Comparative Politics

# Definitie en kenmerken van politiek Politiek omvat de handelingen en processen die gericht zijn op het sturen van de samenleving [2](#page=2). ### 1.1 De kern van politiek: sturing van de samenleving Politiek is direct verbonden met de "polis", wat staat voor de samenleving. Er bestaat een fundamentele behoefte aan sturing binnen elke samenleving, mede ingegeven door de inherente diversiteit aan noden, voorkeuren en visies die onder haar leden bestaan. Deze diversiteit kan leiden tot conflicten, wat de noodzaak van politieke sturing verder benadrukt [2](#page=2). ### 1.2 Variaties in politiek De aard en reikwijdte van politiek vertonen aanzienlijke variaties, zowel op het niveau van de samenleving als in de specifieke inhoud en de grenzen tussen publieke en private domeinen. #### 1.2.1 Variatie op het niveau van de samenleving Politiek wordt vaak geassocieerd met samenlevingen die gebonden zijn aan een territorium. Dit onderscheidt zich van niet-territoriale samenlevingsvormen zoals verenigingen of organisaties. Binnen de grenzen van een territoriale samenleving is men onderworpen aan de regels ervan, terwijl dit buiten die grenzen niet het geval is. De vrijwilligheid van lidmaatschap varieert sterk; bij organisaties is er vaak de mogelijkheid tot 'opt-out', wat bij territoriale samenlevingen doorgaans niet mogelijk is. De impact van politiek op het dagelijkse leven kan sterk verschillen [2](#page=2). #### 1.2.2 De verschuivende grenzen van politiek De reikwijdte van politiek kan aanzienlijk toenemen, wat vaak leidt tot een herdefiniëring van de grens tussen het "privé" en het "publieke" [2](#page=2). * **Privé:** Dit domein omvat de gebieden waar het individu autonoom kan handelen en waar collectieve inmenging of sturing niet nodig of gewenst is [2](#page=2). * **Publiek:** Dit domein betreft de sociale levensgebieden waar mensen elkaar ontmoeten en waar, vanwege de organisatie van het samenleven, collectieve beslissingen worden genomen [2](#page=2). De toenemende reikwijdte van politiek impliceert dat persoonlijke ervaringen worden gekoppeld aan bredere structurele uitdagingen. Dit is nodig om obstakels te overwinnen die meerdere leden van de gemeenschap raken en die het individu overstijgen, waardoor collectieve besluitvorming en sturing noodzakelijk worden. Het 'depolitisering' proces, het wegnemen van het politieke karakter van iets, is vaak moeilijk te realiseren [2](#page=2) [3](#page=3). > **Voorbeeld:** De evolutie van de staat van een minimale dienstverlening (justitie, politie, defensie, financiën) naar een uitgebreide verzorgingsstaat illustreert de toenemende reikwijdte van politiek [2](#page=2). #### 1.2.3 Variatie in inhoud en reikwijdte (maatschappelijke en culturele verschillen) De specifieke inhoud en reikwijdte van politiek kunnen ook variëren op basis van maatschappelijke en culturele verschillen. > **Voorbeeld:** De feministische beweging in de jaren 1960 met de slogan "het persoonlijke is politiek" bekritiseerde het idee dat politiek ophield bij de voordeur en pleitte voor politieke betrokkenheid bij persoonlijke aangelegenheden. Andere voorbeelden van politiek variërende inhoud zijn het recht op 'vergeten te worden' op sociale media en de regulering van de verkoop van alcohol [3](#page=3). #### 1.2.4 Vormen en regimes De principes die ten grondslag liggen aan het functioneren van een politiek systeem variëren aanzienlijk. * **Democratisch versus autoritair:** * **Democratisch:** Gekenmerkt door tijdelijke en verspreide macht, waarbij instemming wordt verkregen via verkiezingen en rechten formeel erkend en beschermd worden [3](#page=3). * **Autoritair:** Een staatsvorm gebaseerd op ondergeschiktheid aan de staat, met beperkte mogelijkheden voor oppositie en het op legitieme wijze betwisten van de uitvoerende macht [3](#page=3). * **Unitaire versus federale staatstructuur:** * **Unitaire staat:** Gekenmerkt door een gecentraliseerd bestuur [3](#page=3). * **Federale staat:** Een bondsstaat waarbij het centrale niveau samenwerkt met deelstaten, en er federale instellingen en ministeries zijn [3](#page=3). * **Meerderheids- versus consensusbesluitvorming:** * **Meerderheid:** Besluitvorming waarbij de meerderheid van de stemmen (de helft plus één) doorslaggevend is [3](#page=3). * **Consensus:** Besluitvorming waarbij iedereen instemt [3](#page=3). * **Unicameraal versus bicameraal parlement:** * **Unicameraal:** Volksvertegenwoordiging bestaande uit één kamer [3](#page=3). * **Bicameraal:** Volksvertegenwoordiging bestaande uit twee kamers [3](#page=3). Verdere variaties kunnen optreden in regels rondom kieskringen, hun grootte, en de rol van het staatshoofd [3](#page=3). ### 1.3 Politieke wetenschap (policologie) Het doel van de politicologie is het begrijpen, verklaren, beschrijven en voorspellen van de samenleving. Dit gebeurt vaak volgens wetenschappelijke regels [3](#page=3). --- # De staat en de aard van macht Dit deel behandelt de definitie en de centrale kenmerken van een staat, inclusief territorium, soevereiniteit en het monopolie op legitiem geweld, alsook het complexe concept macht en verschillende perspectieven op de uitoefening en meting ervan. ## 2. De staat en de aard van macht ### 2.1 Macht en gezag Politiek functioneert door middel van regels die bindend zijn en opgelegd kunnen worden aan leden van de samenleving. Organisatie impliceert orde en acceptatie van consequenties bij het niet naleven van regels, ongeacht instemming of totstandkoming van de regel. Macht is noodzakelijk om bindende regels op te leggen en af te dwingen [7](#page=7). Burgerlijke ongehoorzaamheid is een publieke, niet-gewelddadige en bewuste daad die ingaat tegen de wet met als doel wijziging in beleid of wetgeving te realiseren. Het omvat het aanklagen van fundamenteel onrecht, verloopt op een 'civiele' manier zonder geweld, en de deelnemers accepteren de consequenties van hun handelingen [7](#page=7). Gezag ontstaat wanneer de uitoefening van macht als legitiem wordt gezien en er weinig vragen bij gesteld worden. Max Weber onderscheidt drie typen gezag [7](#page=7): * **Traditioneel gezag**: Respect voor traditie en gewoonte [8](#page=8). * **Charismatisch gezag**: Gebaseerd op de persoonlijkheid van de machthebber met bijzondere eigenschappen [8](#page=8). * **Rationeel-legalistisch gezag**: Berust op respect voor regels, niet aan de persoon gebonden [8](#page=8). Er is een historische evolutie van traditioneel naar rationeel-legaal gezag door staatsvorming, hoewel deze vormen vaak verstrengeld zijn [8](#page=8). #### 2.1.1 Definitie van macht Macht wordt gedefinieerd als de mogelijkheid die een actor heeft om in een sociale relatie zijn wil op te leggen aan anderen, zelfs tegen weerstand in. Weber definieert macht als een vermogen of mogelijkheid, niet altijd gepaard gaande met zichtbaar machtsgebruik. Het onderscheid tussen 'power' (mogelijkheid tot dwang) en 'force' (feitelijke machtsuitoefening) is hierbij relevant [8](#page=8). Robert Dahl definieert macht als het vermogen van actor A om ervoor te zorgen dat actor B een handeling verricht die B anders niet zou verrichten. Actor A ontleent macht aan het vermoeden van actor B dat hij door A gedwongen kan worden of gesanctioneerd zal worden bij niet-naleving. Macht is kenmerkend voor sociale relaties en veronderstelt een belangenconflict en mogelijke gedragsverandering als gevolg van machtsuitoefening [8](#page=8). #### 2.1.2 Zichtbare en onzichtbare macht Er wordt onderscheid gemaakt tussen zichtbare macht (Dahl) en onzichtbare macht. Onzichtbare macht verwijst naar situaties waarin mensen zich onvrij voelen zonder duidelijke oorzaak [8](#page=8). ##### 2.1.2.1 Non-decision making en agenda-setting Bachrach en Baratz benadrukten de noodzaak van aandacht voor de manier waarop vooringenomenheid (bias) wordt gemobiliseerd om beleidsuitkomsten te sturen. Dit verklaart waarom bepaalde beleidsvragen systematisch van de politieke agenda worden geweerd. Dit is het vermogen tot negatieve controle van de politieke agenda door personen of groepen die baat hebben bij de status quo. Dit impliceert dat macht minder zichtbaar is [9](#page=9). * **Non-decision making**: Mogelijkheid om geen beslissing te nemen of te voorkomen dat een beslissing wordt genomen [9](#page=9). * **Agenda setting**: Mogelijkheid om bepaalde issues op de politieke agenda te plaatsen en andere er vanaf te houden [9](#page=9). ##### 2.1.2.2 Diffuse macht en ideologische hegemonie Stevan Lukes onderscheidt vormen van macht die niet herleidbaar zijn tot concrete personen of hun handelingen, maar tot de organisatie van het politieke systeem zelf (diffuse macht). Het politieke systeem kan de voorkeuren en opvattingen van mensen vormen, zelfs tot het punt dat ze hun ware belangen niet kunnen identificeren. Dit wijst op latente conflicten die onder de radar blijven [9](#page=9). * **Macht als diffuus**: Macht die niet herleidbaar is tot concrete actoren en handelingen, maar tot de organisatie van het politieke systeem [9](#page=9). * **Macht als ideologische hegemonie**: Het ideologische of culturele kader waarbinnen bepaalde ideeën als legitiem, normaal of vanzelfsprekend worden gezien. Dit is het vermogen van een systeem om vorm te geven aan wat anderen denken, willen of belangrijk vinden [9](#page=9). Lukes onderscheidt drie gezichten van macht: I. **Beslissen en bevelen**: De meest zichtbare vorm, waarbij machthebbers beslissingen nemen en opleggen, eventueel met straffen bij niet-naleving [9](#page=9). II. **Agenda-setting**: Een negatieve vorm van machtsuitoefening door te verhinderen dat bepaalde thema's behandeld worden en invloed uit te oefenen op de mate waarin over thema's gesproken wordt [10](#page=10). III. **Macht als ideologische hegemonie**: Het bestaan van een cultureel kader waarin bepaalde ideeën als legitiem worden beschouwd en anderen niet. Deze ideeën worden als "normaal" of "vanzelfsprekend" beschouwd en ontlenen daaraan hun macht. Ze geven vorm aan centrale politieke, economische en culturele instellingen [10](#page=10). Michel Foucault omschrijft macht als circulair, uitgeoefend én ondergaan/aanvaard, en nooit volledig stabiel, met ruimte voor verzet en protest [10](#page=10). * **Culturele hegemonie**: De bestaande orde wordt als vanzelfsprekend geaccepteerd en niet ter discussie gesteld [10](#page=10). Het aantonen van de effecten van macht is complex voor politicologen [10](#page=10). ### 2.2 De centraliteit van de staat De staat is de dominante vorm van hedendaagse politiek geworden en beschikt over een breed arsenaal aan machtsinstrumenten [10](#page=10). #### 2.2.1 Wat is een staat De staat wordt gedefinieerd door de volgende kenmerken: * Een vaste structuur [10](#page=10). * Een territorium waarover deze soeverein (autonoom) bestuurt, met een monopolie op geweld en internationale erkenning [10](#page=10). * Een publieke instelling die zich onderscheidt van de rest van de gemeenschap, wetgeving toepast, belastingen kan heffen en personeel kan aanwerven/ontslaan [10](#page=10). Er is veel variatie tussen staten in grootte, leeftijd, internationale erkenning, etc. [10](#page=10). #### 2.2.2 Centrale kenmerken van een staat 1. **Territorium**: De staat claimt een permanent grondgebied. Binnen dit territorium neemt de staat bindende beslissingen en garandeert zij veiligheid, bewaakt grenzen, beheert grondstoffen en heft belastingen [11](#page=11). 2. **Soevereiniteit**: De staat bezit de hoogste macht en het hoogste gezag om zichzelf binnen haar territorium te besturen en kent geen hogere macht [11](#page=11). * **Interne soevereiniteit**: De staat maakt zelf regels die van toepassing zijn binnen haar grenzen en boven alle andere regels staan [11](#page=11). * **Externe soevereiniteit**: De staat wordt erkend door andere staten als soeverein, zonder inmenging van buitenaf. Staten kunnen vrijwillig (delen van) hun soevereiniteit opgeven, zoals de Europese Unie waar lidstaten soevereiniteit opgaven voor bepaalde beleidsterreinen. Er zijn grenzen aan soevereiniteit, zoals het verbod op genocide en misdaden tegen de menselijkheid [11](#page=11). 3. **Gemeenschap**: De staat heeft een relatief permanente bevolking en erkende burgers met rechten en plichten. Een staat kan ook een natie hebben, wat een culturele entiteit is met gemeenschappelijke taal, cultuur, etniciteit, etc. Een **na(tie)staat** is een staat waarin een meerderheid van de bevolking verenigd is op basis van nationale kenmerken [11](#page=11). 4. **Monopolie op legitiem geweld**: De staat is de enige instantie die geweld mag gebruiken om regels op te leggen en af te dwingen, gehandhaafd door leger en politie. Legitiem gebruik van geweld wordt door de samenleving geaccepteerd als juist en in overeenstemming met sociale normen en waarden. Er zijn wel grenzen aan dit geweldgebruik [11](#page=11) [12](#page=12). 5. **Rule of law (Rechtsstaat)**: In een democratische staat staat de staat niet boven de wet, maar is eraan onderworpen. De staat heeft de verantwoordelijkheid om fundamentele rechten van burgers te beschermen, zoals individuele rechten, vrijheden en socio-economische rechten. Deze rechten zijn vastgelegd in de grondwet en kunnen enkel beperkt worden in overeenstemming met de rechtstaat [12](#page=12). #### 2.2.3 De grondwet De grondwet legt de basisregels vast voor het functioneren van een politiek systeem, inclusief de uitvaardiging van regels en de bescherming van basisrechten en -vrijheden [12](#page=12). De functies van de grondwet zijn: * De staat definiëren (territorium) [12](#page=12). * Instellingen en hun werking vastleggen (bv. Trias Politica, Grondwettelijk Hof) [12](#page=12). * Rechtsstaat waarborgen: individuele vrijheden en rechten garanderen en beschermen tegen statelijke willekeur (rule of law) [12](#page=12). Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen verschillende termen: * **Staat vs. Regering**: De regering is een tijdelijk politiek apparaat, terwijl de staat een continue entiteit is met opeenvolgende regeringen [12](#page=12). * **Staat vs. Politiek Systeem (Easton)**: Het politiek systeem is breder en omvat ook de civiele maatschappij zoals partijen en media [12](#page=12). * **Staat vs. Overheid**: De staat betreft externe, horizontale relaties, terwijl de overheid interne, verticale relaties omvat [12](#page=12). #### 2.2.4 Waarom bestaat de staat De staat wordt gezien als ontstaan uit een sociaal contract, zoals beschreven door filosofen als Thomas Hobbes, John Locke en Jean-Jacques Rousseau. Burgers zijn vrij en soeverein geboren, maar staan vrijwillig een deel van hun macht af aan de overheid om te ontsnappen aan een natuurtoestand. Dit contract is vaak impliciet en geplaatst in het verleden [13](#page=13). * **Hobbes**: Zag de natuurtoestand als een eeuwig conflict door maximale vrijheid en eigenbelang, wat het sociaal contract noodzakelijk maakt voor onderwerping aan de overheid [13](#page=13). * **Locke**: Zag de natuurtoestand als relatieve gelijkheid en vrijheid, met rede en de mogelijkheid tot samenleven. Er is onzekerheid, dus het sociaal contract beperkt deze onzekerheid en waarborgt de 'rule of law'. De overheid is een neutrale arbiter gebonden aan regels [13](#page=13). * **Rousseau**: Zag de natuurtoestand als vreedzaam, gedreven door basisbehoeften en mededogen. De mens verlaat deze staat door civilisatie. Bij volkssoevereiniteit wordt macht van onderuit gegeven en blijft het bij het volk, met aansprakelijkheid van de overheid tegenover het volk [13](#page=13). #### 2.2.5 De macht van de staat onder druk Ondanks de alomtegenwoordigheid van staten, lijkt hun macht en belang af te nemen door interne en externe factoren. Internationale organisaties (VN, EU), NGO's, multinationale ondernemingen en substatelijke actoren winnen aan belang [13](#page=13) [14](#page=14). Echter, staten blijven betekenisvolle actoren: * Staten geven soms soevereiniteit op, maar eisen die ook terug (bv. Brexit) [14](#page=14). * Er is een terugkeer van de 'sterke staat' in de wereldpolitiek, met hernieuwd nationalisme, patriotisme, bilaterale diplomatie, en crises in internationaal bestuur [14](#page=14). --- # Politieke partijen, breuklijnen en ideologieën Dit onderwerp analyseert de rol van politieke partijen, de structuur van conflicten in de samenleving via breuklijnen en de diverse ideologieën die deze breuklijnen kleuren en de politieke landschappen vormgeven. ### 3.1 Politieke partijen Een politieke partij is een vereniging of organisatie die deelneemt aan de verkiezingen van politieke machthebbers. Partijen bieden kiezers kandidaten aan in de hoop dat een deel van hen verkozen wordt. Ze zijn onlosmakelijk verbonden met de massale participatie van de bevolking aan politieke processen [15](#page=15) [40](#page=40). Gemeenschappelijke kernkenmerken van politieke partijen zijn: * Ze nemen deel aan verkiezingen en zijn daardoor cruciale factoren [40](#page=40). * Ze hebben min of meer een formele structuur met regels, statuten en een formele organisatie, waardoor lid worden mogelijk is [40](#page=40). * Ze hebben een brede 'issue focus', wat betekent dat ze zich op meerdere thema's richten; naarmate de tijd vordert, gaan partijen zich vaak op een breder arsenaal aan thema's focussen [40](#page=40). #### 3.1.1 Historische ontwikkeling van partijen De ontwikkeling van partijvormen kent verschillende fasen: ##### 3.1.1.1 Kaderpartij Dit type partij ontstond in het prille begin van de parlementaire democratie als een vereniging van parlementsleden, gebaseerd op afkomst, taal of gedeelde overtuigingen. Kaderpartijen hebben amper partijleden en geen formele organisatie buiten het parlement. Voorbeelden zijn katholieke en democratische partijen [40](#page=40). ##### 3.1.1.2 Massapartij Massapartijen ontwikkelen zich extern ten opzichte van de macht en het parlement. Ze hebben een formele en uitgebreide organisatie, zijn grote ledenpartijen met een mobilisatiepotentieel, en kennen een diepe inbedding in de samenleving met lokale afdelingen. Ze zijn vaak sterk ideologisch ingebed en verbonden aan een bepaalde zuil. Voorbeelden zijn socialistische of sociaaldemocratische partijen [40](#page=40). ##### 3.1.1.3 Volkspartij of catch-all partij Dit is een transformatie van de massapartij, vaak gedreven door economische welvaart en secularisering. Volkspartijen hebben een zwakker ideologisch profiel maar een breder programma. Het leiderschap is gecentraliseerd en de rol van leden is beperkt. Ze doen afstand van vroegere maatschappelijke achterban en verleggen geprivilegeerde banden op basis van ideologische overtuiging [41](#page=41). ##### 3.1.1.4 Modern kaderpartij of kartelpartij Partijen hebben zich aangepast aan nieuwe maatschappelijke condities, waarbij het zwaartepunt ligt bij de partij in de staat, de top of de kaders. Een kartelpartij geeft aan dat politieke partijen gemeenschappelijke belangen hebben, namelijk vertegenwoordigd blijven in de staat. Ze worden agenten van de staat, eerder dan van de samenleving, en zijn afhankelijk van overheidsfinanciering. De focus ligt op besturen in plaats van belangenarticulatie, het ledenaantal neemt af, en het belang van ideologie neemt verder af. Panebianco beschrijft de moderne politieke partij als een 'electoraal-professionele partij', waarbij professionals, office-holders en regeringsleiders de kern vormen en kiezers gemobiliseerd worden. Er bestaan ook 'cyberpartijen' of 'digital parties' die gebruik maken van web-based technologie [41](#page=41). Over de tijd hebben partijvormen verschuivingen doorgemaakt op basis van maatschappelijke en politieke veranderingen, zoals de uitbreiding van het stemrecht en ontzuiling. Het belang van een partij als ledenbeweging daalt, terwijl het belang van de partijorganisatie en de partij in het publieke ambt stijgt [41](#page=41). #### 3.1.2 Classificatie van partijen Partijen kunnen op verschillende manieren geclassificeerd worden: ##### 3.1.2.1 Classificatie op basis van organisatie De ijzeren wet van de oligarchie (Michels) stelt dat partijen worden geleid en gecontroleerd door een klein aantal leiders. Dit komt door het sociaal-psychologisch element van leiders die hun positie niet willen verliezen, leden die leiders volgen voor richting, en de noodzaak van organisatie, hiërarchie en professionalisering in een democratie. Er zijn gradaties in machtsconcentratie en interne partijdemocratie. 'New politics'-partijen streven naar actieve participatie van iedereen en beperking van centraal leiderschap [42](#page=42). ##### 3.1.2.2 Classificatie op basis van ideologie Partijen worden ingedeeld op grond van hun gedachtegoed, wat resulteert in 'partijfamilies' - groepen partijen met gelijkaardige ideologieën in verschillende landen. De links-rechts tegenstelling wordt vaak gebruikt, maar is simplistisch en varieert tussen landen. Er zijn twee dimensies: socio-economisch links-rechts en cultureel progressief-conservatief [42](#page=42). ##### 3.1.2.3 Classificatie op basis van strategie Partijen hebben als centrale doelstelling het veroveren en behouden van stemmen. Müller en Strom onderscheiden drie types op basis van hun belangrijkste doelstelling [42](#page=42): * **Office-seeking partij:** Streeft ernaar politieke posities, met name in de uitvoerende macht, te veroveren. Deelname aan macht is de makkelijkste en meest directe manier om beleid te bepalen [43](#page=43). * **Policy-seeking partij:** Gedreven door haar programma en de wil om beleid in een bepaalde richting te sturen. Regeringsdeelname is een middel, maar niet altijd het meest geschikte [43](#page=43). * **Vote-seeking partij:** Wil in de eerste plaats kiezers veroveren en behouden [43](#page=43). ### 3.2 Breuklijnen Politieke conflicten en tegenstellingen ontstaan niet willekeurig, maar vertonen een duidelijke structuur, namelijk breuklijnen of fundamentele tegenstellingen binnen de bevolking. Een breuklijn is een vorm van verdeeldheid in de samenleving die leidt tot duidelijk onderscheidbare en zelfbewuste groepen die politiek mobiliseerbaar zijn. Deze groepen hebben specifieke waardepakketten (attitudes, waarden en belangen), die de basis vormen voor zelfidentificatie, politieke organisatie, mobilisatie en stemgedrag [15](#page=15) [16](#page=16). #### 3.2.1 Soorten breuklijnen Er worden twee soorten breuklijnen onderscheiden: ##### 3.2.1.1 Complementaire breuklijnen ("Reinforcing") Wanneer breuklijnen elkaar overlappen, kan dit de intensiteit van het conflict aanwakkeren. Een tegenstelling op één thema (bv. socio-economisch) versterkt een andere tegenstelling (bv. communautair). Dit versterkt het 'wij-zij'-gevoel, leidt tot homogene groepen en bemoeilijkt het bereiken van compromissen [16](#page=16). ##### 3.2.1.2 Snijdende breuklijnen ("Cross-cutting") Wanneer breuklijnen elkaar snijden, kan dit de intensiteit van het conflict verminderen. Een tegenstelling op één thema (bv. communautair) wordt getemperd door een andere gezamenlijke positie (bv. ecologisme). Dit doorkruist het 'wij-zij'-gevoel, leidt tot heterogene groepen en maakt het gemakkelijker om compromissen te bereiken door meer gelijkenissen en raakvlakken [16](#page=16). #### 3.2.2 Klassiek breuklijnmodel (Lipset en Rokkan) Lipset en Rokkan ontwikkelden een historisch verklaringsmodel voor het telkens terugkeren van conflicten binnen de samenleving. Zij stelden dat, ondanks variaties binnen Europa, er een beperkt aantal partijfamilies aanwezig is, gevormd door gemeenschappelijke historische processen: staatsvorming en de industriële revolutie [17](#page=17). ##### 3.2.2.1 Staatsvorming Dit proces omvat eenmaking, standaardisering (taal, wetgeving, cultuur) en centralisering (bureaucratie, leger) [17](#page=17). * **Breuklijn "centrum en periferie":** Het centrale gezag werd aanvaard, maar een zekere tegenstelling en loyaliteit aan lokale identiteiten bleef bestaan, wat leidt tot spanningen tussen culturele eenmaking en lokale identiteiten. Voorbeeld: strijd om autonomie of onafhankelijkheid, nationalisme [17](#page=17). * **Breuklijn "kerk en staat":** Weerstand tegen de traditioneel belangrijke rol van de kerk in onderwijs leidde tot het terugdringen van kerkelijke autoriteit. Voorbeelden: schoolstrijd, hoofddoek, abortus, euthanasie [17](#page=17). ##### 3.2.2.2 Industriële revolutie Technologische ontwikkelingen leidden tot grootschalige industriële ontwikkeling, die de agrarische samenleving overvleugelde en schaalvergroting met zich meebracht. De initiële nadruk op vrijheid van ondernemen leidde tot onbeschermde productie en arbeidsomstandigheden [17](#page=17). * **Breuklijn "arbeid en kapitaal":** Ontstaan door de tegenstelling tussen socio-economische rechten (arbeidsbescherming, minimumloon) en vrijheid van ondernemen (innovatie, investeren). Dit leidt tot liberalisme versus socialisme [17](#page=17). * **Breuklijn "stad - platteland":** Het politieke belang van het platteland nam af, wat in sommige landen tot een breuklijn leidde. Voorbeelden: boerenpartijen, organisaties van de jacht. Dit hangt samen met conservatisme [17](#page=17). #### 3.2.3 Nieuwe breuklijntheorieën Er zijn beperkingen aan het klassieke breuklijnmodel van Lipset en Rokkan, zoals beperkte generaliseerbaarheid (focus op Europa), beperkte voorspellende waarde en het negeren van nieuwe thema's [19](#page=19). ##### 3.2.3.1 Freezing hypothesis Stelt dat breuklijnen bevroren zijn, en ondanks algemeen stemrecht het partijlandschap sinds het midden van de 19e eeuw relatief ongewijzigd bleef door 'sticky parties' [19](#page=19). ##### 3.2.3.2 Silent revolution (Inglehart) De protesten in de jaren '60-'70 en kritiek op traditionele partijen worden verklaard door een "stille revolutie" in waardepatronen en attitudes ten opzichte van politiek en stemvoorkeuren. Toenemende welvaart in postmoderne samenlevingen leidt tot een focus op postmateriële behoeften na bevrediging van materiële basisbehoeften. Formative jaren zijn bepalend voor attitude-vorming, wat resulteert in een generatiekloof. Vanaf de jaren '90 is er een bredere beweging naar postmodernisme, met waardeverschuivingen op het gebied van religie en gezinsnormen [20](#page=20). | Traditioneel | Postmodern | |---|---| | **Politiek:** Behoefte aan sterke leider, nadruk op orde en eigen cultuur. | Kritisch