Consumer Law

# Consumentenbescherming in de online omgeving Dit onderwerp verkent de specifieke uitdagingen en gevaren waarmee consumenten worden geconfronteerd in de online omgeving, met een speciale focus op "dark patterns". ## 1. Consumentenbescherming in de online omgeving De online omgeving heeft het aanbod aan goederen en diensten voor consumenten aanzienlijk vergroot, inclusief de mogelijkheid tot grensoverschrijdend winkelen. Echter, deze omgeving brengt ook specifieke moeilijkheden en gevaren met zich mee: * **Beperkte of misleidende informatie:** Consumenten moeten sterk vertrouwen op de informatie die door online winkels wordt verstrekt. Deze informatie is vaak beperkt, vals, misleidend, of wordt niet volledig verstrekt. * **Nieuwe indicatoren voor productkwaliteit:** Aangezien consumenten producten niet fysiek kunnen inspecteren vóór aankoop, vertrouwen zij op andere indicatoren zoals recensies, zoekresultaten of aanbevelingen, die echter ook misleidend kunnen zijn. * **Online fraude en oplichting:** De prevalentie van online fraude kan het consumentenvertrouwen aantasten. * **Invloed van algoritmes en profilering:** Consumentenbeslissingen worden steeds meer beïnvloed door algoritmes en profilering, wat kan leiden tot manipulatieve praktijken. ### 1.1 De opkomst van dark patterns "Dark patterns" verwijzen naar technieken die zijn geïntegreerd in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps, met als doel consumenten te laten handelen of beslissingen te nemen die zij niet oorspronkelijk bedoelden. #### 1.1.1 Kenmerken en wijdverbreidheid van dark patterns * **Definitie:** Technieken die consumenten aanzetten tot acties of beslissingen die niet hun intentie waren. * **Personalisatie en generalisatie:** Dark patterns kunnen gepersonaliseerd zijn (gebaseerd op dataverzameling) of algemeen (gebruikmakend van kennis van menselijk gedrag, zoals ankeren, default effect, framing, schaarstebeginsel, sunk cost fallacy). * **Wijdverbreide toepassing:** Een studie wees uit dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepast. > **Tip:** Dark patterns maken vaak gebruik van inzichten uit psychologie en gedragseconomie om menselijke cognitieve processen te beïnvloeden of uit te buiten. #### 1.1.2 Impact van dark patterns Dark patterns en manipulatieve personalisatie kunnen leiden tot: * **Financiële schade:** Consumenten kunnen meer uitgeven dan ze van plan waren of ongewenste diensten afnemen. * **Verlies van autonomie en privacy:** Consumenten worden gestuurd naar keuzes die hun privacy beperken. * **Cognitieve en mentale belasting:** Het navigeren door manipulatieve interfaces kan stress en frustratie veroorzaken. * **Nadelige gevolgen voor collectief welzijn:** Ze kunnen de concurrentie, prijsdoorzichtigheid en het algemene marktttrust schaden. > **Voorbeeld:** Een dark pattern kan consumenten ertoe aanzetten om onnodige extra's aan te schaffen tijdens het bestelproces door deze visueel prominenter te maken dan de optie om ze af te slaan. #### 1.1.3 Hoe dark patterns werken Dark patterns worden op verschillende manieren geïmplementeerd: * **Visueel ontwerp:** Knoppen en opties worden zo ontworpen dat de gewenste keuze zichtbaarder of aantrekkelijker is (bv. door kleur of prominentie). * **Misleidende vragen en dubbelzinnige taal:** Gebruik van trucvragen of taal die tot verwarring leidt, zoals dubbele negaties. * **Emotioneel taalgebruik:** Woorden die worden gebruikt om bepaalde keuzes te ontmoedigen, schuldgevoelens op te roepen (bv. "confirmshaming"), of druk te zetten. * **Gevoel van urgentie:** Creëren van een gevoel van schaarste of tijdsdruk om snellere actie te stimuleren (bv. valse timers, beperkte voorraadmeldingen). #### 1.1.4 Dark patterns in vergelijking met fysieke winkels Hoewel vergelijkbare technieken ook in fysieke winkels voorkomen ("eye-level is buy-level"), zijn dark patterns in de online omgeving zorgwekkender vanwege: * **Herhaalde experimenten en data-analyse:** Online bedrijven kunnen constant experimenteren met interfaces en verzamelde data gebruiken om ontwerpen te verfijnen. * **Verhoogde vatbaarheid voor misleiding:** Consumenten zijn online mogelijk vatbaarder voor manipulatie. * **Schaal en bereik:** Het aantal consumenten dat online kan worden bereikt, is veel groter. ### 1.2 Juridische kaders voor de aanpak van dark patterns Verschillende juridische instrumenten kunnen worden toegepast om commerciële praktijken die consumenten benadelen, zoals dark patterns, aan te pakken. #### 1.2.1 De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) De UCPD regelt oneerlijke handelspraktijken van bedrijven jegens consumenten. Een handelspraktijk is oneerlijk indien deze: * In strijd is met de vereisten van professionele toewijding. * Het economisch gedrag van de gemiddelde consument wezenlijk verstoort of dreigt te verstoren. De richtlijn maakt onderscheid tussen misleidende praktijken (acties of omissies) en agressieve praktijken (door intimidatie, dwang of ongeoorloofde beïnvloeding). De UCPD is van toepassing op de digitale sector. > **Voorbeeld van UCPD-toepassing:** Misleidende acties kunnen het visueel verbergen van belangrijke informatie om een bepaalde optie te promoten, of het gebruik van dubbelzinnige taal. Agressieve praktijken kunnen emotioneel sturen om consumenten weg te houden van bepaalde keuzes. * **Misleidende acties of omissies:** Visueel verbergen van belangrijke informatie, onevenredige prominente presentatie van bepaalde opties, gebruik van dubbelzinnige taal (bv. dubbele negaties), abonnementsvallen. * **Agressieve praktijken:** Gebruik van emoties om gebruikers af te zetten tegen bepaalde keuzes (bv. "confirmshaming"). * **Zwarte lijst van verboden praktijken:** De UCPD bevat een lijst van praktijken die altijd als oneerlijk worden beschouwd, zoals het creëren van valse urgentie door te beweren dat een product slechts voor zeer korte tijd beschikbaar is, of het voortdurend indringen met ongewenste verzoeken. #### 1.2.2 De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR) Data protection authorities zijn verantwoordelijk voor het sanctioneren van het gebruik van misleidende ontwerppatronen (dark patterns) indien deze inbreuk maken op de AVG. * **Toepassing op dark patterns:** Dark patterns kunnen leiden tot schendingen van AVG-principes zoals transparantie, gegevensminimalisatie, beperking van het doel, en vrije toestemming. * **Specifieke AVG-bepalingen:** * **Data minimalisatie (Artikel 5(1)(c)):** Niet vragen om meer gegevens dan noodzakelijk. * **Beperking van het doel (Artikel 5(1)(b)):** Gegevens alleen gebruiken voor specifieke doeleinden. * **Vrije toestemming (Artikel 7):** Toestemming moet vrijelijk worden gegeven. * **Bescherming van gegevens per ontwerp en standaard (Artikel 25):** De meest gegevens-invasieve opties mogen niet standaard ingeschakeld zijn. > **Voorbeeld van AVG-schending door dark pattern:** Een socialemediaplatform dat gebruikers aanmoedigt hun locatie te delen met emotioneel geladen taal, of de standaardinstellingen zo heeft ingesteld dat zoveel mogelijk gegevens worden gedeeld. * **Fairness en transparantie:** Manipulatieve taal of ontwerp is niet acceptabel. Controllers mogen betrokkene niet misleiden. Het bemoeilijken van het aanpassen van privacy-instellingen of het onduidelijk presenteren van opties is een schending van fairness. #### 1.2.3 De Digital Services Act (DSA) De DSA verbiedt aanbieders van online platforms om hun interfaces zo te ontwerpen, organiseren of exploiteren dat zij ontvangers van hun diensten misleiden of manipuleren, of hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen wezenlijk verstoren of belemmeren. * **Toepassing van DSA op dark patterns:** Deze regels vullen de UCPD en AVG aan, met name wanneer praktijken niet reeds onder die regelgeving vallen. * **Specifieke verboden praktijken (Recital 67 DSA):** * Presenteren van keuzes op een niet-neutrale manier (bv. visuele nadruk op bepaalde keuzes). * Herhaaldelijk vragen om een keuze waar deze reeds is gemaakt. * Het proces van annuleren van een dienst aanzienlijk omslachtiger maken dan het aanmelden. * Het bemoeilijken of tijdrovender maken van bepaalde keuzes. * Het onredelijk bemoeilijken van het stoppen van aankopen of uitloggen. * Gebruik van standaardinstellingen die moeilijk te wijzigen zijn en zo besluitvorming onredelijk beïnvloeden. > **Tip:** De DSA legt expliciet de nadruk op het beschermen van minderjarigen tegen manipulatieve ontwerptechnieken die kunnen leiden tot onbedoeld of buitensporig uitgeven of verslavend gedrag. #### 1.2.4 De AI Act De AI Act verbiedt AI-systemen die subliminale, manipulatieve of misleidende technieken gebruiken om het gedrag van personen wezenlijk te verstoren en hen te beïnvloeden bij het nemen van beslissingen. * **Verbod op manipulatieve AI-praktijken (Artikel 5):** AI-systemen die technieken inzetten die subliminaal, manipulatief of misleidend zijn en die het gedrag van personen wezenlijk beïnvloeden en hen schaden. * **Exploitatie van kwetsbaarheden:** Het verbod strekt zich ook uit tot AI-systemen die kwetsbaarheden van personen (bv. leeftijd, handicap, sociale/economische situatie) uitbuiten om hun gedrag te manipuleren en schade te veroorzaken. > **Voorbeeld van AI Act-toepassing:** Een AI-gedreven aanbevelingssysteem dat bewust manipulatieve tactieken gebruikt om consumenten te sturen naar impulsaankopen, gebruikmakend van hun bekende kwetsbaarheden. ### 1.3 Toekomstige ontwikkelingen: De Digital Fairness Act De Europese Commissie onderzoekt de noodzaak van aanvullende regelgeving om consumenten beter te beschermen in de digitale omgeving, gezien de huidige instrumenten mogelijk niet toereikend zijn. * **Onderliggende redenen:** De bestaande EU-consumentenwetgeving wordt als onvoldoende duidelijk of effectief beschouwd om dark patterns aan te pakken, wat de implementatie van consumentenrechten ondermijnt en de informele besluitvorming van consumenten beïnvloedt. * **Potentiële nieuwe instrumenten:** Er wordt een "Digital Fairness Act" overwogen om praktijken zoals dark patterns, verslavende ontwerpelementen en oneerlijke personalisatie effectiever aan te pakken. * **Universele kwetsbaarheid:** De definitie van "kwetsbare consument" verschuift van specifieke groepen naar een concept van universele of systemische kwetsbaarheid, waarbij vrijwel alle consumenten in de digitale omgeving als potentieel kwetsbaar worden beschouwd. > **Tip:** De ontwikkeling van een Digital Fairness Act benadrukt de groeiende erkenning dat consumentenbescherming in de digitale wereld een proactieve en omvattende aanpak vereist die verder gaat dan bestaande regelgeving. --- # Dark patterns en hun impact Dit hoofdstuk behandelt dark patterns, hun definitie, de methoden die ze toepassen, en hun aanzienlijke invloed op consumenten, met inbegrip van financiële, psychologische en privacygerelateerde gevolgen, en de juridische kaders die erop van toepassing zijn. ## 2. Dark patterns: definitie en mechanismen ### 2.1 Wat zijn dark patterns? Dark patterns zijn technieken die in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps zijn verwerkt met als doel gebruikers bepaalde handelingen te laten verrichten of beslissingen te laten nemen die ze anders niet zouden hebben gedaan. Deze patronen maken gebruik van psychologische inzichten, gedragseconomie en menselijke gedragswetenschappen om gebruikers te beïnvloeden. ### 2.2 Toepassing en prevalentie * Een studie wees uit dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepast. * Dark patterns komen wijdverbreid voor in online omgevingen, waaronder e-commerce platforms, sociale media en apps. ### 2.3 Mechanismen van dark patterns Dark patterns werken op verschillende manieren, waaronder: * **Visueel ontwerp:** Knoppen en opties worden zo ontworpen dat de gewenste optie van de aanbieder aantrekkelijker en prominenter is (bijvoorbeeld door kleurgebruik of grootte). * **Misleidende taal:** Gebruik van dubbelzinnige formuleringen of strikvragen om gebruikers te verwarren. * **Emotionele beïnvloeding:** Het aanwenden van emotioneel geladen taal om bepaalde keuzes te ontmoedigen, schuldgevoelens op te wekken (peer pressure), of een gevoel van urgentie te creëren (FOMO - fear of missing out). * **Personalisatie:** Het gebruik van verzamelde persoonsgegevens om dark patterns op maat te maken voor individuele gebruikers, wat hun kwetsbaarheden kan uitbuiten. * **Algemene patronen:** Gebruik maken van algemeen bekende psychologische biases zoals het anker-effect, het default-effect, het framing-effect, schaarste-bias en de sunk cost fallacy. > **Tip:** Het begrijpen van deze onderliggende psychologische principes is cruciaal om dark patterns te herkennen en te weerstaan. ## 3. De impact van dark patterns Dark patterns kunnen aanzienlijke negatieve gevolgen hebben voor consumenten op individueel en collectief niveau. ### 3.1 Individuele impact * **Financiële schade:** Consumenten kunnen ongewild geld uitgeven aan producten of diensten die ze niet wilden, of abonnementen afsluiten die moeilijk op te zeggen zijn. * **Verlies van autonomie en privacy:** Gebruikers worden gemanipuleerd om meer persoonsgegevens te delen dan nodig, of om instellingen te accepteren die hun privacy beperken. * **Cognitieve belasting en mentale schade:** De constante blootstelling aan manipulatie kan leiden tot stress, frustratie, beslissingsmoeheid en een gevoel van machteloosheid. * **Schade aan vertrouwen:** Herhaaldelijke negatieve ervaringen kunnen het vertrouwen van consumenten in online platforms en handelaren ondermijnen. ### 3.2 Collectieve impact * **Verminderde concurrentie:** Dark patterns kunnen de transparantie van prijzen en aanbiedingen verminderen, wat oneerlijke concurrentie bevordert. * **Ondermijning van consumentenvertrouwen:** Een algemeen wantrouwen jegens online transacties kan de digitale economie schaden. * **Verstoring van marktmechanismen:** Dark patterns kunnen de normale werking van vraag en aanbod verstoren door kunstmatig gedrag te beïnvloeden. > **Voorbeeld:** Een website die een timer laat aflopen om een "beperkt aanbod" te simuleren, creëert een gevoel van urgentie dat consumenten onder druk zet om sneller te kopen, zonder een weloverwogen beslissing te nemen. ## 4. Juridische kaders en handhaving Verschillende juridische instrumenten bieden mogelijkheden om dark patterns aan te pakken, hoewel de effectiviteit van de handhaving een uitdaging kan zijn. ### 4.1 Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) * De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) verbiedt handelspraktijken die strijdig zijn met de professionele zorgvuldigheid en die het economisch gedrag van de gemiddelde consument materieel verstoren of dreigen te verstoren. * Misleidende handelspraktijken (acties en omissies) en agressieve handelspraktijken vallen hieronder. * Hoewel de UCPD geen specifieke definitie van "dark pattern" bevat, kunnen praktijken die als dark patterns worden beschouwd, onder de toepassing van de richtlijn vallen. ### 4.2 Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR) * Autoriteiten voor gegevensbescherming kunnen optreden tegen "deceptive design patterns" als deze in strijd zijn met de beginselen van de AVG, zoals transparantie, eerlijkheid, gegevensminimalisatie, doelbinding en een vrij gegeven toestemming. * Praktijken zoals continue prompting om meer data te delen, emotionele sturing, en het standaard inschakelen van privacy-onvriendelijke opties (deceptive snugness) kunnen in strijd zijn met de AVG. * De AVG vereist dat de verwerking van persoonsgegevens eerlijk en transparant is, en dat er niet gemanipuleerd wordt om consumenten meer data te laten delen dan noodzakelijk. > **Tip:** De interpretatie van de AVG kan dark patterns bestrijden wanneer deze gericht zijn op het verkrijgen van meer persoonsgegevens op een misleidende manier. ### 4.3 Digital Services Act (DSA) * De DSA verbiedt online platforms om hun interfaces te ontwerpen, organiseren of exploiteren op een manier die de ontvangers van hun diensten bedriegt of manipuleert, of hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen materieel verstoort of belemmert. * Dit omvat praktijken zoals het presenteren van keuzes op een niet-neutrale manier, het herhaaldelijk vragen om een keuze, het onredelijk bemoeilijken van het annuleren van diensten of het afmelden van platforms. * De DSA bevat specifieke bepalingen gericht op het beschermen van minderjarigen tegen manipulatieve ontwerppraktijken die kunnen leiden tot ongewenst of verslavend gedrag. ### 4.4 Artificial Intelligence Act (AI Act) * De AI Act verbiedt het gebruik van AI-systemen die subliminale, manipulatieve of misleidende technieken inzetten om het gedrag van personen materieel te verstoren en hen te bewegen tot beslissingen die ze anders niet zouden hebben genomen, mits dit aanzienlijke schade veroorzaakt. * Ook AI-systemen die kwetsbaarheden van specifieke groepen uitbuiten om hun gedrag te verstoren, vallen onder dit verbod. ### 4.5 Uitdagingen en toekomstige ontwikkelingen * **Handhavingsproblemen:** Ondanks de bestaande wetgeving kan de handhaving van regels tegen dark patterns complex zijn en vereist het actie van consumentenbeschermingsautoriteiten of consumenten zelf. * **Nieuwe regelgeving:** De Europese Commissie werkt aan een "Digital Fairness Act" om lacunes in de consumentenbescherming aan te pakken en specifieke praktijken zoals dark patterns, verslavend ontwerp en oneerlijke personalisatie effectiever te reguleren. * **Universele kwetsbaarheid:** De opkomst van digitale technologieën heeft geleid tot een verschuiving van het concept van specifieke kwetsbare consumentengroepen naar een breder idee van universele of systemische kwetsbaarheid, waarbij bijna alle consumenten in bepaalde digitale contexten kwetsbaar kunnen zijn. > **Voorbeeld:** De Ierse Data Protection Commission heeft TikTok een boete van 345 miljoen euro opgelegd voor het overtreden van de AVG met betrekking tot dark patterns die gebruikers ertoe aanzetten meer persoonsgegevens te delen. ## 5. Vergelijking met fysieke winkels Hoewel vergelijkbare manipulatieve tactieken ook in fysieke winkels voorkomen (bv. plaatsing van producten op ooghoogte), zijn dark patterns in online omgevingen om verschillende redenen zorgwekkender: * **Schaal en snelheid:** Online bedrijven kunnen sneller en vaker experimenteren met verschillende ontwerpen en data analyseren om hun dark patterns te optimaliseren. * **Kwetsbaarheid online:** Consumenten zijn online mogelijk vatbaarder voor misleiding vanwege de aard van de interactie. * **Bereik:** Online dark patterns kunnen een veel groter aantal consumenten bereiken dan offline tactieken. --- # Juridische instrumenten tegen dark patterns Dit onderwerp behandelt de juridische instrumenten, bestaande en toekomstige, die worden ingezet om dark patterns tegen te gaan. ## 3. Juridische instrumenten tegen dark patterns Dark patterns zijn technieken die in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps zijn ingebouwd om gebruikers dingen te laten doen of beslissingen te laten nemen die ze niet bedoelden. Deze patronen kunnen gepersonaliseerd zijn, gebaseerd op de verzameling van persoonsgegevens, of algemeen (voortbouwend op kennis van menselijk gedrag, zoals het anker-effect, het standaardeffect, het framing-effect, schaarstebias, en de sunk cost fallacy). Een onderzoek toonde aan dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepaste. ### 3.1 Impact en zorgwekkendheid van dark patterns Dark patterns kunnen leiden tot financiële schade, verlies van autonomie en privacy, cognitieve belasting, mentale schade, en vormen een bedreiging voor het collectieve welzijn door hun negatieve effecten op concurrentie, prijsdoorzichtigheid en markttrouwe. Online bedrijven hebben het vermogen om herhaaldelijk experimenten uit te voeren en verzamelde gegevens te gebruiken om het ontwerp van gebruikersinterfaces te verfijnen. Consumenten zijn online vatbaarder voor misleiding, en het bereik van online entiteiten is enorm. De mechanismen achter dark patterns omvatten: * Visuele vormgeving van knoppen om de gewenste optie zichtbaarder of aantrekkelijker te maken (kleuren, prominentie). * Gebruik van misleidende vragen en ambigue taal (bijvoorbeeld dubbele negaties). * Inzetten van emotionele taal om bepaalde keuzes te ontmoedigen of schuldgevoelens op te wekken. * Creëren van een gevoel van urgentie (bijvoorbeeld door FOMO - fear of missing out - te stimuleren of snellere actie aan te moedigen). In vergelijking met analoge praktijken in fysieke winkels, vormen dark patterns online een grotere zorg vanwege het snelle experimenteervermogen van online bedrijven, het gebruik van verzamelde data voor ontwerpoptimalisatie, de onbewuste beïnvloeding van consumenten, en het grote bereik. ### 3.2 Bestaande juridische instrumenten Verschillende EU-wetgevingsinstrumenten kunnen worden ingezet om dark patterns aan te pakken: #### 3.2.1 Onrechtmatige Handelspraktijken (UCPD) De Richtlijn betreffende oneerlijke handelspraktijken (UCPD) stelt dat een handelspraktijk oneerlijk is als deze in strijd is met de vereisten van professionele zorgvuldigheid en het economisch gedrag van de gemiddelde consument materieel vervalst of waarschijnlijk materieel zal vervalsen. Dit geldt ook voor de gemiddelde consument van een specifieke groep wanneer de praktijk op die groep is gericht. * **Misleidende praktijken:** Dit omvat acties (valse/misleidende informatie) en omissies (noodzakelijke informatie wordt weggelaten). * **Agressieve praktijken:** Praktijken die, door middel van intimidatie, dwang, of ongepast beïnvloeding, de vrijheid van keuze of gedrag van de consument materieel aantasten of waarschijnlijk zullen aantasten, waardoor de consument een transactiebeslissing neemt die hij anders niet zou hebben genomen. De UCPD is van toepassing in de digitale sector, zoals uiteengezet in de Commissie Mededeling (2021). Hoewel de UCPD geen specifieke juridische definitie van 'dark pattern' bevat, kunnen dergelijke praktijken onder de richtlijn worden aangevochten als ze oneerlijk zijn. **Voorbeelden van dark patterns onder de UCPD:** * **Misleidende actie of omissie:** Belangrijke informatie visueel verbergen of zo ordenen dat een specifieke optie wordt gepromoot (bijvoorbeeld een zeer zichtbare knop naast een verborgen knop; een lang pad naast een korter pad). * Misleidende vragen en ambigue taal (zoals dubbele negaties). * Abonnementsvalstrikken. * **Agressieve praktijken:** Gebruik van emoties om gebruikers weg te sturen van bepaalde keuzes (bijvoorbeeld 'confirmshaming' om schuldgevoelens op te wekken). **Op de zwarte lijst van verboden praktijken (Bijlage I UCPD):** * Het creëren van urgentie door vals te verklaren dat een product slechts voor zeer korte tijd beschikbaar is, of onder specifieke voorwaarden voor beperkte tijd (No. 7). Dit omvat bijvoorbeeld nep-timers en claims van beperkte voorraad. * Herhaaldelijk indringen tijdens normale interacties om de consument iets te laten doen of accepteren (tijdigheid) (No. 26). De toepassing van de UCPD vereist handhaving door consumentenautoriteiten of consumenten zelf, wat een hoge drempel kan hebben. #### 3.2.2 Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR) De AVG reguleert de verwerking van persoonsgegevens en kan worden ingezet tegen misleidende ontwerppatronen (deceptive design patterns) die gebruikers beïnvloeden om hun persoonsgegevens te beschermen en bewuste keuzes te maken. Gegevensbeschermingsautoriteiten zijn verantwoordelijk voor het sanctioneren van dergelijke praktijken indien deze de AVG schenden. **Kernprincipes van de AVG relevant voor dark patterns:** * Eerlijkheid en transparantie. * Gegevensminimalisatie. * Doelbeperking. * Nauwkeurigheid. * Opslagbeperking. * Integriteit en vertrouwelijkheid. * Verantwoording. * Rechtmatige grondslagen (waaronder toestemming). **Misleidende ontwerppatronen (deceptive design patterns) onder de AVG:** * **Continue prompting (overbelasting):** Gebruikers aanzetten om meer persoonsgegevens te verstrekken dan noodzakelijk is door herhaaldelijk om gegevens of toestemming te vragen. Dit kan leiden tot het toegeven aan verzoeken uit vermoeidheid, wat de normale gebruikservaring verstoort. * Betrokken AVG-bepalingen: Gegevensminimalisatie (Artikel 5(1)(c)), Doelbeperking (Artikel 5(1)(b)), Vrijelijk gegeven toestemming (Artikel 7 i.v.m. Artikel 4(11)), Specifieke toestemming (Artikel 7(2)). * **Emotionele sturing (stirring):** Gebruik maken van woordkeuzes of visuele elementen om informatie positief of negatief te presenteren, wat emoties oproept en gebruikers aanzet tot acties die tegen hun gegevensbeschermingsbelangen ingaan. Dit heeft een nog grotere impact op kinderen, ouderen en kwetsbare groepen. * Betrokken AVG-bepalingen: Transparantie- en eerlijkheidsprincipes (Artikel 5(1)(a)), Transparante informatie (Artikel 12(1)), Uitoefening van rechten (Artikel 12(2)), Toestemming van kinderen (Artikel 8), Geïnformeerde toestemming (Artikel 7 i.v.m. Artikel 4(11)). > **Voorbeeld:** Een sociaalmediaplatform vraagt gebruikers om hun locatie te delen met de mededeling: "Een eenzame wolf, hè? Maar delen en contact leggen met anderen helpt de wereld beter te maken! Deel je locatie! Laat de plaatsen en mensen om je heen je inspireren!" * **Misleidende snuggerheid (skipping):** De meest gegevens-invasieve functies en opties zijn standaard ingeschakeld. Door het standaardeffect blijven gebruikers vaak bij de vooraf geselecteerde optie, zelfs als ze de mogelijkheid hebben deze te wijzigen. * Betrokken AVG-bepalingen: Gegevensbescherming by default (Artikel 25), Verzameling van toestemming (Artikel 4(11)), Artikel 5 & 6. * Eerlijkheid vereist dat gegevensonderwerpen hun privacy-instellingen eenvoudig kunnen aanpassen en dat gegevensbeheerders gebruikers niet aanzetten tot het delen van meer gegevens door opties niet neutraal te presenteren. Manipulatieve taal of ontwerp is niet acceptabel. Ook de AVG vereist handhaving, hetzij door de betrokkene via een klacht, hetzij door de Gegevensbeschermingsautoriteit. #### 