Clinical Psychology

# Definities en onderscheid van diagnostische begrippen Hieronder volgt een studiehandleiding over de definities en het onderscheid van diagnostische begrippen, gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 1. Definities en onderscheid van diagnostische begrippen Dit onderwerp verkent de definities van diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling, hun onderlinge verwevenheid, en de verschillende interpretaties hiervan in beleidsteksten en de stappen binnen een diagnostische cyclus. ### 1.1 Onderscheid diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling De begrippen diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling worden in beleids- en werkcontexten soms als afzonderlijke termen gebruikt, soms als inwisselbaar. De definities hiervan variëren per beleidstekst. * **Diagnostiek**: In het decreet van 21 juni 2013 wordt diagnostiek omschreven als "het proces van de verzameling, ordening en verwerking van de beschikbare relevante gegevens vanuit de hulp- of zorgvraag van een natuurlijke persoon ten behoeve van de zorg". * **Indicatiestelling**: Volgens hetzelfde decreet is dit "het proces dat op basis van de hulp- of zorgvraag van een natuurlijke persoon en de analyse van de beschikbare relevante gegevens betreffende die persoon de behoefte aan hulp- en zorgverlening van die persoon vaststelt". * **Zorginschaling**: Dit decreet definieert zorginschaling als "het bepalen van de behoefte aan hulp- en zorgverlening van een natuurlijke persoon aan de hand van een daarvoor bestemd meetinstrument". Het decreet van 18 mei 2018 over de Vlaamse sociale bescherming hanteert echter een andere definitie voor indicatiestelling: "de evaluatie van de zorgbehoefte van de gebruiker om de zorgdoelstellingen of financiering te bepalen of, wat de mobiliteitshulpmiddelen betreft, om de beperking van de mobiliteit van de gebruiker vast te stellen zodat passende mobiliteitshulpmiddelen en financiering bepaald kunnen worden." Daarnaast definieert het decreet van 27 april 2018 (leerlingenbegeleiding) "handelingsgerichte diagnostiek" als "een cyclisch zoek- en beslissingsproces van het centrum waarbij informatie over het individu en zijn omgeving wordt verzameld, geïntegreerd en afgewogen met als doel de problemen, de onderwijsnoden of de hulpvragen te objectiveren, te analyseren en te verklaren met het oog op adequate advisering voor het handelen. Voor de analyse wordt gebruikgemaakt van wetenschappelijk verantwoorde methoden, en als die voorhanden zijn, van vastgelegde standaarden." Een gemeenschappelijk element in deze definities is de aanwezigheid van een hulp- of zorgvraag die wordt geanalyseerd met als uiteindelijk doel zorg te kunnen verlenen. Deze concepten zijn nauw met elkaar verweven en vertegenwoordigen verschillende stappen binnen een diagnostisch proces na aanmelding. #### 1.1.1 De diagnostische cyclus Het diagnostisch proces wordt geconceptualiseerd als een cyclisch gebeuren met verschillende stappen tussen aanmelding en advies. Niet alle stappen hoeven altijd doorlopen te worden; afhankelijk van de hulpvraag kunnen stappen overgeslagen worden. Diagnostiek omvat het geheel van deze deelprocessen. De diagnostische cyclus, zoals voorgesteld door De Bruyn en collega's, bestaat uit de volgende componenten: * **Klachtanalyse (verhelderende diagnostiek)**: Het verduidelijken van de klachten van de cliënt en het expliciteren van de hulpvraag. * **Probleemanalyse (onderkennende diagnostiek)**: Het inventariseren, beschrijven en benoemen van negatieve en positieve gedragingen (handelingen, gedachten, gevoelens), en het taxeren van de ernst van probleemgedrag. * **Verklaringsanalyse (verklarende diagnostiek)**: Het formuleren van alternatieve verklaringen voor het probleemgedrag en het vormen van een integratief beeld. * **Indicatieanalyse (indicerende diagnostiek)**: Het bepalen van de best passende aanpak, het formuleren en prioriteren van interventiedoelen, en het beoordelen van de inzetbaarheid van een bepaalde interventie. Het Kwaliteitscentrum voor Diagnostiek vzw beschouwt diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling als onderdelen die onder de noemer 'diagnostiek' kunnen vallen. ### 1.2 Diagnostiek en assessment Er kan verwarring ontstaan tussen de begrippen diagnostiek en assessment door wisselend gebruik. In de arbeids- en organisatiepsychologie spreekt men eerder van een 'assessment' bij het onderzoeken van competenties van een sollicitant. Bij het inschalen van zorgbehoeften wordt gesproken over 'assessmentinstrumenten'. * **Assessment**: Letterlijk vertaald betekent dit taxatie of beoordeling. Het verwijst vaak naar een procedure om iets te beoordelen, bijvoorbeeld de geschiktheid van een sollicitant. De European Federation of Psychologists’ Associations (EFPA) definieert 'psychological assessment' als "a systematic method or procedure for ascertaining the psychological characteristics of an individual or group of individuals, or the performance of an individual or group of individuals". Een andere omschrijving ziet het als een cyclisch besluitvormingsproces waarbij een diagnostische vraag wordt gedefinieerd, hypotheses worden geformuleerd en getest op basis van verzamelde informatie, leidend tot een integratief beeld en indicatiestelling. Het onderscheid tussen assessment en diagnostiek lijkt voornamelijk artificieel en contextafhankelijk. Assessment kan zowel een bredere betekenis hebben, verwijzend naar de gehele diagnostische cyclus, als een specifiek onderdeel daarvan. ### 1.3 Diagnostiek versus classificatie Ondanks een brede invulling van diagnostiek, wordt het in de klinische praktijk nog vaak (gedeeltelijk) gelijkgesteld met classificatie. Het is cruciaal om beide begrippen gescheiden te houden. * **Classificatie**: Richt zich op het algemene beeld en plaatst een persoon op basis van overeenkomsten met anderen in een bepaald systeem. Classificaties zijn beschrijvend, bieden geen verklaring voor problemen, maar kunnen op groepsniveau iets zeggen over prognose of effectiviteit van interventies. * **Diagnostiek**: Heeft als doel om via de diagnostische cyclus een uniek, gedetailleerd beeld te krijgen van een individuele probleemsituatie, met mogelijkheid tot verklaring en/of indicering. De probleemanalyse (onderkennende diagnostiek) kan leiden tot classificatie, maar dit is niet per se samenvallend. "Classificerende diagnostiek" verwijst naar een deel van de onderkennende fase, met als primair doel het toekennen van een classificatie. #### 1.3.1 Categoriale classificatie Bij classificatie kan een onderscheid gemaakt worden tussen een categoriale en dimensionele benadering. * **Categoriale classificatie**: Systemen zoals de ICD-10 en DSM-5 zijn prototypisch voorbeelden. Stoornissen worden beschreven aan de hand van criteria. Voldoet een persoon aan een bepaald aantal criteria, dan wordt een categorie toegekend. Dit hanteert een "alles-of-niets"-opvatting. Hoewel de grenzen tussen categorieën minder strikt worden erkend, en dimensionele aspecten binnen categoriale classificatie meer intreden, gaan deze systemen uit van inhoudelijk te onderscheiden, niet-overlappende categorieën. #### 1.3.2 Dimensionele classificatie Onderzoek suggereert dat psychische stoornissen eerder dimensioneel van aard zijn dan strikt categoriaal. * **Dimensionele classificatie**: Gaat ervan uit dat stoornissen gekenmerkt worden door een functioneren dat kwalitatief niet anders is dan normaal functioneren. Het functioneren wordt beschreven aan de hand van dimensies die zowel in klinische als niet-klinische populaties voorkomen. Iedereen neemt een unieke positie in op deze dimensies, die niet wederzijds exclusief zijn. Voorbeelden van dimensionele kaders zijn de Research Domain Criteria (RDoC) en de Hierarchical Taxonomy of Psychopathology (HiTOP), hoewel deze momenteel vooral onderzoeksprogramma's zijn. Instrumenten zoals de ASEBA-vragenlijsten beschrijven gedrag aan de hand van empirisch bepaalde dimensies ('syndromen'), met normen voor vergelijking met een normgroep. Deze benadering biedt meer handvatten voor handelingsgerichte diagnostiek door het in kaart brengen van sterkte-zwakteprofielen en adaptief functioneren. ### 1.4 Handelingsgerichte diagnostiek Handelingsgerichte diagnostiek (HGD) is een kwaliteitskader met een planmatige werkwijze, beschouwd als een pragmatische uitwerking van de diagnostische cyclus. Het richt zich op het uitbrengen van een geïndividualiseerd advies voor toekomstige hulpverlening, startend vanuit de indicerende vraagstelling: "Hoe kan deze persoon het beste geholpen worden?". **Zeven principes van handelingsgerichte diagnostiek:** 1. **Doelgerichtheid**: Pragmatische aanpak, enkel informatie verzamelen die strikt noodzakelijk is. 2. **Transactioneel referentiekader**: Persoonlijke ontwikkeling vindt plaats in interactie met de omgeving. 3. **Behoeften van de zorgvrager centraal**: Vertrekt vanuit de zorgvrager zelf, aangevuld met expertise van de diagnosticus. 4. **Alle actoren zijn van belang**: Betrekken en ondersteunen van de omgeving (partners, leerkrachten, ouders, etc.). 5. **Aandacht voor positieve aspecten**: In kaart brengen van krachten, talenten en beschermende elementen. 6. **Samenwerking met betrokken actoren**: Werken met cliënten en hun context vanuit gelijkwaardigheid. 7. **Systematisch en transparant**: Planmatig en stap voor stap, met actieve deelname van alle betrokkenen. **Vijf fasen van handelingsgerichte diagnostiek:** 1. Intakefase 2. Strategiefase 3. Onderzoeksfase 4. Integratie- en aanbevelingsfase 5. Adviesfase Hierna volgen de uitvoering van het advies (interventiefase) en de evaluatie. De fasen worden sequentieel doorlopen, maar onderbrekingen en wisselwerkingen zijn mogelijk. Het proces is cyclisch; na evaluatie kan teruggekeerd worden naar de intakefase. HGD en classificerende diagnostiek zijn geen tegenstrijdige begrippen, maar beide maken deel uit van de diagnostische cyclus. Classificerende diagnostiek is één mogelijke uitkomst van onderkennende diagnostiek. Voor HGD is een dimensionele classificatie vaak nuttiger dan een categoriale, omdat het een gedetailleerder sterkte-zwakteprofiel mogelijk maakt. #### 1.4.1 Dynamisch-interactief assessment Een benadering die aansluit bij HGD is dynamisch-interactief assessment, gericht op het in kaart brengen van veranderbaarheid en leerpotentieel. Het is een onderzoeksmethodiek binnen een HGD-traject, die het mogelijk maakt iemands vermogen om te leren of zich aan te passen op basis van een interventie te onderzoeken. Dit gebeurt door een voormeting, een interventie, en een nameting om het effect te evalueren. De vergelijking gebeurt individueel met de voormeting, niet met een normgroep. ### 1.5 Psychodiagnostisch proces en de empirische cyclus De empirische cyclus (observatie, inductie, deductie, toetsing, evaluatie) is een procedure voor wetenschappelijke kennisvergaring en vormt de basis voor psychodiagnostiek, die gezien kan worden als toegepast onderzoek. Het psychodiagnostisch proces vertaalt de empirische cyclus naar de praktijk van hulpverlening, is concreet en cliëntgericht. Het beschrijft de stappen vanaf het formuleren van een psychodiagnostische vraag tot het beantwoorden ervan. **Stappen in het psychodiagnostisch proces (naar De Bruyn et al.):** * **Aanmelding**: Verkennen van de vraag, de aanvrager, de context, en de hulpvraag van de cliënt. Ook de eigen onderzoeksvragen van de diagnosticus worden geformuleerd. Het proces kan hier al beëindigd worden indien de vraag niet beantwoord kan worden of buiten expertise valt. * **Reflectie van de diagnosticus**: Een stap om professionele objectiviteit en ethische zorgvuldigheid te waarborgen, door te reflecteren op eigen neutraliteit en deskundigheid. * **Diagnostisch scenario**: Opstellen van een voorlopige theorie over de problemen van de cliënt, mogelijke oorzaken en handvatten, gebaseerd op basisvragen: onderkenning, verklaring, predictie, indicatie en evaluatie. * **Diagnostisch onderzoek**: Het toetsen van hypothesen afgeleid uit het diagnostisch scenario met behulp van geschikte methoden en instrumenten. Er wordt gelet op de hiërarchie van onderzoeksvragen (onderkennend, verklarend, etc.) en de correcte toepassing van methodieken. * **Integratie en rapportering**: Samenbrengen van alle gegevens tot een samenhangend beeld, het toetsen van hypothesen en het formuleren van een concreet advies, dat schriftelijk en mondeling wordt gerapporteerd. Het model kent, net als de empirische cyclus, een cyclisch verloop. #### 1.5.1 Handelingsgerichte diagnostiek (vervolg) Het model van handelingsgerichte diagnostiek (HGD) van Pameijer en van Beukering wordt in de praktijk vaak gehanteerd als een praktijkgerichte uitwerking van de diagnostische cyclus. Het kent 7 uitgangspunten en 6 fasen, met de centrale vraag: "Hoe kan deze persoon het beste geholpen worden?". ### 1.6 Visie op kwaliteitsvolle diagnostiek Kwaliteitsvolle diagnostiek wordt benaderd aan de hand van zeven pijlers: 1. **Biopsychosociaal kader**: Diagnostiek is ingebed in een model dat biologische, psychologische en sociale factoren integreert. Het International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF)-model van de WHO biedt een raamwerk om dit in de praktijk te zetten. 2. **Idiografisch karakter**: Gericht op het beschrijven en begrijpen van individuele casussen, in tegenstelling tot nomothetisch onderzoek dat algemeenheden zoekt. Dit betekent het gebruik van geïndividualiseerde methodieken en instrumenten om unieke, cliëntrelevante informatie te bekomen. 3. **Integratief beeld**: Vorming van een overkoepelend beeld waarin alle diagnostische gegevens een plaats krijgen en in relatie tot elkaar worden gebracht, rekening houdend met de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. 4. **Participatie van cliënt en context**: Vertrekken vanuit de vraag, wensen, behoeften en mogelijkheden van de cliënt. De cliënt treedt op als medeonderzoeker en ervaringsdeskundige. Er wordt gesproken *met* de cliënt, niet *over* de cliënt. 5. **Gebruik van kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten**: Methodisch te werk gaan, gekenmerkt door hypotheseformulering en -toetsing. Instrumenten dienen wetenschappelijk onderbouwd te zijn met goede psychometrische eigenschappen (validiteit, betrouwbaarheid, normering). 6. **Reflexiviteit van de diagnosticus en het diagnostisch team**: Bewustzijn van de feilbaarheid van klinisch oordeel en gevoeligheid voor biases (bv. beschikbaarheidsheuristiek, representativiteitsheuristiek, confirmation bias). Strategieën zoals onderwijs in logisch redeneren, feedback, overwegen van alternatieve verklaringen en een multi-methode aanpak zijn belangrijk. Ook persoonsgebonden, institutionele en relationele factoren kleuren de besluitvorming. 7. **Interdisciplinaire samenwerking**: Kennis en perspectief van verschillende disciplines worden geïntegreerd voor nieuwe inzichten en gemeenschappelijk gedragen besluiten. Dit overstijgt multidisciplinariteit. Voordelen zijn onder meer positieve cliëntuitkomsten en betere detectie van oordeelsfouten. Val kuilen zoals het vrienden-effect, conformisme en groepsdenken dienen erkend en beheerd te worden. Het ICF-model beschrijft de gezondheidstoestand aan de hand van functies, anatomische eigenschappen, activiteiten, participatie, externe factoren en persoonlijke factoren. Het functioneren is het resultaat van de interactie tussen deze componenten. ICF-core sets zijn geselecteerde categorieën om het functioneren van personen met specifieke gezondheidstoestanden te beschrijven. Idiografische diagnostiek benadrukt het unieke van de cliënt, aangevuld met een erkenning van wat uniek, belangrijk en betekenisvol is. Dit vormt de link tussen de diagnostiek van de hulpverlener en het verhaal van de cliënt, waarbij cliënten niet gereduceerd worden tot labels, maar samen met de diagnosticus een persoonlijke formulering van hun lijden construeren. Vragen zoals "Wat is er met je gebeurd?", "Wat is je kwetsbaarheid en weerbaarheid?", "Waar wil je naartoe?" en "Wat heb je nodig?" staan hierbij centraal. De beslissingsvorming in diagnostiek wordt beïnvloed door het menselijke informatieverwerkingsvermogen (biases) en door persoonsgebonden, institutionele en relationele factoren. Reflexiviteit, het bewust zijn van deze invloeden, is essentieel om de kwaliteit van diagnostisch onderzoek te bewaken. Interdisciplinaire samenwerking bevordert een breed perspectief, het integreren van verschillende inzichten en het vermijden van oordeelsfouten. Een voorzitter kan het overleg structureren, en het laten spreken van teamleden met lagere status kan bijdragen aan een gelijkwaardige participatie. Visualisatie- en organisatiemethodieken kunnen helpen bij het structureren van data. --- # Diagnostiek versus classificatie en psychologische assessment Hier is een gedetailleerd studiehandleidingfragment over diagnostiek, classificatie en psychologische assessment, gebaseerd op de verstrekte documentatie: ## 2 Diagnostiek versus classificatie en psychologische assessment Dit onderdeel verheldert de terminologie rond diagnostiek, classificatie en psychologische assessment, en hun onderlinge relaties in het diagnostische proces. ### 2.1 Onderscheid diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling Diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling worden soms als synoniemen gebruikt, maar kennen subtiele verschillen afhankelijk van de beleids- of werkcontext. * **Diagnostiek:** Het proces van het verzamelen, ordenen en verwerken van relevante gegevens over een hulp- of zorgvraag van een persoon, met als doel zorg te verlenen. * **Indicatiestelling:** Het vaststellen van de behoefte aan hulp- en zorgverlening op basis van de hulp- of zorgvraag en geanalyseerde gegevens. Dit kan gericht zijn op het bepalen van zorgdoelstellingen of financiering. * **Zorginschaling:** Het kwantificeren van de behoefte aan hulp- en zorgverlening met behulp van specifieke meetinstrumenten. Deze begrippen zijn nauw met elkaar verweven en duiden vaak op opeenvolgende stappen binnen een diagnostisch proces. > **Tip:** Hoewel er definities bestaan die deze termen scheiden, worden ze in de praktijk vaak als onderdelen van een breder 'diagnostisch' proces beschouwd, zoals uiteengezet in het model van De Bruyn en Ruijssenaars. ### 2.2 De diagnostische cyclus Het diagnostisch proces kan worden voorgesteld als een cyclisch gebeuren met verschillende componenten die niet altijd allemaal doorlopen hoeven te worden: * **Klachtanalyse (Verhelderende diagnostiek):** Verduidelijken van de klachten en expliciteren van de hulpvraag. * **Probleemanalyse (Onderkennende diagnostiek):** Inventariseren, beschrijven en beoordelen van gedragingen (positief en negatief), inclusief de ernst van probleemgedrag. * **Verklaringsanalyse (Verklarende diagnostiek):** Formuleren en integreren van mogelijke verklaringen voor het probleemgedrag. * **Indicatieanalyse (Indicatie- of Indicere diagnostiek):** Bepalen van de meest geschikte aanpak, het formuleren en prioriteren van interventiedoelen, en het beoordelen van de inzetbaarheid van interventies. Diagnostiek kan worden gezien als het geheel van deze deelprocessen. > **Voorbeeld:** Een leerling die problemen ervaart met schoolwerk doorloopt mogelijk eerst een klachtanalyse (bv. "ik snap de les niet"), dan een probleemanalyse (bv. "gedrag in de klas: afgeleid, praat veel, maakt taken niet af"), gevolgd door een verklaringsanalyse (bv. "mogelijk ADHD of leerstoornis") en ten slotte een indicatieanalyse (bv. "speciale ondersteuning op school, medicatie, therapie"). ### 2.3 Diagnostiek versus assessment Verwarring kan ontstaan door het wisselende gebruik van de termen 'diagnostiek' en 'assessment'. * **Assessment:** Letterlijk vertaald "taxatie" of "beoordeling". Het verwijst vaak naar een procedure om iets te beoordelen, zoals de competenties van een sollicitant of de zorgbehoefte van een persoon. In bredere zin kan assessment verwijzen naar het geheel van processen binnen de diagnostische cyclus. * **Psychologische Assessment:** Gedefinieerd als een systematische methode of procedure om psychologische kenmerken van een individu of groep, of de prestaties van een individu of groep, vast te stellen. Het kan ook worden gezien als een cyclisch besluitvormingsproces waarbij een diagnostische vraag wordt gedefinieerd, hypotheses worden geformuleerd en getest, en een integratief beeld en indicatiestelling worden bereikt. Het onderscheid tussen assessment en diagnostiek is vaak meer een kwestie van context en definitie dan een fundamenteel verschil. Assessment kan beschouwd worden als een breed begrip dat de gehele diagnostische cyclus omvat, of als een specifiek onderdeel ervan. ### 2.4 Diagnostiek versus classificatie Het is cruciaal om diagnostiek en classificatie van elkaar te scheiden, hoewel ze in de klinische praktijk vaak (deels) overlappen. * **Classificatie:** Zoekt naar het algemene beeld. Een persoon wordt ingedeeld op basis van overeenkomsten met anderen binnen een bepaald systeem. Classificaties zijn beschrijvend, bieden geen verklaring voor problemen en kunnen op groepsniveau iets zeggen over prognose of interventie-effectiviteit. * **Diagnostiek:** Heeft als doel een uniek, gedetailleerd beeld te krijgen van een individuele probleemsituatie via de diagnostische cyclus. Dit kan leiden tot verklaringen en/of indicaties. Probleemanalyse (onderkennende diagnostiek) kan leiden tot een classificatie, maar ze zijn niet synoniem. > **Term:** 'Classificerende diagnostiek' verwijst specifiek naar het deel van de onderkennende fase waarin het toekennen van een classificatie het primaire doel is. #### 2.4.1 Categoriale classificatie Categoriale classificatiesystemen, zoals de ICD-10 en DSM-5, delen stoornissen in op basis van criteria. Een persoon krijgt een categorie toegekend indien voldaan is aan een bepaald minimum aantal criteria. Dit hanteert een alles-of-niets principe. * **Kenmerken:** * Vereist voldoen aan een minimum aantal criteria. * Gaat uit van inhoudelijk onderscheidbare en niet-overlappende categorieën (hoewel grenzen minder strikt worden). * Prototypische voorbeelden: ICD-10, DSM-5. #### 2.4.2 Dimensionele classificatie Onderzoek suggereert dat psychische stoornissen meer dimensioneel van aard zijn dan categoraal. * **Kenmerken:** * Stoornissen worden gekenmerkt door een functioneren dat kwalitatief niet verschilt van normaal functioneren. * Focust op dimensies die in zowel klinische als niet-klinische populaties voorkomen. * Elke persoon heeft een unieke positie op deze dimensies. * Dimensies zijn niet wederzijds exclusief. * **Voorbeelden van dimensionele kaders:** Research Domain Criteria (RDoC) en Hierarchical Taxonomy of Psychopathology (HiTOP) (momenteel vooral onderzoeksprogramma's). * **Bruikbare instrumenten:** ASEBA-vragenlijsten beschrijven gedrag aan de hand van empirisch bepaalde dimensies of 'syndromen'. > **Tip:** Dimensionele classificatie biedt meer handvatten voor handelingsgerichte diagnostiek, omdat het een sterke-zwakteprofiel en adaptief functioneren beter in kaart brengt. ### 2.5 Handelingsgerichte diagnostiek (HGD) Handelingsgerichte diagnostiek is een praktisch model dat de diagnostische cyclus uitwerkt met als primair doel een geïndividualiseerd advies voor toekomstige hulpverlening te geven. * **Centrale vraag:** "Hoe kan deze persoon het beste geholpen worden?" * **Fasen (voorbeeld):** Intakefase, Strategiefase, Onderzoeksfase, Integratie/Aanbevelingsfase, Adviesfase. Dit wordt gevolgd door interventie en evaluatie. * **Principes:** 1. Doelgericht en pragmatisch. 