoornissen'. Criteria omvatten blootstelling aan psycho-traumatische of stressvolle gebeurtenissen en daaruit voortvloeiend psychisch lijden, dat zich kan uiten in angst, externaliserende symptomen of stemmingsproblemen. Twee specifieke hechtingsstoornissen worden benoemd: #### 4.4.1 Reactieve hechtingsstoornis (RAD) Dit is een patroon van geremd, emotioneel teruggetrokken gedrag naar volwassen verzorgers, gekenmerkt door: * Zelden of nauwelijks vertroosting zoeken of reageren op troost wanneer van streek. * Minimale sociale en emotionele responsiviteit naar anderen. * Beperkt positief affect en/of episodes van onverklaarbare prikkelbaarheid, verdrietigheid of angstigheid, zelfs in niet-bedreigende interacties. Deze stoornis ontstaat na extreme vormen van ontoereikende verzorging, zoals sociale verwaarlozing, deprivatie van emotionele behoeften, of herhaaldelijk wisselen van primaire verzorgers. Er moet een duidelijk verband zijn tussen de ontoereikende verzorging en het gestoorde gedrag. De stoornis is aanwezig voor het vijfde levensjaar en het kind heeft een ontwikkelingsniveau van minimaal negen maanden. #### 4.4.2 Ontremd sociaal contactstoornis (DSED) Dit gedragspatroon kenmerkt zich door het actief benaderen en omgaan met onbekende volwassenen, met minstens twee van de volgende kenmerken: * Vermindering of afwezigheid van terughoudendheid in het benaderen van en omgaan met onbekende volwassenen. * Overmatig familiair verbaal of lichamelijk gedrag dat niet strookt met cultureel aanvaarde en leeftijdsadequate sociale grenzen. * Verminderd of geheel niet in de gaten houden van de volwassen verzorger, zelfs in een onbekende omgeving. * Bereidheid om met minimale of zonder aarzeling mee te gaan met een onbekende volwassene. Dit gedrag is niet enkel impulsief (zoals bij ADHD), maar sociaal ontremd. Ook hier geldt dat het ontstaat na extreme ontoereikende verzorging, zoals sociale verwaarlozing of herhaaldelijk wisselen van verzorgers. Het kind heeft een ontwikkelingsniveau van minimaal negen maanden. #### 4.4.3 Prevalentie en etiologie van hechtingsstoornissen De algemene prevalentie van hechtingsstoornissen is niet bekend, maar in hoogrisicopopulaties kunnen de percentages oplopen. Factoren die van invloed zijn, omvatten: * **Beschermende factoren op kindniveau:** Stressvrij prenataal leven, natuurlijke geboorte, borstvoeding, makkelijk temperament. * **Beschermende factoren op ouder-/gezinsniveau:** Emotionele beschikbaarheid, sensitiviteit en responsiviteit van de ouder(s), gestructureerd gezinsleven, voldoende inkomen. * **Beschermende factoren op omgevingsniveau:** Gunstige economische situatie, uitgebreid ondersteunend netwerk, toegang tot ondersteunende diensten. * **Risicofactoren op kindniveau:** Vroeggeboorte, ziekenhuisopname, aangeboren stoornissen, moeilijk temperament. * **Risicofactoren op ouder-/gezinsniveau:** Geschiedenis van onveilige hechting, beperkte opvoedingsvaardigheden, belastende sociaaleconomische situatie, moeilijke partnerrelatie, onverwerkt verdriet of trauma, psychiatrische problematiek. * **Risicofactoren op omgevingsniveau:** Moeilijke economische situatie, beperkt ondersteunend netwerk, veel wisselende verzorgers, recente migratie. Sensitiviteit (ontvankelijkheid voor signalen van het kind) en responsiviteit (adequaat reageren op die signalen) zijn cruciaal voor gezonde hechting. #### 4.4.4 Prognose en comorbiditeit Kinderen in kwetsbare leefsituaties, met ontwikkelingsstoornissen, in pleeggezinnen, instellingen of armoede hebben een verhoogd risico op hechtingsproblemen. Een gebrek aan hechtingsmogelijkheden in de vroege kinderjaren vergroot het risico op een onveilige hechting of hechtingsstoornis. Hoewel de ontwikkeling van hechting een continuüm is en herstel mogelijk blijft, vereist het een aangepaste ondersteuning en voldoende tijd. Hechtingsstoornissen kunnen gepaard gaan met depressie, angststoornissen en eetstoornissen. Bij RAD moet onderscheid gemaakt worden met autismespectrumstoornis, en bij DSED met ADHD. --- # Gezinnen met meervoudige en complexe problemen en kansarmoede Dit onderdeel definieert multiprobleemgezinnen en kansarmoede, bespreekt de kenmerken en gevolgen van deze problemen, en analyseert modellen en principes voor hulpverlening. ### 5.1 Terminologie en definities #### 5.1.1 Het begrip 'multiprobleemgezin' De term 'multiprobleemgezin' werd voor het eerst gebruikt in de jaren '50 in de Verenigde Staten om gezinnen te beschrijven die intensief gebruikmaakten van hulpverleningsvoorzieningen. Latere benamingen omvatten 'problem family', 'probleemgezin', 'onmaatschappelijke gezinnen', en 'kansarme gezinnen'. Tegenwoordig spreekt men van 'gezinnen met meervoudige en complexe problemen'. Het begrip wordt gezien als een sociale constructie die zowel duidt op problemen eigen aan het gezin als problemen binnen het hulpverleningssysteem, zoals een falende hulpverleningsrelatie. Een multiprobleemgezin wordt gedefinieerd als een gezin dat kampt met een **chronisch complex van ernstige socio-economische en psychosociale problemen**, die door hulpverleners als weerbarstig voor hulp worden beschouwd. De kenmerken van deze problemen zijn: * **Veelvuldig:** Meerdere problemen tegelijkertijd. * **Verscheiden:** Problemen op verschillende levensdomeinen. * **Complex:** De problemen zijn onderling verweven en beïnvloeden elkaar. * **Ernstig:** De problemen hebben een significante impact op het functioneren. * **Chronisch:** De problemen bestaan langdurig. * **Transgenerationeel:** Problemen die van generatie op generatie worden doorgegeven. * **Weerbarstig:** Problemen die moeilijk op te lossen zijn met de gebruikelijke hulpverleningsmethoden. #### 5.1.2 Inhoud van de problemen De problemen in multiprobleemgezinnen kunnen worden onderverdeeld in: **A. Socio-economische problemen:** * **Financiële situatie:** Leven in armoedige omstandigheden, vaak gekenmerkt door een armoedecultuur waarbij armoede van de ene op de andere generatie overgaat. * **Arbeidssituatie:** Laag opleidingsniveau en beroepsniveau van de ouders. * **Woonsituatie:** Ernstige huisvestingsproblemen, zoals wonen in slecht onderhouden of ongeschikte woningen. **B. Psychosociale problemen:** * **Individueel niveau:** * Minder goede fysieke gezondheid van gezinsleden. * Lagere cognitieve mogelijkheden van ouders, met mogelijke laaggeletterdheid of verstandelijke beperkingen. * Psychische problemen, zoals problematisch middelengebruik, wat kan leiden tot contact met politie of justitie. * **Binnen het gezinssysteem:** * Weinig vaste structuren en regels voor huishouden en opvoeding. * Communicatie gericht op hiërarchie in plaats van inhoud. * Niet-eenduidig omschreven omgangspatronen. * Problemen op het vlak van opvoeding, die in verband worden gebracht met andere functioneringsaspecten. Het is belangrijk om multiproblematiek niet te identificeren met kindermishandeling. * **Intersystemische contacten:** * Sociaal isolement. * Breuken met familie of sociale netwerk. **C. Problemen eigen aan het hulpverleningssysteem:** * **Organisatie van het hulpverleningssysteem:** Te weinig ruimte voor een globale aanpak van de complexe problematiek. * **Methoden:** Hulpverleningsmethoden zijn niet altijd aangepast aan de eigen aard van multiprobleemgezinnen, met te veel nadruk op verbale vaardigheden. * **Aansluiting:** Moeilijke link tussen de hulpverlener en de thuissituatie, waardoor hulpvraag en hulpaanbod niet goed op elkaar aansluiten. Dit leidt tot wantrouwen en onbegrip. * **Perspectiefverschil:** Verschil tussen het perspectief van de hulpverlener en dat van het gezin. Deze twee kernaspecten (chronisch complex van problemen in het gezin én problemen eigen aan het hulpverleningssysteem) zijn noodzakelijk om te kunnen spreken van een 'multiprobleemgezin'. #### 5.1.3 Het begrip 'kansarmoede' Kansarmoede gaat over een tekort aan **kansen** om deel te hebben aan maatschappelijk hooggewaardeerde goederen zoals onderwijs, arbeid en huisvesting. Het is een duurzame toestand die zich op verschillende, onderling verweven domeinen voordoet, zowel materieel als immaterieel. Kansarmoede is **niet gelijk aan zuivere armoede** en wordt gekenmerkt door een multidimensionaal begrip dat zich afspeelt op de volgende domeinen: * **Inkomen:** Onvoldoende inkomen om financieel rond te komen. * **Werk:** Ondergewaardeerde of instabiele banen. * **Onderwijs:** Achterstand in onderwijs. * **Huisvesting:** Wonen in slecht onderhouden of ongezonde huizen. * **Gezondheid:** Minder goede gezondheid. * **Vrije tijd:** Weinig mogelijkheden voor vrijetijdsactiviteiten. #### 5.1.4 Hoeveel gezinnen leven in kansarmoede Kind & Gezin hanteert een eigen definitie en registreert sinds 1995 de kansarmoede-index (KA-index). Een gezin wordt als kansarm beschouwd als het voldoet aan **drie of meer van de volgende zes criteria**: 1. Maandinkomen van het gezin. 2. Arbeidssituatie van de ouders. 3. Opleiding van de ouders. 4. Huisvesting. 5. Ontwikkeling van de kinderen. 6. Gezondheid van de gezinsleden. De KA-index geeft het percentage kinderen tussen 0-3 jaar aan die bij de geboorte in een kansarme situatie opgroeien en dient als signaalindicator voor beleidsinspanningen. ### 5.2 Verbindingsproblematiek bij kansarmoede Onderzoek belicht vier gemeenschappelijke kenmerken van kansarmen die de hulpverleningsrelatie beïnvloeden: * **Multicomplexe problematiek:** Een onontwarbaar web van problemen op de domeinen wonen, werken, welzijn en weten. Dit gaat gepaard met een cumulatie van problemen. * **Crisiscyclus en externe locus of control:** Gevoelens van machteloosheid, waarbij oorzaken van kansarmoede aan externe omstandigheden worden toegeschreven. Het gevoel dat het lot in handen van anderen ligt. * **Gevoelens van wantrouwen:** Gebrek aan warme en hechte vertrouwensfiguren tijdens de kindertijd, wat leidt tot problemen met het ontwikkelen van basisvertrouwen en basisveiligheid, en invloed heeft op latere relaties. Dit kan zich uiten in een houding van aantrekken en afstoten. * **Gestoorde communicatie:** Personen in kansarmoede komen door hun taal en gedrag in botsing met gangbare maatschappelijke normen. Dit vergroot gevoelens van machteloosheid en wantrouwen, wat bijdraagt aan het label 'hard to reach' of 'weerbarstig voor hulp'. Deze kenmerken beïnvloeden elkaar wederzijds en leiden tot **verstoorde verbintenis** op verschillende niveaus: * **Verbintenis met zichzelf:** Gevoelens van machteloosheid, apathie, weinig zelfvertrouwen. * **Verbintenis met anderen:** Kan leiden tot gebrek aan verbintenis (loszandgezinnen), overmatige verbintenis (kluwengezinnen) of pathologische verbintenis (bindingsangst, aantrekken/afstoten). * **Verbintenis met de maatschappij:** Gevoel van uitsluiting, vernedering, wantrouwen en een negatieve houding ten opzichte van de samenleving. * **Verbintenis met de toekomst:** Een 'hier en nu' perspectief, een focus op directe omstandigheden, vaak zonder hoop en toekomstvisie. ### 5.3 Gevolgen van kansarmoede op de ontwikkeling van kinderen Jonger opgroeien in kansarmoede heeft nefastere gevolgen voor de latere ontwikkeling van kinderen. Dit beïnvloedt de: * Cognitieve ontwikkeling. * Affectieve ontwikkeling. * Sociale ontwikkeling. * Fysieke en mentale gezondheid op latere leeftijd. De innerlijke impact van opgroeien in armoede blijft doorwerken, zelfs als de vicieuze cirkel doorbroken wordt. ### 5.4 Hoe kijken naar gezinnen met meervoudige en complexe problemen Verschillende modellen kunnen helpen bij het duiden van deze problematiek: * **Individueel schuldmodel:** De schuld van de problemen ligt bij het individu of het gezin zelf (bv. luiheid). * **Individueel ongevalmodel:** Problemen zijn te wijten aan een persoonlijk ongeval. * **Maatschappelijk schuldmodel:** Problemen zijn het gevolg van structurele uitsluitingsprocessen en maatschappelijke structuren (bv. kapitalisme). * **Maatschappelijk ongevalmodel:** Problemen ontstaan uit crises in de samenleving (economische crisis, oorlog). * **Theorie van maatschappelijke kwetsbaarheid:** Problemen ontstaan door een samenspel van elkaar versterkende factoren op verschillende niveaus. Het is van belang om met een **multiperspectieve bril** te kijken, vanuit een empowermentparadigma en de theorie van maatschappelijke kwetsbaarheid. > **Tip:** Houd rekening met je eigen vooroordelen en verwachtingen als hulpverlener. Een hulpverlener die problemen ziet als structureel en multidimensionaal, zal eerder volharden in de opdracht en een breder perspectief hanteren. ### 5.5 Hulpverlening aan gezinnen met meervoudige en complexe problemen #### 5.5.1 Hoe kijken gezinnen en hulpverleners naar elkaar? * **Gezinnen met meervoudige en complexe problemen:** * Vragen erkenning in hun ouder- en opvoederrol. * Willen onevenwicht herstellen in volgende generaties voor eigenwaarde. * Kijken naar hulpverleners vanuit de dreiging van uithuisplaatsing van kinderen. * Verwachten dat hulpverleners problemen oplossen en resultaat boeken. * Verwachten ondersteuning op socio-economisch vlak. * **Hulpverleners:** * Ervaren deze gezinnen vaak als moeilijk en ongrijpbaar, wat frustratie kan veroorzaken. * Gedrag zoals niet nakomen van afspraken wordt vaak gezien als gevolg van wantrouwen en weerstand tegen verandering. * Goede hulpverlening vertrekt vanuit begrip, empathie en multiperspectiviteit. * Belangrijk om naast problemen ook talenten en krachten te zien. #### 5.5.2 Zes principes van hulpverlening aan gezinnen met meervoudige en complexe problemen 1. **Tegemoetkomende hulpverlening:** Outreachend werken, zoveel mogelijk thuis, met flexibiliteit, bereikbaarheid en initiatief van de hulpverlener. 