3.2.3 Digital Services Act (DSA) De Digital Services Act (DSA) introduceert specifieke regels voor online platforms, waaronder verboden op dark patterns. Artikel 25 van de DSA stelt dat aanbieders van online platforms hun online interfaces niet zo mogen ontwerpen, organiseren of exploiteren dat zij de ontvangers van hun diensten misleiden of manipuleren, of anderszins hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen materieel vervalsen of aantasten. Deze regels over dark patterns worden geïnterpreteerd als verboden praktijken die onder de DSA vallen, voor zover deze niet reeds onder de UCPD of de AVG vallen. **Recital 67 van de DSA licht toe wat onder deze praktijken valt:** * Keuzes presenteren op een niet-neutrale manier, bijvoorbeeld door bepaalde keuzes visueel, auditief of anderszins meer prominent te maken bij het vragen om een beslissing. * Herhaaldelijk een keuze van een dienstontvanger vragen waar die keuze al eerder is gemaakt. * Het procedureel aanzienlijk omslachtiger maken om een dienst te annuleren dan om deze aan te gaan, of bepaalde keuzes moeilijker of tijdrovender maken dan andere. * Het oneerlijk moeilijk maken om aankopen stop te zetten of uit te loggen van een bepaald online platform. * Consumenten toestaan afstandsovereenkomsten met handelaren te sluiten, en de dienstontvangers misleiden door hen naar transactiebeslissingen te sturen, of door standaardinstellingen die zeer moeilijk te wijzigen zijn, waardoor de besluitvorming van de dienstontvanger oneerlijk wordt bevoordeeld en hun autonomie, besluitvorming en keuze worden vervalst en aangetast. **Artikel 28 van de DSA (Richtlijnen):** * Dit artikel benadrukt de extra bescherming voor minderjarigen tegen manipulatieve ontwerptechnieken, zoals schaarste, intermitterende of willekeurige beloningen, of overtuigende ontwerppraktijken, die kunnen leiden tot excessieve, impulsieve of ongewenste uitgaven of verslavend gedrag. ### 3.3 Toekomstige wetgeving en aanvullende instrumenten #### 3.3.1 Artificial Intelligence Act (AI Act) De AI Act behandelt ook manipulatieve technieken die door AI-systemen worden ingezet. * **Recital 29 AI Act:** Stelt dat AI-gestuurde manipulatieve technieken kunnen worden gebruikt om personen te overtuigen van ongewenst gedrag of om hen te misleiden door hen naar beslissingen te sturen op een manier die hun autonomie, besluitvorming en vrije keuzes ondermijnt. * **Artikel 5 AI Act:** Verbod op AI-systemen die subliminale technieken buiten het bewustzijn van een persoon inzetten, of doelbewust manipulatieve of misleidende technieken gebruiken met het doel of effect om het gedrag van een persoon of groep aanzienlijk te vervalsen, waardoor hun vermogen om een geïnformeerde beslissing te nemen aanzienlijk wordt aangetast en zij een beslissing nemen die ze anders niet zouden hebben genomen, en die aanzienlijke schade veroorzaakt of waarschijnlijk zal veroorzaken. Dit geldt ook voor AI-systemen die de kwetsbaarheden van een natuurlijke persoon of groep benutten vanwege hun leeftijd, handicap of specifieke sociale of economische situatie. De in de AI Act genoemde verboden praktijken zijn complementair aan de UCPD en Artikel 25 van de DSA. #### 3.3.2 Digital Fairness Act De EU erkent dat de bestaande instrumenten mogelijk niet voldoende zijn om dark patterns adequaat aan te pakken. Er wordt gewerkt aan een nieuwe wetgevende maatregel: de Digital Fairness Act. * **Doel:** Zorgen voor een betere aanpak van praktijken zoals dark patterns, verslavend ontwerp, en online profiling. * **Fitness Check op EU-consumentenrecht:** Een beoordeling toonde aan dat het EU-consumentenrecht onvoldoende duidelijk of effectief is in het aanpakken van dark patterns. Dit ondermijnt de effectieve implementatie van consumentenrechten en de mogelijkheid van de consument om geïnformeerde transactiebeslissingen te nemen in de digitale omgeving. * **Open consultatie:** De Europese Commissie heeft een open consultatie gehouden om stakeholders te raadplegen over de inhoud van de Digital Fairness Act. * **Prioriteitsgebied:** Digitale eerlijkheid en consumentenbescherming online zijn een van de vier belangrijke prioriteitsgebieden. De wetgeving wil hiaten in de consumentenbescherming opvullen, rechtsonzekerheid voor bedrijven verminderen, fragmentatie voorkomen en handhaving faciliteren. * **Inhoud:** De Commissie zal een Digital Fairness Act voorstellen om de bescherming van consumenten online te versterken tegen praktijken zoals: * Dark patterns die consumentenbeslissingen oneerlijk kunnen beïnvloeden. * Verslavende ontwerpkenmerken. * Problematische praktijken door influencers. * Oneerlijke personalisatie die misbruik maakt van de kwetsbaarheden van consumenten. * Problematische kenmerken in digitale producten zoals sociale media, videogames en e-commerce. **Nieuwe conceptie van consumentenkwetsbaarheid:** In het digitale tijdperk is kwetsbaarheid niet langer beperkt tot specifieke groepen, maar wordt het een universeel of systemisch fenomeen. Dit vervaagt de grens tussen het beschermen van kwetsbare consumenten en het beschermen van alle consumenten. Meer bewijs is nodig om dit verder te onderbouwen. > **Tip:** De "puzzle" van verschillende juridische instrumenten die op dark patterns van toepassing kunnen zijn, creëert complexiteit. Het is essentieel om de specifieke toepassingsgebieden en de beperkingen van elk instrument te begrijpen. > > **Tip:** De voorgestelde Digital Fairness Act markeert een belangrijke stap in de erkenning van de specifieke uitdagingen die dark patterns vormen in het digitale tijdperk en de noodzaak van gerichte wetgeving. --- # Veranderende concepten van consumentenvulnerabiliteit Dit onderwerp verkent de verschuiving in het concept van consumentenkwetsbaarheid, met een focus op de opkomst van universele kwetsbaarheid in het digitale tijdperk, wat leidt tot de noodzaak van versterkte consumentenbescherming. ## 4. Veranderende concepten van consumentenvulnerabiliteit ### 4.1 De digitale omgeving en uitdagingen voor consumenten De online omgeving heeft het aanbod aan goederen en diensten vergroot, wat consumenten meer keuze biedt en grensoverschrijdend winkelen faciliteert. Echter, deze omgeving brengt ook specifieke uitdagingen met zich mee: * **Informatievoorziening:** Consumenten zijn sterk afhankelijk van de informatie die door online webshops wordt verstrekt. Deze informatie is vaak beperkt, onjuist, misleidend of wordt helemaal niet verstrekt. * **Beoordeling van productkwaliteit:** Omdat consumenten producten niet fysiek kunnen inspecteren voor aankoop, moeten zij vertrouwen op indicatoren zoals recensies, zoekrangschikkingen of aanbevelingen. Deze kunnen echter misleidend zijn. * **Fraude en oplichting:** Online fraude en oplichting komen veelvuldig voor, wat het vertrouwen van consumenten bij online aankopen kan verminderen. ### 4.2 Dark patterns: een wijdverbreide praktijk 'Dark patterns' verwijzen naar technieken die in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps zijn geïntegreerd om consumenten aan te zetten tot acties of beslissingen die ze anders niet zouden nemen. * **Kenmerken van dark patterns:** * Ze kunnen gepersonaliseerd zijn, gebaseerd op de verzameling van persoonlijke gegevens. * Ze kunnen algemeen zijn en gebruikmaken van kennis over menselijk gedrag, zoals het anker-effect, het standaardeffect, framing, schaarstebias en de sunk cost fallacy. * Ze maken vaak visueel ontwerp, misleidende taal, emotionele manipulatie en een gevoel van urgentie. * **Impact van dark patterns:** * Ze leiden tot significante negatieve gevolgen, waaronder financieel verlies, verlies van autonomie en privacy, cognitieve belasting en psychische schade. * Ze kunnen ook de collectieve belangen schaden door negatieve effecten op concurrentie, prijs transparantie en marktvertrouwen. * **Wijdverbreide toepassing:** Een studie toonde aan dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepast. #### 4.2.1 De mechanismen achter dark patterns Dark patterns maken gebruik van inzichten uit de psychologie en gedragseconomie om menselijke besluitvormingsprocessen te beïnvloeden. * **Visueel ontwerp:** Knoppen worden zo ontworpen dat de gewenste optie zichtbaarder of aantrekkelijker is (bijvoorbeeld door kleur of prominentie). * **Misleidende taal:** Gebruik van strikvragen of dubbelzinnige formuleringen om consumenten te verwarren. * **Emotionele sturing:** Gebruik van emotionele taal om bepaalde keuzes te ontmoedigen of schuldgevoelens op te wekken. * **Gevoel van urgentie:** Creëren van een gevoel van schaarste of tijdsdruk (FOMO - Fear Of Missing Out) om snellere actie te stimuleren. #### 4.2.2 Grotere bezorgdheid online Dark patterns in de online omgeving zijn een grotere zorg dan vergelijkbare praktijken in fysieke winkels, om de volgende redenen: * **Experimenteren en data-analyse:** Online bedrijven kunnen herhaaldelijk experimenteren en de verzamelde gegevens benutten om interfaceontwerpen te verfijnen. * **Verhoogde gevoeligheid:** Consumenten zijn online vatbaarder voor misleiding. * **Schaal:** Het bereik van online platforms is enorm. ### 4.3 Wettelijke kaders ter bestrijding van dark patterns Verschillende wettelijke instrumenten kunnen worden ingezet om oneerlijke handelspraktijken, waaronder dark patterns, aan te pakken. #### 4.3.1 De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) De UCPD beschouwt een handelspraktijk als oneerlijk indien deze in strijd is met de vereisten van professionele zorgvuldigheid en het economisch gedrag van de gemiddelde consument materieel verstoort of waarschijnlijk materieel zal verstoren. * **Misleidende praktijken:** Omvatten zowel acties (valse of misleidende informatie) als omissies (het weglaten van noodzakelijke informatie). * **Agressieve praktijken:** Gebruik van intimidatie, dwang of oneigenlijke beïnvloeding om de keuzevrijheid van de consument te belemmeren. * **Toepasbaarheid in de digitale sector:** De UCPD is van toepassing op digitale handelspraktijken. Hoewel er geen specifieke juridische definitie van 'dark pattern' in de UCPD bestaat, kunnen de principes ervan wel worden gebruikt om de oneerlijkheid van dergelijke praktijken aan te vechten. #### 4.3.2 De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) Data privacy autoriteiten zijn verantwoordelijk voor het sanctioneren van het gebruik van misleidende ontwerppatronen als deze inbreuk maken op de AVG. * **Relevante AVG-principes:** * **Transparantie en eerlijkheid:** Praktijken mogen data subjects niet moeilijk maken om hun privacy-instellingen aan te passen of hen aanzetten tot het delen van meer gegevens. * **Gegevensminimalisatie:** Het verzamelen van meer gegevens dan noodzakelijk voor het specifieke doel is niet toegestaan. * **Doelbeperking:** Gegevens mogen alleen worden verwerkt voor de specifieke doelen waarvoor ze zijn verzameld. * **Vrijelijk gegeven toestemming:** Toestemming moet vrijwillig en geïnformeerd zijn. * **Gegevensbescherming door ontwerp en standaardinstellingen:** Privacyvriendelijke instellingen moeten de standaard zijn. * **Voorbeelden van misleidende ontwerppatronen onder de AVG:** * **Continue prompting (> overloading):** Gebruikers herhaaldelijk vragen om gegevens te verstrekken of toestemming te geven voor een nieuw doel, wat kan leiden tot vermoeidheid en toegeven aan het verzoek. * **Emotionele sturing (> stirring):** Gebruik van taal of visuele elementen om de emotionele toestand van gebruikers te beïnvloeden (positief of negatief) om hen tot acties te bewegen die tegen hun gegevensbeschermingsbelangen ingaan. Dit heeft een nog grotere impact op kinderen, ouderen en andere kwetsbare groepen. * **Misleidende snugheid (> skipping):** De meest data-invasieve functies en opties zijn standaard ingeschakeld. Het 'default effect' zorgt ervoor dat gebruikers deze instellingen waarschijnlijk niet wijzigen. #### 4.3.3 De Digital Services Act (DSA) De DSA verbiedt aanbieders van online platforms om hun online interfaces zo te ontwerpen, organiseren of exploiteren dat zij de ontvangers van hun diensten misleiden, manipuleren, of hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen materieel verstoren of aantasten. * **Reikwijdte:** Deze regels op dark patterns vallen onder de DSA, voor zover ze niet al onder de UCPD of de AVG vallen. * **Voorbeelden van verboden praktijken onder de DSA:** * Keuzes presenteren op een niet-neutrale manier, zoals het geven van meer prominentie aan bepaalde keuzes. * Herhaaldelijk verzoeken om een keuze te maken die al eerder is gemaakt. * Het annuleringsproces van een dienst aanzienlijk omslachtiger maken dan het aanmelden ervoor. * Het onredelijk moeilijk maken om aankopen te beëindigen of uit te loggen. * Consumenten aanzetten tot transactiebeslissingen via standaardinstellingen die moeilijk te wijzigen zijn. #### 4.3.4 De Artificial Intelligence Act (AI Act) De AI Act verbiedt het gebruik van AI-systemen die manipulatieve of misleidende technieken inzetten om het gedrag van personen materieel te verstoren, of die kwetsbaarheden van personen exploiteren. * **Verboden AI-praktijken:** * Gebruik van AI-systemen die subliminale technieken of doelbewust manipulatieve of misleidende technieken inzetten, met als doel of effect het materieel verstoren van het gedrag van een persoon of groep, waardoor ze beslissingen nemen die ze anders niet zouden hebben genomen, en wat aanzienlijke schade veroorzaakt. * Gebruik van AI-systemen die kwetsbaarheden van personen (zoals leeftijd, handicap, sociaaleconomische situatie) exploiteren om hun gedrag materieel te verstoren en aanzienlijke schade te veroorzaken. ### 4.4 De evolutie van consumentenkwetsbaarheid De opkomst van het digitale tijdperk heeft geleid tot een verandering in de manier waarop consumentenkwetsbaarheid wordt begrepen. * **Van specifieke groepen naar universele kwetsbaarheid:** Traditioneel werd kwetsbaarheid geassocieerd met specifieke groepen consumenten (bv. kinderen, ouderen, gehandicapten). In het digitale tijdperk ervaren echter steeds meer, zo niet alle, consumenten een vorm van kwetsbaarheid. * **Nieuwe conceptualisering:** Dit leidt tot een concept van universele of systemische kwetsbaarheid. De grens tussen het beschermen van specifieke kwetsbare consumenten en het beschermen van alle consumenten wordt steeds vager. * **Noodzaak voor versterkte consumentenbescherming:** Deze verschuiving onderstreept de dringende noodzaak voor een versterkt en adequaat consumentenbeschermingskader dat de uitdagingen van het digitale tijdperk effectief aanpakt. #### 4.4.1 Het Digital Fairness Act-initiatief Vanwege de onduidelijkheid en ineffectiviteit van bestaande wetgeving bij het aanpakken van dark patterns, is de Europese Commissie voornemens een 'Digital Fairness Act' voor te stellen. Het doel is om de bescherming van consumenten online te versterken tegen praktijken zoals: * Dark patterns die consumentenbeslissingen oneerlijk kunnen beïnvloeden. * Verslavende ontwerpkenmerken. * Problematische praktijken van influencers. * Oneerlijke personalisatie die misbruik maakt van consumentenkwetsbaarheden. * Problematische kenmerken in digitale producten zoals sociale media, videogames en e-commerce. > **Tip:** Het is cruciaal om te erkennen dat de verschuiving naar universele consumentenkwetsbaarheid een fundamentele verandering in de consumentenbeschermingsstrategie vereist. > **Voorbeeld:** Een webshop die een countdown-timer gebruikt om een valse indruk van urgentie te wekken voor een product dat constant op voorraad is, maakt gebruik van een dark pattern dat alle consumenten kan beïnvloeden, ongeacht hun individuele kwetsbaarheden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dark patterns | Technieken die ingebouwd zijn in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps, die ertoe leiden dat gebruikers dingen doen of beslissingen nemen die ze niet bedoeld hadden te doen. Deze patronen kunnen gepersonaliseerd zijn of algemeen, gebaseerd op kennis van menselijk gedrag. | | Professionele zorgvuldigheid | De vereiste van zorgvuldigheid die een professional moet betrachten bij het uitoefenen van zijn beroep. In de context van consumentenrecht betekent dit dat handelaren hun commerciële praktijken zorgvuldig moeten uitvoeren om consumenten niet te misleiden of te manipuleren. | | Economisch gedrag | De beslissingen die consumenten nemen met betrekking tot de aanschaf van goederen en diensten, beïnvloed door factoren zoals prijs, kwaliteit en reclame. Commerciële praktijken die dit gedrag materieel vertekenen, worden als oneerlijk beschouwd. | | Misleidende praktijken | Commerciële praktijken die feitelijke onjuistheden bevatten of informatie achterhouden die essentieel is voor de consument om een geïnformeerde beslissing te nemen, waardoor de consument een transactie aangaat die hij anders niet zou hebben gedaan. | | Agressieve praktijken | Commerciële praktijken die door middel van intimidatie, dwang of ongepaste beïnvloeding de keuzevrijheid van de consument aanzienlijk beperken, met als gevolg dat de consument een transactie aangaat die hij anders niet zou hebben gedaan. | | Blacklist van verboden praktijken | Een lijst van specifieke commerciële praktijken die in de Europese Unie zonder meer als oneerlijk worden beschouwd en daarom verboden zijn. Voorbeelden zijn misleidende tijdelagers of aanhoudende, ongewenste verzoeken. | | GDPR (Algemene Verordening Gegevensbescherming) | Een verordening van de Europese Unie betreffende gegevensbescherming en privacy voor alle individuen binnen de Europese Unie en de Europese Economische Ruimte. Het regelt de verwerking van persoonsgegevens. | | Gegevensminimalisatie | Een principe van de GDPR dat stelt dat persoonsgegevens adequaat, ter zake dienend en beperkt moeten zijn tot wat noodzakelijk is voor de doeleinden waarvoor zij worden verwerkt. | | Doelbeperking | Een principe van de GDPR dat stelt dat persoonsgegevens voor welbepaalde, expliciete en gerechtvaardigde doeleinden moeten worden verzameld en niet verder mogen worden verwerkt op een wijze die onverenigbaar is met die doeleinden. | | Vrijelijk gegeven toestemming | Toestemming die een vrijwillige, specifieke, geïnformeerde en ondubbelzinnige blijk geeft van de wil van de betrokkene, waarmee deze door middel van een verklaring of een duidelijke bevestigende handeling aangeeft akkoord te gaan met de verwerking van zijn persoonsgegevens. | | Transparantie en eerlijkheid (principes) | Essentiële principes onder de GDPR. Transparantie vereist duidelijke en begrijpelijke informatie over gegevensverwerking, terwijl eerlijkheid inhoudt dat gegevens niet op misleidende wijze worden verwerkt en dat consumenten niet worden gemanipuleerd. | | Data protection by design/default | Principes onder de GDPR waarbij privacybescherming vanaf het begin in het ontwerp van systemen en diensten wordt ingebouwd (by design) en waarbij de meest privacybeschermende instellingen standaard worden toegepast (by default). | | Digital Services Act (DSA) | Een EU-wet die de interne markt voor digitale diensten reguleert, gericht op het aanpakken van illegale inhoud, desinformatie en andere risico's op online platforms, inclusief de verboden van bepaalde manipulatieve ontwerppraktijken. | | EU consumer law | De reeks wetten en regelgevingen binnen de Europese Unie die gericht zijn op de bescherming van consumenten, inclusief hun rechten met betrekking tot online transacties, informatie en eerlijke handelspraktijken. | | Universal or systemic vulnerability | Een concept dat stelt dat in het digitale tijdperk niet slechts specifieke groepen, maar vrijwel alle consumenten kwetsbaar zijn voor manipulatie en oneerlijke praktijken, wat een breder toepassingsgebied voor consumentenbescherming vereist. | | Significant harm | Schade die als ernstig of aanzienlijk wordt beschouwd. Onder de AI Act kan dit een vereiste zijn om bepaalde AI-praktijken te verbieden, met name wanneer deze het gedrag van personen materieel vervormen of hun autonomie en vrije keuzes aantasten. |

# Introductie en uitdagingen van de regulering van digitale diensten Dit document behandelt de introductie en de uitdagingen van de regulering van digitale diensten, met een specifieke focus op de Digital Services Act (DSA) en de Digital Markets Act (DMA) van de Europese Unie. ## 1. Introductie en uitdagingen van de regulering van digitale diensten De regulering van digitale diensten zoals e-commerce en online platforms wordt geconfronteerd met diverse fundamentele uitdagingen. Deze omvatten de grensoverschrijdende aard van digitale activiteiten, de toenemende platformisering van de economie, de evoluerende bedrijfsmodellen, de consolidatie van marktmacht, de verspreiding van illegale inhoud en activiteiten, en de potentiële conflicten met bestaande rechten en waarden. De Europese Unie heeft als doelstelling om deze uitdagingen aan te pakken door middel van harmonisatie van regelgeving, het creëren van een veiliger en transparanter digitaal ecosysteem, en het waarborgen van eerlijke concurrentie. ### 1.1 De uitdagingen van de digitale economie Digitale diensten worden gekenmerkt door hun operatie in meerdere landen, soms wereldwijd. Dit maakt het toepassen van nationale regelgeving complex, met name voor bedrijven die internationaal actief zijn. Een belangrijk doel van de EU-regelgeving is daarom het harmoniseren van deze regels om één coherente set toepasselijke voorschriften te creëren. Grote digitale spelers, met een aanzienlijk aantal gebruikers en een brede geografische spreiding, vergaren aanzienlijke macht. Deze marktmacht kan het voor kleinere spelers moeilijker maken om te concurreren. Daarnaast vindt er een convergentie plaats in de diensten die door deze platforms worden aangeboden. Waar diensten vroeger distinct waren (bv. webwinkels versus contentplatforms), bieden grote bedrijven nu een breed scala aan diensten aan (bv. Amazon biedt zowel handel als streamingdiensten aan). Dit compliceert de regulering, omdat er verschillende regels zouden kunnen gelden voor verschillende soorten diensten, terwijl één bedrijf ze allemaal aanbiedt. Tot slot kunnen op platforms activiteiten plaatsvinden die niet legaal zijn (zoals de verkoop van namaakproducten) of die, hoewel niet illegaal, strijdig kunnen zijn met bepaalde rechten en waarden (bv. content over eetstoornissen of zelfbeschadiging). ### 1.2 De Digital Services Act (DSA) en de Digital Markets Act (DMA) De EU heeft de Digital Services Act (DSA) en de Digital Markets Act (DMA) geïntroduceerd om deze uitdagingen aan te pakken. #### 1.2.1 De Digital Markets Act (DMA) De DMA streeft ernaar een 'level playing field' te creëren en eerlijke concurrentie op digitale markten te garanderen. Het richt zich op grote online platforms die worden aangemerkt als 'gatekeepers'. Deze gatekeepers hebben aanzienlijke economische macht en een controle over platformecosystemen, waardoor het voor concurrenten moeilijk is om hen uit te dagen. ##### 1.2.1.1 Criteria voor gatekeepers Een onderneming wordt als gatekeeper aangemerkt indien zij voldoet aan de volgende criteria: * Een jaaromzet van minimaal €7,5 miljard binnen de EU in de afgelopen drie jaar, of een marktwaardering van minimaal €75 miljard. * Ten minste 45 miljoen maandelijkse eindgebruikers en ten minste 10.000 zakelijke gebruikers die gevestigd zijn in de EU. * Controle over één of meerdere 'core platform services' (zoals online marktplaatsen, app stores, zoekmachines, sociale netwerken, cloudservices, advertentiediensten, spraakassistenten en webbrowsers) in ten minste drie lidstaten. ##### 1.2.1.2 Verplichtingen voor gatekeepers Gatekeepers zijn onderworpen aan specifieke verplichtingen en verboden: * **DO's:** * Toestaan dat zakelijke gebruikers toegang krijgen tot de data die zij genereren met het gebruik van het platform van de gatekeeper. * Bedrijven die adverteren op het platform voorzien van tools en informatie om onafhankelijke verificatie van hun advertenties uit te voeren. * Zakelijke gebruikers toestaan om hun aanbod te promoten en contracten met hun klanten buiten het platform van de gatekeeper te sluiten. * **DON'Ts:** * Diensten en producten die de gatekeeper zelf aanbiedt, bevoordelen boven vergelijkbare diensten of producten van derden op het platform. * Consumenten verhinderen om zich te verbinden met bedrijven buiten hun platforms. * Consumenten verhinderen om vooraf geïnstalleerde software of apps te verwijderen. * Eindgebruikers volgen buiten de kernplatformdiensten van de gatekeeper ten behoeve van gerichte advertenties, zonder expliciete toestemming. ##### 1.2.1.3 Sancties bij non-compliance Niet-naleving van de DMA kan leiden tot boetes tot 10 procent van de wereldwijde totale omzet, verdubbeld bij herhaling. Bij herhaaldelijke overtredingen kan de Europese Commissie een marktonderzoek instellen en gedragsmatige of structurele remedies opleggen. ##### 1.2.1.4 Handhaving van de DMA De Europese Commissie is actief in de handhaving van de DMA, met onderzoeken naar onder andere Apple en Meta wegens vermeende inbreuken. Deze onderzoeken richten zich op aspecten zoals het beperken van alternatieve aanbiedingen voor app-ontwikkelaars en het gebruik van een 'consent or pay' model voor advertenties. #### 1.2.2 De Digital Services Act (DSA) De DSA heeft als doel het creëren van een veiliger digitaal platform, het beschermen van gebruikers tegen illegale inhoud, en het waarborgen van gelijke kansen voor innovatie, groei en concurrentievermogen. Het is een verordening die rechtstreeks van toepassing is in alle lidstaten van de EU. ##### 1.2.2.1 Werkingssfeer en doelstellingen De DSA is een horizontaal raamwerk dat van toepassing is op aanbieders van bepaalde informatiemaatschappijdiensten. Deze diensten worden gedefinieerd als diensten die normaal gesproken tegen vergoeding, op afstand, langs elektronische weg en op individueel verzoek van een afnemer worden verleend. De wetgeving heeft tot doel een veilige, voorspelbare en betrouwbare online omgeving te creëren, de verspreiding van illegale inhoud aan te pakken, en fundamentele rechten te beschermen. ##### 1.2.2.2 Categorisering