Art Theory Criticism

# De semiotiek van C.S. Peirce Deze sectie introduceert de fundamentele concepten van de semiotiek zoals uiteengezet door Charles Sanders Peirce, met een focus op de definitie van een teken en de indeling in drie hoofdtypen tekens [2](#page=2). ### 1.1 De definitie van een teken Een teken wordt gedefinieerd als "iets dat voor iemand naar iets anders verwijst". Peirce visualiseerde dit concept aan de hand van zijn "driehoek", die de volgende drie componenten omvat [2](#page=2): * **Representamen:** De vorm die het teken aanneemt. Dit is het fysieke of waarneembare aspect van het teken [2](#page=2). * **Object:** Datgene waarnaar het teken verwijst. Dit is de werkelijkheid waar het teken betrekking op heeft [2](#page=2). * **Interpretant:** De betekenis die uit het teken wordt gehaald; het effect dat het teken teweegbrengt in de geest van de ontvanger [2](#page=2). > **Tip:** Begrijp de driehoek van Peirce als een dynamisch proces waarbij een representamen een object vertegenwoordigt en een interpretant genereert, wat op zijn beurt weer kan leiden tot nieuwe tekens. ### 1.2 De drie hoofdtypen tekens Peirce classificeerde tekens op basis van de relatie tussen het representamen en het object. Hij onderscheidde drie primaire soorten tekens: index, icoon en symbool [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). #### 1.2.1 Index Een index is een teken dat naar zijn object verwijst door een direct, oorzakelijk verband. Er is sprake van een fysieke connectie of causaliteit tussen het teken en datgene waar het naar verwijst [3](#page=3). * **Voorbeelden van indexale tekens:** * Een spoor in de modder is een index voor de aanwezigheid van een dier [3](#page=3). * Koorts is een symptoom (een index) van ziekte [3](#page=3). * Rook is een index voor vuur. > **Voorbeeld:** Als u een natte straat ziet, is de natte straat een index voor regen, vanwege het oorzakelijke verband tussen regen en een natte straat. #### 1.2.2 Icoon Een icoon is een teken dat naar zijn object verwijst op basis van gelijkenis of analogie. Er is een visuele, auditieve of andere sensorische gelijkenis tussen het teken en het object [4](#page=4). * **Voorbeelden van iconische tekens:** * Een portret of een foto is een icoon van de afgebeelde persoon [4](#page=4). * Een plattegrond van een gebouw is een icoon van de fysieke lay-out [4](#page=4). * Een geluidsnabootsing (onomatopee) kan een icoon zijn van het geluid dat het vertegenwoordigt. * Een beeld dat een beweging imiteert. > **Voorbeeld:** Een verkeersbord met een afbeelding van een vallende steen is een icoon dat de potentiële gevaarlijke situatie aangeeft door middel van gelijkenis. #### 1.2.3 Symbool Een symbool is een teken dat naar zijn object verwijst op basis van een conventioneel verband, oftewel een afspraak of aangeleerde regel. De relatie tussen het symbool en het object is arbitrair en berust op wederzijdse overeenkomst [5](#page=5). * **Voorbeelden van symbolen:** * Letters van het alfabet zoals 'A', 'B', 'C' [5](#page=5). * Wiskundige symbolen zoals $\\sqrt{}$ (wortelteken), $\\ne$ (ongelijk aan), $\\Omega$ (omega) [5](#page=5). * Interpunctie zoals '@' (at-teken) [5](#page=5). * Woorden in een taal; de klank of schriftvorm van een woord (bv. "boom") heeft geen inherente gelijkenis met het object "boom", maar verwijst ernaar door afspraak. * Vlaggen van landen. > **Tip:** Het onderscheid tussen de drie typen tekens is cruciaal omdat het bepaalt hoe we betekenis construeren en interpreteren in onze communicatie en interactie met de wereld. Een en hetzelfde object kan in verschillende contexten als verschillende soorten tekens fungeren. * * * # Peirciaanse analyse van kunst en architectuur Deze sectie past de theorie van Peirce toe op kunstwerken en gebouwen om de aard van artistieke tekens en hun objecten te onderzoeken, en de relatie tussen autonome kunst en de leefwereld van de toeschouwer te bespreken. ### 2.1 De aard van artistieke tekens Een centraal vraagstuk bij de Peirciaanse analyse van kunst is het classificeren van kunstwerken als iconische, indexicale of symbolische tekens [6](#page=6). * **Iconische tekens**: Deze gelijken op hun object. In de kunst kunnen dit bijvoorbeeld portretten zijn die de fysieke gelijkenis met de afgebeelde persoon nastreven, of landschappen die een visuele overeenkomst vertonen met de werkelijkheid. Een voorbeeld hiervan is Pablo Picasso's "La femme qui pleure" dat ondanks de deconstructie nog steeds herkenbare iconische elementen van een