2. **Gezinsgerichte (systeemgerichte) hulpverlening:** Het gezin als geheel centraal stellen (inclusief vaders en netwerk), uithuisplaatsing zoveel mogelijk vermijden. 3. **Emancipatorische, krachtgerichte hulpverlening:** Vertrekken vanuit het gezinsperspectief, respectvol en zonder oordeel, bouwen op krachten en competenties. 4. **Integrale hulp:** Problemen in hun totaliteit aanpakken (socio-economisch én psychosociaal). 5. **Samenwerking en coördinatie:** Goede afstemming tussen diensten is cruciaal, idealiter met één coördinator. 6. **Opleiding en supervisie:** Blijvende opleiding, intervisie en supervisie voor hulpverleners, met aandacht voor hun eigen emoties. > **Tip:** Het aanbieden van een gestructureerde, integrale en krachtgerichte aanpak, waarbij de hulpverlener actief luistert en de verbinding zoekt, is essentieel voor succesvolle hulpverlening aan multiprobleemgezinnen. --- # Interpersoonlijk geweld en kindermishandeling Interpersoonlijk geweld en kindermishandeling vormen een complex samenspel van factoren die leiden tot ernstige schade en specifieke hulpverlening vereisen. ## 6. Interpersoonlijk geweld en kindermishandeling Interpersoonlijk geweld omvat ernstig geweld dat mensen elkaar aandoen, gekenmerkt door een machtsconflict, het ervaren van ongewenst handelen zonder toestemming en het leiden tot wantrouwen. Dit geweld kan familiaal (binnen intieme relaties of gezin) of maatschappelijk (tussen niet-verwante individuen) zijn en heeft vaak langdurige psychische, fysieke en seksuele gevolgen. Kennis over trauma ten gevolge van interpersoonlijk geweld, vooral bij kinderen, is de laatste decennia exponentieel toegenomen, met aanzienlijke vorderingen in diagnostiek en behandeling. ### 6.1 Wat is kindermishandeling? Kindermishandeling is een sociale constructie, gevormd door historische en culturele contexten, die verwijst naar excessief geweld en ernstige relationele problemen tussen ouder en kind. De definitie evolueert en verschilt per samenleving. #### 6.1.1 Vormen van kindermishandeling Het Verenigd Koninkrijk onderscheidt de volgende vormen: * **Lichamelijke mishandeling en verwaarlozing:** Fysiek geweld plegen op een kind of jongere, of het niet bieden van de nodige lichamelijke verzorging. * **Emotionele mishandeling en verwaarlozing:** Negatieve attitudes naar het kind, zoals kleineren of chanteren, of het onvoldoende aandacht schenken aan emotionele noden. * **Seksueel misbruik:** Betrekken van een kind bij seksuele activiteiten die niet leeftijdsadequaat zijn en gericht zijn op de behoeftebevrediging van de volwassene. Dit varieert van begluren tot seksuele handelingen. #### 6.1.2 Bijzondere vormen van kindermishandeling * **Factitious disorder imposed on another:** Nabootsen of creëren van aandoeningen en medische problemen bij een kind door een volwassene, vaak resulterend in herhaalde ziekenhuisopnames. Dit werd vroeger ook wel Münchausen Syndroom by Proxy genoemd. * **Shaken infant/baby syndrome:** Hersenletsel bij baby's door hardhandig schudden, wat kan leiden tot blijvende neurologische schade. * **Institutionele en structurele mishandeling:** Structurele tekorten in maatschappelijke structuren die een kind benadelen (bv. gebrek aan speelruimte) of mishandeling binnen voorzieningen waar kinderen verblijven. * **Psychogene dwerggroei / 'failure to thrive':** Achterstand in lichamelijke ontwikkeling als gevolg van emotionele verwaarlozing. * **Siblingmishandeling:** Geweld tussen broers en zussen, in verschillende vormen (fysiek, psychisch, seksueel). #### 6.1.3 Prevalentie van kindermishandeling De reële prevalentie is waarschijnlijk onderschat omdat kindermishandeling vaak niet wordt gerapporteerd. Contact met hulpverleningsinstanties wordt geregistreerd voor diverse vormen van misbruik en verwaarlozing. #### 6.1.4 Gevolgen van kindermishandeling De impact op de ontwikkeling van kinderen is significant en varieert afhankelijk van de leeftijd van aanvang, ernst, duur, de relatie met de dader, geheimhouding, steun vanuit de omgeving en de veerkracht van het kind. * **Lichamelijke gevolgen:** Zichtbare sporen zoals blauwe plekken, kneuzingen, groeistoornissen, en een hogere frequentie van ziekte en ongevallen. Seksueel misbruik kan leiden tot specifieke traumata en gezondheidsproblemen. * **Psychische gevolgen:** Uitingen in gedrag zoals prikkelbaarheid, angst, teruggetrokkenheid, agressie, laag eigenwaarde, wantrouwen, suïcidegedachten. Op lange termijn kan dit leiden tot intergenerationele transmissie, waarbij slachtoffers later zelf dader worden. **Tip:** Het hebben van een hechtingsband met een of meerdere volwassenen tijdens de kindertijd kan de directe en langetermijngevolgen van mishandeling tegengaan. #### 6.1.5 Verklaringen voor het ontstaan van kindermishandeling Kindermishandeling is multifactorieel en ontstaat door een samenspel van factoren op verschillende niveaus: * **Ouder- en gezinsfactoren:** Ouderlijke kenmerken, voorgeschiedenis, partnerrelatie, sociale netwerk, werkomstandigheden. Dit omvat ook specifieke factoren voor seksueel misbruik zoals attitudes rond seksualiteit en psychopathologie. * **Kindfactoren:** Kenmerken van het kind zelf. * **Socio-economische factoren:** Laag inkomen, slechte behuizing, kansarme buurt, sociale isolatie. * **Omgevingsfactoren:** Negatief schoolklimaat, contact met antisociale leeftijdsgenoten. Het **cumulatieve risicomodel van Belsky** integreert deze factoren, waarbij de interactie tussen kindkenmerken, gezinsfactoren en bredere contextuele invloeden centraal staat. Er is extra aandacht voor kwetsbare groepen, zoals mensen met een verstandelijke beperking. #### 6.1.6 Hulpverlening bij een vermoeden van kindermishandeling Bij een vermoeden van kindermishandeling is het cruciaal om te observeren, actie te ondernemen op basis van het vermoeden, en open te communiceren met het kind, met respect voor hun tempo en zonder valse beloftes te doen. Samenwerking met andere professionals is essentieel. * **Observeren:** Letten op veranderingen in gedrag, houding, teruggetrokkenheid, agressie, of seksueel getint gedrag. * **Signaleren:** Delen van observaties met partners, buren, etc., om gedeelde zorgen te bevestigen. Een vermoeden is voldoende om actie te ondernemen. * **Praten met kinderen/jongeren:** Zorg uitdrukken en hen de ruimte geven om te praten. * **Respecteren van tempo:** Geen druk uitoefenen, geen verklaringen afdwingen. * **Realistische mogelijkheden:** Beloftes over geheimhouding vermijden; overleg met anderen is noodzakelijk. * **Stappen uitleggen:** Communiceren over de te ondernemen stappen en overleg. ### 6.2 Enkele andere vormen van geweld * **Partnergeweld:** Gemanifesteerd in emotioneel, economisch, fysiek, sociaal en seksueel geweld tussen (ex-)partners. Dit kan zowel actief als passief zijn. * **Oudermishandeling:** Herhaaldelijk geweld door een kind tegen een ouder, vaak verzwegen uit schaamte. * **(Cyber)pesten:** Opzettelijk kwetsen van iemand, vaak in groepsverband, om zich sterker te voelen of te amuseren. Cyberpesten omvat online vormen van pesten. * **Sexting:** Het doorsturen van pikante foto's van zichzelf. Dit kan als normaal worden beschouwd bij vrijwillige uitwisseling tussen jongeren met een leeftijdsverschil, maar de gevolgen moeten worden besproken. ### 6.3 Preventie met betrekking tot interpersoonlijk geweld Vroegtijdige interventie is cruciaal voor het besparen van leed en kosten. * **Collectieve preventie:** * **Universele preventie:** Gericht op de gehele bevolking om geweld te voorkomen. * **Selectieve preventie:** Gericht op specifieke risicogroepen (bv. via screeningsinstrumenten zoals de schaal ‘Screening van Problematische Opvoedingssituaties met Risico op Kindermishandeling’). Deze programma's richten zich op ouders, kinderen en de ouder-kindrelatie. * **Individuele preventie:** * **Geïndiceerde preventie:** Interventies na het plaatsvinden van geweld, gericht op het voorkomen van herhaling en het minimaliseren van gevolgen. **Tip:** Vele selectieve preventieprogramma's zijn effectiever wanneer ze vroeg starten, meervoudig zijn en een langdurig, intensief karakter hebben. ### 6.4 Waar kan je terecht met vragen over interpersoonlijk geweld? * **Vertrouwenscentrum Kindermishandeling (VC):** Biedt hulp, advies en ondersteuning bij vermoedens van kindermishandeling, seksueel geweld en verwaarlozing. Ze richten zich op het stoppen van mishandeling, veiligheid voor kinderen, herstel en sensibilisering. Ze werken multidisciplinair en kunnen optreden indien vrijwillige hulpverlening uitgeput is (Maatschappelijke Noodzaak - MANO). * **Nupraatikerover.be:** Een chatbox voor kinderen, jongeren en volwassenen om anoniem te praten over seksueel misbruik, kindermishandeling en verwaarlozing. * **1712:** Hulplijn voor iedereen (slachtoffer, pleger, toeschouwer) met vragen over geweld, biedt luisterend oor en advies. * **Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW):** Biedt hulp bij diverse problemen, waaronder geweld, misbruik en betrokkenheid bij verkeersongevallen en misdrijven. **Tip:** Bij de aanpak van interpersoonlijk geweld is een multiperspectieve bril, met aandacht voor empowerment en maatschappelijke kwetsbaarheid, essentieel. [TABLE] | Risicofactoren | Protectieve Factoren | | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------ | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Kind** Lage intelligentie, Geslacht, Problemen in de informatieverwerking, Moeilijk temperament, Gebrek aan impulscontrole, Concentratieproblemen, Problemen rond de geboorte | **Kind** (Boven)gemiddelde intelligentie, Gemakkelijk temperament, Veerkracht, Goede lichamelijke gezondheid | | **Gezin** Aanwezigheid van psychopathologie bij ouder, Negatieve opvoedingsgeschiedenis van ouder, Gebrek aan warmte en sensitiviteit, Psychosociale of medische problemen bij een van de ouders, Inconsistentie in de pedagogische relatie, Laag inkomen, Slechte behuizing, Opgroeien in éénoudergezin, Opgroeien in twee culturen, Broer/zus met een beperking | **Gezin** Warme ondersteunende opvoedingsrelatie, Gestructureerd gezinsleven, Voldoende inkomen, Goede behuizing, Realistische verwachtingen van ouder naar kind, Afwezigheid van psychopathologie bij ouder, Positieve opvoedingsgeschiedenis van ouder | | **Bredere omgeving** Kansarme buurt, Sociale isolatie, Negatief schoolklimaat, Contact met antisociale leeftijdsgenoten | **Bredere omgeving** Middenklassenbuurt, Sociaal netwerk, Positief schoolklimaat, Geen contact met antisociale leeftijdsgenoten | [/TABLE] --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Gedrags- en emotionele problemen | Deze termen verwijzen naar kinderen en jongeren die zichtbaar ongewoon of abnormaal gedrag vertonen of zichtbare ongewone of abnormale emoties hebben, ongeacht de ernst, oorzaak of context van