van diensten en verplichtingen De verplichtingen onder de DSA variëren afhankelijk van het type dienst dat wordt aangeboden: * **Network infrastructure services:** Mogen voldoen aan een minimum set verplichtingen. * **Hosting services:** Hebben iets meer verplichtingen. * **Online platforms:** Hebben meer verplichtingen, waaronder het opslaan en verspreiden van informatie die door gebruikers wordt aangeleverd. Dit omvat ook messaging services. Hoe groter het platform en de daaraan verbonden risico's, hoe zwaarder de verplichtingen. ##### 1.2.2.3 Very Large Online Platforms (VLOPs) en Very Large Online Search Engines (VLOSEs) VLOPs en VLOSEs, gedefinieerd als platforms met ten minste 45 miljoen gemiddelde maandelijkse actieve ontvangers van de dienst in de EU, zijn onderworpen aan de meest stringente verplichtingen. Voorbeelden hiervan zijn AliExpress, Amazon Store, Facebook, Google Play, Instagram, TikTok, X, YouTube en Zalando. Deze drempel wordt als goed gekalibreerd beschouwd om diensten te vangen die systemische maatschappelijke schade kunnen veroorzaken. ##### 1.2.2.4 Territoriale werkingssfeer De DSA heeft een brede territoriale werkingssfeer. De verordening is van toepassing op intermediaire diensten die worden aangeboden aan ontvangers die gevestigd zijn of wonen in de EU, ongeacht waar de aanbieders van die diensten gevestigd zijn. Dit is vergelijkbaar met de GDPR. ##### 1.2.2.5 Due diligence-verplichtingen De DSA legt geharmoniseerde due diligence-verplichtingen op aan aanbieders van intermediaire diensten om de interne markt te verbeteren en een veilige en transparante online omgeving te waarborgen. Deze verplichtingen dienen om publieke beleidsdoelstellingen te garanderen, zoals de veiligheid en het vertrouwen van de dienstgebruikers, de bescherming van fundamentele rechten, en het faciliteren van toezicht door bevoegde autoriteiten. De vier kernpunten van deze verplichtingen zijn: * **Contentmoderatie:** Het implementeren van mechanismen om om te gaan met schadelijke en illegale inhoud. Dit omvat het opnemen in de algemene voorwaarden van informatie over beperkingen op het gebruik van de dienst en transparante beleidslijnen voor contentmoderatie. Aanbieders moeten zorgvuldig, objectief en evenredig handelen bij het toepassen van deze beperkingen, met inachtneming van fundamentele rechten zoals vrijheid van meningsuiting. * **Bescherming van minderjarigen:** Online platforms die toegankelijk zijn voor minderjarigen moeten passende maatregelen nemen om een hoog niveau van privacy, veiligheid en beveiliging te waarborgen. Dit omvat het niet aanbieden van advertenties op basis van profilering van persoonsgegevens van minderjarigen en het treffen van maatregelen om hun interactie met AI-chatbots en companion-functies veilig te laten verlopen. * **Recommender systemen:** Aanbieders van online platforms die recommender systemen gebruiken, moeten in hun algemene voorwaarden uitleggen welke hoofdparameters worden gebruikt en hoe gebruikers deze parameters kunnen wijzigen of beïnvloeden. Voor VLOPs/VLOSEs moet er minstens één optie zijn die niet gebaseerd is op profilering, zoals een chronologische feed. * **Risicobeoordeling en -mitigatie door VLOPs/VLOSEs:** Deze grote platforms moeten systemische risico's die voortvloeien uit het ontwerp, de werking en het gebruik van hun diensten identificeren en analyseren. Dit omvat risico's zoals de verspreiding van illegale inhoud, negatieve effecten op fundamentele rechten, maatschappelijke debatten, verkiezingsprocessen, openbare veiligheid, gendergerelateerd geweld, en de bescherming van volksgezondheid en minderjarigen. Vervolgens moeten ze passende risicobeperkende maatregelen nemen, zoals het aanpassen van het ontwerp van hun diensten, het intensiveren van contentmoderatie, het testen van algoritmische systemen, het aanpassen van advertentiesystemen, en het nemen van gerichte maatregelen ter bescherming van de rechten van het kind. ##### 1.2.2.6 Specifieke mechanismen en procedures * **Notice-and-action mechanisms:** Gebruikers moeten eenvoudig illegale inhoud kunnen melden. Hostingdiensten moeten dergelijke meldingen controleren en passende actie ondernemen (bv. inhoud verwijderen). Deze meldingen moeten nauwkeurig en onderbouwd zijn, en de aanbieder moet een ontvangstbevestiging sturen en de indiener informeren over de beslissing en de mogelijkheden tot beroep. * **Statement of reasons:** Bij beperkingen op de zichtbaarheid van inhoud, schorsing van betalingen, opschorting van diensten of beëindiging van accounts, moet een duidelijke en specifieke verklaring van redenen worden verstrekt aan de betrokken gebruiker. * **Trusted flaggers:** Organisaties met specifieke expertise in het detecteren van illegale inhoud krijgen voorrang bij de verwerking van hun meldingen door platformaanbieders. * **Transparency reporting:** Aanbieders moeten jaarlijks transparantierapporten publiceren over hun contentmoderatieactiviteiten, inclusief het aantal meldingen, genomen maatregelen en de gebruikte geautomatiseerde tools. Er is een speciale database voor de beslissingen en redenen van VLOPs inzake contentmoderatie. ##### 1.2.2.7 Handhaving en toezicht Het toezicht op de naleving van de DSA wordt uitgeoefend door Digitale Dienstencoördinatoren in elke EU-lidstaat, ondersteund door de European Board for Digital Services. Voor VLOPs geldt versterkt toezicht door de Europese Commissie, de Board en de Digitale Dienstencoördinatoren. De interactie van de DSA met andere EU-wetgeving wordt erkend als complex, maar over het algemeen complementair en wederzijds versterkend. > **Tip:** De DSA en DMA zijn twee krachtige instrumenten van de EU die een fundamentele hervorming van de digitale markt beoogen. Het is cruciaal om de specifieke verplichtingen en de reikwijdte van beide wetten te begrijpen, vooral met het oog op de grote spelers ('gatekeepers' onder de DMA en VLOPs/VLOSEs onder de DSA). > > **Tip:** Let goed op de hiërarchie van verplichtingen: de zwaarste verplichtingen gelden voor VLOPs en VLOSEs onder de DSA, en 'gatekeepers' hebben specifieke gedragsregels onder de DMA. De overlap tussen deze categorieën is aanzienlijk. > > **Tip:** Begrijp de kernconcepten zoals 'contentmoderatie', 'notice-and-action', 'statement of reasons', 'trusted flaggers' en 'systemische risico's' om de functionaliteit van de DSA volledig te doorgronden. --- # De Digital Markets Act (DMA) Dit deel van de analyse focust op de Digital Markets Act (DMA), een verordening die gericht is op het creëren van eerlijke en concurrerende digitale markten door grote online spelers, 'gatekeepers' genaamd, te reguleren. ## 2. De Digital Markets Act (DMA) De Digital Markets Act (DMA) is een verordening van de Europese Unie die tot doel heeft een gelijk speelveld te creëren en eerlijke concurrentie te garanderen op digitale markten. Dit staat in contrast met de Digital Services Act (DSA), die zich richt op het creëren van een veiliger digitaal platform en het beschermen van gebruikers tegen illegale content. De DMA is bindend in de gehele EU. ### 2.1 Doelstellingen van de DMA De kern van de DMA is het aanpakken van de marktmacht die is ontstaan bij een klein aantal grote ondernemingen die kernplatformdiensten aanbieden. Deze ondernemingen hebben aanzienlijke economische macht en kunnen hun voordelen, zoals toegang tot grote hoeveelheden data, benutten om hun positie te versterken. Dit maakt het voor bestaande of nieuwe marktdeelnemers, hoe innovatief ook, extreem moeilijk om deze markten aan te vechten. De DMA streeft ernaar deze oneerlijke concurrentie tegen te gaan door specifieke verplichtingen op te leggen aan aangewezen 'gatekeepers'. ### 2.2 Definitie van 'gatekeeper' Een onderneming wordt aangemerkt als een 'gatekeeper' indien deze voldoet aan de volgende criteria: * **Financiële drempels:** Een jaaromzet van ten minste $7,5$ miljard euro binnen de EU in de afgelopen drie jaar, of een marktwaardering van ten minste $75$ miljard euro. * **Gebruikersbereik:** Minimaal $45$ miljoen maandelijkse eindgebruikers en minimaal $10.000$ zakelijke gebruikers die gevestigd zijn in de EU. * **Controle over kernplatformdiensten:** Controle over één of meer kernplatformdiensten in ten minste drie lidstaten. Kernplatformdiensten omvatten onder andere online handel platforms (marktplaatsen en appstores), zoekmachines, sociale netwerkdiensten, cloud computing diensten, advertentiediensten, spraakassistenten en webbrowsers. De Europese Commissie identificeert en kwalificeert vervolgens de ondernemingen die aan deze criteria voldoen als gatekeepers. ### 2.3 Verplichtingen voor gatekeepers (DOs en DON'Ts) Gatekeepers moeten zich houden aan een reeks verplichtingen die zijn ontworpen om concurrentie te bevorderen en eerlijke toegang tot hun platforms te garanderen. Deze verplichtingen vallen uiteen in wat zij wel mogen doen (DOs) en wat zij niet mogen doen (DON'Ts). #### 2.3.1 DOs * **Toegang tot data:** Zakelijke gebruikers moeten toegang krijgen tot de data die zij genereren bij het gebruik van de diensten van de gatekeeper. Dit helpt hen om hun advertenties en aanbod beter te personaliseren en te analyseren. * **Onafhankelijke verificatie van advertenties:** Bedrijven die adverteren op het platform moeten de tools en informatie krijgen die nodig zijn voor onafhankelijke verificatie van hun advertenties. * **Promotie buiten het platform:** Zakelijke gebruikers moeten hun aanbod buiten het platform van de gatekeeper mogen promoten en contracten mogen sluiten met hun klanten buiten dit platform om. #### 2.3.2 DON'Ts * **Bevoorrechting van eigen diensten:** Gatekeepers mogen hun eigen diensten en producten niet gunstiger behandelen in de ranking dan vergelijkbare diensten of producten die door derden op hun platform worden aangeboden. * **Consumenten blokkeren:** Consumenten mogen niet worden belemmerd om contact te leggen met bedrijven buiten de platforms van de gatekeeper. * **Voorgeïnstalleerde software beperken:** Gebruikers mogen niet worden belet om voorgeïnstalleerde software of apps te verwijderen als zij dat wensen. * **Tracken voor gerichte advertenties zonder toestemming:** Gatekeepers mogen eindgebruikers buiten hun kernplatformdienst niet volgen voor gerichte advertenties zonder dat daarvoor effectieve toestemming is verkregen. ### 2.4 Sancties bij non-compliance Niet-naleving van de DMA kan leiden tot aanzienlijke sancties. De Europese Commissie kan boetes opleggen van maximaal $10$ procent van de totale wereldwijde omzet van de gatekeeper. Bij herhaalde overtredingen kan dit percentage worden verdubbeld. Als een gatekeeper minstens drie keer binnen acht jaar de regels schendt, kan de Commissie een marktonderzoek starten en, indien noodzakelijk, gedragsmatige of structurele oplossingen opleggen. > **Tip:** Houd rekening met de aanzienlijke financiële risico's die gepaard gaan met non-compliance. De boetes kunnen de winstgevendheid van grote ondernemingen aanzienlijk aantasten. > **Voorbeeld:** Apple werd onderzocht omdat het app-ontwikkelaars niet toestond om klanten buiten de App Store te informeren over alternatieve, potentieel goedkopere aanbiedingen, wat in strijd was met de DMA. Meta kreeg ook te maken met onderzoek omdat hun 'Consent or Pay'-model gebruikers geen adequate keuze bood om personalisatie voor advertenties te weigeren zonder te betalen. ### 2.5 Handhaving door de Europese Commissie De Europese Commissie is actief betrokken bij de handhaving van de DMA. Zij onderzoekt meldingen van inbreuken en neemt indien nodig maatregelen. De Commissie stelt ook lijsten op van Very Large Online Platforms (VLOPs) en Very Large Online Search Engines (VLOSEs) die onderworpen zijn aan extra verplichtingen. > **Voorbeeld:** De Commissie heeft onderzoeken gestart naar Google vanwege het mogelijk demoten van content van mediapublishers in zoekresultaten, wat de eerlijke concurrentie kan belemmeren. Dit toont de actieve rol van de Commissie in het waarborgen van de DMA-naleving. --- # De Digital Services Act (DSA) De Digital Services Act (DSA) is een Europese verordening die tot doel heeft een veilig, voorspelbaar en betrouwbaar digitaal platform te creëren door illegale content online aan te pakken, maatschappelijke risico's te mitigeren en fundamentele rechten te beschermen. ### 15.1 Doelstellingen en reikwijdte van de DSA De DSA is een verordening, wat betekent dat deze rechtstreeks van toepassing is in alle lidstaten van de Europese Unie. Het vormt een horizontaal kader dat van toepassing is op alle categorieën van informatie, producten, diensten en activiteiten die via intermediaire diensten worden aangeboden. De verordening harmoniseert de regels voor intermediaire diensten met het oog op de bescherming van fundamentele rechten en de bevordering van innovatie. **Materiële reikwijdte:** De verordening is van toepassing op aanbieders van bepaalde informatiemaatschappijdiensten. Een informatiemaatschappijdienst wordt gedefinieerd als elke dienst die normaal tegen vergoeding, op afstand, langs elektronische weg en op individueel verzoek van een afnemer van de dienst wordt verleend. Dit omvat een breed scala aan diensten, waaronder 'mere conduit' diensten (zoals internetknooppunten en DNS-diensten), 'caching' diensten (zoals content delivery networks) en 'hosting' diensten (zoals cloud computing en webhosting). **Indeling van diensten en verplichtingen:** De verplichtingen die voortvloeien uit de DSA variëren afhankelijk van het type intermediaire dienst dat wordt aangeboden. Network infrastructure services hebben een minimum aan verplichtingen, hosting services hebben er iets meer, en online platforms en messaging services hebben de meeste verplichtingen. Hoe groter het platform en hoe meer gebruikers het heeft, hoe groter de verplichtingen. **Zeer Grote Online Platforms (VLOPs) en Zeer Grote Online Zoekmachines (VLOSEs):** Dit zijn online platforms en zoekmachines met een gemiddeld aantal actieve maandelijkse gebruikers in de EU van 45 miljoen of meer, aangewezen door de Europese Commissie. Voorbeelden hiervan zijn AliExpress, Amazon Store, Facebook, Google Play, Instagram, TikTok en YouTube. Deze entiteiten worden onderworpen aan de strengste verplichtingen vanwege hun potentieel om systemische maatschappelijke schade te veroorzaken. **Territoriale reikwijdte:** De DSA is van toepassing op intermediaire diensten die worden aangeboden aan afnemers van de dienst die gevestigd zijn of wonen in de EU, ongeacht de vestigingsplaats van de aanbieders van deze diensten. Dit zorgt voor een brede territoriale reikwijdte, vergelijkbaar met de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). ### 15.2 Zorgvuldigheidsverplichtingen (Due Diligence Obligations) De DSA stelt geharmoniseerde zorgvuldigheidsverplichtingen voor aanbieders van intermediaire diensten om een veilig en transparant online milieu te waarborgen. Deze verplichtingen richten zich op vier kerngebieden: * **Contentmoderatie:** Het implementeren van mechanismen om om te gaan met schadelijke en illegale content. * **Bescherming van minderjarigen:** Het waarborgen van privacy, veiligheid en beveiliging voor minderjarigen. * **Aanbevelingssystemen:** Het transparant maken van de werking van algoritmes die content selecteren. * **Risicobeoordeling en -mitigatie:** Specifieke verplichtingen voor VLOPs en VLOSEs om systemische risico's te identificeren en aan te pakken. #### 15.2.1 Contentmoderatie De DSA legt verplichtingen op met betrekking tot contentmoderatie, die zowel betrekking hebben op de algemene voorwaarden als op het 'notice-and-action' mechanisme. **Algemene voorwaarden (Artikel 14):** Alle intermediaire diensten moeten in hun algemene voorwaarden informatie opnemen over eventuele beperkingen die zij opleggen aan het gebruik van hun dienst met betrekking tot door ontvangers verstrekte informatie. Dit omvat beleid, procedures, maatregelen en instrumenten die worden gebruikt voor contentmoderatie, inclusief algoritmische besluitvorming en interne klachtenafhandelingssystemen. Deze informatie moet duidelijk, begrijpelijk, gebruiksvriendelijk en ondubbelzinnig worden geformuleerd en openbaar beschikbaar zijn in een toegankelijk en machine-leesbaar formaat. Indien een dienst zich primair richt op minderjarigen of door hen wordt gebruikt, moeten de voorwaarden op een voor minderjarigen begrijpelijke manier worden uitgelegd. **Zorgvuldig handelen:** Aanbieders van intermediaire diensten moeten zorgvuldig, objectief en evenredig handelen bij het toepassen en handhaven van de beperkingen, met inachtneming van de fundamentele rechten van de gebruikers, zoals de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van de media. **Notice-and-action mechanismen (Artikel 16):** Hosting providers moeten gemakkelijk toegankelijke en gebruiksvriendelijke mechanismen bieden waarmee elke persoon of entiteit de aanwezigheid van illegale content kan melden. Deze meldingen moeten voldoende nauwkeurig en adequaat onderbouwd zijn. Na ontvangst van een melding, moeten providers zonder onnodige vertraging een ontvangstbevestiging sturen, de indiener informeren over hun beslissing met betrekking tot de gemelde informatie, en hen voorzien van informatie over de beroepsmogelijkheden. Beslissingen moeten tijdig, zorgvuldig, niet-willekeurig en objectief worden genomen. **Statement of reasons (Artikel 17):** Wanneer informatie wordt beperkt (bijvoorbeeld door verwijdering of ontoegankelijk maken), opgeschort of beëindigd (bijvoorbeeld inkomsten of accounts), moet er een duidelijke en specifieke verklaring van redenen worden verstrekt aan de betreffende ontvanger. Deze verklaring moet informatie bevatten over het type beperking, de feiten en omstandigheden die ten grondslag liggen aan de beslissing, de gebruikte rechtsgrond (wettelijk of contractueel), en de mogelijkheden voor beroep. **Trusted flaggers (Artikel 22):** Meldingen ingediend door 'trusted flaggers' (organisaties met specifieke expertise in het detecteren en melden van illegale content) krijgen voorrang en worden met prioriteit verwerkt. De status van 'trusted flagger' wordt toegekend door de Digitale Diensten Coördinator van een lidstaat. Deze entiteiten moeten onafhankelijk zijn, expertise hebben en hun activiteiten zorgvuldig, nauwkeurig en objectief uitvoeren. **Transparantierapportage (Artikel 15):** Intermediaire diensten moeten minstens eenmaal per jaar openbaar toegankelijke, machine-leesbare rapporten publiceren over hun contentmoderatieactiviteiten. Deze rapporten bevatten onder meer het aantal meldingen (ook van trusted flaggers), de genomen maatregelen, de benodigde tijd voor besluitvorming en het gebruik van geautomatiseerde hulpmiddelen. #### 15.2.2 Bescherming van minderjarigen (Artikel 28) Online platforms die toegankelijk zijn voor minderjarigen moeten passende en evenredige maatregelen nemen om een hoog niveau van privacy, veiligheid en beveiliging van minderjarigen te waarborgen. * **Privacy en veiligheid:** Platforms mogen geen advertenties aanbieden op basis van profilering met persoonsgegevens van minderjarigen, wanneer zij met redelijke zekerheid weten dat de ontvanger een minderjarige is. * **Risicobeoordeling en leeftijdverificatie:** Platforms moeten potentiële risico's voor minderjarigen beoordelen. Afhankelijk van deze beoordeling kunnen leeftijdverificatie- of leeftijdsindicatiemechanismen vereist zijn. * **Interface-ontwerp en instellingen:** Vereisten omvatten het vermijden van automatische activatie van risicovolle functies (zoals geolocatie, autoplay), het beperken van de dataverzameling, het ontmoedigen van overmatig gebruik door functies als 'likes' uit te schakelen, en het voorkomen van oneindige scrollopties of autoplay. * **Aanbevelingssystemen en commerciële praktijken:** Platforms moeten ervoor zorgen dat alleen leeftijdsgeschikte content wordt getoond, dataverzameling beperken, en transparant zijn over de kosten van in-app aankopen. Commerciële praktijken die minderjarigen misleiden (bv. countdown timers) zijn verboden. * **AI-chatbots en deepfakes:** AI-chatbots en companions mogen niet automatisch worden geactiveerd en gebruikers niet verleiden tot gebruik. Er moet een risicobeoordeling plaatsvinden voordat AI-functies worden geïntegreerd, en ze moeten gemakkelijk uit te schakelen zijn. Ze mogen niet prominent worden weergegeven of worden gegroepeerd met contacten van de minderjarige. #### 15.2.3 Aanbevelingssystemen (Artikel 27 & 38) Online platforms die aanbevelingssystemen gebruiken, moeten in hun algemene voorwaarden in duidelijke taal uitleggen welke hoofdparameters worden gebruikt en welke opties ontvangers hebben om deze parameters te beïnvloeden. * **Transparantie:** De hoofdparameters van aanbevelingssystemen moeten worden uitgelegd. * **Keuzemogelijkheden:** Indien er meerdere opties zijn, moeten platforms een functionaliteit bieden waarmee de ontvanger zijn voorkeursoptie op elk moment kan selecteren en wijzigen. * **VLOPs/VLOSEs:** Zeer grote online platforms en zeer grote online zoekmachines moeten ten minste één optie bieden die niet gebaseerd is op profilering, bijvoorbeeld een chronologische feed. #### 15.2.4 Risicobeoordeling en -mitigatie voor VLOPs en VLOSEs (Artikelen 34 & 35) VLOPs en VLOSEs moeten systemische risico's die voortvloeien uit het ontwerp, de werking en het gebruik van hun diensten identificeren en analyseren. **Systemische risico's:** Deze risico's omvatten: * De verspreiding van illegale content. * Negatieve effecten op de uitoefening van fundamentele rechten, zoals menselijke waardigheid, privacy, gegevensbescherming, vrijheid van meningsuiting, non-discriminatie, en rechten van het kind. * Negatieve effecten op maatschappelijke debatten, verkiezingsprocessen en openbare veiligheid. * Negatieve effecten in verband met gendergerelateerd geweld, bescherming van de volksgezondheid en het lichamelijk en geestelijk welzijn. **Mitigerende maatregelen:** VLOPs en VLOSEs moeten redelijke, evenredige en doeltreffende maatregelen nemen om deze risico's te beperken. Dit kan onder meer omvatten: * Aanpassing van het ontwerp, de functies en de werking van hun diensten, inclusief hun online interfaces. * Aanpassing van hun algemene voorwaarden en de handhaving daarvan. * Aanpassing van contentmoderatieprocessen, inclusief de snelheid en kwaliteit van de verwerking van meldingen. * Testen en aanpassen van hun algoritmen, inclusief aanbevelingssystemen. * Aanpassing van hun advertentiesystemen en het nemen van gerichte maatregelen om de presentatie van advertenties te beperken. * Versterking van interne processen, middelen en toezicht. * Samenwerking met trusted flaggers en instanties voor buitengerechtelijke geschillenbeslechting. * Bewustmakingsmaatregelen en aanpassing van de online interface om gebruikers meer informatie te geven. * Gerichte maatregelen ter bescherming van de rechten van het kind, waaronder leeftijdverificatie en ouderlijk toezicht. * Ervoor zorgen dat gegenereerde of gemanipuleerde beelden, audio of video die niet authentiek zijn, duidelijk worden gemarkeerd en dat gebruikers een gemakkelijke manier hebben om dit te melden. ### 15.3 Handhaving, Toezicht en Sancties Het toezicht op de naleving van de DSA wordt uitgeoefend door nationale Digitale Diensten Coördinatoren (DSCs) in elke lidstaat. Voor VLOPs en VLOSEs geldt versterkt toezicht door de Europese Commissie, het European Board for Digital Services en de DSCs. * **Digitale Diensten Coördinatoren (DSCs):** Nationale toezichthouders met onderzoeksbevoegdheden, de bevoegdheid om maatregelen op te leggen bij overtredingen en het behandelen van klachten. * **European Board for Digital Services:** Zorgt voor een consistente toepassing van de DSA in alle lidstaten, geeft advies en richtlijnen, en ondersteunt de DSCs bij het toezicht op VLOPs. * **Sancties:** Bij niet-naleving kunnen aanzienlijke boetes worden opgelegd, die kunnen oplopen tot 6% van de wereldwijde jaaromzet bij herhaalde overtredingen. De Commissie kan bij ernstige en herhaalde overtredingen marktonderzoeken instellen en structuurerende of gedragsmatige remedies opleggen. De DSA interageert met en vult andere Europese wetgevingsinstrumenten aan, hoewel deze interactie kan leiden tot een complexe juridische omgeving. --- # Handhaving, samenwerking en de complexiteit van de regelgeving Dit thema belicht de implementatie van de Digital Services Act (DSA) en de Digital Markets Act (DMA), de noodzakelijke samenwerking tussen autoriteiten, de consequenties van non-compliance via boetes en handhaving, en hoe deze diverse juridische instrumenten samen een complex maar alomvattend juridisch kader vormen voor de digitale economie. ### 4.1 De Digital Markets Act (DMA) De Digital Markets Act (DMA) beoogt een "level playing field" te creëren in de digitale markten, wat inhoudt dat eerlijke concurrentie gegarandeerd wordt. Dit staat in contrast met de Digital Services Act (DSA), die zich richt op het creëren van een veilige en transparante online omgeving. De DMA is een verordening, wat betekent dat deze rechtstreeks toepasselijk is in alle lidstaten van de Europese Unie. #### 4.1.1 Gatekeepers en hun verplichtingen Kern van de DMA is het concept van "gatekeepers". Dit zijn grote ondernemingen met aanzienlijke economische macht die een cruciale rol spelen als toegangspoort tussen zakelijke gebruikers en eindgebruikers. Criteria om als gatekeeper te worden aangemerkt, omvatten: * **Omzet:** Een jaarlijkse omzet van minimaal 7,5 miljard euro binnen de EU in de afgelopen drie jaar, of een marktwaardering van minimaal 75 miljard euro. * **Gebruikersaantallen:** Minimaal 45 miljoen maandelijkse eindgebruikers en minimaal 10.000 zakelijke gebruikers die gevestigd zijn in de EU. * **Kernplatformdiensten:** Controle over een of meer kernplatformdiensten in minimaal drie lidstaten. Kernplatformdiensten omvatten onder meer online marktplaatsen en app stores, zoekmachines, sociale netwerken, cloud computing, advertentiediensten, spraakassistenten en webbrowsers. Gatekeepers moeten voldoen aan specifieke verplichtingen ("DO's") en worden beperkt in bepaalde handelingen ("DON'Ts"). **DO's