t.o.v. autoriteit, nadruk op zelfontplooiing. | | **Economisch:** Economische groei, nadruk op conflict arbeid-kapitaal. | Nadruk op kwaliteit, minder belang aan links-rechts tegenstelling. | | **Gezinsnormen:** Nadruk op traditioneel huwelijk, rol voortplanting. | Relationeel pluralisme, erkenning homoseksuelen, meer niet-huwelijksgericht en niet gericht op voortplanting. | | **Religie:** Belangrijk, geloof in absolute normen en in gezag. | Situatie-ethiek, flexibel en niet kerkgebonden. | ##### 3.2.3.3 Winners and losers of globalization (Kreisi) Kreisi stelt dat Europa een proces van 'denationalisering' doormaakt, waarbij nationale grenzen eroderen. Dit proces creëert winnaars (die profiteren van globalisering) en verliezers (die hun vertrouwde omgeving en ankerpunten verliezen). Nieuwe rechts-populistische partijen spelen in op de zorgen van de verliezers door grenzen te sluiten voor migratie en culturele invloeden, westerse waarden te verdedigen, internationale vrijhandel af te wijzen en kritiek te uiten op Europese integratie [20](#page=20) [21](#page=21). ### 3.3 Ideologieën Ideologieën zijn referentiekaders die de posities langs breuklijnen, en hoe groepen conflicten duiden en interpreteren, weerspiegelen. Het concept ideologie is beladen, met zowel een waarde-neutrale definitie (de mogelijkheid om tot juiste opvattingen te komen) als een pejoratieve (misleiding, vals bewustzijn bij Marx). Sociaal-wetenschappelijk kan een ideologie worden gedefinieerd als een coherente visie op de mens en de samenleving, bestaande uit [16](#page=16): * Een analyse van de mens en de huidige maatschappij [16](#page=16). * Een toekomstbeeld van de gewenste maatschappij [16](#page=16). * Een actieplan om de huidige maatschappij te transformeren naar de ideale maatschappij [16](#page=16). Een ideologie is geënt op een specifiek "mensbeeld" en "maatschappijmodel" [16](#page=16). #### 3.3.1 Belangrijke ideologieën ##### 3.3.1.1 Liberalisme Het kernidee is dat menselijke vrijheid het hoogste goed is en door de overheid beschermd moet worden. Grondrechten en politieke vrijheden dienen als bescherming tegen statelijke willekeur. Liberalisme kent een positief mensbeeld door geloof in rationaliteit en vooruitgang. De overheid heeft een beperkte rol, wat leidt tot economische vrijheid. John Locke wordt gezien als grondlegger, met een contractbenadering waarbij de overheid slechts de macht ontvangt die burgers willen afstaan [18](#page=18). ##### 3.3.1.2 Socialisme Ontwikkeld uit het marxisme, maar er fundamenteel van verschillend. Volgens Marx is de kapitalistische samenleving gedoemd te mislukken en zal deze instorten, waarna een socialistische staat ontstaat waarin productiemiddelen niet in handen zijn van privé-ondernemers. Solidariteit en samenwerking worden als inherent menselijk gezien, waardoor competitie ontmenselijkt wordt en de nadruk ligt op socio-economische rechten. De overheid heeft een ruimere rol, met meer aandacht voor economische gelijkheid. Het Bad Godesberg-programma accepteert kapitalisme en streeft naar geleidelijke veranderingen (sociaaldemocraten) [18](#page=18). ##### 3.3.1.3 Conservatisme Gaat uit van een negatief mensbeeld: menselijke zwakte wordt benadrukt, en te veel vrijheid leidt tot normverval en sociale desintegratie. De mens wordt gezien als imperfect, irrationeel en moreel zwak. De maatschappij is een organisch geheel met rechten, plichten en traditionele structuren, maar geen perfecte gelijkheid. Conservatieven zijn behoudsgezind maar niet blind traditionalistisch. Edmund Burke pleitte voor beperkingen van menselijke vrijheid. Ze verzetten zich tegen te ver doorgedreven egalitarisme en menen dat maatschappelijke elites moeten blijven bestaan om traditionele normen en waarden te bewaren [18](#page=18). ##### 3.3.1.4 Christendom-democratie Vooral sterk in Nederland, België en Duitsland. Christelijke waarden en principes moeten ten grondslag liggen aan politiek en maatschappelijke ordening. Centraal staat het personalisme: de waardigheid van de menselijke persoon is het hoogste goed. Er is een sterke verbondenheid tussen persoon en gemeenschap. De economie staat ten dienste van mens en gemeenschap (anti-economisme). Ze hebben kritiek op kapitalisme en pleiten voor een sociaal gecorrigeerde markteconomie. Het subsidiariteitsbeginsel houdt in dat zaken op zo laag mogelijk niveau geregeld moeten worden [19](#page=19). ##### 3.3.1.5 Nationalisme De gemeenschap (natie of volk) staat centraal. Elke natie heeft recht op politieke eenheid, erkenning of autonomie. Johann Gottfried Herder sprak van de "volksgeest" als een ongrijpbaar geheel van ideeën, tradities en attitudes specifiek voor een volk. Benedict Anderson introduceerde het concept "imagined community", waarbij de nadruk ligt op "top-down" natievorming door politieke elites via media, kunst en cultuur [19](#page=19). ##### 3.3.1.6 Feminisme Feministen spreken zich uit over het gevaar dat groepsrechten culturen 'bevriezen' en patriarchale tendensen bestendigen. Het mag niet leiden tot ongelijkheden onder vrouwen, zoals ongelijke behandeling voor het gerecht [21](#page=21). ##### 3.3.1.7 Multiculturalisme Heeft twee betekenissen: * **Descriptieve betekenis:** Beschrijft de culturele diversiteit van samenlevingen met twee of meer etnisch/taalkundig onderscheidbare groepen met andere opvattingen en gebruiken [21](#page=21). * **Normatieve betekenis:** Trekt in twijfel of de natie de enige of beste manier is om de politieke gemeenschap te organiseren, en spreekt een positieve waardering uit voor de erkenning van verschil, met het recht op erkenning en toekenning van groepsrechten aan minderheden. De erkenning van een groep is belangrijk voor zelfwaarde en integratie. Er worden drie soorten rechten onderscheiden: zelfbestuur, poly-etnische rechten en vertegenwoordigingsrechten. Poly-etnische rechten zijn bedoeld om de culturele eigenheid van etnisch-culturele gemeenschappen die na migratie ontstonden, te bewaren. Dekolonisering is ook deel van dit denken, waarbij de representatie van het voormalige koloniale subject problematisch wordt gesteld [21](#page=21) [22](#page=22). ##### 3.3.1.8 Ecologisme De toetssteen is het ecosysteem. Er is een onderscheid tussen [22](#page=22): * **Antropocentrisch ecologisme:** De mens blijft centraal staan. Pleit voor een beter leefmilieu omwille van menselijk overleven. Kernconcept is duurzame ontwikkeling: voorzien in eigen behoeften zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties te belemmeren [22](#page=22). * **Ecocentrisch ecologisme:** De mens staat niet centraal, maar de natuur als zodanig. Het ecosysteem en alle organismen zijn een bron van waarden, ongeacht of dit ten bate komt van de mens. Het beschermen van biodiversiteit is een opdracht, zelfs als deze niet direct in het belang van de mens is [22](#page=22). ##### 3.3.1.9 Extreem-rechts populisme Wordt gezien als een ideologische tegenpool van ecologisme; globalisering en multiculturele samenlevingen worden als een bedreiging gezien. Kenmerken zijn [22](#page=22): * Extreem nationalisme met behoud van identiteit van de eigen groep [22](#page=22). * Conservaatief autoritarisme: verdediging van recht en orde, en traditionele waarden en normen [22](#page=22). * Anti-establishmentretoriek: zich opwerpen als spreekbuis van het volk, met vreemdelingen en de elite als vijand. Populisme plaatst de hoogste autoriteit bij het volk, maar extreem-rechts populisme erkent vaak de autoriteit van eerlijke verkiezingen niet, beperkt oppositie, ondermijnt politiek pluralisme, kent een exclusieve visie op 'het volk' en houdt soms vast aan denken of symbolen van het fascisme [23](#page=23). ##### 3.3.1.10 Fascisme Begrepen als een reactie op de waarden van de Verlichting, met nadruk op individuele vrijheid, tolerantie en rationele openheid. Het is anti-Verlichtingsdenken, anti-individualistisch (rechten van individuen ondergeschikt aan de staat), corporatistisch en heeft een raciale component. Het kende succes in de jaren '20 en '30 van de vorige eeuw, vooral in landen met een moeilijke transitie van constitutionele en parlementaire democratie [21](#page=21). ### 3.4 Partijsystemen Partijsystemen zijn het geheel van relevante partijen in een politiek systeem en hun onderlinge relaties. Ze worden vergeleken op basis van kenmerken zoals het aantal partijen, coalitiepotentieel en 'blackmail' potentieel (druk op besluitvorming) [43](#page=43). #### 3.4.1 Verschillende partijsystemen * **Eénpartijsysteem:** Slechts één partij toegestaan, vaak in autoritaire regimes. Voorbeelden: communistische regimes in de SU, China, Cuba, fascistische regimes in Italië en Duitsland [43](#page=43). * **Dominante-partijsysteem:** Eén partij domineert het systeem door langdurige meerderheid en alleen regeren, hoewel andere partijen meedoen. Voorbeelden: Zweden (1945-1998), Japan [43](#page=43). * **Tweepartijsysteem:** Twee partijen strijden om de macht, vaak met een wisselende meerderheid en oppositie. Twee grote relevante partijen hebben samen een grote meerderheid (bv. +80%). Voorbeelden: Australië, VS, VK, Hongarije (1990-2010) [44](#page=44). * **Meerpartijsysteem:** Meer dan twee partijen strijden om de macht [44](#page=44). * **Gematigd pluralisme:** Competitiviteit tussen partijen in het politieke centrum met geringe ideologische verschillen [44](#page=44). * **Gepolariseerd pluralisme:** Bestaat uit veel en kleinere partijen, waardoor coalities nodig zijn om te regeren. Voorbeelden: Argentinië, België, Nederland, Ierland [44](#page=44). #### 3.4.2 Beweeglijkheid van het partijlandschap ##### 3.4.2.1 Volatiliteit **Electorale volatiliteit:** De mate waarin kiezers hun stemgedrag van verkiezing tot verkiezing aanpassen [44](#page=44). * **Neso volatiliteit:** Verschuivingen per verkiezing tussen partijen [45](#page=45). * **Bruto volatiliteit:** Hoeveelheid kiezers die van partij wisselen [45](#page=45). | Tweepartijsysteem | Meerpartijsysteem | |---|---| | Keuze voor kiezers is duidelijk, maar ook beperkt. | Te grote fragmentatie bemoeilijkt vorming en daadkracht van coalitieregeringen. | | Regering is relatief stabiel en 'accountable' (mogelijkheid om de regering ter verantwoording te roepen). | Focus op compromis en consensus, maar niet altijd duidelijke ideologische alternatieven. | | Soms abrupte shifts in het beleid ('policy swings'). | Continuïteit en voorzichtiger beleid. | **Conclusie:** Breuklijntheorieën zijn een simplificatie van de politieke werkelijkheid, maar helpen te begrijpen waarom (nieuwe) partijen ontstaan en bepaalde ideologieën aan belang winnen. Een breuklijn is een diepe en langdurige tegenstelling. Ideologieën zijn relevant omdat groepen zich bewust worden van hun collectieve identiteit en bereid zijn te handelen op basis daarvan. Politieke partijen organiseren en articuleren/mobiliseren deze identiteiten systematisch. Ideologieën beantwoorden vragen als: Wie zijn we? Waar komen we vandaan? Hoe moeten we ernaartoe?. De relevantie van breuklijnen en ideologieën is sterk afhankelijk van het electoraal systeem en de organisatie van politieke competitie. Partijen zijn organisaties die deelnemen aan verkiezingen, met historische ontwikkelingen van kaderpartijen naar massapartijen, catch-all partijen en kartelpartijen. Partijcompetitie is cruciaal voor democratie, maar intern functioneren is niet altijd evident. Partijfamilies brengen partijen met gelijkaardige ideologische programma's samen. Partijen hebben drie doelstellingen: office-seeking, policy-seeking en vote-seeking, waarbij trade-offs onvermijdelijk zijn. Partijsystemen zijn het geheel van relevante partijen en hun relaties, met onderscheid tussen één-, dominante-, twee- en meerpartijsystemen, zonder een 'beste' systeem. Volatiliteit meet de beweeglijkheid van het partijlandschap en de mate waarin kiezers hun stemgedrag aanpassen [23](#page=23) [45](#page=45). --- # Democratie, verkiezingen en politieke participatie Dit studieonderdeel behandelt de fundamentele aspecten van democratie, de rol en mechanismen van verkiezingen, en de diverse manieren waarop burgers participeren in het politieke proces. ## 4. Democratie, verkiezingen en politieke participatie Democratie is een breed concept zonder eenduidige definitie. Kern is het principe dat de macht uitgaat van het volk (demos kratos). Dit kan op verschillende manieren worden gerealiseerd, waaronder via democratische verkiezingen en politieke participatie [24](#page=24). ### 4.1 Definitie en kernkenmerken van democratie Democratie kan worden gedefinieerd als een methode van collectieve besluitvorming die gekenmerkt wordt door een zekere mate van gelijkheid onder de deelnemers gedurende een essentiële fase van het besluitvormingsproces. Belangrijke elementen zijn [24](#page=24): * **Beschrijvende definitie**: Focust op hoe democratie werkt, zonder uitspraken over de wenselijkheid ervan [24](#page=24). * **Brede definitie**: Toepasbaar op diverse gemeenschappen, niet enkel staten [24](#page=24). * **Collectief**: Beslissingen worden door een brede groep genomen en zijn bindend [24](#page=24). * **Gelijkheid**: Er is een mate van gelijkheid in de besluitvormingsfase, wat cruciaal is voor volkssoevereiniteit. Dit kan variëren van formele gelijkheid (gelijke kans om samenstelling parlement te bepalen) tot sterkere vormen waarbij burgers inhoudelijk invloed hebben [24](#page=24) [25](#page=25). Moderne democratieën steunen doorgaans op drie dimensies [25](#page=25) [34](#page=34): 1. **Macht steunt op de bevolking**: De staat ontleent zijn legitimiteit aan de burgers [25](#page=25). 2. **Rule of law (rechtsstaat)**: Regels gelden voor iedereen, ook voor machthebbers. Er zijn mechanismen om machthebbers te corrigeren of te verwijderen als zij de regels overtreden. Dit is een minimale voorwaarde voor liberale democratie [25](#page=25). 3. **Individuele rechten en vrijheden**: De staat respecteert en beschermt mensenrechten. Staatsbelang mag individuele rechten niet overstijgen. Dit is eveneens een minimale voorwaarde voor liberale democratie [25](#page=25). **Autoritarisme** staat hiertegenover, gekenmerkt door één ideologie, één partij, vaak gedomineerd door één leider, gecontroleerde media en repressiemiddelen [25](#page=25). #### 4.1.1 Liberale democratie en metingen Een **liberale democratie** legt de klemtoon op procedures en rechtsstatelijke en individuele vrijheden. Fareed Zakaria beschrijft een **hybride regime** dat elementen van democratie en autoritarisme combineert, met een democratische basisstructuur en competitieve verkiezingen, maar met gepersonaliseerd leiderschap, zwakke oppositie, ondermijning van de rechtsstaat en inperking van politieke vrijheden [24](#page=24) [26](#page=26). Democratie kan gemeten worden aan de hand van indices, zoals de **Freedom House Index**, die kijkt naar vrije en eerlijke verkiezingen, inspanningen tegen corruptie, fundamentele rechten en vrijheden, en een functionerend rechtssysteem [26](#page=26). #### 4.1.2 Argumenten voor en tegen democratie **Argumenten vóór democratie**: * **Principiële/morele redenen**: Democratie biedt betere waarborgen voor vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid, en is responsiever op de behoeften van burgers [27](#page=27). * **Instrumentele redenen**: Democratie leidt tot wenselijke beleidsuitkomsten, zoals verhoogde responsiviteit, meer economische groei, en betere inschatting van problemen door bredere participatie. De **wet van grote aantallen** van Condorcet stelt dat met meer deelnemers de kans op een correcte inschatting van een probleem toeneemt [27](#page=27). **Argumenten tégen democratie**: * **Competenties van het volk**: Burgers beschikken mogelijk niet over voldoende politieke kennis, waardoor ze vatbaar zijn voor manipulatie door elites. Dit benadrukt het belang van burgerschapseducatie en de negatieve impact van sociale media (echokamers, confirmation bias) [28](#page=28). * **The 'boundary' problem**: De definitie van 'het volk' en de staatsgrenzen zijn niet-democratisch bepaald, omdat burgers hierbij niet betrokken waren. Het "all affected" principe stelt dat iedereen die door besluitvorming geraakt wordt, inspraak moet hebben, terwijl het "all subjected" principe dit beperkt tot zij die verplichtingen ervaren [28](#page=28). ### 4.2 Politieke vertegenwoordiging Politieke vertegenwoordiging is het proces waarbij burgers onrechtstreeks via verkiezingen beslissen [29](#page=29). #### 4.2.1 Directe versus vertegenwoordigende democratie * **Directe democratie**: Burgers nemen rechtstreeks deel aan besluitvorming (bv. Atheense democratie, referenda, town hall meetings) [28](#page=28). * **Voordelen**: Geen vertekening van de "volkswil" [29](#page=29). * **Nadelen**: Schaalproblemen, ongelijkheid in debatvaardigheden, machtsrelaties, gevoeligheid voor "waan van de dag" [29](#page=29). * **Vertegenwoordigende democratie**: Burgers beslissen onrechtstreeks via verkozen vertegenwoordigers [29](#page=29). * **Voordelen**: Bescherming tegen "waan van de dag", mobilisatie van politieke mening, erkent noodzaak tot compromisvorming en algemeen belang [29](#page=29). * **Nadelen**: Afstand tussen bestuurders en bestuurden, promoot politieke participatie weinig [29](#page=29). #### 4.2.2 Visies op politieke vertegenwoordiging Politieke vertegenwoordiging houdt in dat een vergadering de politieke gemeenschap vertegenwoordigt. Dit schept een **principal-agent relatie**, waarbij de vertegenwoordiger (agent) namens de bevolking (principal) handelt [28](#page=28) [29](#page=29). Twee kerncontroverses definiëren de visies op vertegenwoordiging [30](#page=30) [31](#page=31): 1. **Mandaat versus onafhankelijkheid**: * **Delegatie (mandaat)**: Vertegenwoordiger is een "spreekbuis" en volgt strikt de opdracht van de kiezer. De autonomie van de vertegenwoordiger is beperkt [30](#page=30). * **Vertrouwen**: Vertegenwoordiger heeft meer autonomie en vrijheid om te beslissen hoe de belangen van de principal het best behartigd worden, rekening houdend met de opdracht en wisselende omstandigheden [30](#page=30). * **Partijmandaat**: Vertegenwoordiging via partijprogramma's, waarbij het programma fungeert als een contract met de kiezer [31](#page=31). 2. **Natie versus deelbelang**: Wie moet worden vertegenwoordigd? Het algemeen belang of specifieke groepsbelangen? [31](#page=31). Verder is er het onderscheid tussen: * **Substantiële vertegenwoordiging**: Vertegenwoordigers houden rekening met de belangen en opvattingen van hun achterban [31](#page=31). * **Descriptieve vertegenwoordiging**: Vertegenwoordigers delen dezelfde achtergrondkenmerken als degenen die ze vertegenwoordigen (bv. gender, klasse, migratieachtergrond). Dit wordt ook wel "politics of presence" genoemd. Argumenten hiervoor zijn betere belangenbehartiging, rechtsherstel voor historisch onrecht, en verrijking van besluitvorming door diverse perspectieven [32](#page=32). #### 4.2.3 Democratie in gevaar Er zijn signalen van **democratische backsliding/regression** (erosie van democratische ingrediënten) en een **democratisch deficit** (laag politiek vertrouwen, dalende opkomst, toenemende electorale volatiliteit). Desondanks blijft steun voor democratie als ideaal hoog [33](#page=33) [34](#page=34). ### 4.3 Politieke participatie Politieke participatie omvat alle manieren waarop burgers hun voorkeuren en eisen signaleren aan politieke besluitvormers en druk uitoefenen om hieraan tegemoet te komen [35](#page=35). #### 4.3.1 Vormen van politieke participatie * **Conventionele actiemiddelen**: Georganiseerd door de overheid of politieke elite (bv. verkiezingen) [35](#page=35). * **Niet-conventionele actiemiddelen**: Bepaald door de participanten zelf, met "stoorzendvermogen" om de normale gang van zaken te bedreigen (bv. protestacties, stakingen, betogingen) [35](#page=35). #### 4.3.2 Patronen in politieke participatie * **Meeste mensen zijn niet politiek actief** [35](#page=35). * **Ongelijkheden in politieke participatie**: * **Onderwijs**: Hoger opgeleiden nemen actiever deel dan lager opgeleiden, wat gevolgen heeft voor de politieke agenda [35](#page=35). * **Geslacht**: Vrouwen hebben doorgaans minder tijd voor politiek door huishoudelijke rollen, wat hun politieke voorkeuren minder vertegenwoordigd maakt [36](#page=36). * **Redenen voor non-participatie**: Men kán niet (kennis, vaardigheden, tijd, geld), wil niet (interesse, machteloosheid), of wordt niet gevraagd [36](#page=36). * **Achteruitgang in conventionele participatie**: Dalend ledenaantal bij traditionele partijen en lagere opkomst bij verkiezingen [36](#page=36). * **Verschuiving richting niet-conventionele participatie**: Jongere generaties zijn actiever in betogingen, sociale netwerken en sociale bewegingen [36](#page=36). #### 4.3.3 Pressiegroepen en sociale bewegingen Pressiegroepen en sociale bewegingen fungeren als intermediair tussen de samenleving en de politiek. Ze willen overheidsbeleid beïnvloeden en maken gebruik van actiemiddelen zoals lobbyen, protesten en betogingen, maar nemen niet deel aan verkiezingen [36](#page=36). * **Pressiegroepen**: Nauwere doelstellingen, formelere structuur, directe actiemiddelen [36](#page=36). * **Sociale bewegingen**: Bredere doelstellingen, lossere structuur, gebruik van protest en niet-conventionele middelen [36](#page=36). De invloed van deze groepen is afhankelijk van groepskenmerken (financiële middelen, ledenaantal, leiderschap, stoorzendvermogen) en de politieke context (insider/outsider positie, publieke opinie, banden met politieke actoren). Twee modellen van pressiegroepen zijn **pluralisme** (veel kleine organisaties, gefragmenteerde macht, competitieve relatie met overheid) en **corporatisme** (minder, grotere organisaties, geconcentreerde macht, geprivilegieerde toegang voor piekorganisaties, collaboratieve relatie) [37](#page=37). ### 4.4 Democratische verkiezingen Verkiezingen zijn een noodzakelijke, maar niet altijd voldoende voorwaarde voor democratie [46](#page=46). #### 4.4.1 Wat zijn democratische verkiezingen? Democratische verkiezingen moeten vrij en eerlijk zijn, met universeel stemrecht, geheime stemming, onpartijdige administratie en gelijke toegang tot stembureaus. Ze worden echter ook in niet-democratische regimes gehouden en nemen in gebruik toe [46](#page=46). #### 4.4.2 Functies van democratische verkiezingen * **Linken burgers aan politieke systemen**: Vragen input van burgers en kunnen leiden tot grote opkomst, wat een indicator is voor democratische legitimiteit [46](#page=46). * **Organiseren van partijcompetitie**: Partijen organiseren zich en maken partijprogramma's [46](#page=46). * **Selectie van politiek personeel** [46](#page=46). * **"Wil van het volk" leren kennen**: Indicatie van de wensen van de bevolking, hoewel met enige ruis [46](#page=46). #### 4.4.3 Wie mag en gaat (niet) stemmen? * **Universeel kiesrecht**: Alle volwassen burgers hebben het recht om te stemmen en verkozen te worden. Dit is geleidelijk uitgebreid over de tijd. Historisch waren er beperkingen zoals censuskiesrecht en algemeen meervoudig stemrecht [46](#page=46). * **Opkomstplicht**: In sommige landen hebben burgers niet alleen het recht, maar ook de plicht om deel te nemen aan verkiezingen, hoewel ze nog steeds blanco of ongeldig kunnen stemmen [46](#page=46). * **Kiesvoorwaarden voor niet-Belgen**: EU-burgers kunnen stemmen bij gemeenteraadsverkiezingen onder bepaalde voorwaarden. Ook niet-EU-vreemdelingen kunnen onder voorwaarden kiesrecht verwerven [47](#page=47). * **Factoren die de opkomst beïnvloeden**: Ideologische tegenstellingen, belang van de verkiezing, kiezersintegratieregels, burgerzin, en een kosten-batenanalyse bij kiezers [47](#page=47). #### 4.4.4 Classificatie van kiessystemen Kiessystemen zijn regels en procedures voor het organiseren van verkiezingen. Een primair onderscheid is tussen **proportionele systemen** (zetels verdeeld op basis van stemmenaandeel) en **meerderheidssystemen** (gericht op het vinden van een winnaar) [47](#page=47) [48](#page=48). ##### 4.4.4.1 Meerderheidssystemen * **Relatieve meerderheid (plurality)**: De winnaar haalt meer stemmen dan de anderen, niet noodzakelijk meer dan de helft [48](#page=48). * **Uninominaal (First Past The Post)**: Eén zetel per kieskring, de kandidaat met de meeste stemmen wint. Dit systeem bevoordeelt grote partijen en leidt vaak tot een tweepartijensysteem [48](#page=48). * **Plurinominaal (Winner Takes All)**: Meer dan één zetel per kieskring. De lijst met de meeste stemmen wint alle zetels in die kring [49](#page=49). * **Absolute meerderheid (majority)**: De winnaar moet meer dan de helft van de stemmen halen [49](#page=49). * **Absolute meerderheid in twee ronden**: Als niemand de absolute meerderheid haalt in de eerste ronde, volgt een tweede ronde (vaak met de twee best geplaatste kandidaten) [49](#page=49). ##### 4.4.4.2 Proportionele systemen * **Evenredige vertegenwoordiging**: Zetels worden zo evenredig mogelijk verdeeld naar rato van het aantal stemmen. Dit is altijd een plurinominaal systeem [48](#page=48) [50](#page=50). * **Zetelverdeling in België**: Gebruikt het **Systeem D'Hondt** voor parlementsverkiezingen en het **Systeem Imperiali** voor lokale verkiezingen [51](#page=51). * **Kiesdrempel**: Een percentage stemmen dat minimaal behaald moet worden om zetels te krijgen, bedoeld om versplintering tegen te gaan [51](#page=51). * **Welke kandidaten zijn gekozen**: * **Gesloten lijsten**: De volgorde op de lijst bepaalt de verkiezing; de partij bepaalt de volgorde [51](#page=51). * **Open lijsten**: Kiezers kunnen voorkeurstemmen uitbrengen die de volgorde bepalen [52](#page=52). * **Gemengd systeem (België)**: Een combinatie van lijstvolgorde en voorkeursstemmen bepaalt welke kandidaten verkozen worden [52](#page=52). #### 4.4.5 Gevolgen van kiessystemen * **Gevolgen voor het partijsysteem**: Systemen met hoge drempels en meerderheidsstelsels leiden vaak tot een tweepartijensysteem, terwijl lagere drempels en evenredige systemen een meerpartijensysteem bevorderen [52](#page=52) [53](#page=53). * **Gevolgen voor de regering**: Meerderheidssystemen leiden tot eenpartijregeringen, terwijl evenredige systemen coalitieregeringen met compromisvorming vereisen [53](#page=53). * **Gevolgen