dit gedrag of deze emotie. | | Gedrags- en emotionele stoornissen | Dit zijn gedrags- en emotionele problemen die ernstig genoeg zijn om als een klinische stoornis te worden geclassificeerd. Ze vallen onder de bredere noemer van gedrags- en emotionele problemen, maar niet andersom. | | Ontwikkelingsstoornis | Een aandoening die bij kinderen een belemmering vormt voor de normale ontwikkeling in één of meer domeinen, zoals een verstandelijke beperking of ADHD. | | Opvoedingsproblemen | Situaties waarin de pedagogische aanpak niet adequaat is afgestemd op de pedagogische behoeften van het kind, wat kan leiden tot gedragsproblemen door een gestuurd interactieproces. | | Continuümgedachte | Het principe dat storend gedrag ook bij kinderen zonder problemen voorkomt, maar dat er een verschil is in ernst, intensiteit en chroniciteit, waarbij kinderen met problemen dit gedrag frequenter, intenser en langduriger vertonen. | | Externaliserende problemen | Gedragsproblemen die storend worden opgevat voor de omgeving, zoals stelen of vechten. | | Internaliserende problemen | Gedragsproblemen die primair storend worden beschouwd voor het kind zelf, zoals angstig of depressief zijn. | | Classificatie | Het systematisch ordenen en groeperen van problemen op basis van gelijke eigenschappen en onderlinge relaties, met als doel een gemeenschappelijke taal voor professionals, ouders en de samenleving te ontwikkelen. | | Klinisch-psychiatrische classificatiesystemen | Systemen, zoals de DSM en ICD, die psychiatrische stoornissen beschouwen als onafhankelijke ziekte-entiteiten met specifieke diagnostische en differentiaaldiagnostische criteria. Ze zijn categoriaal, wat betekent dat men de stoornis heeft of niet. | | Empirisch-statistische classificatiesystemen | Classificatiesystemen, zoals ASEBA, die steunen op multivariate analyses van gegevens uit grote steekproeven en die gedragingen dimensionaal benaderen, als een continuüm waarop individuen een relatieve plaats innemen. | | Diagnostiek | Het proces van aanmelding tot conclusie, waarbij hypothesen worden afgetoetst via systematisch onderzoek om inzicht te vergroten in de aard van een problematiek en van daaruit een gepast ondersteuningsaanbod te formuleren. | | Handelingsgerichte diagnostiek | Een vorm van diagnostiek die niet alleen wil weten wat er aan de hand is en wat anders moet, maar ook hoe die verandering het best in gang gezet kan worden, met als doel het komen tot een indicatiestelling voor de meest gepaste ondersteuning. | | Etiologie | De studie van de oorzaken of oorsprong van ziekten of aandoeningen. In deze context verwijst het naar de verschillende factoren die bijdragen aan het ontstaan van gedragsproblemen. | | Competentiemodel | Een theoretisch kader dat problemen en stoornissen van kinderen en jongeren plaatst in een ontwikkelingsperspectief, met de focus op het aanleren van nieuw, adequaat gedrag en het vergroten van de (potentiële) krachten van de jongere. | | Ontwikkelingstaken | Thema's die kenmerkend zijn voor een bepaalde levensfase en die specifieke vaardigheden vereisen, bepaald door biologische, psychische en sociale veranderingen, en die noodzakelijk zijn voor een goede ontwikkeling. | | Vaardigheid | Een handeling die een persoon moet uitvoeren om een taak te kunnen volbrengen, zoals sociale vaardigheden om vrienden te maken. | | Protectieve factoren | Factoren die een verstoring van de competentiebalans voorkomen of opheffen, zoals de beschikbaarheid van een ondersteunende volwassene of persoonseigenschappen zoals intelligentie en veerkracht. | | Risicofactoren | Invloeden van buitenaf of persoonsgebonden kenmerken die een negatieve invloed uitoefenen op het functioneren en kunnen leiden tot problemen, zoals kansarmoede of een stoornis. | | Veerkracht (Resilience) | Het vermogen van een individu om zich aan te passen en te herstellen na tegenslag, stress of trauma, mede dankzij de aanwezigheid van protectieve factoren. | | Hechting | Het proces waarbij een kind een sterke emotionele band ontwikkelt met zijn primaire verzorger(s), wat essentieel is voor emotionele, sociale en cognitieve ontwikkeling. | | Intern werkmodel | Cognitief-affectieve schema's die worden opgebouwd op basis van ervaringen met de zorgfiguur, waarin alle eerste emotionele ervaringen worden opgeslagen en verwerkt, en die invloed hebben op latere relaties. | | Strange Situation Procedure | Een experimenteel protocol ontwikkeld door Mary Ainsworth om de kwaliteit van de gehechtheidsrelatie tussen een kind en zijn zorgfiguur te meten door middel van reacties op stressvolle situaties zoals scheiding en hereniging. | | Veilige hechting | Een hechtingsstijl waarbij het kind ervaart dat het kan terugvallen op de zorgfiguur in stressvolle situaties, wat leidt tot een gevoel van veiligheid en vertrouwen. | | Onveilige hechting | Hechtingsstijlen (angstig vermijdend, angstig ambitegend, gedesorganiseerd) waarbij het kind moeite heeft met het reguleren van emoties en het aangaan van veilige relaties, vaak als gevolg van inconsistente of ontoereikende zorg. | | Reactieve hechtingsstoornis (RAD) | Een stoornis gekenmerkt door geremd, emotioneel teruggetrokken gedrag naar verzorgers, met minimale sociale en emotionele responsiviteit en weinig troost zoeken, vaak na periodes van extreme ontoereikende verzorging. | | Ontremd-sociaalcontactstoornis (DSED) | Een stoornis waarbij kinderen actief onbekende volwassenen benaderen en ermee omgaan, vaak zonder terughoudendheid, overmatig familiair gedrag vertonen en minder geneigd zijn hun verzorger in de gaten te houden, ook na periodes van sociale verwaarlozing. | | Multiprobleemgezin | Een gezin dat kampt met een chronisch en complex netwerk van socio-economische en psychosociale problemen die als weerbarstig voor hulp worden ervaren door hulpverleners. | | Kansarmoede | Een toestand waarbij mensen beknot worden in hun kansen om deel te hebben aan maatschappelijk hooggewaardeerde goederen zoals onderwijs, arbeid en huisvesting, wat zich uit op verschillende materiële en immateriële terreinen. | | Interpersoonlijk geweld | Ernstig geweld dat mensen elkaar aandoen, waarbij sprake is van een (on)machtsconflict en de actie als ongewenst wordt ervaren en zonder toestemming plaatsvindt. | | Kindermishandeling | Het toebrengen van fysiek of emotioneel geweld, seksueel misbruik, of verwaarlozing aan een kind, wat wordt gezien als een sociale constructie die sterk afhangt van historische en culturele context. | | Siblingmishandeling | Geweld dat wordt gepleegd door biologische of fictieve broers en zussen, in fysieke, psychische of seksuele vorm, dat een terugkerend patroon van gewelddadig gedrag vertoont en ernstige schade berokkent. |

# Het begrip trauma Dit hoofdstuk introduceert het concept trauma, met een focus op de medische en psychiatrische definities, evenals de impact van traumatische gebeurtenissen op het zelf- en wereldbeeld. ### 1.1 Definitie van trauma Trauma wordt letterlijk vertaald als 'verwonding', zowel fysiek als psychisch. * **Medische zin:** Een fysieke verwonding die is veroorzaakt door een externe kracht. * **Psychiatrische zin:** Een psychische verwonding die ontstaat na een ingrijpende, overweldigende gebeurtenis. Deze gebeurtenissen roepen intense angst, hulpeloosheid, dissociatie of verwarring op en kunnen langdurige negatieve effecten hebben op emoties, gedrag en functioneren. #### 1.1.1 Voorbeelden van traumatische gebeurtenissen Voorbeelden van gebeurtenissen die als psychotrauma kunnen worden beschouwd, omvatten: * Overvallen * Ernstige ongevallen * Natuurrampen * Verkrachting of mishandeling * Bombardementen of terroristische aanslagen * Marteling Ook situaties zoals een gedwongen opname in een psychiatrische instelling, een zware medische diagnose of een complexe bevalling kunnen traumatisch worden ervaren, hoewel deze soms als 'life events' worden gecategoriseerd. #### 1.1.2 Secundaire traumatisering Trauma hoeft niet altijd een directe persoonlijke ervaring te zijn. Het horen van een traumatische ervaring van een dierbare kan ook een diep ingrijpend effect hebben en leiden tot secundaire traumatisering, waarbij het stresssysteem van de luisteraar eveneens belast wordt. ### 1.2 Typen trauma #### 1.2.1 Type I – Eenmalige trauma’s Dit type trauma omvat één enkele, ingrijpende gebeurtenis, zoals een auto-ongeluk, een overval of een natuurramp. Kenmerkend zijn gedetailleerde herinneringen, waarbij angst een centrale rol speelt. Vaak leidt dit tot meer begrip vanuit de omgeving, wat de verwerking kan vergemakkelijken. #### 1.2.2 Type II – Chronische of herhaalde trauma’s Dit type trauma ontstaat door langdurige blootstelling aan afschuwelijke situaties, zoals seksueel misbruik, marteling, langdurige opsluiting of verblijf in een vluchtelingenkamp. Kenmerken zijn dissociatieve klachten, zoals depersonalisatie (het gevoel jezelf van een afstand te ervaren) en derealisatie (de wereld lijkt onecht). Er kunnen ook periodes zijn waarover geen herinnering is. De traumageschiedenis blijft vaak verborgen of onbespreekbaar, en slachtoffers dragen vaak geheimen met zich mee. ### 1.3 Impact van trauma op zelfbeeld en wereldbeeld Traumatische ervaringen kunnen de fundamenten van ons bestaan raken en hebben een diepgaande invloed op zowel het zelfbeeld als het wereldbeeld. #### 1.3.1 Impact op het zelfbeeld In het dagelijks leven voelen we ons vaak onkwetsbaar. Trauma confronteert ons plotseling met ziekte, ongeluk en sterfelijkheid, waardoor de illusie van controle en veiligheid brokkelt. #### 1.3.2 Impact op het wereldbeeld We geloven vaak in een fundamenteel goede en voorspelbare wereld. Trauma kan echter aantonen dat mensen tot onvoorstelbare wreedheid in staat zijn. Dit tast ons vertrouwen in anderen en in de toekomst aan, met name na ervaringen van misbruik, oorlog, terreur of marteling. ### 1.4 De rol van angst en stress bij posttraumatische stress Posttraumatische stressstoornis (PTSS) wordt gekenmerkt door een overactief stresssysteem, waarbij angst de centrale emotie is. * **Fysieke reacties:** Snelle hartslag, snelle ademhaling, transpiratie en gespannen spieren zijn veelvoorkomend en kunnen leiden tot uitputting. * **Verhoogde prikkelbaarheid:** De combinatie van stress en slaaptekort kan leiden tot prikkelbare of agressieve uitbarstingen, gevolgd door schuldgevoelens of schaamte. Het gevoel 'niet zichzelf' te zijn of buiten controle te zijn, is hierbij prominent. * **Concentratieproblemen:** Moeite met het vasthouden van aandacht bemoeilijkt leren en functioneren op het werk, wat kan leiden tot isolement. ### 1.5 Vermijding, vervreemding, dissociatie en een negatief wereldbeeld PTSS kan zich uiten in diverse gedragingen en percepties: * **Vermijdingsgedrag:** Dit omvat het vermijden van gedachten, gesprekken of situaties die geassocieerd worden met het trauma (triggers). Het onderdrukken van gevoelens, soms met behulp van middelen, is een poging om controle te behouden, maar werkt vaak averechts. * **Emotionele vervlakking en vervreemding:** Dit uit zich in terugtrekking uit relaties en activiteiten, het niet toelaten van emoties (ook positieve), en een gevoel van vervreemding van anderen en van zichzelf. Dit kan leiden tot verlies van zingeving, motivatie en toekomstperspectief. * **Dissociatie:** Dit is een staat van vervreemding van zichzelf of de omgeving. Het kan zich manifesteren als depersonalisatie, derealisatie, of dissociatieve amnesie (gebrek aan herinneringen). Personen kunnen 'afwezig' zijn en niet reageren op omgevingssignalen. Bij ernstige en langdurige PTSS spreekt men van complexe PTSS. * **Negatieve opvattingen over leven en wereld:** Dit omvat een diep gevoel van wantrouwen jegens anderen, de overtuiging dat de wereld inherent slecht is, en een besef van zinloosheid van het leven. ### 1.6 De impact van PTSS en de redenen voor uitgestelde hulp Leven met PTSS heeft ingrijpende gevolgen op lichamelijk, mentaal, sociaal en economisch vlak. * **Lichamelijk & Mentaal:** Constante spanning, angst en uitputting. * **Sociaal:** Afstand nemen, prikkelbaarheid en relationele conflicten. * **Werk:** Verminderd functioneren met risico op ontslag. * **Sociaaleconomisch:** Kans op armoede en verlies van woonst. * **Zingeving:** Negatieve