voor gatekeepers:** * Toestaan dat zakelijke gebruikers toegang krijgen tot de data die zij genereren bij het gebruik van het platform van de gatekeeper. * Bedrijven die adverteren op het platform voorzien van de nodige tools en informatie voor onafhankelijke verificatie van hun advertenties. * Zakelijke gebruikers toestaan hun aanbod te promoten en contracten af te sluiten met hun klanten buiten het platform van de gatekeeper. **DON'Ts voor gatekeepers:** * Diensten en producten die door de gatekeeper zelf worden aangeboden, gunstiger behandelen in de ranking dan vergelijkbare diensten of producten van derden op het platform. * Consumenten beletten om contact te leggen met bedrijven buiten hun platforms. * Gebruikers beletten vooraf geïnstalleerde software of apps te verwijderen. * Eindgebruikers volgen buiten de kernplatformdienst van de gatekeeper voor gerichte reclame, zonder dat daarvoor effectieve toestemming is verleend. #### 4.1.2 Non-compliance en handhaving van de DMA Niet-naleving van de DMA kan leiden tot aanzienlijke boetes, die kunnen oplopen tot 10 procent van de totale wereldwijde omzet van de betreffende onderneming. Bij herhaaldelijke overtredingen kan dit percentage verdubbeld worden. In gevallen waarin een gatekeeper de regels minstens drie keer binnen acht jaar schendt, kan de Europese Commissie een marktonderzoek starten en, indien nodig, corrigerende maatregelen opleggen, zowel gedragsgericht als structureel. De Europese Commissie heeft al actie ondernomen tegen grote techbedrijven zoals Apple en Meta wegens inbreuken op de DMA. Zo werd Apple geconfronteerd met kritiek omdat app-ontwikkelaars hun klanten niet volledig mochten informeren over alternatieve aanbiedingen buiten de App Store, en Meta voor een "Consent or Pay"-model dat gebruikers een keuze gaf tussen het toestaan van gegevenscombinatie voor gepersonaliseerde reclame of het betalen voor een advertentievrije dienst, wat de Commissie zag als een inbreuk op de DMA-vereiste van specifieke keuzemogelijkheden voor gebruikers. Ook Google is onderwerp van onderzoek wegens het mogelijk demoten van content van mediapublishers in zoekresultaten, wat de concurrentie kan beïnvloeden. ### 4.2 De Digital Services Act (DSA) De Digital Services Act (DSA) is eveneens een verordening en heeft als doel het creëren van een veiliger, voorspelbaarder en betrouwbaarder online milieu. De DSA is een horizontaal kader dat van toepassing is op alle informatie-gerelateerde diensten en harmoniseert de regels voor intermediaire diensten binnen de EU, met speciale aandacht voor de bescherming van fundamentele rechten en het bevorderen van innovatie. #### 4.2.1 Toepassingsgebied en reikwijdte van de DSA De DSA is van toepassing op aanbieders van bepaalde informatie-gerelateerde diensten. De specifieke verplichtingen binnen de DSA variëren afhankelijk van het type dienst dat wordt aangeboden: * **Netwerkinfrastructuurdiensten:** Voldoen aan een minimum aan verplichtingen. * **Hostingdiensten:** Meer verplichtingen dan netwerkinfrastructuurdiensten (bv. cloud computing, webhosting). * **Online platforms:** Nog meer verplichtingen, omdat zij gebruikers toestaan content te uploaden en/of communicatiediensten aanbieden (bv. sociale media, marktplaatsen zoals Airbnb). De wet heeft een brede territoriale reikwijdte: de DSA is van toepassing op intermediaire diensten die worden aangeboden aan ontvangers met een vestigingsplaats of woonplaats in de EU, ongeacht waar de aanbieders gevestigd zijn. Dit is vergelijkbaar met de GDPR. #### 4.2.2 Due diligence-verplichtingen De DSA legt geharmoniseerde zorgvuldigheidsverplichtingen op aan aanbieders van intermediaire diensten. Deze verplichtingen zijn gericht op het verbeteren van de werking van de interne markt, het waarborgen van een veilige en transparante online omgeving, en het beschermen van fundamentele rechten. Belangrijke focalpunten van de due diligence-verplichtingen zijn: * **Contentmoderatie:** Zorgen voor transparante en effectieve mechanismen voor het omgaan met illegale en schadelijke content. * **Bescherming van minderjarigen:** Maatregelen nemen om de privacy, veiligheid en zekerheid van minderjarigen te waarborgen. * **Aanbevelingssystemen (Recommender Systems):** Transparantie bieden over de gebruikte parameters en opties voor gebruikers om deze te beïnvloeden. * **Risicobeoordeling en -mitigatie:** Specifieke, extra verplichtingen voor zeer grote online platforms (VLOPs) en zeer grote online zoekmachines (VLOSEs). ##### 4.2.2.1 Contentmoderatie * **Algemene voorwaarden:** Diensten moeten in hun algemene voorwaarden duidelijk informatie opnemen over beperkingen op het gebruik van hun diensten met betrekking tot informatie die door gebruikers wordt verstrekt. Dit moet in duidelijke, begrijpelijke en gebruiksvriendelijke taal gebeuren. Voor diensten die voornamelijk op minderjarigen gericht zijn of door hen worden gebruikt, moet de informatie op een manier worden uitgelegd die minderjarigen begrijpen. * **Zorgvuldige, objectieve en evenredige toepassing:** De verplichtingen moeten zorgvuldig, objectief en evenredig worden toegepast, met inachtneming van de fundamentele rechten van gebruikers, zoals de vrijheid van meningsuiting. * **"Notice-and-action"-mechanismen:** Gebruikers moeten gemakkelijk illegale content kunnen melden. De aanbieder moet vervolgens een mechanisme hebben om deze meldingen te beoordelen en actie te ondernemen. Deze mechanismen moeten uniform, transparant en duidelijk zijn, met waarborgen voor de rechten van alle betrokken partijen. * **Prioriteit voor "trusted flaggers":** Meldingen van aangewezen "trusted flaggers" (organisaties met specifieke expertise in het detecteren van illegale content) krijgen voorrang en moeten versneld worden behandeld. * **Transparantierapportage:** Aanbieders moeten minstens eenmaal per jaar transparantierapporten publiceren over hun contentmoderatieactiviteiten, inclusief het aantal meldingen, genomen maatregelen en de verwerkingstijd. ##### 4.2.2.2 Bescherming van minderjarigen Online platforms die toegankelijk zijn voor minderjarigen moeten maatregelen nemen om een hoog niveau van privacy, veiligheid en zekerheid te waarborgen. Dit omvat onder meer: * Het niet aanbieden van advertenties gebaseerd op profilering met persoonsgegevens van minderjarigen. * Het uitvoeren van risicobeoordelingen, met name met betrekking tot AI-chatbots en -gezellen, en het implementeren van leeftijdsverificatiemechanismen waar nodig. * Het standaard uitschakelen van risicovolle functies zoals geolocatie, en het verminderen van excessief gebruik door functies zoals 'likes' en notificaties te beperken. * Het vermijden van oneindig scrollen, autoplay, en het bieden van duidelijke waarschuwingen wanneer kinderen interageren met AI-functies. * Het aanpassen van aanbevelingssystemen om alleen leeftijdsgeschikte content te tonen en de gegevensverzameling te beperken. * Het trainen van moderatoren om bedreigingen voor kinderen te herkennen en illegale content onverwijld te verwijderen. * Het aanbieden van eenvoudige manieren om content te rapporteren en gebruikers de mogelijkheid te geven content te blokkeren of te negeren. ##### 4.2.2.3 Aanbevelingssystemen De DSA verplicht aanbieders van online platforms die aanbevelingssystemen gebruiken om in hun algemene voorwaarden de belangrijkste parameters van deze systemen uit te leggen, alsmede opties voor gebruikers om deze parameters te wijzigen of te beïnvloeden. Voor zeer grote online platforms (VLOPs) en zeer grote online zoekmachines (VLOSEs) geldt de aanvullende verplichting om ten minste één optie aan te bieden die niet gebaseerd is op profilering (bv. chronologische feed). ##### 4.2.2.4 Risicobeoordeling en -mitigatie voor VLOPs en VLOSEs Zeer grote online platforms (VLOPs) en zeer grote online zoekmachines (VLOSEs) hebben extra verplichtingen vanwege hun grote bereik en potentiële impact. Zij moeten: * **Systemische risico's identificeren en analyseren:** Dit omvat risico's gerelateerd aan de verspreiding van illegale content, negatieve effecten op fundamentele rechten (zoals vrijheid van meningsuiting, privacy, non-discriminatie), impact op maatschappelijke discussie en verkiezingsprocessen, en gevolgen voor de volksgezondheid en het welzijn van minderjarigen. * **Risico's mitigeren:** Passende maatregelen nemen om deze risico's te beperken. Dit kan onder meer het aanpassen van het ontwerp van de diensten, algemene voorwaarden, contentmoderatieprocessen, algoritmische systemen, en advertentiesystemen omvatten. Ook samenwerking met trusted flaggers en andere platforms, bewustmakingsmaatregelen, en gerichte maatregelen ter bescherming van kinderen zijn vereist. Specifieke aandacht wordt besteed aan het aanpakken van de verspreiding van desinformatie en de impact van AI-gedreven content, zoals deepfakes. Er wordt geëist dat dergelijke gemanipuleerde content duidelijk wordt gemarkeerd en dat gebruikers een eenvoudige functionaliteit krijgen om dit te rapporteren. ### 4.3 Samenwerking, handhaving en de complexiteit van regelgeving De implementatie van de DSA en DMA brengt een complex web van samenwerking en handhaving met zich mee. * **Nationale toezichthouders (Digital Service Coordinators - DSCs):** Elk EU-land heeft een nationale toezichthouder met onderzoeksbevoegdheden, de bevoegdheid om maatregelen op te leggen bij overtredingen, en de verantwoordelijkheid om klachten te behandelen. * **European Board for Digital Services:** Deze raad zorgt voor een uniforme toepassing van de DSA in alle lidstaten, adviseert de Commissie en ondersteunt de DSCs, met name bij het toezicht op VLOPs en VLOSEs. * **Europese Commissie:** De Commissie is direct betrokken bij het toezicht op VLOPs en VLOSEs, in samenwerking met de European Board for Digital Services. De interactie tussen de DSA, DMA en andere juridische wetgeving is significant. Een rapport heeft 54 wetgevingsdossiers geïdentificeerd die interageren met de DSA. Hoewel de DSA over het algemeen complementair is aan andere EU-wetgeving, creëert de veelheid aan regels samen een complex juridisch kader. #### 4.3.1 Boetes en sancties Naast de eerder genoemde boetes onder de DMA, voorziet de DSA ook in handhavingsmechanismen. De specifieke boetes voor non-compliance met de DSA worden bepaald door de nationale wetgeving van de lidstaten, maar kunnen aanzienlijk zijn. Het is cruciaal dat alle betrokken partijen de onderlinge verwevenheid van deze regelgevingen begrijpen om effectieve naleving te garanderen. > **Tip:** Hoewel de DMA en DSA verschillende doelen dienen, zijn ze ontworpen om elkaar aan te vullen en samen een robuust regelgevend kader voor de digitale sector te vormen. Begrijp de specifieke verplichtingen die voortvloeien uit elk van deze verordeningen, aangezien ze verschillende aspecten van online platforms en diensten aanpakken. > **Voorbeeld:** Een online platform dat zowel een marktplaats voor goederen aanbiedt (onder de DMA valt als het een "gatekeeper" is) als gebruikers toestaat content te uploaden en te interageren (onder de DSA valt voor zijn hosting- en online platformfuncties) moet voldoen aan de specifieke verplichtingen van beide wetten. Dit omvat zowel de transparantie- en concurrentievereisten van de DMA als de contentmoderatie- en gebruikersbeschermingsvereisten van de DSA. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Platformisering | Het proces waarbij steeds meer economische en sociale activiteiten plaatsvinden op digitale platforms, die fungeren als tussenpersonen tussen gebruikers en aanbieders van goederen of diensten. | | Convergentie | De neiging van verschillende diensten en technologieën om samen te smelten of elkaar te overlappen, waardoor de grenzen tussen traditionele marktsegmenten vervagen, zoals te zien is bij grote techbedrijven die diverse diensten aanbieden. | | Gatekeeper | Een grote digitale onderneming die een kerndienst van een platform aanbiedt en een belangrijke controle uitoefent over digitale markten, waardoor ze een aanzienlijke machtspositie hebben en als toegangspoort fungeert voor andere bedrijven. | | Harmoniseren | Het proces van het creëren van uniforme regels en standaarden binnen een bepaald rechtsgebied, in dit geval de Europese Unie, om verschillen tussen nationale wetgevingen te verminderen en een consistente toepassing van wetten te waarborgen. | | Level playing field | Een situatie waarin alle deelnemers op een markt gelijke kansen en regels hebben, wat bevorderd wordt door wetgeving die concurrentie eerlijker wil maken door machtige spelers te reguleren. | | Due diligence obligations (zorgvuldigheidsverplichtingen) | Verplichtingen die aanbieders van intermediaire diensten moeten nakomen om te zorgen voor een veilige en transparante online omgeving, gericht op het beschermen van fundamentele rechten, het waarborgen van verantwoording en het faciliteren van toezicht. | | Content moderation (inhoudsmoderatie) | Het proces waarbij online platforms beleid en procedures toepassen om de inhoud die door gebruikers wordt geplaatst te controleren, te beoordelen en eventueel te verwijderen als deze in strijd is met de algemene voorwaarden of illegale inhoud bevat. | | Notice-and-action mechanisms (melding-en-actiemechanismen) | Systemen die gebruikers in staat stellen om potentieel illegale inhoud te melden bij een online platform, waarna het platform een beoordeling maakt en besluit tot actie over te gaan, zoals het verwijderen van de inhoud. | | Statement of reasons (verklaring van redenen) | Een document waarin de redenen worden uiteengezet waarom een beslissing is genomen met betrekking tot de inhoud van een gebruiker, zoals het verwijderen van content of het opschorten van een account, om transparantie en de mogelijkheid tot beroep te waarborgen. | | Trusted flaggers | Organisaties met specifieke expertise die door autoriteiten als betrouwbaar worden aangemerkt om illegale inhoud te melden, waarbij hun meldingen prioriteit krijgen en sneller worden verwerkt door online platforms. | | Transparency reporting (transparantierapportage) | Verplichtingen voor online platforms om periodiek publieke rapporten te publiceren over hun contentmoderatieactiviteiten, inclusief aantallen meldingen, genomen maatregelen en gebruikte geautomatiseerde middelen. | | Recommender systems (aanbevelingssystemen) | Algoritmen die door online platforms worden gebruikt om gebruikers gepersonaliseerde inhoud of aanbevelingen te tonen, gebaseerd op hun gedrag, voorkeuren of andere data, met als doel de betrokkenheid van de gebruiker te vergroten. | | Profiling (profilering) | Het verzamelen en analyseren van persoonsgegevens om een profiel van een gebruiker op te stellen, dat vervolgens wordt gebruikt voor verschillende doeleinden, zoals gerichte advertenties of gepersonaliseerde aanbevelingen. | | Systemic risks (systemische risico's) | Risico's die voortvloeien uit het ontwerp, de werking of het gebruik van digitale diensten, met name door zeer grote online platforms en zoekmachines, die een significant negatieve impact kunnen hebben op de samenleving, fundamentele rechten of de publieke veiligheid. | | VLOPs (Very Large Online Platforms) | Zeer grote online platforms die een gemiddeld aantal van 45 miljoen of meer maandelijkse actieve gebruikers in de Europese Unie hebben en daardoor aan de strengste verplichtingen van de Digital Services Act (DSA) moeten voldoen. | | VLOSEs (Very Large Online Search Engines) | Zeer grote online zoekmachines die een gemiddeld aantal van 45 miljoen of meer maandelijkse actieve gebruikers in de Europese Unie hebben en daardoor aan de strengste verplichtingen van de Digital Services Act (DSA) moeten voldoen. |

# Harmonisatie van consumentenrecht in Europa Harmonisatie van consumentenrecht in Europa streeft naar een uniform rechtskader ter bevordering van de interne markt, waarbij de omzetting van EU-richtlijnen door lidstaten en de rol van het Hof van Justitie centraal staan. ## 1. Harmonisatie van consumentenrecht in Europa ### 1.1 Omzetting van EU-recht De meeste consumentenrechtelijke regels zijn het resultaat van de omzetting van Europese richtlijnen in nationale wetgeving, wat leidt tot vergelijkbare regels in de lidstaten. In België wordt dit voornamelijk gedaan via Boek VI van het Wetboek Economisch Recht (WER), dat voorheen de Wet Handelspraktijken en de Wet Marktpraktijken omvatte. Soms vaardigt België regels uit die verder gaan dan de EU-verplichting; een voorbeeld is de bescherming van consumenten tegen stilzwijgende verlenging van dienstenovereenkomsten van bepaalde duur, met een recht op kosteloze beëindiging binnen een redelijke opzegtermijn van maximaal twee maanden, een Belgisch initiatief ter bescherming van consumenten met beperkte financiële middelen [2](#page=2). Daarnaast zijn er regels opgenomen in het Burgerlijk Wetboek, zoals het oude Burgerlijk Wetboek en het toekomstige Boek 7 BW, die de wettelijke garantie van twee jaar voor lichamelijke roerende zaken en sinds 2022 ook voor digitale inhoud en diensten regelen. Ook bestaat er afzonderlijke wetgeving op dit gebied [2](#page=2). Het Hof van Justitie van de Europese Unie speelt een cruciale rol bij de interpretatie van EU-recht, onder meer via prejudiciële vragen, en kan in bepaalde gevallen zelfs nieuwe regels creëren door interpretatie, wat de scheiding der machten in vraag kan stellen. Het Hof onderzoekt tevens of nationale regels in overeenstemming zijn met het Europees recht, zowel primair verdragsrecht als secundaire wetgeving zoals richtlijnen [2](#page=2). Europese en nationale instanties bieden richtlijnen die verduidelijking bieden over de interpretatie van wetgeving. Op Europees niveau wordt dit gedaan door de Europese Commissie, en op Belgisch niveau door de dienst economische inspectie binnen het Ministerie van Economische Zaken, zoals bijvoorbeeld met betrekking tot "green washing" [2](#page=2). ### 1.2 Hoog beschermingsniveau De Europese rechtsgrond voor consumentenbescherming, voornamelijk gebaseerd op artikel 114 VWEU, beoogt harmonisatie ter realisatie van de interne markt. Een gelijke consumentenbescherming vergroot het consumentenvertrouwen in grensoverschrijdende aankopen van goederen en diensten, het zogenaamde "confident consumer argument". Dit verlaagt de zorgen bij ondernemingen over het naleven van buitenlandse consumentenrechtelijke regels, wat leidt tot kostenreductie [2](#page=2) [3](#page=3). Artikel 169 VWEU dient ter bescherming van de economische belangen van de consument. Maximale harmonisatie is enkel mogelijk op grond van artikel 114 VWEU, wat de interne markt sterker bevordert dan minimale harmonisatie, waarbij aanvullende bescherming wel mogelijk is (gold plating). De EU-wetgever steunt zich zelden exclusief op artikel 169 VWEU voor de uitvaardiging van verordeningen of richtlijnen [3](#page=3). Een vereiste van een hoog beschermingsniveau betekent niet noodzakelijk het hoogst mogelijke beschermingsniveau. Dit principe wordt ondersteund door artikel 12 en 114 VWEU met prioriteit voor de interne markt, artikel 38 van het Handvest van de Grondrechten van de EU, en is herhaald in Europese richtlijnen en de rechtspraak van het Hof van Justitie [3](#page=3). Ondanks dat Europa over het algemeen consumentvriendelijk is, blijft de handhaving van consumentenrechten een uitdaging. Het dagvaarden van een onderneming voor een relatief klein bedrag is niet efficiënt, waardoor de output van een handhavingsactie niet altijd opweegt tegen de input. Ombudsdiensten bieden uitkomst, maar hun beslissingen zijn niet bindend, wat alsnog een gang naar de rechtbank noodzakelijk maakt. Collectieve acties, zoals die van Testaankoop, zijn ook niet altijd de oplossing [3](#page=3). ### 1.3 Harmonisatie: minimaal versus maximaal Harmonisatie vindt plaats via verordeningen (zelden) en richtlijnen (vrijwel altijd) [3](#page=3). #### 1.3.1 Minimale harmonisatie Bij minimale harmonisatie wordt een minimale bescherming geboden, maar aanvullende bescherming door lidstaten is toegestaan. Dit kan leiden tot verschillende beschermingsniveaus tussen lidstaten, wat minder goed verenigbaar is met het idee van een interne markt [3](#page=3). De verenigbaarheid van nationale regels met Europees recht wordt beoordeeld op basis van primair verdragsrecht, eventueel aangevuld met de Dienstenrichtlijn. Beperkingen op het vrij verkeer zijn enkel gerechtvaardigd indien ze een doelstelling van algemeen belang dienen (zoals consumentenbescherming, wat altijd van belang is volgens het Hof van Justitie), pertinent zijn (noodzakelijk en bijdragend aan consumentenbescherming) en proportioneel zijn (niet verder gaan dan noodzakelijk en geen minder beperkende maatregelen bestaan) [4](#page=4). Een voorbeeld hiervan is het arrest van het HvJ van 16 december 2008, C-205/07, Lodewijk Gysbrechts, betreffende de oude Richtlijn verkoop op afstand. De Belgische wetgever wilde aanvullende bescherming bieden door te stellen dat binnen de bedenktermijn geen betaling geëist kon worden. Het Hof oordeelde dat hoewel consumentenbescherming een algemeen belang dient en de maatregel bijdraagt aan deze bescherming, de manier waarop de economische inspectie deze toepaste (verbod om louter ter garantie een kredietkaartnummer te vragen) disproportioneel was. Huidig recht bevat deze specifieke verbodsbepaling niet meer, wat een evolutie richting maximale harmonisatie aangeeft [4](#page=4). De Richtlijn Oneerlijke Bedingen is minimaal geharmoniseerd, met een indicatieve lijst van oneerlijke bedingen. Veel lidstaten, waaronder België met zijn "zwarte lijst", hebben additionele bescherming voorzien. Deze aanvullende bescherming moet echter steeds verenigbaar zijn met het beginsel van vrij verkeer en de proportionaliteitstoets doorstaan. Een maximaal geharmoniseerd politiek compromis voor deze richtlijn is niet gelukt [4](#page=4). #### 1.3.2 Maximale harmonisatie Bij maximale harmonisatie is aanvullende bescherming door lidstaten niet mogelijk in het geharmoniseerde gebied [4](#page=4) [5](#page=5). Wel mogelijk is het uitbreiden van het toepassingsgebied van de richtlijn naar andere situaties. Bijvoorbeeld, oneerlijke handelspraktijken B2C kunnen ook van toepassing worden gemaakt in een B2B-context. Tevens kunnen zaken die buiten het geharmoniseerde gebied vallen, door de lidstaten worden geregeld. Dit geldt bijvoorbeeld voor consumentenkoop en wettelijke garantie bij conformiteitsgebreken, waarbij de EU-lidstaten aanvullende regels kunnen opstellen [5](#page=5). In de zaak Michel Schyns (HvJ 6 juni 2019, C-58/18) werd geoordeeld dat een Belgische regel die verder ging dan de maximaal geharmoniseerde consumentenkredietrichtlijn (onthoudingsverplichting van kredietgever bij negatieve kredietwaardigheidsbeoordeling) verenigbaar was, omdat de gevolgen van een negatieve kredietwaardigheidsbeoordeling niet door de richtlijn waren geharmoniseerd. De verenigbaarheid met het Europees recht moet echter altijd beoordeeld worden op grond van het primair verdragsrecht (HvJ 12 juli 2012, C-602/10, Volksbank România). Er bestaat discussie of een regel die stelt dat iemand die 1000 euro niet kan betalen geen krediet mag krijgen, nog conform is met maximale harmonisatie [5](#page=5). De Richtlijn Goederen is maximaal geharmoniseerd, maar biedt toch verschillende opties aan lidstaten, wat paradoxaal lijkt. Bijvoorbeeld, voor lichamelijke roerende zaken geldt een wettelijke garantie van twee jaar voor kosteloos herstel of vervanging bij conformiteitsgebreken. Lidstaten kunnen deze termijn verlengen en de duur van het anterioriteitsvermoeden (waarbij een gebrek binnen een bepaalde termijn na levering verondersteld wordt al aanwezig te zijn geweest) verdubbelen naar twee jaar [5](#page=5). #### 1.4 Tendens en kritiek Er is een tendens van minimale naar maximale harmonisatie, onder meer bij overeenkomsten op afstand en wettelijke garantie, met als verantwoording kostenreductie voor ondernemingen en het "confident consumer" argument [6](#page=6). Kritiek in de Europese literatuur richt zich op de afwezigheid van "volledige" harmonisatie, omdat er nog steeds opties voor lidstaten bestaan (bv. in de Richtlijn Goederen 2019 en de Omnibus Richtlijn 2019), wat de maximale harmonisatie ondermijnt. Dit komt vaak door politieke compromissen waarbij lidstaten bestaande bescherming niet willen afbouwen. Zo biedt de Richtlijn Goederen weliswaar maximale harmonisatie, maar laat het lidstaten toe om de garantietermijn en de duur van het anterioriteitsvermoeden te verlengen. Dit resulteert in grote verschillen binnen de EU, ondanks de intentie tot maximale harmonisatie [6](#page=6). Een ander punt van kritiek is de afwezigheid van specifieke sancties in richtlijnen. Lidstaten moeten zelf doeltreffende, afschrikwekkende en evenredige sancties uitwerken, wat leidt tot verschillen tussen lidstaten en afbreuk doet aan de uniformiteit. De triade van sancties (doeltreffendheid, afschrikking, proportionaliteit) vereist een relatie tussen de ernst van de inbreuk en de sanctie, en een rekening houdend met de totaliteit van de sancties die een lidstaat voorziet. Hoewel er privaatrechtelijke remedies bestaan, zijn deze vaak niet doeltreffend of afschrikwekkend genoeg omdat er te weinig consumenten hun rechten afdwingen. Collectieve vorderingen zijn duur en worden weinig gebruikt. Naast privaatrechtelijke handhaving zijn er ook publieke en administratieve handhavingsmechanismen, zoals de economische inspectie in België, die waarschuwingen, geldsommen of administratieve geldboetes kan opleggen. Er is een nood aan wisselwerking tussen publieke en private handhaving [6](#page=6) [7](#page=7). De impact van de Omnibus-Richtlijn 2019 wordt als beperkt beschouwd omdat consumenten bij een inbreuk op het consumentenrecht sowieso schadevergoeding moeten krijgen. Grensoverschrijdende handhaving, en de potentiële afschrikkende werking ervan op consumenten die grensoverschrijdend consumeren, wordt door sommige auteurs in twijfel getrokken, gezien consumenten eerder lijken te focussen op prijs dan op mogelijke problemen [7](#page=7). Samenvattend heeft de Europese wetgeving