2. Transactioneel referentiekader (interactie met omgeving). 3. Behoeften van de zorgvrager centraal. 4. Betrekken van alle actoren (omgeving, hulpverleners). 5. Aandacht voor positieve aspecten (krachten, talenten). 6. Samenwerking met cliënt en context als mede-onderzoekers. 7. Systematisch en transparant verloop. > **Relatie met classificatie:** Handelingsgerichte diagnostiek gebruikt onderkennende en verklarende diagnostiek als middelen, niet als doelen op zich. Classificerende diagnostiek kan deel uitmaken van de onderkennende fase, maar HGD richt zich op de meest geschikte aanpak. ### 2.6 Dynamisch-interactief assessment Deze benadering, aansluitend bij HGD, focust op het in kaart brengen van veranderbaarheid en leerpotentieel. * **Kern:** Nagaan van iemands vermogen om te leren of zich aan te passen na een interventie of instructie ('response to intervention'). * **Procedure:** Voormeting → Interventie → Nameting. * **Focus:** Individuele reactie op interventie als indicator van leerpotentieel. Vergelijking met normgroepen is hier niet relevant. > **Tip:** Dit type assessment is bijzonder nuttig om te bepalen welke ondersteuning iemand nodig heeft om tot leren te komen. ### 2.7 Het psychodiagnostisch proces en de empirische cyclus De empirische cyclus vormt de wetenschappelijke basis voor psychodiagnostiek. * **Empirische cyclus (De Groot):** Observatie → Inductie (theorievorming) → Deductie (hypothesevorming) → Toetsing (hypothesetoetsing) → Evaluatie. * **Psychodiagnostisch proces:** Vertaalt de empirische cyclus naar de praktijk van hulpverlening. Het is concreet en cliëntgericht. #### 2.7.1 Fasen van het psychodiagnostisch proces (voorbeeld De Bruyn et al.) 1. **Aanmelding:** Verkennen van de vraag, context, aanvrager en hulpvraag van de cliënt. 2. **Reflectie van de diagnosticus:** Nagaan van neutraliteit en deskundigheid. 3. **Diagnostisch scenario:** Opstellen van een voorlopige theorie over mogelijke problemen, oorzaken en oplossingen, geordend rond vragen als onderkenning, verklaring, predictie, indicatie en evaluatie. 4. **Diagnostisch onderzoek:** Toetsen van hypothesen uit het scenario met behulp van diverse methodieken (interviews, observaties, testen). Dit vereist een systematische en onbevooroordeelde aanpak. 5. **Integratie en rapportering:** Samenvoegen van resultaten tot een samenhangend beeld en formuleren van een concreet advies, vastgelegd in een schriftelijk verslag en mondeling toegelicht. > **Belangrijk:** Hoewel het model lineair wordt weergegeven, kent het een cyclisch verloop, met ruimte voor het bijstellen van hypothesen en het starten van nieuwe cycli. ### 2.8 Kwaliteitsvolle diagnostiek: De zeven pijlers Kwaliteitsvolle diagnostiek wordt benaderd vanuit zeven pijlers: 1. **Biopsychosociaal kader:** Het menselijk functioneren wordt verklaard door de interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. Het ICF-model van de WHO is hierbij een bruikbaar raamwerk. 2. **Idiografisch karakter:** Beschrijven en begrijpen van individuele casussen, met aandacht voor wat de cliënt uniek maakt. 3. **Integratief beeld:** Vorming van een overkoepelend beeld waarin alle diagnostische gegevens in relatie tot elkaar worden gebracht. 4. **Participatie van cliënt en context:** De cliënt wordt actief betrokken als medeonderzoeker en ervaringsdeskundige. 5. **Gebruik van kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten:** Methodisch te werk gaan, inclusief hypothesetoetsing en het gebruik van valide en betrouwbare instrumenten. 6. **Reflexiviteit van de diagnosticus/team:** Bewustzijn van eigen biases en invloeden op de besluitvorming. 7. **Interdisciplinaire samenwerking:** Integratie van kennis en perspectieven van verschillende disciplines voor een breder en dieper inzicht. > **Informatie:** Het ICF-model structureert gezondheidstoestanden aan de hand van functies, anatomische eigenschappen, activiteiten, participatie, externe en persoonlijke factoren, wat een holistisch beeld mogelijk maakt. --- # Het psychodiagnostisch proces en handelingsgerichte diagnostiek Hieronder volgt een uitgebreide samenvatting over het psychodiagnostisch proces en handelingsgerichte diagnostiek, gericht op de praktische uitwerking van diagnostiek. ## 3. Het psychodiagnostisch proces en handelingsgerichte diagnostiek Dit onderwerp focust op de praktische toepassing van diagnostiek, waarbij het psychodiagnostisch proces wordt voorgesteld in lijn met de empirische cyclus, met specifieke aandacht voor de principes en fasen van handelingsgerichte diagnostiek. ### 3.1 Definitie en begrippen van diagnostiek Diagnostiek, indicatiestelling en zorginschaling worden vaak door elkaar gebruikt, hoewel beleidsteksten verschillende definities hanteren. Gemeenschappelijk is de focus op een hulp- of zorgvraag die geanalyseerd wordt met als doel zorg te verlenen. #### 3.1.1 Verschillende definities en de diagnostische cyclus * **Decreet van 21 juni 2013:** * *Diagnostiek:* Verzamelen, ordenen en verwerken van relevante gegevens ten behoeve van de zorg. * *Indicatiestelling:* Vaststellen van de behoefte aan hulp- en zorgverlening op basis van analyse van gegevens. * *Zorginschaling:* Bepalen van de zorgbehoefte met een meetinstrument. * **Decreet van 18 mei 2018:** * *Indicatiestelling:* Evaluatie van zorgbehoefte voor het bepalen van doelstellingen of financiering. * **Decreet van 27 april 2018 (leerlingenbegeleiding):** * *Handelingsgerichte diagnostiek:* Cyclisch zoek- en beslissingsproces om problemen, onderwijsbehoeften of hulpvragen te objectiveren, analyseren en verklaren met het oog op adequate advisering voor het handelen, gebruikmakend van wetenschappelijk verantwoorde methoden. De Bruyn en collega's conceptualiseren het diagnostisch proces als een cyclisch gebeuren met de volgende fasen: 1. **Klachtanalyse (verhelderende diagnostiek):** Verduidelijken van klachten en expliciteren van de hulpvraag. 2. **Probleemanalyse (onderkennende diagnostiek):** Inventariseren, beschrijven en benoemen van gedragingen (negatief en positief) en taxeren van de ernst van probleemgedrag. 3. **Verklaringsanalyse (verklarende diagnostiek):** Formuleren en opstellen van alternatieve verklaringen voor probleemgedrag en vormen van een integratief beeld. 4. **Indicatieanalyse (indicerende diagnostiek):** Nagaan van de best passende aanpak, formuleren en prioriteren van interventiedoelen, en beoordelen van de inzetbaarheid van interventies. Diagnostiek omvat al deze deelprocessen. #### 3.1.2 Diagnostiek en assessment Hoewel de termen vaak door elkaar worden gebruikt, kan 'assessment' verwijzen naar een procedure om iets te beoordelen (bv. competenties van een sollicitant) of naar het inschalen van zorgbehoefte met specifieke instrumenten. Een psychologische assessment wordt gedefinieerd als een systematische methode voor het vaststellen van psychologische kenmerken of prestaties. In essentie overlapt dit met de definitie van de diagnostische cyclus. Het onderscheid lijkt vaak artificieel en contextafhankelijk. #### 3.1.3 Diagnostiek versus classificatie Het is cruciaal om diagnostiek te onderscheiden van classificatie. * **Classificatie:** Zoekt naar algemene beelden, deelt personen in op basis van overeenkomsten, is beschrijvend, biedt geen verklaring en zegt iets over prognose op groepsniveau. * **Categoriale classificatie:** Werkt met strikte criteria en een alles-of-niets benadering (bv. DSM-5, ICD-10). * **Dimensionele classificatie:** Beschrijft functioneren langs gradaties of dimensies, die ook bij niet-klinische populaties voorkomen (bv. ASEBA-vragenlijsten, RDoC, HiTOP). Dit biedt meer handvatten voor handelingsgerichte diagnostiek, omdat het een sterkte-zwakteprofiel en adaptief functioneren in kaart brengt. * **Diagnostiek:** Streeft naar een uniek, gedetailleerd beeld van een individuele probleemsituatie, inclusief verklaring en indicering, via de diagnostische cyclus. Classificerende diagnostiek is een onderdeel van de onderkennende fase, met als primair doel het toekennen van een classificatie. ### 3.2 Handelingsgerichte diagnostiek (HGD) HGD is een kwaliteitskader en een pragmatische uitwerking van de diagnostische cyclus, gericht op het uitbrengen van een geïndividualiseerd advies voor toekomstige hulpverlening. Het vertrekt steeds vanuit de indicerende vraagstelling: "Hoe kan deze persoon het beste geholpen worden?". Onderkennende en verklarende diagnostiek dienen hierbij als middel, niet als doel op zich. #### 3.2.1 Principes van HGD De zeven principes van handelingsgerichte diagnostiek zijn: 1. **Doelgericht:** Pragmatisch, gericht op te bereiken doelen, met focus op 'need to know' informatie. 2. **Transactioneel referentiekader:** Persoon ontwikkelt zich in interactie met de omgeving, met constante wisselwerking en afstemming. 3. **Behoeften van de zorgvrager centraal:** Autonomie van de zorgvrager staat voorop; behoeften worden vanuit de zorgvrager geformuleerd, aangevuld door de expert. 4. **Alle actoren zijn van belang:** De omgeving (partners, leerkrachten, ouders) en hun ondersteuningsbehoeften zijn eveneens cruciaal. 5. **Positieve aspecten zijn belangrijk:** Naast problemen worden krachten, talenten en beschermende factoren in kaart gebracht. 6. **Samenwerking met alle betrokken actoren:** De diagnosticus werkt *met* cliënten en hun context, vanuit gelijkwaardigheid. 7. **Systematisch en transparant:** Planmatig en stap voor stap, met actieve participatie van alle betrokkenen, wat zorgt voor overzichtelijkheid. #### 3.2.2 Fasen van HGD HGD kent zes fasen die cyclisch verlopen, met de mogelijkheid van wisselwerking tussen fasen: 1. **Intakefase:** Verkennen van de hulpvraag en de context. 2. **Strategiefase:** Vaststellen van het diagnostisch beleid en de te onderzoeken vragen. 3. **Onderzoeksfase:** Systematisch verzamelen van gegevens met geschikte methoden. 4. **Integratie-/Aanbevelingsfase:** Integreren van bevindingen en formuleren van adviezen. 5. **Adviesfase:** Communiceren van het advies aan de cliënt en context. 6. **Uitvoeren advies (interventiefase) en evaluatie advies:** Implementeren van het advies en evalueren van de effectiviteit. Hulpvragen, behoeften en doelen kunnen gedurende het proces bijgesteld worden. Diagnostiek en interventies zijn in dit kader verweven. #### 3.2.3 Dynamisch-interactief assessment Deze benadering sluit aan bij HGD en focust op het in kaart brengen van veranderbaarheid en leerpotentieel. Het onderzoekt iemands mogelijkheid om te leren of zich aan te passen op basis van een interventie of instructie ('response to intervention'). Dit gebeurt via een voormeting, een interventie, en een nameting, waarbij de individuele verandering centraal staat. ### 3.3 Het psychodiagnostisch proces Het psychodiagnostisch proces vertaalt de empirische cyclus naar de praktijk van hulpverlening. Het is concreet en cliëntgericht. #### 3.3.1 De empirische cyclus De empirische cyclus (observatie, inductie, deductie, toetsing, evaluatie) is een methode voor wetenschappelijke kennisvergaring. * **Observatie:** Gegevens verzamelen. * **Inductie:** Theorie vormen uit gegevens (van specifiek naar algemeen). * **Deductie:** Toetsbare voorspellingen (hypothesen) afleiden uit theorie (van algemeen naar specifiek). * **Toetsing:** Hypothesen toetsen met nieuwe gegevens. * **Evaluatie:** Resultaten van toetsing evalueren ten opzichte van hypothesen. Dit proces garandeert dat psychodiagnostiek niet op buikgevoel, maar op systematisch en toetsbaar onderzoek steunt. #### 3.3.2 Stappen in het psychodiagnostisch proces (naar De Bruyn et al.) Hoewel lineair weergegeven, kent dit model een cyclisch verloop: 1. **Aanmelding:** Verkennen van de vraag, de aanvrager (cliënt, verwijzer, externe opdrachtgever), de context en de hulpvraag van de cliënt. Ook de eigen onderzoeksvragen van de diagnosticus worden geformuleerd. Het proces kan hier al eindigen indien de vraag buiten expertise valt of niet meer relevant is. 2. **Reflectie van de diagnosticus:** Nagaan van eigen neutraliteit, onbevooroordeeldheid en deskundigheid. Cruciaal voor professionele objectiviteit en ethische zorgvuldigheid. 3. **Diagnostisch scenario:** Ordenen van vragen (onderkenning, verklaring, predictie, indicatie, evaluatie) en opstellen van een voorlopige theorie over de mogelijke problematiek, ontlokkende, in stand houdende, beschermende en positieve factoren, inclusief omgevingsfactoren. 4. **Diagnostisch onderzoek:** Toetsen van de hypothesen uit het scenario met geschikte instrumenten (interviews, observaties, vragenlijsten). Belangrijk is het respecteren van de hiërarchie van onderzoeksvragen (onderkenning eerst, dan verklaring, etc.). Onafhankelijke diagnostici zijn ideaal, maar in de praktijk is discipline vereist voor onbevooroordeelde dataverzameling. Hypothesen worden bevestigd, verworpen of bijgesteld. 5. **Integratie en rapportering:** Samenbrengen van alle gegevens tot een samenhangend beeld, resultaat van toetsing, en formuleren van een concreet advies in een schriftelijk verslag en mondelinge toelichting. #### 3.3.3 Verhouding tussen HGD en het psychodiagnostisch proces Het model van De Bruyn et al. sluit nauw aan bij de empirische cyclus. HGD wordt gezien als een meer praktijkgerichte uitwerking hiervan, met een sterke focus op het indicerende en geïndividualiseerde advies. Classificerende diagnostiek is een onderdeel van de onderkennende fase binnen de bredere diagnostische cyclus. Dimensionele classificatie biedt meer mogelijkheden voor HGD dan categoriale classificatie, omdat het een gedetailleerd profiel van sterktes, zwaktes en behoeften mogelijk maakt. ### 3.4 Visie op kwaliteitsvolle diagnostiek Kwaliteitsvolle diagnostiek wordt benaderd aan de hand van zeven pijlers: 1. **Biopsychosociaal kader:** Het menselijk functioneren wordt begrepen door de complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. Het ICF-model van de WHO is hierbij een belangrijk raamwerk. 2. **Idiografisch karakter:** Beschrijven en begrijpen van individuele casussen, waarbij de focus ligt op wat de cliënt uniek maakt. Dit staat tegenover nomothetisch onderzoek dat algemeenheden zoekt. 3. **Integratief beeld:** Het vormen van een overkoepelend beeld waarin alle diagnostische gegevens een plaats krijgen en in relatie tot elkaar worden gebracht. 4. **Participatie van cliënt en context:** Diagnostiek vertrekt vanuit de vraag van de cliënt en diens context, waarbij de cliënt als medeonderzoeker en ervaringsdeskundige wordt betrokken. 5. **Gebruik van kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten:** Methodisch te werk gaan via hypotheseformulering en -toetsing, met aandacht voor validiteit, betrouwbaarheid en correcte toepassing van instrumenten. Multi-informant en multi-methodisch werken is essentieel. 6. **Reflexiviteit van de diagnosticus en het diagnostisch team:** Bewustzijn van mogelijke oordeelsfouten en vertekeningen (biases) en het nemen van maatregelen om deze tegen te gaan, zoals onderwijs over logisch redeneren, feedback, intervisie, en het systematisch overwegen van alternatieve verklaringen. 7. **Interdisciplinaire samenwerking:** Een geïntegreerde benadering waarbij de kennis en perspectieven van verschillende disciplines samenkomen om tot nieuwe inzichten en gedeelde besluiten te komen, wat leidt tot betere cliëntresultaten. Aandacht voor mogelijke valkuilen zoals groepsdenken is hierbij belangrijk. Een kwaliteitsvolle diagnostische praktijk streeft ernaar om advies op maat te geven over de meest geschikte zorg, waarbij de biopsychosociale visie en het idiografische karakter centraal staan. --- # Visie op kwaliteitsvolle diagnostiek Kwaliteitsvolle diagnostiek is gebaseerd op zeven pijlers: een biopsychosociaal kader, idiografisch karakter, vorming van een integratief beeld, participatie van cliënt en context, gebruik van kwaliteitsvolle methodieken, reflexiviteit van de diagnosticus en interdisciplinaire samenwerking. ### 4.1 De zeven pijlers van kwaliteitsvolle diagnostiek #### 4.1.1 Biopsychosociaal kader Het biopsychosociaal model, geïntroduceerd door George Engel, beschouwt gezondheid en ziekte als een complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. Dit model benadert de mens als een systeem dat beïnvloed wordt door zowel interne subsystemen (lichaam) als hogere-orde systemen (relaties, cultuur, maatschappij). In diagnostiek is het essentieel om de samenhang tussen biologische processen, psychologische factoren en de sociale context te erkennen. Het International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF)-model van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) biedt een raamwerk om dit biopsychosociale perspectief in de praktijk te brengen. Het ICF beschrijft menselijk functioneren aan de hand van vijf componenten: lichaamsfuncties en anatomische eigenschappen, activiteiten, participatie, externe factoren (omgeving) en persoonlijke factoren (individuele kenmerken). Het functioneren is het resultaat van de wisselwerking tussen deze componenten. ICF-core sets bieden een selectie van relevante categorieën voor specifieke gezondheidstoestanden om het functioneren te beschrijven. > **Tip:** Beschouw het biopsychosociaal model als een metatheorie die continu verder wordt uitgewerkt door wetenschappelijk onderzoek. #### 4.1.2 Idiografisch kader Idiografisch onderzoek richt zich op het beschrijven en begrijpen van individuele casussen, in tegenstelling tot nomothetisch onderzoek dat algemeenheden en wetmatigheden zoekt. Binnen diagnostiek betekent dit het meten van variabelen en functionele verbanden die specifiek voor de individuele cliënt relevant zijn. Het doel is om informatie te verkrijgen die de cliënt uniek maakt. De Internationale Richtlijnen voor Diagnostisch Onderzoek (IGDA) benadrukken dat de idiografische component de gestandaardiseerde beschrijving aanvult door het unieke en betekenisvolle van de cliënt te erkennen. Dit bevordert een persoonlijke formulering van het lijden en de hulpvraag, waarbij de cliënt samen met de diagnosticus een beeld vormt. > **Voorbeeld:** Een diagnosticus gebruikt geïndividualiseerde methodieken om de specifieke impact van een probleem op iemands dagelijks leven te achterhalen, in plaats van enkel te focussen op een algemene classificatie. #### 4.1.3 Integratief beeld Een kwaliteitsvol diagnostisch proces leidt tot een integratief beeld, een overkoepelende theorie waarin alle verzamelde diagnostische gegevens worden geïntegreerd. Dit beeld houdt rekening met de complexe, individuele wisselwerking tussen biologische, psychologische en sociale factoren. Het belicht zowel functioneringsproblemen als sterktes en mogelijkheden, en de persoonlijke en externe factoren die van invloed zijn. Dit integratieve beeld biedt een idiografische theorie die uitlegt hoe de kenmerken van de cliënt en zijn omgeving de ervaren moeilijkheden hebben veroorzaakt of in stand houden. #### 4.1.4 Participatie van cliënt en context Diagnostiek dient te vertrekken vanuit de vraag, wensen, behoeften en mogelijkheden van de cliënt en diens context. De diagnosticus luistert aandachtig naar het verhaal van de cliënt en werkt vanuit diens perspectief als medeonderzoeker en ervaringsdeskundige. Het uitgangspunt is "niet óver, maar mét de cliënt spreken". Dit dialogische karakter vergroot de motivatie voor het advies en verbetert de tevredenheid en het gevoel van empowerment. Een "vragende diagnostiek" met basisvragen zoals "Wat is er met je gebeurd?", "Wat is je kwetsbaarheid en weerbaarheid?", "Waar wil je naartoe?" en "Wat heb je nodig?" maximaliseert de idiografische component. #### 4.1.5 Gebruik van kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten Methodisch werken is cruciaal voor kwaliteitsvolle diagnostiek. Dit omvat een cyclisch proces van hypotheseformulering en -toetsing, beginnend bij de analyse van de aanmelding en hulpvraag, via hypothesevorming en gegevensverzameling, tot de evaluatie van resultaten. Systematische methodieken helpen oordeelsfouten te voorkomen. Belangrijke principes zijn multi-informant (verschillende bronnen) en multi-methodisch (verschillende methodes) werken om een genuanceerd beeld te krijgen. Bij het gebruik van gestandaardiseerde instrumenten zijn twee kwaliteitscriteria belangrijk: 1. **Correct gebruik:** Juiste keuze van het instrument, correcte testafname, scoring en interpretatie van testscores. 