gedachten, leegte en somberheid. Hulp blijft vaak uit door: * **Ontkenning en vermijding:** Pogingen om het trauma te negeren. * **Schaamte en stigma:** Zowel extern als intern (zelfstigma) kan dit hulp zoeken ontmoedigen. ### 1.7 Bijkomende aandoeningen (comorbiditeit) PTSS gaat vaak gepaard met andere psychische aandoeningen, zoals: * Angststoornissen (bv. paniekstoornis, gegeneraliseerde angst) * Depressie * Verslaving (alcohol, medicatie, drugs, roken) * Psychose * Zelfbeschadiging en suïcidaliteit Deze klachten worden vaak gezien als uitingen van onderliggende chronische ontregeling en trauma, wat een integrale behandeling noodzakelijk maakt. ### 1.8 Het ontstaan van PTSS PTSS is geen automatisch gevolg van een traumatische ervaring; slechts een klein percentage ontwikkelt de stoornis. #### 1.8.1 Risicofactoren * **Kwetsbaarheid voor stress:** Erfelijkheid, vroegkinderlijke ervaringen en een hypergevoelig stresssysteem vergroten het risico. * **Geslacht en persoonlijkheidsstructuur:** Vrouwen en personen met bepaalde persoonlijkheidskenmerken (zoals cluster C-problematiek of borderline) lopen een verhoogd risico. #### 1.8.2 Beschermende factoren * **Veerkracht:** Optimisme, zelfvertrouwen en aanpassingsvermogen. * **Sociale steun:** Een sterk sociaal netwerk. ### 1.9 Gevolgen voor het sociale netwerk De impact van PTSS reikt verder dan het individu en bemoeilijkt het contact met naasten. De persoon kan afwezig, emotioneel afgesloten, agressief of geneigd tot middelengebruik lijken. Dit kan leiden tot bezorgdheid, boosheid, frustratie en machteloosheid bij naasten, met mogelijke relatieproblemen of breuken tot gevolg. Psycho-educatie voor naasten en het bieden van handvatten en ondersteuning is daarom van groot belang. ### 1.10 Herstellen van PTSS Herstel van psychische klachten is een voorwaarde voor herstel op andere levensgebieden. #### 1.10.1 Overweldigd zijn door de aandoening In de beginfase van herstel kunnen hevige herbelevingen, angst, nachtmerries, woede en slapeloosheid het dagelijks leven en relaties ernstig beïnvloeden. De hulpvraag laat vaak op zich wachten, mede doordat PTSS niet altijd als hoofpprobleem wordt herkend en andere diagnoses (zoals middelengebruik of depressie) de onderliggende PTSS kunnen maskeren. Dit kan leiden tot jaren tussen het begin van de klachten en de juiste diagnose. #### 1.10.2 Worstelen met de aandoening De behandeling begint met het proces van opnieuw leren leven. Psycho-educatie voor zowel de cliënt als naasten is cruciaal, waarbij de klachten worden uitgelegd als een normale reactie op een abnormale situatie. Adequate traumatherapie, eventueel aangevuld met medicatie, is essentieel. Bij verslaving is een gelijktijdige behandeling van de dubbele diagnose noodzakelijk. Herstel omvat het besef van ontwrichting, hoop op verbetering en confrontatie met verliezen. De hulpverlener erkent verlies, biedt ruimte aan emoties en activeert de cliënt met kleine stapjes richting herstel en verbinding. #### 1.10.3 Leven mét de aandoening Acceptatie van het trauma opent de weg naar functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel. Aandacht voor werk, opleiding en relaties is hierbij belangrijk. Niet altijd is blijvende hulp nodig. #### 1.10.4 Leven voorbij de aandoening Dit stadium kenmerkt zich door het afronden van het rouwproces en groeiende zingeving, met meer verbinding en een minder materiële focus. Posttraumatische groei treedt op wanneer iemand aangeeft anders naar zichzelf te kijken dan voorheen. --- # Posttraumatische stressstoornis (PTSS) Posttraumatische stressstoornis (PTSS) omvat een reeks symptomen en reacties die kunnen ontstaan na het meemaken van een ingrijpende, traumatische gebeurtenis, en kenmerkt zich door herbeleving, angst, verhoogde prikkelbaarheid, concentratieproblemen, vermijding, dissociatie en een negatief wereldbeeld. ### 2.1 Het begrip trauma Trauma, letterlijk vertaald als 'verwonding', verwijst in de geneeskunde naar een fysieke blessure door een externe oorzaak, en in de psychiatrie naar een psychische verwonding na een ingrijpende gebeurtenis. Voorbeelden hiervan zijn een overval, ernstig ongeval, natuurramp, verkrachting, mishandeling, bombardement, terroristische aanslag, of marteling. Ook gedwongen opname in een psychiatrische instelling, een zware diagnose, of een complexe bevalling kunnen als traumatisch worden ervaren, hoewel deze soms ook als "life events" worden aangeduid. Volgens een algemene definitie is een trauma een verontrustende ervaring die intense angst, hulpeloosheid, dissociatie of verwarring oproept, met langdurige negatieve effecten op emoties, gedrag en functioneren. Trauma hoeft niet altijd zelf te zijn meegemaakt; ook het horen van een traumatische ervaring van een dierbare kan diep ingrijpen. Dit laatste wordt ook wel secundaire traumatisering genoemd, waarbij het stresssysteem van de hulpverlener zelf belast kan raken door het aanhoren van traumatische verhalen. #### 2.1.1 Type trauma's Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen twee typen trauma's: * **Type I – Eenmalige trauma's:** Dit betreft één ingrijpende gebeurtenis, zoals een auto-ongeval, overval of natuurramp. Kenmerkend zijn gedetailleerde herinneringen en centrale angst. De omgeving toont vaak begrip, wat de sociale steun en verwerking vergemakkelijkt. * **Type II – Chronische of herhaalde trauma's:** Dit omvat langdurige blootstelling aan afschuwelijke situaties, zoals seksueel misbruik, marteling, opsluiting of verblijf in een vluchtelingenkamp. Dissociatieve klachten, zoals depersonalisatie en het verlies van gevoel of herinnering aan bepaalde perioden, komen hierbij frequent voor. De traumageschiedenis blijft vaak verborgen of onbespreekbaar, en slachtoffers dragen soms geheimen mee, soms zonder duidelijke herinnering. #### 2.1.2 Effecten van trauma op zelf- en wereldbeeld Trauma's verstoren fundamentele aspecten van ons bestaan: 1. **Verstoring van het zelfbeeld:** In het dagelijks leven voelen we ons vaak onkwetsbaar. Trauma confronteert ons met ziekte, ongeluk en sterfelijkheid, waardoor de illusie van controle en veiligheid afbrokkelt. 2. **Verstoring van het wereldbeeld:** We geloven vaak in een fundamenteel goede en voorspelbare wereld. Trauma's kunnen aantonen dat mensen onvoorstelbaar wreed kunnen zijn, wat het vertrouwen in anderen en in de toekomst aantast, met name na misbruik, oorlog, terreur of marteling. ### 2.2 Posttraumatische stress Posttraumatische stressstoornis (PTSS) wordt beschouwd als een spectrum, waarbij niet elke traumatische ervaring leidt tot PTSS en de stoornis niet voor iedereen hetzelfde verloopt. Er is een continuüm van lichte, tijdelijke klachten tot zware, complexe PTSS. De aard, ernst en duur van de klachten kunnen sterk variëren. #### 2.2.1 Kernsymptomen en reacties * **Herbeleving:** Dit is een kernsymptoom van PTSS en manifesteert zich in flashbacks en triggers. Het zijn opdringende herinneringen, beelden of gevoelens die het gevoel geven dat het trauma zich opnieuw afspeelt. Mensen ervaren hierbij opnieuw intense angst, machteloosheid en afschuw. Het gedrag kan hierdoor zo beïnvloed worden dat men handelt alsof men zich nog steeds in de traumatische situatie bevindt (bv. wegduiken bij hard geluid als herbeleving van mortiervuur, of onder tafel kruipen bij spanningen als herbeleving van huiselijk geweld). Herbelevingen kunnen spontaan optreden of getriggerd worden door vergelijkbare omstandigheden, en kunnen kortdurend zijn (flashback) of langdurig aanhouden. Nachtmerries over de traumatische gebeurtenis kunnen leiden tot slaapgebrek. * **Rol van angst en stress:** 1. **Overactief stresssysteem:** De centrale emotie is hevige angst, gepaard gaand met fysieke reacties zoals een snelle hartslag, versnelde ademhaling, transpiratie en gespannen spieren. Dit leidt tot herbelevingen, spanning en nachtmerries, wat uitputtend werkt. 2. **Verhoogde prikkelbaarheid:** De combinatie van stress en slaaptekort kan leiden tot prikkelbare of agressieve uitvallen. Achteraf kan er schuldgevoel of schaamte optreden, waarbij de persoon zich niet als zichzelf ervaart of het gevoel heeft buiten controle te zijn. 3. **Concentratieproblemen:** Moeite met het vasthouden van de aandacht bij taken, gesprekken of lessen maakt leren en functioneren op het werk moeilijk. Dit kan leiden tot conflicten en sociaal isolement. * **Vermijding, vervreemding, dissociatie en een negatief wereldbeeld:** 1. **Vermijdingsgedrag:** Dit houdt in dat men niet wil denken aan of praten over het trauma. Triggers zoals plaatsen, situaties of gesprekken worden vermeden. Gevoelens worden onderdrukt, soms met behulp van middelen zoals alcohol, pillen of drugs. Hoewel dit bedoeld is om controle te behouden, werkt het meestal averechts. 2. **Emotionele vervlakking en vervreemding:** Mensen trekken zich terug uit relaties en activiteiten. Emoties, ook positieve, worden niet toegelaten, wat leidt tot vervreemding van anderen en van zichzelf. Er kan sprake zijn van verlies van zinbeleving, motivatie en toekomstperspectief. Dit kan overgaan in dissociatie. 3. **Dissociatie en complexe PTSS:** Dissociatie kan zich uiten in depersonalisatie (het gevoel zichzelf van een afstand mee te maken), derealisatie (de wereld lijkt onecht) en dissociatieve amnesie (ontbrekende herinneringen). 'Afwezig zijn', waarbij iemand leeg voor zich uitstaart en niet reageert op signalen uit de omgeving, is ook een uiting hiervan. Bij ernstige en langdurige PTSS spreekt men van "complexe PTSS". Dissociatie kan uren duren en wordt gezien als een copingmechanisme om te vluchten uit de realiteit, vaak met een voorgeschiedenis van misbruik of machteloosheid. 4. **Negatieve opvattingen over het leven en de wereld:** Er kan een gevoel ontstaan dat niemand te vertrouwen is, dat de wereld slecht is en het leven zinloos is. Het wereldbeeld van de persoon wordt hierdoor ingrijpend veranderd. #### 2.2.2 De impact van PTSS en redenen voor uitblijven van hulp Leven met PTSS heeft ingrijpende gevolgen op lichamelijk, mentaal, sociaal en economisch vlak. Constant spanning, angst en uitputting treden op. Sociaal kunnen afstand nemen, prikkelbaarheid en relationele conflicten ontstaan. Op het werk kan het functioneren verminderen, met een risico op ontslag. Dit kan leiden tot sociaaleconomische problemen, waaronder armoede en verlies van woonst. De zingeving wordt aangetast door negatieve gedachten, een gevoel van leegte en somberheid. Vaak blijft hulp lang uit door: * **Ontkenning en vermijding:** De persoon ontkent de ernst van de situatie of vermijdt hulp. * **Schaamte en stigma:** Er is schaamte en een stigma rondom mentale problemen, vooral in bepaalde culturen (bv. militaire of politiecultuur), waar hulp zoeken als een teken van zwakte kan worden gezien. Dit zelfstigma leidt tot vermijding van hulp. #### 2.2.3 Bijkomende aandoeningen (comorbiditeit) PTSS gaat vaak gepaard met andere psychische aandoeningen. Veelvoorkomende comorbiditeiten zijn: * Angststoornissen (bv. paniekstoornis, gegeneraliseerde angst) * Depressie * Verslaving (alcohol, medicatie, drugs, roken) * Psychose * Zelfbeschadiging en suïcidaliteit Deze combinaties van klachten zijn geen toeval, maar vaak uitingen van één onderliggend proces: chronische ontregeling en trauma. Daarom is integrale behandeling essentieel, waarbij het symptoom niet apart wordt aangepakt, omdat dit onvoldoende is. #### 2.2.4 Het ontstaan van PTSS PTSS is niet een automatisch gevolg van trauma. Slechts ongeveer 8% van de mensen ontwikkelt PTSS na een traumatische ervaring; de meeste mensen kunnen schokkende gebeurtenissen goed verwerken. Het is belangrijk dit niet te overmedicaliseren of pathologiseren. **Risicofactoren voor het ontstaan van PTSS:** * **Kwetsbaarheid voor stress:** Erfelijkheid en vroegkinderlijke ervaringen kunnen leiden tot een hypergevoelig stresssysteem dat snel geactiveerd wordt. * **Geslacht en persoonlijkheidsstructuur:** Vrouwen hebben een hoger risico op PTSS dan mannen. Persoonlijkheidsproblematiek, zoals cluster C-problematiek (angst, vermijding) of borderline, vergroot het risico. **Beschermende factoren:** * **Veerkracht:** Optimisme, zelfvertrouwen en aanpassingsvermogen. * **Mate van sociale steun:** Een