voor afspiegeling**: Evenredige systemen zorgen voor een betere afspiegeling van ideeën en identiteiten, maar kunnen leiden tot fragmentatie en instabiliteit [53](#page=53). * **Gevolgen voor aantal vrouwelijke verkozenen**: Evenredige systemen en genderquota leiden tot meer vrouwelijke verkozenen [53](#page=53). #### 4.4.6 Verklaren van stemgedrag * **Op lange termijn**: * **Groepslidmaatschap (sociologische theorie)**: Groepsidentiteit bepaalt partijkeuze en -trouw [53](#page=53). * **Attitudes (sociologische theorie)**: Waarden, opvattingen en meningen over het politieke systeem bepalen de keuze [53](#page=53). * **Rational-choice-theorie**: Stemkeuze is gebaseerd op rationele calculatie van eigen belangen en beschikbare informatie. Dit omvat **strategisch stemmen** (stemmen op een kansrijke partij) en **issue voting** (stemmen op basis van een belangrijk thema) [53](#page=53) [54](#page=54). * **Op korte termijn**: Rol van kandidaten, campagne, economische factoren, en toeval (belangrijke gebeurtenissen) [54](#page=54). --- # Bestuurlijke organen en beleidsprocessen Dit deel behandelt de scheiding der machten, de organisatie en functies van parlementen en regeringen, de beleidscyclus en de rol van administraties, inclusief de vergelijking tussen verschillende bestuursstijlen. ### 5.1 Scheiding der machten Het principe van de scheiding der machten, zoals uiteengezet door Montesquieu, stelt dat de drie machten – wetgevend, uitvoerend en rechterlijk – autonoom moeten opereren binnen een democratisch systeem. De wetgevende macht ligt bij het parlement, de uitvoerende bij de regering en de rechterlijke bij de rechtbanken. Hoewel deze scheiding bedoeld is om autonomie te waarborgen, is deze in de praktijk niet waterdicht en leidt samenwerking tussen de machten tot efficiëntie. In parlementaire regimes, zoals in België, is er voortdurend samenwerking tussen parlement, regering en staatshoofd, met behoud van specifieke bevoegdheden en autonomie [55](#page=55). ### 5.2 Parlementen: organisatie en functies Parlementen zijn de vergaderingen die de wetgevende macht uitoefenen en de wil van de bevolking belichamen. Ze zijn meestal verkozen, hoewel er uitzonderingen bestaan zoals in het Verenigd Koninkrijk waar leden door de vorst, op voordracht van de regering, worden aangeduid [55](#page=55). #### 5.2.1 Kamerstructuur Parlementen kunnen unicameraal (één kamer) of bicameraal (twee kamers) zijn. Een bicameraal systeem kan sterk zijn (gelijke macht van beide kamers) of zwak (constitutionele en politieke ondergeschiktheid van één kamer aan de andere). Veel West-Europese landen hanteren een bicameraal stelsel, waarbij de tweede kamer vaak directer wordt verkozen dan de eerste kamer of senaat [55](#page=55). #### 5.2.2 Sub-organisaties binnen het parlement * **Fracties:** Een fractie bestaat uit parlementsleden van dezelfde partij en stroomlijnt en coördineert parlementaire activiteiten. In de meeste Europese landen heerst een hoge mate van partijdiscipline, waardoor individuele stemmen zelden afwijken van het fractiestandpunt. Soms vormen meerdere partijen één fractie, zoals de fractie 'Ecolo-Groen' [56](#page=56). * **Parlementaire commissies:** Dit zijn kleinere groepen parlementsleden die zich specialiseren in specifieke bevoegdheidsdomeinen en het inhoudelijke werk verrichten. Commissies zijn cruciaal in België en Nederland en vervullen belangrijke functies in het wetgevend proces door wetgeving voor te bereiden, wetsvoorstellen te bespreken en te stemmen, en controleren ministers via hun expertise. Ze bieden ruimte voor arbeidsspecialisatie en zorgen voor een evenwichtige vertegenwoordiging, maar kunnen leiden tot vertraging, conservatieve bias en conflicten tussen kamers [56](#page=56) [57](#page=57). #### 5.2.3 Functies van parlementen * **Representatie:** Parlementen vertegenwoordigen het volk, de natie en de kiezers, en fungeren als een verbinding tussen burgers en bestuur. Verkozenen behartigen de belangen van hun achterban, die lokaal, sociaal-economisch, leeftijdsgroepen, gendergroepen of ethno-culturele gemeenschappen kan omvatten. Vaak zijn parlementen echter geen exacte afspiegeling van de bevolking en kennen ze ondervertegenwoordiging van bepaalde groepen [57](#page=57). * **Gerrymandering:** Dit is de praktijk van het hertekenen van grenzen van kiesdistricten voor strategische redenen om de politieke vertegenwoordiging van minderheden te verzekeren, maar kan ook in hun nadeel werken [57](#page=57). * **Wetgevende functie:** Parlementen dienen, amenderen, goedkeuren en verwerpen wetgeving. In België initieert de regering vaak wetgeving, waardoor het parlement meer een amendementaire rol heeft [58](#page=58). * Monocamerale wetgevingsprocedures in België omvatten de bespreking in een gespecialiseerde commissie, stemming in de plenaire vergadering, bekrachtiging door de Koning en bevoegde minister, en publicatie in het Staatsblad [58](#page=58). * **Deliberatieve functie:** Parlementen bieden een forum voor open en publieke discussie over het landsbestuur. Een open debat is essentieel voor de legitimiteit van politieke beslissingen. De oppositie kan technieken zoals filibusteren toepassen om stemmingen uit te stellen [58](#page=58). * **Controlefunctie:** Het parlement controleert de uitvoerende macht op machtsmisbruik en naleving van de begroting, met hulp van de rekenkamer. Dit gebeurt door het stellen van vragen aan bewindvoerders, het indienen van moties van wantrouwen (parlementaire systemen) of impeachment (presidentiële systemen), en het instellen van onderzoeks- of enquêtecommissies [58](#page=58). ### 5.3 Verhouding tussen parlement en regering De relatie tussen parlement en regering verschilt per regime: * **Parlementaire regimes (Westminster style):** Leden van de regering worden gekozen uit en door het parlement, en leggen verantwoording af aan het parlement. De regering is afhankelijk van het vertrouwen van het parlement, dat de regering naar huis kan sturen met een motie van wantrouwen. Kiezers kiezen het parlement, dat vervolgens de regering aanstelt [59](#page=59). * **Presidentiële regimes (VS model):** De president wordt direct door de burgers verkozen, heeft een vastgestelde ambtstermijn en hoeft geen verantwoording af te leggen aan het parlement, tenzij in uitzonderlijke gevallen van impeachment. Er is een systeem van 'checks and balances' tussen president en congres [59](#page=59). * **Semi-presidentiële regimes (Frans model):** De president wordt direct verkozen en staat autonoom tegenover het parlement. De Eerste Minister leidt de regering en legt verantwoording af aan zowel de president als het parlement. Dit kan leiden tot 'cohabitation' wanneer de president en het parlement een verschillende politieke kleur hebben [59](#page=59). #### 5.3.1 Vorming van regeringen In een presidentieel systeem benoemt de president zijn/haar ministers, terwijl in een parlementair systeem het parlement beslist over de vorming van een regering [59](#page=59). * **Eenpartijregeringen** komen vaker voor in tweepartijsystemen, terwijl **coalitieregeringen** (met twee of meer partners) typisch zijn voor meerpartijensystemen. Er wordt gestreefd naar een meerderheidsregering die kan rekenen op minstens 50%+1 van de zetels [60](#page=60). * **Coalitieregeringen** kunnen gevormd worden volgens verschillende strategieën: * **Minimal-winning-coalitie:** Een meerderheidscoalitie zonder overbodige partners, waarbij het wegvallen van één partner de meerderheid doet verdwijnen [60](#page=60). * **Minimal-number-coalitie:** Een meerderheidscoalitie met het kleinst mogelijke aantal partners [60](#page=60). * **Minimal-weight-coalitie:** Een meerderheidscoalitie met de kleinst mogelijke meerderheid [60](#page=60). * **Minimal-distance-coalitie:** Een meerderheidscoalitie met de kleinst mogelijke ideologische afstand tussen de partners [60](#page=60). * **Minderheidsregeringen** beschikken niet over een meerderheid en moeten voor elke beslissing een meerderheid zoeken bij andere partners. Voorbeelden zijn Noorwegen, Zweden en Denemarken [60](#page=60). * **Oversized-coalities** hebben een surplus aan partners boven het minimale vereiste [60](#page=60). * **Grand-coalities** omvatten alle grootste partijen en komen vaak voor in uitzonderlijke crisissituaties. Een voorbeeld is de coalitie tussen links en rechts in Duitsland [60](#page=60). #### 5.3.2 Staatshoofden en regeringsleiders De uitvoerende macht is verantwoordelijk voor het uitvoeren van wetten, het maken van beleid en het besturen van het land [60](#page=60). * **Staatshoofd:** Dit kan een constitutionele monarch (bijv. België, Nederland) of een constitutionele president (bijv. Duitsland, Italië) zijn. Het staatshoofd vervult voornamelijk ceremoniële en protocollaire functies en heeft weinig directe invloed op het dagelijkse beleid, hoewel informele invloed mogelijk is. Bij de vorming van een nieuwe regering na verkiezingen speelt het staatshoofd een rol door een formateur aan te wijzen [61](#page=61). * **Regeringsleider:** De premier (of Eerste Minister, Bondskanselier, uitvoerende President) is de woordvoerder van de regering en de belangrijkste uitvoerende macht. In presidentiële systemen is de staatshoofd tevens regeringsleider. De premier bepaalt vaak de agenda van de ministerraad en ziet zijn/haar macht versterkt door de toenemende invloed van Europese besluitvorming. De rol van de premier verschilt tussen eenpartijregeringen en coalitieregeringen [61](#page=61). * **Federale regering in België:** Bestaat uit ministers en staatssecretarissen, met een gelijke verdeling over taalgroepen. Beslissingen kunnen eigen bevoegdheden van de minister betreffen of collegiale bevoegdheden van de gehele regering. De Ministerraad is de vergadering van alle ministers, en het Kernkabinet is het overleg tussen de premier en vice-premiers [61](#page=61). #### 5.3.3 Functies van de regering * Besturende taak: Het daadwerkelijk besturen van het land [62](#page=62). * Implementatie van beleid: Toezicht houden, managen en de eindverantwoordelijkheid dragen voor de uitvoering van beleid [62](#page=62). * Coördinatie van staatsactiviteiten [62](#page=62). * Bijzondere (vol)machten in tijden van crisis [62](#page=62). ### 5.4 Beleid: concept en cyclus Beleid is een reeks onderling gerelateerde beslissingen van overheden om de samenleving te sturen, en bevindt zich aan de output-zijde van het politieke systeem. Beleidsvoering is het proces waardoor deze beslissingen worden gemaakt [70](#page=70). #### 5.4.1 Beleid als output Beleid kan verschillende vormen aannemen: * **Regulerend:** Beleid dat regels, wetten en verordeningen vaststelt om gedrag te sturen, zoals migratiebeleid dat bepaalt wie en onder welke voorwaarden zich in een land kan vestigen [70](#page=70). * **Distributief:** Beleid dat goederen en middelen ter beschikking stelt van de samenleving, zoals het garanderen van zuivere lucht [70](#page=70). * **Redistributief:** Beleid dat goederen en middelen binnen de samenleving herverdeelt tussen verschillende mensen en groepen [70](#page=70). * **Consitutief:** Beleid dat gedrag definieert en de realiteit vormgeeft, zoals de definitie van een huwelijk door de overheid [70](#page=70). #### 5.4.2 Beleid als proces: de beleidscyclus De beleidscyclus, hoewel geen perfecte weergave, verdeelt het proces in deelprocessen om onderzoek mogelijk te maken. De cyclus bestaat uit vijf fasen, waarbij de laatste terugkoppelt naar de voorgaande [71](#page=71): 1. **Agendasetting:** Problemen worden gesignaleerd en issues verschuiven van de publieke naar de politieke/beleidsagenda. Dit is een selectie- en reductieproces dat wordt beïnvloed door culturele factoren, politiek-maatschappelijke factoren, toeval en events [71](#page=71). * **Selectiemechanismen:** Culturele factoren, politiek-maatschappelijke factoren (ideologieën structureren het debat), toeval en events [71](#page=71). * **Framing:** Het presenteren van een probleem op een manier die past in maatschappelijke schema's, zoals een hoofddoekenkwestie framen als een probleem van gelijkheid tussen man en vrouw [71](#page=71). * **Agendavorming van bovenaf:** Gebeurt door actoren binnen politieke instellingen zoals politieke partijen, regering, parlementariërs en rechtbanken [71](#page=71). * **Agendavorming van onderuit:** Initiatieven van belangengroepen, academici, actiegroepen, journalisten en individuele burgers die problemen signaleren via protesten, petities, etc. [72](#page=72). * **Condities voor politieke agendering:** (Niet uitgewerkt in het document) [72](#page=72). 2. **Beleidsvoorbereiding:** Formuleren hoe een probleem kan worden aangepakt, wie betrokken kan zijn, en welke oplossingen haalbaar zijn [72](#page=72). * **Technisch-rationeel:** Een technische aangelegenheid waarbij doelstellingen, mogelijkheden en middelen worden afgewogen. Het NATO-model (Nodality, Authority, Treasure, Organisation) wordt hierbij kort genoemd, maar niet uitgewerkt [72](#page=72). * **Competitief:** Strijd tussen verschillende probleemdefinities en oplossingen, waarbij belangen en principes botsen. Framing wordt toegepast om oplossingen breder aanvaard te krijgen. Een voorbeeld is de framing van maatregelen die participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt verhogen, met 'progressive framing' (empowerment, mensenrechten) en 'conservative framing' (natuurlijke orde, aantasting maatschappelijk weefsel) [73](#page=73). 3. **Besluitvorming:** Het doorhakken van knopen nadat mogelijkheden zijn afgewogen. Er kan ook besloten worden om geen beslissing te nemen [73](#page=73). * **Rationele-actor-model:** Een afgewogen keuze voor de oplossing die het beste middel is om een doel te bereiken, gebaseerd op een kosten-batenanalyse. Dit model vereist overeenstemming over doelen en volledige informatie, wat in de praktijk vaak ontbreekt ('bounded reality') [73](#page=73). * **Incrementeel model of 'muddling through':** Een voortdurend proces van trial-and-error met kleine, soms tegenstrijdige beslissingen die zaken voorlopig regelen. Dit model is zeer toepasbaar op de Belgische en Duitse politiek en erkent dat besluitvormers terughoudend en risicomijdend zijn in een chaotische context [73](#page=73) [74](#page=74). * **Hoe beslissen:** De institutionele context en regels bepalen de procedures voor besluitvorming. In een parlementair systeem met twee kamers kan de tweede kamer een 'veto player' zijn. Combinaties van partijen met een meerderheid kunnen beslissingen doordrukken, maar kleinere partijen kunnen een grote invloed hebben als ze de 'veto player' zijn. Referenda kunnen bindend of adviserend zijn [74](#page=74). 4. **Beleidsuitvoering (Implementatie):** Het concreet realiseren van de beslissingen en regels in de praktijk [74](#page=74). * **Top-down:** Topbureaucraten beslissen en lagere niveaus voeren uit, wat leidt tot uniformiteit en controle [75](#page=75). * **Bottom-up:** 'Street-level bureaucrats' staan in contact met burgers en passen implementatie flexibel aan [75](#page=75). * **Voor- en nadelen:** Duidelijke instrumenten voor eenvoudige vragen, maar minder geschikt voor complexe zaken. Directe betrokkenheid van burgers versus sturing door politieke elites [73](#page=73). 5. **Beleidsevaluatie:** Een aparte fase die door de gehele cyclus heen loopt, waarbij politieke outputs en de totstandkoming ervan worden geëvalueerd. Dit leidt tot beleidsbeëindiging bij het bereiken van doelstellingen, of terugkoppeling en bijsturing bij het niet bereiken ervan [75](#page=75). * **Evaluatiecriteria:** Efficiency, Effectiviteit, Economy (3E's), procesevaluatie, klanttevredenheid. Echter, in de praktijk is er weinig evaluatie [75](#page=75). ### 5.5 Verschillende bestuursstijlen Arend Lijphart onderscheidt twee varianten van democratie: * **Meerderheidsdemocratieën (bijv. VK, VS):** Macht is gecentraliseerd bij de politiek, gericht op steun van zoveel mogelijk leden van de gemeenschap. Kenmerken zijn rationele besluitvorming en top-down implementatie. Vaak geassocieerd met eenpartijregeringen/minimal winning coalities, unitair bestuur, flexibele grondwet, geen rechterlijke toetsing, meerderheidsschiessystemen, pluralisme en unicameralisme [75](#page=75). * **Consensusdemocratieën (bijv. België, Nederland):** Het middenveld heeft veel macht in agendasetting en beleidsvoorbereiding. Kenmerken zijn incrementele besluitvorming en bottom-up implementatie. Vaak geassocieerd met brede regeringscoalities, federaal bestuur, decentralisatie, rechtsvorming met rechterlijke toetsing, bicameralisme en corporatisme [75](#page=75) [76](#page=76). ### 5.6 Administraties: functies en organisatie #### 5.6.1 Functies van administraties * **Administreren:** Het implementeren van beleid en het zorgen voor naleving van regels [76](#page=76). * **Adviseren:** Het informeren van politici bij het nemen van beslissingen [76](#page=76). #### 5.6.2 Modellen van administratie * **Model I: De Bureaucratie (Max Weber):** Een organisatievorm van de moderniteit, gekenmerkt door rationaliteit en depersonalisering. Kenmerken zijn functionalisme (formele regels), hiërarchie, legalisme, neutraliteit, vaste betrekking en expertise [76](#page=76). * **Model II: New Public Management (NPM):** Een gewijzigde visie op de rol van de staat, waarbij de staat minder detail gestuurd is en meer voorwaarden creëert. Dit model benadrukt marktdenken, kern- en kerntaken, en privatisering. Het focust op het behalen van doelstellingen en maakt gebruik van managementtechnieken, waarbij de uitvoering deels door andere sectoren kan gebeuren. Klantvriendelijkheid staat centraal, en het vertegenwoordigt een ontwikkeling van 'government' naar 'governance' door samenwerkingsverbanden tussen publieke en private sectoren [76](#page=76) [77](#page=77). #### 5.6.3 Verschil tussen politici en ambtenaren | Kenmerk | Politici | Ambtenaren | | :------------------ | :------------------------------------------ | :-------------------------------------------- | | Selectie | Verkozen | Aangeduid | | Termijn | Korte termijn | Lange termijn | | Expertise | Leken | Experts | | Drijfveer | Politiek (herkozen worden) | Professioneel (effectief, efficiënt, zuinig) | | Primaire oriëntatie | Extern (burgers overtuigen) | Intern (gericht op eigen organisatie) | | Maatstaf succes | Publieke opinie | Regels volgen | | Aantal | Weinig | Veel | #### 5.6.4 Macht van administraties en controle * **Bureaucratische macht:** Administraties hebben strategische en logistieke macht, maar zijn instrumenten van de regering. Ze hebben ook statusmacht door hun aantal en permanentie [77](#page=77). * **Controle van bureaucratische macht:** * **Politieke benoemingen:** Benoeming van alternatieven aan de top ('spoils system') [78](#page=78). * **Kabinettensysteem:** Directe medewerkers van ministers, deels gekozen door minister en partij [78](#page=78). * **Ombudsfunctie:** Hoort en bundelt klachten van burgers over het functioneren van de administratie om bijsturing te bewerkstelligen [78](#page=78). --- # Internationale betrekkingen en de Europese Unie Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Internationale betrekkingen en de Europese Unie", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 6. Internationale betrekkingen en de Europese Unie Dit hoofdstuk verkent de historische ontwikkeling van de Europese Unie, haar institutionele structuur, en de bredere context van internationale betrekkingen, inclusief theoretische perspectieven zoals idealisme en realisme. ### 6.1 De Europese Unie: aard en geschiedenis De Europese Unie (EU) wordt beschreven als een uniek politiek systeem dat verder gaat dan een confederatie, maar geen klassieke federatie is. De EU neemt beslissingen die het leven van de lidstaten aanzienlijk beïnvloeden [79](#page=79). #### 6.1.1 Historische context van Europese integratie Het proces van Europese integratie begon na de Tweede Wereldoorlog, gedreven door de wens om toekomstige conflicten te vermijden na de verwoesting van de oorlog en de opkomst van de Koude Oorlog. Belangrijke initiatieven om Europa te helpen en te stabiliseren waren [79](#page=79): * **Marshallplan:** Financiële steun van de Verenigde Staten (VS) [79](#page=79). * **NAVO:** Militaire alliantie die Europa defensieve garanties van de VS bood [79](#page=79). * **Pact van Brussel:** Een verdrag dat wederzijdse hulp garandeerde bij een aanval op een van de ondertekenaars [79](#page=79). #### 6.1.2 De oprichting van de EGKS Een belangrijke stap was de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) in 1952. Dit initiatief, gelanceerd door de Franse minister van Buitenlandse Zaken, streefde ernaar de productie van kolen en staal van enkele landen onder een gemeenschappelijke hoge autoriteit te brengen, om zo militaire escalatie te voorkomen. De oorspronkelijke leden waren Frankrijk, West-Duitsland, Italië, België, Nederland en Luxemburg [79](#page=79). De EGKS had een dubbele structuur: * **Hoge Autoriteit:** Een overkoepelend bestuursorgaan [79](#page=79). * **Raad van Ministers:** Vertegenwoordiging van de lidstaten [79](#page=79). * **Hof van Justitie:** Behandelde geschillen [79](#page=79). * **Parlementaire Vergadering:** Bestond uit parlementsleden van de lidstaten, maar had geen wetgevende bevoegdheid [79](#page=79). Pogingen tot oprichting van een Europese Defensie Gemeenschap mislukten door het terugtrekken van Frankrijk [80](#page=80). #### 6.1.3 De ontwikkeling naar de EEG en EU Het basisidee van de Europese Economische Gemeenschap (EEG) was de creatie van een grote gemeenschappelijke open markt door alle handelsbelemmeringen weg te nemen. Op verzoek van Frankrijk lag de focus aanvankelijk sterk op een gemeenschappelijk landbouwbeleid, met subsidies en regulering van de productie [80](#page=80). Het Verdrag van Maastricht verdiepte de samenwerking verder en introduceerde de mogelijkheid van een eenheidsmunt voor lidstaten die aan economische criteria voldeden. Vanaf dat moment werd de EEG omgedoopt tot de Europese Unie. Het Verdrag van Nice poogde hervormingen door te voeren, maar met beperkt succes, wat leidde tot de organisatie van een Europese Conventie in 2002 [80](#page=80). #### 6.1.4 Economische projecten: Verdieping, Verbreding en Uitbreiding * **Verdieping:** Een nauwere samenwerking binnen specifieke beleidsdomeinen, zowel qua inhoud als besluitvormingsprocedures. Dit omvat de douane-unie met wegvallen van importheffingen en quota's, maar ook een algemener beleid dat zowel vrijhandel als protectionisme kan omvatten. De unanimiteitsvereiste in de Raad van Ministers vormde echter een obstakel voor volledige verdieping [80](#page=80). * **Verbreding:** Actievere deelname in meer beleidsdomeinen, zoals de Economische en Monetaire Unie, die nieuwe domeinen creëerde zoals monetair beleid en het beheer van centrale banken [80](#page=80). * **Uitbreiding:** Meer lidstaten die deelnemen aan de EU. Het Oostblok werd uitgesloten, terwijl het Verenigd Koninkrijk (VK), traditioneel sceptisch over supranationalisme, de intergouvernementele EFTA oprichtte voor vrijhandel [81](#page=81). ### 6.2 De instellingen en de werking van de EU #### 6.2.1 De EU als consociatieve democratie Fritz Scharpf vergeleek de EU met de Duitse Bondsrepubliek vanwege de functionele bevoegdheidsverdeling en de noodzaak van medewerking van lidstaten voor beleidsuitvoering. Besluitvorming in de EU vereist vaak brede consensus, met unanimiteit in de Raad van Ministers voor bepaalde domeinen, en een gekwalificeerde meerderheid die verder gaat dan een simpele meerderheid van de lidstaten [81](#page=81) [82](#page=82). **Joint decision making** is een proces waarbij ondergeschikten participeren en het meerderheidsstandpunt wordt bepaald na overleg. Strategieën hierbij zijn [82](#page=82): * **Problem-solving:** Verwijzen naar gemeenschappelijke waarden en doelstellingen bij onenigheid [82](#page=82). * **Bargaining:** Onderhandelen over voorwaarden om steun te verwerven, vaak door verschillende beslissingen te combineren [82](#page=82). * **Asymmetrie:** (Niet verder uitgewerkt in de tekst) [82](#page=82). #### 6.2.2 Democratie en participatie in de EU * **Europese verkiezingen:** Worden beschouwd als "second-order national elections", waarbij kiezers zich meer laten leiden door binnenlandse thema's. Dit leidt tot een andere stemuitbreng dan bij nationale verkiezingen, met meer ruimte voor kleinere, radicale partijen en een "expressieve" stemintentie. Ondanks de beperkte directe impact op nationaal beleid, worden de resultaten nationaal geïnterpreteerd en kunnen ze invloed hebben op nationale campagnes [82](#page=82) [83](#page=83). * **Spitzenkandidaten:** Hoofdkandidaten van Europese politieke partijen die strijden om het voorzitterschap van de Europese Commissie, met als doel burgers directe invloed te geven. Regeringsleiders selecteren deze topkandidaten [83](#page=83). * **Euroscepsis:** Ontstaat doordat de EU, ondanks haar parlement, niet functioneert als een parlementaire democratie in de traditionele staatscontext [83](#page=83). #### 6.2.3 De instellingen van de EU | Instelling | Samenstelling | Logica | Besluitvormingsprocedure | Bevoegdheid | | :-------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :---------------- | :-------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------------------- | | Europese Raad | Staatshoofden/regeringsleiders, Permanente Voorzitter, Voorzitter Europese Commissie | Intergouvernementeel | Unanimiteit (tenzij anders voorzien) | Grote lijnen beleid EU, knopen doorhakken | | Europese Commissie | Commissarissen per lidstaat, Hoge Vertegenwoordiger | Supranationaal | Unanimiteit/collegialiteit | Initiatieven EU-wetgeving, toezicht, uitvoering begroting | | Raad van Ministers | Ministers per beleidsdomein van lidstaten | Intergouvernementeel | Gekwalificeerde meerderheid, Gewone meerderheid, Unanimiteit | Wetgeving en begroting | | Europees Parlement | Rechtstreeks verkozen vertegenwoordigers van EU-burgers | Supranationaal | Gewone meerderheid | Wetgeving en begroting, goedkeuren Commissie | | Europees Hof van Justitie | Eén rechter per lidstaat | Supranationaal | Juridische procedure | Controle en veroordeling uitvoering wetgeving | | **Gerecht** | 2 rechters per lidstaat | Supranationaal | (Niet gespecificeerd) | Beroepen van natuurlijke/rechtspersonen tegen EU-handelingen | ### 6.3 Internationale betrekkingen: concepten en theorieën #### 6.3.1 Definitie en evolutie van internationale betrekkingen (IB) Internationale betrekkingen (IB) bestudeert de relaties tussen staten en andere actoren die de grenzen van een politieke gemeenschap overstijgen. Historisch was er een sterke staat-centrische traditie, maar globalisering heeft geleid tot de toenemende aandacht voor niet-gouvernementele actoren. De term zelf is het onderwerp van een ideologisch debat, met voorstellen voor bredere termen zoals 'globale politiek' of 'transnationale politiek' [84](#page=84) [85](#page=85). **Kernconcept:** Anarchie, opgevat als de afwezigheid van een legitieme wereldregering die het internationale systeem aanstuurt. Internationale instellingen hebben hun autoriteit afhankelijk van de instemming en naleving door staten [85](#page=85). **Verschil met nationale politiek:** Hoewel geweld mogelijk is in beide contexten, zijn de strategieën om ermee om te gaan fundamenteel anders [85](#page=85). #### 6.3.2 Machtsverhoudingen: staten versus multinationals Anno 2023 is er een complexe machtsverhouding tussen staten en multinationals. Multinationals oefenen invloed uit door belastingvoordelen te benutten om zich te vestigen, terwijl staten economische macht kunnen uitoefenen [85](#page=85). #### 6.3.3 Europese gerechtshoven en mensenrechten * **Europees Hof van Justitie (EU, Luxemburg):** De hoogste rechterlijke instelling van de EU, die zorgt voor een uniforme interpretatie en toepassing van het gemeenschapsrecht. Het behandelt beroepen wegens niet-nakoming, nietigverklaring en nalatigheid, en kent een prejudiciële procedure waarbij nationale rechters zich tot het Hof kunnen wenden bij twijfel over EU-recht [86](#page=86). * **Europees Hof voor de Rechten van de Mens (Raad van Europa, Straatsburg):** Waarborgt mensenrechten en fundamentele vrijheden voor burgers in de 47 lidstaten van de Raad van Europa. Kandidaat-lidstaten moeten het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) ratificeren om toe te treden. Het Hof beoordeelt klachten van individuen, organisaties en landen tegen lidstaten, en de uitspraken zijn definitief en bindend [86](#page=86). **Voorwaarden voor klachtbehandeling bij het EHRM:** I. De indiener is persoonlijk en direct slachtoffer van een schending van een EVRM-recht [86](#page=86). II. De klacht is gericht tegen een publieke instantie [86](#page=86). III. Alle nationale rechtsmiddelen zijn uitgeput (laatste redmiddel) [86](#page=86). IV. De klacht wordt ingediend binnen zes maanden na de definitieve nationale beslissing [86](#page=86). Toezicht op naleving van uitspraken berust bij het Comité van Ministers van de Raad van Europa [87](#page=87). #### 6.3.4 Belangrijkste theorieën in Internationale Betrekkingen Er zijn twee prominente theoretische benaderingen binnen internationale betrekkingen: idealisme en realisme. ##### 6.3.4.1 Idealisme Het central argument van het idealisme is dat staten moeten handelen volgens morele principes en juridische normen. Idealisten geloven in een "anarchische samenleving" en bekritiseren de visie dat staatsgedrag uitsluitend beperkt wordt door de kracht van andere staten. Belangrijke aspecten van het idealisme zijn [86](#page=86) [87](#page=87): * **Nadruk op gemeenschappelijke doelen:** Ontwikkeling van complexe regels die gedrag sturen en streven naar relatieve voordelen van samenwerking [87](#page=87). * **Veiligheidsdilemma:** Waarschuwt dat de eigenhandige veiligheid nastreven door militaire machtsuitbreiding kan leiden tot verhoogd onveiligheidsgevoel bij andere staten, met gevaar van wederzijdse bewapening en escalatie. Het idealistische antwoord is wederzijdse demilitarisering en samenwerking [87](#page=87). * **Rechtvaardige oorlog (naar Thomas van Aquino):** Criteria voor een rechtvaardige oorlog, waarbij geweld alleen moreel gerechtvaardigd kan worden onder strikte voorwaarden [87](#page=87): * **Uit verdediging:** Als antwoord op ondergaan geweld, niet als veroveringsoorlog [87](#page=87). * **Door rechtmatige heersers:** Alleen door legitieme autoriteiten, geen burger- of verzetsoorlog [87](#page=87). * **Juiste morele intenties:** Het goede moet zegevieren over het kwade [87](#page=87). * **Kans op succes** [87](#page=87). * **Proportionaliteit van het geweld** [87](#page=87). * **Laatste redmiddel** [87](#page=87). Dit standpunt bevindt zich tussen bellicisme (oorlog is altijd legitiem) en pacifisme (oorlog is nooit legitiem) [87](#page=87). * **Democratische Vrede (naar Immanuel Kant):** Democratische landen zullen minder geneigd zijn militaire conflicten met elkaar uit te vechten. Dit berust op respect voor rechtsregels en de kracht van publieke opinie door democratische controle. Kritiek hierop wijst op economische dwangmiddelen en machtsverschillen tussen democratieën [88](#page=88). * **Hugo de Groot (Grotius):** Grondlegger van het idee dat staten rechtsregels moeten naleven en soevereiniteit niet leidt tot volledige vrijheid. Hij pleitte voor onderhandeling als eerste stap bij conflicten, en geweld alleen voor zelfverdediging of grondgebiedverdediging. Oorlogsvoering dient strikte regels te volgen, inclusief duidelijke oorlogsverklaring, sparen van burgers, terughoudendheid bij doden, en een duidelijk vredesverdrag [88](#page=88). * **Woodrow Wilson en de Volkenbond:** Wilson geloofde dat een Volkenbond een internationale orde zou creëren. De VS ratificeerde het verdrag niet uit vrees voor schending van soevereiniteit [89](#page=89). * **Humanitaire interventies:** Na de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens groeide de politieke bereidheid voor afdwingbare verklaringen na militaire interventies in de jaren '90 [89](#page=89). * **Verenigde Naties (VN):** Heeft een Algemene Vergadering met symbolische betekenis en een Veiligheidsraad met vijf permanente leden met vetorecht (VS, VK, Rusland, Frankrijk, China). De Veiligheidsraad kan ingrijpen met embargo's, sancties en militaire campagnes, maar heeft geen eigen troepenmacht (soft power) [89](#page=89). **Uitgangspunten idealisme:** * Oorlog is moreel verwerpelijk en moet vermeden worden [89](#page=89). * Conflict is niet onafwendbaar; geloof in moraliteit, soft powers, leren en gemeenschappelijke belangen [89](#page=89). * De drijfveer is relatief voordeel gebaseerd op verbetering ten opzichte van het verleden, niet relatieve macht t.o.v. andere staten [89](#page=89). * Praktische invulling: Nadruk op soft powers (vrijhandel, ontwapening) en multilateralisme (collectief nastreven van gemeenschappelijke doelen). Bevoegdheden worden overgedragen naar een hoger niveau voor effectief beleid [90](#page=90). ##### 6.3.4.2 Realisme Realisme stelt dat staten moeten handelen volgens hun nationale eigenbelangen en gelooft in een "internationaal zelf-help systeem". Dit is een kritiek op het idealisme en sluit aan bij Thomas Hobbes' Leviathan [90](#page=90). * **Central argument:** Stabiliteit wordt gegarandeerd door dominantie die orde brengt [90](#page=90). * **Nadruk op verticale relaties:** Staten bevinden zich in een hiërarchische relatie, gebaseerd op relatieve macht. Er wordt onderscheid gemaakt tussen grootmachten en andere staten [90](#page=90). * **Sun Tzu - The Art of War:** Moralisme is ondergeschikt aan nationale veiligheid [90](#page=90). * **Niccolò Machiavelli - Il Principe:** Koppelt moraal en politiek los van elkaar, met een pessimistisch mensbeeld en de doctrine "het doel heiligt de middelen". Een goede heerser wordt gekenmerkt door "virtù" (kunde om situaties te beoordelen en doelen te realiseren) [90](#page=90). * **Thucydides - De Melische Dialoog:** Illustreert de internationale politiek als een "self-help" systeem met nadruk op hard powers en de stelling "might makes right" [91](#page=91). * **Carl von Clausewitz:** Stelt dat oorlog onvermijdelijk is en dat het gaat om het ontwikkelen van de juiste strategie om te winnen. Politiek mag niet ondergeschikt gemaakt worden aan morele daden. Hij verzette zich tegen de proportionaliteitsleer, omdat dit conflicten zou verlengen. Een totale overwinning is het doel [91](#page=91). **Uitgangspunten realisme:** * Staten handelen volgens nationaal eigenbelang [91](#page=91). * De internationale gemeenschap wordt gekenmerkt door anarchie en onvermijdelijk conflict [91](#page=91). * Staten zijn dominante, rationele, unitaire actoren die handelen vanuit hun "relatieve macht" [91](#page=91). * Machtsbalans, niet gelijkheid, brengt internationale stabiliteit [91](#page=91). * Oorlog is een legitiem machtsinstrument om deze balans te realiseren [91](#page=91). * Praktische invulling: Hard powers zijn legitieme instrumenten. Unilateralisme (eigen koers varen) is acceptabel. Verzet tegen supranationale instellingen en nadruk op intergouvernementele samenwerking [91](#page=91). > **Tip:** Begrijp de kernverschillen tussen idealisme en realisme, met name hoe zij de rol van moraal, geweld en internationale instituties in het internationale systeem interpreteren. Denk aan de historische voorbeelden die bij elke theorie worden aangehaald. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Politiek | Politiek verwijst naar het geheel van activiteiten en processen die gericht zijn op het sturen van een samenleving, het nemen van bindende beslissingen en het omgaan met conflicten en diversiteit binnen die samenleving. | | Macht | Macht is de mogelijkheid die een actor heeft om in het kader van een sociale relatie zijn wil op te leggen aan anderen, zelfs tegen hun weerstand in. Het kan zichtbaar, onzichtbaar of diffuus zijn en wordt op verschillende manieren gemeten. | | Gezag | Gezag ontstaat wanneer de uitoefening van macht door burgers als legitiem wordt beschouwd en vrijwillig wordt gevolgd, zonder dat er veel vragen bij gesteld worden. | | Staat | Een staat is een territoriale entiteit met een vaste structuur, die soeverein bestuurt binnen een afgebakend territorium en beschikt over het monopolie op legitiem geweld, met een formele erkenning van andere staten. | | Souvereiniteit | Souvereiniteit is de hoogste macht en het hoogste gezag binnen een grondgebied, waarbij de staat de ultieme macht claimt en geen hogere macht erkent. Het kent zowel interne als externe aspecten. | | Rule of Law | Het principe van de rule of law houdt in dat de staat niet boven de wet staat, maar onderworpen is aan de wet, en dat fundamentele rechten van burgers beschermd worden. | | Grondwet | De grondwet is het fundamentele juridische document dat de basisregels voor het functioneren van een politiek systeem vastlegt, inclusief de definitie van de staat, de werking van instellingen en de bescherming van basisrechten en vrijheden. | | Sociaal Contract | Het sociaal contract is een theoretisch concept waarbij burgers vrijwillig een deel van hun macht afstaan aan een overheid om zo uit een hypothetische natuurtoestand te komen en een geordende samenleving te creëren. | | Breuklijn | Een breuklijn is een diepe en langdurige tegenstelling of verdeeldheid binnen een samenleving die leidt tot duidelijk onderscheidbare en zelfbewuste groepen die politiek mobiliseerbaar zijn en specifieke waardepakketten delen. | | Ideologie | Een ideologie is een samenhangend geheel van ideeën en opvattingen over de mens en de samenleving, dat een analyse biedt van de huidige situatie, een toekomstbeeld schetst en een actieplan bevat om de maatschappij te transformeren. | | Democratie | Democratie is een methode van collectieve besluitvorming die gekenmerkt wordt door een mate van gelijkheid onder de deelnemers tijdens een essentiële fase van het besluitvormingsproces, waarbij de macht van de staat voortkomt uit de bevolking. | | Politieke Participatie | Politieke participatie omvat alle manieren waarop burgers hun voorkeuren en eisen signaleren aan politieke besluitvormers en druk uitoefenen om aan hun eisen tegemoet te komen. | | Parlement | Het parlement is de belangrijkste wetgevende vergadering, de belichaming van de democratie, waar de wil van de bevolking tot uiting komt door middel van gekozen vertegenwoordigers. | | Regering | De regering is het geheel van mensen met specifieke machten die tijdelijk het staatsapparaat voorzitten en verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het beleid en de dagelijkse besturing van het land. | | Beleid | Beleid is een set van onderling gerelateerde beslissingen, genomen door overheden, met als doel de samenleving in een bepaalde richting te sturen. Het is zowel een output van politieke processen als een proces van besluitvorming. | | Europese Unie | De Europese Unie is een uniek politiek systeem dat meer is dan een confederatie maar geen klassieke federatie, en dat beslissingen neemt die het leven van lidstaten sterk sturen, voortkomend uit een historisch proces van economische en politieke integratie. | | Internationale Betrekkingen | Internationale betrekkingen zijn de politiek-wetenschappelijke studie van de relaties tussen staten en andere actoren op mondiaal niveau, waarbij anarchie als een centraal concept fungeert vanwege de afwezigheid van een wereldregering. | | Trias Politica | Trias Politica, of de scheiding der machten, stelt dat de politieke macht verdeeld moet zijn over drie onafhankelijke instellingen: de wetgevende macht (parlement), de uitvoerende macht (regering) en de rechterlijke macht (rechtbanken). | | Federalisme | Federalisme is een vorm van territoriale organisatie van een staat waarbij de soevereiniteit gedeeld wordt tussen een centrale federale overheid en deelstaten, die beide eigen bevoegdheden en autonomie hebben. | | Beleidscyclus | De beleidscyclus beschrijft de opeenvolgende fasen in het tot stand komen en uitvoeren van beleid, inclusief agendasetting, beleidsvoorbereiding, besluitvorming, beleidsuitvoering en beleidsevaluatie. | | Parlementaire Commissie | Een parlementaire commissie is een gespecialiseerde groep parlementsleden die zich bezighoudt met inhoudelijk werk binnen een specifiek bevoegdheidsdomein, cruciaal voor de voorbereiding van wetgeving en controle van het beleid. | | Kiesstelsel | Een kiessysteem is een set van regels en procedures voor de organisatie van verkiezingen, met als doel het omzetten van stemmen in zetels, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen proportionele en meerderheidssystemen. | | Volkssoevereiniteit | Volkssoevereiniteit is het principe dat de ultieme politieke macht bij het volk ligt, en dat de regering haar legitimiteit ontleent aan de wil van het volk, vaak uitgedrukt via verkiezingen. | | Bureaucratie | Bureaucratie is een organisatiestructuur die gekenmerkt wordt door formele regels, hiërarchie, legalisme, neutraliteit, vastheid van betrekking en expertise, gericht op efficiënte en rationele uitvoering van taken. | | New Public Management | New Public Management is een managementfilosofie die de rol van de staat wil herdefiniëren, met nadruk op marktdenken, kernactiviteiten, privatisering en klantvriendelijkheid, waarbij de uitvoering van diensten deels aan de private sector wordt overgelaten. | | Idealisme (Internationale Betrekkingen) | Idealisme in internationale betrekkingen stelt dat staten moeten handelen volgens morele principes en juridische normen, en gelooft in de mogelijkheid van samenwerking en de vermijding van oorlog door wederzijdse demilitarisering en het nastreven van gemeenschappelijke doelen. | | Realisme (Internationale Betrekkingen) | Realisme in internationale betrekkingen stelt dat staten primair moeten handelen volgens hun nationale eigenbelangen in een anarchistisch internationaal systeem, waarbij machtsverhoudingen en relatieve macht de drijvende krachten zijn en oorlog een legitiem instrument kan zijn. |

# Kernconcepten van ideologieën Hieronder volgt een samenvatting van de kernconcepten van ideologieën, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Kernconcepten van ideologieën Een ideologie is een samenhangend geheel van ideeën dat dient als basis voor georganiseerde politieke actie, gericht op het behoud, de aanpassing of de omverwerping van het bestaande machtssysteem. ### 1.1 Kenmerken van een ideologie Ideologieën onderscheiden zich door de volgende vier kenmerken: 1. **Bevat meerdere opvattingen:** Ideologieën zijn breed en behandelen uiteenlopende onderwerpen zoals economie, macht, vrijheid, rechtvaardigheid en cultuur. > **Voorbeeld:** Het feminisme omvat niet enkel vrouwenrechten, maar ook de verdeling van macht, werk, opvoeding en maatschappelijke rollen. 2. **Is geen wetenschap (maar kan wetenschap gebruiken):** Hoewel ideologieën een meningensysteem vormen en geen objectief onderzoek zijn, kunnen ze wel gebaseerd zijn op feiten of wetenschappelijke inzichten. De politieke keuzes die voortvloeien uit deze inzichten zijn echter ideologisch bepaald. > **Voorbeeld:** Groene ideologieën gebruiken wetenschappelijke kennis over klimaatverandering, maar de specifieke beleidskeuzes zijn gebaseerd op ideologische opvattingen. 3. **Doet uitspraken over grenzen en eigendom:** Ideologieën bepalen wie erbij hoort en wie niet (grenzen), en wie wat mag bezitten (eigendom). * **Grenzen:** Dit kan letterlijk gaan over nationale grenzen, maar ook figuurlijk over lidmaatschap van groepen. Nationalisme benadrukt de verbondenheid van mensen van dezelfde natie, terwijl het liberalisme iedereen als individu erkent. * **Eigendom:** Dit betreft de verdeling van grond, bedrijven, geld en productiemiddelen. Het communisme streeft naar gemeenschappelijk eigendom, terwijl het kapitalisme en liberalisme individueel bezit benadrukken. 4. **Weerspiegelt de keuzes die een samenleving maakt:** Elke samenleving maakt, bewust of onbewust, keuzes over welke waarden zij belangrijk vindt. Deze keuzes zijn verbonden met ideologische ideeën. > **Voorbeeld:** De Scandinavische nadruk op een ruime welvaartsstaat is verbonden met sociaaldemocratische ideologie, terwijl de Amerikaanse focus op individuele vrijheid en lage belastingen aansluit bij liberale/kapitalistische ideologieën. #### 1.1.1 Waarom stemmen mensen niet altijd “ideologisch”? Hoewel men zou verwachten dat mensen altijd stemmen op basis van hun ideologie, spelen in de praktijk diverse andere factoren een rol: * **Persoonlijke belangen:** Stemmen op basis van financiële, werkgerelateerde of persoonlijke situaties. * **Emoties en imago:** Sympathie voor leiders of vertrouwen in personen. * **Traditie:** Familie-stemtradities die generaties lang worden voortgezet. * **Specifieke thema's:** Focus op één enkel onderwerp zoals klimaat, migratie, woningnood of zorg. * **Onzekerheid of weinig kennis:** Keuzes gebaseerd op korte slogans, debatoptredens of sociale media, zonder diepgaande politieke kennis. ### 1.2 Vijf ideologieën om mee te starten Hieronder worden de kerngedachten van vijf belangrijke ideologieën uitgelicht. #### 1.2.1 Liberalisme Het liberalisme plaatst het individu centraal en benadrukt **individuele vrijheid** in zowel economische als ethische zin. * **Economische vrijheid:** Burgers mogen vrij handelen in kopen, verkopen, ondernemen, bezitten en investeren. > **Voorbeeld:** Het starten van een eigen bedrijf met minimale overheidsregulering. * **Ethische vrijheid:** Burgers mogen zelf keuzes maken over levensstijl, relaties, geloof en seksuele voorkeur. > **Voorbeeld:** Vrijheid van meningsuiting en vrijheid van religie. * **Staat als sociaal contract:** De staat bestaat op basis van instemming van burgers en heeft een minimale macht, gericht op basiszaken als politie, leger en rechtspraak. De rest wordt aan burgers overgelaten. * **Positief mensbeeld:** Het liberalisme gaat uit van de mens als redelijk, verantwoordelijk en zelfstandig individu dat in staat is eigen keuzes te maken. * **Pluralisme en tolerantie:** Erkenning dat diverse opvattingen naast elkaar kunnen bestaan en acceptatie van andersdenkenden, zolang niemand schade wordt toegebracht. * **Meritocratie:** De sociale positie van mensen is gebaseerd op hun eigen inspanning, talent en hard werken. > **Kritiek:** Niet iedereen start met gelijke kansen, wat andere stromingen voorzichtiger maakt. ##### 1.2.1.1 Nevenstromingen van het liberalisme * **Neoliberalisme:** Benadrukt een vrije markt zonder handelsbarrières, privatisering van staatsbedrijven, terugdringing van de invloed van vakbonden, en marktgestuurde prijzen en wisselkoersen. De overheid intervenieert minimaal. Het "trickle-down effect" is een belangrijk, maar vaak bekritiseerd, concept. * **Sociaalliberalisme:** Streeft naar vrijheid, maar erkent de noodzaak van overheidsingrijpen om gelijke kansen te creëren. Dit omvat nadruk op burgervrijheden, een gemengde economie, sociale voorzieningen voor individuele ontplooiing (zoals bijstand en studiefinanciering), toegankelijk onderwijs en gezondheidszorg, liberale ethische opvattingen, constitutionele hervormingen voor democratisering, en steun aan Europese integratie en internationaal recht. ##### 1.2.1.2 Liberale ideologische visie op sociaal beleid Kenmerkend is een **beperkte overheid (minimale staat)** die zich richt op veiligheid en rechtspraak. Economische impulsen krijgen prioriteit, met het idee dat welzijn daaruit volgt. Er is een sterke nadruk op **meritocratie** en **eigen verantwoordelijkheid**, waarbij sociale bescherming primair gericht is op hen die er niets aan kunnen doen. Er is ook een focus op **activering** van burgers. Veel taken worden uitgevoerd door **privé-initiatief en marktwerking**. #### 1.2.2 Socialisme Het socialisme plaatst de **collectiviteit** boven het individu, met de overtuiging dat mensen samen sterker staan en onrecht collectief bestreden moet worden. * **Gelijkheid leidt tot vrijheid:** Zonder gelijkheid (in kansen, inkomen, macht) kan niemand écht vrij zijn. Het socialisme ontstond als antwoord op de sociale ongelijkheid van de 19e eeuw. * **Maakbare samenleving:** De samenleving kan en moet veranderd worden door politiek, organisaties, wetten en solidariteit. * **Klasseloze samenleving:** Een samenleving zonder sociale klassen (rijk/arm, baas/werknemer) is de voorwaarde voor echte vrijheid en het einde van uitbuiting. * **Internationale solidariteit:** Solidariteit reikt verder dan landsgrenzen, met steun aan onderdrukte groepen wereldwijd. * **Openbare goederen en diensten:** Belangrijke middelen moeten collectief beheerd worden omdat privébedrijven winst nastreven. Voorbeelden zijn onderwijs, gezondheidszorg en openbaar vervoer. ##### 1.2.2.1 Nevenstromingen van het socialisme * **Communisme:** Een revolutionaire stroming die streeft naar een radicale omverwerping van het kapitalisme en een klasseloze maatschappij zonder particulier bezit van productiemiddelen. De economie wordt centraal gepland door de staat. * **Sociaaldemocratie:** Een reformistische stroming die streeft naar hervorming via wetten, democratie en overleg. Ongelijkheid wordt bestreden door progressieve belastingen, sociale zekerheid en regulering van de arbeidsmarkt. De vrije markt wordt geaccepteerd, maar sterk gereguleerd. ##### 1.2.2.2 Socialistische ideologische visie op sociaal beleid Kenmerkend is een **grote welvaartsstaat** waarin de staat een significante rol speelt in herverdeling, sociale bescherming, onderwijs en zorg. Armoede en ongelijkheid worden gezien als **structurele problemen**, die collectieve bescherming vereisen. Tegenwoordig is er ook sprake van een **actieve welvaartsstaat** met rechten en plichten. De focus is verschoven van de klassieke arbeidersklasse naar bredere middengroepen en nieuwe kwetsbare groepen, met uitdagingen rond solidariteit en etnische diversiteit. #### 1.2.3 Conservatisme Het conservatisme, beïnvloed door denkers als Edmund Burke, hecht waarde aan **geleidelijke verandering, traditie en gezond verstand**. * **Voorzichtigheid met abstracte begrippen:** Abstracte idealen zoals vrijheid en gelijkheid kunnen misbruikt worden voor geweld en chaos. * **Waardering van voorgevormde gewoonten en waarden:** Vooroordelen (in de zin van ingesleten normen) bieden stabiliteit. * **Belang van traditie en geleidelijke verandering:** Revoluties en grote omwentelingen worden vermeden; traditie is het resultaat van eeuwenlange ervaring. * **Gezond verstand:** Bestaande instituties zijn er omdat ze nuttig zijn gebleken en moeten voorzichtig worden behandeld. * **Armoede gelinkt aan veiligheid:** Armoede moet bestreden worden ter behoud van maatschappelijke orde. * **Invloed van sociale leer van de Kerk:** Nadruk op naastenliefde, solidariteit en verbondenheid. * **Maatschappelijke groepen, gezin en gemeenschap als hoeksteen:** Het individu staat niet centraal, maar het gezin, de buurt en het middenveld. * **Organische opbouw van de samenleving:** De samenleving wordt gezien als een organisme met een natuurlijke hiërarchie en verschillende functies. * **Pragmatisch bestuur:** Gericht op compromis, harmonie en samenwerking, niet puur ideologisch. * **Kleine staat, anti-etatisme en subsidiariteit:** De overheid moet niet te veel macht krijgen en taken moeten op het laagst mogelijke niveau worden uitgevoerd (eerst gezin, dan vereniging, gemeente, pas dan de staat). * **Grote rol voor middenveld en gemeenschap:** Verenigingen tussen overheid en individu spelen een cruciale rol. * **Personalisme en Communitarisme:** Vrijheid gaat samen met verantwoordelijkheid binnen een morele gemeenschap die essentieel is voor sociale cohesie. ##### 1.2.3.1 Conservatieve visie op sociaal beleid Het beleid wordt vaak bestuurd via **zuilen** (opdeling naar levensbeschouwing), met nadruk op de **kracht van mensen en hun gemeenschap**. Vrijwilligerswerk, mantelzorg en het gezin spelen een primaire rol, waarbij de overheid een aanvullende, **subsidiaire rol** heeft. #### 1.2.4 Nationalisme Nationalisme streeft naar **nationale autonomie, nationale eenheid en nationale identiteit**, met een focus op het versterken van het identiteitsgevoel. * **Grenzen afbakenen:** Duidelijk definiëren wie er wel en niet bij de natie hoort. * **Recht en orde:** Het handhaven van eenheid, desnoods door het onderdrukken van revolterende groepen. * **Identiteit als mix van civiele en culturele elementen:** Gebaseerd op cultuur, geschiedenis, taal of burgerschap. * **De natie als “natuurlijke” sociale vorm:** Het volk wordt gezien als een oer-gemeenschap, belangrijker dan klasse, religie of ideologie. * **Solidariteit met de eigen groep:** Solidariteit is begrensd tot de eigen natie. ##### 1.2.4.1 Etnisch vs. Civiel nationalisme * **Etnisch nationalisme:** Gebaseerd op taal, afkomst en geschiedenis; exclusief en niet te verwerven. * **Civiel nationalisme:** Gebaseerd op burgerschap en waarden; inclusief en te verwerven via inburgering. ##### 1.2.4.2 Nationalistische visie op sociaal beleid Kenmerkend is het streven naar **bevoegdhedensoverdracht naar de eigen gemeenschap**, inclusief de opsplitsing van de sociale zekerheid. Rechten zijn gebaseerd op het behoren tot de natie. Taalkennis is vaak een voorwaarde voor rechten. Er is sprake van een **individueel schuldmodel** en **welvaartschauvinisme** ("welvaart alleen voor de eigen groep"). #### 1.2.5 Ecologisme Het ecologisme stelt dat **planetaire grenzen** de klassieke politieke concepten van vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid beperken. * **Antropoceen:** Het tijdperk waarin de mens de aarde bepaalt en de gevolgen daarvan (klimaatopwarming, biodiversiteitsverlies). * **Kritiek op groei-obsessie:** Zowel liberalisme als socialisme worden bekritiseerd om hun geloof in economische groei, die grenzen heeft. * **Negatieve gevolgen van consumentisme:** Uitputting van grondstoffen, uitbuiting van arbeid en roofbouw op energie leiden tot sociale en ecologische crises. * **Doel: menselijke wereld binnen ecologische grenzen:** Vrijheid en emancipatie zijn alleen mogelijk als de aarde leefbaar blijft. * **Duurzame samenleving:** Een ontwikkelingsmodel dat voldoet aan de huidige behoeften zonder toekomstige generaties te schaden. * **Sociale rechtvaardigheid:** De armsten lijden het meest onder ecologische problemen. * **Levenskwaliteit in plaats van consumptie:** Nadruk op immateriële waarden en welzijn boven welvaart. * **Democratie + ecologisch burgerschap:** Burgers dragen ecologische verantwoordelijkheid en worden betrokken bij besluitvorming. * **Mondiale ecologische rechtvaardigheid:** Ongelijke verdeling van lasten in productieketens, waarbij rijke landen profiteren en arme landen de kosten dragen. ##### 1.2.5.1 Ecologische visie op sociaal beleid Ecologisten combineren elementen uit andere ideologieën, zoals het **recht op zorg** (socialisme), **zelfredzaamheid en autonomie** (liberalisme) en **samenwerking** (conservatisme). Het doel is een samenleving met samenwerking, samenhorigheid, individuele autonomie en verbondenheid, wat leidt tot vrijheid én zekerheid. ### 1.3 Breuklijnen in de politiek Politieke ideologieën worden ook geplaatst binnen bredere breuklijnen die de politieke oriëntatie van groepen bepalen: #### 1.3.1 Sociaal-economisch Deze breuklijn gaat over de organisatie van de economie en de rol van de overheid in sociale bescherming. Centraal staan de spanningen tussen **arbeid (links)** en **kapitaal (rechts)**, en tussen de **staat** en de **markt**. #### 1.3.2 Levensbeschouwelijk Deze breuklijn bepaalt de rol van religie en levensbeschouwing in de samenleving en politiek, met de tegenstelling tussen **kerk** en **staat**, en **gelovig** en **vrijzinnig**. #### 1.3.3 Communautair Deze breuklijn betreft de organisatie van de staat, met discussies over de verhouding tussen **regio's (Vlaanderen/Wallonië)** en het **federale niveau**. #### 1.3.4 Sociaal-cultureel Deze breuklijn draait om levensstijl, identiteit, normen en waarden, met de tegenstelling tussen **traditionele waarden (orde en veiligheid)** en **post-materiële waarden (klimaat, diversiteit, welzijn)**. Migratie is een belangrijk hedendaags thema binnen deze breuklijn. --- # Verschillende politieke ideologieën en hun kernprincipes Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over politieke ideologieën en hun kernprincipes, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Politieke ideologieën en hun kernprincipes Een politieke ideologie is een samenhangend geheel van ideeën dat de basis vormt voor georganiseerde politieke actie, gericht op het behouden, aanpassen of omverwerpen van een bestaand machtssysteem. Deze ideologieën bieden een kader voor het begrijpen van de samenleving en het formuleren van beleid op diverse terreinen zoals economie, macht, vrijheid en rechtvaardigheid. ### 2.1 Kenmerken van een ideologie Ideologieën bezitten specifieke kenmerken: 1. **Bevatten meerdere opvattingen:** Ze bestrijken een breed scala aan onderwerpen, waaronder economie, machtsverhoudingen, vrijheid, rechtvaardigheid en cultuur. 2. **Zijn geen wetenschap, maar kunnen deze gebruiken:** Hoewel ideologieën gebaseerd zijn op meningen en waarden, kunnen ze wetenschappelijke inzichten gebruiken ter onderbouwing. Politieke keuzes die hieruit voortvloeien, blijven echter meningen. 3. **Doen uitspraken over grenzen en eigendom:** Ze definiëren wie erbij hoort (nationale grenzen, groepsidentiteit) en hoe eigendom, met name productiemiddelen, verdeeld moet zijn. 4. **Weerspiegelen maatschappelijke keuzes:** De waarden die een samenleving belangrijk vindt, zijn vaak verbonden met specifieke ideologische ideeën, wat leidt tot diverse politieke modellen zoals de Scandinavische welvaartsstaat of het Amerikaanse model van individuele vrijheid. Er zijn diverse redenen waarom mensen niet altijd strikt ideologisch stemmen, waaronder persoonlijke belangen, emoties, traditie, focus op specifieke thema's, of onzekerheid en gebrek aan kennis over politieke theorieën. ### 2.2 Liberalisme Het liberalisme plaatst het individu centraal en benadrukt **individuele vrijheid** op zowel economisch als ethisch vlak. * **Economische vrijheid:** Burgers hebben de vrijheid om te kopen, verkopen, ondernemen en te investeren zonder zware overheidsbeperkingen. * **Ethische vrijheid:** Individuen mogen zelf keuzes maken over hun levensstijl, relaties, geloof en seksuele voorkeur, wat zich uit in vrijheid van meningsuiting en religie. De staat wordt gezien als een **sociaal contract**, waarbij burgers instemmen met een minimale macht van de overheid, beperkt tot basiszaken zoals politie, leger en rechtspraak. Het liberalisme gaat uit van een **positief mensbeeld**, waarbij mensen redelijk, verantwoordelijk en zelfstandig zijn en daarom minimale dwang door de overheid nodig hebben. **Pluralisme en tolerantie** zijn kernwaarden: diverse opvattingen en levensstijlen kunnen naast elkaar bestaan en worden geaccepteerd, zolang niemand anders schaadt. **Meritocratie** is het principe dat mensen hun maatschappelijke positie verdienen door eigen inspanning, talent en hard werken. Kritiek hierop richt zich op het feit dat niet iedereen met gelijke kansen start. #### 2.2.1 Neoliberalisme Deze stroming, die soms negatief wordt gebruikt als containerbegrip, kenmerkt zich door: * Vrije markt zonder handelsbarrières. * Privatisering van staatsbedrijven. * Terugdringen van de invloed van vakbonden. * Marktbepaalde prijzen door vraag en aanbod. * Vrije wisselkoersen. * Minimale overheidsinterventie. * Uitbreiding van marktwerking naar sectoren als zorg en onderwijs. * Het "trickle-down effect", het idee dat welvaart van rijken vanzelf doorsijpelt naar de rest (vaak als onjuist beschouwd). * Risico op "recht van de sterkste" bij te weinig regulering. #### 2.2.2 Sociaalliberalisme Sociaalliberalen streven naar vrijheid, maar erkennen de noodzaak van overheidsingrijpen om **gelijke kansen** te creëren. * Nadruk op burgervrijheden zoals vrijheid van meningsuiting, privacy en gelijke behandeling. * Een **gemengde economie** waarin zowel markt als overheid een rol spelen. * Sociale voorzieningen (bijstand, gezondheidszorg, studiefinanciering) ter bevordering van individuele ontplooiing. * Toegankelijk en betaalbaar onderwijs en gezondheidszorg. * Liberale opvattingen over ethische kwesties zoals homohuwelijk en abortus. * Voorstander van constitutionele hervormingen, Europese integratie en versterking van internationaal recht. #### 2.2.3 Liberale visie op sociaal beleid * **Beperkte overheid (minimale staat):** De overheid concentreert zich op veiligheid en rechtspraak, en laat overige zaken zoveel mogelijk aan de markt of burgers. * **Prioriteit aan economische impulsen:** Economische groei wordt gezien als voorwaarde voor welzijn. * **Sterk meritocratisch:** * Eigen verantwoordelijkheid staat centraal (werk zoeken, sparen). * Sociale bescherming is voorbehouden aan hen die er niets aan kunnen doen. * Nadruk op activering van burgers, met sancties bij weigering. * **Veel privé-initiatief en marktwerking:** De markt is de uitvoerder, de overheid observeert. ### 2.3 Socialisme Het socialisme stelt de **gemeenschap** boven het individu en benadrukt solidariteit om onrecht collectief te bestrijden. De samenleving wordt gezien als **"maakbaar"** en kan door politieke actie en solidariteit rechtvaardiger worden ingericht. Een cruciaal principe is dat **gelijkheid leidt tot vrijheid**. Historisch gezien was het socialisme een reactie op de ongelijke en uitbuitende omstandigheden van de arbeidersklasse in de 19e eeuw. De overheid dient actief in te grijpen om ongelijkheid te verminderen door middel van sociale zekerheid, progressieve belastingen en arbeidsregels. Het ideaal is een **klasseloze samenleving** zonder uitbuiting, waarin iedereen zich volledig kan ontplooien. **Internationale solidariteit** is essentieel, omdat economische uitbuiting grensoverschrijdend is. Belangrijke middelen en basisbehoeften moeten **collectief beheerd** worden als openbare goederen en diensten. #### 2.3.1 Communisme Communisme wordt gekenmerkt door: * **Revolutionair socialisme:** Gericht op radicale omverwerping van kapitalisme en parlementaire democratie. * Een **klasseloze maatschappij** zonder particulier bezit van productiemiddelen. * **Geen vrije markt:** Centraal geplande economie. * **Klassenstrijd:** Een strijd tussen arbeiders en kapitaalbezitters om de klassenloze maatschappij te bereiken. * Socialisme als een tussenfase naar communisme. * Het "reële communisme" uit de 20e eeuw wordt door velen als een mislukking beschouwd. #### 2.3.2 Sociaal-democratie (moderne socialisten) Deze stroming streeft naar: * **Reformistisch socialisme:** Hervormingen via wetten, democratie en overleg, in plaats van revolutie. * Bestrijding van ongelijkheid door middel van progressieve belastingen, sociale zekerheid, herverdeling en arbeidsregels. * Aanvaarding van de vrije markt, mits sterk gereguleerd. * Overheidsinterventie ter bevordering van gelijke kansen en bescherming van kwetsbaren. * Steun aan ondernemerschap, met toezicht op werknemers- en consumentenbescherming. De sociaaldemocratie evolueert mede door maatschappelijke veranderingen zoals de emancipatie van de werkende klasse en de groei van de middenklasse. Nieuwe sociale kwesties richten zich op kwetsbare groepen zoals vrouwen, migranten en laaggeschoolden. Solidariteit staat onder druk door individuele onzekerheid en globalisering. #### 2.3.3 Socialistische visie op sociaal beleid * Een **grote welvaartsstaat** met een centrale rol voor de overheid in herverdeling, sociale bescherming, onderwijs en zorg. * **Structurele sociale verbeteringen** om armoede en ongelijkheid aan te pakken. * Een **actieve welvaartsstaat** waarin rechten gepaard gaan met plichten (activering). * Een verschuiving van focus van de "kleine man" naar **middengroepen**. ### 2.4 Conservatisme Volgens grondlegger Edmund Burke is voorzichtigheid geboden met abstracte begrippen als vrijheid en gelijkheid, die tot geweld kunnen leiden. Conservatieven hechten aan waarden die zonder bewuste uitleg worden aanvaard, en zien **voorgevormde gewoonten en waarden** als bronnen van stabiliteit. **Geleidelijke verandering** en het belang van **traditie** staan centraal. Bestaande instituties (gezin, kerk, rechtssysteem) worden als nuttig beschouwd en mogen niet zomaar worden afgeschaft of hervormd. Armoede wordt bestreden om de maatschappelijke orde te bewaren. Kernprincipes omvatten: * Invloed van de **sociale leer van de Kerk**: pleidooi voor rechtvaardige lonen en bescherming van arbeiders, met afwijzing van zowel socialisme als extreem kapitalisme. * **Christelijke waarden** zoals naastenliefde, solidariteit en verbondenheid. * De **maatschappelijke groepen, het gezin en de gemeenschap** als hoeksteen, niet het individu. * **Organische opbouw van de samenleving**, waarbij hiërarchie en functionele verschillen normaal zijn. * **Pragmatisch bestuur** gericht op compromis en samenwerking. * Een **kleine staat (anti-etatist)** en het principe van **subsidiariteit** (wat op een lager niveau kan, moet daar gebeuren). * Een grote rol voor het **middenveld** (verenigingen tussen overheid en individu). * **Personalisme**: de mens is vrij, maar altijd binnen een morele gemeenschap, waarbij vrijheid en verantwoordelijkheid samengaan. * **Communitarisme**: de gemeenschap met gedeelde waarden en normen is essentieel voor sociale cohesie. #### 2.4.1 Conservatieve visie op sociaal beleid * Bestuur vindt plaats via **zuilen** (instellingen gebonden aan levensbeschouwingen). * De **kracht van mensen en hun gemeenschap** (vrijwilligers, families) staat voorop; de overheid is aanvullend. * Een **subsidiaire rol voor de overheid**. ### 2.5 Nationalisme Nationalisme streeft naar **nationale autonomie**, **nationale eenheid** en een sterke **nationale identiteit**. De natie wordt afgebakend, wat kan leiden tot het uitsluiten van groepen. Recht en orde worden gehandhaafd om de eenheid te bewaren. Nationale identiteit kan gebaseerd zijn op cultuur, geschiedenis, taal of burgerschap. De natie wordt gezien als een **"natuurlijke" sociale vorm**, belangrijker dan klasse, religie of ideologie. Solidariteit geldt primair voor de eigen groep. * **Etnisch nationalisme:** Gebaseerd op culturele elementen zoals taal, afkomst en geschiedenis; exclusief en niet te verwerven. * **Civiel nationalisme:** Gebaseerd op burgerschap en gedeelde waarden; inclusief en te verwerven. #### 2.5.1 Nationalistische visie op sociaal beleid * Bevoegdheden worden zoveel mogelijk naar de **eigen gemeenschap** verschoven, met mogelijke opsplitsing van sociale zekerheid. * Rechten zijn gebaseerd op lidmaatschap van de natie. * **Taalkennis** is vaak een voorwaarde voor rechten. * Er is sprake van een **individueel schuldmodel** voor achterstelling van groepen. * **Welvaartschauvinisme** (solidariteit alleen met de eigen groep) kan voorkomen. ### 2.6 Ecologisme Ecologisme stelt dat **planetaire grenzen** de klassieke politieke concepten van vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid beperken. Het **Antropoceen** (het tijdperk waarin de mens de aarde bepaalt) brengt klimaatverandering, extreme weersomstandigheden, pandemieën en biodiversiteitsverlies met zich mee, vaak veroorzaakt door de rijkste groepen. Het ecologisme bekritiseert zowel liberalisme als socialisme voor hun geloof in economische groei, die grenzen kent. **Consumentisme** leidt tot uitputting van grondstoffen, uitbuiting en roofbouw op energie, met zowel sociale als ecologische crises tot gevolg. Het doel is een **duurzame samenleving** binnen ecologische grenzen, waarbij menselijke behoeften worden vervuld zonder de toekomst in gevaar te brengen. **Sociale rechtvaardigheid** is cruciaal, omdat de armsten het hardst lijden onder ecologische problemen. De nadruk ligt op **levenskwaliteit** boven consumptie, immateriële waarden en welzijn boven welvaart. Een nieuwe vorm van democratie vereist **ecologisch burgerschap** en actieve betrokkenheid bij beslissingen. **Mondiale ecologische rechtvaardigheid** is belangrijk, waarbij de lasten van productieketens eerlijker verdeeld moeten worden. #### 2.6.1 Ecologische visie op sociaal beleid Ecologisten combineren elementen uit andere ideologieën: * Recht op zorg (sociaal element). * Zelfredzaamheid en autonomie (liberaal element). * Samenwerking, zowel formeel als informeel (christendemocratisch element). Het doel is een samenleving die samenwerking, samenhorigheid, individuele autonomie en verbondenheid bevordert, wat leidt tot zowel vrijheid als zekerheid. ### 2.7 Breuklijnen in de politiek De politiek wordt gevormd door diverse breuklijnen die de verhoudingen tussen politieke partijen en opvattingen bepalen: #### 2.7.1 Sociaal-economische breuklijn Deze breuklijn gaat over de organisatie van de economie en de rol van de overheid in sociale bescherming. De tegenstelling tussen **arbeid (links)** en **kapitaal (rechts)**, en tussen **staat** en **markt**, staat centraal. Vragen over herverdeling, vrije markt, ondernemerschap en overheidsinterventie bepalen deze breuklijn. Hedendaagse discussies richten zich op koopkracht, minimumlonen, belastingen en winstmarges. #### 2.7.2 Levensbeschouwelijke breuklijn Deze breuklijn bepaalt de rol van religie en levensbeschouwing in de samenleving en politiek, met de tegenstelling tussen **kerk** en **staat**, en **gelovig** en **vrijzinnig**. Centrale vragen betreffen de rol van religie in politieke besluitvorming, de neutraliteit van de overheid en morele normen. Ethische thema's zoals abortus, euthanasie en LGBTQ+ rechten zijn hierin relevant. #### 2.7.3 Communautaire breuklijn Deze breuklijn draait om de organisatie van de staat, met de tegenstelling tussen **Vlaanderen** en **Wallonië/België**, en **regio's** versus het **federaal niveau**. De discussie gaat over de mate van autonomie voor regio's en de structuur van de federale staat. Thema's als onafhankelijkheid, bevoegdheidsoverdrachten en de organisatie van sociale bescherming per gemeenschap zijn hierin centraal. #### 2.7.4 Sociaal-culturele breuklijn Deze breuklijn richt zich op levensstijl, identiteit, normen en waarden, met de tegenstelling tussen **traditionele waarden** en **post-materiële waarden**, en **orde en veiligheid** versus **klimaat, diversiteit en welzijn**. Deze breuklijn ontstond met de opkomst van nieuwe bewegingen zoals ecologen en feministen. Hedendaagse thema's omvatten migratie, klimaat, identiteit, mentaal welzijn en zingeving. --- # Breuklijnen in de politiek Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Breuklijnen in de politiek", gebaseerd op de verstrekte tekst en gericht op examenvoorbereiding. ## 3. Breuklijnen in de politiek Dit deel analyseert de fundamentele tegenstellingen in de politiek, zoals sociaal-economisch, levensbeschouwelijk, communautair en sociaal-cultureel, en hoe deze de maatschappij en politieke debatten vormgeven. ### 3.1 Sociaal-economische breuklijn Deze breuklijn draait om de organisatie van de economie, de mate van overheidsingrijpen en de verdeling van welvaart en bescherming. #### 3.1.1 Kernidee De kern van deze breuklijn ligt in de fundamentele spanning tussen enerzijds de belangen van **arbeid** (vaak geassocieerd met links) en anderzijds die van **kapitaal** (vaak geassocieerd met rechts). Dit manifesteert zich in de discussie over de rol van de **staat** versus de **markt** bij het inrichten van de economie en het bieden van sociale zekerheid. #### 3.1.2 Historische context Historisch gezien ontstond deze breuklijn in de 19e eeuw met de groeiende tegenstelling tussen de arbeidersklasse (proletariaat) en de kapitaalbezitters (burgerij). Dit leidde tot de opkomst van socialistische partijen, die streefden naar bescherming en herverdeling van welvaart, tegenover liberale partijen, die pleitten voor economische vrijheid en een beperkte overheidsrol. #### 3.1.3 Centrale vragen Belangrijke discussiepunten binnen deze breuklijn zijn: * Moet de overheid actief ingrijpen om economische ongelijkheid te corrigeren? * Of moet de markt zo veel mogelijk vrij worden gelaten om ondernemerschap te stimuleren? * Is vrijheid te realiseren door gelijkheid via herverdeling, of juist door vrij ondernemen met minimale regelgeving? #### 3.1.4 Hedendaagse discussies Hoewel de klassieke arbeidersklasse tegenwoordig vaak beter is beschermd en een hogere levensstandaard heeft, staan nieuwe kwetsbare groepen centraal in de discussie. Denk hierbij aan vluchtelingen, ongeschoolden en langdurig werklozen. Huidige debatten richten zich op: * Koopkracht * Minimumlonen * Flexi-jobs * Belastingen * Winstmarges van bedrijven > **Tip:** De sociaal-economische breuklijn is vaak de basis voor veel politieke programma's. Begrijpen wie welke belangen vertegenwoordigt (arbeid vs. kapitaal, staat vs. markt) is cruciaal voor het analyseren van politieke debatten. ### 3.2 Levensbeschouwelijke breuklijn Deze breuklijn bepaalt de verhouding tussen religie, levensbeschouwing en de rol daarvan in de samenleving en de politiek. #### 3.2.1 Kernidee De kern van deze breuklijn betreft de vraag hoe groot de rol van religie en levensbeschouwing mag zijn in het publieke domein en in politieke besluitvorming. Het staat tegenover de seculiere of vrijzinnige visie die pleit voor een neutrale overheid. #### 3.2.2 Historische context In België manifesteerde dit conflict zich historisch sterk in de schoolstrijd, de discussie over de rol van katholieke scholen versus officiële (neutrale) scholen. Dit leidde tot de vorming van confessionele partijen (zoals de christendemocraten) die een tegenwicht boden aan de liberalen en socialisten. #### 3.2.3 Centrale vragen Centrale vragen binnen deze breuklijn zijn: * Moet religie een rol spelen bij politieke besluitvorming? * Moet de overheid neutraal zijn ten opzichte van levensbeschouwingen? * Wie is bevoegd om morele normen en ethische richtlijnen vast te stellen? #### 3.2.4 Hedendaagse discussies Hoewel de invloed van religie soms afneemt, blijft de breuklijn actueel en zichtbaar in het publieke debat. Discussies rond ethische thema's zoals abortus, euthanasie, het dragen van hoofddoeken, LGBTQ+ rechten en de rol van levensbeschouwingen in het onderwijs, illustreren de voortdurende spanning. ### 3.3 Communautaire breuklijn Deze breuklijn heeft betrekking op de organisatie van de staat en de verdeling van bevoegdheden tussen verschillende gemeenschappen en regio's. #### 3.3.1 Kernidee Het centrale thema is de spanning tussen autonomie voor regio's (zoals Vlaanderen en Wallonië) en een sterker gecentraliseerd federaal België. De vraag is hoe de macht binnen de staat verdeeld moet worden. #### 3.3.2 Historische context De oorsprong van deze breuklijn ligt in de taalstrijd in België. Deze identiteitsgerichte strijd leidde tot de opsplitsing van nationale politieke partijen in Vlaamse en Waalse (of Franstalige) entiteiten, en de opkomst van nationalistische partijen. #### 3.3.3 Centrale vragen Belangrijke politieke discussies binnen deze breuklijn omvatten: * De vraag naar de onafhankelijkheid van Vlaanderen (nationalisme). * Hoeveel bevoegdheden moeten overgaan naar de gewesten en gemeenschappen? * Welke overheid (federaal, regionaal) is primair verantwoordelijk voor sociale bescherming en beleid? #### 3.3.4 Hedendaagse discussies België heeft meerdere staatshervormingen gekend, waardoor aanzienlijke bevoegdheden naar de gewesten en gemeenschappen zijn verschoven. Huidige discussies gaan vaak over confederalisme, interregionale transfers, migratiebeleid (dat per gemeenschap kan verschillen) en taalvoorwaarden voor het verkrijgen van bepaalde rechten. > **Tip:** De communautaire breuklijn is een complex maar cruciaal aspect van de Belgische politiek. Het begrijpen van de bevoegdheidsverdeling en de verschillende politieke stromingen die hierop inspelen (nationalistisch, federalistisch) is essentieel. ### 3.4 Sociaal-culturele breuklijn Deze breuklijn richt zich op verschillen in levensstijl, identiteit, normen, waarden en culturele opvattingen binnen een samenleving. #### 3.4.1 Kernidee Deze breuklijn contrasteert traditionele waarden, orde en veiligheid met post-materiële waarden zoals klimaat, diversiteit, en welzijn. Het gaat over welke normen en waarden prioriteit moeten krijgen in de samenleving. #### 3.4.2 Historische context Deze breuklijn begon zich vanaf de jaren '70 en '80 van de vorige eeuw te ontwikkelen met de opkomst van nieuwe sociale bewegingen, zoals ecologisten, feministen en mensenrechtenactivisten. #### 3.4.3 Verschil tussen materiële en post-materiële waarden * **Materiële waarden (klassiek):** Focussen op basisbehoeften en zekerheden zoals veiligheid, orde, discipline, een harde aanpak van criminaliteit, economische groei en nationale identiteit. Mensen die deze waarden aanhangen, stemmen vaak op centrum-rechtse of rechtse partijen. * **Post-materiële waarden (nieuw):** Leggen de nadruk op thema's als klimaat, diversiteit, welzijn (in plaats van louter welvaart), minder consumptie en een hogere leefkwaliteit. Aanhangers hiervan kiezen vaak voor groene of progressieve partijen. #### 3.4.4 Hedendaagse discussies Migratie is momenteel een van de meest prominente sociaal-culturele breuklijn-thema's, vaak gelinkt aan integratie en identiteit. Klimaat blijft een belangrijk thema, hoewel het soms in conflict komt met economische belangen. Daarnaast zoeken jongeren steeds meer naar identiteit, mentaal welzijn en zingeving, wat nieuwe politieke aandachtspunten genereert. > **Voorbeeld:** Een krantenkop als "Kindergeld afnemen bij slechte Nederlandse kennis" kan zowel de communautaire breuklijn (taal, regio) als de sociaal-culturele breuklijn (identiteit, wie "bij de groep hoort") raken. De analyse van dergelijke koppen vereist het herkennen van de overlappende breuklijnen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ideologie | Een samenhangend geheel van ideeën en overtuigingen dat dient als basis voor politieke actie, met als doel het bestaande systeem te behouden, aan te passen of omver te werpen. | | Liberalisme | Een politieke ideologie die de nadruk legt op individuele vrijheid, zowel economisch als ethisch, met een beperkte rol voor de overheid en geloof in meritocratie. | | Sociaal contract | Een concept waarbij de staat bestaat op basis van de instemming van de burgers, die de overheid minimale macht verlenen voor basisvoorzieningen zoals veiligheid en rechtspraak. | | Meritocratie | Het idee dat sociale posities en beloningen worden verdiend door eigen inspanning, talent en hard werken, zoals benadrukt binnen het liberalisme. | | Neoliberalisme | Een stroming binnen het liberalisme die pleit voor een vrije markt zonder handelsbarrières, privatisering, terughoudende