een tendens naar maximale harmonisatie gekend ter realisatie van de interne markt. Echter, maximale harmonisatie betekent niet dat alle wetgeving in alle lidstaten identiek is; verschillen blijven bestaan door de uitbreiding van toepassingsgebieden of door opties die richtlijnen bieden aan lidstaten [7](#page=7). --- # Begrippen en toepassingsgebied van consumentenrecht Dit gedeelte definieert cruciale begrippen zoals consument, onderneming, goederen, diensten en digitale inhoud, en onderzoekt hun toepassingsgebied binnen het consumentenrecht. ## 2. Begrippen en toepassingsgebied van consumentenrecht Regels in Boek VI van het Wetboek Economisch Recht (WER) streven zowel de bescherming van de consument als de bescherming van de eerlijke concurrentie na. Dit onderdeel focust op regels die primair gericht zijn op consumentenbescherming. Het toepassingsgebied van deze regels moet per afdeling, artikel of lid bepaald worden [8](#page=8). ### 2.1 Belangrijke begrippen en hun definities Voor het bepalen van het toepassingsgebied zijn de definities in Boek I van het WER relevant [8](#page=8). #### 2.1.1 Goederen Goederen zijn gedefinieerd in artikel I.1, 6° WER. Dit omvat lichamelijke roerende zaken, inclusief gas, water en elektriciteit [9](#page=9). * **Digitale inhoud op materiële drager:** Wanneer digitale inhoud is opgeslagen op een materiële drager (zoals een USB-stick of CD), wordt het beschouwd als een lichamelijk roerend goed [9](#page=9). * **Uitsluitingen:** Onroerende goederen vallen niet onder de definitie van 'goederen' in deze context. De aard van de zaak op het moment van levering is bepalend (bv. bakstenen om een bijbouw te plaatsen zijn roerend bij levering). Ook digitale inhoud die zich niet op een materiële drager bevindt, en digitale diensten, vallen hier niet onder [9](#page=9). > **Tip:** Let op bijzondere regels voor gas- en elektriciteitscontracten, bijvoorbeeld de herroepingstermijn [9](#page=9). #### 2.1.2 Diensten Diensten worden gedefinieerd als prestaties in het kader van een professionele activiteit of statutair doel, zoals vastgelegd in artikel I.1, 5° WER. Dit heeft een ruime invulling en omvat alle prestaties die ten behoeve van een derde worden verricht in het kader van een professionele activiteit door een onderneming [8](#page=8). * **Digitale diensten:** Diensten kunnen ook digitale diensten omvatten, wat een steeds belangrijker aspect wordt [8](#page=8). * **Financiële diensten en financiële instrumenten:** Deze vallen in principe onder een cumulatieve toepassing van de regels, tenzij er tegenstrijdigheden zijn. Dan geldt de sectorale regeling boven de algemene regeling. Financiële diensten omvatten onder meer bancaire diensten, diensten i.v.m. kredieten, betalingen, individuele pensioenen en beleggingen [9](#page=9). > **Tip:** Denk aan digitale banktoepassingen zoals Revolut [9](#page=9). #### 2.1.3 Gemengde overeenkomsten Bij gemengde overeenkomsten die zowel goederen als diensten omvatten, wordt de overeenkomst altijd behandeld als een verkoopovereenkomst als er een verkoopelement in zit. Dit wijkt af van het gemeenrecht waar het accessoire het hoofd-gevolgd zou worden [10](#page=10). * **Definities:** Een verkoopovereenkomst is gedefinieerd in artikel I.8, 33° WER, en een dienstenovereenkomst in artikel I.8, 34° WER [10](#page=10). #### 2.1.4 Digitale inhoud en digitale diensten Digitale inhoud is gedefinieerd in artikel I.8, 35° WER. Er gelden bijzondere regels voor digitale inhoud in het WER, bijvoorbeeld met betrekking tot overeenkomsten op afstand [10](#page=10). * **Materiële drager vs. geen materiële drager:** Digitale inhoud op een materiële drager wordt beschouwd als een goed, terwijl digitale inhoud zonder materiële drager als een dienst wordt gezien [10](#page=10). * **Onderscheid:** Games downloaden om offline te spelen is digitale inhoud, terwijl online games spelen op een server met continue interactie een digitale dienstverlening is. Het downloaden van een boek valt onder digitale inhoud [10](#page=10). * **Bijzondere garantieregeling:** Er bestaat een bijzondere garantieregeling voor digitale inhoud en digitale diensten in het oud Burgerlijk Wetboek (art. 1701/1 e.v.). Deze regels zijn gelukkig grotendeels gelijk aan die in het WER [10](#page=10). > **Tip:** "Gratis" digitale inhoud of diensten, zoals social media, worden vaak betaald met persoonsgegevens, waardoor ze niet echt gratis zijn [10](#page=10). #### 2.1.5 Producten Producten (art. I.8, 47° WER) omvatten goederen, diensten, rechten en verplichtingen, en digitale inhoud en digitale diensten [10](#page=10). * **Materieel toepassingsgebied:** Er zijn geen beperkingen op het materieel toepassingsgebied voor de meeste bepalingen inzake oneerlijke bedingen en oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten [10](#page=10). #### 2.1.6 Consument De definitie van consument is veranderd. Vroeger (tot 2010) was dit een natuurlijke persoon die producten verwerft of gebruikt voor uitsluitend niet-beroepsmatige doeleinden (art. 2, 3° WMPC). Nu is het elke natuurlijke persoon die handelt voor doeleinden die buiten zijn handels-, bedrijfs-, ambachts- of beroepsactiviteit vallen (art. I.1, 2° WER) [11](#page=11). * **Enkel natuurlijke personen:** De overheid en VZW's kunnen geen consument meer zijn. Verenigingen van mede-eigenaars worden ook niet als consument beschouwd [11](#page=11). * **Bescherming voor rechtspersonen:** Rechtspersonen kunnen echter op andere manieren beschermd worden, bijvoorbeeld via de regeling inzake onrechtmatige bedingen [11](#page=11). * **Toepassing bestemmingscriterium:** Het enige wat telt, zijn de doeleinden waarvoor men contracteert [11](#page=11). * **Doel buiten beroepsactiviteit (privédoeleinden):** * **Toekomstige beroepsactiviteit:** Als men een overeenkomst sluit met het oog op een toekomstige beroepsactiviteit, wordt men niet meer als consument beschouwd, ook al oefent men de activiteit nog niet uit [11](#page=11). * **Studenten:** Studenten worden in principe als consumenten beschouwd, tenzij ze een specifieke beroepsactiviteit voor ogen hebben. Recente rechtspraak van het HvJ stelt echter dat wanneer een persoon nog geen beroepsactiviteit uitoefent en een overeenkomst sluit met het oog op een toekomstige beroepsactiviteit, men deze persoon als consument blijft beschouwen [11](#page=11). * **Expertise niet relevant:** De expertise van de persoon is niet doorslaggevend [12](#page=12). * **Situationele invulling:** De invulling gebeurt per overeenkomst en men kijkt of de overeenkomst verband houdt met de beroepsactiviteit [12](#page=12). * **Privé-doeleinden:** * **Objectieve of subjectieve invulling:** Hoewel subjectieve bedoelingen een rol kunnen spelen, heeft het HvJ de voorkeur voor een objectieve invulling, kijkend naar de aard van de goederen of diensten. Omstandigheden kunnen echter aantonen dat het omgekeerde het geval is [12](#page=12). * **Vermoeden van consument:** Een objectieve invulling van het bestemmingscriterium kan leiden tot een vermoeden van consument zijn, zeker als er geen redenen zijn om aan te nemen dat de passagiers van een vlucht voor professionele doeleinden reizen [12](#page=12). * **Verlies van consumentenhoedanigheid:** Bij later professioneel gebruik kan men de hoedanigheid van consument verliezen, maar niet omgekeerd. Dit geldt vooral bij langdurige overeenkomsten met doorlopende dienstverlening [13](#page=13). * **Gemengd gebruik (zowel privé als professioneel):** * **Vroeger:** Gemengd gebruik verhinderde de kwalificatie als consument [13](#page=13). * **Nu (WER):** Het volstaat dat het gaat om een overheersend en hoofdzakelijk privégebruik [13](#page=13). * **Europese interpretatie:** Het professioneel gebruik moet verwaarloosbaar zijn. De verhouding 51%-49% zal hier niet volstaan [13](#page=13). * **Materiële consumentenrecht vs. internationale bevoegdheidsregels:** De restrictieve invulling van het consumentenbegrip in het kader van internationale bevoegdheidsregels moet niet worden doorgetrokken naar het materiële consumentenrecht. Voor het materiële consumentenrecht volstaat overwegend privé-gebruik [14](#page=14). * **Borg/derde verstrekker van zakelijke zekerheid:** * **Europees consumentenbegrip:** Een derde kan als consument worden beschouwd wanneer deze optreedt buiten zijn eigen beroepsactiviteit. Dit is het geval wanneer de gewaarborgde schuld voor privé doeleinden is aangegaan [14](#page=14). * **Uitzondering:** Een verstrekker van zekerheid kan niet als consument worden beschouwd wanneer er een functionele band bestaat tussen de hoofd-SA en de verstrekker (bv. bestuurders van een vennootschap) [15](#page=15). #### 2.1.7 Onderneming De definitie van onderneming in artikel I.8, 39° WER is van toepassing. Deze moet richtlijnconform geïnterpreteerd worden, rekening houdend met Europese rechtspraak [15](#page=15). * **Kenmerken:** * Natuurlijke persoon of rechtspersoon, ongeacht de rechtsvorm of winstbejag [15](#page=15). * **Economisch doel nastreven:** Dit betekent het verrichten van een economische activiteit, oftewel het aanbieden van producten op de markt tegen vergoeding, of het verrichten van een beroepsactiviteit [15](#page=15). * **Duurzame wijze:** De activiteit moet op duurzame wijze gebeuren, dus niet occasioneel. Regelmaat is belangrijk [15](#page=15). * **Beoordeling:** * De beoordeling gebeurt geval per geval in het licht van feitelijke omstandigheden [16](#page=16). * **Indicatieve criteria:** Georganiseerd karakter/frequentie, winstoogmerk (niet vereist, maar kan wijzen op beroepsactiviteit), expertise, rechtsvorm, btw-plichtigheid, aard van de producten en het aanbod [16](#page=16). * **Deeleconomie:** De grens kan vaag zijn in de deeleconomie [15](#page=15). * **Artikel VI.45/1 WER:** Dit nieuwe artikel legt informatieverplichtingen op voor aanbieders van online marktplaatsen. Platforms mogen vertrouwen op de verklaring van de gebruiker of deze zich als onderneming of consument labelt [16](#page=16). * **Bijzondere toepassingen in Europese rechtspraak:** * **Ziekenfonds:** Winstoogmerk is niet vereist [17](#page=17). * **Universiteit:** Zowel privaatrechtelijke als publiekrechtelijke beroepsactiviteiten worden meegenomen. Winstoogmerk is niet vereist. Een universiteit kan als onderneming worden beschouwd wanneer deze andere diensten aanbiedt dan onderwijs, zoals huisvesting of kinderopvang. Ook bij het verstrekken van onderwijs aan studenten kan de universiteit als onderneming worden gezien [17](#page=17). > **Tip:** De vraag of een natuurlijk persoon of een online marktplaats als onderneming wordt beschouwd, wordt steeds per geval beoordeeld op basis van verschillende indicatieve criteria [16](#page=16). --- # Contractvoorwaarden en onrechtmatige bedingen **3. Contractvoorwaarden en onrechtmatige bedingen** Dit onderwerp analyseert de geldigheid van algemene voorwaarden, de toepassingsnormen voor onrechtmatige bedingen (zwarte lijst, grijze lijst, algemene toetsingsnorm) en de sancties die hieraan verbonden zijn, met een focus op de consumentenbescherming [23](#page=23). ### 3.1 Geldigheid en tegenwerpelijkheid van algemene voorwaarden De bindende kracht van algemene voorwaarden (AVW) vereist dat de consument er redelijkerwijs kennis van kon nemen en deze heeft aanvaard, hetzij uitdrukkelijk, hetzij stilzwijgend [23](#page=23). #### 3.1.1 Redelijke mogelijkheid tot kennisname * De consument is niet verplicht de AVW te lezen, maar er moet een reële mogelijkheid zijn tot kennisname voorafgaand aan het sluiten van de overeenkomst [23](#page=23). * Overhandiging is niet steeds vereist; een verwijzing kan volstaan indien de AVW effectief toegankelijk zijn [23](#page=23). * **Surprise/ongebruikelijke bedingen**: Deze moeten onder de bijzondere aandacht van de consument worden gebracht, bijvoorbeeld door ze afzonderlijk te laten ondertekenen [23](#page=23). * **Virtuele context**: Hyperlinks, scrollen door de AVW alvorens akkoord te gaan, of het aanvinken van een vakje met een hyperlink naar de AVW zijn manieren om aan de kennisnameverplichting te voldoen. Browse-wrap praktijken (zoals een pop-up bij verdergaan op een website) roepen meer twijfel op [24](#page=24). * **Reële context**: Bij fysieke documenten, zoals een bestelbon, volstaat een verwijzing naar een website niet; de AVW moeten dan afgedrukt en als bijlage worden toegevoegd of op de bestelbon zelf worden opgenomen [25](#page=25). * **Factuurvoorwaarden**: Deze zijn niet tegenwerpelijk indien ze voor het eerst op een factuur verschijnen [24](#page=24). * **Ziekehuis-AVW**: De Cassatie stelt dat zelfs in noodsituaties AVW slechts tegenwerpelijk zijn indien ze voorafgaand aan het contract zijn meegedeeld en de consument kennis kon nemen [24](#page=24). * **Bewijslast**: De onderneming draagt de bewijslast dat er een redelijke mogelijkheid tot kennisname was, zelfs na aanvaarding [25](#page=25). #### 3.1.2 Aanvaarding De aanvaarding kan uitdrukkelijk of stilzwijgend gebeuren. Een "clickwrap" (actieve aanvaarding) is te verkiezen boven een "browsewrap" [24](#page=24). #### 3.1.3 Impact van andere regelgeving * **Informatieverplichting (art. VI.2 WER)**: Dit geldt voor "verrassende" bedingen waar de consument zich niet aan moet verwachten [25](#page=25). * **Transparantievereiste (art. I.8, 22° en VI.82 WER)**: Dit bestaat uit een procedurele, formele en materiële component. Gebrek aan transparantie kan leiden tot oneerlijkheid en een kennelijk onevenwicht. De Europese regels (CSR) krijgen hierbij voorrang [25](#page=25) [26](#page=26). * **Essentiële bedingen**: Indien een essentieel beding onvoldoende transparant is, kan het als oneerlijk worden beschouwd [26](#page=26). ### 3.2 Toepassingsgebied De regels inzake onrechtmatige bedingen zijn van toepassing in consumentenrelaties (B2C), professionele relaties (B2B) en daartussenin. #### 3.2.1 Consument (B2C) * **Toepassing**: Geldt voor consumenten die optreden voor privédoeleinden [26](#page=26). * **VME (Vereniging van Mede-Eigenaars)**: Kan onder bepaalde voorwaarden (75% van de aandelen in kavels zonder professionele bestemming) worden beschermd door de B2C-regels [26](#page=26). * **Gemeen recht (art. 5.52 BW)**: Dient als vangnet voor contracten die niet onder Boek VI WER vallen, zoals C2C-contracten, en voor bedingen waarover niet onderhandeld kon worden [26](#page=26). * **B2B-wet (vanaf 1 december 2020)**: Bevat een zwarte lijst, grijze lijst en een algemene toetsingsnorm voor B2B-contracten, met uitzondering van financiële diensten die onder het gemeen recht vallen [27](#page=27). #### 3.2.2 Onderneming (B2B) * De zwarte lijst in B2B is beperkter, er is een grijze lijst met weerlegbaar vermoede onrechtmatige bedingen [27](#page=27). * De interpretaties van het HvJ zijn niet bindend voor nationale rechters in B2B-contexten, aangezien de RL Oneerlijke Bedingen enkel op B2C van toepassing is [27](#page=27). #### 3.2.3 Producten Het toepassingsgebied is ruim en omvat alles, zonder beperkingen [27](#page=27). #### 3.2.4 Bedingen en voorwaarden De regeling is van toepassing ongeacht of er individueel over de bedingen kon worden onderhandeld. Dit geldt zowel voor contractuele bedingen als reglementaire voorwaarden [27](#page=27) [28](#page=28). #### 3.2.5 Uitsluiting van kernbedingen (art. VI.82 WER) * Kernbedingen bepalen de kernprestaties en kenmerken van de overeenkomst (bv. de te leveren prestatie en de prijs) [29](#page=29). * Ze zijn uitgesloten van de algemene toetsingsnorm, tenzij ze niet duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd (transparantievereiste) [29](#page=29). * Onvoldoende duidelijke kernbedingen kunnen onder de algemene toetsingsnorm vallen, wat tot nietigheid kan leiden [30](#page=30). * **Materiële transparantie**: Betekent dat de gemiddelde consument de economische en juridische gevolgen van een beding kan inschatten [30](#page=30). ### 3.3 Algemene toetsingsnorm * **Definitie (art. I.8, 22° en VI.82 WER)**: Verbod op bedingen die een kennelijk onevenwicht creëren tussen de rechten en plichten van de partijen. Dit fungeert als een vangnetbepaling [29](#page=29). * **Beoordelingscriteria (art. VI.82 WER)**: * Omstandigheden rond het sluiten van de overeenkomst, inclusief oneerlijke handelspraktijken [45](#page=45). * Andere bedingen in de overeenkomst (gebrek aan wederkerigheid) [45](#page=45). * Bedingen in andere overeenkomsten (afhankelijke contracten) [46](#page=46). * De aard van het product (beperkte rol) [46](#page=46). * Duidelijkheid en begrijpelijkheid van het beding (transparantievereiste) [46](#page=46). * **Rechtsonzekerheid**: De toepassing ervan is moeilijk te voorspellen [29](#page=29). * **Europees recht**: De algemene toetsingsnorm is minimaal geharmoniseerd, wat betekent dat lidstaten aanvullende bescherming mogen voorzien. (#page=26, 45) [26](#page=26) [45](#page=45). ### 3.4 Zwarte lijst De zwarte lijst bevat per se verboden bedingen die de consumentenbescherming waarborgen [29](#page=29). #### 3.4.1 Eenzijdige wijziging van prijs en contractvoorwaarden (art. VI.83, 2° en 3° WER) * **Bepaalde duur**: Tenzij aan strikte voorwaarden wordt voldaan (objectieve parameters), is eenzijdige wijziging verboden [31](#page=31). * **Onbepaalde duur**: Mogelijk mits voorafgaande kennisgeving en de mogelijkheid voor de consument om kosteloos op te zeggen [32](#page=32). * **Uitzonderingen**: Rente en indexeringsclausules [32](#page=32). #### 3.4.2 Eenzijdige wijziging van kenmerken van het product (art. VI.83, 4° WER) * Dit geldt voor wezenlijke kenmerken [32](#page=32). * Een objectieve invulling van "wezenlijk" is gebaseerd op het normaal voorzienbaar gebruik door de gemiddelde consument [33](#page=33). #### 3.4.3 Eenzijdige wijziging van leveringstermijn/uitvoeringstermijn (art. VI.83, 5° WER) * Verbod op bedingen die de onderneming toelaten de leveringstermijn eenzijdig te bepalen of te wijzigen, tenzij dit duidelijk en met instemming gebeurt [33](#page=33). #### 3.4.4 Beëindiging (opzegging) door onderneming (art. VI.83, 10° en 11° WER) * **Niet voor wanprestatie**: Dit valt onder ontbinding [33](#page=33). * **Bij gebrek aan wanprestatie**: Vereist een redelijke opzegtermijn (bij onbepaalde duur) of schadeloosstelling (bij bepaalde duur), tenzij er sprake is van overmacht [34](#page=34). #### 3.4.5 Exceptio non adimpleti contractus (art. VI.83, 9° WER) * Het opschorten van eigen verbintenissen bij niet-uitvoering door de wederpartij mag niet contractueel worden ontnomen in een B2C-relatie [34](#page=34). #### 3.4.6 Wederkerigheid en gelijkwaardigheid van schadebedingen (art. VI.83, 17° WER) * Schadebedingen die de consument verplichten bij wanprestatie moeten wederkerig en gelijkwaardig zijn [34](#page=34). * **Niet van toepassing op verbrekings-/opzegbedingen** [35](#page=35). * **Proportionaliteit, gelijkwaardigheid en wederkerigheid** gelden voor schadebedingen [35](#page=35). #### 3.4.7 Kennelijk bovenmatige schadebedingen (art. VI.83, 24° WER) * Verbod op bedingen waarbij de consument een vergoeding moet betalen die kennelijk de reële schade van de onderneming overschrijdt [37](#page=37). * **Cumulatief effect**: Bij gelijke wanprestatie mogen de totale bedongen vergoedingen niet kennelijk bovenmatig zijn [37](#page=37). * **Keuze tussen forfaitaire en werkelijke schadevergoeding**: Een dergelijk beding is onrechtmatig indien het de onderneming een keuze laat die altijd in het voordeel van de consument is [38](#page=38). #### 3.4.8 Exoneratiebedingen (art. VI.83, 13° WER) * Uitsluiting van aansprakelijkheid is verboden voor zware of opzettelijke fouten, alsook voor fouten die de essentiële verbintenis tenietdoen [39](#page=39). * Beperking van aansprakelijkheid mag niet leiden tot een kennelijk onevenwicht [39](#page=39). * Uitsluiting van aansprakelijkheid voor lichamelijke schade is niet toegelaten [40](#page=40). #### 3.4.9 Ongepaste beperkingen van wettelijke rechten (art. VI.83, 30° WER) * Bedingen die de wettelijke rechten van de consument op ongepaste wijze inperken of een kennelijk onevenwicht creëren, zijn verboden [40](#page=40). #### 3.4.10 Stilzwijgende verlenging (art. VI.83, 19° en 20° WER; art. VI.91 WER) * Verbod op stilzwijgende verlenging van contracten van bepaalde duur, behoudens specifieke voorwaarden en informatieplichten. (#page=40, 41) [40](#page=40) [41](#page=41). * Voor diensten (art. VI.91 WER) is een opzegrecht te allen tijde na verlenging met een redelijke opzegtermijn voorzien [42](#page=42). #### 3.4.11 Verbod van verhaal (art. VI.83, 22° WER) * Een consument mag niet worden belet zich tot een rechter te wenden. Arbitragebedingen zijn niet strikt verboden, maar kunnen wel onder de algemene toetsingsnorm vallen [42](#page=42) [43](#page=43). #### 3.4.12 Bevoegdheidsbedingen (art. VI.83, 23° WER) * Verbod op bedingen die de consument verplichten zich te verdedigen voor een rechter die te ver van zijn woonplaats is gelegen, wat een kennelijk onevenwicht kan creëren [43](#page=43). #### 3.4.13 Beperking of uitsluiting van bewijsmiddelen (art. VI.83, 21° WER) * Het beperken of uitsluiten van de bewijsmiddelen van de consument is verboden. Een omkering van de bewijslast ten nadele van de consument is ook verboden [44](#page=44). ### 3.5 Sancties * **Nietigheid**: In beginsel is enkel het onrechtmatige beding nietig [50](#page=50). * **Nietigheid van de overeenkomst**: Indien de overeenkomst niet kan voortbestaan zonder het nietige beding, is de hele overeenkomst nietig [50](#page=50). * **Ambtshalve opwerping**: De rechter is verplicht het oneerlijke karakter van bedingen ambtshalve op te werpen. Dit principe is gebaseerd op het gelijkwaardigheids- en doeltreffendheidsprincipe [48](#page=48) [49](#page=49). * **Matiging/revisie niet toegestaan**: Een oneerlijk beding kan niet worden gematigd tot een redelijk niveau; het moet geschrapt worden [50](#page=50). * **Terugbetaling**: Onrechtmatig betaalde bedragen kunnen worden teruggevorderd als onverschuldigde betaling [52](#page=52). * **Suppletief recht**: In uitzonderlijke gevallen kan suppletief recht worden toegepast om een evenwicht te herstellen [52](#page=52). --- # Consumentenbescherming bij verkoop op afstand, buiten verkoopruimte en garantievoorwaarden Hier is een gedetailleerde samenvatting over consumentenbescherming bij verkoop op afstand, buiten verkoopruimte en garantievoorwaarden, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 4. Consumentenbescherming bij verkoop op afstand, buiten verkoopruimte en garantievoorwaarden Dit deel behandelt de specifieke beschermingsmaatregelen voor consumenten bij overeenkomsten op afstand en buiten verkoopruimte, inclusief het herroepingsrecht en de wettelijke garantieregeling voor goederen en digitale inhoud. ### 4.1 Algemene beginselen en precontractuele informatie De regels voor consumentenbescherming gelden ongeacht de wijze waarop een overeenkomst wordt gesloten. Dit omvat de omzetting van Europese richtlijnen, waaronder de RL Consumentenrechten en de RL Oneerlijke bedingen, alsook de RL prijsaanduiding. Het toepassingsgebied is recent uitgebreid met digitale inhoud (niet op materiële drager) en digitale diensten, zelfs wanneer deze in ruil voor persoonsgegevens worden verstrekt [54](#page=54). #### 4.1.1 Precontractuele informatieverplichtingen Ondernemingen hebben een algemene informatieverplichting krachtens artikel VI.2 van het Wetboek Economisch Recht (WER). Deze verplichting is bedoeld om de consument in staat te stellen een geïnformeerd besluit te nemen en bevordert concurrentie. De informatie dient uit eigen beweging te worden verstrekt, tenzij de informatie duidelijk uit de context blijkt. De wet bepaalt de inhoud van deze informatie, waaronder de voornaamste kenmerken, prijs, uitvoering en digitale inhoud [54](#page=54) [55](#page=55). * **Vormvrijheid en bewijslast:** Er zijn geen vormvereisten voor de informatieverstrekking, maar de bewijslast ligt bij de onderneming, met name door het doeltreffendheidsprincipe [55](#page=55). * **Sanctionering:** Miskenning van deze informatieverplichting kan leiden tot gemeenrechtelijke sancties zoals schadevergoeding of het niet-bindend zijn van de overeenkomst. Daarnaast kan het als misleiding door omissie worden beschouwd, met specifieke sancties onder de oneerlijke handelspraktijken [55](#page=55). #### 4.1.2 Prijzenaanduiding en transparantie De onderneming is verplicht de prijs schriftelijk en ondubbelzinnig aan te duiden. De totale prijs, inclusief btw en alle bijkomende kosten, moet worden vermeld. Deze verplichtingen gelden ook in reclame. Er is ook een verplichte aankondiging van prijsverminderingen om misleiding te voorkomen [56](#page=56). Het transparantievereiste (artikel VI.37 WER) stelt dat bedingen duidelijk en begrijpelijk moeten zijn. Bij twijfel wordt het beding geïnterpreteerd in het voordeel van de consument. Dit omvat zowel procedurele als materiële transparantie, waarbij de consument de economische en juridische gevolgen moet kunnen inschatten [56](#page=56). #### 4.1.3 Kosten en betalingsmiddelen * **Telefoongesprekken:** Het is verboden telefoonoproepen betreffende de uitvoering van de overeenkomst (dienst na verkoop) extra aan te rekenen boven het normale tarief [57](#page=57). * **Default-opties:** De consument moet uitdrukkelijke toestemming geven voor elke extra betaling boven de overeengekomen hoofdverbintenis. Gebruik van standaardopties die de consument moet afwijzen, is verboden [57](#page=57). * **Betaalmiddelen:** Ondernemingen moeten minstens één elektronisch betaalmiddel ter beschikking stellen. Betaling in speciën moet worden aanvaard, tenzij specifieke uitzonderingen van toepassing zijn (bv. witwaswetgeving) [57](#page=57) [58](#page=58). * **Kosten betaalmiddel:** Kosten voor het gebruik van een betaalmiddel mogen de kost voor de onderneming niet overschrijden [58](#page=58). #### 4.1.4 Leveringstermijn en overgang risico Er geldt een suppletieve leveringstermijn van onverwijld en uiterlijk binnen de 30 dagen na sluiting van de overeenkomst voor goederen. Bij niet-naleving kan de consument de overeenkomst ontbinden, mits een passende aanvullende termijn werd geboden en niet