2. **Wetenschappelijke onderbouwing:** Instrumenten moeten valide, betrouwbaar en goed genormeerd zijn. Scores van instrumenten zijn schattingen en moeten als zodanig worden geïnterpreteerd en gecommuniceerd. > **Tip:** Tracht altijd een casus vanuit verschillende bronnen en methoden te benaderen om een genuanceerd beeld te bekomen. #### 4.1.6 Reflexiviteit van de diagnosticus en het diagnostisch team Klinisch oordeel is feilbaar en gevoelig voor cognitieve biases (vertekeningen) zoals de beschikbaarheidsheuristiek, representativiteitsheuristiek en confirmation bias. Bewustzijn van deze valkuilen is essentieel. Debiasing strategieën omvatten onderwijs over logisch redeneren, het verkrijgen van feedback via supervisie of intervisie, het systematisch beschouwen van alternatieve verklaringen, een multi-methode aanpak, het expliciteren van argumenten en het uitstellen van finale beslissingen. De invloed van de diagnosticus op het diagnostisch onderzoek kan persoonsgebonden, institutioneel of relationeel zijn. Bewustzijn van deze invloeden en een zelfkritische houding bewaken de kwaliteit van het diagnostisch onderzoek. #### 4.1.7 Interdisciplinaire samenwerking Interdisciplinaire samenwerking gaat verder dan multidisciplinariteit; het omvat interactie, synthese en integratie van kennis en perspectieven van verschillende disciplines. Teamleden werken niet als onafhankelijke experts, maar bediscussiëren inzichten en komen tot gemeenschappelijke besluiten. Dit leidt tot betere cliëntresultaten, faciliteert de implementatie van de biopsychosociale visie en helpt oordeelsfouten te detecteren en vermijden. Valkuilen van interdisciplinaire samenwerking, zoals het vrienden-effect, het ongelijke wegen van informatie, conformisme en groepsdenken, vereisen bewust beheer. Een voorzitter kan het overleg sturen, en het systematisch structureren van data kan helpen om alle informatie mee te nemen en informatiegaten te identificeren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Diagnostiek | Het proces van het verzamelen, ordenen en verwerken van relevante gegevens vanuit een hulp- of zorgvraag van een persoon, met als doel de zorg te faciliteren en te concretiseren. Dit omvat het in kaart brengen van problemen, het formuleren van hypothesen en het adviseren van passende interventies. | | Indicatiestelling | Het proces dat, gebaseerd op de analyse van hulp- of zorgvragen en relevante gegevens, de behoefte aan hulp- en zorgverlening van een persoon vaststelt. Dit kan ook het bepalen van financiering of het vaststellen van beperkingen voor specifieke hulpmiddelen omvatten. | | Zorginschaling | Het bepalen van de behoefte aan hulp- en zorgverlening van een persoon middels een gestandaardiseerd meetinstrument. Dit proces helpt bij het kwantificeren van de zorgbehoefte en het vaststellen van de benodigde ondersteuning. | | Handelingsgerichte diagnostiek (HGD) | Een pragmatische, praktijkgerichte benadering van diagnostiek die zich richt op het formuleren van een geïndividualiseerd advies voor toekomstige hulpverlening. De centrale vraag is "Hoe kan deze persoon het beste geholpen worden", waarbij de focus ligt op het indiceren van de meest geschikte aanpak en het betrekken van de cliënt en diens omgeving. | | Empirische cyclus | Een wetenschappelijke procedure voor kennisvergaring bestaande uit vijf stappen: observatie, inductie (formuleren van theorie), deductie (formuleren van hypothesen), toetsing (verzamelen van nieuwe gegevens) en evaluatie (beoordelen van de resultaten ten opzichte van de hypothesen). Dit vormt de basis voor systematisch en toetsbaar onderzoek. | | Psychodiagnostisch proces | De vertaling van de empirische cyclus naar de praktijk van hulpverlening. Dit proces is concreet en cliëntgericht, en beschrijft de stappen van het formuleren van een psychodiagnostische vraag tot het rapporteren van de bevindingen en adviezen in een verslag. | | Classificatie | Het proces waarbij een persoon op basis van overeenkomsten met anderen wordt ingedeeld in een bepaald systeem of categorie. Dit is louter beschrijvend en biedt geen verklaring voor de problemen, maar kan op groepsniveau iets zeggen over prognose of effectiviteit van interventies. | | Categoriale classificatie | Een classificatiesysteem waarbij stoornissen worden beschreven aan de hand van criteria, en een persoon een categorie wordt toegekend als aan een bepaald aantal criteria is voldaan. Dit hanteert een alles-of-niets opvatting en gaat ervan uit dat categorieën inhoudelijk te onderscheiden zijn. | | Dimensionele classificatie | Een benadering waarbij stoornissen worden gekenmerkt door een bepaald functioneren dat gekwantificeerd wordt aan de hand van dimensies. Het gaat ervan uit dat psychische stoornissen een gradueel karakter hebben en dat elke persoon een unieke positie inneemt op deze dimensies. | | Biopsychosociaal model | Een conceptueel raamwerk dat ziekte en gezondheid verklaart aan de hand van een complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. Het benadert de persoon als een systeem binnen hogere-orde systemen en erkent de wederzijdse beïnvloeding van deze factoren. | | Idiografisch kader | De focus op het beschrijven en begrijpen van individuele casussen, in tegenstelling tot nomothetisch onderzoek dat algemeenheden zoekt. In diagnostiek betreft het het gebruik van geïndividualiseerde methodieken om informatie te bekomen die uniek en relevant is voor de specifieke cliënt. | | Integratief beeld | Een overkoepelend beeld of theorie over een cliënt waarin alle verzamelde diagnostische gegevens een plaats krijgen en in relatie tot elkaar worden gebracht. Dit omvat het toetsen van hypothesen en het wegen van belemmerende en versterkende factoren vanuit een biopsychosociaal perspectief. | | Reflexiviteit | Het proces waarbij de diagnosticus reflecteert op zijn eigen positie, mogelijke vooroordelen, emoties en invloeden (persoonsgebonden, institutioneel, relationeel) die het diagnostisch proces kunnen beïnvloeden, met als doel het waarborgen van professionele objectiviteit en ethische zorgvuldigheid. | | Interdisciplinaire samenwerking | De integratie van kennis en perspectieven van verschillende disciplines binnen een team, waarbij niet enkel naast elkaar wordt gewerkt, maar er ook interactie, synthese en integratie plaatsvindt. Dit leidt tot nieuwe inzichten en een gemeenschappelijk gedragen besluitvorming, ten behoeve van een completer beeld van de cliënt. |

# De babyblues en het postnatale transitieproces Dit onderwerp behandelt de psychologische aspecten van de kraamtijd, met specifieke aandacht voor de babyblues en het postnatale transitieproces. ## 1. De babyblues en het postnatale transitieproces ### 1.1 De babyblues #### 1.1.1 Omschrijving De babyblues, ook wel kraamtranen genoemd, is een overgangstoestand die gekenmerkt wordt door plotselinge, kortdurende en onverwachte stemmingsveranderingen. Deze stemmingswisselingen kunnen zich uiten in episodes van onbestemde huilbuien, dysforie (een gevoel van onbehagen, ontevredenheid of sombere stemming), prikkelbaarheid, angst, spanning, slapeloosheid, een gedaalde eetlust en concentratieproblemen. Soms kan er ook sprake zijn van lichte verwardheid. #### 1.1.2 Prevalentie De babyblues komt veel voor en wordt geschat op een prevalentie van 40 tot 80 procent van de personen na de bevalling. #### 1.1.3 Oorzaak De belangrijkste oorzaak van de babyblues wordt toegeschreven aan hormonale aanpassingen in het lichaam na de bevalling. Er treedt een sterke daling op van de hormonen oestrogeen en progesteron. Daarnaast spelen ook de aanpassing aan een nieuwe rol, de ontvangen sociale steun en de eigen verwachtingen een rol in het ontstaan van de babyblues. #### 1.1.4 Diagnostiek Er bestaan specifieke vragenlijsten om de babyblues te diagnosticeren, zoals de Maternity Blues Questionnaire (van Kennerley-Gath) en de DEQ (Daily Experiences Questionnaire). #### 1.1.5 Verloop De babyblues manifesteert zich meestal in de eerste week na de bevalling, met een piek in de symptomen tussen dag 3 en 5 postnataal. Over het algemeen duren de symptomen maximaal twee weken. Het is belangrijk op te merken dat ernstige of langdurige kraamtranen een verhoogde kans op een postnatale depressie (PPD) kunnen duiden. #### 1.1.6 Behandeling De behandeling van de babyblues is primair gericht op psycho-educatie. Het is essentieel om de persoon gerust te stellen, de ruimte te geven om emoties te ventileren en te zorgen voor voldoende rust. ### 1.2 Het postnatale transitieproces Het postnatale transitieproces omvat de bredere aanpassingen en uitdagingen die gepaard gaan met het worden van ouders. Dit proces kan gezien worden als een vorm van rouw om het verlies van de oude identiteit, de vrijheid en de controle, en de aanpassing aan een nieuwe realiteit. #### 1.2.1 Accenten van het transitieproces Het transitieproces is een gezonde reactie op verlies en verandering. Het omvat het loslaten van verwachtingen, idealen, controle, zorgeloosheid en vrijheid. Tegelijkertijd is er een aanpassing aan veranderingen in het lichaam, slaappatronen, relaties, werk en de persoonlijke identiteit. Dit proces kan worden geassocieerd met de vijf fasen van rouwverwerking: ontkenning, woede, marchanderen (onderhandelen), depressie en acceptatie. Soms gaat dit proces ook gepaard met existentiële vragen. #### 1.2.2 Uitingsvormen en gevoelens Gedurende het transitieproces kan men het kindje wel graag zien en er goed voor zorgen, maar tijdelijk weinig tot geen gevoelens van geluk of plezier ervaren in het ouderschap. Dit kan gepaard gaan met diverse gevoelens en gedachten. #### 1.2.3 Prevalentie en verloop Het transitieproces treft naar schatting 80 procent van de moeders, maar ook vaders moeten zich hieraan aanpassen. Het is een proces van ups en downs dat weken tot maanden kan duren. Een mentaal dal wordt vaak ervaren rond de 4 tot 6 weken na de bevalling, wat kan samenvallen met de ontwikkelingsfasen van de baby (rond 3, 6, 9 en 12 weken). Gemiddeld duurt het ongeveer 4 maanden en 23 dagen om te wennen aan het moederschap. #### 1.2.4 Beïnvloedende factoren Verschillende factoren kunnen het transitieproces beïnvloeden: * Het verloop van de prenatale transitiefase en de bevalling. * Het vermogen om sociale steun te vragen. * Realistische verwachtingen over de postnatale periode. * Het vermogen om om te gaan met de eisen van de postnatale periode. * Self-efficacy, wat staat voor het geloof in eigen vaardigheden om succesvol te slagen in een bepaalde taak. #### 1.2.5 Vragenlijsten en dimensies van het transitieproces Om het transitieproces te evalueren, kunnen vragen gesteld worden over de beleving van de prenatale transitiefase en de bevalling. Er wordt gekeken naar vier dimensies van de postnatale transitiefase: aanpassing, stress, coping en verbinding. * **Dimensie 'aanpassing' (opnemen van de ouderrol):** * Hoe verloopt het opnemen van de ouderrol? * Op welke manier is het leven veranderd sinds het moederschap? * Hoe voelt men zich als moeder? Hoe zou men zich als moeder omschrijven? Was dit verwacht? * Hoe verloopt het dagelijks leven met de baby? Welke taken liggen meer en minder goed? Wat zijn de redenen hiervoor? * Er wordt onderscheid gemaakt tussen adaptatie (gezonde aanpassing) en maladaptatie (ongezonde aanpassing). * **Dimensie 'stress':** * Hoeveel stress ervaren de personen bij de aanpassingen? * Er wordt onderscheid gemaakt tussen milde somberheid/angst en ernstige depressie/angststoornis. * **Dimensie 'coping' (omgaan met stress):** * Hoe gaat men om met de ervaren stress? * Er wordt onderscheid gemaakt tussen functioneel en disfunctioneel omgaan met stress. * **Dimensie 'verbinding':** * In welke mate voelen personen zich verbonden met zichzelf, de baby, elkaar en de omgeving? * **Verbinding met zichzelf:** Hoe is de connectie met de eigen persoon? * **Verbinding met de baby:** Is er een emotionele connectie met de baby? * **Verbinding met de partner:** Hoe wordt de (veranderde) relatie ervaren? Is er emotionele ondersteuning? Wat is de visie op opvoeding en de competentie hierin? Hoe is de taakverdeling en hoe wordt er omgegaan met ontspanning? * **Verbinding met de omgeving:** Wie biedt emotionele steun, praktische steun of steun rond opvoeding? Hoe is het om steun te vragen? * Er wordt onderscheid gemaakt tussen 'verbonden' en 'niet verbonden'. #### 1.2.6 Diagnostiek van het transitieproces Er bestaat een continuüm tussen de normale transitiefase en depressie, wat belangrijk is voor de diagnostiek. #### 1.2.7 Preventieve behandeling Preventieve behandeling is cruciaal en omvat: * Goede diagnostiek om tijdig problemen te signaleren. * Psycho-educatie over de transitiefase, het omgaan met postnatale stress, en toelichting op het gedrag en de kenmerken van de baby. * Programma's die de interactie tussen moeder en baby stimuleren. * Vroedkundige zorg inclusief screening op postnatale depressie. * Herhaalde thuisbezoeken door gespecialiseerde professionals zoals perinatale coaches, vroedvrouwen of psychologen. * Herhaalde telefonische steun door lotgenoten of gezondheidswerkers. ### 1.3 Theorieën rond het verwerven van een moederrol Er zijn verschillende theorieën die het proces van het verwerven van een moederrol beschrijven. #### 1.3.1 Reva Rubin Reva Rubin beschrijft de postpartale periode in drie fasen: * **Fase 1: focus op zichzelf.** De moeder heeft behoefte aan herhaaldelijk beschrijven van de ervaring van arbeid en bevalling. Het kan moeilijk zijn om de baby als de hare te zien. De moeder kan passief zijn in de zorg. De hulpverlener luistert en kadreert het gedrag goed. * **Fase 2: zorg opnemen.** De moeder raakt meer betrokken in de zorg voor de baby. Ze kan angst ervaren. De hulpverlener stelt gerust en dient als model. * **Fase 3: zoeken naar emotioneel evenwicht.** De moeder zoekt een balans tussen haar eigen behoeften en die van de baby. #### 1.3.2 Ramona Mercer Ramona Mercer, een studente van Reva Rubin, legde de focus specifiek op de postpartum periode en definieerde 'maternal role attainment' als een interactioneel en ontwikkelingsgericht proces over een bepaalde tijdsperiode. Tijdens dit proces raakt de moeder gehecht aan haar kind, wordt ze competent in zorgtaken en ervaart ze plezier, satisfactie en dankbaarheid in deze rol. Verschillende factoren beïnvloeden dit proces: * **Moederfactoren:** Leeftijd, sociaaleconomische status (SES), ervaring van de geboorte, vroege moeder-kind scheiding, zelfwaarde, zelfconcept, flexibiliteit, opvoedingsvisie, gezondheid, angst, depressie, persoonlijkheidstrekken, sociale stress en steun, perceptie van het kind. * **Kindfactoren:** Temperament, voorkomen, responsiviteit en gezondheid van het kind. Mercer onderscheidt vier stadia van 'maternal role attainment': * **Anticipatorische fase (zwangerschap):** Aanpassing aan de zwangerschap, voorbereiding op de bevalling en het moederschap, en informatieverzameling. * **Formele fase (direct na geboorte):** Fysiek herstel, het formeel opnemen van de rol, maar met nog weinig zelfvertrouwen. De moeder leunt sterk op externe bronnen, volgt adviezen en richtlijnen. Emoties kunnen sterk en fluctuerend zijn. * **Informele fase (2-6 maanden postnataal):** De moeder ontwikkelt haar eigen oordeel over wat de beste zorg is voor haar kind. Ze neemt minder advies over en begint eigen keuzes te maken in de zorg. Ze experimenteert om te ontdekken wat voor haar en de baby werkt. Een eigen stijl van moederen ontwikkelt zich op basis van ervaringen en intuïtie. De moeder voelt zich zelfzekerder en ervaart meer controle over haar rol. * **Persoonlijke fase (6 maanden – 1 jaar postnataal):** De rol van moeder wordt volledig geïntegreerd in de identiteit. Er wordt een balans gevonden tussen moederschap en andere aspecten van het leven. Er is een emotionele band, competentie en voldoening. Mercer's concept van 'maternal role attainment' wordt ook wel gezien als 'becoming a mother', waarbij maternale identiteit niet zozeer een eindpunt is, maar een dynamische transformatie. Hulpverleners kunnen, net als bij Rubin, de stadia herkennen en psycho-educatie bieden. #### 1.3.3 Wilkins Wilkins beschrijft vijf fasen van ouderschapsgroei: 1. Van expert naar nieuweling (expert to novice). 2. Grip en contact verliezen (losing touch). 3. Waargenomen deskundigheid bij anderen (perceiving expertise). 4. Nieuwe balans vinden (tegemoetkomen behoeften). 