overheidsinterventie en het uitbreiden van marktwerking. | | Sociaalliberalisme | Een variant van het liberalisme die vrijheid combineert met de erkenning dat de overheid nodig is om gelijke kansen te creëren door middel van sociale voorzieningen en toegankelijk onderwijs en zorg. | | Socialisme | Een politieke ideologie die streeft naar gelijkheid en solidariteit, waarbij de gemeenschap boven het individu wordt geplaatst en de overheid actief ingrijpt om ongelijkheid te verminderen. | | Klasseloze samenleving | Een maatschappij zonder sociale klassen, zoals die door Marx werd voorgesteld als voorwaarde voor echte vrijheid, waarin uitbuiting afwezig is. | | Sociaaldemocratie | Een moderne stroming binnen het socialisme die hervormingen nastreeft via democratie en overleg, met de focus op het bestrijden van ongelijkheid door middel van progressieve belastingen, sociale zekerheid en regulering van de vrije markt. | | Conservatisme | Een politieke ideologie die waarde hecht aan traditie, geleidelijke verandering en gevestigde instituties, met een nadruk op gemeenschap, gezin en normen en waarden. | | Subsidiariteit | Het principe dat overheidsbemoeienis pas ingrijpt wanneer lagere niveaus (zoals gezin of gemeenschap) de taak niet meer kunnen uitvoeren. | | Nationalisme | Een ideologie die streeft naar nationale autonomie, eenheid en identiteit, waarbij de eigen natie en haar belangen centraal staan. | | Ecologisme | Een ideologie die de grenzen van de planeet erkent en kritiek uit op economische groei, met een focus op duurzaamheid, sociale rechtvaardigheid en leefbaarheid van de aarde. | | Antropoceen | Het geologische tijdperk waarin menselijke activiteiten een dominante invloed hebben op de aardse systemen, zoals klimaatverandering en biodiversiteitsverlies. | | Breuklijnen | Fundamentele tegenstellingen of scheidslijnen in de samenleving die politieke debatten en partijvorming beïnvloeden, zoals sociaal-economisch, levensbeschouwelijk, communautair en sociaal-cultureel. | | Sociaal-economische breuklijn | De politieke scheiding tussen arbeid en kapitaal, en de rol van de staat versus de markt in de economie en sociale bescherming. | | Levensbeschouwelijke breuklijn | De scheiding tussen kerk en staat, en de rol van religie in de samenleving en politiek. | | Communautaire breuklijn | De spanning tussen regionale autonomie en een centraal bestuur, met name in België tussen Vlaanderen en Wallonië. | | Sociaal-culturele breuklijn | De tegenstelling tussen traditionele waarden en post-materiële waarden, gericht op levensstijl, identiteit en cultuur. |

# Wat is populisme? Dit onderwerp verkent de definitie, conceptualisering en kernkenmerken van populisme, inclusief historische en recente manifestaties ervan. ### 1.1 Populisme is alomtegenwoordig Populisme is een fenomeen dat momenteel veel aandacht krijgt [1](#page=1). ### 1.2 Wat is populisme? #### 1.2.1 Populisme is niet nieuw Populisme is geen recent verschijnsel. Historische voorbeelden zijn de Narodniki in Rusland vanaf de jaren 1860 en de People's Party in de VS vanaf de jaren 1890 [1](#page=1). #### 1.2.2 Recente vormen van populisme Recente vormen van populisme omvatten onder andere het 'Pink Tide'-fenomeen in Latijns-Amerika met linkse populistische partijen in de jaren 2000. In West-Europa is er sinds de jaren 80 een opkomst van populistisch extreem-/radicaal-rechts, terwijl Zuid-Europa sinds de financiële crisis te maken heeft met links-populisme [1](#page=1). #### 1.2.3 Definitie populisme? Er is veel onenigheid over een eenduidige definitie van populisme. Een conferentie in 1967 door Lonescu en Gellner bevestigde dit gebrek aan consensus. Margaret Canovan's boek 'Populism' uit 1981 beschreef zeven typologieën, maar geen kernkenmerk. De discussie over wat populisme precies is, duurt voort. Het wordt niet per se als antidemocratisch beschouwd en plakt zich altijd vast aan een andere ideologie [1](#page=1). Huidige definities omvatten vaak het idee dat populisme wordt gebruikt door een politicus, partij of beweging die spreekt vanuit "het volk" (of een geconstrueerd "volk") en dit plaatst tegenover een "kwaadwillige elite". Deze groepen willen de macht teruggeven aan het volk. Vaak is er kritiek op de liberale democratie, niet op de democratie an sich, omdat ze wel de macht aan het volk willen geven. Recentelijk is er echter een te grote focus op de liberale democratie en te veel mediërende instellingen, wat pleit voor meer directe representatie en een directe link met het volk [1](#page=1). Daarnaast is er bijna altijd een ideologie of wereldbeeld bij betrokken, wat verklaart waarom verschillende voorbeelden van populisme inhoudelijk sterk van elkaar kunnen verschillen. Populisme is dus altijd iets dat zich vastplakt aan of past bij een andere ideologie [1](#page=1). #### 1.2.4 Definitie populisme: conceptuele verwarring Er is sprake van conceptuele verwarring rond de definitie van populisme [2](#page=2). #### 1.2.5 Drie definities populisme Er worden drie belangrijke definities van populisme onderscheiden: 1. **Populisme als (dunne) ideologie:** * Dit wordt gezien als een duidelijke definitie en is de meest gebruikte [2](#page=2). * Kritiek hierop is dat er te weinig 'inhoud' is om het als een eigen ideologie te beschouwen en dat de definitie moraliserend is [2](#page=2). 2. **Populisme als discours, als manier om aan politiek te doen:** * Politiek krijgt betekenis door taal en woorden [2](#page=2). * Dit concept maakt gebruik van een 'chain of equivalence', waarbij meerdere politieke eisen aan elkaar worden gekoppeld [2](#page=2). > **Example:** Een chain of equivalence kan bijvoorbeeld de volgende politieke eisen koppelen: veiligheid voor vrouwen, woningtekort, integratie, culturele identiteit, personeelstekort in de zorg, etc [2](#page=2). > Deze eisen worden samengevoegd tot het concept van "onze eigen mensen". De verantwoordelijken hiervoor worden aangewezen als asielzoekers en de linkse politieke elite. Diverse, op zichzelf staande problematieken en eisen van verschillende groepen worden zo aan elkaar gelinkt om een front te vormen tegen bijvoorbeeld asielzoekers en de linkse politieke elite. Dit wordt verenigd in de 'empty signifier' van "het volk" ('onze eigen mensen') en plaatst zich antagonistisch tegenover "de ander" (asielzoekers) en "de elite" (bijvoorbeeld een figuur als Timmermans als symbool voor de linkse politieke elite) [2](#page=2). * Dit is een open definitie die verschillende vormen van populisme kan verklaren en beschrijven [2](#page=2). * Kritiek is dat de definitie en theorie ingewikkeld zijn en moeilijk toe te passen [2](#page=2). 3. **Populisme als stijl:** * Naast de politieke 'links-rechts'-as, wordt ook een sociaal-culturele 'high-low'-as onderscheiden [2](#page=2). * Populisme wordt hierbij geplaatst tegenover anti-populisme [2](#page=2). * Dit concept houdt rekening met sociale theorie en politieke stijl [2](#page=2). * Kritiek is dat het zich te veel richt op stijl en daardoor niet toepasbaar is op alle vormen van populisme [2](#page=2). Politiek die zich richt op stijl, een sociale-culturele en populaire manier van politiek bedrijven, grijpt terug naar uitdrukkingen van smaak die het lokale volk aanspreken. Dit kan zich uiten in bijvoorbeeld normale kleding dragen in plaats van een kostuum, rechtuit spreken zonder politiek jargon of 'politiek correct' denken. Het kenmerkt zich door nabijheid tot het volk en het uiten van emoties als politicus, niet enkel rationaliteit. Dit impliceert naast een horizontale links-rechts as, ook een verticale high-low as in de politiek [3](#page=3). #### 1.2.6 Onderzoek in Vlaanderen: populisme als communicatiestijl Onderzoek van Jagers en Walgrave onderscheidt drie dimensies van populisme als communicatiestijl [3](#page=3): 1. **Thin ideology:** Een geloof in onbeperkte soevereiniteit voor het volk, waaraan de macht wordt toegekend als 'empty signifier' [3](#page=3). 2. **Anti-elitismedimensie:** Elites worden gezien als corrupt en bedriegen mensen [3](#page=3). 3. **Exclusiedimensie:** Dit komt tot uiting in een duidelijke "wij-zij"-retoriek, waarbij "de ander" als onnodig kwaad wordt afgeschilderd [3](#page=3). Deze "wij-zij"-opdeling kan zowel horizontaal (bv. tussen migranten/minderheden en het volk) als verticaal (bv. tussen de 'stille meerderheid'/'het volk' en de elite) plaatsvinden. Dit model sluit het meest aan bij de definitie van populisme als discours, maar draagt bij aan een concrete operationalisering. Het voordeel is dat het ook aansluit bij de derde optie (stijl) maar tevens ingaat op wat populisme inhoudelijk inhoudt en niet enkel op de stijl. Bevindingen van Jagers en Walgrave suggereren dat populistisch communiceren ook afhankelijk is van de positie van een partij (oppositie of coalitie) [3](#page=3). ### 1.3 Populisme en media #### 1.4 Anti-media populisme ##### 1.4.1 Relatie populisme & media De media worden gezien als (een deel van de) een antidemocratische elite. Populisme uit kritiek op de liberale democratie, waarbij de focus tegenwoordig te veel op het liberale en te weinig op het democratische aspect ligt. De macht moet terug naar het volk, wat betekent minder macht voor mediërende instellingen. De media en journalistiek worden zelf als mediërende instellingen beschouwd. Dit leidt tot anti-media populisme [3](#page=3). --- # Populisme en media Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting over het onderwerp "Populisme en media", specifiek gericht op de inhoud van pagina's 3 tot en met 7 van het document. ## 2 Populisme en media Dit gedeelte van het document onderzoekt de complexe relatie tussen populisme en de media, met een specifieke focus op de strategieën van anti-mediapopulisme en de manieren waarop media omgaan met populistische politiek. ### 2.1 Populisme als communicatiestijl Populisme kan worden gekarakteriseerd als een politieke stijl die teruggrijpt naar een populaire, sociaal-culturele en alledaagse manier van politiek bedrijven. Dit uit zich in het spreken zoals het is, zonder politiek jargon of politieke correctheid, en een emotionele benadering van politiek naast de rationele. Naast de horizontale links-rechtsas, introduceert populisme ook een verticale high-low as, die een onderscheid maakt tussen het volk en de elite [3](#page=3). #### 2.1.1 Jagers & Walgrave's benadering van populisme Onderzoek van Jagers en Walgrave definieert populisme aan de hand van drie dimensies [3](#page=3): 1. **Thin ideology**: Een geloof in onbeperkte soevereiniteit voor het volk, dat de macht krijgt toegekend als een *empty signifier* [3](#page=3). 2. **Thick ideology**: * Een anti-elitismedimensie, waarbij elites worden gezien als corrupt en bedrieglijk [3](#page=3). * De exclusiedimensie, die zich uit in een duidelijke "wij-zij"-retoriek, waarbij "de ander" als schadelijk wordt afgeschilderd [3](#page=3). De "wij-zij"-opdeling kan zowel horizontaal (bv. tussen migranten/minderheden en het volk) als verticaal (tussen de "stille meerderheid"/het volk en de elite) opereren. Deze definitie wordt geprezen omdat het populisme als een discours ziet en concrete operationaliseringen toelaat, waarbij zowel de stijl als de inhoud van populisme wordt meegenomen. De bevindingen van Jagers en Walgrave suggereren ook dat de communicatiestijl van populistische partijen afhangt van hun positie in de oppositie of coalitie [3](#page=3). ### 2.2 Populisme en media De relatie tussen populisme en media is complex en wordt gekenmerkt door wederzijdse afhankelijkheid en spanning. Populistische partijen hebben mainstream media nodig voor legitimiteit terwijl er frictie kan ontstaan door de journalistieke normen en waarden zoals objectiviteit en evenwichtigheid. De populistisch stijl, met charismatische leiders, harde retoriek en simplificatie, past echter vaak goed bij de medialogica en *news values*, zoals het gebruik van conflictframes en personalisatie [5](#page=5). #### 2.2.1 Anti-mediapopulisme Anti-mediapopulisme beschouwt de media als een (deels ondemocratische) elite die macht weghoudt van "het volk" (#page=3, 4). Populisme, in deze context, is kritisch op de liberale democratie en stelt dat er te veel focus is op het liberale en te weinig op het democratische aspect. De macht moet terugvloeien naar het volk, wat minder macht betekent voor mediërende instellingen zoals de media en journalistiek, die worden gezien als een vierde macht die bemiddelt tussen politiek en volk (#page=3, 4) [3](#page=3) [4](#page=4). ##### 2.2.1.1 Vijf delegitimatiestrategieën van anti-mediapopulisme Anti-mediapopulisten devalueren media en journalistiek op basis van vijf gronden van legitimiteit [4](#page=4): 1. **Karakter**: Legitimiteit gebaseerd op persoonlijkheid en bekwaamheid. Voorbeelden tonen kritiek op de betrouwbaarheid van journalisten [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Donald Trump's tweet: "@Politico is in total disarray with almost everybody quitting. Good news – bad, dishonest journalists!" [4](#page=4). 2. **Connecties**: Legitimiteit gebaseerd op associatie met andere legitieme instellingen. Voorbeelden tonen de media die worden gelijkgesteld aan "oude partijen" en hun tactieken [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Nigel Farage's tweet: "So the old parties and their media lapdogs are up to their dirty tricks again. RT this pic to share the truth..." [4](#page=4). 3. **Ethische standaarden**: Legitimiteit van een beroepsgroep door gedeelde normen zoals objectiviteit en onpartijdigheid. Voorbeelden bekritiseren het kopiëren van "fake news" zonder verificatie [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Thierry Baudet's tweet: "Incredible how the media copy #fakenews from this rioting clergyman without checking anything. Nothing happened!(...)" [4](#page=4). 4. **Publiek belang**: Legitimiteit door te verwijzen naar de belangen van het publiek. Voorbeelden stellen dat media burgers niet helpen de echte problemen te begrijpen [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Beppe Grillo's post: "Newspapers and the media did not help citizens to understand therealissues. Such as this: http://goo.gl/8OpJI" [4](#page=4). 5. **Gunstige uitkomsten**: Legitimiteit door positieve effecten voor de democratie. Voorbeelden stellen dat "fake news" de democratie vervormt [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Donald Trump's tweet: "With all of its phony unnamed sources & highly slanted & even fraudulent reporting, #FakeNews is DISTORTING DEMOCRACY in our country!" [4](#page=4). Journalistieke normen, zoals objectiviteit en onpartijdigheid, worden hier tegen journalisten gebruikt [4](#page=4). #### 2.2.2 Reacties van journalisten op anti-mediapopulisme Journalisten bevinden zich in een ongemakkelijke positie. Negeren van anti-mediapopulistische kritiek kan beschuldigingen van *bias* bevestigen. Berichten over deze kritiek kan echter bijdragen aan het versterken en normaliseren van de anti-mediapopulistische boodschap en de ondermijning van de eigen legitimiteit. Dit kan leiden tot een strategische *bias*, waarbij journalisten overcompenseren met "rechtse" of "populistische" berichtgeving om kritiek te vermijden en vertrouwen te behouden. Er is ook sprake van een *chilling effect* en zelfcensuur [4](#page=4). #### 2.2.3 Reactie op populisme door sociale media Sociale media worden gezien als een directe representatie van het volk, waar kritiek op de media wordt geuit en directe interactie plaatsvindt [5](#page=5). ### 2.3 De omgang van media met populisme #### 2.3.1 De Jonge - omgang met populistisch radicaal-rechts De Jonge onderzocht de omgang van media met populistisch radicaal-rechts en identificeerde drie strategieën [5](#page=5): 1. **Demarcation (afbakening)**: Isoleren en behandelen als paria's, met als doel te maken dat ideeën buiten democratische grenzen vallen (bv. *cordons sanitaires*) [5](#page=5). 2. **Confrontation (confrontatie)**: Tegenwerken of demoniseren, delegeren, openlijk kritisch zijn en blootleggen [5](#page=5). 3. **Accommodation (accommodatie)**: Toegeven aan populistische bewegingen, platforms bieden, retoriek overnemen en de nadruk leggen op de ideeën van het pure volk tegen de corrupte elite. Dit gebeurt vaak subtiel, bijvoorbeeld door het overnemen van bepaalde retoriek in nieuwsverslaggeving, zoals het aandacht geven aan de "stille meerderheid" [5](#page=5). #### 2.3.2 De Jonge - friend or foe? De analyse van De Jonge toont regionale verschillen in de mediastrategieën [6](#page=6): * **Wallonië en Luxemburg**: Hier werd een *cordon médiatique* toegepast, of er was sprake van het niet passen bij de normen en waarden, wat neerkomt op vasthouden aan demarcatie [6](#page=6). * **Nederland en Vlaanderen**: De media zijn hier langzamerhand meer accommoderend geworden [6](#page=6). #### 2.3.3 Media op populisme De manier waarop media het concept "populisme" gebruiken, is veelzijdig. Het wordt vaak in verschillende, ook niet-politieke, contexten gebruikt met een andere betekenis dan in academische definities, wat het tot een vage en multifunctionele term maakt [6](#page=6). * **Negatieve connotatie**: Het woord "populisme" heeft een moreel-evaluatieve lading in het publieke debat en wordt gebruikt om kritiek te uiten, in vraag te stellen en te delegeren [6](#page=6). * **Media als waakhond van de democratie**: Journalisten bewaken een bepaald democratisch model door middel van de volgende sferen [6](#page=6): * **Sphere of consensus**: Zaken die als vanzelfsprekend waar of goed worden beschouwd, zoals het democratische model zelf. Deze worden niet in vraag gesteld, en er is geen behoefte aan pro's en contra's [6](#page=6). > **Tip:** In de *sphere of consensus* wordt slechts één kant van het verhaal belicht en worden afwijkende standpunten genegeerd. Een voorbeeld is de berichtgeving over klimaatmaatregelen, waarbij het kapitalistische model zelf zelden ter discussie staat [6](#page=6). * **Sphere of legitimate controversy**: Meningsverschillen binnen een "normaal" debat, waarbij gestreefd wordt naar een evenwichtig debat. Dit is waar traditionele journalistieke waarden van toepassing zijn, zoals het laten zien van beide kanten van het debat over zaken als vaccinatieverplichtingen of belastingheffingen [6](#page=6). * **Sphere of deviance**: Ideeën die buiten de grenzen van het maatschappelijk aanvaardbare vallen, als extreem, gek of gevaarlijk worden bestempeld, of genegeerd worden. Er is geen legitieme ruimte voor deze ideeën in het debat, zoals bij terreuraanslagen [6](#page=6). Het kan verschuiven wat binnen welke sfeer valt. De berichtgeving over de Vietnamoorlog, de eerste gemediatiseerde oorlog, wordt gezien als een voorbeeld waarin de media hebben bijgedragen aan het stoppen van de oorlog [7](#page=7). > **Tip:** Het concept populisme wordt door media gebruikt om de grens te bewaken van wat legitiem is en wat niet. Het label "populisme" op partijen kan enerzijds hun wens om te doen wat het volk wil legitimeren, en anderzijds door de manier van politiek bedrijven wel ideeën binnen de *sphere of legitimate controversy* laten sijpelen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer traditionele partijen delen van een populistisch plan overnemen [7](#page=7). Het gebruik van de term populisme is problematisch: enerzijds wordt het met een negatieve connotatie gebruikt, anderzijds kan het "misbruik" van de term bijdragen aan het *eufemiseren* en normaliseren van bepaalde extreme ideeën en ideologieën, die zo hun weg vinden naar de mainstream [7](#page=7). ### 2.4 Conclusie en discussie De relatie tussen populisme en media is complex en veelzijdig. Dit komt door de anti-elitaire en anti-liberale aspecten van populisme, en door de rol die media en journalistiek zelf spelen in dit debat. Verschillende benaderingen van populisme en de wisselwerking met de media maken dit een dynamisch en voortdurend evoluerend fenomeen [7](#page=7). --- # Strategieën van anti-mediapopulisme Dit onderwerp verkent de vijf delegitimatiestrategieën die worden ingezet tegen media en journalistiek, gebaseerd op verschillende gronden van legitimiteit. ### 3.1 Delegitimatiestrategieën tegen media en journalistiek Populisten hanteren diverse strategieën om media en journalistiek te delegitimeren, waarbij ze de legitimiteit van de media op vijf verschillende gronden aanvallen [4](#page=4). #### 3.1.1 Delegitimatie op basis van karakter Deze strategie richt zich op de persoonlijke eigenschappen en bekwaamheid van individuele journalisten of de mediaorganisatie als geheel [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Donald Trump deelde een tweet waarin hij stelde: "Wow, @Politico is in totale wanorde met bijna iedereen die ontslag neemt. Goed nieuws – slechte, oneerlijke journalisten!" [4](#page=4). #### 3.1.2 Delegitimatie op basis van connecties Hierbij wordt de legitimiteit van de media ondermijnd door associaties met andere, als minder legitiem beschouwde, instellingen of groeperingen. > **Voorbeeld:** Nigel Farage deelde een afbeelding op Twitter met de tekst: "Dus de oude partijen en hun mediapuppen doen weer hun smerige trucjes. RT deze foto om de waarheid te delen..." [4](#page=4). #### 3.1.3 Delegitimatie op basis van ethische standaarden Deze aanval richt zich op de beroepsnormen en -principes van journalisten, zoals objectiviteit, onpartijdigheid en nauwkeurigheid. > **Voorbeeld:** Thierry Baudet merkte op Twitter op: "Ongelooflijk hoe de media #fakenews kopiëren van deze relschoppende geestelijke zonder iets te controleren. Er gebeurde niets! (...)" [4](#page=4). #### 3.1.4 Delegitimatie op basis van het publiek belang Populisten beweren dat de media er niet in slagen het publiek te informeren over de werkelijke belangen of cruciale kwesties, waarmee hun legitimiteit wordt betwist. > **Voorbeeld:** Beppe Grillo gaf aan: "Kranten en de media hebben burgers niet geholpen de werkelijke problemen te begrijpen. Zoals dit: http://goo.gl/8OpJI" [4](#page=4). #### 3.1.5 Delegitimatie op basis van gunstige uitkomsten Deze strategie betoogt dat de media geen positieve bijdrage leveren aan de democratie, wat hun legitimiteit in gevaar brengt. > **Voorbeeld:** Donald Trump verklaarde: "Met al zijn nep anonieme bronnen en zeer gekleurde en zelfs frauduleuze berichtgeving, verdraait #FakeNews de democratie in ons land!" [4](#page=4). ### 3.2 Reacties van journalisten op anti-mediapopulisme Journalisten bevinden zich in een ongemakkelijke positie door de kritiek van anti-mediapopulisten. Het negeren van deze kritiek kan worden gezien als een bevestiging van de beschuldigingen van bias. Daarentegen kan het berichten over deze kritiek bijdragen aan de versterking en normalisering van de anti-mediapopulistische boodschap, wat de eigen legitimiteit ondermijnt [4](#page=4). > **Tip:** Journalisten kunnen zich verplicht voelen om kritiek op de journalistiek 'objectief' aan het publiek te presenteren, wat een ethisch dilemma oplevert [4](#page=4). #### 3.2.1 Strategische bias als reactie Sommige journalisten kunnen kiezen voor een 'strategische bias', waarbij ze bewust meer 'rechtse' of 'populistische' berichtgeving hanteren. Dit doen ze om verdere kritiek te voorkomen en het vertrouwen van het publiek te behouden [4](#page=4). #### 3.2.2 Chilling effect en zelfcensuur De constante stroom van kritiek en delegitimatie kan leiden tot een 'chilling effect', waarbij journalisten zich geremd voelen in hun werk, en tot zelfcensuur, uit angst voor represailles of verdere aanvallen [4](#page=4). --- # De rol van media in het omgaan met populisme De relatie tussen media en populisme is complex, waarbij media verschillende strategieën hanteren, variërend van afwijzing tot acceptatie, en een cruciale rol spelen als bewaker van de democratie [5](#page=5). ### 4.1 De relatie tussen populisme en media Populistische politieke partijen hebben mainstream media nodig voor hun legitimiteit. Tegelijkertijd ontstaat er wrijving tussen de journalistieke normen en waarden (zoals objectiviteit, evenwichtig berichten, en de waakhondrol) en de populistisch stijl die goed past bij de medialogica, gekenmerkt door charismatische leiders, hardere retoriek, en de simplificatie van complexe zaken. Ook het gebruik van conflictframes en personalisatie draagt hieraan bij [5](#page=5). ### 4.2 De omgang van media met populistisch radicaal-rechts volgens De Jonge Léon de Jonge onderzocht de omgang van media met populistisch radicaal-rechts, waarbij drie benaderingen te onderscheiden zijn [5](#page=5): * **Demarcatie:** Hierbij worden populistisch partijen geïsoleerd en als paria behandeld, met als doel ze buiten de democratische grenzen te plaatsen, bijvoorbeeld door middel van een cordon sanitaire [5](#page=5). * **Confrontatie:** Deze benadering houdt in dat men zich verzet tegen of demoniseert, legitimeert, openlijk kritisch is en de partijen blootlegt [5](#page=5). * **Accommodatie:** Dit houdt in dat men populistisch partijen tegemoetkomt, platforms biedt, hun retoriek overneemt en de nadruk legt op de idee van het 'pure volk' tegenover de 'corrupte elite'. Dit kan subtieler zijn door het overnemen van hun retoriek in nieuwsverslaggeving, bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan de 'stille meerderheid' [5](#page=5). #### 4.2.1 Specifieke voorbeelden van de omgang van media In Wallonië en Luxemburg werd een formeel media-cordon gehanteerd, waarbij in Luxemburg weliswaar geen formeel cordon bestond, maar werd gesteld dat de partijen "niet pasten bij normen en waarden". Dit wijst op vasthouden aan demarcatie. In Nederland en Vlaanderen zijn de media echter langzaamaan meer accommoderend geworden [6](#page=6). ### 4.3 Het concept populisme in de media Het concept 'populisme' wordt in veel verschillende, ook niet-politieke, contexten door journalisten gebruikt, vaak met een andere betekenis dan in academische definities. Het is een vage en multifunctionele term [6](#page=6). * **Negatieve connotatie:** Het woord 'populisme' heeft een negatieve, moreel-evaluatieve lading in het publieke debat en wordt gebruikt om kritiek te geven, in vraag te stellen, en te delegeren [6](#page=6). * **Impliciete betekenis:** Het label 'populisme' wordt gebruikt om de grens te bewaken van wat legitiem is en wat niet [7](#page=7). Het gebruik van het label 'populisme' kan problematisch zijn: * **Legitimatie:** Door partijen het label populisme te geven, wordt hen enerzijds gelegitimeerd omdat men suggereert dat het een partij is die wil doen wat het volk wil [7](#page=7). * **Normalisering:** Anderzijds kan de manier van politiek bedrijven, zelfs met het label populisme, ervoor zorgen dat bepaalde ideeën en gedachtegoed wel binnen de 'sphere of legitimate controversy' sijpelen. Een voorbeeld hiervan is het 70-puntenplan van het Vlaams Belang dat deels door traditionele partijen is uitgevoerd [7](#page=7). ### 4.4 Media als waakhond van de democratie Media bewaken een bepaald democratisch model, wat kan worden geanalyseerd aan de hand van de 'spheres of consensus', 'legitimate controversy' en 'deviance' [6](#page=6). * **Sphere of consensus:** Dit zijn zaken die als vanzelfsprekend waar of goed worden beschouwd, zoals de democratie zelf. Er is geen behoefte aan pro's en con's, en verschillende perspectieven komen niet aan bod. Alleen één kant van het verhaal wordt belicht, zonder afwijkende standpunten. Een voorbeeld is de berichtgeving over klimaatmaatregelen, waarbij het kapitalistische model zelf niet ter discussie wordt gesteld [6](#page=6). * **Sphere of legitimate controversy:** Hieronder vallen meningsverschillen binnen een 'normaal' debat, waarbij gestreefd wordt naar een evenwichtig debat. Traditionele journalistieke waarden zijn hier leidend, waarbij beide kanten van het debat worden getoond. Voorbeelden zijn vaccinatieverplichtingen of belastingheffingen [6](#page=6). * **Sphere of deviance:** Dit zijn zaken die buiten de grenzen van het maatschappelijk aanvaardbare vallen, als extreem, gek of gevaarlijk worden bestempeld, en geen legitieme stem in het debat hebben. De samenleving is het erover eens dat niet beide kanten van het verhaal aan bod komen, zoals bij terreuraanslagen [7](#page=7). #### 4.4.1 Dynamiek van de spheres De grenzen van deze spheres zijn niet vast en kunnen verschuiven. Het model is oorspronkelijk ontwikkeld door Dan Hallin voor de berichtgeving over de Vietnamoorlog, de eerste gemedieerde oorlog, waarbij de media een rol speelden bij het beëindigen ervan [7](#page=7). > **Tip:** Hoewel het label 'populisme' negatieve connotaties heeft, kan het 'misbruik' ervan bijdragen aan het normaliseren van bepaalde extreme ideeën of ideologieën, die daardoor als het ware naar binnen sijpelen in de 'sphere of consensus' [7](#page=7). ### 4.5 Conclusie en discussie De relatie tussen media en populisme is complex en tweeledig. Enerzijds worden media als waakhond gezien die een bepaald democratisch model bewaken. Populisme wordt dan ingezet als een term om de grenzen van het legitieme debat te bewaken. Anderzijds kan het gebruik van het label 'populisme' leiden tot zowel legitimatie als normalisering van bepaalde ideeën en praktijken. De anti-elitaire en anti-liberale aspecten van populisme, evenals de rol die media en journalistiek zelf aannemen, maken deze relatie complex [6](#page=6) [7](#page=7). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Populisme | Een politieke ideologie of manier van politiek bedrijven die een beroep doet op het volk (of een geconstrueerd volk) en dit plaatst tegenover een (kwaadwillige) elite, met als doel de macht terug te geven aan het volk. | | Elite | Een groep personen met een hoge sociale status, macht of autoriteit binnen een samenleving, vaak gezien als gescheiden van of tegenover het gewone volk in populistische retoriek. | | Liberale democratie | Een staatsvorm die democratische principes combineert met de bescherming van individuele vrijheden en rechten, vaak gekenmerkt door scheiding der machten en onafhankelijke instituties. | | Thin ideology (dunne ideologie) | Een ideologie die slechts een paar kernprincipes of een basaal wereldbeeld bevat, zonder veel diepgang of gedetailleerde inhoud, zoals vaak wordt toegeschreven aan populisme. | | Thick ideology (dikke ideologie) | Een ideologie die uitgebreid, gedetailleerd en met veel inhoudelijke specificaties is, en een compleet wereldbeeld schetst. | | Discours | De manier waarop taal en woorden worden gebruikt om betekenis te creëren en politieke concepten vorm te geven, met name in de context van populisme waar eisen aan elkaar gekoppeld worden. | | Chain of equivalence | Een concept in populistische retoriek waarbij diverse politieke eisen of problemen aan elkaar worden gekoppeld onder een gemeenschappelijke noemer, zoals "het volk", om een front te vormen tegen een gemeenschappelijke "ander" of "elite". | | Empty signifier (lege betekenaar) | Een term of symbool dat een breed scala aan uiteenlopende ideeën, eisen of groepen kan representeren, vaak gebruikt in populistische discours om eenheid te creëren onder diverse populaties. | | Anti-elitismedimensie | Een aspect van populisme waarbij elites worden afgeschilderd als corrupt, onbekwaam of tegen het belang van het volk handelen, ter rechtvaardiging van de eigen positie. | | Exclusiedimensie | Een component van populisme die gekenmerkt wordt door een "wij-zij"-retoriek, waarbij een duidelijke scheiding wordt gemaakt tussen de eigen groep (het volk) en "de ander", die vaak negatief wordt voorgesteld. | | Delegitimatie | Het proces waarbij de legitimiteit of geldigheid van een persoon, instelling of idee wordt ondermijnd of ontkend, vaak door kritiek te uiten op hun karakter, connecties, ethische standaarden, publiek belang of uitkomsten. | | Media | De kanalen en middelen die gebruikt worden om informatie te verspreiden en te communiceren, waaronder traditionele media zoals kranten en televisie, alsook sociale media. | | Journalistieke normen | Principes en waarden die de professionele praktijk van journalisten sturen, zoals objectiviteit, onpartijdigheid, informatieplicht en evenwichtigheid in berichtgeving. | | Sphere of consensus | Een domein binnen het publieke debat waarover brede overeenstemming bestaat en die niet ter discussie wordt gesteld, zoals de democratie zelf. | | Sphere of legitimate controversy | Een gebied binnen het publieke debat waarbinnen meningsverschillen als legitiem en acceptabel worden beschouwd en waar een streven is naar een evenwichtig debat. | | Sphere of Deviance | Een domein binnen het publieke debat dat als extreem, gevaarlijk of onacceptabel wordt beschouwd en buiten de grenzen van het maatschappelijk aanvaardbare valt, waardoor het niet wordt opgenomen in het debat. |

# De kernbegrippen vrijheid, gelijkheid en solidariteit en de ontwikkeling van ideologieën Dit thema verkent de fundamentele concepten vrijheid, gelijkheid en solidariteit, hun rol in emancipatie, en de definitie en historische ontwikkeling van ideologieën zoals liberalisme, socialisme en communisme, met een focus op hun uiteenlopende opvattingen over deze kernbegrippen [3](#page=3). ### 1.1 Vrijheid, gelijkheid en solidariteit als emancipatiekracht Vrijheid, gelijkheid en solidariteit worden geïntroduceerd als drie centrale begrippen binnen de cursus. Doorheen de geschiedenis is de vraag gesteld wie er werkelijk vrij was en wie niet, met verwijzingen naar historische groepen zoals slaven. Evenzo is de ongelijkheid tussen individuen en groepen, zoals aristocraten versus anderen, een terugkerend thema. Solidariteit, gedefinieerd als het goed omgaan met en zorgen voor anderen, is eveneens niet altijd vanzelfsprekend geweest door de geschiedenis heen. Deze drie begrippen, wanneer centraal gesteld, leiden uiteindelijk tot emancipatie. Emancipatie wordt begrepen als het op gelijke hoogte brengen van individuen en groepen die historisch onderdrukt zijn, zoals vrouwen en zwarte mensen, en de strijd hiervoor is tot op heden relevant [3](#page=3). ### 1.2 Wat is een ideologie? #### 1.2.1 Definitie en kenmerken van ideologie Een ideologie wordt gedefinieerd als een samenhangend geheel van ideeën en concepten die drie elementen omvatten [3](#page=3): 1. **Beschrijving:** Hoe de wereld of werkelijkheid op een bepaald moment wordt gezien [3](#page=3). 2. **Wens:** Hoe de wereld of werkelijkheid er volgens de ideologie uit zou \_moeten zien, wat de "ideale samenleving" is [3](#page=3). 3. **Realiseringsplan:** Hoe de gewenste toestand (punt 2) gerealiseerd kan worden [3](#page=3). Ideologieën zijn dynamisch en bewegend, ze staan niet vast en veranderen mee met de maatschappij [3](#page=3). #### 1.2.2 Ideologie versus wetenschappelijke theorie Het is cruciaal te begrijpen dat een ideologie geen wetenschappelijke theorie is. Hoewel aanhangers soms beweren dat hun visie wetenschappelijk gefundeerd is, verschillen ze fundamenteel. Wetenschappelijke theorieën zijn empirisch, gericht op beschrijven, verklaren en eventueel voorspellen, maar ze schrijven niet voor hoe de wereld zou \_moeten zijn. Ideologieën doen dit wel, door een "ideale wereld" voor te schrijven [3](#page=3). #### 1.2.3 Centrale concepten en interpretaties binnen ideologieën Ideologieën hebben vaak centrale concepten of fundamenten waarop de focus wordt gelegd. Bijvoorbeeld, Karl Marx spreekt over "klasse" en klassenstrijd, terwijl Vilfredo Pareto spreekt over "elite" en daar de nadruk op legt. Echter, verschillende ideologieën kunnen ook een verschillende interpretatie hebben van hetzelfde concept. Een duidelijk voorbeeld hiervan is "gelijkheid", wat niet hetzelfde betekent voor een socialist als voor een liberaal [3](#page=3). ### 1.3 De ontwikkeling van ideologieën De cursus zal de chronologische ontwikkeling van grote ideologieën zoals liberalisme, socialisme en communisme belichten. Hierbij zal de nadruk liggen op hoe deze ideologieën \_tegenstrijdige ideeën hebben met betrekking tot de kernbegrippen vrijheid, gelijkheid en solidariteit, in plaats van enkel op hun algemene inhoud [3](#page=3). * * * # De ontrafeling van de middeleeuwse orde en de opkomst van nieuwe politieke en economische ideeën Deze periode, de Renaissance, markeert een verschuiving van de middeleeuwse orde door wetenschappelijke vooruitgang, de secularisering van politiek, economische veranderingen en de opkomst van nieuwe maatschappijbeelden, wat uiteindelijk leidt tot de erosie van de katholieke hegemonie. ### 2.1 Wetenschappelijke voortuitgang en de geleidelijke emancipatie van de politiek De Renaissance (14e-17e eeuw) wordt gekenmerkt door een "wedergeboorte" van de klassieke oudheid, maar ook door significante wetenschappelijke, politieke en economische ontwikkelingen [4](#page=4). #### 2.1.1 Wetenschappelijke methoden Leonardo da Vinci, een exponent van de "Renaissance mens", onderzocht de wereld door middel van wiskunde en experimenten (empirisme). Deze twee benaderingen vormen tot op heden de fundamenten van wetenschappelijke studie [4](#page=4). #### 2.1.2 Mercantilisme Economisch veranderde het mercantilisme de opvatting over handel. In plaats van de kerkelijke visie dat handel onproductief was, stelde het mercantilisme dat de vorst het inkomen van de natie moest ontwikkelen door handelaren te ondersteunen. Mercantilisme is een economisch beleid gericht op het vergroten van nationale rijkdom door import te verminderen en export te vergroten [4](#page=4). #### 2.1.3 Secularisering en Machiavelli's politieke ideeën De periode kende een langzame secularisering, waarbij politiek zich geleidelijk distantieerde van de kerk. Steden en vorstendommen werden steeds meer geleid door individuen met visie en creativiteit, in plaats van door traditie of geestelijken [5](#page=5). ##### 2.1.3.1 Niccolò Machiavelli en \_Il Principe Niccolò Machiavelli brak met de traditionele vorstenspiegel, die advies gaf over hoe een "goede" en godvrezende vorst zich moest gedragen. Volgens Machiavelli moest politiek niet gebaseerd zijn op moraal, maar op wat noodzakelijk is om een samenleving te besturen. Hij wordt beschouwd als de grondlegger van de politicologie, die het politieke fenomeen wetenschappelijk onderzocht op basis van empirisme [5](#page=5). Machiavelli pleitte voor de secularisering van politiek en nam afstand van de kerk, die hij bekritiseerde vanwege de niet-kerkelijke gedragingen van haar leiders. Hij was niet antireligieus, maar erkende het belang van religie als sociaal bindmiddel [5](#page=5). In \_Il Principe (De Vorst) stelde Machiavelli dat een heerser hard mocht optreden indien nodig voor het algemeen belang of staatsbelang (\_raison d'état). Het doel heiligt de middelen, wat betekent dat het bereiken van het doel belangrijker is dan de middelen die daarvoor worden gebruikt, los van moraal en religie [5](#page=5). * Ethische regels moesten wijken voor het staatsbelang als de situatie dat eiste [5](#page=5). * Machiavelli ging ervan uit dat de mens van nature slecht was en niet in staat zichzelf te besturen, daarom moest de vorst uitgaan van deze menselijke aard in politiek [5](#page=5). * Volgens hem zou elke samenleving elk regime tolereren indien privébezit wordt beschermd, wat burgers zekerheid geeft [5](#page=5). * Vrijheid werd door mensen in deze context vaak geïnterpreteerd als zekerheid over eigen bezit en goederen [5](#page=5). "Machiavellisme" verwijst naar de opvatting dat het doel alle middelen heiligt, ongeacht moraal [5](#page=5). ##### 2.1.3.2 Thomas More en \_Utopia Thomas More's werk \_Utopia bestaat uit twee delen [5](#page=5). * **Deel 1:** Beschrijft de sociale en economische veranderingen in Engeland, waaronder de opkomst van kapitalisme door de privatiseringsbeweging (\_Enclosure movement) van landbouwgronden, wat leidde tot grote armoede [6](#page=6). * **Deel 2:** Presenteert een ideale samenleving als een spiegelbeeld van Engeland, waarin de problematieken uit deel 1 zijn opgelost. In \_Utopia bestaat geen privébezit van productiemiddelen en ook geen geld [6](#page=6). ### 2.2 Het einde van de katholieke hegemonie: Reformatie en Contrareformatie De langdurige hegemonie van de katholieke kerk, die een allesbepalende rol speelde in de samenleving, kwam geleidelijk aan ten einde door figuren die kritiek uitten op de kerk als instituut [6](#page=6). #### 2.2.1 Martin Luther en de Reformatie Martin Luther bekritiseerde de kerk na een reis naar Rome, waar hij tegenstrijdigheden zag in de levensstijl van pausen, bisschoppen en priesters vergeleken met de Bijbelse leer. Hij zag een decadente levensstijl die niet overeenkwam met de dogma's die aan de gelovigen werden geleerd [6](#page=6). * **Dogma:** Een leer die door de kerk als onbetwistbaar wordt gepresenteerd, waarbij naleving van regels essentieel wordt geacht voor redding [6](#page=6). * Luther was anti-klerikaal, maar niet antireligieus [6](#page=6). Zijn kritiek uitte zich in de 95 stellingen, die hij aan de kerkdeur spijkerde. Dit wordt gezien als het begin van de Reformatie [6](#page=6). * De Reformatie legde de nadruk op de Bijbel en verminderde het gezag van de paus en de kerk [6](#page=6). * Het leidde tot het ontstaan van het Protestantisme, waarbij de Bijbel centraal staat [6](#page=6). * Luther pleitte voor religieuze bevrijding van de mens, los van de controlerende kerk [6](#page=6). * Hij geloofde echter niet in gelijkheid en stelde dat een samenleving niet kon bestaan zonder heersers en onderdanen [6](#page=6). * De boerenopstand in 1525, geïnspireerd door Luther, eiste gemeenschappelijk bezit en algehele gelijkheid. Luther keerde zich tegen deze opstand vanwege zijn afwijzing van gelijkheid [7](#page=7). * Volgens Luther kon religieuze bevrijding enkel bestaan binnen een sterk autoritaire staat om conflict en anarchie te voorkomen [7](#page=7). #### 2.2.2 Johannes Calvijn en zijn leer Johannes Calvijn radicaliseerde Luthers visie door de predestinatieleer. Hij stelde dat het lot van de mens, voorbestemd tot hemel of hel, vaststond en dat de mens dit niet kon beïnvloeden. Het enige wat men kon doen, was tekenen van Gods gunst zoeken in het leven [7](#page=7). Calvijn verhuisde naar Genève en hervormde de kerk daar. Zijn harde leer leidde aanvankelijk tot weerstand, maar uiteindelijk werd zijn ideaal door de inwoners overgenomen [7](#page=7). * Calvijn zag winst niet als inherent slecht, maar als het resultaat van arbeid [7](#page=7). * Hij verwierp het katholieke verbod op rente, maar reguleerde het gebruik ervan door middel van strenge regels; winst mocht niet worden gebruikt voor pracht en praal, maar moest worden geherinvesteerd in de economie [7](#page=7). * Genève werd onder Calvijn een theocratie, geleid door een Ministerie en een Consistorie [7](#page=7). * Belangrijk was de gelijkheid voor de wet, hoewel er wel ongelijkheid bestond in rijkdom. Iedereen, arm en rijk, werd op dezelfde manier behandeld indien de leer van Calvijn werd gevolgd [7](#page=7). ### 2.3 Koloniale ontmoetingen: Het Dispuut van Valladolid In 1550-1551 organiseerde de Spaanse koning een debat over de bestuursvorm van de nieuw veroverde kolonies in Latijns-Amerika en de verspreiding van het katholicisme onder de inheemse bevolking [8](#page=8). #### 2.3.1 De kampen van het Dispuut Twee Spaanse geestelijken leidden de kampen in dit debat: * **Juan Ginés de Sepúlveda:** * Voorstander van een "brutale onderwerping" door middel van geweld en slavernij [8](#page=8). * Geloofde in de "natuurlijke slavernij" van Aristoteles, waarbij sommige volkeren inferieur zouden zijn en voorbestemd om te dienen [8](#page=8). * **Bartolomé de las Casas:** * Pleitte voor vreedzame bekering en humane behandeling van inheemse volkeren [8](#page=8). * Hij erkende het bestaan van "natuurlijke slavernij" niet bij de inheemse volkeren en was tegen het gebruik van geweld om het christendom op te leggen [8](#page=8). * Hij stelde dat men de inheemse volkeren eerst moest uitnodigen om christen te worden door middel van de Bijbel en de leer, en pas geweld mocht gebruiken als zij het christendom verwerpen en als ketters werden beschouwd [8](#page=8). #### 2.3.2 De verovering en het Encomienda-systeem Spaanse veroveraars (\_Conquistadores) waren zowel soldaat als priester, en verspreidden het christendom vaak met veel geweld [8](#page=8). * **Encomienda-systeem:** Een systeem in Spaans-Amerika waarbij de Spaanse veroveraars de inheemse volkeren een "geschenk" aanboden (taal, Bijbel, bescherming) in ruil voor de helft van hun oogstopbrengsten, wat neerkwam op onbetaalde arbeid. Dit was een vorm van groepsslavernij waarbij de Spanjaarden het voordeel hadden [8](#page=8). * Hoewel het Dispuut bepaalde dat het systeem verzacht moest worden, bleef het in werkelijkheid grotendeels hetzelfde [8](#page=8). * * * # De Europese Verlichting, revoluties en de oorsprong van moderne politieke ideologieën Dit onderwerp onderzoekt de Verlichting, met de nadruk op rede, vooruitgang en individuele vrijheid, en de daaruit voortvloeiende revolutionaire veranderingen en de opkomst van moderne politieke ideologieën. ### 2.1 De politieke oorsprong van de burgerlijke samenleving #### 2.1.1 John Locke (1632-1704) John Locke, vaak beschouwd als de vader van het liberalisme, was een sleutelfiguur in de Verlichting en legde de basis voor burgerlijke rechten en vrijheden. Hij pleitte voor de beperking van staatsmacht en de vergroting van individuele vrijheid [12](#page=12). * **The Two Treatises of Government:** In dit werk weerlegde Locke de theorie van goddelijk recht voor monarchen en bekritiseerde de monarchie [12](#page=12). * **Natuurstaat en Natuurlijke Rechten:** Locke zag de natuurstaat niet als een strijd van allen tegen allen (zoals Hobbes), maar als een staat waarin mensen vrij en gelijk geboren worden en vreedzaam samenleven. Burgers hebben natuurlijke rechten (leven, gezondheid, vrijheid, bezit) die geen enkele heerser kan afnemen [12](#page=12). * **Sociaal Contract:** Burgers staan een deel van hun vrijheden af in ruil voor bescherming van hun natuurlijke rechten. Dit contract is voorwaardelijk; als de heerser de natuurlijke rechten niet beschermt, heeft het volk het recht in opstand te komen en de heerser af te zetten [12](#page=12) [13](#page=13). * **Burgerlijke Samenleving (Civil Society):** Locke beschreef een burgerlijke samenleving waarin soevereiniteit bij het volk ligt. Echter, hij zag de 'burgerlijke samenleving' voornamelijk als een elitair gezelschap van witte, rijke mannen ("freemen"). Vrouwen, kinderen en arbeiders werden als onderdanen beschouwd [13](#page=13). * **Onderscheid Arbeid en Kapitaal:** Locke identificeerde een natuurlijk onderscheid tussen arbeiders en ondernemers, waarbij de eerste hun arbeid moeten verkopen en de laatste arbeid kunnen kopen, wat hij zag als de oorsprong van het kapitalisme. Hij erkende dat dit tot ongelijkheid kon leiden en dat de staat nodig was om conflicten te stabiliseren en te reguleren [13](#page=13). * **Rol van de Staat:** De staat heeft de taak de natuurlijke rechten te beschermen en het conflict tussen arbeid en kapitaal te reguleren. De macht van het volk (burgerij/ondernemers) werd overgedragen aan de uitvoerende en wetgevende macht, maar deze macht was niet ongelimiteerd [13](#page=13). * **Rol van Godsdienst:** Locke zag godsdienst als een instrument voor de staat om het volk rustig te houden [13](#page=13). * **Geweldmonopolie:** De staat bezat het geweldmonopolie om natuurlijke vrijheden te beschermen [13](#page=13). * **Scheiding der Machten:** Locke sprak als eerste over de scheiding der machten, hoewel Montesquieu hier later de nadruk op legde [14](#page=14). #### 2.1.2 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) Rousseau, een andere invloedrijke Verlichtingsdenker, voegde aan het idee van de mens de emoties toe, naast de rede. Hij verwierp het idee van lineaire vooruitgang en legde de basis voor de Romantiek [15](#page=15). * **Mensbeeld:** De mens is van nature goed, maar wordt gecorrumpeerd door de beschaving en het privé-bezit [15](#page=15). * **Natuurstaat:** In de natuurstaat leven mensen vreedzaam samen. De introductie van privé-bezit, beginnend met landbouw, leidde tot corruptie, egoïsme en de verwaarlozing van het algemeen belang [15](#page=15). * **Sociaal Contract:** Rousseau pleitte voor een sociaal contract \_tussen het volk, waarbij soevereiniteit bij het volk blijft en niet wordt overgedragen aan een vorst of parlement. Dit resulteert in directe democratie en het nastreven van de 'Volonté Générale' (algemene wil) [15](#page=15) [16](#page=16). * **Ideale Samenleving:** Kleine plattelandsgemeenschappen zonder accumulatie van privé-bezit, waar individuen produceren wat ze nodig hebben. Gelijkheid is essentieel voor het functioneren van de algemene wil [16](#page=16). * **Politiek Geweld:** Rousseau's idee van de 'Volonté Générale' kan leiden tot politiek geweld tegen minderheden die tegen de algemene wil ingaan, een idee dat later door Robespierre werd toegepast [16](#page=16). * **Tegen Verlicht Despotisme:** Rousseau was tegen het idee dat de elite de gewone burgers moest besturen op basis van rede [16](#page=16). #### 2.1.3 Montesquieu (1689-1755) Montesquieu, een edelman, introduceerde het principe van de scheiding der machten (trias politica) om machtsmisbruik en tirannie te voorkomen. Hij wilde de positie van de adel behouden in een veranderende maatschappij [17](#page=17). * **Scheiding der Machten:** De indeling in een wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht die elkaar controleren ("Checks & Balances") [17](#page=17). * **Rol van de Adel:** Montesquieu zag de adel als een tussenliggende positie tussen het volk en de vorst, en als een buffer tegen machtsconcentratie [17](#page=17). ### 2.2 Vernieuwing in het economisch denken #### 2.2.1 Adam Smith (1723-1790) Adam Smith, een econoom en filosoof, legde de grondslag voor het klassiek liberalisme met zijn theorieën over moraliteit en economie [17](#page=17). * **Theory of Moral Sentiments:** Smith onderzocht hoe individuen, ondanks hun egoïsme, tot morele oordelen kunnen komen die ook anderen bevredigen, mede door een ingebeelde 'neutrale observator' [17](#page=17). * **The Wealth of Nations:** Smith analyseerde de bron van nationale rijkdom, gebaseerd op twee factoren [18](#page=18): * **Arbeidsverdeling:** Verhoogt de efficiëntie en productie, wat leidt tot meer welvaart. Dit creëert automatisch een onderscheid tussen arbeiders en kapitaalbezitters [18](#page=18). * **Laissez-faire Principe:** De overheid moet zich economisch niet bemoeien, maar de markt haar gang laten gaan [18](#page=18). * **Onzichtbare Hand:** Smith geloofde dat het nastreven van eigenbelang door individuen, geleid door een 'onzichtbare hand', collectief tot welvaart leidt. Individueel egoïsme dient het algemeen belang, omdat het de nationale productie verhoogt [18](#page=18). * **Social Sympathy:** Een rem op individueel egoïsme, waarbij mensen ook beslissingen nemen in het belang van anderen [18](#page=18). * **Trickle-Down Effect:** Economische overvloed aan de top zou naar de rest van de samenleving doorsijpelen [19](#page=19). ### 2.3 Het tijdperk van revoluties Revoluties worden gekenmerkt door snelle maatschappelijke veranderingen en een breuk met het verleden, met als doel het omverwerpen van het oude politieke systeem en het creëren van een nieuw [19](#page=19). #### 2.3.1 De Amerikaanse Revolutie (emancipatie) De Amerikaanse Revolutie was een strijd voor onafhankelijkheid van Groot-Brittannië, gevoed door het principe "No taxation without representation". De 'Founding Fathers' baseerden hun nieuwe staat op Verlichtingsideeën en kozen voor een republiek [19](#page=19). * **Declaration of Independence (4 juli 1776):** Verklaarde de VS onafhankelijk [19](#page=19). * **Grondwet:** Beschermt persoonlijke vrijheden en beperkt de macht van de overheid [19](#page=19). * **Thomas Paine:** Pleitte voor een minimale overheid, de bescherming van rechten en een 'Algemeen Enkelvoudig Stemrecht'. Hij was ook een voorstander van een welvaartsstaat [20](#page=20). #### 2.3.2 De Franse Revolutie (14 juli 1789) De Franse Revolutie brak uit als reactie op het Ancien Régime en de ongelijke standenmaatschappij [20](#page=20). * **Aanleiding:** Opstand van de derde stand tegen de belastingdruk en de privileges van de eerste en tweede stand. De bestorming van de Bastille was het startpunt [20](#page=20). * **Fase van de Assemblée (1789-1792):** De oprichting van een eigenAssemblée door de derde stand, met als doel een nieuwe grondwet. Pogingen tot een constitutionele monarchie werden gedwarsboomd