sterk sociaal netwerk kan helpen bij het verwerkingsproces. ### 2.3 Gevolgen voor het sociale netwerk PTSS heeft aanzienlijke gevolgen voor het sociale netwerk van de persoon die eraan lijdt. De persoon met PTSS kan afwezig of emotioneel afgesloten lijken, wat het contact bemoeilijkt. Herbelevingen, agressie of middelengebruik kunnen de relaties belasten. Voor naasten kan dit leiden tot bezorgdheid, boosheid, frustratie en machteloosheid, en kan het resulteren in relationele problemen of zelfs breuken. Het is daarom van groot belang om uitleg te geven aan naasten en hen handvatten en ondersteuning te bieden. ### 2.4 Herstellen van posttraumatische stress Herstel van psychische klachten is een voorwaarde voor herstel op andere vlakken. #### 2.4.1 Overweldigd zijn door de aandoening In de fase waarin iemand overweldigd is door de aandoening, ervaart men hevige herbelevingen, angst, nachtmerries, woede en agressie, en slapeloosheid. Dit heeft een grote impact op het dagelijks leven en relaties. De toegang tot de juiste hulp is vaak moeilijk en de hulpvraag laat vaak op zich wachten. Soms wordt PTSS niet herkend als hoofdprobleem, en maskeren andere diagnoses, zoals middelengebruik of depressie, de onderliggende PTSS. Dit kan ertoe leiden dat er jaren verstrijken tussen het begin van de klachten en de juiste diagnose. #### 2.4.2 Worstelen met de aandoening De behandeling van PTSS begint met het ondersteunen van de persoon in de worsteling om opnieuw te kunnen leven en terug te keren naar het dagelijks leven. Dit is een proces dat tijd kost. * **Psycho-educatie:** Zowel voor de cliënt als voor naasten is psycho-educatie belangrijk. Het inzicht dat de klachten een normale reactie zijn op een abnormale situatie en het bieden van adviezen en emotionele steun zijn cruciaal. * **Verloop van behandeling:** Adequate traumatherapie, eventueel aangevuld met medicatie, is nodig. Bij verslaving wordt gelijktijdige behandeling in een dubbeldiagnose-kliniek aanbevolen. * **Betekenis van herstel:** Herstel omvat het besef van de ontwrichting, hoop op verbetering, en het confronteren met verliezen. * **Rol van de hulpverlener:** De hulpverlener erkent het verlies, geeft ruimte aan emoties, biedt steun op maat, en activeert de cliënt om kleine stapjes te zetten richting herstel en verbinding. Dit helpt iemand op weg naar functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel. #### 2.4.3 Leven mét de aandoening Na de actieve behandelingsfase kan er een fase van leven mét de aandoening volgen. Acceptatie van het trauma creëert ruimte voor functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel. Aandacht wordt besteed aan werk, opleiding en relaties. Niet altijd is blijvende hulp nodig. #### 2.4.4 Leven voorbij de aandoening In de fase van leven voorbij de aandoening kan het rouwproces worden afgerond. Zingeving groeit, wat zich uit in meer verbinding en een minder materiële focus. Dit kan leiden tot posttraumatische groei, waarbij men anders naar zichzelf gaat kijken dan vroeger. --- # Bijkomende aandoeningen en het ontstaan van PTSS Dit onderdeel belicht de veelvoorkomende comorbiditeit bij PTSS, zoals angststoornissen en depressie, en de factoren die bijdragen aan het ontstaan ervan, inclusief risico- en beschermende factoren. ### 3.1 Bijkomende aandoeningen (comorbiditeit) PTSS gaat vaak gepaard met een scala aan andere psychische aandoeningen, wat wijst op een onderliggend proces van chronische ontregeling en trauma. Het is cruciaal om deze klachten integraal te behandelen, aangezien het apart aanpakken van symptomen vaak onvoldoende is. Veelvoorkomende bijkomende aandoeningen zijn: * **Angststoornissen:** Dit omvat onder andere paniekstoornissen en gegeneraliseerde angststoornissen. * **Depressie:** Gevoelens van somberheid, lusteloosheid en hopeloosheid zijn frequent. * **Verslaving:** Ontwikkeling van afhankelijkheid van alcohol, medicatie, drugs of roken als copingmechanisme. * **Psychose:** In ernstige gevallen kunnen psychotische kenmerken optreden. * **Zelfbeschadiging en suïcidaliteit:** Dit zijn ernstige uitingen van psychisch lijden. Deze gecombineerde klachten zijn geen toeval, maar vaak manifestaties van een dieperliggende ontregeling door trauma. > **Tip:** Bij de behandeling van PTSS is het essentieel om de samenhang tussen de verschillende klachten te erkennen en te behandelen. Een integrale aanpak die alle symptomen omvat, is effectiever dan het focussen op geïsoleerde problemen. ### 3.2 Het ontstaan van PTSS PTSS is niet een automatisch gevolg van elke traumatische ervaring; slechts een minderheid van de getroffenen ontwikkelt de stoornis. Het merendeel van de mensen kan schokkende gebeurtenissen goed verwerken, wat onderstreept dat we niet over moeten gaan tot overmedicalisering of pathologisering. Het ontstaan van PTSS wordt beïnvloed door zowel risicofactoren als beschermende factoren. #### 3.2.1 Risicofactoren Verschillende factoren kunnen de kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van PTSS vergroten: * **Kwetsbaarheid voor stress:** * **Erfelijkheid en vroegkinderlijke ervaringen:** Een genetische aanleg in combinatie met ingrijpende gebeurtenissen in de vroege jeugd kan leiden tot een verhoogde gevoeligheid voor stress. * **Hypergevoelig stresssysteem:** Een stresssysteem dat snel en intens wordt geactiveerd, is vatbaarder voor de gevolgen van trauma. * **Geslacht en persoonlijkheidsstructuur:** * **Geslacht:** Vrouwen lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van PTSS vergeleken met mannen. * **Persoonlijkheidsstructuur:** Persoonlijkheidsproblematiek, zoals Cluster C-stoornissen (gekenmerkt door angst en vermijding) of borderline-persoonlijkheidskenmerken, vergroten de kans op PTSS. #### 3.2.2 Beschermende factoren Gelukkig zijn er ook factoren die de kans op herstel en veerkracht na een traumatische gebeurtenis bevorderen: * **Veerkracht:** Dit omvat positieve eigenschappen zoals optimisme, zelfvertrouwen en een goed aanpassingsvermogen. * **Sociale steun:** De mate van emotionele en praktische ondersteuning vanuit het sociale netwerk speelt een cruciale rol in het verwerkingsproces. > **Voorbeeld:** Iemand die na een traumatische gebeurtenis veel steun ontvangt van familie en vrienden en positief ingesteld is, heeft een grotere kans om de ervaring te verwerken zonder PTSS te ontwikkelen, vergeleken met iemand die geïsoleerd is en negatieve gedachten heeft. --- # Gevolgen en herstel van PTSS Dit gedeelte behandelt de ingrijpende gevolgen van PTSS voor het sociale netwerk, de uitdagingen tijdens het herstelproces en de verschillende wegen naar het leren leven met of voorbij de aandoening. ### 4.1 Gevolgen voor het sociale netwerk PTSS heeft significante gevolgen voor de naasten van iemand met de aandoening. De persoon met PTSS kan emotioneel afgesloten lijken of afwezig zijn, wat contact bemoeilijkt. Herbelevingen, agressie of middelengebruik kunnen de interactie met naasten verder compliceert. Dit leidt bij de omgeving vaak tot gevoelens van bezorgdheid, boosheid, frustratie en machteloosheid, wat kan resulteren in relationele problemen of zelfs breuken. Het is cruciaal om aan naasten uitleg te verschaffen en hen handvatten en ondersteuning te bieden om hiermee om te gaan. > **Tip:** Psycho-educatie voor zowel de cliënt als diens naasten is een essentiële stap in het herstelproces, omdat het inzicht geeft dat de klachten vaak een normale reactie zijn op een abnormale situatie. ### 4.2 Herstellen van posttraumatische stress Herstel van psychische klachten vormt de basis voor herstel op andere levensgebieden. Het pad naar herstel kent echter diverse uitdagingen. #### 4.2.1 Overweldigd zijn door de aandoening Veelvoorkomende symptomen zoals hevige herbelevingen, angst, nachtmerries, woede en agressie kunnen het dagelijks leven en relaties ernstig beïnvloeden. Slapeloosheid draagt bij aan uitputting. Een veelvoorkomend probleem is de moeilijke toegang tot de juiste hulp; de hulpvraag laat vaak op zich wachten. PTSS wordt niet altijd direct herkend als het hoofdprobleem, waarbij andere diagnoses zoals middelengebruik of depressie de onderliggende PTSS maskeren. Dit kan leiden tot een vertraging van jaren tussen het begin van de klachten en de juiste diagnose. #### 4.2.2 Worstelen met de aandoening De start van de behandeling markeert het begin van de worsteling om opnieuw te kunnen functioneren in het dagelijks leven. Dit proces omvat onder andere: * **Psycho-educatie:** Zowel voor de cliënt als voor naasten is inzicht in de klachten essentieel, waarbij de nadruk ligt op het feit dat deze klachten een normale reactie zijn op een abnormale situatie. Adviezen en emotionele steun zijn hierbij van groot belang. * **Verloop van de behandeling:** Adequate traumatherapie, eventueel aangevuld met medicatie, is cruciaal. Bij gelijktijdige verslavingsproblematiek is behandeling in een dubbeldiagnose-kliniek noodzakelijk. * **Betekenis van herstel:** Herstel impliceert het besef van de ontwrichting, hoop op verbetering en het confronteren van verliezen. * **Rol van de hulpverlener:** De hulpverlener erkent het verlies, biedt ruimte aan emoties, verleent steun op maat en activeert de cliënt om kleine stapjes te zetten richting herstel en verbinding. De hulpverlener begeleidt de cliënt op weg naar functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel. > **Example:** Een persoon die een traumatische gebeurtenis heeft meegemaakt, kan door bijvoorbeeld een hard geluid wegduiken omdat dit hen herinnert aan mortiervuur tijdens de gebeurtenis. Dit is een voorbeeld van herbeleving en een typische reactie binnen PTSS. #### 4.2.3 Leven mét de aandoening Dit stadium omvat de acceptatie van het trauma, wat ruimte creëert voor functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel. Aandacht voor werk, opleiding en relaties wordt opnieuw belangrijk. Het is hierbij niet altijd noodzakelijk dat er blijvende hulp nodig is. #### 4.2.4 Leven voorbij de aandoening In deze fase kan het rouwproces worden afgerond. Zingeving groeit, wat zich uit in meer verbinding en een minder materiële focus. Dit kan leiden tot posttraumatische groei, waarbij men terugkijkt op de ervaring en zich afvraagt of men nu anders naar zichzelf kijkt dan vroeger. > **Tip:** Het besef dat de klachten die iemand met PTSS ervaart, vaak een overlevingsreactie zijn op een traumatische gebeurtenis, kan helpen bij het normaliseren van de ervaring en het verminderen van zelfverwijt. ### 4.3 Comorbiditeit en risicofactoren PTSS kent vaak comorbiditeit met andere psychische aandoeningen, zoals angststoornissen, depressie, verslavingen, psychoses, zelfbeschadiging en suïcidaliteit. Deze combinatie van klachten is geen toeval, maar vaak uitingen van één onderliggend proces: chronische ontregeling en trauma. Daarom is een integrale behandeling essentieel; het symptoom apart aanpakken volstaat niet. Niet elke traumatische ervaring leidt tot PTSS; slechts ongeveer 8% van de mensen ontwikkelt de aandoening na een schokkende gebeurtenis. Risicofactoren voor het ontstaan van PTSS omvatten onder andere kwetsbaarheid voor stress (erfelijkheid, vroegkinderlijke ervaringen, een hypergevoelig stresssysteem), geslacht (vrouwen zijn kwetsbaarder) en bepaalde persoonlijkheidsstructuren (zoals cluster C problematiek of borderline). Beschermende factoren zijn veerkracht (optimisme, zelfvertrouwen, aanpassingsvermogen) en mate van sociale steun. > **Example:** Een persoon die een geschiedenis heeft van misbruik en machteloosheid, loopt een verhoogd risico op het ontwikkelen van complexe PTSS. Dissociatie kan dan een copingstrategie zijn om de realiteit te ontvluchten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Trauma | Een psychische verwonding die ontstaat na een ingrijpende, verontrustende gebeurtenis die intense angst, hulpeloosheid of dissociatie oproept en langdurige negatieve effecten heeft op emoties, gedrag en functioneren. | | Psychotrauma | Een specifiek type trauma dat een psychische verwonding inhoudt, meestal als gevolg van een ingrijpende gebeurtenis zoals mishandeling, natuurrampen of oorlog. | | Life events | Gebeurtenissen in het leven die, hoewel niet per se traumatisch, wel als zodanig kunnen worden ervaren of een