5. Spontaan en intuïtief reageren op de baby. Hulpverleners kunnen ook hier de stadia herkennen en psycho-educatie aanbieden. --- # Theorieën rond het verwerven van een moederrol Dit gedeelte behandelt theoretische modellen die de ontwikkeling en aanpassing van moeders in hun rol na de bevalling beschrijven, met focus op de theorieën van Reva Rubin en Ramona Mercer. ### 2.1 Het transitieproces postnataal Het postnatale transitieproces omvat de aanpassing aan een nieuwe rol, wat gepaard gaat met verlies en verandering op verschillende levensgebieden. Dit proces kan weken tot maanden duren en wordt gekenmerkt door ups en downs. Gemiddeld duurt het ongeveer vier maanden en 23 dagen om te wennen aan het moederschap. #### 2.1.1 Rouwproces als onderdeel van transitie Het rouwproces wordt beschouwd als een gezonde reactie op het verlies van verwachtingen, idealen, controle, zorgeloosheid en vrijheid, evenals veranderingen in lichaam, slaap, relaties, werk en identiteit. De fasen van rouwverwerking (ontkenning, kwaadheid, marchanderen, depressie, acceptatie) kunnen hierbij een rol spelen, soms gepaard gaande met existentiële vragen. #### 2.1.2 Uitingsvormen en prevalentie Hoewel moeders van hun kind kunnen houden en er goed voor zorgen, kunnen ze tijdelijk weinig tot geen gevoelens van geluk of plezier ervaren in het ouderschap. Dit kan gepaard gaan met gevoelens van onbehagen of sombere stemmingen. Het transitieproces treft 80% van de moeders, maar ook vaders moeten zich aanpassen. #### 2.1.3 Beïnvloedende factoren Verschillende factoren beïnvloeden het transitieproces, waaronder: * Het verloop van de prenatale transitiefase en de bevalling. * Het vermogen om sociale steun te vragen. * Realistische verwachtingen over de postnatale periode. * Het vermogen om om te gaan met de eisen van de postnatale periode. * Self-efficacy: het geloof in eigen vaardigheden om succesvol te zijn in een bepaalde taak. #### 2.1.4 Vragenlijsten en diagnostiek Tijdens het transitieproces kunnen specifieke vragen worden gesteld om de beleving van de moeder in kaart te brengen, gericht op de vier dimensies van de postnatale transitiefase: aanpassing, stress, coping en verbinding. * **Aanpassing:** Hoe verloopt het opnemen van de ouderrol? Hoe is het leven veranderd? Hoe voelt men zich als moeder? Wat zijn de verwachtingen en de dagelijkse gang van zaken met de baby? * **Stress:** Hoeveel stress wordt ervaren bij de aanpassingen? Dit kan variëren van milde somberheid/angst tot ernstige depressie/angststoornissen. * **Coping:** Hoe wordt omgegaan met de ervaren stress? Dit kan functioneel of disfunctioneel zijn. * **Verbinding:** In welke mate voelen moeders zich verbonden met zichzelf, hun baby, hun partner en hun omgeving? Dit omvat ook de emotionele steun, praktische hulp en steun rond opvoeding. De diagnostiek richt zich op het continuüm tussen de transitiefase en depressie. Preventieve behandelingen omvatten psycho-educatie, programma's die interactie stimuleren, screening op postnatale depressie en herhaalde thuisbezoeken of telefonische steun door professionals of peers. ### 2.2 Theorieën rond het verwerven van een moederrol #### 2.2.1 De theorie van Reva Rubin Reva Rubin beschrijft het verwerven van de moederrol in drie fasen: * **Fase 1: Focus op zichzelf** * De moeder heeft behoefte aan het herhaaldelijk beschrijven van de ervaring van arbeid en bevalling. * Het kan moeilijk zijn om de baby direct als de hare te zien. * De moeder kan passief zijn in de zorg. * De verloskundige/zorgverlener luistert en kadreert het gedrag van de moeder. * **Fase 2: Zorg opnemen** * De moeder raakt meer betrokken bij de zorg voor de baby. * Er kan angst aanwezig zijn. * De verloskundige/zorgverlener stelt gerust en fungeert als model. * **Fase 3: Zoeken naar emotioneel evenwicht** * De moeder streeft naar een balans in haar emoties en haar nieuwe rol. #### 2.2.2 De theorie van Ramona Mercer Ramona Mercer, een studente van Reva Rubin, legde de focus op de postpartum periode en definieerde 'maternal role attainment' als een interactioneel en ontwikkelingsgericht proces waarin de moeder: * Gehecht raakt aan haar kind. * Competent wordt in zorgtaken. * Plezier, satisfactie en dankbaarheid ervaart in haar rol. ##### 2.2.2.1 Beïnvloedende factoren voor maternal role attainment Diverse factoren beïnvloeden het proces van maternal role attainment: * **Moeder:** Leeftijd, sociaal-economische status (SES), ervaring van de geboorte, vroege moeder-kind scheiding, zelfwaarde, zelfconcept, flexibiliteit, opvoedingsvisie, gezondheid, angst, depressie, persoonlijkheidstrekken, sociale stress en steun, perceptie van het kind. * **Kind:** Temperament, voorkomen, responsiviteit, gezondheid. ##### 2.2.2.2 Stadia van maternal role attainment volgens Mercer Mercer identificeerde vier stadia in het proces van maternal role attainment: * **Anticipatorische fase (zwangerschap):** * Aanpassing aan de zwangerschap. * Voorbereiding op de bevalling en het moederschap. * Verzamelen van informatie. * **Formele fase (direct na de geboorte):** * Fysiek herstel van de moeder. * De rol van moeder wordt formeel opgenomen, maar met weinig zelfvertrouwen. * Sterke afhankelijkheid van externe bronnen (adviezen, richtlijnen). * Emoties kunnen sterk en fluctuerend zijn. * **Informele fase (2-6 maanden postpartum):** * Moeders ontwikkelen een eigen oordeel over wat de beste zorg is voor hun kind. * Er wordt minder advies overgenomen en eigen keuzes gemaakt in de zorg. * Experimenteren met verschillende benaderingen om de eigen stijl van moederen te ontwikkelen op basis van ervaringen en intuïtie. * Meer zelfzekerheid en controle over de moederrol. * **Persoonlijke fase (6 maanden - 1 jaar postpartum):** * De rol van moeder wordt volledig geïntegreerd in de identiteit. * Er wordt een balans gevonden tussen moederschap en andere aspecten van het leven. * Er is sprake van een emotionele band, competentie, voldoening en bevrediging. Mercer beschouwt 'maternal role attainment' niet als een eindpunt, maar als een dynamische transformatie naar 'becoming a mother'. De zorgverlener herkent de stadia, vergelijkbaar met de theorie van Rubin, en kan psycho-educatie bieden. ### 2.3 Andere modellen van ouderschapsgroei * **Theorie van Wilkins:** Beschrijft vijf fasen van ouderschapsgroei: van expert naar nieuweling, grip en contact verliezen, waargenomen deskundigheid bij anderen, nieuwe balans vinden, en spontaan en intuïtief reageren op de baby. Ook hier kan de zorgverlener een rol spelen door stadia te herkennen en psycho-educatie te geven. > **Tip:** De theorieën van Rubin en Mercer bieden een waardevol kader om de psychologische aanpassing van moeders na de bevalling te begrijpen en te ondersteunen. Het herkennen van de verschillende fasen kan zorgverleners helpen om passende interventies te bieden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Babyblues | Een kortdurende en onverwachte stemmingswisseling na de bevalling, gekenmerkt door huilbuien, prikkelbaarheid en angst, die meestal binnen twee weken verdwijnt. | | Dysforie | Een staat van onbehagen, ontevredenheid of een sombere stemming die gepaard gaat met een algemeen gevoel van malaise. | | Postnatale depressie (ppd) | Een ernstigere en langdurigere vorm van depressie die na de bevalling kan optreden, gekenmerkt door aanhoudende somberheid, verlies van interesse en andere symptomen die het functioneren belemmeren. | | Kraamtijd | De periode direct na de bevalling, waarin de moeder fysiek en emotioneel herstelt en zich aanpast aan de nieuwe situatie met een baby. | | Psycho-educatie | Het verstrekken van informatie en onderwijs aan individuen en hun families over een specifieke aandoening, behandeling en copingstrategieën, met als doel het begrip en de zelfredzaamheid te vergroten. | | Transitieproces postnataal | De brede reeks psychologische, sociale en fysieke aanpassingen die individuen doormaken na de geboorte van een kind, gericht op het integreren van de nieuwe ouderrol in hun leven. | | Rouwproces | Een natuurlijke reactie op verlies of verandering, waarbij emoties als ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en acceptatie worden doorlopen, om uiteindelijk tot aanpassing te komen. | | Self-efficacy | Het geloof van een persoon in zijn eigen vermogen om bepaalde taken succesvol uit te voeren en uitdagingen aan te gaan, wat een belangrijke factor is in het omgaan met nieuwe rollen en situaties. | | Maternal role attainment | Het proces waarbij een vrouw de rol van moeder verwerft, gekenmerkt door de ontwikkeling van een hechting met het kind, competentie in de zorgtaken en tevredenheid in de moederrol. | | Attributie | Het proces waarbij men de oorzaken toeschrijft aan gedrag of gebeurtenissen, zowel bij zichzelf als bij anderen, wat invloed heeft op hoe men situaties interpreteert en erop reageert. | | Interpersoonlijke stress | Stress die voortkomt uit relaties met andere mensen, zoals conflicten, gebrek aan sociale steun, of spanningen binnen het gezin, wat een significante impact kan hebben op het welzijn na de bevalling. |

# Wat is psychose en de symptomen ervan Psychose is een complexe psychiatrische aandoening die gekenmerkt wordt door een verstoring in de informatieverwerking, wat leidt tot een verlies van contact met de realiteit of een veranderde waarneming van de wereld. Het is een verzameling van ervaringen, symptomen en klachten die altijd uniek zijn voor elk individu en diverse gebieden van menselijk functioneren beïnvloeden. ### 1.1 Wat is psychose? Bij psychose is de manier waarop informatie wordt verwerkt verstoord, wat soms kan leiden tot een gevoel van overprikkeling. Mensen die een psychose ervaren, kunnen het idee hebben dat zaken speciaal voor hen bedoeld zijn. Om hier logica in te vinden, kunnen zij tot waanideeën komen. ### 1.2 Kenmerkende symptomen van psychose Er worden vijf kenmerkende symptomen onderscheiden bij psychose: * Denkstoornissen (wanen en formele denkstoornissen) * Waarnemingsstoornissen (hallucinaties) * Gedragsstoornissen (gedesorganiseerd en bizar gedrag) * Negatieve symptomen * Anosognosie #### 1.2.1 Denkstoornissen: wanen Wanen zijn de meest kenmerkende inhoudelijke denkstoornissen. Het zijn individuele denkbeelden die niet passen binnen de (sub)cultuur van de patiënt en waar de persoon met grote overtuiging aan vasthoudt, ondanks bewijs van het tegendeel. * **Vormen van wanen:** * Achtervolgingswanen * Grootheidswanen * Religieuze wanen * Depressieve waan * Betrekkingswaan * **Differentiaaldiagnose van wanen:** * **Obsessies:** Dit zijn egodystone, steeds terugkerende opdringende gedachten die als storend worden ervaren. Wanen zijn daarentegen egosyntoon, wat betekent dat ze als een deel van het zelf worden ervaren. * **Overwaardige ideeën:** Dit zijn ideeën waar de persoon veel belang aan hecht, maar zonder de intensiteit en overtuiging van een waan. * **Magisch denken:** Dit verwijst naar de overtuiging dat gedachten, woorden of acties de loop van gebeurtenissen kunnen beïnvloeden, zonder logisch causaal verband. #### 1.2.2 Denkstoornissen: cognitieve stoornissen en formele denkstoornissen Naast wanen kunnen er ook cognitieve stoornissen optreden, die invloed hebben op: * Aandacht * Concentratie * Executieve functies (probleemoplossend vermogen, plannen en uitvoeren van taken) * Geheugen Formele denkstoornissen betreffen de organisatie, vorm, het verloop en het tempo van het denken: * **Stoornissen in organisatie en vorm:** * **Incoherentie:** De gedachtegang is niet te volgen. * **Ongewone associaties:** Er worden verbanden gelegd die onlogisch lijken. * **Neologismen:** Er worden zelfgecreëerde woorden gebruikt. * **Concretismen:** Het onvermogen om te abstraheren; figuurlijk taalgebruik wordt letterlijk genomen. * **Overinclusief denken:** Te veel details worden opgenomen, waardoor het overzicht verloren gaat. * **Stoornissen in verloop en tempo van denken:** * **Ideënvlucht:** Gedachten razen voort zonder duidelijke structuur. * **Gedachtenblokkades:** Gedachten stoppen plotseling (zeldzaam en typisch voor schizofrenie). * **Perseveratie:** Het herhalen van woorden of gedachten over hetzelfde onderwerp. #### 1.2.3 Waarnemingsstoornissen: hallucinaties Hallucinaties zijn zintuiglijke ervaringen die dezelfde werkelijkheidskarakteristieken hebben als echte waarnemingen, maar die optreden zonder een externe zintuiglijke prikkel. Ze kunnen op verschillende zintuiglijke modaliteiten betrekking hebben: * Auditief (horen van stemmen of geluiden) * Visueel (zien van beelden of objecten) * Tactiel (voelen van aanrakingen) * Geur * Smaak Vaak zijn hallucinaties **multimodaal**, wat betekent dat ze meerdere zintuigen tegelijk beïnvloeden. * **Differentiaaldiagnose van hallucinaties:** * **Illusies:** Dit zijn foutieve waarnemingen van een werkelijke prikkel, die corrigeerbaar zijn (bv. een schaduw in de steeg aanzien voor een persoon). * **Rouwhallucinaties:** Dit kunnen normale waarnemingen zijn binnen een rouwproces. * **Charles- Bonnet syndroom:** Goedaardige visuele hallucinaties die optreden bij mensen met verminderd zicht. #### 1.2.4 Gedragsstoornissen Gedragsstoornissen uiten zich in gedesorganiseerd of abnormaal motorisch gedrag, waaronder: * Overactiviteit * Agitatie en opgewondenheid * Bizar gedrag * Onaangepast gedrag * Chaotisch gedrag #### 1.2.5 Negatieve symptomen Negatieve symptomen worden gekenmerkt door een tekort aan normale emotionele en gedragsmatige expressie. Kenmerken zijn onder meer: * **Afgevlakt affect:** Minder tonen of uiten van emoties. * **Alogie:** Een vermindering van spraakproductie. * **Asociaal:** Verminderd sociaal contact en sociale interactie. * **Anhedonie:** Het onvermogen om plezier te ervaren. * **Avolitie:** Een gebrek aan motivatie en doelgericht gedrag. #### 1.2.6 Anosognosie Anosognosie is het gebrek aan ziekte-inzicht. Personen die psychotisch zijn, hebben vaak geen besef van hun eigen problemen of de aard van hun aandoening. Deze overtuiging van niet ziek te zijn, kan blijven bestaan ondanks overweldigend bewijs van het tegendeel. > **Tip:** Anosognosie kan een significant obstakel vormen voor behandeling en therapietrouw, omdat de persoon de noodzaak van hulp niet erkent. ### 1.3 Etiologie en risicofactoren De etiologie van psychose wordt vaak verklaard met het stress-kwetsbaarheidsmodel en de 'aberrant salience' hypothese. Verschillende factoren kunnen het risico op het ontwikkelen van psychose verhogen: * **Genetische component:** Personen met psychose in de familie hebben een verhoogd risico. * **Kwetsbare persoonlijkheid:** Bepaalde persoonlijkheidskenmerken kunnen een rol spelen. * **Druggebruik:** Met name op jonge leeftijd kan dit het risico verhogen. * **Urbanisatie:** Er is een hogere prevalentie in stedelijke gebieden. * **Migratie:** Migranten hebben een verhoogd risico. * **Trauma in de voorgeschiedenis:** Ervaringen van trauma kunnen bijdragen. ### 1.4 Het psychosecontinuüm en verloop Er wordt gesproken van een psychosecontinuüm, wat aangeeft dat psychotische ervaringen in verschillende gradaties kunnen voorkomen. Een psychose begint meestal sluipend, met vage klachten en symptomen die prodromen of waarschuwingssignalen worden genoemd. #### 1.4.1 Prodromale fase De prodromale fase gaat vooraf aan de psychose en gaat vaak gepaard met spanningen en stress. De symptomen kunnen per persoon verschillen en omvatten veranderingen in stemming, denken, emoties, handelen en vroege psychotische ervaringen. * **Aspecifieke waarschuwingssignalen:** * Slaapmoeilijkheden * Veranderingen in eetlust * Gebrek aan energie * Lusteloosheid en interesseverlies * Zich isoleren van familie en vrienden * Vergeetachtigheid of snel kwaad worden * Concentratieverlies * Angstig of somber zijn * **Vroege psychotische symptomen:** * Anders zien of proeven * Minder vertrouwen hebben in mensen, achterdochtige gedachten * Het gevoel bijzondere gaven te hebben * Het gevoel hebben dat de geest door anderen wordt gecontroleerd > **Tip:** Vroegtijdige detectie van prodromale symptomen is cruciaal, omdat hoe langer de duur van onbehandelde psychose, hoe slechter de uiteindelijke prognose. ### 1.5 Prognose en andere psychotische stoornissen De prognose van psychosegevoeligheid varieert; ongeveer veertig procent herstelt goed, veertig procent redelijk, en twintig procent heeft een ongunstige prognose met blijvende symptomen en beperkingen. Andere psychotische stoornissen die verwant zijn aan de bredere categorie van psychosen zijn: * Schizofrenie * Schizoaffectieve stoornis * Waanstoornis #### 1.5.1 Schizofrenie Schizofrenie is een van de ernstigste psychotische stoornissen, vaak met een chronisch verloop en een prevalentie van ongeveer één procent. * **DSM-5 criteria voor schizofrenie (selectie):** Minstens twee van de volgende symptomen gedurende een maand: wanen, hallucinaties, onsamenhangende spraak, ernstig chaotisch of katatoon gedrag, negatieve symptomen. Er moet ook sprake zijn van belangrijke beperkingen in functioneren en een duur van ten minste zes maanden. * **Symptomen van schizofrenie:** Naast positieve symptomen (wanen, hallucinaties), zijn er ook: * **Negatieve symptomen:** Deze zijn een belangrijke oorzaak van psychosociaal disfunctioneren (bv. affectieve vervlakking, alogie, avolitie, anhedonie). * **Cognitieve symptomen:** Problemen met aandacht, geheugen en executieve functies. Deze zijn vaak al aanwezig voor het begin van de stoornis en stabiliseren in de resttoestand. * **Affectieve symptomen:** Somberheid, suïcidaliteit, hopeloosheid. * **Comorbiditeit:** Middelenmisbruik, depressie. * **Verloop van schizofrenie:** Hoewel het klassieke beeld deterioratie en vermindering van functioneren beschrijft, heeft een deel van de patiënten een goede prognose. Vroegtijdige detectie en behandeling zijn van groot belang voor de uitkomst. * **Etiologie van schizofrenie:** Een combinatie van biologische factoren (genetica, geboortetrauma) en sociale factoren (urbanisatie, sociale minderheid). #### 1.5.2 Schizoaffectieve stoornis De schizoaffectieve stoornis bevindt zich op de grens van schizofrenie, manie en depressie. Er zijn kenmerken van zowel schizofrenie als een stemmingsstoornis aanwezig. De diagnose kan in betrouwbaarheid variëren en de prevalentie ligt tussen 0,3 en 0,8 procent. * **DSM-5 criteria voor schizoaffectieve stoornis (selectie):** Een ononderbroken ziekteperiode met symptomen van schizofrenie (wanen of hallucinaties gedurende minstens twee weken zonder stemmingsstoornis), gelijktijdig met een depressieve of manische episode die het grootste deel van de ziekte aanwezig is. #### 1.5.3 Waanstoornis Bij een waanstoornis is er gedurende minstens een maand sprake van waanideeën, zonder dat er aan de criteria voor schizofrenie wordt voldaan. Het algemeen functioneren is vaak relatief normaal, en de stoornis kan gepaard gaan met hallucinaties. Het verloop is vaak chronisch met een geringe respons op antipsychotische medicatie. De prevalentie is laag (0,03%). > **Tip:** Bij de waanstoornis is het belangrijk om te differentiëren met andere psychotische stoornissen en te beoordelen of de waan bizar van aard is of niet. ### 1.6 Behandeling van psychose De behandeling van psychose omvat psychofarmacologische behandeling, psychologische behandeling en sociale interventies. #### 1.6.1 Psychofarmacologische behandeling Antipsychotica zijn de hoeksteen van de behandeling, vooral bij schizofrenie, en werken doorgaans door het blokkeren van dopaminereceptoren. * **Klassieke antipsychotica:** Binden sterk aan de D2-receptor en kunnen extrapiramidale symptomen (EPS) als bijwerking hebben (bv. Haloperidol, Zuclopenthixol). * **Atypische antipsychotica:** Binden minder sterk aan D2-receptoren en werken ook in op serotoninereceptoren, wat leidt tot minder EPS. Echter, deze middelen hebben vaak (ernstige) metabole nevenwerkingen (bv. Olanzapine, Risperidon). * **Bijwerkingen:** * **Extrapiramidale symptomen (EPS):** Parkinsonisme, acute dystonie, akathisie, tardieve dyskinesie. * **Metabole nevenwerkingen:** Gewichtstoename, diabetes mellitus type II, hypercholesterolemie. * **Hormonale nevenwerkingen:** Menstruatieproblemen, gynaecomastie. * **Andere bijwerkingen:** Orthostatische hypotensie, seksuele dysfunctie, sedatie, verlengd QT-interval. * **Maligne neuroleptisch syndroom:** Een zeldzame, potentieel dodelijke bijwerking met spierrigiditeit en hyperthermie. > **Tip:** Het ontbreken van ziekte-inzicht (anosognosie) kan leiden tot therapieontrouw en het stopzetten van medicatie, wat het risico op herval vergroot. Depotmedicatie kan hierbij een oplossing bieden. #### 1.6.2 Psychologische behandeling Naast farmacotherapie zijn psychotherapeutische en cognitieve strategieën van belang. De hulpverlener speelt een cruciale rol door een therapeutische relatie op te bouwen gebaseerd op vertrouwen en veiligheid. * **Behandelingsmethoden:** * Psycho-educatie * Hervalpreventie (bv. waarschuwingsplan, balkmetafoor) * Cognitieve Gedragstherapie (CGT) voor stemmen en achterdocht * Acceptance and Commitment Therapy (ACT) * LEAP methode (Listen, Empathise, Agree, Partner) * Metacognitieve training (MCT) * Traumaverwerking * Training van sociale vaardigheden en stresshantering #### 1.6.3 Sociale interventies Interventies richten zich ook op de familie van de patiënt. De diagnose kan een zware emotionele impact hebben op naasten (ontkenning, rouw, schuldgevoelens). Interventies voor familie omvatten: * Het geven van informatie en bijsturen (nadruk op stress, medicatie, kwetsbaarheid). * Het verbeteren van communicatie binnen het gezin. * Het vergroten van probleemoplossend vermogen. * Het verlagen van verwachtingen en stellen van haalbare doelen. * Het vergroten van het sociale netwerk. > **Tip:** Het concept 'Expressed Emotions' (mate van emoties die door de omgeving worden geuit, zoals kritiek, vijandigheid of overbetrokkenheid) is een belangrijke factor die de kans op herval kan vergroten. --- # Etiologie en risicofactoren van psychose Dit gedeelte behandelt de mogelijke oorzaken van psychose, met een focus op het stress-kwetsbaarheidsmodel en de aberrant salience hypothese, aangevuld met diverse risicofactoren. ### 2.1 Het stress-kwetsbaarheidsmodel Het stress-kwetsbaarheidsmodel (ook wel het diathese-stressmodel genoemd) is een gangbaar raamwerk voor het begrijpen van de etiologie van psychose. Dit model stelt dat psychose ontstaat door een interactie tussen een onderliggende kwetsbaarheid (diathese) en omgevingsstressoren. * **Kwetsbaarheid (Diathese):** Dit verwijst naar een verhoogde gevoeligheid voor het ontwikkelen van psychose. Deze kwetsbaarheid kan genetisch van aard zijn (bijvoorbeeld een familiegeschiedenis van psychotische stoornissen), maar ook voortkomen uit andere biologische (bv. hersenafwijkingen) of psychologische factoren. * **Stressoren:** Dit zijn