door het verzet van de koning [21](#page=21). * **Fase van de Conventie (1792-1795):** De Terreur onder Robespierre, gebaseerd op Rousseau's ideeën over politiek geweld. De monarchie werd afgeschaft en de rechten van de mens ingevoerd. De guillotine werd ingezet tegen politieke tegenstanders [21](#page=21). * **Fase van het Directoire (1795-1799):** Beperking van radicale beslissingen van de Jakobijnen, met een terugkeer naar de gelijkheid voor de wet, maar niet in de realiteit [21](#page=21). * **Napoleon (1799-1815):** Pleegde een staatsgreep en greep de macht, wat het einde van de Franse Revolutie betekende. Hij voerde de 'Code Napoléon' in, die gelijkheid voor de wet garandeerde [21](#page=21) [22](#page=22). #### 2.3.3 De Haïtiaanse Revolutie . De Verlichtingsidealen van vrijheid en gelijkheid verspreidden zich naar de koloniën, wat leidde tot een slavenopstand op Haïti [22](#page=22). ### 2.4 Het ontstaan van moderne politieke ideeën De Industriële Revolutie, de Amerikaanse en Franse Revoluties leidden tot het ontstaan van nieuwe politieke ideeën, waarbij het Verlichtingsideaal van 'voortuitgang' centraal kwam te staan in politieke debatten [23](#page=23). #### 2.4.1 Conservatisme (Edmund Burke) Conservatisme, als reactie op de Franse Revolutie, benadrukt het behoud van tradities en instituties, maar erkent geleidelijke veranderingen [23](#page=23). * **Reactie op de Franse Revolutie:** Burke vond de revolutionaire idealen van vrijheid en gelijkheid gevaarlijk in de handen van heersers [23](#page=23). * **Gezond Verstand (Common Sense):** Politiek beleid moet gebaseerd zijn op gezond verstand dat het volk begrijpt, niet op abstracte principes [24](#page=24). * **Mensbeeld:** De mens is rationeel, maar ook beïnvloed door gevoelens en tradities [24](#page=24). * **Sociale Verandering:** Verandering moet geleidelijk gebeuren en in overeenstemming zijn met het gezond verstand van het volk [24](#page=24). * **Vrijheid en Gelijkheid:** Gelijkheid bestaat niet en wordt niet nagestreefd; vrijheid betekent vrijheid binnen sociale plichten en regels [24](#page=24). #### 2.4.2 Economische discussies: Armoede en Organisatie van de Economie De groeiende armoede door de Franse Revolutie zorgde voor discussies over de organisatie van de economie en de rol van de staat [24](#page=24). * **Adam Smith:** De overheid moet zich niet bemoeien, het 'trickle-down-effect' zou armoede oplossen [24](#page=24). * **Malthus:** Zag een kloof tussen bevolkingsgroei en voedselaanbod, en was tegen armenzorg, omdat dit de bevolkingsgroei zou stimuleren. Hij pleitte voor 'positive checks' (oorlog, ziekte) en 'moral restraint' (uitstel huwelijk, seksuele onthouding) [25](#page=25). * **Jeremy Bentham (Utilitarisme):** Streefde naar het grootste geluk voor het grootste aantal mensen, gebaseerd op een morele rekendkundige analyse van plezier en pijn. De overheid moet faciliteren voor het grootste geluk, maar Bentham verwierp de herverdeling van rijkdom vanwege het principe van dalende grensnuttigheid [25](#page=25). * **David Ricardo:** Analyseerde drie soorten inkomen (rente, winst, loon) en de conflicten die hieruit voortvloeien, zoals tussen arbeid en kapitaal. Hij was voorstander van vrije handel en de 'theorie van de comparatieve voordelen' [26](#page=26). #### 2.4.3 Vroegsocialisme Vroegsocialisme, ook wel 'utopisch socialisme' genoemd, uitte bezorgdheid over maatschappelijke ongelijkheid en pleitte voor de belangen van de arbeiders [27](#page=27). * **François Noël Babeuf:** Pleitte voor de afschaffing van privé-bezit en de staat, met een focus op een agrarische samenleving waar productie en consumptie gesocialiseerd zijn [27](#page=27). * **Robert Owen:** Een fabriekseigenaar die verbeterde levensomstandigheden voor arbeiders creëerde, wat leidde tot hogere productiviteit. Hij zag de mens als goed van nature en beïnvloed door omgevingfactoren [28](#page=28). * **Henri de Saint-Simon:** Deelde de bevolking in productieve (fabrikanten, arbeiders, wetenschappers) en niet-productieve groepen in, en benadrukte de rol van wetenschap en industrie voor vooruitgang. Hij pleitte voor overheidsbemoeienis met armoede en grote infrastructuurwerken [29](#page=29). * **Pierre-Joseph Proudhon:** Beschouwd als de grondlegger van het anarchisme, stelde dat eigendom diefstal is wanneer het niet voortkomt uit arbeid. Hij pleitte voor 'mutualisme' (wederkerige samenwerking) en de afschaffing van de staat [29](#page=29) [30](#page=30). * **August Blanqui:** Voorstander van een revolutionaire visie, waarbij een kleine, bewuste en gewapende groep de macht grijpt en veranderingen 'van bovenaf' oplegt [30](#page=30). #### 2.4.4 Duits Idealisme (Kant & Hegel) * **Immanuel Kant (1724-1804):** Benadrukte de sinthese van rede en ervaring voor kennis en de autonomie van het individu. Zijn 'categorische imperatief' stelt dat men moet handelen volgens een regel waarvan men wil dat deze een universele wet wordt. Hij zag geschiedenis als een vooruitgang naar menselijke autonomie en vrijheid [30](#page=30) [31](#page=31). * **Friedrich Hegel (1770-1831):** Zag geschiedenis als een evolutie naar een hoger bewustzijn door de dialectische methode (these, antithese, synthese). Vrijheid zag hij als gehoorzaamheid aan de wetten van de staat die het algemeen belang dienen [31](#page=31) [32](#page=32). #### 2.4.5 Liberalisme en Vroeg Imperialisme Het liberalisme in de 19e eeuw werd gekoppeld aan progressieve theorieën die imperialisme legitimeerden, met een focus op de superioriteit van het Westen [32](#page=32). * **Benjamin Constant (1776-1830):** Onderscheidde de vrijheid van de ouderen (staat sterk, individu onderdrukt) en de vrijheid van de moderne mens (persoonlijke levenssfeer belangrijk). Hij uitte angst voor 'democratisering' en de macht van de massa's [33](#page=33). * **Alexis de Tocqueville (1805-1856):** Zag de democratie als een evolutie naar meer gelijkheid, maar vreesde de macht van de meerderheid [33](#page=33). * **John Stuart Mill (1806-1873):** Wordt gezien als de vader van het hedendaagse politieke liberalisme. Hij pleitte voor individuele vrijheden tegenover de staat en voor een beperkte overheidsbemoeienis. Mill bepleitte een uitgebreid kiesrecht, maar ook een 'elite' die de samenleving stuurt. Hij was voorstander van vrijheid van meningsuiting, met de grens bij aanzetten tot actie [34](#page=34) [35](#page=35). #### 2.4.6 Marx en het ontstaan van Socialisme/Communisme Karl Marx, grondlegger van het socialisme en communisme, werd beïnvloed door vroegsocialisme, economische theorieën (Ricardo) en Hegels dialectiek [35](#page=35). * **Invloeden:** * **Vroegsocialisme:** Marx vond de ideeën van vroegsocialisten te utopisch en pleitte voor een wetenschappelijke analyse van het kapitalisme [36](#page=36). * **Economische Theorieën:** Marx ontwikkelde de 'arbeidswaardeleer', waarbij hij stelde dat kapitalisme leidt tot uitbuiting van de arbeider door het creëren van meerwaarde [36](#page=36). * **Hegels Dialectiek:** Marx paste de dialectiek toe op de materiële werkelijkheid, resulterend in 'historisch materialisme' en de analyse van klassenstrijd als motor van de geschiedenis [36](#page=36). * **Structuur van de Samenleving:** Bestaat uit een onderbouw (economisch systeem, productiekrachten en -verhoudingen) en bovenbouw (politiek, cultuur, ideologie) [37](#page=37). * **Klassenstrijd:** De voortdurende strijd tussen kapitalisten (bourgeoisie) en arbeiders (proletariaat) [37](#page=37). * **Revolutie:** Marx zag revolutie als een noodzakelijk gevolg van de instabiliteit van het kapitalisme en de groeiende armoede van de arbeidersklasse [37](#page=37). * **Socialisme vs. Communisme:** Socialisme is een overgangsfase (dictatuur van het proletariaat) naar communisme, een klasseloze maatschappij met collectief bezit [38](#page=38). * **Anarchisme:** Verwerping van elke vorm van autoriteit en de staat, met focus op wederzijdse hulp en autonome gemeenschappen [38](#page=38). #### 2.4.7 Conservatief Offensief In de 19e eeuw was er een 'conservatief offensief' om de veranderingen van de revoluties terug te draaien, met de kerk en intellectuelen die zich verzetten tegen het liberalisme en socialisme [39](#page=39). * **Positivisme (August Comte):** Geloofde dat de wetenschap maatschappelijke problemen kon oplossen en zag de samenleving door drie fasen gaan: theologisch, metafysisch en positivistisch [40](#page=40). * **Sociaal Darwinisme (Herbert Spencer):** Paste Darwins idee van 'survival of the fittest' toe op de samenleving, wat neerkwam op een acceptatie van ongelijkheid en competitie [41](#page=41). * **Organisch Denken (Vilfredo Pareto):** Zag de samenleving als een lichaam met elites en massa's, waarbij geschiedenis een strijd tussen elites is [41](#page=41). * **Racistheorieën:** In de 19e eeuw werd het bestaan van rassen en hun hiërarchische ordening wetenschappelijk gefundeerd geacht, met het Arische ras aan de top [41](#page=41). #### 2.4.8 Onbehagen met de democratie (Nietzsche) Friedrich Nietzsche had een groeiend wantrouwen in de democratisering en pleitte voor een 'herrenmoral' (heersersmoraal) van een elite, de 'Übermensch' [42](#page=42). ### 2.5 Van imperialisme naar kolonialisme Imperialisme en kolonialisme waren de dominante krachten in de 19e eeuw, met Europese grootmachten die hun economische en politieke invloed uitbreidden [42](#page=42). * **Reacties op Kolonialisme:** Gekoloniseerde volkeren reageerden met reactionaire, gematigde of radicale houdingen, waarbij ze hun eigen identiteit probeerden te behouden of te vernieuwen [43](#page=43). * **Latijns-Amerikaanse Bevrijding:** Liberale politieke ideeën inspireerden dekolonisatiebewegingen [43](#page=43). * **De Nahda (Midden-Oosten):** Intellectuelen in het Midden-Oosten zochten naar redenen voor de achteruitgang van de Arabisch-islamitische wereld en pleitten voor een herbronning van identiteit [43](#page=43). * **Meiji-Restauratie in Japan:** Japan opende zich voor het Westen en streefde naar industriële, economische en militaire modernisering om op gelijke hoogte te komen [44](#page=44). * **Het Rijk van het Midden - China:** China reflecteerde op de Europese superioriteit en de noodzaak om eigen tradities en identiteit te vernieuwen [44](#page=44). #### 2.5.1 Sociaaldemocratie Sociaaldemocratie, als reformistisch socialisme, gelooft in geleidelijke verandering via politieke weg en het parlement [44](#page=44). * **Jules Guesda:** Pleitte voor arbeidersverenigingen en deelname aan verkiezingen, maar zag de staat als gecontroleerd door de burgerij [45](#page=45). * **Jean Jaurès:** Zag de staat als een weerspiegeling van machtsverhoudingen en pleitte voor legale, parlementaire verandering [45](#page=45). * **Karl Kautsky:** Geloofde in een noodzakelijke revolutie, maar benadrukte deelname aan politiek en verkiezingen in afwachting daarvan [45](#page=45). * **Eduard Bernstein:** Bekritiseerde Marx' utopische elementen en de 'Zusammenbruchstheorie', en pleitte voor 'revisionisme' (hervorming via politiek) [45](#page=45). * **Rosa Luxemburg:** Bekritiseerde zowel Kautsky als Bernstein en geloofde in de spontane revolutie van het bewuste proletariaat [46](#page=46). #### 2.5.2 De Russische Revolutie De Russische Revolutie van 1917 bracht het communisme aan de macht en leidde tot de oprichting van de Sovjet-Unie [46](#page=46). * **Georgi Plekhanov:** Stelde dat Rusland eerst een kapitalistische fase moest doorlopen voordat een revolutie mogelijk was [46](#page=46). * **Lenin:** Pleitte voor een directe socialistische revolutie, geleid door een 'voorhoede partij' van intellectuelen. Hij zag imperialisme als het laatste stadium van het kapitalisme [47](#page=47). * **Stalin vs. Trotski:** Na Lenins dood ontstond een machtsstrijd, waarbij Stalin uiteindelijk won en een autoritair regime vestigde [48](#page=48). #### 2.5.3 Het Interbellum De periode tussen de wereldoorlogen werd gekenmerkt door de opkomst van de VS als wereldmacht, de 'arrogantie' van Europese grootmachten, de gevolgen van vredesverdragen, de Roaring Twenties en de 'conservatieve revolutie' die leidde tot fascisme en nazisme [49](#page=49). * **Wilsoniaanse Moment:** De hoop op een nieuwe wereldorde na WO I, met dekolonisatie en soevereiniteit voor gekoloniseerde landen [49](#page=49). * **Gandhi & Mohammed Iqbal:** Bekritiseerden het Westerse materialisme en pleitten voor dekolonisatie en de herbronning van identiteit [50](#page=50). * **Négritude:** Een beweging van Afrikaanse intellectuelen die het bewustzijn van zwarte mensen wilden aanwakkeren en hun eigen cultuur wilden behouden [50](#page=50). * **Mao & de Chinese Revolutie:** Mao paste het communisme aan de Chinese context aan, met boeren als dragers van de revolutie en een focus op 'volksoorlog' [51](#page=51). * **Liberale Herpositionering:** De economische crisis van de jaren '30 leidde tot kritiek op het klassiek liberalisme en de opkomst van Keynesiaanse ideeën en de welvaartsstaat [51](#page=51). * **Fascisme & Nazisme:** Kenmerkten zich door extreem autoritair nationalisme, militarisme, antiliberalisme, anticommunisme en antidemocratisme. Ze vonden hun oorsprong in economische crises, het ontbreken van burgerlijke revoluties en de gevolgen van WO I [55](#page=55). #### 2.5.4 Franse Radicaliteit: De betekenisjagers Radicale denkers uit Frankrijk, beïnvloed door Hegel en Marx, zagen de communistische revolutie als een toekomstproject [60](#page=60). * **Alexandre Kojève:** Zag de geschiedenis als een strijd tussen meesters en knechten, met een mogelijke einde van de geschiedenis in een ideale maatschappij [60](#page=60). * **Jean-Paul Sartre:** Ontwikkelde het existentialisme, waarbij het individu verantwoordelijk is voor het geven van betekenis aan zijn bestaan. Hij verdedigde het marxisme op basis van zijn existentiële opvattingen [60](#page=60) [61](#page=61). #### 2.5.5 De Gouden Sixties De periode na WO II werd gekenmerkt door heropbouw, de Koude Oorlog, dekolonisatie en nieuwe politieke bewegingen zoals 'nieuwlinks' en feminisme [61](#page=61). * **Nieuwlinks:** Structuralisme (Foucault, Deleuze) zag structuren als bepalend voor de mens, niet het individu. Situationisme verwees naar een verzet tegen het materialisme en de zoektocht naar post-materialisme [61](#page=61) [62](#page=62). * **Feminisme:** Simone de Beauvoir introduceerde het idee dat vrouwelijkheid een sociale constructie is [62](#page=62). * **Burgerrechtenbeweging:** Streefde naar gelijke rechten voor zwarte mensen in de VS [62](#page=62). * **Dekolonisatie:** De afname van Europese macht na WO II leidde tot dekolonisatie, waarbij gekoloniseerde landen onafhankelijkheid eisten [62](#page=62). * **Neokolonialisme:** Voortgaande economische uitbuiting van voormalige koloniën na hun juridische onafhankelijkheid [62](#page=62). #### 2.5.6 De Bevrijding van het individu, de markt en mensenrechten De jaren '70 zagen een kritiek op de welvaartsstaat, de opkomst van neoliberalisme en een herwaardering van mensenrechten [64](#page=64). * **Neoliberalisme (Milton Friedman, Friedrich Hayek):** Pleitte voor een minimale staat, vrije markten en individuele economische vrijheid [65](#page=65). * **Mensenrechten:** Na de misdaden van Stalin kwam er een herwaardering van mensenrechten als basis voor een rechtvaardige samenleving [67](#page=67). * **John Rawls:** Ontwikkelde de 'sluier van onwetendheid' om rechtvaardige principes te formuleren, met nadruk op formele gelijkheid en eerlijke instituties [67](#page=67). * **Robert Nozick:** Pleitte voor een minimale 'libertaire' staat die enkel de orde handhaaft en individuele vrijheid maximaal garandeert [68](#page=68). ### 2.6 Het einde van de Koude Oorlog en de ideologische verwarring Het einde van de Koude Oorlog leidde tot een wereldwijde consensus over het liberale vrijemarktidee, met verschillende visies op de 'nieuwe wereld' [69](#page=69). * **Francis Fukuyama:** Zag de liberale democratie als het einde van de geschiedenis [69](#page=69). * **Samuel Huntington:** Voorspelde een 'botsing der beschavingen' als de nieuwe vorm van conflict [70](#page=70). * **Anthony Giddens (Derde Weg):** Pleitte voor een vernieuwing van de sociaaldemocratie door liberale ideeën te combineren met socialistische doelstellingen, en benadrukte de rol van de burger en dialoog [70](#page=70). * **Multiculturalisme (Charles Taylor, Will Kymlicka):** Streeft naar een samenleving waarin verschillende culturen gelijkwaardig naast elkaar bestaan, met aandacht voor groepsrechten [71](#page=71). * **Nieuw Feminisme:** Breidde de focus uit naar ras, gender en intersectionaliteit [72](#page=72). * **Populisme & Post-Truth:** Populisme scheidt de samenleving in een 'puur volk' en een 'corrupte elite'. Post-truth beschrijft een periode waarin opinies en persoonlijke gevoelens belangrijker zijn dan objectieve feiten [73](#page=73). * **Neoconservatisme:** Benadrukt de suprematie van de 'American Way of Life' en het gebruik van oorlog als politiek middel [74](#page=74). * **Vooruitgangsoptimisme (Steven Pinker):** Geloof in de vooruitgang door rede, wetenschap en humanisme, en een kritiek op ideologieën [75](#page=75). * **Ecologisme:** Streeft naar een evenwicht tussen mens en natuur, en de bescherming van de natuurlijke omgeving [77](#page=77). * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vrijheid | Het vermogen om te handelen zonder dwang of beperkingen, vaak beschouwd als een fundamenteel menselijk recht en een kernbegrip in politieke filosofieën, met verschillende interpretaties doorheen de geschiedenis. | | Gelijkheid | Het principe dat alle individuen dezelfde rechten, kansen en behandeling moeten genieten, ongeacht hun achtergrond, ras, geslacht of sociale status; een centraal thema in veel politieke ideologieën. | | Solidariteit | Het principe van saamhorigheid en wederzijdse hulp tussen individuen of groepen, gebaseerd op gedeelde waarden, belangen of een gemeenschappelijke strijd. | | Emancipatie | Het proces van bevrijding van onderdrukking, beperkingen of discriminatie, met als doel het verkrijgen van gelijke rechten en een volwaardige positie in de samenleving. | | Ideologie | Een samenhangend geheel van ideeën, overtuigingen en waarden die de wereld beschrijft, een ideale samenleving voor ogen heeft en een plan bevat om deze te realiseren; het is een dynamisch en bewegend concept dat niet vaststaat. | | Secularisering | Het proces waarbij religieuze instellingen en religieuze invloeden aan belang inboeten in de publieke sfeer, wat leidt tot een scheiding tussen kerk en staat en een grotere nadruk op wereldlijke aangelegenheden. | | Mercantilisme | Een economische politiek die erop gericht is de rijkdom van het eigen land te vergroten door de import te verkleinen en de export te vergroten, vaak door overheidssteun aan nationale handelaren. | | Reformatie | Een kerkhervorming die in de 16e eeuw begon met kritiek op de katholieke kerk, leidend tot de opkomst van het protestantisme en een verschuiving in religieuze en politieke machtsstructuren. | | Contrareformatie | De reactie van de katholieke kerk op de Reformatie, gericht op het versterken van de eigen positie en het bestrijden van de verspreiding van het protestantisme. | | Hegemonie | Het overwicht of de dominantie van één groep, macht of idee over andere in diverse aspecten van de samenleving, zoals politiek, cultuur of economie. | | Verlichting | Een intellectuele en culturele beweging in de 18e eeuw die de rede, wetenschap, individualisme en vooruitgang benadrukte, en die leidde tot belangrijke politieke en sociale veranderingen. | | Sociaal contract | Een filosofisch concept dat de oorsprong van de samenleving en de legitimiteit van de macht van de staat verklaart door een hypothetische overeenkomst tussen individuen om hun natuurlijke vrijheden op te geven in ruil voor bescherming en orde. | | Natuurstaat | Een hypothetische staat van de mensheid vóór de vorming van een georganiseerde samenleving, waar er geen wetten, regels of overheidsgezag zijn, en waar de menselijke aard en gedrag centraal staan in filosofische discussies. | | Trias Politica | Het principe van de scheiding der machten in een staat, waarbij de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht gescheiden zijn en elkaar controleren om machtsmisbruik te voorkomen. | | Laissez-faire | Een economisch principe dat pleit voor minimale overheidsinterventie in de economie, waarbij de vrije markt en individuele economische vrijheid centraal staan. | | Utilitarisme | Een ethische theorie die stelt dat de juistheid van een handeling wordt bepaald door de mate waarin deze bijdraagt aan het grootste geluk voor het grootste aantal mensen. | | Klassenstrijd | Een centraal concept in het marxisme, dat de historische ontwikkeling ziet als een voortdurende strijd tussen verschillende sociale klassen, met name tussen de onderdrukkers en de onderdrukten. | | Communisme | Een politieke en economische ideologie die streeft naar een klasseloze samenleving, gemeenschappelijk bezit van productiemiddelen en een economie gebaseerd op de principe 'ieder naar vermogen, ieder naar behoefte'. | | Anarchisme | Een politieke filosofie die alle vormen van hiërarchische en autoritaire macht, inclusief de staat, verwerpt en pleit voor een samenleving gebaseerd op vrijwillige samenwerking en zelfbestuur. | | Feminisme | Een sociopolitieke beweging en ideologie die streeft naar gelijke rechten, kansen en behandeling voor vrouwen, en die zich richt op het ontmantelen van patriarchale structuren en gendernormen. | | Nationalisme | Een politieke ideologie die de nadruk legt op de eenheid, identiteit en belangen van een natie, vaak met een gevoel van superioriteit ten opzichte van andere naties. | | Fascisme | Een politieke ideologie gekenmerkt door extreem nationalisme, autoritair leiderschap, militarisme en onderdrukking van politieke oppositie, die streeft naar een totalitaire natiestaat. | | Nazisme | Een fascistische ideologie met een sterk racistisch en antisemitisch karakter, die de superioriteit van het 'Arische ras' propageert en streeft naar de uitroeiing van Joden en andere als inferieur beschouwde groepen. | | Koude Oorlog | Een periode van geopolitieke spanning tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie en hun respectievelijke bondgenoten, gekenmerkt door ideologische conflicten, een wapenwedloop en proxy-oorlogen, maar zonder directe militaire confrontatie tussen de grootmachten. | | Dekolonisatie | Het proces waarbij koloniën onafhankelijk worden van hun koloniserende mogendheden, vaak na politieke strijd, sociale bewegingen en internationale druk. | | Welvaartsstaat | Een overheidsmodel waarin de staat een actieve rol speelt in het waarborgen van het welzijn van zijn burgers door middel van sociale voorzieningen, zoals gezondheidszorg, onderwijs, werkloosheidsuitkeringen en pensioenen. | | Neoliberalisme | Een politieke en economische ideologie die pleit voor minimale overheidsinterventie, deregulering, privatisering en vrije markten, met een focus op individuele verantwoordelijkheid en economische vrijheid. | | Multiculturalisme | Het streven naar en behoud van een samenleving waarin verschillende culturen, etnische groepen en levensbeschouwingen naast elkaar bestaan en gelijkwaardig worden behandeld. | | Postkoloniaal feminisme | Een feministische stroming die de impact van kolonialisme op genderverhoudingen en de positie van vrouwen in voormalige koloniën analyseert, en pleit voor dekolonisatie van feministische ideeën en praktijken. | | Queer Theory | Een theoretisch kader dat gender en seksualiteit kritisch bevraagt, met de nadruk op de sociale constructie van genderidentiteit en het doorbreken van binaire opvattingen over sekse en gender. | | Populisme | Een politieke ideologie die de samenleving verdeelt in een 'zuivere' bevolking en een 'corrupte elite', en die zichzelf presenteert als de stem van het volk tegen de gevestigde orde. | | Post-Truth | Een maatschappelijk fenomeen waarbij persoonlijke gevoelens, meningen en overtuigingen prevaleren boven objectieve feiten en waarheid bij het vormen van publieke opinies en het nemen van politieke beslissingen. | | Neoconservatisme | Een politieke ideologie die het klassiek conservatisme vernieuwt door een sterke nadruk te leggen op Amerikaanse waarden, een assertieve buitenlandse politiek en de verdediging van de 'American Way of Life'. | | Antropoceen | Een voorgesteld geologisch tijdperk waarin menselijke activiteiten een significante en dominante impact hebben op de geologie en ecosystemen van de aarde. | | Ecologisme | Een politieke stroming die de nadruk legt op de bescherming van het milieu, duurzaamheid en het streven naar een evenwichtige relatie tussen mens en natuur. | | Surveillance Capitalism | Een vorm van kapitalisme die menselijke gedragingen en activiteiten als grondstof gebruikt om winst te genereren, vaak door middel van technologie en data-analyse, wat leidt tot constante controle en monitoring van individuen. | | Glasnost | Een politiek van transparantie en openheid geïntroduceerd in de Sovjet-Unie door Michail Gorbatsjov, die de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid bevorderde. | | Perestrojka | Een politiek van economische en politieke hervorming geïntroduceerd in de Sovjet-Unie door Michail Gorbatsjov, gericht op decentralisatie en efficiëntie. | | Vals Verdrag | Een overeenkomst of pact dat is opgesteld met de intentie om te misleiden of te bedriegen, waarbij de echte intenties verborgen blijven. | | Intersectionaliteit | Een theoretisch concept dat analyseert hoe verschillende maatschappelijke categorieën, zoals ras, klasse, gender, seksuele geaardheid en disability, elkaar kruisen en overlappen om unieke vormen van discriminatie en onderdrukking te creëren. | | Genderperformativiteit | Een theoretisch concept, voornamelijk geassocieerd met Judith Butler, dat stelt dat gender geen natuurlijke of biologische essentie is, maar een sociale constructie die wordt gecreëerd en gereproduceerd door herhaalde uitvoeringen en gedragingen. | | Neocolonialisme | De voortdurende economische, politieke of culturele controle of invloed die voormalige koloniale mogendheden uitoefenen op onafhankelijke landen, ondanks hun formele soevereiniteit. |