vrouw bezit [7](#page=7). * **Indexicale tekens**: Deze hebben een feitelijke, oorzakelijke of existentiële relatie met hun object. In architectuur kan dit bijvoorbeeld de functie van een gebouw zijn die direct verbonden is met zijn vorm. Het Sydney Opera House van Jørn Utzon kan als indexicaal worden beschouwd, waarbij de vorm van de zeilen verwijst naar de maritieme omgeving en de functie van een operagebouw [8](#page=8). * **Symbolische tekens**: Deze hebben een conventionele, geleerde relatie met hun object. Een vlag is een typisch symbool, waarbij de betekenis berust op een afspraak. In de kunst kan dit abstracter zijn, waarbij kleuren, vormen of composities verwijzen naar concepten, emoties of ideeën door middel van culturele conventies of persoonlijke associaties [6](#page=6). ### 2.2 Het object van een artistiek representamen Een ander cruciaal aspect van de Peirciaanse analyse is het bepalen van het object van een artistiek representamen (het teken zelf). Dit object is niet altijd direct en eenduidig [9](#page=9). * Bij een portret zoals Diego Velázquez' "Paus Innocentius X" is het object duidelijk de afgebeelde paus [10](#page=10) . * Echter, bij meer abstracte of expressieve werken zoals Francis Bacon's "Study" of Piet Mondriaan's "Compositie" wordt het object complexer en kan het verwijzen naar een emotionele staat, een concept, of een visuele structuur [10](#page=10) [11](#page=11) . * Caravaggio's "De ongelovige Thomas" (1601-1602) toont een religieus tafereel, waarbij het object de Bijbelse gebeurtenis is, maar ook de uitdrukking van twijfel en geloof [11](#page=11). > **Tip:** Denk bij het analyseren van het object van een kunstwerk na over wat het teken \_representeert. Is het iets concreets, een idee, een emotie, of een combinatie daarvan? ### 2.3 Autonome kunst en de leefwereld van de toeschouwer Moderne kunstwerken worden vaak gekenmerkt als zelfreferentiële tekens, wat betekent dat ze primair naar zichzelf verwijzen. Dit concept hangt samen met de evolutie naar autonome kunst, vaak samengevat in de principes van 'l'art pour l'art' (kunst omwille van de kunst). Oscar Wilde stelde zelfs dat "alle kunst vrij nutteloos is" [12](#page=12). Echter, zelfs het meest autonome kunstwerk is onlosmakelijk verbonden met de leefwereld en de semiotische competentie van de toeschouwer of lezer. De betekenis die een toeschouwer aan een kunstwerk toekent, is afhankelijk van hun eigen ervaringen, culturele achtergrond en de 'conventies' die zij bezitten om het teken te interpreteren [12](#page=12). * **Interieurarchitectuur** kan nooit volledig autonoom zijn omdat het onlosmakelijk verbonden is met functie, programma en bewoonbaarheid. Een voorbeeld hiervan is het Farnsworth House van Mies van der Rohe dat ondanks zijn esthetische kwaliteiten volledig is gericht op de relatie tussen mens, gebouw en natuur, wat de interactie met de leefwereld van de bewoner centraal stelt [12](#page=12) [13](#page=13) . > **Voorbeeld:** Een abstract schilderij dat door de kunstenaar is bedoeld als een exploratie van kleur en vorm, kan door een toeschouwer met een specifieke herinnering aan een bepaalde plek of gebeurtenis toch een heel andere, persoonlijke betekenis krijgen, wat de koppeling met de leefwereld van de toeschouwer illustreert. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Teken | Iets dat voor iemand naar iets anders verwijst, een centraal concept in de semiotiek van Peirce. | | Representamen | Het formele aspect van een teken, het deel dat waarneembaar is en een interpretatie oproept. | | Object | Dat waar het representamen naar verwijst, hetgeen door het teken wordt aangeduid. | | Interpretant | De betekenis of het effect dat het teken oproept in de geest van de ontvanger, de mentale representatie van het object. | | Index | Een soort teken dat een oorzakelijk of fysiek verband heeft met zijn object, zoals een spoor dat wijst naar de dader. | | Icoon | Een soort teken dat een analoog verband heeft met zijn object, gebaseerd op gelijkenis, zoals een beeld of een plan. | | Symbool | Een soort teken dat een conventioneel verband heeft met zijn object, gebaseerd op afspraken of regels, zoals letters of cijfers. | | Semiotiek | De studie van tekens en symbolen en hun interpretatie, inclusief hoe betekenis wordt gecreëerd en gecommuniceerd. | | Autonome kunst | Een kunststroming die streeft naar kunst die op zichzelf staat en niet primair dient voor externe doeleinden, vaak aangeduid met de Franse uitdrukking "l’art pour l’art". |