omgevingsfactoren die bijdragen aan het uitlokken van een psychotische episode bij een kwetsbaar individu. Deze stressoren kunnen acuut zijn (bv. traumatische gebeurtenissen) of chronisch (bv. langdurige stress, sociale isolatie). Wanneer de accumulatie van stressoren de draagkracht van het individu met een bepaalde kwetsbaarheid overstijgt, kan dit leiden tot het ontstaan van psychotische symptomen. ### 2.2 De aberrant salience hypothese De aberrant salience hypothese, voorgesteld door Paul Woodruff, verklaart de subjectieve ervaring van psychose, met name de ontwikkeling van wanen en hallucinaties. Het centrale idee is dat bepaalde prikkels in de omgeving een onevenredige, 'aberrante' (afwijkende) betekenis krijgen. * **Aberrante Salience:** Dit betekent dat betekenisloze of neutrale gebeurtenissen een buitensporige belangrijkheid krijgen. Het brein kent een overmatige aandacht toe aan deze prikkels, waardoor ze als zeer relevant of speciaal worden ervaren, zelfs als er geen objectieve reden voor is. * **Ontwikkeling van Wanen:** Mensen die psychotische ervaringen doormaken, proberen een verklaring te vinden voor deze abnormaal saillante prikkels. Ze construeren logische, maar onjuiste interpretaties (wanen) om de 'betekenis' van deze ervaringen te duiden. Een voorbeeld is het gevoel dat straatnummers of specifieke mensen een speciale boodschap voor hen bevatten. * **Hallucinaties:** Aberrante salience kan ook leiden tot het waarnemen van dingen die er niet zijn, omdat het brein de interne signalen als extern en betekenisvol interpreteert. ### 2.3 Risicofactoren van psychose Verschillende factoren verhogen de kans op het ontwikkelen van een psychose. Deze factoren kunnen elkaar beïnvloeden en versterken. * **Familiegeschiedenis:** Een familiegeschiedenis van psychotische stoornissen, zoals schizofrenie of bipolaire stoornis, is een significante genetische risicofactor. De erfelijkheid van psychose is complex en polygeen. * **Druggebruik:** Met name het gebruik van bepaalde drugs, zoals cannabis, vooral op jonge leeftijd, wordt geassocieerd met een verhoogd risico op het ontwikkelen van psychose. Ook andere middelen, zoals amfetamines en psychedelica, kunnen psychotische symptomen uitlokken. * **Urbanisatie:** Mensen die opgroeien in stedelijke gebieden hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van psychose in vergelijking met mensen die opgroeien op het platteland. Dit wordt mogelijk verklaard door factoren zoals sociale stress, migratie en blootstelling aan infecties in stedelijke omgevingen. * **Migratie:** Migratie, met name als het gepaard gaat met sociale marginalisatie, discriminatie en culturele aanpassing, is een risicofactor voor het ontwikkelen van psychose. Dit geldt met name voor eerste- en tweede-generatie migranten. * **Trauma in de voorgeschiedenis:** Ervaringen van ernstig trauma, zoals kindermishandeling, seksueel misbruik of oorlogsgerelateerd trauma, verhogen significant de kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van psychose. > **Tip:** Het is cruciaal om te onthouden dat deze risicofactoren niet deterministisch zijn. Ze verhogen de *kans* op het ontwikkelen van een psychose, maar leiden niet onvermijdelijk tot de aandoening. Veel mensen met risicofactoren ontwikkelen nooit een psychose. * **Kwetsbare persoonlijkheid:** Persoonlijkheidskenmerken die wijzen op een verhoogde gevoeligheid voor stress, zoals sociale teruggetrokkenheid of moeite met emotieregulatie, kunnen bijdragen aan de kwetsbaarheid. * **Zwangerschap en geboorte:** Complicaties tijdens de zwangerschap of geboorte, zoals infecties, ondervoeding of zuurstoftekort, worden in verband gebracht met een verhoogd risico op psychose later in het leven. Deze factoren interageren op complexe wijze, waardoor een gedetailleerd beeld van de etiologie van psychose nog steeds onderwerp van onderzoek is. --- # Specifieke psychotische stoornissen: Schizofrenie, schizoaffectieve stoornis en waanstoornis Dit deel van de studiehandleiding behandelt de specifieke kenmerken, diagnostische criteria, symptomen, etiologie, verloop en behandeling van drie belangrijke psychotische stoornissen: schizofrenie, de schizoaffectieve stoornis en de waanstoornis. ### 3.1 Schizofrenie Schizofrenie is een ernstige psychiatrische stoornis met doorgaans een chronisch verloop en een prevalentie van ongeveer 1% van de bevolking. Het wordt gekenmerkt door een verstoring in informatieverwerking, wat leidt tot een verlies van contact met de realiteit en een andere waarneming van de wereld. #### 3.1.1 Diagnostische criteria (DSM-5) Om de diagnose schizofrenie te stellen, moet gedurende minimaal één maand aan ten minste twee van de volgende symptomen zijn voldaan: * Wanen * Hallucinaties * Onsamenhangende spraak * Ernstig chaotisch of katatoon gedrag * Negatieve symptomen Daarnaast moet er vanaf het begin van de stoornis gedurende het grootste deel van de tijd sprake zijn van belangrijke beperkingen in het functioneren. De duur van de stoornis dient ten minste zes maanden te zijn. #### 3.1.2 Symptomen van schizofrenie De symptomen van schizofrenie kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën: * **Positieve symptomen:** * **Wanen:** Ongeëvenaarde denkbeelden die niet passen in de (sub)cultuur van de patiënt en waar met grote overtuiging aan wordt vastgehouden ondanks tegenbewijs. Voorbeelden zijn achtervolgingswanen, grootheidswanen, religieuze wanen, depressieve wanen en betrekkingswanen. Wanen zijn egosyntoon, in tegenstelling tot obsessies (egodystoon). * **Hallucinaties:** Zintuiglijke waarnemingen die realiteitskarakter hebben, maar zonder externe zintuiglijke bron. Dit kan auditief, visueel, tactiel, olfactorisch of gustatoir zijn, en vaak multimodaal optreden. Illusies (corrigeerbare waarnemingsfouten) en rouwhallucinaties (normaal in een rouwproces) zijn belangrijke differentiaaldiagnoses. * **Gedesorganiseerd of abnormaal motorisch gedrag:** Kan variëren van overactiviteit, agitatie, opwinding tot bizar en chaotisch gedrag. * **Negatieve symptomen:** Deze symptomen dragen significant bij aan psychosociaal disfunctioneren en beperkingen in schoolprestaties, professioneel functioneren, sociale contacten en intimiteit. Ze reageren doorgaans minder goed op behandeling. * Afgevlakt affect (minder uiten van emoties) * Alogie (verminderde spraakproductie) * Asociaal gedrag * Anhedonie (onvermogen tot plezierbeleving) * Avolitie (verminderde wilskracht en motivatie) * **Cognitieve symptomen:** Deze zijn vaak al premorbide aanwezig en stabiliseren in de resttoestand van de ziekte. Ze zijn minder beïnvloedbaar door medicatie en omvatten problemen met: * Aandacht en concentratie * Executieve functies (probleemoplossend vermogen, plannen, uitvoeren van taken) * Geheugen * **Formele denkstoornissen:** Stoornissen in de organisatie, vorm, het verloop en tempo van het denken. Dit kan zich uiten als incoherentie (niet te volgen gedachtegang), ongewone associaties, neologismen (zelfbedachte woorden), concretismen (letterlijk nemen van figuurlijk taalgebruik), overinclusief denken, ideeënvlucht (gedachten razen voort) en gedachtenblokkades (plots stoppen van gedachten). * **Affectieve symptomen:** Vaak voorkomende symptomen zijn somberheid, suïcidaliteit en hopeloosheid. #### 3.1.3 Verloop van schizofrenie Het klassieke beeld van schizofrenie is er een van deterioratie en vermindering van functioneren, wat bijdraagt aan stigma. Echter, de prognose varieert aanzienlijk: ongeveer een derde van de patiënten heeft een goede prognose, een derde een redelijke prognose, en een derde een ongunstige prognose met blijvende symptomen en beperkingen. > **Tip:** De gemiddelde duur van onbehandelde eerste psychose is 1-2 jaar. Hoe langer deze duur, hoe slechter de uitkomst. Vroegtijdige detectie is dus cruciaal. Het verloop wordt vaak onderverdeeld in fasen: premorbide, prodromale (vroege symptomen die aan de psychose voorafgaan, zoals slaapproblemen, lusteloosheid, sociale terugtrekking, concentratieproblemen, angst, somberheid, vroege psychotische ervaringen), beginfase, stabiele fase en herstel. #### 3.1.4 Etiologie van schizofrenie De etiologie is multifactorieel, gebaseerd op het stress-kwetsbaarheidsmodel: * **Biologische factoren:** Een zeer sterke genetische component (familiaire belasting) en mogelijk complicaties tijdens de geboorte. * **Sociale factoren:** Hogere prevalentie in stedelijke gebieden, en meer voorkomen bij sociaal-culturele minderheden (bv. migratieachtergrond). Ook de 'abberant salience' hypothese, die stelt dat de hersenen onjuist belang hechten aan prikkels, speelt een rol. * **Risicofactoren:** Naast genetische aanleg en kwetsbare persoonlijkheid, worden ook druggebruik (vooral op jonge leeftijd), urbanisatie, migratie en trauma in de voorgeschiedenis genoemd. #### 3.1.5 Behandeling van schizofrenie De behandeling van schizofrenie omvat een combinatie van: * **Psychofarmacologische behandeling:** Antipsychotica, die werken door het blokkeren van dopaminereceptoren. Deze medicatie is de hoeksteen van de behandeling, ook voor onderhoud. Er zijn klassieke en atypische antipsychotica, elk met hun eigen bijwerkingenprofiel. * **Psychologische behandeling:** Inclusief psycho-educatie, hervalpreventie, cognitieve gedragstherapie (CGT) voor stemmen en achterdocht, Acceptance and Commitment Therapy (ACT), de LEAP methode, metacognitieve training (MCT) en traumaverwerking. * **Sociale interventies:** Gericht op het verbeteren van sociale vaardigheden, stressmanagement en het betrekken van familie. > **Tip:** Bij meer dan 50% van de patiënten met schizofrenie ontbreekt ziekte-inzicht (anosognosie), wat de therapietrouw en het succes van behandeling negatief kan beïnvloeden. ### 3.2 Schizoaffectieve stoornis De schizoaffectieve stoornis is een complexe stoornis die zich bevindt op de grens van schizofrenie, manie en depressie. #### 3.2.1 Kenmerken en diagnostische criteria (DSM-5) De diagnose wordt gesteld bij een ononderbroken ziekteperiode waarin sprake is van: * Een depressieve of manische stemmingsstoornis episode, gelijktijdig met kenmerken uit criterium A voor schizofrenie. * Gedurende twee of meer weken gedurende de ziekte moeten wanen of hallucinaties aanwezig zijn in afwezigheid van een depressieve of manische stemmingsepisode. * De symptomen die voldoen aan de criteria voor een stemmingsstoornis moeten het grootste deel van de actieve en restfase van de ziekte aanwezig zijn. * De stoornis kan niet worden toegeschreven aan de effecten van een middel of een somatische aandoening. De betrouwbaarheid van deze diagnose wordt als relatief laag beschouwd, met een prevalentie van 0,3% tot 0,8%. ### 3.3 Waanstoornis De waanstoornis wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van wanen, die al dan niet bizar van inhoud zijn, gedurende ten minste een maand, zonder dat er aan de criteria voor schizofrenie wordt voldaan. #### 3.3.1 Kenmerken en diagnostische criteria (DSM-5) * De wanen zijn centraal voor de stoornis, en er is geen sprake van opvallende hallucinaties, onsamenhangende spraak of ernstig gedesorganiseerd gedrag zoals bij schizofrenie. * Het algemene functioneren is relatief normaal, hoewel het emotionele leven wel beïnvloed kan worden door de inhoud van de waan. * Het algemeen functioneren is relatief normaal. * De stoornis kan gepaard gaan met een gedeelde psychotische stoornis (folie à deux). * Het verloop is vaak chronisch en er is een geringe respons op antipsychotische medicatie. De prevalentie is laag (0,03%). > **Tip:** Het is belangrijk om te differentiëren tussen waanideeën en overwaardige ideeën of obsessies. Wanen zijn diep verankerde overtuigingen, terwijl overwaardige ideeën minder intens zijn en obsessies ego-dystoon zijn. --- **Verklarende Notities:** * **Anosognosie:** Het ontbreken van ziekte-inzicht, waarbij de patiënt niet erkent dat hij of zij problemen heeft. * **Egosyntoon vs. Egodytoon:** Egosyntoon betekent dat de stoornis overeenkomt met het zelfbeeld van de persoon, terwijl egodytoon betekent dat het hiermee in conflict is. * **EPS (Extrapiramidale Symptomen):** Bijwerkingen van klassieke antipsychotica zoals parkinsonisme, acute dystonie, akathisie en tardieve dyskinesie. Antidotum is een anticholinergicum. * **Metabole bijwerkingen:** Bijwerkingen van atypische antipsychotica die verband houden met metabolisme, zoals gewichtstoename, diabetes mellitus type II en hypercholesterolemie. * **Maligne neuroleptisch syndroom:** Een zeldzame, potentieel dodelijke bijwerking van antipsychotica gekenmerkt door spierrigiditeit, hyperthermie en verhoogd Creatine Kinase. Dit studieonderdeel legt de nadruk op het herkennen en differentiëren van deze psychotische stoornissen, en benadrukt het belang van een integrale aanpak die zowel farmacologische als psychologische en sociale interventies omvat voor een optimaal herstel. --- # Behandeling van psychose: Farmacologische en psychologische benaderingen De behandeling van psychose omvat een combinatie van farmacologische interventies, psychologische benaderingen en sociale interventies om symptomen te beheersen, terugval te voorkomen en de levenskwaliteit te verbeteren. ### 4.1 Farmacologische behandeling De farmacologische behandeling, voornamelijk met antipsychotica, vormt de hoeksteen van de behandeling bij schizofrenie en wordt ook toegepast bij andere psychotische aandoeningen, zij het vaak voor een kortere periode. #### 4.1.1 Antipsychotica Antipsychotica werken door het blokkeren van dopamine-2-receptoren in de hersenen. Deze medicatie kan in verschillende toedieningsvormen worden gegeven: oraal, intramusculair (IM) en depotinjecties. Bij schizofrenie is de kans op therapieontrouw en het stoppen met medicatie verhoogd door een ontbrekend ziektebesef, wat de kans op herval en rehospitalisatie vergroot. ##### 4.1.1.1 Klassieke antipsychotica * **Kenmerken:** Binden zeer sterk aan de D2-receptor. * **Voordelen:** Effectief in het behandelen van positieve symptomen. * **Nadelen:** Veroorzaken voornamelijk extrapiramidale symptomen (EPS). * **Voorbeelden:** * Haloperidol (Haldol®): Beschikbaar als druppels, oraal, IM en depot. * Orale dosering: Begindosis 2-4 mg/dag, onderhoudsdosis 4 mg/dag, maximale dosis 10 mg/dag. * Zuclopenthixol (Clopixol®): Oraal, druppels en depot. Ook beschikbaar in een langwerkende vorm (Clopixol Acutard®). * Orale dosering: Begindosis 10-50 mg/dag, onderhoudsdosis 20-40 mg/dag, maximale dosis 150 mg/dag. Grote kans op EPS. * Flupentixol (Fluanxol®): Oraal en depot. * Orale dosering: Begindosis 1-5 mg/dag, onderhoudsdosis 5-40 mg/dag, maximale dosis 40 mg/dag. ##### 4.1.1.2 Atypische antipsychotica * **Kenmerken:** Binden minder sterk aan de D2-receptor en werken ook in op serotoninereceptoren. * **Voordelen:** Minder extrapiramidale symptomen (EPS) dan klassieke antipsychotica. * **Nadelen:** Vaak (ernstige) metabole bijwerkingen, zoals gewichtstoename en risico op diabetes mellitus type II. * **Voorbeelden:** * Olanzapine (Zyprexa®): Oraal, IM en depot. * Orale dosering: Begindosis 10 mg/dag, onderhoudsdosis 5-20 mg/dag, maximale dosis 30 mg/dag. Sterke metabole bijwerkingen. * Risperidon (Risperdal®): Oraal en depot. * Orale dosering: Begindosis 2-3 mg/dag, onderhoudsdosis 3-6 mg/dag, maximale dosis 16 mg/dag. Meer EPS en hormonale bijwerkingen dan andere atypische middelen. * Paliperidon (Invega®): Oraal en depot. * Orale dosering: 3-12 mg/dag (standaard 6 mg/dag). Actieve metaboliet van risperidon, met vergelijkbare bijwerkingen. * Aripiprazol (Abilify®): Oraal en depot. * Orale dosering: Begindosis 5-10 mg/dag, onderhoudsdosis 10-30 mg/dag, maximale dosis 30 mg/dag. Weinig gewichtstoename, minder sederend. * Quetiapine (Seroquel®): Oraal (immediate en extended release). * Orale dosering: Begindosis 100-200 mg/dag, onderhoudsdosis 400-800 mg/dag, maximale dosis 800 mg/dag. Sterk sederend, geïndiceerd voor bipolaire depressie en manie. * Amisulpride (Solian®): Oraal. * Orale dosering: Begindosis 400 mg/dag, onderhoudsdosis 200-800 mg/dag, maximale dosis 1200 mg/dag. Bijwerking: verhoogd prolactinegehalte. * Clozapine (Leponex®): Oraal. * Orale dosering: Begindosis 12,5-25 mg/dag, onderhoudsdosis 300 mg/dag, maximale dosis 900 mg/dag. Effectiever dan andere antipsychotica, ingezet bij onvoldoende respons. Ernstige bijwerkingen zoals agranulocytose vereisen frequente bloednames. #### 4.1.2 Bijwerkingen van antipsychotica * **Extrapiramidale symptomen (EPS):** Parkinsonisme (tremor, rigiditeit, bradykinesie), acute dystonie (spierkrampen), akathisie (bewegingsdrang) en tardieve dyskinesie (tics, grimassen na langdurig gebruik). Antidotum: anticholinergicum (bv. biperideen). * **Metabole bijwerkingen:** Gewichtstoename, diabetes mellitus type II, hypercholesterolemie (vooral bij clozapine en olanzapine). * **Hormonale bijwerkingen:** Menstruatieproblemen, gynaecomastie, galactorroe. * **Overige bijwerkingen:** Orthostatische hypotensie, seksuele dysfunctie, sedatie, verlengd QT-interval op ECG. * **Maligne neuroleptisch syndroom:** Zeldzame, potentieel dodelijke bijwerking met spierrigiditeit, hyperthermie en verhoogd Creatinine Kinase. #### 4.1.3 Co-medicatie bij acute agitatie * **Oraal:** * Eerste keuze: Haloperidol 5 mg + Promethazine 50 mg. * Tweede keuze: Olanzapine 10 mg per uur (max. 30 mg/24u). * Overige: Droperidol (zeer sederend, IM), Clopixol Acutard® (IM), Clotiapine (sederend, comprimés en IM). * **Intramusculair (IM):** * Eerste keuze: Haloperidol IM 5 mg + Promethazine IM 50 mg. * Tweede keuze: Olanzapine IM 10 mg elke 2 uur (max. 30 mg/24u). * **Bij intoxicatie, mengbeelden en overige/onbekende etiologie:** Lorazepam (1-5 mg oraal of IM/IV, zo nodig per 2 uur herhalen). ### 4.2 Psychologische behandeling De psychologische behandeling vult de farmacologische behandeling aan, met name omdat medicatie niet altijd de levenskwaliteit verbetert of bijwerkingen optreden. #### 4.2.1 Attitude van de hulpverlener Een therapeutische relatie gebaseerd op vertrouwen en veiligheid is essentieel. Kenmerken zijn: kalm blijven, concreet spreken, consequent handelen, open en nabij zijn, geduld hebben, kleine doelen stellen en zo min mogelijk dwang gebruiken. #### 4.2.2 Individuele en groepstherapieën * **Psycho-educatie:** Begrijpelijke informatie verstrekken over de aandoening, medicatie en het belang van therapietrouw. * **Hervalpreventie:** Opstellen van een waarschuwingsplan met fasen (groen, oranje, rood) die de patiënt zelf en de omgeving herkennen, met bijbehorende acties. * **Cognitive Behavioral Therapy (CGT) bij stemmen en achterdocht:** Gericht op het veranderen van gedachtepatronen. * **Acceptance and Commitment Therapy (ACT):** Gericht op het accepteren van ongewenste gedachten en gevoelens en het in lijn brengen van gedrag met persoonlijke waarden. * **LEAP methode (Listen, Empathise, Agree, Partner):** Een communicatiemethode om begrip en samenwerking met de patiënt te bevorderen. > **Voorbeeld:** Bij de uitspraak "Er zit een chip in mijn hoofd", wordt eerst geluisterd, vervolgens empathie getoond ("Dat moet angstig zijn"), ingestemd met de ervaring ("Angstige ervaringen zijn niet fijn") en tot slot voorgesteld om samen te zoeken naar oplossingen. * **Metacognitieve training (MCT):** Bespreken van denk- en redeneerstijlen die bijdragen aan psychose, en aandacht voor eenzijdige coping-mechanismen. Dit gebeurt interactief in groeps- of individuele modules. * **Traumaverwerking (individueel):** Aanpakken van onderliggende trauma's die een rol kunnen spelen. * **Training van vaardigheden:** * Sociale vaardigheden. * Omgaan met stress. ### 4.3 Sociale interventies Interventies gericht op familie en omgeving spelen een belangrijke rol in het herstelproces. #### 4.3.1 Interventies voor familie De diagnose kan zwaar zijn voor familieleden, met gevoelens als ontkenning, rouw, schuldgevoelens en angst. Interventies omvatten: * Het verstrekken van informatie en bijsturing over stress, medicatie en kwetsbaarheid. * Het verbeteren van communicatie binnen het gezin. * Het vergroten van probleemoplossend vermogen. * Het stellen van haalbare doelen en het verlagen van verwachtingen. * Het vergroten van het sociale netwerk van familieleden. #### 4.3.2 Expressed Emotions (EE) EE verwijst naar de mate van emoties die door de omgeving worden geuit, en is een factor die herval kan beïnvloeden. Hoge EE, zowel in de vorm van kritiek, verwijten en vijandigheid als overbetrokkenheid en overbezorgdheid, vergroot de kans op herval. Het verlagen van EE in de omgeving kan dus de kans op herval verkleinen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychose | Een psychische aandoening waarbij de informatieverwerking is verstoord, wat kan leiden tot waanideeën, hallucinaties en een verlies van contact met de realiteit of een veranderde waarneming van de