gerespecteerd [58](#page=58) [59](#page=59). Het risico voor verlies en beschadiging van goederen wordt gedragen door de onderneming tot het moment dat de consument of een door hem aangewezen derde (niet de transporteur) de goederen fysiek in bezit heeft gekregen [60](#page=60). ### 4.2 Overeenkomsten op afstand en buiten verkoopruimte Deze overeenkomsten genieten specifieke bescherming vanwege de informatie-asymmetrie en het potentiële overrompelingsgevaar (#page=61, 62) [61](#page=61) [62](#page=62). #### 4.2.1 Toepassingsgebied * **Onderneming – consument:** De regels zijn van toepassing in een B2C-context en niet in C2C-context [62](#page=62). * **Goederen en diensten:** De regels gelden voor zowel verkoop- als dienstenovereenkomsten. Digitale inhoud en digitale diensten vallen hier grotendeels onder. Gas, water en elektriciteit worden behandeld als diensten met bijzondere regels [62](#page=62). * **Uitbreiding door Omnibus RL:** De omzetting van de Omnibus Richtlijn heeft het toepassingsgebied uitgebreid, met name voor betalingen in persoonsgegevens [63](#page=63). #### 4.2.2 Kenmerken van de overeenkomsten * **Overeenkomst op afstand:** Kenmerkt zich door het uitsluitend gebruik van technieken voor communicatie op afstand tot en met het sluiten van de overeenkomst, zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid. Een "georganiseerd systeem" is vereist, wat betekent dat het niet om een occasionele overeenkomst op afstand gaat [63](#page=63). * **Buiten verkoopruimte gesloten overeenkomst:** Dit vindt plaats bij gelijktijdige fysieke aanwezigheid van de partijen, buiten een reguliere verkoopruimte. Dit omvat situaties zoals bij de consument thuis, op openbare plaatsen of tijdens door de onderneming georganiseerde excursies met promotioneel doel. Een stand op een beurs wordt doorgaans als verkoopruimte beschouwd, tenzij de consument redelijkerwijs een aanbod kon verwachten [64](#page=64). #### 4.2.3 Uitgesloten overeenkomsten Bepaalde overeenkomsten zijn uitgesloten van deze specifieke regels, zoals overeenkomsten opgesteld door notarissen, bepaalde juridische bijstandsovereenkomsten, en in sommige gevallen financiële diensten. Ook voedingsmiddelen en dranken verkocht tijdens regelmatige rondes vallen hieronder [65](#page=65). #### 4.2.4 Informatieverplichtingen Naast de algemene precontractuele informatie, geldt voor overeenkomsten op afstand en buiten verkoopruimte een specifieke informatieverplichting die na het sluiten van de contracten op een duurzame drager moet worden bevestigd (#page=65, 66). Dit omvat informatie over de identiteit van de onderneming, de prijs, de uitvoeringsmodaliteiten, de duur van de overeenkomst, en de digitale inhoud. De bewijslast hiervan ligt steeds bij de onderneming [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67). * **Bijzonderheden:** Extra informatieplichten gelden voor e-verkoop met betalingsverplichting (bv. knop "bestelling met betalingsverplichting"). Ook voor online marktplaatsen gelden aanvullende verplichtingen, zoals de hoedanigheid van de aanbieder en parameters van zoekresultaten [68](#page=68) [69](#page=69). #### 4.2.5 Contractbevestiging Binnen een redelijke termijn, en uiterlijk bij levering van een goed of uitvoering van een dienst, dient een bevestiging van de overeenkomst te worden verstrekt op papier of een duurzame gegevensdrager [70](#page=70). #### 4.2.6 Sancties bij miskenning informatieplichten Miskenning van de informatieplichten kan leiden tot specifieke sancties, zoals het niet gebonden zijn aan de bestelling, het niet hoeven betalen van onbekende kosten, of een verlenging van de bedenktermijn met 12 maanden. Algemene sancties, zoals schadevergoeding op grond van gemeenrecht of oneerlijke handelspraktijken, blijven mogelijk [71](#page=71). ### 4.3 Herroepingsrecht Het herroepingsrecht is een uitzondering op de bindende kracht van overeenkomsten, die consumenten de mogelijkheid geeft een overeenkomst zonder opgave van redenen te beëindigen (#page=62, 72) [62](#page=62) [72](#page=72). #### 4.3.1 Termijn Het herroepingsrecht bedraagt 14 kalenderdagen, te rekenen vanaf het sluiten van een dienstenovereenkomst of het fysiek in bezit krijgen van goederen. Bij stilzwijgende verlenging van overeenkomsten ontstaat geen nieuwe herroepingstermijn. Bij miskenning van informatieplichten kan deze termijn verlengd worden tot 12 maanden [72](#page=72) [73](#page=73). #### 4.3.2 Uitoefening en kosten Het herroepingsrecht kan worden uitgeoefend via een modelformulier of anderszins. De kosten van terugzending zijn in principe ten laste van de consument, hoewel verkopers dit vrijwillig kunnen overnemen. Voor waardevermindering door "gebruik" van het goed (meer dan enkel testen) kan de consument een vergoeding verschuldigd zijn [73](#page=73) [74](#page=74). #### 4.3.3 Vergoeding voor geleverde diensten Indien de consument uitdrukkelijk verzoekt om met de uitvoering van een dienst te starten binnen de bedenktermijn en geïnformeerd is over het verlies van zijn herroepingsrecht, kan een vergoeding voor reeds gepresteerde diensten verschuldigd zijn. Dit geldt pro rata temporis, tenzij de bedongen vergoeding excessief is [75](#page=75). #### 4.3.4 Uitzonderingen op het herroepingsrecht De wet somt limitatief de uitzonderingen op, waaronder volledig uitgevoerde diensten (mits voorafgaande instemming en erkenning verlies HR), goederen vervaardigd volgens specificaties van de consument, snel bedervende goederen, verzegelde hygiënische goederen, en bepaalde diensten op een specifieke datum of periode (accommodatie, catering, vervoer, vrije tijd) (#page=78, 79). Digitale inhoud verliest het HR vanaf de uitvoering start, mits dubbel akkoord van de consument [78](#page=78) [79](#page=79). ### 4.4 Consumentenkoop: Garantieregeling voor goederen De wettelijke garantie biedt bescherming bij conformiteitsgebreken aan goederen [81](#page=81). #### 4.4.1 Definities en toepassingsgebied * **Consument:** Een natuurlijke persoon die handelt buiten zijn beroepsactiviteit. Gemengd gebruik is toegestaan mits hoofdzakelijk privé-gebruik [82](#page=82). * **Verkoper:** Een onderneming, ongeacht of de verkoop binnen of buiten de expertise van de verkoper valt [82](#page=82). * **Consumptiegoederen:** Lichamelijke roerende goederen, inclusief digitale inhoud en goederen met digitale elementen (#page=83, 84). Uitzonderingen betreffen gas, elektriciteit, water, en goederen verkocht in uitvoering van beslag [83](#page=83) [84](#page=84). #### 4.4.2 Conformiteitscriteria Een goed moet voldoen aan objectieve en subjectieve conformiteitscriteria [86](#page=86). * **Subjectieve conformiteit:** Voldoen aan de koopovereenkomst, geschikt voor bijzonder gebruik meegedeeld door de consument en aanvaard door de verkoper, en omvatten de redelijkerwijs te verwachten toebehoren en instructies, alsook overeengekomen updates (#page=86, 87) [86](#page=86) [87](#page=87). * **Objectieve conformiteit:** Geschikt voor de doeleinden waarvoor goederen normaal worden gebruikt, normale kwaliteit en duurzaamheid die de consument redelijkerwijs mag verwachten, en rekening houdend met publiekelijk gedane mededelingen (#page=86, 87) [86](#page=86) [87](#page=87). #### 4.4.3 Garantietermijn De wettelijke garantietermijn bedraagt in principe twee jaar vanaf de levering. Voor tweedehandsgoederen kan deze contractueel worden ingekort tot één jaar, mits duidelijke informatie. Voor goederen met digitale elementen en continu levering van diensten geldt de duur van de dienstverlening [88](#page=88) [89](#page=89). #### 4.4.4 Bewijslast en meldingstermijn Gedurende de eerste twee jaar wordt vermoed dat een gebrek aanwezig was bij de levering (anterioriteitsvermoeden), waarbij de bewijslast bij de verkoper ligt. De consument moet het gebrek melden binnen een termijn van minimaal twee maanden na vaststelling. De vordering moet binnen één jaar na vaststelling van het gebrek worden ingesteld [89](#page=89) [90](#page=90). #### 4.4.5 Rechtsmiddelen De consument heeft een hiërarchie van rechtsmiddelen: eerst primaire remedies (herstel of vervanging), en daarna secundaire remedies (evenredige prijsvermindering of ontbinding) (#page=90, 93). Bijkomende schadevergoeding is mogelijk voor schade veroorzaakt door het gebrekkige goed [90](#page=90) [93](#page=93) [94](#page=94). * **Primair:** Herstel of vervanging, kosteloos, binnen een redelijke termijn en zonder ernstige overlast. De consument heeft vrije keuze tussen herstel en vervanging, tenzij dit onmogelijk of buiten verhouding is [91](#page=91) [92](#page=92). * **Secundair:** Prijsvermindering of ontbinding zijn mogelijk indien herstel of vervanging niet lukt, oneerlijk is, of het gebrek ernstig is. Bij ontbinding is een gebruiksvergoeding wel mogelijk [93](#page=93). #### 4.4.6 Commerciële garantie Een commerciële garantie is een extra recht dat de consument kan worden toegekend, vrij te bepalen door de verkoper of producent. Deze mag echter geen afbreuk doen aan de wettelijke bescherming van de consument en moet transparant worden aangeboden (#page=96, 97) [96](#page=96) [97](#page=97). ### 4.5 Garantie Digitale Inhoud en Digitale Diensten Deze regeling biedt specifieke bescherming voor digitale inhoud en diensten, vergelijkbaar met die voor lichamelijke roerende zaken [98](#page=98). #### 4.5.1 Conformiteit Conformiteit wordt beoordeeld aan de hand van objectieve criteria (doeleinden normaal gebruik, kwaliteit, meest recente versie, updates) en subjectieve criteria (bijzonder gebruik, overeenkomsten over updates). Verkeerde integratie in de digitale omgeving van de consument kan ook tot aansprakelijkheid leiden [99](#page=99). #### 4.5.2 Duur van de garantietermijn en bewijslast Voor continue levering geldt de aansprakelijkheid gedurende de volledige duur. Voor eenmalige levering is de aansprakelijkheid voor gebreken bij levering minimaal twee jaar. In België geldt een anterioriteitsvermoeden van één jaar voor digitale inhoud bij eenmalige levering. De bewijslast ligt bij de handelaar gedurende één jaar na levering [99](#page=99). #### 4.5.3 Remedies De consument heeft recht op conform laten maken, evenredige prijsvermindering of ontbinding. Bij ontbinding mag de consument de digitale inhoud niet meer gebruiken, en de handelaar mag technische maatregelen nemen om dit te voorkomen. Ook dataportabiliteit is een recht voor de consument bij digitale inhoud [100](#page=100). --- # Invordering van schulden en reclamepraktijken Dit document behandelt de regelgeving rond de invordering van consumentenschulden, de begrenzingsregels voor schadevergoedingen en de regels inzake reclame en oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten. ## 5. Invordering van schulden van de consument Boek XIX van het Wetboek Economisch Recht (WER) is een puur Belgische creatie die bijkomende bescherming biedt aan de consument. Het vult de regels inzake onrechtmatige bedingen aan en moderniseert de regels betreffende de minnelijke invordering van schulden, met als doel een evenwichtige oplossing te bieden bij laattijdige betaling. De wet beoogt enerzijds de consument te beschermen tegen een te snelle en te grote toename van de schuld, en anderzijds te erkennen dat laattijdige betaling kosten genereert voor de schuldeiser die vergoed moeten worden, terwijl ook bescherming geboden wordt tegen oneerlijke invorderingspraktijken. De uitwerking van de wet kreeg kritiek vanwege slordigheden en onduidelijkheden. Het boek bevat ook regels inzake minnelijke schuldbemiddeling . ### 5.1 Toepassingsgebied Het toepassingsgebied is zowel **personeel** (enkel B2C) als **materieel** (betalingsachterstand van een geldschuld, minnelijke invordering) . #### 5.1.1 Personeel toepassingsgebied De regeling is van toepassing op ondernemingen. Het ondernemingsbegrip wordt ruim geïnterpreteerd en omvat ook entiteiten die goederen en diensten op de markt aanbieden, zoals ziekenhuizen en gemeenten die een bibliotheek openhouden. Onderwijsinstellingen worden in principe niet als onderneming beschouwd, tenzij ze ook andere prestaties verrichten zoals het aanbieden van maaltijden . #### 5.1.2 Materieel toepassingsgebied * **Betalingsachterstand van een schuld**: Dit betreft het niet-betalen van een schuld op de vervaldag . * **Geldschulden**: De regeling is van toepassing op geldschulden, ongeacht of ze contractueel of reglementair zijn ontstaan, maar niet op waardeschulden. Reglementaire schulden (bv. energie, parkeerretributies) kunnen cumulatief onder deze regeling vallen, met voorkeur voor de bijzondere regelgeving indien er tegenstrijdigheden zijn . * **Minnelijke invordering**: Dit omvat elke handeling of praktijk die tot doel heeft een consument aan te zetten een onbetaalde schuld te betalen, vóór er een uitvoerbare titel is. Dit is een ruim begrip, ongeacht wie de handeling stelt (schuldeiser of derde schuldinvorderaar). De activiteit van minnelijke invordering omvat het minnelijk invorderen van onbetaalde schulden voor andermans rekening of van tegen betaling overgenomen schuldvorderingen. Een schuldinvorderaar is een onderneming die deze activiteit uitoefent en onderworpen is aan specifieke voorschriften . #### 5.1.3 Toepassing in de tijd De inwerkingtreding gebeurde in twee fasen: vanaf 1 september 2023 voor overeenkomsten gesloten na die datum, en vanaf 1 december 2023 voor overeenkomsten gesloten vóór 1 september 2023, mits de betalingsachterstand na 1 september 2023 is ontstaan. Elke betalingsachterstand moet afzonderlijk worden bekeken . ### 5.2 Kosteloze betalingsherinnering Voor een onbetaalde schuld op de vervaldatum is een eerste ingebrekestelling, de "betalingsherinnering", vereist. Deze moet kosteloos zijn en een minimale inhoud bevatten. De consument heeft 14 kalenderdagen vanaf de herinnering om zonder schadevergoeding te betalen . * **Verzending**: Kan door schuldeiser of schuldinvorderaar . * **Wachttermijn**: Start na de ingebrekestelling en duurt 14 kalenderdagen . * **Klassieke post**: Start de derde werkdag na verzending . * **Elektronisch (e-mail, sms)**: Start de kalenderdag die volgt op de verzending . * **Geen schadevergoeding tijdens wachttermijn**: Nalatigheidsinteresten zijn pas verschuldigd vanaf de dag na het verstrijken van de wachttermijn . * **Uitzondering voor KMO's**: KMO's mogen nalatigheidsinteresten laten lopen vanaf de kalenderdag na verzending van de herinnering . * **Principe van kosteloze herinnering**: Mag niet aangerekend worden, tenzij bij overeenkomsten betreffende regelmatige levering van goederen of diensten, met een beperking van drie kosteloze herinneringen per kalenderjaar. Bijkomende herinneringen mogen maximaal 7,50 euro kosten plus portokosten . * **Minimale inhoud**: Identificatie van de schuldeiser, het verschuldigde bedrag, de schuldvordering en de vermelding dat bij betaling binnen 14 dagen geen schadevergoeding verschuldigd is . * **Duurzame drager**: Mogelijk via e-mail, sms of brief . * **Bewijslast onderneming**: Moet bewijzen dat de herinnering is verzonden, niet ontvangen. Elektronische verzending heeft hierbij de voorkeur . ### 5.3 Begrenzing schadevergoeding (Art. XIX.4 WER) #### 5.3.1 Nalatigheidsinterest Het maximum is bepaald via referentie naar de superinterestvoet uit de Wet Betalingsachterstand (tweede semester 2023: 12%) . #### 5.3.2 Forfaitaire schadevergoeding De forfaitaire schadevergoeding is afhankelijk van het verschuldigde saldo: * EUR 20 als het saldo ≤ EUR 150 . * EUR 30 + 10% van het verschuldigde bedrag op de schijf tussen EUR 150,01 en EUR 500, als het saldo tussen EUR 150,01 en EUR 500 is . * EUR 65 + 5% van het verschuldigde bedrag op de schijf boven EUR 500, met een maximum van EUR 2.000, als het saldo hoger is dan EUR 500 . **Voorbeeld**: Bij een factuur van 2.500 euro is de maximale schadevergoeding EUR 65 + (2.000 x 0.05) = EUR 165, naast nalatigheidsinteresten . **Discussiepunt**: Bij meerdere openstaande facturen die samen een groter bedrag vormen, passen vrederechters vaak slechts één forfaitaire schadevergoeding toe. Een solvabiliteitsonderzoek voorafgaand aan de dagvaarding is vereist; indien er niets te rapen valt, mag niet meer gedagvaard worden en zouden de kosten van de deurwaarder niet ten laste van de consument mogen gelegd worden . #### 5.3.3 Verbod op andere contractuele schadevergoedingen De schuldinvorderaar mag van de consument geen enkele vergoeding vragen voor zijn tussenkomst, met uitzondering van de forfaitaire schadevergoeding en eventuele bijzondere wetgeving (lex specialis) . #### 5.3.4 Verhouding tot regeling onrechtmatige bedingen Artikel XIX.4 WER geldt onverminderd de regels inzake onrechtmatige bedingen (art. VI.83, 24° WER). Bedingen die de grenzen van art. XIX.4 en Boek VI WER miskennen, zijn nietig. Miskenning van de grenzen van art. XIX.4 WER leidt tot nietigheid van de bepalingen die hogere schadevergoedingen bepalen . ### 5.4 Start van de activiteit van minnelijke invordering (Art. XIX.7 WER) #### 5.4.1 Controle door schuldinvorderaar De schuldinvorderaar moet de limieten van art. XIX.4 WER controleren . #### 5.4.2 Verplichte schriftelijke ingebrekestelling Deze mag niet aan de consument worden gestuurd indien de schuldinvorderaar vaststelt dat art. XIX.4 WER niet is nageleefd. De schuldinvorderaar moet zich beperken tot de schuld als dusdanig en niet van de forfaitaire schadevergoedingen door de miskenning van de grenzen. De ingebrekestelling moet op een duurzame drager staan, duidelijk en bevattelijk zijn, en minimaal een afbetalingsplan vermelden bij betalingsmoeilijkheden, dat het geen dagvaarding is, en hoe de schuld betwist kan worden. Bij miskenning is de consument vrijgesteld van de betalingsverplichting . #### 5.4.3 Ingebrekestelling bij afwezigheid van betalingsherinnering door schuldeiser Indien de schuldeiser geen betalingsherinnering heeft verstuurd, moet de schuldinvorderaar dit zelf doen, gevolgd door de wachttermijn van 14 kalenderdagen. Na deze termijn kan de invorderaar overgaan tot de eigenlijke activiteit van minnelijke invordering . ### 5.5 Opschorting van de invordering (Art. XIX.9 WER) #### 5.5.1 Acties van de consument De minnelijke invordering kan worden opgeschort indien: * De consument binnen de wachttermijn een afbetalingsplan vraagt of zijn schuld gemotiveerd betwist conform de in de ingebrekestelling vermelde procedure. Geen beslissing binnen dertig dagen leidt tot tijdelijke opschorting van verwijlinteresten . * De consument binnen de wachttermijn een verzoek tot schuldbemiddeling start of een aanvraag collectieve schuldenregeling indient . ### 5.6 Bijzondere regelen huisbezoek (XIX.10 WER) Bij een huisbezoek gelden specifieke verplichtingen: identificatie van invorderaar en schuldeiser, afgifte van een document met gegevens van de ingebrekestelling, vermelding dat het geen gerechtelijke invordering is en dat het ondergaan van een huisbezoek niet verplicht is. De invorderaar moet betalingsfaciliteiten en/of schuldbemiddeling toelichten indien de consument betalingsmoeilijkheden aangeeft. Bij betaling tijdens het huisbezoek moet een ontvangstbewijs worden afgegeven. Er mag geen huisbezoek plaatsvinden tussen 22 uur en 8 uur 's ochtends . ### 5.7 Privaatrechtelijke sanctionering (XIX.14-15 WER) De consument is van rechtswege vrijgesteld van de betaling van het schadebeding bij miskenning van art. XIX.2, XIX.4, en XIX.5 WER. De rechter kan terugbetaling bevelen van te veel betaalde bedragen en de consument bevrijden van de schuld, met een beoordelingsvrijheid . ### 5.8 B2C – IOS PROCEDURE De invoering van de IOS-procedure (Involuntary Order of Payment) in een B2C-context is mogelijk mits er voorzien wordt dat de rechter ambtshalve kan nagaan op schending van oneerlijke bedingen. De consument moet de mogelijkheid hebben zich te verzetten tegen de uitvoerbare titel. Bijkomende waarborgen zijn vereist, zoals controle van de voorafgaande minnelijke invordering en solvabiliteitsonderzoek . ## 6. Reclame en oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten Het Europese kader wordt gevormd door de Richtlijn Vergelijkende Reclame en de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken (B2C) die maximale harmonisatie nastreeft. De Impact Omnibus-Richtlijn voegde specifieke verboden toe, relevant in een digitale context, en introduceerde minimale civielrechtelijke remedies. De RL “versterken positie consument groene transitie” beoogt greenwashing aan te pakken . ### 6.1 Definities * **Reclame (Art. I.8, 13° WER)**: Elke mededeling door een onderneming met een verkoopsbevorderend karakter, ongeacht de aangewende communicatietechnieken . * **Handelspraktijk (I.8, 23° WER)**: Een handeling, omissie, gedraging, voorstelling van zaken of commerciële communicatie (inclusief reclame) die een rechtstreeks verband heeft met de verkoopbevordering, verkoop of levering van producten aan consumenten. Dit omvat ook gedragingen naar aanleiding van de uitvoering van de overeenkomst . ### 6.2 Oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten De regeling kent zwarte lijsten van verboden misleidende en agressieve handelspraktijken, alsmede open normen . #### 6.2.1 De zwarte lijsten Deze zijn per se verboden en vereisen geen bewijs van beïnvloeding van de aankoopbeslissing . ##### 6.2.1.1 Misleidende handelspraktijken * **Lokvogelreclame**: Reclame maken zonder toereikende voorraad . * **Bait and switch**: De consument overtuigen een ander goed aan te kopen . * **Wettelijke rechten voorstellen als onderscheiden kenmerken**: Bijvoorbeeld de wettelijke garantie van 2 jaar benadrukken . * **Redactionele reclame**: Gebruik van redactionele inhoud tegen betaling zonder dat dit als reclame herkenbaar is . * **Bedrieglijk beweren dat een product ziekten kan genezen**: Tenzij de claim voldoet aan specifieke verordeningen . * **Zich bedrieglijk voordoen als particulier**: In werkelijkheid een onderneming zijn . * **Nieuwe verboden (Omnibus-RL)**: Online zoekopdrachtresultaten, doorverkoop van tickets met winst, valse beoordelingen . ##### 6.2.1.2 Agressieve handelspraktijken * **Huisbezoek**: Ongevraagde bezoeken, negeren van de wens de woning te verlaten . * **Bestaansmiddelen van de handelaar in het gedrang brengen** . * **Winnen van een prijs terwijl men niet de mogelijkheid heeft deze te winnen** . * **Ongevraagd toezenden/verstrekken van producten** en hierdoor betaling verlangen of terugzending eisen . #### 6.2.2 Open normen Deze verbieden misleidende en agressieve handelspraktijken die niet expliciet in de zwarte lijsten staan, maar wel het gedrag van de consument kunnen verstoren of strijdig zijn met de vereisten van professionele toewijding . ##### 6.2.2.1 Open norm misleidende handelspraktijken * **Misleidende verklaringen**: Juiste of onjuiste informatie die de consument kan bedriegen, met nadruk op de perceptie van de consument . * **Besluit tot een transactie dat hij anders niet had genomen**: Dit omvat ook voorbereidende handelingen . * **Misleiding door omissie**: Het weglaten van essentiële informatie. Dit omvat het verbergen van informatie (bv. in kleine lettertjes) . ##### 6.2.2.2 Open norm agressieve handelspraktijken * **Intimidatie, dwang of ongepaste beïnvloeding**: Ongepaste druk die de keuzevrijheid van de consument aanzienlijk beperkt . #### 6.2.3 Overkoepelende norm Deze verbiedt handelspraktijken die strijdig zijn met de vereisten inzake professionele toewijding en die het economisch gedrag van de consument wezenlijk kunnen verstoren . ### 6.3 Greenwashing Milieuclaims moeten gebaseerd zijn op objectief wetenschappelijk bewijs en voldoende specifiek zijn. Duurzaamheidskeurmerken moeten gebaseerd zijn op certificeringsregelingen. Er is een verbod op geplande veroudering en valselijke beweringen omtrent duurzaamheid of levensduur . ### 6.4 Sanctionering (Art. VI.38) * **Vrijstelling van betalingsverplichting**: Bij ongevraagd toezenden van producten of andere inbreuken op de zwarte lijsten, is de consument vrijgesteld van betaling. Voor de 6 specifieke praktijken op de zwarte lijsten is er geen beoordelingsvrijheid voor de rechter . * **Discretionaire bevoegdheid van de rechter**: Voor inbreuken op de open norm en andere praktijken van de zwarte lijsten kan de rechter de sanctie integraal, gedeeltelijk (bv. prijsvermindering) of niet toepassen . ### 6.5 Varia #### 6.5.1 Dark Patterns Mechanismen in een online omgeving die de consument beslissingen laten nemen die hij anders niet had genomen. Dit kan onder de regels van oneerlijke handelspraktijken vallen . #### 6.5.2 Software updates Niet specifiek uitgewerkt in de documentatie, maar kan relevant zijn in het kader van geplande veroudering of misleiding door omissie van informatie over de gevolgen van updates . --- # Rechten van reizigers en pakketreizen Dit deel van de studiehandleiding behandelt de specifieke rechten die aan reizigers, met name luchtreizigers, worden verleend door Europese verordeningen en de regelgeving rondom pakketreizen en gekoppelde reisarrangementen . ### 6.1 Bescherming luchtreizigers De bescherming van luchtreizigers wordt voornamelijk geregeld door Europese Verordeningen die directe werking hebben. Deze verordeningen bieden rechten bij annulering, instapweigering en vertraging van vluchten. De interpretatie van deze verordeningen door het Europees Hof van Justitie heeft in veel gevallen geleid tot extra rechten voor passagiers . #### 6.1.1 Toepassingsgebied van de verordening De territoriale toepassing van de verordening wordt bepaald door de vertrek- en landingsplaats . * **Vertrek vanuit de EU:** De verordening is van toepassing . * **Vertrek buiten de EU, aankomst in de EU:** De verordening is van toepassing indien de vlucht wordt uitgevoerd door een communautaire luchtvaartmaatschappij (een maatschappij met een exploitatievergunning binnen een lidstaat van de EU) . * **Vertragingen bij rechtstreeks aansluitende vluchten buiten de EU:** Dit wordt als één geheel beschouwd indien de vluchten via één enkele boeking zijn aangekocht. Los van elkaar geboekte vluchten moeten afzonderlijk worden beoordeeld. Het Hof van Justitie heeft in verschillende zaken de reikwijdte bepaald, onder andere wanneer vluchten