aanzienlijke impact kunnen hebben op iemands psychisch welzijn. | | Secundaire traumatischering | Het ervaren van stresssymptomen of traumatische reacties als gevolg van het herhaaldelijk horen van traumatische ervaringen van anderen, zoals cliënten in een hulpverleningssetting. | | Type I – Eenmalige trauma’s | Traumatische ervaringen die bestaan uit één enkele ingrijpende gebeurtenis, wat vaak leidt tot gedetailleerde herinneringen en angst, maar doorgaans meer begrip en sociale steun genereert. | | Type II – Chronische of herhaalde trauma’s | Traumatische ervaringen die langdurige blootstelling aan afschuwelijke situaties omvatten, wat kan leiden tot dissociatieve klachten zoals depersonalisatie en geheugenverlies voor bepaalde periodes. | | Posttraumatische stressstoornis (PTSS) | Een psychische aandoening die kan ontstaan na een traumatische gebeurtenis, gekenmerkt door herbelevingen, vermijding, verhoogde prikkelbaarheid, concentratieproblemen en negatieve opvattingen over de wereld. | | Herbeleving | Een kernsymptoom van PTSS waarbij de traumatische gebeurtenis opnieuw wordt ervaren in de vorm van flashbacks, beelden of gevoelens, wat leidt tot intense angst en machteloosheid. | | Overweldigd zijn door de aandoening | Een staat van intense psychische en emotionele belasting ervaren als gevolg van PTSS-symptomen zoals hevige herbelevingen, angst, nachtmerries en woede, wat het dagelijks leven en relaties ernstig beïnvloedt. | | Dissociatie | Een psychisch proces waarbij een persoon zich loskoppelt van de realiteit, zichzelf, of de omgeving, wat zich kan uiten in depersonalisatie (zichzelf van een afstand ervaren), derealisatie (de wereld lijkt onecht) of dissociatieve amnesie (geheugenverlies). | | Comorbiditeit | Het gelijktijdig voorkomen van twee of meer medische of psychische aandoeningen bij dezelfde persoon, zoals angststoornissen en depressie naast PTSS. | | Psycho-educatie | Het proces waarbij cliënten en hun naasten informatie en inzicht krijgen in een psychische aandoening, de symptomen ervan en strategieën voor omgang en herstel. | | Posttraumatische groei | Een positieve psychologische verandering die kan optreden als gevolg van het doormaken van een traumatische gebeurtenis, waarbij iemand veerkrachtiger, dankbaarder of wijzer wordt. |

# Definitie en de VN-verdrag voor personen met een beperking Dit document behandelt de definities van beperking en handicap, de betekenis van het VN-verdrag voor personen met een beperking en de principes van redelijke aanpassingen, met een nadruk op de verschuiving van een medisch naar een sociaal model. ## 1. Definitie en het VN-verdrag voor personen met een beperking ### 1.1 Begripsbepaling: Beperking en handicap #### 1.1.1 Definitie van een handicap De definitie van handicap, zoals gehanteerd door het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH), stelt: > “Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren.” Deze definitie omvat verschillende niveaus: * **(Functie)stoornis**: Een aantasting op mentaal, psychisch, lichamelijk of zintuiglijk niveau. * **(Activiteiten)beperking**: Een vermindering van de mogelijkheid om activiteiten uit te voeren. * **Handicap**: Een belemmering in het sociaal-maatschappelijk functioneren die voortkomt uit het samenspel van stoornissen, beperkingen en omgevingsfactoren. * **Validisme**: Dit is de discriminatie, marginalisatie en stigmatisering van personen op basis van handicap, waarbij men wordt gedefinieerd door zijn beperking en als inferieur wordt beschouwd. #### 1.1.2 Het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap Het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, aangenomen op 13 december 2006 en in België geratificeerd op 1 augustus 2009, introduceert twee belangrijke principes: * **Wisselwerking tussen persoon en maatschappij**: Het verdrag definieert een handicap als het resultaat van een wisselwerking tussen een persoon met een beperking en de obstakels waarmee een niet-inclusieve samenleving hem of haar confronteert. * **Mentaliteitsverandering en rechten**: Het verdrag stelt dat een persoon met een handicap niet langer iemand zonder stem of mening is, maar een persoon met rechten, net als alle andere burgers. Dit betekent dat zij moeten kunnen genieten van alle mensenrechten, inclusief het recht op participatie. #### 1.1.3 Redelijke aanpassingen Het VN-verdrag erkent dat personen met een handicap soms door bepaalde hindernissen hun mensenrechten niet op gelijke voet met anderen kunnen uitoefenen. In zulke gevallen hebben zij recht op redelijke aanpassingen om die hindernissen weg te nemen. **Wat is redelijk?** De redelijkheid van een aanpassing wordt bepaald door factoren zoals: * Kostprijs * Organisatorische impact * Gebruiksfrequentie * Ontbreken van alternatieven **Doel van redelijke aanpassingen:** Redelijke aanpassingen dienen om: * Tegemoet te komen aan de behoeften van de persoon met een handicap. * De persoon toe te laten evenwaardig met andere personen te werken, leren, sporten, leven, etc. * De activiteiten of verplaatsingen zo zelfstandig mogelijk te laten verlopen. * De veiligheid en waardigheid van de persoon te garanderen en te respecteren. Deze aanpassingen kunnen relevant zijn in diverse contexten, zoals werk, school, thuis, vervoer, openbare gebouwen en horeca. #### 1.1.4 Toezichthouder VN-verdrag: Unia Unia (opgericht in 2011) fungeert als toezichthouder op het VN-verdrag in België. De taken van Unia omvatten: * **Bevorderen**: Informeren en bewustmaken van personen met een handicap en betrokken organisaties over het Verdrag, de opzet en de gegarandeerde rechten. * **Beschermen**: Toezien op de naleving van de rechten van personen met een handicap, onafhankelijk juridisch advies verstrekken en begeleiding bieden aan mensen wier rechten geschonden zijn. * **Opvolgen**: Nagaan of wetgeving, beleid en praktijken stroken met het Verdrag. ### 1.2 Paradigmaverschuiving in de zorg en het welzijn #### 1.2.1 Verschil tussen medisch en sociaal model * **Medisch model**: Ziet beperking als een individueel probleem dat binnen de persoon ligt en dat medische interventie vereist om te 'genezen' of te 'verbeteren'. De focus ligt op de stoornis en de gevolgen daarvan. * **Sociaal model**: Ziet beperking als een sociaal construct, waarbij de maatschappij (met haar structuren, attitudes en barrières) de beperking creëert. De focus ligt op het wegnemen van deze maatschappelijke barrières om participatie mogelijk te maken. Het VN-verdrag is een manifestatie van de verschuiving naar het sociale model. #### 1.2.2 Centraal concept: Empowerment Empowerment is het proces waarbij individuen en groepen meer controle krijgen over hun eigen leven en de omstandigheden die dit beïnvloeden. * **Doel**: Ieder mens krijgt een volwaardige plek in de samenleving en is in staat die plek op te nemen. * **Houding hulpverlening**: Bevrijden van bevoogding en betutteling, ondersteuning bieden om voor zichzelf op te komen, controle over het eigen leven te nemen, en eigen keuzes en beslissingen te maken. * **Focus**: Welzijn, krachten en omgevingsinvloeden, in plaats van problemen of risicofactoren. #### 1.2.3 Centraal concept: Inclusie Inclusie gaat ervan uit dat iedereen rechtmatig deel uitmaakt van de samenleving. Mensen hoeven niet geïntegreerd te worden; zij zijn volwaardige burgers. * **Vertrekpunt**: Mensenrechten. * **Doel**: Iedereen kan volwaardig participeren aan de samenleving en een waardevolle bijdrage leveren. * **Vertaling**: Deze paradigmaverschuiving vertaalt zich in een inclusief welzijnsbeleid. #### 1.2.4 Vermaatschappelijking van de zorg Dit principe houdt in dat zorg niet aan de rand van de maatschappij plaatsvindt, maar er middenin. * **Inbedding**: Zorg wordt ingebed in de eigen omgeving van de zorgvrager. * **Centrale positie**: De zorgvrager staat centraal. * **Netwerk**: Meer zorgtaken worden opgenomen door het netwerk van de zorgbehoevende. * **Principe**: "Gewoon als het kan, gespecialiseerd als het moet." ### 1.3 Diversiteit van beperkingen en contexten voor psychologisch consulenten #### 1.3.1 Diverse vormen van beperkingen Er bestaat een breed spectrum aan beperkingen, waaronder: * Verstandelijke/mentale beperkingen * Zintuiglijke/sensoriële beperkingen * Lichamelijke/fysieke beperkingen * Psychische beperkingen Het is belangrijk om hokjesdenken te vermijden. Wereldwijd heeft ongeveer 15% van de bevolking een vorm van beperking. #### 1.3.2 Beperkingen in het werkveld van de psychologisch consulent Psychologisch consulenten (PC's) kunnen met personen met een beperking in verschillende sectoren in aanraking komen: * **Arbeids- en organisatiepsychologie**: * **Gespecialiseerd Team Bemiddeling (GTB)**: Ondersteunt werknemers met een beperking of gezondheidsprobleem bij het vinden en behouden van geschikt werk, en werkgevers bij aanwerving en re-integratie. * **Maatwerkbedrijven (beschutte en sociale werkplaatsen)**: Bieden werk aan personen die niet op de reguliere arbeidsmarkt terecht kunnen. * **Definities**: * *Mensen met een arbeidshandicap*: Mensen met een mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke handicap. * *Mensen met een psychosociale problematiek*: Een samenspel van problemen (persoonlijk, scholing, gezondheid). * *Uiterst kwetsbare personen*: Mensen die 2 jaar of langer werkloos zijn door persoonlijke problemen. * **Redelijke aanpassingen op het werk**: Worden bevorderd via initiatieven zoals Inclusieophetwerk.be. * **Klinische psychologie**: * Personen met een verstandelijke beperking (VB) hebben een verhoogd risico op comorbiditeit, zoals een dubbele diagnose (30-55% van volwassenen met VB) en psychopathologie (2 tot 5 keer meer risico). * Er is een verhoogde kans op contact met justitie (7-10% van volwassenen met VB komt in aanraking met politie) en opname in gevangenissen (20% van geïnterneerden in Vlaamse gevangenissen heeft VB). * Ongeveer 25% van de dak- en thuislozen zou een lichte verstandelijke beperking hebben. * **School- en pedagogische psychologie**: * **Buitengewoon onderwijs**: Cijfers voor het schooljaar 2023-2024 tonen het aantal leerlingen in buitengewoon kleuter-, lager en secundair onderwijs. * **Opvoedingsondersteuning**: 30 tot 45% van de kinderen van ouders met een lichte VB wordt uit huis geplaatst. * **Jongeren met een lichte VB**: Hebben een verhoogde kans op contact met justitie. ### 1.4 Theoretische kaders voor diversiteitssensitief handelen #### 1.4.1 Capability approach (Amartya Sen en Martha Nussbaum) Deze levensfilosofie focust op de levenskwaliteit en de positie van individuen, vooral die van traditioneel buitengesloten of gemarginaliseerde groepen, in plaats van op economische groei. * **Kernpijlers**: Rechtvaardigheid, menselijke waardigheid, levenskwaliteit. * **Gelijke kansen**: Een rechtvaardige samenleving verleent de nodige steun aan mensen met een mentale of fysieke beperking en beknot hun ontwikkeling niet. * **Kernideeën**: 1. Iedereen heeft mogelijkheden en talenten die ontwikkeld moeten kunnen worden. 2. Anderen zijn onmisbare hulpmiddelen in deze ontwikkeling. 