wereld. | | Wanen | Inhoudelijke denkstoornissen die zich uiten als overtuigingen die niet passen binnen de cultuur van de patiënt, die met grote intensiteit worden aangehangen ondanks tegenbewijs. Voorbeelden zijn achtervolgingswanen en grootheidswanen. | | Hallucinaties | Zintuiglijke waarnemingen die geen externe stimulus hebben, maar wel een werkelijkheidskarakter hebben voor de persoon die ze ervaart. Ze kunnen voorkomen in alle sensorische modaliteiten, zoals auditief, visueel of tactiel. | | Negatieve symptomen | Een categorie van symptomen bij psychose die gekenmerkt worden door een afname of verlies van normale functies, zoals afgevlakt affect, alogie (armoede van spraak), anhedonie (onvermogen om plezier te ervaren) en avolitie (gebrek aan wilskracht). | | Anosognosie | Het gebrek aan ziekte-inzicht, waarbij een persoon met een psychose vaak geen zicht heeft op de eigen problemen en overtuigd blijft dat er niets aan de hand is, ondanks overweldigend bewijs van het tegendeel. | | Stress-kwetsbaarheidsmodel | Een theoretisch kader dat stelt dat psychose ontstaat uit een interactie tussen een aangeboren kwetsbaarheid (kwetsbaarheid) en omgevingsstressoren, waarbij stress de psychotische episode kan uitlokken bij personen die hiervoor kwetsbaar zijn. | | Prodromen | Vroege, vage klachten en symptomen die voorafgaan aan de manifestatie van een volledige psychose. Deze waarschuwingssignalen kunnen variëren van stemmingsveranderingen tot lichte psychotische ervaringen. | | Schizofrenie | Een ernstige chronische psychotische stoornis die gekenmerkt wordt door wanen, hallucinaties, onsamenhangende spraak, ernstig gedesorganiseerd of katatoon gedrag, en negatieve symptomen, wat leidt tot aanzienlijke beperkingen in functioneren. | | Schizoaffectieve stoornis | Een psychiatrische stoornis die kenmerken vertoont van zowel schizofrenie als een stemmingsstoornis (depressie of manie), waarbij psychotische symptomen en stemmingssymptomen gelijktijdig aanwezig zijn gedurende een aanzienlijk deel van de ziekteperiode. | | Waanstoornis | Een psychotische stoornis die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van één of meer wanen die minstens een maand duren, zonder dat aan de diagnostische criteria voor schizofrenie wordt voldaan. Het algemene functioneren is relatief normaal. | | Antipsychotica | Medicijnen die worden gebruikt om psychotische symptomen te behandelen. Ze werken voornamelijk door de activiteit van dopamine in de hersenen te blokkeren, wat kan helpen bij het verminderen van wanen en hallucinaties. | | Dopamine | Een neurotransmitter die een cruciale rol speelt bij onder andere beweging, beloning, leren, motivatie en signaalverwerking in de hersenen. Verstoringen in het dopaminesysteem worden geassocieerd met psychose. | | Extrapiramidale symptomen (EPS) | Een groep bijwerkingen van antipsychotica, met name klassieke antipsychotica, die bewegingsstoornissen veroorzaken zoals parkinsonisme, acute dystonie, akathisie en tardieve dyskinesie. | | Tardieve dyskinesie | Een potentieel irreversibele bewegingsstoornis die kan optreden na langdurig gebruik van antipsychotica, gekenmerkt door onwillekeurige, repetitieve bewegingen, meestal in het gezicht en de mond. | | Metabole nevenwerkingen | Bijwerkingen van sommige atypische antipsychotica die betrekking hebben op de stofwisseling, zoals gewichtstoename, verhoogd cholesterolgehalte en een verhoogd risico op diabetes mellitus type II. | | Psycho-educatie | Een interventie die als doel heeft patiënten en hun familie te informeren over de ziekte, behandeling, risicofactoren en strategieën voor zelfmanagement en hervalpreventie. | | LEAP methode | Een therapeutische benadering die staat voor Listen, Empathise, Agree, en Partner. Het is een samenwerkingsgerichte methodiek gericht op het opbouwen van vertrouwen en het gezamenlijk oplossen van problemen met patiënten. | | Metacognitieve training (MCT) | Een vorm van therapie die gericht is op het verbeteren van denk- en redeneerstijlen die een rol spelen bij het ontstaan en in stand houden van psychosen. Het helpt bij het identificeren en aanpassen van onrealistische interpretaties en coping-strategieën. |

# Benaderingswijzen van psychodiagnostiek Dit onderwerp behandelt de twee hoofdbenaderingen binnen de psychodiagnostiek: de statistische en de klinische benadering, en benadrukt het belang van een geïntegreerde aanpak. ## 1. Benaderingswijzen van psychodiagnostiek Het doel van psychodiagnostisch werken is het vormen van een totaalbeeld van de cliënt door middel van beschrijvingen. Binnen de psychodiagnostiek zijn er twee fundamentele benaderingen: de statistische en de klinische benadering. ### 1.1 De statistische benadering De statistische benadering vertrekt vanuit empirische evidentie en richt zich op het cijfermatig beschrijven en voorspellen van gedrag. Het resultaat van de meting is hierbij het belangrijkst, en statistiek speelt een cruciale rol. Deze benadering is objectief en onderbouwd. Resultaten uit testen worden gebruikt om uitspraken te doen over de cliënt, zoals bij een IQ-test. De uitkomst is leidend. Deze benadering hangt samen met de nomothetische benadering. #### 1.1.1 Statistische benadering in de praktijk In de praktijk worden testscores gebruikt om een profiel te bepalen. De interpretatie begint vanuit normgegevens. Gespreks- en observatiegegevens worden wel meegenomen, maar staan niet centraal. De uitslag is altijd een kansuitspraak. ### 1.2 De klinische benadering De klinische benadering erkent de uniciteit van ieder persoon; de aandachtsproblemen van persoon A kunnen verschillen van die van persoon B en vereisen daardoor een andere aanpak. Deze benadering richt zich op het beschrijven en verklaren van de individuele dynamiek. Er wordt gekeken naar de werkhouding van de cliënt, waarbij de manier waarop resultaten worden behaald even belangrijk is als het resultaat zelf. De weg die wordt afgelegd naar de resultaten wordt ook in acht genomen. Deze benadering hangt samen met de idiografische benadering. #### 1.2.1 Klinische benadering in de praktijk De klinische benadering werkt breed en genuanceerd op drie niveaus: ##### 1.2.1.1 Observeren Observeren kan alledaags of professioneel zijn. Professioneel observeren vereist bewust aandacht voor wat via de zintuigen binnenkomt en de mogelijke vertekeningen, en is doelgericht. Vragen die hierbij gesteld worden, zijn onder andere: waarom observeren we, bij wie, hoe, welke gedragingen, en hoe schrijven we dit gedrag op? Observeren dient ter beschrijving (zicht krijgen op de werkelijkheid) en verklaring (gedrag verklaren door observaties). * **Wie observeren we?** De cliënt. * **Wanneer observeren we?** * **Hoe observeren we?** * **Participerend observeren:** De observator neemt deel aan de activiteit. * *Voordelen:* Beter begrip van gedrag, meer controle, voldoende aandacht, insider-effect. * *Nadelen:* Te veel tegelijk doen, objectiviteit bewaren, niet overal aanwezig zijn (bias), controle-effect (cliënt gedraagt zich anders). * **Niet-participerend observeren:** De observator doet niet mee. * *Nadelen:* Outsider-effect, observatoreffect (gedrag verandert), risico op sociaal wenselijk gedrag. * **Gestructureerd observeren:** Wat, wanneer en hoe wordt vooraf vastgelegd. * **Niet-gestructureerd observeren:** Flexibele aanpak zonder voorafgaande vastleggingen. ##### 1.2.1.2 Wat observeren we? * **Verbaal gedrag:** Wat zegt iemand, de betekenis ervan, taalgebruik, manier van communiceren. * **Non-verbaal gedrag:** Houding, lichamelijk contact, positionering. * **Uiterlijke gedragskenmerken:** Verzorgdheid, etc. * **Innerlijke gedragskenmerken:** Moeilijker zichtbaar (bv. motivatie, intelligentie) en vereisen operationalisering (koppelen van gedrag aan psychologische eigenschappen). De kwaliteit van de observatie wordt bepaald door intra- en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid. ##### 1.2.1.3 Gespreksvoering De testcontext wordt aangepast om afleiding te minimaliseren. De houding van de testleider is open en niet veroordelend om een veilige sfeer te creëren. De aanpak wordt aangepast aan de cliënt, bijvoorbeeld door het gebruik van andere soorten testen en een sensitieve gespreksvoering. ##### 1.2.1.4 Verslaggeving Kwalitatieve gegevens staan centraal, kwantitatieve gegevens zijn aanvullend. Een gezonde mix is essentieel. Het doel is het nuanceren van testresultaten om misinterpretaties te voorkomen. ### 1.3 Vergelijking van de benaderingen De klinische benadering richt zich op het beschrijven en verklaren van onderliggende causale processen op basis van kwalitatieve gegevens (bv. oorzaak-gevolgrelaties). De statistische benadering beschrijft, verklaart en voorspelt de waarschijnlijkheid van bepaald gedrag op basis van kwantitatieve gegevens. #### 1.3.1 Voor- en nadelen * **Klinische benadering:** * *Voordelen:* Benadrukt belang van observaties. * *Nadelen:* Risico op verkeerde inschatting door intuïtie, vereist objectieve aanpak. * **Statistische benadering:** * *Voordelen:* Snelle beeldvorming. * *Nadelen:* Reduceren complexe werkelijkheid tot simpele getallen. #### 1.3.2 Conclusie Beide benaderingen kunnen op een continuüm geplaatst worden met overlap. Ze hebben hetzelfde doel: zo accuraat mogelijke uitspraken doen over het gedrag van de cliënt. Het is cruciaal om kritisch te staan tegenover eenzijdige benaderingen. Vragenlijsten en testen zijn belangrijke aanvullingen, maar niet altijd correct. Het 'best of both worlds' – een geïntegreerde aanpak – is de boodschap. In het psychodiagnostisch proces wordt vertrokken vanuit de hulpvraag, een probleemstelling afgebakend, methoden gekozen (die zowel kwantitatieve als kwalitatieve aspecten kunnen omvatten), afgenomen, resultaten verwerkt, een beeld gevormd en advies gegeven. --- # Historiek van de psychodiagnostiek Dit gedeelte schetst de historische ontwikkeling van de psychodiagnostiek, beginnend bij oude beschavingen tot de vroege 20e eeuw, en belicht belangrijke figuren en mijlpalen in de ontwikkeling van meetmethoden en theorieën. ### 2.1 De eerste sporen De beginselen van psychodiagnostiek reiken ver terug in de geschiedenis, met sporen terug te vinden in oude beschavingen: * **Oude China en HR:** Al vroeg werden er testen gebruikt voor de selectie van ambtenaren om de meest geschikte kandidaten te identificeren, vergelijkbaar met hedendaagse sollicitatieprocedures. * **Griekenland en Rome:** In deze culturen werden eveneens selectieprocessen gehanteerd, bijvoorbeeld voor rekrutering van soldaten, waarbij zowel gesprekken als praktische proeven (zoals het drinken van water uit een kom) werden ingezet om geschiktheid te beoordelen. * **Hippocrates en de lichaamssappen:** In de Griekse oudheid stelde Hippocrates dat ziektes een natuurlijke oorzaak hadden en dat een balans van de vier lichaamssappen (bloed, slijm, gele gal, zwarte gal) essentieel was voor zowel lichamelijke als psychische gezondheid. Dit vormde de basis voor de humeurenleer en legde een verband tussen lichaam en geest. * **Galenus:** Deze figuur bouwde voort op Hippocrates' ideeën en koppelde de lichaamssappen aan persoonlijkheidskenmerken. Hij benadrukte het observeren, classificeren en de verbinding tussen geest en lichaam. * **Arabische wereld:** Deze cultuur wordt gezien als de uitvinder van de psychiatrie, gekenmerkt door verfijnde observaties die leidden tot diepgaandere classificaties van psychische aandoeningen. Hersenontleding droeg bij aan het inzicht dat specifieke hersendelen bepaalde functies vervullen, wat de basis legde voor neuropsychologisch onderzoek. Behandelingen omvatten psychotherapie, kruidengeneeskunde en ergotherapie. **Conclusie uit deze vroege perioden:** Lichaam en geest werden in kaart gebracht, inzichten over personen werden verkregen door observatie, en ziekten/aandoeningen werden geclassificeerd en behandeld. ### 2.2 De vroege voorlopers Gedurende de latere eeuwen ontstonden specifieke benaderingen die de weg effenden voor moderne psychodiagnostiek: * **Fysiognomie:** Dit concept, dat dateert uit de oudheid, stelde dat intellectuele en karakteriële eigenschappen konden worden afgeleid uit iemands fysieke voorkomen. Cesare Lombroso was een prominente aanhanger in de 19e eeuw. * **Frenologie (schedelleer):** Ontstaan uit kritiek op fysiognomie, met Franz Joseph Gall als grondlegger. Johan Spurzheim populariseerde het idee dat de vorm en knobbels op de schedel konden wijzen op specifieke eigenschappen en talenten. Hoewel verouderd, droeg het bij aan het idee dat hersenontwikkeling gerelateerd kon zijn aan mentale capaciteiten. ### 2.3 Een aarzelende start De ontwikkeling van de moderne psychiatrie had een aanzienlijke impact op de psychodiagnostiek: * **Philippe Pinel:** Pionierde in de opvatting dat psychische stoornissen een natuurlijke oorzaak hadden en zorg behoefden. Hij legde de basis voor een begeleidende aanpak door patiënten te observeren, classificeren en hen met respect te behandelen. * **Jean-Etienne Esquirol:** Een leerling van Pinel, breidde diens classificaties uit en verfijnde deze, wat leidde tot een vernieuwde golf in het classificeren van psychische stoornissen in Europa. * **Edouard Séguin:** Ontwikkelde testen specifiek voor kinderen met een verstandelijke beperking, met als doel hen zelfredzamer te maken. Dit wordt gezien als een vroege vorm van psychodiagnostisch testen. * **Experimentele psychologie (Wilhelm Wundt):** Wundt richtte zich op het verband tussen meetbare prikkels en menselijke functies. Zijn methoden omvatten exacte beschrijvingen van experimentele condities, strikte controle van variabelen, hypothesetoetsing en nauwkeurige verwerking van uitkomsten. Hij introduceerde het principe van standaardisatie, essentieel voor betrouwbare metingen, maar zag individuele verschillen als meetfouten, wat een beperking was. ### 2.4 Eugenetica en sociaal darwinisme De ideeën van Charles Darwin over evolutie leidden tot nieuwe, zij het controversiële, ontwikkelingen: * **Francis Galton:** Een sterke voorstander van eugenetica en sociaal darwinisme. Hij paste Darwins ideeën toe op de samenleving en was de eerste die geïnteresseerd was in individuele verschillen en de objectivering van psychodiagnostiek. Galton geloofde dat mentale eigenschappen erfelijk waren. Zijn werk legde de basis voor het systematiseren van diagnostiek, het inzetten van objectieve metingen, en het toepassen van statistiek op testresultaten (betrouwbaarheid en validiteit). * **James McKeen Cattell:** Deed uitgebreid onderzoek naar individuele verschillen en introduceerde de term 'mental tests'. Hij streefde naar precisie in metingen, vergelijkbaar met fysica, en focuste op het meten van mentale vaardigheden door middel van experimenten. * **Clark Wissler:** Een leerling van Cattell, onderzocht verbanden tussen 'mental tests' en examenresultaten. Zijn bevindingen waren echter teleurstellend; de testen bleken weinig onderling verband te hebben, wat het belang van begripsvaliditeit onderstreepte (testen moeten meten wat ze beogen te meten). ### 2.5 De eerste echte intelligentietest De ontwikkeling van een gestandaardiseerde meting van intelligentie markeerde een cruciale mijlpaal: * **Alfred Binet en Théodore Simon:** Ontwikkelden de Binet-Simon-test, gericht op de selectie van kinderen voor gespecialiseerd onderwijs. Deze test kende opdrachten van oplopende moeilijkheidsgraad en bepaalde de 'mentale leeftijd' van een kind. De test bood een voorspellende waarde voor schoolprestaties, hoewel er kritiek was op de begripsvaliditeit (werd er wel échte intelligentie gemeten?). * **De Amerikaanse heroriëntering (Henry Goddard en Lewis Terman):** Zij werkten de Stanford-Binet-test uit, een universele standaard die het IQ verder kwantificeerde. Ook ontwikkelden zij non-verbale IQ-testen en normgroepen, waarmee ze echter ook als doel hadden om 'minder waardige' individuen en groepen te identificeren, wat leidde tot controversiële toepassingen in immigratiebeleid. ### 2.6 De verdere evolutie De ontwikkeling van psychodiagnostiek zette zich voort met nieuwe technieken en modellen: * **Van individuele naar collectieve tests:** Tijdens de Eerste Wereldoorlog leidde de behoefte aan snelle selectie van rekruten tot de ontwikkeling van de Army tests (Alfa en Beta). Deze tests, hoewel tijdsgebonden en met een bepaalde moeilijkheidsgraad, werden later geanalyseerd en hadden impact op het immigratiebeleid. * **Correlaties (Karl Pearson):** Pearson ontwikkelde het concept van correlaties om de mate te meten waarin twee verschillende tests dezelfde eigenschap meten. * **Factoranalyse (Charles Spearman):** Spearman ontdekte een gemeenschappelijke factor 'g' (algemene intelligentie) waaruit verschillende deelvaardigheden (s-factoren) voortkwamen. Hij toonde aan dat testresultaten onderling correleerden, wat wees op een onderliggende gemeenschappelijke eigenschap. * **Het CHC-model (Raymond Cattell, John Horn, John Carroll):** Dit model bouwde voort op Spearman's werk door de s-factoren verder te concretiseren (bv. vloeiende en gekristalliseerde intelligentie, KTG, LTG, visuele en auditieve verwerking) en breidde dit uit met nauwe cognitieve vaardigheden. ### 2.7 Het meten van andere eigenschappen Naast intelligentie werden ook andere psychologische eigenschappen systematisch gemeten: * **Ontwikkeling van vorderingstesten (Thorndike):** Thorndike bekritiseerde intelligentietests omdat ze geen zicht boden op het potentieel van leerlingen. Hij pleitte voor het meten van aparte vaardigheden en ontwikkelde vorderingstesten, waaronder gestandaardiseerde en longitudinale testen (bv. leerlingenvolgsystemen). * **Persoonlijkheids- en attitudetests:** De meting hiervan ging van observatie en klinische interviews naar persoonlijkheidsvragenlijsten, attitudemetingen en projectieve tests. **Tip:** Houd er rekening mee dat psychometrisch onderbouwde meetresultaten essentieel zijn voor kwalitatieve psychodiagnostiek. Dit omvat betrouwbaarheid, validiteit, standaardisatie, objectiviteit, normering, reikwijdte, aanvaardbaarheid, onpartijdigheid en efficiëntie. **Tip:** Psychologische testen kunnen worden onderverdeeld op basis van de toepassing (individueel vs. groep), het materiaal, de opbouw van items, en het soort gedrag dat gemeten wordt (prestatieniveau, gedragswijze). **Voorbeelden van testindelingen:** * **Prestatieniveau testen:** Enkelvoudige en veelvoudige algemene niveautests, specifieke niveautesten (bv. Raven, D2), en vorderingentesten (bv. leerlingenvolgsysteem). * **Gedragswijze testen:** Observatietesten, somato-fysiologische metingen, zelfbeoordelingen (interessetesten, waarden-/attitudetests, persoonlijkheids-/pathologievragenlijsten), en projectieve technieken (perceptie-, interpretatie-, expressie-, constructie-, associatie-, en keuzetests). --- # Soorten psychologische testen en hun kenmerken Dit onderdeel introduceert de diverse soorten psychologische testen, hun definities, de kenmerken van een goede test (betrouwbaarheid, validiteit, standaardisatie, objectiviteit, normering) en de verschillende domeinen waarin ze worden toegepast. ### 3.1 De kenmerken van een goede psychologische test Een psychologische test is een systematische beoordelingsprocedure gericht op het registreren van psychologische eigenschappen en het operationaliseren van deze eigenschappen door middel van psychometrisch onderbouwde meetresultaten. Om van een kwaliteitsvol instrument te spreken, dient een test te voldoen aan verschillende psychometrische kwaliteiten: betrouwbaarheid, validiteit, standaardisatie, objectiviteit en normering. #### 3.1.1 Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid verwijst naar de standvastigheid van een meting. Een betrouwbare test levert op verschillende tijdstippen, onder vergelijkbare omstandigheden, nagenoeg dezelfde resultaten op. Variatie in resultaten duidt op een gebrek aan betrouwbaarheid. #### 3.1.2 Validiteit Validiteit houdt in dat de test meet wat ze beweert te meten. Een test voor lengte zou bijvoorbeeld een meetlint moeten gebruiken, geen weegschaal. Het is cruciaal om na te gaan of een test daadwerkelijk de beoogde psychologische eigenschap accurate meet. #### 3.1.3 Standaardisatie Standaardisatie zorgt ervoor dat een test steeds in vergelijkbare situaties wordt afgenomen. Dit omvat de testafnamecontext (bv. een stille ruimte), de manier van testafname en de vaardigheid van de testleider. Door deze gestandaardiseerde procedures wordt de invloed van externe factoren en de testleider op de resultaten geminimaliseerd, wat de nauwkeurigheid van de meting bevordert. #### 3.1.4 Objectiviteit Objectiviteit betekent dat de onderzoeker geen invloed heeft op de resultaten. Dit wordt nagestreefd door standaardisatie en door het hanteren van duidelijke richtlijnen voor interpretatie en analyse. Objectieve scoring