worden uitgevoerd door verschillende maatschappijen, ook bij codesharing. De verordening kan ook van toepassing zijn op vluchten buiten de EU indien deze voortvloeien uit een boeking die in de EU is gedaan en als een reeks rechtstreeks aansluitende vluchten wordt beschouwd . #### 6.1.2 Vereisten voor toepassing * **Bevestigde boeking:** Dit vereist één document dat de boeking bevestigt, niet noodzakelijk een elektronisch ticket . * **Tijdig aanmelden bij de incheckbalie:** Er geldt een vermoeden van tijdige aanwezigheid indien de passagier is vervoerd. Dit geldt niet indien er sprake is van eerdere kennisgeving van instapweigering . De verordening is van toepassing ongeacht of de vlucht deel uitmaakt van een pakketreis. Er mag geen (gelijkwaardige) tegemoetkoming in een derde land zijn verkregen . #### 6.1.3 Instapweigering Instapweigering treedt op wanneer een reiziger niet aan boord wordt gelaten om redenen die niet aan de passagier te wijten zijn, zoals overboeking of reorganisatie van vluchten na overmacht . * **Vrijwilligers:** Bij instapweigering worden eerst vrijwilligers gezocht die bereid zijn om van hun ticket af te zien in ruil voor bijstand (terugbetaling of alternatieve vlucht) en aanvullende voordelen . * **Onvoldoende vrijwilligers:** Indien er onvoldoende vrijwilligers zijn, hebben passagiers recht op compensatie, bijstand (terugbetaling of alternatieve vlucht) en recht op verzorging . #### 6.1.4 Annulering Annulering betekent dat de luchtvaartmaatschappij beslist de vlucht niet uit te voeren en de plaats van bestemming niet wordt bereikt . * **Terugkeer naar plaats van vertrek:** Indien de vlucht terugkeert door een technisch probleem maar uiteindelijk wel de eindbestemming bereikt (zij het later), wordt dit als vertraging beschouwd. Als passagiers op een andere vlucht worden gezet, is er sprake van annulering. Een ongeplande tussenstop wordt niet automatisch als annulering gezien . * **Vervroeging van de vlucht:** Vervroeging met meer dan één uur wordt als annulering beschouwd . * **Overmacht:** Luchtvaartmaatschappijen kunnen ontsnappen aan de compensatieverplichting bij annulering indien er sprake is van buitengewone omstandigheden die niet vermeden konden worden. Technische defecten worden over het algemeen niet als buitengewone omstandigheden beschouwd tenzij ze voortkomen uit fabricagefouten of vergelijkbare grootschalige problemen. Stakingen van derden (zoals luchtverkeersleiding) kunnen wel als buitengewone omstandigheid gelden, maar stakingen van eigen personeel niet . #### 6.1.5 Vertraging Vertraging treedt op wanneer een vlucht wordt uitgevoerd, maar niet volgens het oorspronkelijke tijdsschema . * **Toepassing:** Afhankelijk van de afstand van de vlucht en de omvang van de vertraging . * **Recht op compensatie:** Het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat passagiers recht hebben op compensatie indien zij meer dan drie uur te laat op hun bestemming aankomen. Dit is een interpretatie die de gelijkheidsbeginsel dient . * **Aankomsttijd:** De daadwerkelijke aankomsttijd wordt bepaald op het moment dat de deuren van het vliegtuig worden geopend . * **Dubbele compensatie:** In gevallen van annulering gevolgd door een vertraagde vervolglucht kan recht op dubbele compensatie ontstaan . #### 6.1.6 Recht op verzorging Het recht op verzorging geldt bij instapweigering, annulering en vertraging en omvat gratis maaltijden en verfrissingen, hotelaccommodatie en vervoer tussen de luchthaven en de accommodatie. Dit geldt ook in geval van overmacht. De luchtvaartmaatschappij is niet verantwoordelijk voor nalatigheid van de hotelaccommodatie . #### 6.1.7 Compensatiebedragen De compensatiebedragen zijn forfaitair en afhankelijk van de afstand van de vlucht: * Vluchten tot 1500 km: 250 euro . * Andere intracommunautaire vluchten en vluchten tussen 1500 en 3500 km: 400 euro . * Andere vluchten: 600 euro . Deze bedragen kunnen met 50% worden verlaagd indien een alternatieve vlucht wordt aangeboden die de aankomsttijd binnen bepaalde grenzen houdt . * **Individuele schade:** Aanvullende vergoeding voor individuele schade is mogelijk op basis van nationaal recht . * **Geldelijke vergoeding:** Compensatie moet in geld, tenzij de consument schriftelijk akkoord gaat met vouchers . ### 6.2 Pakketreizen en gekoppelde reisarrangementen De regelgeving rond pakketreizen en gekoppelde reisarrangementen is bedoeld om reizigers, die als zwakkere partij worden beschouwd, te beschermen . #### 6.2.1 Definities en partijen * **Reiziger:** Iedereen die reisprestaties geniet, niet noodzakelijk een consument of natuurlijke persoon . * **Professionele wederpartij:** Een onderneming die reisdiensten aanbiedt in het kader van haar beroepsactiviteit . * **Organisator:** Stelt pakketreizen samen . * **Doorverkoper:** Verkoopt pakketreizen die door een organisator zijn samengesteld . #### 6.2.2 Pakketreizen Een pakketreis bestaat uit ten minste twee verschillende soorten reisdiensten (vervoer, accommodatie, autoverhuur, of andere toeristische diensten) die voor dezelfde reis worden gecombineerd en aangeboden door één professioneel, of via verschillende dienstverleners onder bepaalde voorwaarden . * **Voorwaarden voor combinatie via verschillende dienstverleners:** * Gekocht in één verkooppunt en gekozen voordat de reiziger betaalt . * Aangekocht, verkocht of gefactureerd voor een totale prijs . * Aangeprezen onder de term ‘pakketreis’ of vergelijkbaar . * Aangekocht via onderling verbonden online boekingsprocedures of overdracht van gegevens binnen 24 uur . #### 6.2.3 Gekoppelde reisarrangementen Gekoppelde reisarrangementen omvatten ten minste twee verschillende reisdiensten voor dezelfde reis die geen pakketreis vormen en waarvoor verschillende overeenkomsten met verschillende professionals worden gesloten. Kenmerkend is dat één professional de selectie en betaling van elke reisdienst faciliteert, of gericht de aankoop van aanvullende diensten bij een andere handelaar binnen 24 uur faciliteert. Het verschil met pakketreizen is cruciaal voor de aansprakelijkheid van de aanbieder; bij gekoppelde reisarrangementen informeert de aanbieder de reiziger dat hij niet aansprakelijk is voor tekortkomingen van andere dienstverleners . #### 6.2.4 Uitzonderingen Bepaalde reisarrangementen vallen buiten de scope van de wet, zoals: * Arrangementen korter dan 24 uur (zonder overnachting) . * Incidentele arrangementen zonder winstoogmerk voor een beperkte groep (bv. schoolreizen) . * Arrangementen die deel uitmaken van een algemene overeenkomst voor zakenreizen tussen professionals . #### 6.2.5 Precontractuele informatie * **Pakketreizen:** Organisatoren en doorverkopers moeten standaardformulieren verstrekken die de basisrechten van de reiziger uitleggen. Daarnaast is andere informatie verplicht, zoals kenmerken van de reis, totale prijs, betalingsregeling, minimumaantal deelnemers, visum- en paspoortverplichtingen, en informatie over facultatieve en verplichte verzekeringen. De informatie moet duidelijk, begrijpelijk en in het oog springend zijn . * **Gekoppelde reisarrangementen:** Reizigers moeten geïnformeerd worden dat het geen pakketreis betreft en dat de dienstverleners afzonderlijk aansprakelijk zijn . #### 6.2.6 De pakketreisovereenkomst De overeenkomst moet helder en begrijpelijk zijn en een kopie of bevestiging op een duurzame drager omvatten. De inhoud omvat de precontractuele informatie, de verplichting tot bijstand, aansprakelijkheid voor goede uitvoering, en de mogelijkheid tot overdracht van de boeking . #### 6.2.7 Wijziging van de pakketreis * **Prijsaanpassingen:** Prijswijzigingen na contractsluiting zijn mogelijk op basis van specifieke factoren zoals wisselkoersen en brandstofprijzen, mits voorzien in het contract en met een correcte berekening van de prijsherziening. Een prijsstijging van meer dan 8% is niet toegestaan . * **Ingrijpende wijzigingen door organisator:** Indien de organisator vóór aanvang van de reis ingrijpende wijzigingen aanbrengt, kan de reiziger de voorgestelde wijziging accepteren, kosteloos opzeggen (met terugbetaling en eventueel schadevergoeding), of een alternatieve pakketreis accepteren (met recht op prijsvermindering bij lagere kwaliteit) . #### 6.2.8 Opzegging door de reiziger De reiziger kan de overeenkomst opzeggen tegen betaling van een passende en gerechtvaardigde vergoeding. Deze vergoeding is gestandaardiseerd en neemt toe naarmate de reisdatum nadert. Opzegging is kosteloos bij onvermijdelijke en buitengewone omstandigheden ter plaatse . * **Overdraagbaarheid van de boeking:** De boeking kan worden overgedragen aan een ander persoon mits kennisgeving op een duurzame drager en binnen een termijn van zeven dagen voor vertrek. Zowel de overdrager als de overnemer zijn hoofdelijk aansprakelijk voor de betaling . #### 6.2.9 Aansprakelijkheid De organisator is aansprakelijk voor non-conformiteit van de reisdiensten, tenzij deze te wijten is aan de reiziger, een derde niet betrokken bij de reisdiensten, of onvermijdbare en buitengewone omstandigheden. De organisator is ook aansprakelijk voor de handelingen van dienstverleners waarop hij een beroep doet . * **Sanctionering:** Bij non-conformiteit heeft de reiziger recht op prijsvermindering, schadevergoeding, en in geval van vervoer ook op repatriëring . * **Bijstandverplichting:** De organisator moet bijstand verlenen, waaronder informatie over medische diensten en consulaire bijstand. Kosten hiervoor kunnen worden verhaald op de reiziger enkel bij opzet of nalatigheid . * **Uitzonderingen:** Aansprakelijkheid kan beperkt zijn door internationale verdragen . * **Verjaringstermijn:** De verjaringstermijn voor vorderingen bedraagt twee jaar vanaf het einde van de reis . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Consument | Een natuurlijk persoon die handelt voor doeleinden die buiten zijn handels-, bedrijfs-, ambachts- of beroepsactiviteit vallen, zoals gedefinieerd in artikel I.1, 2° van het Wetboek Economisch Recht (WER). | | Onderneming | Een natuurlijke of rechtspersoon die een economische activiteit nastreeft, dat wil zeggen het aanbieden van producten op de markt tegen vergoeding, en dit op een duurzame wijze. Dit begrip wordt richtlijnconform geïnterpreteerd en houdt rekening met Europese rechtspraak. | | Harmonisatie | Het proces waarbij nationale wetgevingen van lidstaten van de Europese Unie op elkaar worden afgestemd, vaak door middel van richtlijnen, om zo de interne markt te bevorderen en een gelijk speelveld te creëren. | | Richtlijn | Een Europese rechtsakte die een bepaald doel voor ogen heeft, maar waarbij de lidstaten de keuze hebben hoe dit doel in hun nationale recht wordt omgezet. Richtlijnen zijn vaak minimaal geharmoniseerd, wat betekent dat lidstaten aanvullende bescherming mogen bieden. | | Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ) | Het hoogste gerecht van de Europese Unie dat instaat voor de interpretatie en handhaving van het EU-recht. Het HvJ speelt een cruciale rol bij de ontwikkeling van het consumentenrecht door middel van prejudiciële vragen en de uitleg van richtlijnen. | | Onrechtmatig beding | Een contractuele bepaling die, ongeacht het overeengekomen recht, een kennelijk onevenwicht creëert tussen de rechten en plichten van de partijen, ten nadele van de consument. Dit kan leiden tot de nietigheid van het beding. | | Zwarte lijst | Een lijst van bedingen die per definitie als onrechtmatig worden beschouwd en die ten allen tijde verboden zijn in consumentencontracten. Deze bedingen zijn dus nietig. | | Grijze lijst | Een lijst van bedingen die vermoedelijk onrechtmatig zijn, tenzij de onderneming het tegenbewijs kan leveren dat deze bedingen de uitzonderingen op de regel rechtvaardigen. | | Algemene toetsingsnorm | Een open norm die bepaalt dat bedingen die een kennelijk onevenwicht creëren tussen de rechten en plichten van de partijen verboden zijn. Deze norm fungeert als vangnet wanneer een specifiek beding niet onder de zwarte of grijze lijst valt. | | Herroepingsrecht | Een recht dat de consument de mogelijkheid biedt om een overeenkomst op afstand of buiten verkoopruimte gesloten, binnen een bepaalde termijn te beëindigen zonder opgave van redenen en zonder bijkomende kosten. | | Wettelijke garantie | De wettelijk verplichte garantie die de verkoper biedt op consumptiegoederen die niet conform zijn aan de overeenkomst. Deze garantie biedt de consument bescherming tegen gebreken die aanwezig waren op het moment van levering. | | Conformiteitsgebrek | Een gebrek waardoor een goed niet voldoet aan de subjectieve en objectieve criteria die in de wet zijn vastgelegd, met inbegrip van de beschrijving, kwaliteit en geschiktheid voor normaal gebruik. | | Precontractuele informatie | De informatie die een onderneming verplicht is te verstrekken aan een consument alvorens een contract wordt gesloten, teneinde de consument in staat te stellen een geïnformeerde beslissing te nemen. | | Pakketreis | Een combinatie van ten minste twee verschillende reisdiensten (vervoer, accommodatie, etc.) die voor dezelfde reis worden aangeboden door één professioneel, of die op een onderling verbonden wijze worden verkocht. | | Oneerlijke handelspraktijk | Een actie of omissie van een onderneming die gericht is op het beïnvloeden van het economisch gedrag van de consument door middel van misleiding, agressie of het schenden van professionele toewijding, en die leidt tot een transactie die de consument anders niet had gesloten. | | Invordering van consumentenschulden | De regels die de inning van achterstallige schulden van consumenten regelen, inclusief de vereisten voor betalingsherinneringen, schadevergoedingen en huisbezoeken, met als doel een evenwichtige oplossing te bieden. | | Greenwashing | Het oneigenlijk groener of duurzamer voorstellen van producten of diensten dan de werkelijkheid, wat misleidend kan zijn voor de consument en in strijd kan zijn met de regels inzake handelspraktijken. | | Digitale inhoud en digitale diensten | Gegevens die in digitale vorm worden geproduceerd en geleverd, of diensten die consumenten in staat stellen gegevens in digitale vorm te creëren, verwerken, opslaan of toegang ertoe te krijgen. Deze vallen onder specifieke garantieregelingen. |

# Toepassingsgebied en algemene informatieverplichtingen Dit onderwerp belicht de reikwijdte van Boek VI van het Wetboek Economisch Recht (WER) en de fundamentele informatieplichten die ondernemingen hebben tegenover consumenten, met name vóór de totstandkoming van een overeenkomst. ### 1.1 Europeesrechtelijke basis en evolutie Boek VI WER is sterk Europees gestuurd. De regels zijn gebaseerd op Europese verordeningen en richtlijnen. Richtlijnen kunnen leiden tot minimale harmonisatie, waarbij lidstaten geen additionele bescherming mogen voorzien, wat kan leiden tot verschillen in bescherming tussen lidstaten (bv. verkoop op afstand). Richtlijnen met maximale harmonisatie verbieden eveneens additionele bescherming, met als doel een gelijk beschermingsniveau in alle lidstaten te garanderen (bv. oneerlijke handelspraktijken, solden, uitverkoop). Er bestaat een blijvend spanningsveld tussen nationale en Europese consumentenbescherming, met name door de richtlijn inzake oneerlijke handelspraktijken die maximale harmonisatie voorziet. Belgische regels die niet onder deze richtlijn vallen, zullen vroeg of laat aangepast moeten worden [1](#page=1). ### 1.2 Toepassingsgebied van Boek VI WER Boek VI WER omvat regels die van toepassing zijn op zowel de relatie tussen bedrijven onderling (B2B) als tussen bedrijven en consumenten (B2C). Het is van toepassing op alle producten, inclusief goederen en diensten [1](#page=1). #### 1.2.1 Vrije beroepers Vrije beroepers vallen nu onder Boek VI WER, omdat de definitie van "onderneming" in artikel I.8, 39° WER hen omvat. Vroeger hadden zij een apart Boek XIV met dezelfde regels [1](#page=1). #### 1.2.2 Bepalende definities Het toepassingsgebied van Boek VI WER wordt bepaald door de toepasselijke definities uit het WER [1](#page=1): * **Onderneming:** artikel I.8, 39° WER [1](#page=1). * **Consument:** artikel I.1, 2° WER [1](#page=1). * **Producten:** artikel I.8, 47° WER [1](#page=1). * **Goederen:** artikel I.1, 6° WER [1](#page=1). * **Diensten:** artikel I.1, 5° WER [1](#page=1). ### 1.3 Algemene informatieplicht (art. VI.2 WER) De algemene informatieplicht is een residuaire bepaling die van toepassing is op alle overeenkomsten met consumenten (B2C) waarvoor geen specifieke regels (lex specialis) bestaan. Deze plicht is dus niet van toepassing op overeenkomsten op afstand (art. VI.44/1 ev WER) of overeenkomsten gesloten buiten de verkoopruimten (art. VI.63/1 ev WER) [2](#page=2). #### 1.3.1 Inhoud van de informatieplicht Vóórdat een consument gebonden kan worden door een overeenkomst, moet de onderneming op duidelijke en begrijpelijke wijze de volgende informatie verstrekken, indien relevant en voor zover er geen afwijkende regels bestaan [2](#page=2): * De voornaamste productkenmerken [2](#page=2). * De identiteit van de onderneming [2](#page=2). * De totale prijs van het product, inclusief belastingen, leveringskosten, etc., of de berekeningswijze voor de prijs [2](#page=2). * Een herinnering aan de wettelijke conformiteitswaarborg ex artikel 1649ter BW [2](#page=2). * Desgevallend, de betalingswijze, leveringswijze, etc. [2](#page=2). * Desgevallend, de verkoopsvoorwaarden, rekening houdend met de door de consument meegedeelde of redelijkerwijs voorzienbare bestemming/gebruik [2](#page=2). * Desgevallend, de commerciële garanties [2](#page=2). Er is geen specifieke sanctie voorzien voor de schending van deze algemene informatieplicht, met uitzondering van een mogelijke boete door de economische inspectie (art. 6.5 BW) [2](#page=2). > **Tip:** Onthoud dat de algemene informatieplicht de vangnetbepaling is en dus enkel geldt wanneer er geen specifieke informatieverplichtingen zijn voor een bepaald type overeenkomst. ### 1.4 Prijsaanduiding bij aanbieding aan consument (art. VI.3 ev WER) De regels inzake prijsaanduiding zijn van toepassing op alle goederen en homogene diensten [2](#page=2). #### 1.4.1 Algemene vereisten voor prijsaanduiding De prijsaanduiding moetschriftelijk, leesbaar, goed zichtbaar en ondubbelzinnig zijn. De totale prijs moet inclusief BTW en taksen zijn, alsook de verplichte supplementen. De prijs moet minstens in euro worden vermeld en dit geldt ook voor reclame waar de prijs wordt vermeld [2](#page=2). #### 1.4.2 Specifieke regels voor diensten * **Homogene diensten:** Dit zijn diensten waarbij de tariefbepaling losstaat van de omstandigheden of kenmerken van de dienst. De vereisten zijn dezelfde als voor uitgestalde goederen: leesbaar, goed zichtbaar, schriftelijk en ondubbelzinnig (art. VI.3 §2) [2](#page=2). * **Niet-homogene diensten:** Dit zijn diensten met specifieke kenmerken die de prijs bepalen (bv. schilderwerken). Wanneer een consument om een bestek vraagt, is de onderneming verplicht dit te leveren indien zij bereid is de dienst te leveren (art. VI.7, 3° WER). Een bestek gevolgd door een aanvaarding vormt een overeenkomst [2](#page=2). #### 1.4.3 Uitzonderingen op de prijsaanduiding Bij koninklijk besluit kunnen bijzondere regels inzake prijsaanduiding worden vastgelegd of vrijstellingen worden voorzien. Een voorbeeld van een vrijstelling is voor juwelen met een prijs hoger dan 870 euro [2](#page=2). > **Example:** Een bakker die brood verkoopt, moet de prijs duidelijk vermelden op het brood of op een zichtbare plaats in de winkel. Dit geldt ook voor de prijs van een koffie in een café. Echter, bij maatwerk zoals het inhuren van een architect voor een specifiek bouwproject, waarbij de prijs sterk afhangt van de specifieke wensen, volstaat het meestal om een bestek te leveren op vraag van de consument. --- # Promoties en prijsverminderingen Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over promoties en prijsverminderingen, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Promoties en prijsverminderingen Dit onderdeel behandelt diverse vormen van promoties en prijsverminderingen, inclusief vergelijkende reclame, gewone prijsverminderingen, uitverkopen, opruimingen, solden, en de specifieke regels rondom titels die recht geven op terugbetaling of prijsvermindering. ### 2.1 Vergelijkende reclame Vergelijkende reclame is gereguleerd onder artikel VI.17 van het Wetboek Economisch Recht (WER). Het wordt gedefinieerd als reclame waarin een concurrent, of de goederen of diensten die door een concurrent worden aangeboden, uitdrukkelijk of impliciet worden genoemd. De identificatie van de concurrent of hun producten kan dus expliciet of impliciet zijn. Een concurrent wordt gedefinieerd als een aanbieder van substitueerbare producten. Reclame zelf is breed gedefinieerd als alle mededelingen die, zelfs zonder publiek karakter, een indirect effect hebben op de bevordering van verkopen, zoals de benaming op een product [3](#page=3). #### 2.1.1 Voorwaarden voor geoorloofde vergelijkende reclame Om vergelijkende reclame wettelijk toe te laten, moeten acht cumulatieve voorwaarden vervuld zijn. Het doel van deze voorwaarden is om de voordelen van vergelijkbare producten objectief te belichten en zo de concurrentie in het belang van de consument te stimuleren [3](#page=3). Wanneer deze voorwaarden niet worden nageleefd, kan de reclame verboden zijn indien zij concurrentieverstorend werkt, schade berokkent aan concurrenten, of een negatieve invloed heeft op de keuze van de consument. Het Hof van Justitie interpreteert deze regels op een beperkende manier, wat betekent dat er niet snel tot een inbreuk zal worden geoordeeld [3](#page=3). De belangrijkste acht voorwaarden zijn: 1. De reclame mag geen misleidende handelspraktijk zijn conform de artikelen VI.97, 99 en 100 WER [3](#page=3). 2. De vergeleken producten moeten bestemd zijn voor dezelfde behoefte of hetzelfde doel. Er mag dus geen vergelijking gemaakt worden tussen appels en peren [3](#page=3). 3. Er moet een objectieve vergelijking plaatsvinden van essentiële, relevante, controleerbare en representatieve kenmerken [3](#page=3). 4. De reputatie van concurrenten mag niet beschadigd of gekleineerd worden [3](#page=3). #### 2.1.2 Vormen van prijsverminderingen Prijsverminderingen kunnen worden onderverdeeld in twee hoofdcategorieën: gewone prijsverminderingen en prijsverminderingen in bijzondere omstandigheden [3](#page=3). ### 2.2 Gewone prijsverminderingen Gewone prijsverminderingen zijn van toepassing op situaties zoals solden en uitverkopen, maar ook op andere vormen zoals Black Friday kortingen, seizoenskortingen en folderkortingen. Vóór 28 mei 2022 bestonden er geen specifieke regels voor deze kortingen, met uitzondering van het algemene verbod op oneerlijke handelspraktijken. Sinds 28 mei 2022 zijn er nieuwe regels van kracht, vastgelegd in de artikelen VI.18-21 WER [3](#page=3). ### 2.3 Prijsverminderingen in bijzondere omstandigheden De wet voorziet in specifieke regels voor bepaalde situaties die prijsverminderingen met zich meebrengen. Dit betreft met name uitverkopen, opruimingen/solden en titels die recht geven op terugbetalingen of prijsverminderingen [3](#page=3). #### 2.3.1 Uitverkopen Uitverkopen zijn gereguleerd onder de artikelen VI.22-24 WER en zijn uitsluitend van toepassing op goederen. Een uitverkoop wordt gedefinieerd als elke prijsvermindering onder de benaming 'uitverkoop' (of synoniemen) met de intentie om de voorraad versneld te verkopen [4](#page=4). Uitverkopen zijn enkel toegestaan in de volgende situaties, zoals vermeld in artikel VI.22 WER [4](#page=4): * Ter uitvoering van een rechterlijke beslissing [4](#page=4). * Bij overname van de onderneming [4](#page=4). * Bij stopzetting van activiteiten [4](#page=4). * Bij verplaatsing of sluiting van de inrichting [4](#page=4). De voorwaarden en regels voor uitverkopen zijn vastgelegd in artikel VI.23 WER [4](#page=4): * **Maximale duur:** Een uitverkoop mag maximaal 5 maanden duren, of 12 maanden in geval van pensionering. Onderbrekingen van de uitverkoop schorsen de looptijd niet [4](#page=4). * **Sperperiode:** Uitverkopen vormen een uitzondering op het algemene reclameverbod tijdens de sperperiode; reclame voor uitverkopen is dus wel toegestaan [4](#page=4). * **Plaats en wijze van aanbieding:** Uitverkopen mogen enkel plaatsvinden op de normale verkooppunten en met de normale verkoopmiddelen. Indien er meerdere verkoopinrichtingen zijn, mag de uitverkoop enkel plaatsvinden in de winkel waar de goederen reeds eerder te koop werden gesteld [4](#page=4). * **Toegelaten goederen en herbevoorrading:** Enkel goederen die reeds vóór de aanvang van de uitverkoop aanwezig waren in de voorraad mogen verkocht worden. Herbevoorrading tijdens de uitverkoop is verboden [4](#page=4). #### 2.3.2 Opruimingen / solden & sperperiode Opruimingen en solden zijn eveneens enkel van toepassing op goederen en hebben tot doel de bescherming van ondernemingen. Hierbij gaat het om prijsverminderingen die plaatsvinden tijdens wettelijk bepaalde periodes [4](#page=4). De wettelijk vastgelegde periodes voor solden zijn: * Van 1 tot en met 31 januari [4](#page=4). * Van 1 tot en met 31 juli [4](#page=4). De regels voor de goederen die verkocht mogen worden tijdens solden/opruimingen zijn: * **Geen herbevoorrading:** Net als bij uitverkopen is herbevoorrading tijdens solden niet toegestaan [4](#page=4). * **Aanbiedingsvereiste:** Enkel goederen die vóór de aanvang van de soldenperiode minstens 30 dagen (niet noodzakelijk aansluitend) te koop werden aangeboden, mogen tijdens de solden worden verkocht [4](#page=4). #### 2.3.3 Sperperiode Er geldt een sperperiode, specifiek voor de kledijsector, die het verbiedt om prijsverminderingen aan te kondigen één maand vóór de start van de solden. Er zijn echter uitzonderingen op dit verbod, namelijk voor braderieën (artikel VI.29, §4 WER) en voor uitverkopen (artikel VI.29, §5 WER) [4](#page=4). #### 2.3.4 Titels die recht geven op terugbetaling of prijsvermindering De wet regelt ook promoties waarbij titels worden uitgegeven die recht geven op een terugbetaling of een prijsvermindering [4](#page=4). * **Titels die recht geven op terugbetaling (cashback):** Artikel VI.31 WER schrijft voor welke vermeldingen verplicht zijn op dergelijke titels. Dit omvat de naam, adres, vennootschapsvorm en -nummer van de uitgever, de geldigheidsduur, het bedrag van de cashback, en de regels en voorwaarden voor de terugbetaling [4](#page=4). * **Titels die recht geven op prijsvermindering:** Wanneer een onderneming gratis titels uitgeeft die recht geven op een prijsvermindering bij de aankoop van producten (door dezelfde of een andere onderneming), is de verkoper verplicht de korting te verlenen, mits voldaan is aan de voorwaarden van het aanbod en de vereiste vermeldingen zijn opgenomen conform §2 van artikel VI.32 WER [4](#page=4). --- # Overeenkomsten met consumenten op afstand en buiten de verkoopruimte Dit deel van de studiehandleiding behandelt de specifieke consumentenbescherming bij overeenkomsten die buiten de fysieke verkoopruimte van de onderneming worden gesloten, met nadruk op uitgebreide informatieplichten en het herroepingsrecht. ### 3.1 Overeenkomsten op afstand Overeenkomsten op afstand zijn van toepassing wanneer aan een aantal cumulatieve voorwaarden is voldaan. Deze voorwaarden omvatten een B2C-relatie, een georganiseerd systeem voor verkoop op afstand, het gebruik van technieken voor communicatie op afstand tot aan de sluiting van de overeenkomst, en de afwezigheid van gelijktijdige fysieke aanwezigheid van beide partijen. Prospectie, in tegenstelling tot onderhandelen in een verkoopruimte, valt hier niet onder. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen overeenkomsten met niet-financiële diensten (goederen en diensten) en financiële diensten [7](#page=7). #### 3.1.1 Overeenkomsten op afstand betreffende niet-financiële diensten Voor deze overeenkomsten geldt een dubbele informatieplicht: een precontractuele en een contractuele informatieplicht [7](#page=7). ##### 3.1.1.1 Precontractuele informatieplicht Voordat een overeenkomst op afstand betreffende niet-financiële diensten met een consument kan worden gesloten, moet de onderneming duidelijke en begrijpelijke informatie verstrekken conform artikel VI.45 van de WER. Deze informatie omvat onder meer de voornaamste kenmerken van de goederen of diensten de totale prijs inclusief belastingen en extra kosten de wijze van betaling, levering, uitvoering en het beleid inzake klachtenbehandeling informatie over het herroepingsrecht en de duur van de overeenkomst en opzegmogelijkheden [7](#page=7). De modaliteiten voor deze informatieverstrekking zijn vastgelegd in artikel VI.46 WER. De informatie moet duidelijk, begrijpelijk en passend zijn voor de gebruikte communicatietechniek. Indien de informatie op een duurzame gegevensdrager wordt verstrekt, moet deze leesbaar zijn. Bij e-verkoop met een betalingsverplichting voor de consument, moet onmiddellijk vóór het plaatsen van de bestelling een duidelijke mededeling van de productkenmerken, totale prijs, duur van de overeenkomst en minimale duur van de consumentenverplichtingen plaatsvinden. De consument moet zijn betalingsverplichting uitdrukkelijk erkennen, bijvoorbeeld via een knop met de tekst "bestelling met betalingsverplichting" of een soortgelijke boodschap. Voor verkoop via technieken met beperkingen in tijd of ruimte (zoals sms of telefoon) kan de precontractuele informatieverplichting beperkt worden tot de essentiële informatie, waarbij andere informatie via een passende wijze kan worden overgedragen [7](#page=7). **Sancties bij schending van de precontractuele informatieverstrekking:** * **Algemene sancties:** Het niet-verstrekken van informatie kan worden beschouwd als een oneerlijke handelspraktijk (misleiding door omissie), met mogelijke sancties zoals terugbetaling door de rechter zonder teruggave van het goed (artikel VI.38, 2e lid WER). Schadevergoeding op grond van artikel 6.5 BW is mogelijk, maar schade is niet altijd evident aantoonbaar. Strafsancties zijn minder prioriteit [8](#page=8). * **Specifieke sancties:** * Geen informatie over extra kosten of terugzendingskosten bij herroepingsrecht: de consument hoeft deze kosten niet te betalen [8](#page=8). * Geen knop die verwijst naar betalingsverplichting: de consument is niet gebonden door de bestelling [8](#page=8). * Geen informatie over het herroepingsrecht: de principiële termijn wordt verlengd met 12 maanden [8](#page=8). ##### 3.1.1.2 Contractuele informatieplicht van de onderneming Conform artikel VI.46, §7 WER moet de onderneming de reeds precontractueel verstrekte informatie bevestigen, tenzij deze al op een duurzame gegevensdrager is bezorgd. Dit moet gebeuren binnen een redelijke periode na contractsluiting en uiterlijk bij de levering van het goed of vóór de aanvang van de uitvoering van de dienst. De informatie moet op een duurzame gegevensdrager worden verstrekt, zoals op papier, een dvd, USB, of e-mail. Een website is hiervoor niet geschikt. Een duurzame gegevensdrager is een drager die de opslag van informatie voor latere, ongewijzigde raadpleging mogelijk maakt [8](#page=8). ##### 3.1.1.3 Het wettelijk herroepingsrecht Het wettelijk herroepingsrecht geeft consumenten de mogelijkheid om een overeenkomst zonder opgave van redenen te herroepen of ongedaan te maken [8](#page=8). * **Termijn:** De herroepingstermijn bedraagt 14 dagen. Deze termijn gaat in op de dag van levering van de goederen (met uitzonderingen) of de dag van contractsluiting voor diensten [8](#page=8). * **Sanctie bij schending informatieplicht:** Indien er geen (precontractuele) informatie over het herroepingsrecht is verstrekt, wordt de termijn verlengd met 12 maanden. Als de informatie na contractsluiting, maar binnen 12 maanden na afloop van de normale termijn, wordt meegedeeld, wordt de aanvang van de termijn opgeschort [8](#page=8). * **Kosten:** De consument draagt geen kosten, met uitzondering van: * Leveringskosten indien de consument een duurdere leveringswijze dan de standaardlevering heeft gekozen [8](#page=8). * Directe terugzendingskosten, tenzij de onderneming deze draagt of de informatie over de kosten niet vooraf is meegedeeld [8](#page=8). * Eventuele waardeverminderingskosten, tenzij de precontractuele informatie over het herroepingsrecht niet correct is verstrekt [8](#page=8). * **Wijze van herroeping:** De herroeping kan gebeuren via het wettelijk modelformulier of een andere verklaring, mits de consument kan bewijzen dat hij tijdig heeft herroepen. Verzending binnen de termijn volstaat [9](#page=9). * **Terugbetaling door de onderneming:** Binnen 14 dagen na herroeping of na ontvangst van de goederen/bewijs van terugzending betaalt de onderneming alle betaalde bedragen terug, inclusief leveringskosten (tenzij een duurdere leveringswijze is gekozen) [9](#page=9). * **Verplichtingen consument:** De consument moet de goederen terugsturen binnen 14 dagen na herroeping. De terugzendingskosten zijn voor de consument, tenzij de onderneming ze draagt of ze niet vooraf zijn meegedeeld. De consument is aansprakelijk voor waardevermindering door gebruik dat verder gaat dan nodig is om te testen of inspecteren [9](#page=9). * **Bewijslast:** De bewijslast van de staat van het product ligt bij de onderneming, hoewel veel elektronische producten gebruikstijd registreren. Er is geen aansprakelijkheid voor waardevermindering als de precontractuele informatie over het herroepingsrecht ontbrak [9](#page=9). * **Uitzonderingen op het herroepingsrecht:** Er zijn diverse uitzonderingen waarbij geen herroepingsrecht geldt, zoals bij volledig uitgevoerde dienstenovereenkomsten, logies, accommodatie, vervoer, autohuur, vrijetijdsdiensten, op maat gemaakte goederen, en beperkt houdbare goederen [9](#page=9). ### 3.2 Buiten verkoopruimten gesloten overeenkomsten Bij overeenkomsten die buiten de verkoopruimte worden gesloten, geniet de consument vrijwel dezelfde bescherming als bij overeenkomsten op afstand, met name op het gebied van informatieplichten en het herroepingsrecht [9](#page=9). #### 3.2.1 Definitie en toepassingsgebied Een overeenkomst die buiten de verkoopruimte is gesloten, is een B2C-overeenkomst (zowel voor goederen als diensten) die is gesloten buiten de verkoopruimte, of binnen de verkoopruimte onmiddellijk nadat de consument persoonlijk en individueel buiten de verkoopruimte is aangesproken. Dit gebeurt in de gelijktijdige fysieke aanwezigheid van beide partijen. Een overeenkomst kan niet tegelijkertijd een overeenkomst op afstand en een overeenkomst buiten de verkoopruimte zijn vanwege de tegengestelde voorwaarden omtrent fysieke aanwezigheid. Dit geldt ook wanneer de overeenkomst uitdrukkelijk op vraag van de consument is gesloten [9](#page=9). De definitie van "verkoopruimte" omvat onverplaatsbare ruimtes waar de onderneming permanent haar activiteiten uitoefent, of verplaatsbare ruimtes waar een onderneming gewoonlijk haar activiteiten uitoefent, zoals een telecomoperator in een winkel of een marktstand. Uitzonderingen gelden voor onder andere consumentenkredieten, verzekeringsovereenkomsten en voedingsrondes [9](#page=9). #### 3.2.2 Bescherming De consument geniet bescherming door precontractuele informatieplichten, de bevestiging van de overeenkomst, en het herroepingsrecht [9](#page=9). ##### 3.2.2.1 Precontractuele informatie Conform artikel VI.64 WER moet de precontractuele informatie op een duidelijke en begrijpelijke wijze worden meegedeeld. De informatie moet leesbaar zijn en op papier of, mits instemming van de consument, op een andere duurzame gegevensdrager worden verstrekt. Dit verschilt van overeenkomsten op afstand, waar de informatie via elke passende drager kan worden verstrekt (bijvoorbeeld via internet). De informatie moet worden verstrekt vóór de sluiting van de overeenkomst. De verstrekte informatie is bindend en maakt integraal deel uit van de overeenkomst [10](#page=10). **Sancties bij schending:** * **Algemene sanctie:** Net als bij overeenkomsten op afstand kan het niet-verstrekken van informatie worden beschouwd als een oneerlijke handelspraktijk (misleiding door omissie), met de mogelijke sanctie van terugbetaling door de rechter zonder teruggave van het product [10](#page=10). * **Specifieke sancties:** * Geen informatie over aanrekening van extra kosten: de consument hoeft deze kosten niet te betalen [10](#page=10). * Gebrekkige precontractuele informatie over het herroepingsrecht: * Geen precontractuele informatie: de termijn wordt verlengd met 12 maanden en er is geen vergoeding voor eventuele waardevermindering [10](#page=10). * Laattijdige precontractuele informatie: de aanvang van de termijn wordt opgeschort [10](#page=10). * Geen informatie over terugzendingskosten: de terugzendingskosten zijn ten laste van de onderneming [10](#page=10). ##### 3.2.2.2 Contractuele informatie De onderneming dient een kopie van het ondertekende contract te verstrekken, of een bevestiging van het contract op papier of, mits akkoord van de consument, via een andere duurzame drager. Hierin verschilt de regeling van overeenkomsten op afstand, waar de bevestiging steeds op een duurzame drager kan, terwijl bij overeenkomsten buiten de verkoopruimte papier de hoofdregel is en een andere duurzame drager slechts mogelijk is mits akkoord van de consument [10](#page=10). ##### 3.2.2.3 Herroepingsrecht De regeling van het herroepingsrecht voor overeenkomsten die buiten de verkoopruimte zijn gesloten, is identiek aan die voor overeenkomsten op afstand, met één uitzondering voor bouw- en verbouwingsovereenkomsten [10](#page=10). --- # Oneerlijke handelspraktijken en bedingen Dit studieonderdeel behandelt de juridische kaders rondom oneerlijke handelspraktijken en onrechtmatige bedingen, zowel in consumentenrelaties als tussen ondernemingen, inclusief de bijbehorende sancties. ## 4. Oneerlijke handelspraktijken en bedingen ### 4.1 Handelspraktijken en gezamenlijk aanbod #### 4.1.1 Gezamenlijk aanbod Een gezamenlijk aanbod is een overeenkomst waarbij de (kosteloze) verkrijging van een goed of dienst afhankelijk is van de verwerving van een ander goed of dienst. Een voorbeeld hiervan is het gratis of tegen een verminderde prijs verkrijgen van een snoeischaar bij de aankoop van een elektrische heggenschaar [11](#page=11). **Regel:** Gezamenlijke aanbiedingen zijn in principe toegelaten, tenzij ze een oneerlijke handelspraktijk vormen in de zin van artikel VI.93 e.v. Wetboek Economisch Recht (WER). Een uitzondering geldt wanneer minstens één component een "financiële dienst" is, tenzij specifieke uitzonderingen van artikel VI.81, §2 WER van toepassing zijn. Een voorbeeld van een verboden gezamenlijk aanbod is een gratis fles champagne bij nieuwe beleggingen door trouwe klanten [11](#page=11). ### 4.2 Onrechtmatige bedingen #### 4.2.1 Onrechtmatige bedingen ten aanzien van consumenten Een "onrechtmatig beding" in een B2C-overeenkomst is gedefinieerd als een beding dat, naast het vereiste van een B2C-relatie, een kennelijk onevenwicht tussen de rechten en plichten van de partijen veroorzaakt ten nadele van de consument [11](#page=11). **Regel:** Elk onrechtmatig beding is verboden. Dit is de algemene toetsingsnorm voor elk beding in B2C-overeenkomsten. De beoordeling van het evenwicht tussen de rechten en plichten is een feitenkwestie voor de rechter. Artikel VI.83 WER bevat een zwarte lijst van bedingen die door de rechter "moeten vernietigd" worden omdat ze in elk geval onrechtmatig zijn [11](#page=11). De regels inzake onrechtmatige bedingen zijn van dwingend recht, wat betekent dat een consument hier geen afstand van kan doen voordat er een geschil ontstaat. De onderneming kan zich er dus niet op beroepen dat de consument de onrechtmatige bedingen vooraf in de algemene voorwaarden heeft aanvaard [11](#page=11). **Gevolg van nietigheid:** Indien een beding onrechtmatig wordt verklaard, wordt het voor ongeschreven gehouden. Het contract blijft bestaan, indien mogelijk, zonder het onrechtmatige beding [11](#page=11). #### 4.2.2 Onrechtmatige bedingen tussen ondernemingen Sinds 1 december 2020 geldt er wetgeving inzake onrechtmatige bedingen tussen ondernemingen (B2B), die vergelijkbaar is met de regels voor consumenten, maar met enkele verschillen [12](#page=12). **Definitie:** Een "onrechtmatig beding" tussen ondernemingen is een beding in een overeenkomst (voor goederen of diensten) dat een kennelijk onevenwicht tussen de rechten en plichten van de partijen veroorzaakt. Dit is een andere definitie dan die voor consumenten in artikel I.8, 22° WER [12](#page=12). **Regel:** Elk onrechtmatig beding is verboden. Dit is de algemene toetsingsnorm voor elk beding in B2B-overeenkomsten [12](#page=12). **Lijsten:** * **Zwarte lijst (art. VI.91/4 WER):** Bevat 4 bedingen die altijd onrechtmatig zijn en door de rechter "moeten vernietigd" worden [12](#page=12). * **Grijze lijst (art. VI.91/5 WER):** Bevat 8 bedingen die, behoudens bewijs van het tegendeel, vermoed worden onrechtmatig te zijn. De rechter moet deze vernietigen als de aangeklaagde partij geen bewijs kan leveren van het rechtmatige karakter [12](#page=12). #### 4.2.3 Verlenging van dienstenovereenkomsten **Toepassingsgebied:** Dit artikel (VI.91 WER) is van toepassing op dienstenovereenkomsten en gemengde overeenkomsten voor bepaalde duur, met een beding tot stilzwijgende verlenging, tussen een onderneming en een consument [12](#page=12). **Bescherming consument:** * Een beding tot stilzwijgende verlenging moet vetgedrukt en omkaderd op de voorzijde van de eerste pagina van de overeenkomst staan [12](#page=12). * Het moet de gevolgen van de verlenging, de uiterste datum voor verzet (opzegging) en de wijze van verzet vermelden [12](#page=12). * De uiterste datum voor verzet mag niet onredelijk ver verwijderd zijn van de afloopdatum van de bepaalde duur; anders is het een verboden beding (art. VI.83, 20° WER) [12](#page=12). * Na stilzwijgende verlenging kan de overeenkomst op elk ogenblik worden opgezegd met naleving van een contractueel bepaalde opzeggingstermijn, die maximaal twee maanden mag zijn (art. VI.91, §2) [12](#page=12). ### 4.3 Verboden handelspraktijken #### 4.3.1 Oneerlijke handelspraktijken ten aanzien van consumenten **Toepassingsgebied:** * **Personeel:** B2C-relaties [12](#page=12). * **Materieel:** Alle handelspraktijken in het kader van verkopen of tekoopaanbiedingen van producten (goederen en diensten), zowel vóór, gedurende als na de verkoop. "Handelspraktijken" omvatten reclame, misleidende en agressieve praktijken, en diensten na verkoop [12](#page=12). **Beoordeling van het oneerlijk karakter:** De beoordeling gebeurt in volgorde aan de hand van open normen en zwarte lijsten [13](#page=13). ##### 4.3.1.1 Algemene open norm Een handelspraktijk is oneerlijk wanneer deze in strijd is met de vereiste van professionele toewijding EN het economische gedrag van de gemiddelde consument wezenlijk verstoort of kan verstoren. Dit criterium is van toepassing wanneer de handelspraktijk de gemiddelde consument kan manipuleren om een product te kopen dat hij anders niet zou hebben gekocht. Indien de doelgroep specifieke zwakkere kenmerken heeft, wordt de verstoringsmogelijkheid beoordeeld vanuit het standpunt van de gemiddelde consument binnen die groep [13](#page=13). ##### 4.3.1.2 Toetsingsvolgorde De beoordeling van oneerlijke handelspraktijken volgt een specifieke hiërarchie [13](#page=13): 1. **Specifieke open normen** (bv. misleidend of agressief) 2. **Zwarte lijsten** (specifieke, per definitie oneerlijke praktijken) 3. **Algemene open norm** (art. VI.93 en VI.95 WER) - deze is van belang voor handelspraktijken die niet onder de specifieke normen of zwarte lijsten vallen [13](#page=13). ##### 4.3.1.3 Misleidende handelspraktijken * **Zwarte lijst (art. VI.100 WER):** Bevat een opsomming van de belangrijkste verboden misleidende praktijken, waaronder lokvogelpraktijken en bait-and-switch [14](#page=14). * **Open normen (art. VI.97-VI.99 WER):** * **Misleidende handelingen (art. VI.97-VI.98):** Dit betreft het meedelen van onjuiste informatie, het weglaten van essentiële informatie, of het op zodanige wijze meedelen van juiste informatie dat de consument een fout idee krijgt. Deze handelingen moeten de potentiële aankoopbeslissing van de gemiddelde consument beïnvloeden. De beoordeling gebeurt vanuit het standpunt van de gemiddelde consument binnen de doelgroep [14](#page=14). * **Misleidende omissie (art. VI.99 WER):** Dit omvat het weglaten van essentiële informatie die nodig is voor een geïnformeerd besluit, of het op een onduidelijke, dubbelzinnige, laattijdige of onbegrijpelijke manier verstrekken van essentiële informatie. Essentiële informatie is gedefinieerd in §4 van art. VI.99 [14](#page=14). * **Gevolgselement:** De misleiding moet het koopgedrag van de gemiddelde consument kunnen beïnvloeden [14](#page=14). * **Bewijslast:** Bij de open normen ligt de bewijslast bij de consument om aan te tonen dat de handelspraktijk misleidend kan zijn voor de gemiddelde consument [14](#page=14). ##### 4.3.1.4 Agressieve handelspraktijken * **Zwarte lijst:** Een opsomming van per se verboden praktijken (art. VI.103 WER) [14](#page=14). * **Open norm (art. VI.101-VI.102 WER):** Dit is van toepassing wanneer intimidatie, dwang, lichamelijk geweld of ongepaste beïnvloeding de keuzevrijheid van de gemiddelde consument aanzienlijk beperkt of kan beperken. Dit leidt ertoe dat de consument een transactiebeslissing neemt die hij anders niet had genomen. Bij de beoordeling wordt rekening gehouden met de feitelijke context en de elementen in art. VI.102 [14](#page=14). #### 4.3.2 Civiele sancties voor oneerlijke handelspraktijken Artikel VI.38 WER voorziet in specifieke civiele sancties [14](#page=14). * **Levering onbesteld goed:** De consument mag het goed houden zonder te moeten betalen. Dit is vergelijkbaar met artikel VI.103, 6° WER [14](#page=14). * **Algemene sanctie:** De consument kan betaling terugvragen en het product behouden [14](#page=14). * **Toekenning sanctie door rechter:** De rechter kan in bepaalde gevallen (6 gevallen in §1) of kan (overige gevallen in §2) een sanctie toekennen [14](#page=14). * **Voorwaarde:** De sanctie is enkel van toepassing wanneer de overeenkomst werd gesloten "ingevolge" een oneerlijke handelspraktijk, waarbij enige beïnvloeding door de handelspraktijk volstaat, zelfs indien niet doorslaggevend [14](#page=14). #### 4.3.3 Verkoop met verlies **Toepassingsgebied:** Enkel van toepassing op de verkoop van goederen, niet op diensten [15](#page=15). **Principe (art. VI.116 WER):** Verkoop met verlies is verboden. De ratio hierachter is de bescherming van kleinere ondernemingen tegen grote ketens die hen kunnen wegconcurreren, en het verzekeren van eerlijke marktpraktijken tussen ondernemingen. Deze regel is ingevoerd om buiten het toepassingsgebied van de EU-richtlijn inzake oneerlijke handelspraktijken te vallen [15](#page=15). **Uitzonderingen (art. VI.117 WER):** De verbodsbepaling geldt niet voor solden en uitverkoop, goederen die niet langer bewaard kunnen worden (bv. voedingswaren), externe omstandigheden (bv. verkoop kerstbomen na januari), of prijsafstemmingen om dwingende redenen van mededinging [15](#page=15). **Wanneer is er sprake van verkoop met verlies?** Dit is het geval wanneer de verkoopprijs lager ligt dan de bevoorradingsprijs of herbevoorradingsprijs, na aftrek van definitief verworven kortingen (en niet-definitief verworven volumekortingen) [15](#page=15). ### 4.4 Handhaving en sanctiemechanismen #### 4.4.1 Vordering tot staking * **Wat?** Een vordering tot een rechterlijk bevel (stakingsbevel) om onwettige handelingen onmiddellijk te stoppen en niet meer te stellen, eventueel met een dwangsom of publicatie van het stakingsbevel [15](#page=15). * **Wie kan vorderen?** Consumenten, niet-consumenten (belanghebbenden), beroepsverenigingen, consumentenorganisaties, de Economische Inspectie, en de Minister van Economische Zaken [15](#page=15). * **Procedure:** De procedure verloopt zoals in kort geding (snelheid) maar leidt tot een beslissing ten gronde, voor de voorzitter van de Ondernemingsrechtbank [15](#page=15). #### 4.4.2 Boek XV (Handhaving) * **Strafsancties:** Bestaan, maar worden in de praktijk zelden toegepast [15](#page=15). * **Administratieve handhaving:** Door de FOD Economie (ADEI - Algemene Directie Economische Inspectie). Deze dienst heeft opsporingsbevoegdheden (bv. mystery shoppers). Er is een waarschuwingsprocedure en de mogelijkheid om minnelijke schikkingen voor te stellen en te sluiten (bv. stopzetting praktijken en betalen vergoeding) die leiden tot het verval van de strafvordering [15](#page=15). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Wetboek Economisch Recht (WER) | Een verzameling wetten die economische activiteiten en marktpraktijken in België regelen, met als doel een eerlijke concurrentie en consumentenbescherming te waarborgen. | | Handelspraktijk | Elke handeling van een onderneming die rechtstreeks verband houdt met de verkoop of de aanbieding tot verkoop van producten aan consumenten, inclusief reclame en alle activiteiten voor, tijdens en na de verkoop. | | Consument | Een natuurlijke persoon die handelt voor doeleinden die buiten zijn bedrijfs-, beroeps- of ambachtsactiviteit vallen. | | Onderneming | Elke natuurlijke persoon of rechtspersoon die economische activiteiten ontplooit, inclusief vrije beroepers. | | Verkoop op afstand | Een overeenkomst gesloten tussen een onderneming en een consument zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid van beide partijen, gebruikmakend van technieken voor communicatie op afstand. | | Herroepingsrecht | Het recht van een consument om een overeenkomst op afstand of buiten de verkoopruimte te ontbinden binnen een bepaalde termijn, zonder opgave van redenen en zonder kosten, behalve in specifieke gevallen. | | Misleidende handelspraktijk | Een handelspraktijk die onjuiste informatie bevat of de werkelijkheid op een manier voorstelt die de gemiddelde consument kan misleiden over essentiële kenmerken van een product of dienst, of juist essentiële informatie weglaat. | | Agressieve handelspraktijk | Een handelspraktijk die door intimidatie, dwang of ongepaste beïnvloeding de keuzevrijheid van de consument wezenlijk beperkt, wat kan leiden tot een transactiebeslissing die anders niet zou zijn genomen. | | Onrechtmatig beding | Een beding in een overeenkomst tussen een onderneming en een consument dat, ondanks de goede trouw, een kennelijk onevenwicht veroorzaakt tussen de rechten en plichten van de partijen ten nadele van de consument. | | Zwarte lijst | Een opsomming van handelspraktijken die onder alle omstandigheden verboden zijn omdat zij per definitie oneerlijk, misleidend of agressief worden geacht. | | Grijze lijst | Een opsomming van handelspraktijken die vermoed worden onrechtmatig te zijn, tenzij de onderneming het tegendeel kan bewijzen. | | Lokvogelpraktijk | Een misleidende handelspraktijk waarbij een consument wordt aangetrokken met een aanbod dat de onderneming niet voornemens is op redelijke schaal te leveren, vaak om een ander product te verkopen. | | Verkoop met verlies | De verkoop van goederen onder de inkoopprijs of herbevoorradingsprijs, minus definitief verworven kortingen, met als doel concurrenten weg te concurreren. | | Vordering tot staking | Een gerechtelijke procedure waarbij gevraagd wordt om onwettige handelingen onmiddellijk te stoppen, eventueel met een dwangsom. | | Dwingend recht | Een reeks rechtsregels waarvan niet kan worden afgeweken, zelfs niet door een overeenkomst tussen partijen, ter bescherming van zwakkere partijen zoals consumenten. | | Precontractuele informatieplicht | De verplichting voor een onderneming om consumenten, vóór het sluiten van een overeenkomst, duidelijke en begrijpelijke informatie te verstrekken over essentiële kenmerken van het product of de dienst, prijs, leveringsvoorwaarden, etc. | | Contractuele informatieplicht | De verplichting voor een onderneming om, na het sluiten van een overeenkomst, de consument op een duurzame drager de contractuele informatie te verstrekken. |