3. De samenleving moet de nodige voorwaarden scheppen voor deze ontwikkeling. **Belangrijke concepten binnen de Capability Approach:** * **Capabilities**: De werkelijke mogelijkheden die een persoon heeft om te zijn en te doen wat hij of zij waardeert. * **Functionings**: De dingen die een persoon daadwerkelijk is of doet. * **Conversiefactoren**: Persoonlijke, sociale en omgevingsfactoren die de omzetting van middelen naar capabilities beïnvloeden. * **Resources (hulpbronnen)**: De middelen die beschikbaar zijn. **Keuzevrijheid**: De mate waarin men in staat is te kiezen voor een leven dat voor hem of haar waardevol is. Dit omvat inspraak bij besluitvorming, inzicht in de eigen levenssituatie, creativiteit en het vermogen de belangen van anderen te onderscheiden. Keuzevrijheid wordt beschouwd als de basis van menselijk welzijn. #### 1.4.2 Presentietheorie (B. Baart) Deze theorie stelt de relatie centraal in de zorgverlening, met een focus op wat goede zorg en een goede zorgverlener inhouden. * **Centrale vraag**: Wat is goede zorg? Wat doet een goede zorgverlener? Welke attitude heeft een goede zorgverlener? * **Doelgroep**: Voornamelijk 'zorgmijders' met meervoudige problemen en moeilijkheden bij begrip of communicatie. * **Start vanuit relatie**: De relatie met de cliënt wordt het sturende en organiserende principe. **Werkzame elementen van presentie:** * **Zonder agenda**: Beschikbaarheid en focus op het leven van de cliënt, waarbij de cliënt bepaalt wat aan de orde komt. * **Openstaan voor de ander**: Ontvankelijkheid, de ander is de richting van de aandacht, vooroordelen worden aan de kant gezet. * **Aandachtige betrekking**: Aangaan van een relatie over het leven van alledag om de leefwereld van de ander te leren kennen. * **Aansluiten**: Het verhaal van de cliënt wordt erkend zoals die het beleeft. * **Perspectiefwisseling**: De wereld waarnemen vanuit het perspectief van de cliënt, en de betekenis die de werkelijkheid voor hen heeft. * **Zich aanbieden**: De hulpverlener biedt zijn mogelijkheden aan de cliënt aan. * **Geduld en tijd**: Ongehaast aansluiten bij wat de cliënt nodig heeft. * **Trouw**: Betrouwbaar en trouw zijn; er zijn, ook als zaken niet oplosbaar zijn. **De presentiebeoefenaar bezit de volgende vaardigheden en houdingen:** * **Vaardigheden**: Luisteren, aansluiten, perspectiefwisseling, reflecteren. * **Houding**: Zonder oordelen, bereikbaar en betrouwbaar, er zijn. > **Tip:** De presentietheorie benadrukt het belang van authentiek contact, geduld en het bieden van een veilige ruimte, wat essentieel is in de omgang met kwetsbare personen en personen met een beperking. > **Voorbeeld:** Een psychologisch consulent die werkt met een cliënt met een ernstige psychische aandoening zou de presentietheorie kunnen toepassen door vooral te 'zijn' bij de cliënt, zonder een dwingend behandelplan te volgen, maar open te staan voor de belevingswereld van de cliënt en daar voorzichtig bij aan te sluiten. Dit creëert een basis van vertrouwen die latere hulpverlening kan faciliteren. --- # Paradigmaverschuiving in de zorg en de maatschappij Deze sectie behandelt de verschuiving naar een meer inclusieve en empowering benadering in de zorg, waarbij de focus ligt op zelfredzaamheid en integratie in de directe leefomgeving. ## 2.1 Kernconcepten van de paradigmaverschuiving ### 2.1.1 Empowerment Empowerment stelt dat ieder mens een volwaardige plaats in de samenleving inneemt en deze ook kan opnemen. De hulpverlening richt zich erop mensen te bevrijden van betutteling en hen te ondersteunen in het opkomen voor zichzelf en het nemen van controle over hun eigen leven en beslissingen. De focus ligt op welzijn, krachten en omgevingsinvloeden, in plaats van op problemen of risicofactoren. > **Tip:** Empowerment daagt de traditionele hiërarchie tussen hulpverlener en cliënt uit, door de autonomie en eigen regie van de cliënt centraal te stellen. ### 2.1.2 Inclusie Inclusie is gebaseerd op het principe van mensenrechten: iedereen behoort rechtmatig tot de samenleving. Mensen hoeven niet geïntegreerd te worden; ze zijn intrinsiek volwaardige burgers die volwaardig kunnen participeren en bijdragen aan de maatschappij. Deze paradigmaverschuiving manifesteert zich in het welzijnsbeleid. > **Tip:** Het verschil tussen integratie en inclusie is cruciaal: integratie impliceert dat de persoon zich moet aanpassen aan de bestaande structuren, terwijl inclusie de structuren zelf aanpast om iedereen te kunnen omvatten. ### 2.1.3 Vermaatschappelijking van de zorg Dit principe houdt in dat zorg niet aan de rand van de maatschappij, maar middenin de samenleving plaatsvindt. Zorg wordt ingebed in de directe leefomgeving van de zorgvrager, die centraal staat. Meer zorgtaken worden opgenomen door het netwerk van de zorgbehoevende, volgens het principe "gewoon als het kan, gespecialiseerd als het moet". ## 2.2 Het concept 'beperking' en het VN-verdrag ### 2.2.1 Definitie van beperking/handicap Een beperking wordt gedefinieerd als een langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon, voortkomend uit het samenspel tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, lichamelijk, zintuiglijk), beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten, en persoonlijke en externe factoren. * **Functiestoornis:** Een stoornis op mentaal, psychisch, lichamelijk of zintuiglijk niveau (bv. CVA met afasie). * **Beperking:** Een vermindering van de mogelijkheid tot activiteiten of communicatie, waardoor men belemmerd wordt in het sociaal-maatschappelijk functioneren (bv. belemmerd in communicatie met anderen). * **Handicap:** Het gevolg van het samenspel tussen de persoon en de omgeving, waarbij de persoon als 'anders' wordt bekeken in de maatschappij. ### 2.2.2 Validisme Validisme is de discriminatie, marginalisatie en stigmatisering van personen op basis van handicap. Hierbij wordt een persoon gedefinieerd door zijn beperking en geclassificeerd als inferieur aan personen zonder beperking. ### 2.2.3 VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap Dit verdrag, aangenomen op 13 december 2006 en in werking getreden voor België op 1 augustus 2009, hanteert twee belangrijke principes: 1. **Handicap als sociaal construct:** Een handicap wordt gezien als het resultaat van een wisselwerking tussen een persoon met een beperking en de obstakels die een niet-inclusieve samenleving stelt. 2. **Mentaliteitsverandering:** Een persoon met een handicap wordt niet langer gezien als iemand zonder stem of mening, maar als een persoon met rechten, gelijk aan andere burgers, inclusief het recht op participatie. #### 2.2.3.1 Redelijke aanpassingen Wanneer een persoon met een handicap door bepaalde hindernissen zijn of haar mensenrechten niet op gelijke voet met anderen kan uitoefenen, heeft die persoon recht op redelijke aanpassingen om die hindernissen weg te nemen. Wat als redelijk wordt beschouwd, hangt af van factoren zoals: * Kostprijs * Organisatorische impact * Gebruiksfrequentie * Ontbreken van alternatieven Redelijke aanpassingen moeten tegemoetkomen aan de behoeften van de persoon met een handicap, hen toelaten om evenwaardig te werken, leren, sporten, leven, en activiteiten zo zelfstandig mogelijk te laten verlopen. Ze garanderen tevens veiligheid en respecteren de waardigheid van de persoon. Deze aanpassingen zijn relevant in diverse domeinen zoals werk, school, thuis, vervoer, openbare gebouwen en horeca. #### 2.2.3.2 Toezichthouder VN-verdrag (Unia) Unia (opgericht in 2011) bevordert, beschermt en volgt de rechten van personen met een handicap op: * **Bevorderen:** Informeren en bewustmaken over het Verdrag, de opzet en de gegarandeerde rechten. * **Beschermen:** Toezien op de naleving van de rechten, onafhankelijk juridisch advies verstrekken en begeleiding bieden bij schendingen. * **Opvolgen:** Nagaan of wetgeving, beleid en praktijken stroken met het Verdrag. ## 2.3 Toepassingen in de praktijk voor psychologisch consulenten ### 2.3.1 Arbeids- en organisatiepsychologie * **Gespecialiseerd Team Bemiddeling (GTB):** Ondersteunt werknemers met een beperking of gezondheidsprobleem bij het vinden en behouden van geschikt werk, en werkgevers bij aanwerving en re-integratie. Jaarlijks meer dan tienduizend dossiers. * **Maatwerkbedrijven (beschutte en sociale werkplaatsen):** Bieden werk aan mensen die niet op de reguliere arbeidsmarkt terechtkunnen. * **Definities:** * *Mensen met een arbeidshandicap:* Mensen met een mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke handicap. * *Mensen met een psychosociale problematiek:* Een samenstel van problemen in het persoonlijke leven, met beperkte scholing en gezondheidsproblemen. * *Uiterst kwetsbare personen:* Mensen die twee jaar of langer werkloos zijn door persoonlijke problemen. * **Redelijke aanpassingen op het werk:** Informatie beschikbaar via inclusieophetwerk.be. ### 2.3.2 Klinische psychologie * 30-55% van volwassenen met een verstandelijke beperking (VB) heeft een dubbele diagnose. * 2 tot 5 keer hoger risico op psychopathologie vergeleken met personen zonder beperking. * 7-10% van volwassenen met VB komt in aanraking met justitie. * 20% van de geïnterneerden in Vlaamse gevangenissen heeft een VB. * 25% van de dak- en thuislozen zou een lichte VB hebben. ### 2.3.3 School- en pedagogische psychologie * **Buitengewoon onderwijs Vlaanderen (2023-2024):** Cijfers tonen het aandeel leerlingen in het kleuter-, lager- en secundair onderwijs. * **Opvoedingsondersteuning:** 30 tot 45% van de kinderen van ouders met een lichte VB wordt uit huis geplaatst. * Jongeren met een lichte VB hebben een verhoogde kans op contact met justitie. ### 2.3.4 Generalistische Systeem Psychologie (GES) problematiek Bij deze problematiek is het belangrijk om hokjesdenken te vermijden en te erkennen dat ongeveer 15% van de wereldbevolking een vorm van beperking heeft. ## 2.4 Theoretische benaderingen ### 2.4.1 Capability approach (Sen & Nussbaum) Deze theorie met drie pijlers - rechtvaardigheid, menselijke waardigheid en levenskwaliteit - plaatst levenskwaliteit centraal in de maatschappij en politiek, in plaats van groei of economie. De focus ligt op de levenskwaliteit en positie van traditioneel buitengesloten groepen. Een rechtvaardige samenleving zal mensen met beperkingen ondersteunen in hun ontwikkeling, in plaats van hen te stigmatiseren. #### 2.4.1.1 Kernideeën van Nussbaum * Iedereen bezit mogelijkheden en talenten die ontwikkeld zouden moeten kunnen worden. * Anderen zijn hierbij een onmisbaar hulpmiddel. * De samenleving moet de nodige voorwaarden scheppen voor deze ontwikkeling. #### 2.4.1.2 Capabilities, Functies en Conversiefactoren * **Capabilities:** De feitelijke mogelijkheden die een persoon heeft om bepaalde functies te realiseren. * **Functies:** Wat een persoon doet of is. * **Conversiefactoren:** Factoren die de vertaling van capabilities naar functies beïnvloeden. Deze kunnen persoonlijk, sociaal of omgevingsgebonden zijn. * **Resources (hulpbronnen):** Middelen die nodig zijn om capabilities te ontwikkelen. Volgens Sen verhoogt keuzevrijheid, als basis van menselijk welzijn, de mogelijkheden om weloverwogen en in vrijheid keuzes te maken. Dit omvat inspraak bij besluitvorming, inzicht in de eigen levenssituatie, creativiteit, en het vermogen om belangen te onderscheiden. Professionals worden gestimuleerd om te reflecteren en standpunten in te nemen. ### 2.4.2 Presentietheorie (Baart) Deze theorie stelt de centrale vraag wat goede zorg is en welke attitude een goede zorgverlener dient te hebben. De doelgroep omvat vooral "zorgmijders" met meervoudige problemen en moeilijkheden in begrip of communicatie. #### 2.4.2.1 Werkzame elementen van presentie * **Zonder agenda:** Beschikbaar zijn en zich richten op het leven van de betrokkene, waarbij de ander bepaalt wat aan de orde komt. * **Openstaan voor de ander:** Ontvankelijk zijn, de ander als richting van de aandacht nemen en vooroordelen opzij zetten. * **Aandachtige betrekking:** Een relatie aangaan over het leven van alledag en de leefwereld van de ander leren kennen. * **Aansluiten:** Het verhaal van de ander accepteren zoals deze het beleeft. * **Perspectiefwisseling:** De wereld waarnemen vanuit het perspectief van de ander en de betekenis die de werkelijkheid voor die persoon heeft. * **Zich aanbieden:** De eigen mogelijkheden aanbieden aan de ander. * **Geduld en tijd:** Ongehaast aansluiten bij wat de ander nodig heeft. * **Trouw:** Betrouwbaar en trouw zijn, ook als zaken niet oplosbaar zijn, met de wetenschap dat men zal terugkomen. #### 2.4.2.2 De presentiebeoefenaar De presentiebeoefenaar hanteert vaardigheden zoals luisteren, aansluiten, perspectiefwisseling en reflecteren. De houding kenmerkt zich door oordeelloosheid, bereikbaarheid en betrouwbaarheid, en simpelweg 'er zijn'. > **Example:** Casus Bart (28 jaar) met een lichte verstandelijke beperking (LVB) en autisme spectrum stoornis (ASS) die zelfstandig woont. De begeleider werkt vanuit de presentietheorie door wekelijks contact te hebben, 24/7 oproepbaar te zijn, zonder agenda te werken, open te staan voor Bart's beleving, en geduldig te zijn in het opbouwen van de relatie en het bieden van ondersteuning op maat. De aanwezigheid van de begeleider is cruciaal, ook wanneer er geen directe oplossingen zijn. --- # Toepassingen en theoretische benaderingen van diversiteit en beperking Dit gedeelte behandelt de prevalentie van beperkingen, de theoretische kaders rondom diversiteit en beperking, en hun toepassing binnen verschillende psychologische disciplines. ### 3.1 Wat is een beperking / handicap? #### 3.1.1 Definitie handicap Een handicap wordt gedefinieerd als een langdurig en significant participatieprobleem van een persoon, voortkomend uit de interactie tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, lichamelijk, zintuiglijk), beperkingen in activiteiten, en persoonlijke en externe factoren. * **Functiestoornis:** Een stoornis op mentaal, psychisch, lichamelijk of zintuiglijk niveau. * **Beperking:** De vermindering van de mogelijkheid tot activiteit of functioneren als gevolg van een functiestoornis. * **Handicap:** Het participatieprobleem dat ontstaat wanneer de beperking leidt tot belemmeringen in het sociaal-maatschappelijk functioneren, waardoor men door de maatschappij als 'anders' wordt beschouwd. * **Validisme:** Discriminatie, marginalisatie en stigmatisering van personen op basis van handicap, waarbij men wordt gedefinieerd door de beperking en als inferieur wordt beschouwd. #### 3.1.2 VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap Het VN-Verdrag (aangenomen in 2006, België 2009) hanteert twee cruciale principes: 1. **Wisselwerking:** Een handicap wordt gezien als het resultaat van de interactie tussen een persoon met een beperking en de obstakels van een niet-inclusieve samenleving. 