vermijdt dubbelzinnigheid en zorgt voor consistente interpretaties, ongeacht wie de test afneemt of nakijkt. #### 3.1.5 Normering Normering voorziet in een referentiegroep waarmee de behaalde testresultaten vergeleken kunnen worden. Deze normgroep moet representatief zijn voor de populatie waarvoor de test bedoeld is en voldoende groot om valide uitspraken te kunnen doen. Dit maakt het mogelijk om individuele resultaten te plaatsen in de context van anderen met vergelijkbare kenmerken (bv. leeftijd, geslacht). #### 3.1.6 Overige kenmerken Naast de kernkenmerken zijn ook de volgende aspecten van belang: * **Reikwijdte:** Het domein aan psychologische eigenschappen dat een test meet, evenals de diversiteit aan personen waarvoor de test bedoeld is (bv. leeftijdsgroepen, specifieke populaties). * **Aanvaardbaarheid (Indruksvaliditeit):** De mate waarin een test acceptabel is voor de geteste persoon. Een zekere mate van transparantie is wenselijk, maar te veel transparantie kan leiden tot sociaal wenselijke antwoorden of 'faking'. * **Onpartijdigheid (Bias):** De test mag niet systematisch anders worden ingevuld door bepaalde groepen mensen. Aandacht voor culturele geladenheid, taal en de mogelijke vooroordelen van de testleider is hierbij cruciaal. * **Praktische aspecten:** Kosten en efficiëntie spelen een rol. Hoewel testen kostbaar kunnen zijn, bieden ze vaak waardevolle informatie in een relatief korte tijd. ### 3.2 Soorten psychologische testen Psychologische testen kunnen worden ingedeeld op verschillende manieren, waaronder op basis van de individuele versus groepstoepassing, het gebruikte materiaal, de testopbouw en het soort gedrag dat wordt gemeten. #### 3.2.1 Indeling naar toepassing * **Individuele testen:** Leveren veel informatie op en maken gelijktijdige observatie mogelijk. * **Groepstesten:** Minder observatiegegevens, maar wel tijds- en kostenefficiënter. #### 3.2.2 Indeling naar materiaal Testen kunnen digitaal, op papier, of met specifiek testmateriaal (zoals puzzels) worden afgenomen. #### 3.2.3 Indeling naar testopbouw (Items) Vragenlijsten kunnen open of gesloten vragen bevatten. #### 3.2.4 Indeling naar gemeten gedrag Dit is de meest uitgebreide indeling: ##### 3.2.4.1 Prestatieniveau testen Deze testen meten het kunnen van een individu, vaak gericht op cognitieve vaardigheden. * **Enkelvoudige algemene niveautests:** Bieden een globale schatting van het intelligentieniveau (bv. een totaal IQ). * **Veelvoudige algemene niveautests:** Meten zowel het algemene intelligentieniveau als specifieke cognitieve vaardigheden. * **Specifieke niveautests:** Meten zeer specifieke aspecten van intelligentie, geschiktheid of andere niet-intelligentiefactoren (bv. aandacht, geheugencapaciteit, dagelijkse zelfredzaamheid). * **Vorderingentests:** Meten de mate waarin een training, ontwikkeling of doel is bereikt (bv. leerlingenvolgsystemen). ##### 3.2.4.2 Testen voor gedragswijze Deze testen meten gedrag, wat complexer en uitdagender is dan prestaties meten, mede door minder sterke veralgemeenbaarheid, afwezigheid van objectieve externe criteria en beperkte stabiliteit. * **Observatietesten:** Fysiek gedrag wordt door een externe beoordelaar geobserveerd en gescoord. Dit kan individueel of in groepen, gestructureerd of ongestructureerd, participerend of niet-participerend plaatsvinden. * **Somato-fysiologische metingen:** Meten de link tussen lichamelijke kenmerken en psychologische kenmerken, gebruikmakend van technieken zoals EEG of scans. * **Zelfbeoordelingen:** De cliënt vult zelf een vragenlijst in. Dit omvat interessetesten, waarden- en attitudetests, persoonlijkheidsvragenlijsten en psychopathologievragenlijsten. Aandachtspunten zijn de mogelijkheid tot onvoldoende zelfkennis, onbegrip of verkeerde interpretatie. * **Projectieve technieken:** Zeer subjectieve instrumenten die een kritische benadering vereisen. Ze worden onderverdeeld in perceptietests, interpretatietests, expressietests, constructietests, associatietests en keuzetests. De interpretatie van de antwoorden kan onbewuste persoonlijkheidskenmerken en mogelijke stoornissen aan het licht brengen. ### 3.3 Domeinen van psychologische testen Psychologische testen worden ingezet in diverse domeinen: * **Individuele Beoordeling:** * **Sterktes en zwaktes:** Profielanalyse voor gerichte zorg. * **Voorspellingen:** Toekomstige prestaties (bv. studiekeuze). * **Keuzemogelijkheden:** Begeleiding bij studiekeuzes. * **Vergelijkend onderzoek:** Vergelijking met normgroepen (interindividueel) of met de cliënt zelf over tijd (intra-individueel). * **Beschrijvingen/verklaringen:** Gedrag, prestaties, en oorzaken van problemen. * **Probleemanalyse:** Een totaalbeeld van de cliënt schetsen. * **Groepsbeoordeling:** * **Vergelijkend onderzoek:** Verschillen tussen groepen (bv. op basis van leeftijd, geslacht, studierichting). * **Diagnoses:** Vergelijking van individuen met criteria van groepen met specifieke aandoeningen. * **Situatie- en Methodebeoordeling:** * **Conclusies inzake variërende experimentele variabelen:** Nagaan van effecten van interventies of wijzigingen (bv. aanpassing van onderwijsmethoden). ### 3.4 Historiek van psychodiagnostiek De geschiedenis van psychodiagnostiek kent een lange evolutie, vanaf vroege vormen van selectie en classificatie tot de ontwikkeling van gestandaardiseerde tests. * **De eerste sporen:** Vroege beschavingen zoals het oude China en Griekenland pasten al selectieprocedures toe voor ambtenaren en soldaten. Hippocrates en Galenus legden verbanden tussen lichaamssappen en persoonlijkheid. De Arabische wereld ontwikkelde verfijnde observaties en classificaties. * **De vroege voorlopers:** Fysiognomie (karaktereigenschappen afleiden uit fysieke voorkomen) en frenologie (schedelleer) waren vroege, zij het onwetenschappelijke, pogingen om psychologische eigenschappen te meten. * **Een aarzelende start:** De moderne psychiatrie met Pinel en Esquirol legde de basis voor het observeren en classificeren van psychische stoornissen. Séguin ontwikkelde vroege testen voor kinderen met een verstandelijke beperking. De experimentele psychologie van Wundt introduceerde het belang van standaardisatie. * **Eugenetica en sociaal darwinisme:** Hoewel controversieel, droegen Galton en Cattell bij aan de interesse in individuele verschillen en de objectivering van psychodiagnostiek door middel van testen en statistiek. * **De eerste echte intelligentietest:** Binet en Simon ontwikkelden de Binet-Simon-test om kinderen te identificeren die speciaal onderwijs nodig hadden, wat de basis legde voor intelligentietests en het concept van mentale leeftijd. * **De Amerikaanse heroriëntatie:** Goddard en Terman ontwikkelden de Stanford-Binet-test en kwantificeerden het IQ verder, wat leidde tot de ontwikkeling van non-verbale IQ-testen en normgroepen. * **Verdere evolutie:** De ontwikkeling van collectieve tests (Army Alpha en Beta) tijdens WOI en latere statistische technieken zoals correlaties (Pearson) en factoranalyse (Spearman, Cattell, Horn) verfijnden de psychometrische basis van testen. Carroll bracht de CHC-model verder uit. * **Meten van andere eigenschappen:** Naast intelligentie werden ook persoonlijkheids-, attitudetests, en vorderingstests ontwikkeld. Projectieve technieken boden een meer kwalitatieve benadering van persoonlijkheidsanalyse. > **Tip:** Het is essentieel om kritisch te blijven staan tegenover eenzijdige benaderingen en een "best of both worlds" strategie te hanteren, waarbij de sterktes van zowel klinische als statistische methoden worden gecombineerd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychodiagnostisch werken | Het proces waarbij psychologische methoden en technieken worden ingezet om een persoon te beoordelen, te beschrijven en te verklaren, met als doel het vormen van een beeld voor verdere advisering of interventie. | | Statistische benadering | Een benadering binnen de psychodiagnostiek die vertrekt vanuit empirische evidentie en cijfermatige gedragsbeschrijvingen, voorspellingen, en waarbij het resultaat van metingen centraal staat en statistiek een grote rol speelt. | | Klinische benadering | Een benadering binnen de psychodiagnostiek die de uniciteit van elk individu benadrukt, de individuele dynamiek beschrijft en verklaart, waarbij de manier waarop resultaten worden bereikt even belangrijk is als het resultaat zelf. | | Nomothetische benadering | Een wetenschappelijke benadering die zoekt naar algemene wetten en principes die op grote groepen van toepassing zijn, vaak geassocieerd met de statistische benadering in de psychodiagnostiek. | | Idiografische benadering | Een wetenschappelijke benadering die zich richt op het individuele en unieke, waarbij het accent ligt op de specifieke kenmerken en de context van een individu, vaak geassocieerd met de klinische benadering. | | Observeren | Het bewust richten van de aandacht op wat via de zintuigen binnenkomt, met als doel gedrag te beschrijven, verklaren of verkrijgen van inzicht in een situatie, waarbij zowel alledaagse als professionele vormen worden onderscheiden. | | Participerend observeren | Een observatiemethode waarbij de observator deelneemt aan de activiteit die geobserveerd wordt om zo een dieper begrip te krijgen van de context en de gedragingen van de geobserveerde personen. | | Niet-participerend observeren | Een observatiemethode waarbij de observator de activiteit observeert zonder eraan deel te nemen, wat kan leiden tot een meer objectieve blik maar ook tot een minder diepgaand begrip van de context. | | Gestructureerd observeren | Een observatiemethode waarbij vooraf wordt vastgelegd wat, wanneer en hoe er geobserveerd zal worden, wat zorgt voor een gerichte en systematische aanpak. | | Niet-gestructureerd observeren | Een observatiemethode waarbij de observator zonder voorafgaande planning de waarnemingen laat plaatsvinden, wat flexibiliteit biedt maar ook kan leiden tot een minder gerichte aanpak. | | Verbaal gedrag | De mondelinge communicatie van een persoon, inclusief de inhoud, de betekenis, het taalgebruik en de manier waarop deze wordt geuit. | | Non-verbaal gedrag | Gedrag dat niet met woorden wordt uitgedrukt, zoals lichaamshouding, gezichtsuitdrukkingen, oogcontact en gebaren, dat mede de communicatie bepaalt. | | Uiterlijke gedragskenmerken | Observeerbare fysieke kenmerken van een persoon, zoals kleding, verzorging en algemene presentatie, die indrukken kunnen geven over diens welzijn of stijl. | | Innerlijke gedragskenmerken | Niet direct waarneembare psychologische eigenschappen, zoals motivatie, intelligentie of emoties, die worden afgeleid uit observeerbaar gedrag. | | Operationaliseren | Het proces van het vertalen van abstracte psychologische constructen of eigenschappen naar concrete, meetbare gedragingen of observaties. | | Intra-beoordelaarsbetrouwbaarheid | De mate van overeenkomst tussen observaties die door dezelfde observator op verschillende tijdstippen of onder verschillende omstandigheden worden gedaan. | | Inter-beoordelaarsbetrouwbaarheid | De mate van overeenkomst tussen observaties die door verschillende observatoren worden gedaan, wat aangeeft hoe objectief en consistent de observaties zijn. | | Gespreksvoering | Het proces van interactie door middel van vragen en antwoorden, met als doel informatie te verzamelen, relaties op te bouwen en het psychodiagnostisch proces te ondersteunen. | | Verslaggeving | Het schriftelijk vastleggen en presenteren van de resultaten van een psychodiagnostisch onderzoek, waarbij zowel kwalitatieve als kwantitatieve gegevens worden verwerkt. | | Testresultaten nuanceren | Het interpreteren van testuitslagen in hun context en met oog voor mogelijke beperkingen, om zo misinterpretaties te voorkomen en een completer beeld te schetsen. | | Causale processen | De onderliggende mechanismen en oorzaken die leiden tot bepaald gedrag of psychologische fenomenen, zoals deze worden onderzocht in de klinische benadering. | | Probabiliteit/kans | De waarschijnlijkheid dat een bepaalde gebeurtenis of uitkomst zal optreden, een belangrijk concept in de statistische benadering van psychodiagnostiek. | | Kwantitatieve gegevens | Numerieke gegevens die voortkomen uit metingen, tests of enquêtes, en die gebruikt worden voor statistische analyse en interpretatie. | | Kwalitatieve gegevens | Niet-numerieke gegevens, zoals observaties, interviewverslagen en open antwoorden, die rijkdom en diepgang bieden aan het psychodiagnostisch beeld. | | Psychologische test | Een gestandaardiseerde procedure die is ontworpen om psychologische eigenschappen, capaciteiten of gedragingen te meten, te beschrijven of te voorspellen. | | Hulpvraag | De reden waarom een persoon hulp zoekt bij een professional, die dient als vertrekpunt voor het psychodiagnostisch proces. | | Probleemstelling afbakenen | Het helder definiëren en specificeren van het probleem of de vraag die centraal staat in het psychodiagnostisch onderzoek. | | Psychodiagnostische methoden | De verschillende technieken en instrumenten die worden gebruikt in het psychodiagnostisch proces, zoals tests, observaties en interviews. | | Historiek psychodiagnostiek | De geschiedenis en de evolutie van het vakgebied psychodiagnostiek, inclusief de ontwikkeling van theorieën, methoden en belangrijke figuren. | | Fysiognomie | Een pseudowetenschappelijke theorie die stelt dat intellectuele of karaktereigenschappen kunnen worden afgeleid uit iemands fysieke voorkomen, met name het gezicht. | | Frenologie (schedelleer) | Een theorie uit de 19e eeuw die stelde dat de vorm en knobbels van de schedel direct correleerden met specifieke mentale vermogens en persoonlijkheidskenmerken. | | Moderne psychiatrie | De wetenschappelijke en klinische benadering van psychische stoornissen die ontstond in de 18e en 19e eeuw, met nadruk op natuurlijke oorzaken, observatie en classificatie. | | Experimentele psychologie | Een tak van de psychologie die experimentele methoden gebruikt om de relatie tussen meetbare prikkels en menselijke functies te onderzoeken. | | Wilhelm Wundt | Een pionier in de experimentele psychologie, bekend om zijn focus op de exacte beschrijving van experimentele condities, strikte controle van variabelen en hypothesetoetsing. | | Standaardisatie | Het proces van het vaststellen van uniforme procedures en normen voor het afnemen en scoren van tests om consistentie en vergelijkbaarheid van resultaten te waarborgen. | | Eugenetica | Een sociaal-wetenschappelijke stroming die zich richt op het verbeteren van de genetische samenstelling van de menselijke populatie, vaak controversieel vanwege discriminerende ideeën. | | Sociaal Darwinisme | Een maatschappelijke theorie die de principes van natuurlijke selectie en "survival of the fittest" toepast op menselijke samenlevingen en economische systemen. | | Individuele verschillen | De variaties in psychologische kenmerken, gedrag en capaciteiten tussen individuen, een centraal thema in de psychodiagnostiek. | | Mental Tests and Measurement | Een vroeg werk dat het belang van objectieve metingen en experimenten in de psychologie benadrukte, met een focus op het meten van mentale vaardigheden. | | Preventieve validiteit | De mate waarin testresultaten toekomstig gedrag of prestaties kunnen voorspellen, zoals examenresultaten. | | Begripsvaliditeit | De mate waarin een test daadwerkelijk het theoretische construct meet dat het beoogt te meten, en de mate waarin verschillende tests die hetzelfde construct meten, onderling correleren. | | Binet-Simon-test | Een van de eerste intelligentietests, ontwikkeld door Alfred Binet en Théodore Simon, bedoeld om kinderen te selecteren die speciaal onderwijs nodig hadden. | | Stanford-Binet-test | Een gemoderniseerde en uitgebreide versie van de Binet-Simon-test, ontwikkeld in de Verenigde Staten, die een belangrijke rol speelde in de kwantificering van het IQ. | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Een score die wordt verkregen uit een intelligentietest en die de relatieve intelligentie van een persoon aangeeft ten opzichte van een normgroep. | | Non-verbale IQ-testen | Intelligentietests die geen gebruik maken van gesproken of geschreven taal, maar van visuele materialen en prestaties, bedoeld om culturele en taalkundige bias te verminderen. | | Collectieve tests | Tests die tegelijkertijd aan een groep individuen kunnen worden afgenomen, wat efficiënt is voor grootschalige selectie of screening. | | Army Alpha en Beta | Twee intelligentietests ontwikkeld tijdens de Eerste Wereldoorlog voor de selectie van Amerikaanse rekruten; Alpha voor geletterden en Beta voor analfabeten. | | Correlaties | Een statistische maat die de sterkte en richting van de lineaire relatie tussen twee variabelen aangeeft, gebruikt om te bepalen in hoeverre twee metingen hetzelfde construct meten. | | Factoranalyse | Een statistische techniek die wordt gebruikt om de onderliggende structuur van een reeks variabelen te onderzoeken en gemeenschappelijke factoren te identificeren. | | Factor g | Het concept van algemene intelligentie, voorgesteld door Charles Spearman, dat ten grondslag ligt aan diverse specifieke cognitieve vaardigheden (s-factoren). | | Vloeiende intelligentie (Gf) | Het vermogen om nieuwe problemen op te lossen zonder voorkennis, vaak geassocieerd met logisch redeneren en abstract denken. | | Gekristalliseerde intelligentie (Gc) | Het geheel aan verworven kennis en vaardigheden die gedurende het leven zijn opgedaan en ingezet kunnen worden bij het oplossen van problemen. | | Vorderingstesten | Tests die de mate meten waarin een training, ontwikkeling of leerproces is bereikt of voortgang heeft geboekt in specifieke kennis en vaardigheden. | | Prestatieniveau testen | Tests die de mate van beheersing van bepaalde kennis of vaardigheden meten, zoals algemene intelligentietests, specifieke vaardigheidstests of vorderingstests. | | Algemene niveautesten | Tests die een globale schatting maken van iemands algemeen intelligentieniveau of cognitieve capaciteiten. | | Specifieke niveautesten | Tests die zich richten op het meten van specifieke intelligentiefactoren, geschiktheid of niet-intelligentiefactoren, zoals aandacht of geheugencapaciteit. | | Testen voor gedragswijze | Tests die de manier van doen of zijn van een persoon meten, zoals persoonlijkheidskenmerken, attituden of emotionele toestanden, wat complexer is dan het meten van prestaties. | | Observatietesten | Tests waarbij feitelijk gedrag wordt geobserveerd en gescoord door een externe beoordelaar. | | Somato-fysiologische metingen | Metingen die de link leggen tussen lichamelijke kenmerken of fysiologische reacties en psychologische kenmerken of toestanden, gebruikmakend van technieken zoals EEG of scans. | | Zelfbeoordelingen | Tests waarbij de persoon zelf een vragenlijst invult om inzicht te geven in interesses, waarden, attituden of persoonlijkheidskenmerken. | | Projectieve technieken | Subjectieve testinstrumenten waarbij stimuli (zoals afbeeldingen of onvolledige zinnen) aan de cliënt worden aangeboden, waarop deze moet reageren, met als doel onbewuste gedachten, gevoelens of persoonlijkheidskenmerken te onthullen. | | Beoordelingsprocedure | Een psychometrisch onderbouwde methode om de prestaties of gedragswijze van individuen of groepen te meten en te analyseren. | | Registratie van psychologische eigenschappen | Het vastleggen van psychologische kenmerken die stabiel zijn (trekken) of veranderlijk (toestanden) door middel van tests of andere meetmethoden. | | Betrouwbaarheid | De mate van consistentie en stabiliteit van een meting; een betrouwbare test levert vergelijkbare resultaten op bij herhaaldelijk gebruik onder gelijke omstandigheden. | | Validiteit | De mate waarin een test daadwerkelijk meet wat het beoogt te meten; er zijn verschillende vormen van validiteit, zoals inhoudsvaliditeit, criteriumvaliditeit en begripsvaliditeit. | | Objectiviteit | De mate waarin de resultaten van een test onafhankelijk zijn van de onderzoeker; de interpretatie en scoring moeten eenduidig zijn en vrij van persoonlijke invloed of bias. | | Normering | Het proces van het vaststellen van normen (gemiddelden, standaardafwijkingen) op basis van een representatieve steekproef, waartegen individuele testresultaten kunnen worden vergeleken. | | Reikwijdte | Het domein van psychologische eigenschappen dat met een test wordt gemeten, en de diversiteit van de populatie waarvoor de test geschikt is. | | Aanvaardbaarheid | De mate waarin een test wordt geaccepteerd door de gebruikers en de geobserveerden, mede bepaald door de indruksvaliditeit en relevantie. | | Onpartijdigheid | De mate waarin een test niet systematisch anders wordt ingevuld door bepaalde groepen mensen, wat vertekeningen (bias) voorkomt die te maken hebben