2. **Menselijke waardigheid en rechten:** Personen met een handicap zijn geen stemloze individuen, maar volwaardige burgers met rechten, inclusief het recht op participatie. #### 3.1.3 Redelijke aanpassingen Indien personen met een handicap door hindernissen hun mensenrechten niet gelijkwaardig kunnen uitoefenen, hebben zij recht op redelijke aanpassingen. Dit zijn aanpassingen die tegemoetkomen aan de behoeften van de persoon, hen in staat stellen evenwaardig te functioneren, zo zelfstandig mogelijk te handelen, en hun veiligheid, waardigheid en autonomie waarborgen. Wat als redelijk wordt beschouwd, hangt af van factoren zoals kostprijs, organisatorische impact, gebruiksfrequentie en het ontbreken van alternatieven. Toepassingsgebieden voor redelijke aanpassingen zijn onder andere: werk, school, huisvesting, vervoer, openbare gebouwen en horeca. #### 3.1.4 Toezichthouder VN-verdrag In België wordt het VN-Verdrag gemonitord door Unia (sinds 2011). Unia heeft drie hoofdtaken: * **Bevorderen:** Informeren en bewustmaken over het Verdrag en de rechten die het garandeert. * **Beschermen:** Toezien op de naleving van rechten, juridisch advies verstrekken en begeleiding bieden bij schendingen. * **Opvolgen:** Nagaan of wetgeving, beleid en praktijken in lijn zijn met het Verdrag. #### 3.1.5 Paradigmaverschuiving in de zorg De traditionele benadering van zorg verschuift naar een meer inclusieve en empowerment-gerichte visie. * **Empowerment:** Het centraal stellen van het individu, het bevrijden van bevoogding, het ondersteunen van zelfredzaamheid en het bevorderen van controle over het eigen leven. De focus ligt op welzijn, krachten en omgevingsinvloeden. * **Inclusie:** Gebaseerd op mensenrechten, waarbij iedereen rechtmatig deel uitmaakt van de samenleving. Mensen hoeven niet geïntegreerd te worden; ze zijn volwaardige burgers die volwaardig participeren. * **Vermaatschappelijking van de zorg:** Zorg wordt ingebed in de directe leefomgeving van de zorgvrager, met de nadruk op ondersteuning binnen het eigen netwerk. Het principe is "gewoon als het kan, gespecialiseerd als het moet". ### 3.2 Waar kom ik dit tegen als psychologisch consulent? #### 3.2.1 Wereldwijde prevalentie Ongeveer 15% van de wereldbevolking heeft een vorm van beperking. Het is belangrijk om hokjesdenken te vermijden en te erkennen dat beperkingen divers kunnen zijn: verstandelijk/mentaal, zintuiglijk/sensoriël, lichamelijk/fysiek, en psychisch. #### 3.2.2 Arbeids- en organisatiepsychologie * **Gespecialiseerd Team Bemiddeling (GTB):** Ondersteunt werknemers met een beperking of gezondheidsprobleem bij het vinden en behouden van passend werk, en adviseert werkgevers bij aanwerving en re-integratie. * **Maatwerkbedrijven:** Bieden werk aan personen die niet op de reguliere arbeidsmarkt terechtkunnen. * **Doelgroepen:** Mensen met een arbeidshandicap, mensen met een psychosociale problematiek, en uiterst kwetsbare personen (langdurig werkloos). * **Redelijke aanpassingen op het werk:** Essentieel voor inclusie op de werkvloer. #### 3.2.3 Klinische psychologie Personen met een verstandelijke beperking (VB) lopen een verhoogd risico op psychopathologie en dubbele diagnoses (30-55%). Ze hebben ook een hogere kans op contact met justitie en dakloosheid. #### 3.2.4 School- en pedagogische psychologie * **Buitengewoon onderwijs:** Een aanzienlijk aantal leerlingen volgt speciaal onderwijs in Vlaanderen. * **Opvoedingsondersteuning:** Kinderen van ouders met een lichte VB lopen een verhoogd risico op uithuisplaatsing en contact met justitie. ### 3.3 Theoretische benaderingen #### 3.3.1 De Capability Approach (Amartya Sen & Martha Nussbaum) Deze benadering focust op levenskwaliteit, menselijke waardigheid en rechtvaardigheid, met een nadruk op de mogelijkheden en talenten van individuen. * **Kernpijlers:** Rechtvaardigheid, menselijke waardigheid, levenskwaliteit. De focus ligt op de positie van gemarginaliseerde groepen in de samenleving, in plaats van enkel op economische groei. * **Kernideeën:** * Iedereen heeft inherente mogelijkheden en talenten die ontwikkeld moeten kunnen worden. * De ander is een essentieel hulpmiddel voor deze ontwikkeling. * De samenleving dient de noodzakelijke voorwaarden te creëren voor deze ontwikkeling. * **Centrale concepten:** * **Capabilities:** De reële mogelijkheden die een persoon heeft om bepaalde functies te realiseren (te zijn en te doen wat hij/zij waardevol acht). * **Functies (Functionings):** Wat iemand daadwerkelijk is of doet (bv. goed gevoed zijn, gezond zijn, deelnemen aan het gemeenschapsleven). * **Conversiefactoren:** Persoonlijke, sociale en omgevingsfactoren die bepalen hoe effectief iemand zijn capabilities kan omzetten in functies. Dit omvat de mogelijkheid om te kiezen, inspraak te hebben, creatief te zijn en de belangen van anderen te onderscheiden. * **Resources (Hulpbronnen):** Middelen die ingezet kunnen worden om capabilities te ontwikkelen. * **Kwaliteit van leven:** De mate waarin burgers in staat zijn een leven te leiden dat zij waardevol achten, wat correleert met keuzevrijheid en beschikbare capabilities. > **Tip:** De Capability Approach benadrukt dat het niet alleen gaat om de beschikbare middelen, maar ook om de daadwerkelijke mogelijkheid (capability) om deze middelen te benutten en een waardevol leven te leiden. #### 3.3.2 De Presentietheorie (Wim Baart) Deze theorie, gericht op 'zorgmijders' met meervoudige problemen en communicatieproblemen, stelt de relatie centraal in goede zorg. * **Centrale vraag:** Wat is goede zorg en welke attitude en handelingen kenmerken een goede zorgverlener? * **Startpunt:** De relatie als het sturende en organiserende principe in de hulpverlening. * **Werkzame elementen van presentie:** * **Zonder agenda:** Beschikbaar zijn en zich richten op het leven van de cliënt, zonder eigen doelen op te leggen. De cliënt bepaalt wat aan de orde komt. * **Openstaan voor de ander:** Ontvankelijk zijn, de blik richten op de ander, en vooroordelen aan de kant zetten. * **Aandachtige betrekking:** Een relatie aangaan gericht op het alledaagse leven van de cliënt en diens leefwereld leren kennen. * **Aansluiten:** Het verhaal van de cliënt accepteren zoals die het beleeft. * **Perspectiefwisseling:** De wereld vanuit het perspectief van de cliënt leren waarnemen en begrijpen welke betekenis de werkelijkheid voor hem of haar heeft. * **Zich aanbieden:** De eigen mogelijkheden aanbieden aan de cliënt. * **Geduld en tijd:** Ongehaast aansluiten bij de noden van de cliënt. * **Trouw:** Betrouwbaar en consequent aanwezig zijn, ook als zaken niet direct oplosbaar zijn. > **Voorbeeld:** Een psychologisch consulent die werkt volgens de presentietheorie zal bij cliënt Bart (met LVB + ASS) niet direct komen met oplossingen of een vast programma, maar zal eerst tijd en ruimte nemen om Bart's dagelijks leven, zijn beleving en zijn perspectief te leren kennen, zonder een eigen agenda te pushen. * **De presentiebeoefenaar:** Beschikt over vaardigheden zoals luisteren, aansluiten, perspectiefwisseling en reflecteren. De houding is oordeelloos, bereikbaar, betrouwbaar en gericht op simpelweg 'er zijn'. Het concept van "Hoopverlening" illustreert de essentie van presentie door het belang te benadrukken van het maken van een authentieke en kwetsbare relatie, lange trajecten durven aanbieden, luisteren voor verbinding, 'er zijn', samen zoeken en uitproberen, creatief zijn en werken op maat van de hulpvrager. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Beperking | Een langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat voortkomt uit het samenspel tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, lichamelijk of zintuiglijk), beperkingen bij activiteiten en persoonlijke en externe factoren. | | Handicap | Het resultaat van de wisselwerking tussen een persoon met een beperking en de obstakels waarmee een niet-inclusieve samenleving die persoon confronteert; het gaat om discriminatie, marginalisatie en stigmatisering van personen op basis van handicap. | | VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap | Een internationaal verdrag dat op 13 december 2006 werd aangenomen en beoogt de rechten van personen met een handicap te waarborgen door een mentaliteitsverandering te stimuleren en participatie te bevorderen. | | Redelijke aanpassingen | Voorzieningen die tegemoetkomen aan de behoeften van een persoon met een handicap om deze in staat te stellen evenwaardig met anderen te werken, leren, sporten of leven, met aandacht voor zelfstandigheid, veiligheid en waardigheid. | | Capability approach | Een theoretische benadering, ontwikkeld door Amartya Sen en Martha Nussbaum, die zich richt op de levenskwaliteit en de mogelijkheden van individuen om een leven te leiden dat voor henzelf waardevol is, met drie pijlers: rechtvaardigheid, menselijke waardigheid en levenskwaliteit. | | Capabilities | De daadwerkelijke mogelijkheden en talenten die een persoon heeft en zou moeten kunnen ontwikkelen; dit omvat keuzevrijheid, functioneringsmogelijkheden en de invloed van conversiefactoren (persoonlijke, sociale en omgevingsfactoren) en resources. | | Presentietheorie | Een theoretische benadering die zich richt op de vraag wat goede zorg inhoudt en welke houding en attitude een goede zorgverlener dient te hebben, met de relatie als centraal sturend en organiserend principe, vooral toegepast bij zorgmijders met meervoudige problemen. | | Empowerment | Een centraal concept in de zorg dat beoogt mensen te bevrijden van bevoogding en betutteling, hen te ondersteunen in het nemen van controle over hun eigen leven en keuzes te maken, met focus op welzijn en krachten in plaats van problemen. | | Inclusie | Een principe dat stelt dat iedereen rechtmatig deel uitmaakt van de samenleving en dat mensen niet geïntegreerd hoeven te worden, omdat ze volwaardige burgers zijn die volwaardig kunnen participeren en bijdragen aan de samenleving. | | Vermaatschappelijking van de zorg | Een trend waarbij zorg niet langer aan de rand van de maatschappij plaatsvindt, maar er middenin, ingebed in de eigen omgeving van de zorgvrager, met de zorgvrager centraal en meer zorgtaken opgenomen door het netwerk. | | Validisme | Discriminatie, marginalisatie en stigmatisering van personen op basis van handicap, waarbij iemand wordt gedefinieerd door zijn beperking en als inferieur wordt beschouwd ten opzichte van personen zonder beperking. | | Functiestoornis | Een stoornis of beperking op mentaal, psychisch, lichamelijk of zintuiglijk gebied die het functioneren van een persoon beïnvloedt. | | Participatieprobleem | Een moeilijkheid voor een persoon om deel te nemen aan sociale, economische of culturele activiteiten in de samenleving, als gevolg van een samenspel van individuele beperkingen en externe factoren. |