met taal, cultuur of testleider. | | Efficiëntie | Het vermogen van een test om in korte tijd veel relevante informatie te verzamelen, wat tijdsbesparend is in het psychodiagnostisch proces. | | Prestatieniveau testen | Tests die de maximale capaciteiten van een persoon meten op een bepaald gebied, zoals kennis of vaardigheden. | | Algemene intelligentieniveau | De algehele intellectuele capaciteit van een persoon, vaak uitgedrukt als een totaal IQ-score. | | Specifieke cognitieve vaardigheden | Specifieke intellectuele vermogens of deelaspecten van intelligentie, zoals verbale vaardigheden, ruimtelijk inzicht of werkgeheugen. | | Testen voor specifieke geschiktheid | Tests die gericht zijn op het meten van speciale talenten of bekwaamheden voor specifieke taken of beroepen. | | Testen voor specifieke niet-intelligentiefactoren | Tests die specifieke vaardigheden meten die niet direct tot intelligentie behoren, zoals sociale vaardigheden, zelfredzaamheid of motoriek. | | Gedragswijze | De manier waarop een persoon zich gedraagt, inclusief persoonlijkheidskenmerken, attituden, emoties en sociale interacties. | | Somato-fysiologische metingen | Metingen die verbanden leggen tussen lichamelijke kenmerken en psychologische eigenschappen, gebruikmakend van technieken als biochemische analyses, DNA-onderzoek of hersenscans. | | Interessetesten | Zelfbeoordelingsvragenlijsten die bedoeld zijn om een breder beeld te krijgen van iemands interesses, vaak gebruikt voor loopbaan- en studiekeuze. | | Waarden- en attitudetests | Tests die de standpunten, overtuigingen en meningen van een persoon meten op sociaal, cultureel of politiek gebied. | | Persoonlijkheidsvragenlijsten | Tests die de stabiele persoonlijkheidskenmerken van een individu meten, om te bepalen of deze passen bij een specifieke functie of team. | | Psychopathologievragenlijsten | Vragenlijsten ontworpen om pathologische persoonlijkheidskenmerken of symptomen van psychische stoornissen te meten, veelal gebruikt in klinische en schoolpsychologische contexten. | | Perceptietests | Projectieve technieken waarbij de cliënt moet aangeven wat die ziet in ambigue afbeeldingen, wat onbewuste persoonlijkheidskenmerken of stoornissen kan onthullen. | | Interpretatietests | Projectieve technieken waarbij de cliënt een verhaal moet bedenken bij een reeks afbeeldingen van tafereels, wat afweermechanismen aan het licht kan brengen. | | Expressietests | Projectieve technieken waarbij de cliënt wordt gevraagd om iets te tekenen, wat inzicht kan geven in innerlijke gedachten en gevoelens. | | Constructietests | Projectieve technieken waarbij de cliënt materiaal gebruikt om iets te bouwen, een situatie na te spelen of te creëren, wat diens denkprocessen en copingstijlen kan weerspiegelen. | | Associatietests | Projectieve technieken waarbij de cliënt zinnen zo snel mogelijk moet afmaken, om onbewuste drijfveren en verlangens aan de oppervlakte te brengen. | | Keuzetests | Projectieve technieken waarbij de cliënt keuzes moet maken tussen gepresenteerde opties (bijvoorbeeld portretten), die iets zouden zeggen over de psychische toestand van de persoon. |

# Principes van diagnostiek en casusformulering Hier is een gedetailleerd studieonderdeel over de principes van diagnostiek en casusformulering, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Principes van diagnostiek en casusformulering Dit onderwerp behandelt de Algemene Intersectorale Richtlijn Diagnostiek (AIRD) en de richtlijn casusformulering, inclusief het 5I-model en de componenten van casusformulering, met nadruk op participatieve en diversiteitssensitieve basishoudingen. ### 1.1 De Algemene Intersectorale Richtlijn Diagnostiek (AIRD) De AIRD is een publicatie van het Kwaliteit Centrum voor Diagnostiek, ontstaan uit een behoefte vanuit de praktijk aan een algemeen kwaliteitskader voor diagnostiek. Voorheen bestonden er weliswaar richtlijnen, maar deze waren vaak beperkt tot specifieke stoornissen of waren zeer specifiek. De AIRD beschrijft zeven kwaliteitspijlers die een kwaliteitsvol diagnostisch proces moeten omvatten [2](#page=2). ### 1.2 De Richtlijn Casusformulering De richtlijn casusformulering volgde na de AIRD, omdat de praktijk aangaf dat er ondanks de AIRD nog steeds knelpunten waren bij het toepassen van principes voor kwaliteitsvolle diagnostiek. Om deze leemte op te vullen, is het 5I-model ontwikkeld [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.2.1 Het 5I-model Het 5I-model is een kader voor casusformulering dat de volgende vijf componenten omvat: * **Ideografisch:** Gericht op het unieke verhaal van een cliënt, binnen een unieke context, met een specifieke hulpvraag [3](#page=3). * **Integratief:** Het formuleren van onderbouwde hypothesen over het ontstaan en voortduren van moeilijkheden [3](#page=3). * **Introspectief:** Een reflectieve praktijk met aandacht voor de kwaliteit van het diagnostisch proces [3](#page=3). * **Interventiegericht:** Het bepalen of hulpverlening noodzakelijk is en welke interventies het meest geschikt zijn [3](#page=3). * **Interactief:** Het bereiken van een gedeeld begrip door middel van interdisciplinaire dialoog en een co-constructief proces met de cliënt [3](#page=3). #### 1.2.2 Het interactieve luik: interdisciplinaire samenwerking en teamformulering Het interactieve aspect van het 5I-model benadrukt samenwerking tussen verschillende disciplines en binnen en tussen organisaties [3](#page=3). **Teamformulering** wordt gedefinieerd als: "Het proces waarin een groep of een team van professionals een gedeeld begrip ontwikkelen over de moeilijkheden van de cliënt adhv een casus-formulering" [3](#page=3). Voordelen van teamformulering zijn onder andere: * Stimulering van samenwerking tussen verschillende disciplines en organisaties [3](#page=3). * Centralisatie van informatie en vermijding van dubbel werk [3](#page=3). * Rekening houden met de expertise van elk teamlid [3](#page=3). * Helpt bij complexe problematiek om tot een gedeeld begrip te komen van complexe interacties [3](#page=3). * Vergemakkelijkt communicatie en leidt tot een gedeelde, onderbouwde aanpak [3](#page=3). * Stimuleert diepgaand inzicht, waardoor crisissen en weerstand anders begrepen kunnen worden [3](#page=3). * Bevordert reflexiviteit, daagt uit om moeilijkheden vanuit andere perspectieven te bekijken, en vermindert bias, negatieve percepties en tegenoverdrachtsreacties [3](#page=3). * Creëert hoop en versterkt de moraal in een team [3](#page=3). #### 1.2.3 Het introspectieve luik: reflexiviteit Reflexiviteit is essentieel voor het hanteren van een kwaliteitsvol diagnostisch proces en het herkennen van verschillende vormen van bias. Het is belangrijk om [3](#page=3): * De betrouwbaarheid van informatie in te schatten door de bron en mogelijke bronnen van bias te noteren [3](#page=3). * Kennis over statistische basisprincipes te gebruiken om bevindingen in het juiste perspectief te plaatsen [3](#page=3). * Interdisciplinair samenwerken, supervisie en feedback te benutten om bias te vermijden [3](#page=3). * De rol van de advocaat van de duivel te spelen om alternatieve verklaringen te overwegen [3](#page=3). * Argumenten expliciet te maken en transparant te zijn over keuzes, beslissingen en conclusies [3](#page=3). * Bewust te zijn van eigen aannames en vooroordelen om oordeelsfouten te voorkomen [3](#page=3). Relationele, persoongebonden en institutionele factoren zijn van belang bij het hanteren van een reflectief kader. Hierbij is het belangrijk om stil te staan bij eigen passies, persoonlijke bagage, voorkeuren en ervaringen, aangezien deze de blik op een casus kleuren. Bewustzijn van deze invloeden en de machtsverhouding ten opzichte van de cliënt is cruciaal [4](#page=4). ### 1.3 Definitie en componenten van casusformulering Casusformulering wordt gedefinieerd als: "Het vermogen om een gedeeld begrip te bieden van de problemen die iemand presenteert door middel van een theoretische uitleg van veronderstelde oorzaken en in stand houdende factoren, zodat passende interventies kunnen worden ingezet" [4](#page=4). Er worden drie componenten onderscheiden: * **Beschrijven:** Het in kaart brengen van problemen, bronnen van veerkracht, sterktes, context, etc. [4](#page=4). * **Verklaren:** Het onderzoeken van theoretische verklaringen voor de veronderstelde oorzaken en in stand houdende factoren [4](#page=4). * **Voorschrijven:** Het inzetten van passende interventies voor de specifieke casus [4](#page=4). Casusformulering is een proces dat: * Centrale problemen van de cliënt samenvat [4](#page=4). * Een hypothese naar voren schuift over de samenhang van de problemen, gebaseerd op psychologische theorieën [4](#page=4). * Een verklaring tracht te geven voor de ontwikkeling en instandhouding van problemen binnen de huidige context [4](#page=4). * Een interventieplan indiceert dat gericht is op deze mechanismen [4](#page=4). * Continu gereviseerd en geherformuleerd kan worden [4](#page=4). ### 1.4 Participatieve basishouding en diversiteitssensitieve attitude Interactief werken vertrekt vanuit een **participatieve basishouding** en een **diversiteitssensitieve attitude** [4](#page=4). Een participatieve basishouding omvat negen ingrediënten: * Echtheid of authenticiteit [4](#page=4). * Betrokkenheid of empathie [4](#page=4). * Gelijkwaardigheid [4](#page=4). * Openheid [4](#page=4). * Onvoorwaardelijkheid [4](#page=4). * Positieve attitude [4](#page=4). * Professionele nabijheid [4](#page=4). * Betrouwbaarheid [4](#page=4). * Respect [4](#page=4). Een diversiteitssensitieve attitude wordt gedefinieerd als: "een open, nieuwsgierige houding naar eigen normen en waarden en die van de ander. Het is een bereidheid om je eigen achtergrond en die van de ander te leren kennen en de betekenis van gedragingen te achterhalen. De attitude erkent dat er verschillende denkkaders bestaan over eenzelfde thema en impliceert een bereidheid tot open communicatie daarover" [5](#page=5). --- # Reflectieve praktijk en retorisch perspectief Dit deel verkent het concept van reflectieve praktijk vanuit een retorisch perspectief, waarbij de nadruk ligt op taalgebruik, betekenisconstructie en de impact van diverse psychologische perspectieven, met specifieke aandacht voor terminologie zoals 'terministic screens' en 'rhetorical listening' [6](#page=6). ### 2.1 Wat wordt bedoeld met ‘reflectieve praktijk’? De term 'reflectieve praktijk' kent diverse invullingen en wordt in de literatuur vaak geassocieerd met termen als 'critical reflection', 'reflexivity' en 'critical thinking'. Het is niet eenvoudig om één enkele definitie te geven, omdat de invulling sterk afhangt van de discipline en theoretische traditie waaruit men vertrekt. Binnen de psychologie, bijvoorbeeld, wordt de invulling van wat het betekent om reflexief te zijn, sterk gestuurd door de specifieke kenmerken van deze discipline, zoals de focus op overdracht en tegenoverdracht [6](#page=6). ### 2.2 Waarom is reflectieve praktijk belangrijk in de psychologie? De psychologische praktijk wordt enerzijds gekenmerkt door de noodzaak van objectiviteit en wetenschappelijke onderbouwing, wat zich uit in het principe van evidence-based practice. Dit betekent dat de praktijk zoveel mogelijk gebaseerd moet zijn op wat recent onderzoek aantoont over effectiviteit. Anderzijds is wetenschappelijk onderzoek niet altijd voldoende en kan het de praktijk nooit volledig objectief maken. Er zijn verschillende elementen waarop men reflectief moet zijn [6](#page=6): * **Clinical judgement (klinische beoordeling)**: De psycholoog maakt altijd een klinische inschatting, bijvoorbeeld bij het kiezen van een behandelmethode of het stellen van een diagnose. Hoewel onderzoek handvatten kan bieden, blijft de uiteindelijke beslissing en de interpretatie (bijvoorbeeld bij DSM-5 criteria) een persoonlijke beoordeling [6](#page=6). * **Theorieën, ervaringskennis en waarden**: Theoretische aannames en uitgangspunten over hoe mensen functioneren, evenals persoonlijke waarden, sturen (on)bewust de praktijk [6](#page=6). * **Interactie tussen mensen**: Psychologische situaties zijn complexe interacties waarbij de uitkomst nooit exact te voorspellen is [6](#page=6). * **Machtsverhoudingen**: Er spelen altijd machtsverhoudingen, zowel tussen de professional en de cliënt als binnen participatieprocessen [6](#page=6). De discipline en praktijk zijn historisch en sociaal gesitueerd. Wat als 'normaal' of 'pathologisch' wordt beschouwd, is maatschappelijk bepaald en kan in de loop der tijd veranderen [7](#page=7). ### 2.3 Overzicht van termen gerelateerd aan reflectie * **Reflective practice**: Het aanvullen van methodisch-rationele beslissingen met ervaringskennis (practice wisdom) [7](#page=7). * **Critical thinking**: Het erkennen van het bestaan van verschillende vormen van kennis en de mogelijkheid van diverse perspectieven [7](#page=7). * **Critical reflexivity**: Het analyseren van de historische en sociale context, inclusief machtsrelaties, in de constructie van psychologische kennis [7](#page=7). ### 2.4 Hoe kan het retorische perspectief als handvat dienen? Het retorische perspectief biedt een lens om de betekenisconstructie en taalgebruik in de psychologie te analyseren. Retoriek wordt hier niet gezien als manipulatie, maar als een academisch studieveld dat zich richt op menselijke communicatie en betekenisgeving. De centrale aanname is dat mensen 'betekenisgevers' en 'interpreters' zijn die taal gebruiken om complexe realiteiten te begrijpen en te duiden. Taal beschrijft niet enkel, maar heeft ook een impact: het stuurt interpretaties, attitudes en handelingen [7](#page=7). #### 2.4.1 Waarom een retorisch perspectief? * **Culturele benadering van mentale gezondheid**: Er bestaat geen neutrale, objectieve definitie van mentale gezondheid(sproblemen); deze zijn cultureel geconstrueerd en afhankelijk van betekenisverlening. De psychologie kent diverse stromingen en perspectieven op dit gebied, en retoriek helpt deze heterogeniteit te begrijpen [8](#page=8). * **Kritische psychologie**: Het retorische perspectief sluit aan bij de kritische psychologie door te stellen dat individuele subjectiviteit historisch en sociaal gevormd is. Psychologische kennis, taal en praktijken kunnen 'machtige instrumenten' zijn die positieve of negatieve impact hebben op hoe we onszelf en anderen begrijpen. Betekenisverlening dient daarom maximaal kritisch geanalyseerd te worden [8](#page=8). ### 2.5 Drie retorische concepten #### 2.5.1 Terministic screens 'Terministic screens' (terminologisch scherm of woordenscherm) verwijzen naar de taal en terminologie die we gebruiken om betekenis te geven aan situaties. Deze 'schermen' belichten specifieke aspecten van een situatie, maar laten andere buiten beeld. Het is een inherent menselijk kenmerk om betekenis te geven; we kunnen niet anders [8](#page=8). * **Functie**: Terministic screens bieden handvatten om complexe situaties te begrijpen en creëren 'cultural scripts to act', wat leidt tot bepaalde overtuigingen, attitudes en handelingen [8](#page=8). * **Reflectie**: Bij reflectie is het belangrijk om na te denken over welke terministic screens opereren binnen de eigen opleiding, discipline en maatschappij, evenals de screens die men zelf als (toekomstig) psycholoog hanteert. Het is cruciaal om bewust te worden van de assumpties waarop het eigen professionele handelen gebaseerd is [9](#page=9). > **Voorbeeld:** Bij de benoeming van een 'school shooting' kunnen verschillende terministic screens opereren: als gevolg van een mentaal gezondheidsprobleem bij de dader, als gevolg van wapenproblematiek in Amerika, of als gevolg van de normalisering van geweld door gaming [8](#page=8). #### 2.5.2 Trained incapacities 'Trained incapacities' is een oxymoron dat duidt op een paradoxaal fenomeen: men is getraind op een bepaalde manier, wat tegelijkertijd een onvermogen kan creëren om dingen anders te zien. Terministic screens zijn 'enabling' omdat ze helpen bij het begrijpen van situaties, maar tegelijkertijd 'disabling' omdat ze bepaalde perspectieven uit beeld laten (blinde vlekken) en andere manieren van kijken belemmeren. De uitspraak "A way of seeing is also a way of not seeing" benadrukt dat kijken op een bepaalde manier impliceert dat men andere manieren niet ziet. Bewust worden van eigen blinde vlekken is niet eenvoudig en kan leiden tot verlamming of relativisme. Het is daarom essentieel om zich bewust te worden van de eigen manier van kijken en open te staan voor andere perspectieven [10](#page=10). #### 2.5.3 Rhetorical listening 'Rhetorical listening' is een kritische houding die zich niet richt op het overtuigen van de ander van het eigen gelijk, maar op een positie van luisteren en openstaan voor het nog niet weten. Dit concept, deels voortkomend uit feministische perspectieven, stelt luisteren gelijk aan een actieve vorm van betekenisconstructie, communicatie en interpretatie [10](#page=10). Het betreft luisteren naar de betekenisgeving op drie dimensies: 1. **Jezelf (persoonlijk)**: Luisteren naar eigen professionele en persoonlijke assumpties, waarden en identiteiten [10](#page=10). 2. **De ander (interpersoonlijk)**: Luisteren naar de betekenisgeving van de cliënt of patiënt in een dialogisch proces [10](#page=10). 3. **De ruimere samenleving (historisch, sociaal, cultureel)**: Luisteren naar dominante discoursen en hun impact op de eigen praktijk en cliënten [10](#page=10). Deze drie dimensies dienen als handvatten om reflectie vorm te geven, door te onderzoeken wat er op elk niveau gebeurt en hoe deze verbonden zijn [10](#page=10). > **Voorbeeld:** In de graphic novel "Marbles" van Ellen Forney, luisteren studenten vanuit de principes van rhetorical listening naar de betekenisgeving van Ellen over haar bipolaire stoornis versus die van haar therapeut. Ellen ziet haar bipolaire stoornis als een bron van creativiteit (lid van de 'Van Gogh'-club), terwijl de therapeut het als een levensbedreigende ziekte beschouwt waarvoor medicatie noodzakelijk is. Studenten reflecteren ook op hun eigen perspectief (bipolariteit als ziekte versus uniciteit/identiteit) en de maatschappelijke context (de tolerantie voor 'gek zijn' binnen de kunstenaarsidentiteit) [11](#page=11). --- # Samenwerken en participatie in de zorg Dit onderwerp verkent de noodzaak van en praktische handvatten voor samenwerking in de zorgsector, met aandacht voor geïntegreerde, persoonsgerichte en participatieve zorg [12](#page=12). ### 3.1 Achtergrond van samenwerking in de zorg De zorgsector kent complexe zorg- en ondersteuningsnoden die toenemen door maatschappelijke en epidemiologische evoluties, zoals chronische aandoeningen, multimorbiditeit, mentale gezondheidsproblemen en vergrijzing. Deze noden raken meerdere levensdomeinen, waardoor een risico op versnippering of fragmentatie van zorg ontstaat. Kwaliteitsvolle, persoonsgerichte zorg verlenen vereist daarom een transitie naar geïntegreerde zorg [12](#page=12). #### 3.1.1 Transitie naar geïntegreerde zorg Geïntegreerde zorg behelst een betere afstemming en coördinatie op micro-, meso- en macroniveau [12](#page=12). * **Micro:** Betreft één cliëntsysteem [12](#page=12). * **Meso:** Zorg voor afstemming tussen organisaties, bijvoorbeeld tussen een ziekenhuis en thuiszorg [12](#page=12). * **Macro:** Richt zich op beleidsniveau, zoals financiering en regelgeving [12](#page=12). Geïntegreerde zorg houdt in dat zorg en ondersteuning worden afgestemd op specifieke noden en behoeften, inclusief biopsychosociale behoeften, over het gehele continuüm van zorg (preventie tot palliatieve zorg). Dit vereist intersectorale en domeinoverstijgende samenwerking met actoren uit onderwijs, justitie, werk en wonen. De nood aan concrete handvatten voor professionals om samenwerking te realiseren is groot, met aandacht voor zowel praktische ondersteuning als het aanpakken van barrières op meso- en macroniveau [12](#page=12). #### 3.1.2 Ontwikkeling van de richtlijn De richtlijn over samenwerken in de zorg is ontwikkeld door een stuurgroep van experts en professionals uit diverse sectoren, waaronder eerstelijnszorg, GGZ, ouderenzorg, jeugdzorg, thuiszorg en zorg voor personen met een beperking. Het doel was het bundelen van wetenschappelijke inzichten, knelpunten en goede praktijken om tot een breed toepasbare richtlijn te komen [13](#page=13). ### 3.2 Wat verstaan we onder samenwerken? Er bestaat geen universeel model voor samenwerken; de vorm is afhankelijk van de specifieke situatie en context. Samenwerken kan plaatsvinden binnen teams of organisaties, of tussen teams, organisaties, lijnen, sectoren en domeinen [13](#page=13). #### 3.2.1 Contexten van samenwerking * **Intramuraal:** In residentiële settings [13](#page=13). * **Extramuraal:** In ambulante settings [13](#page=13). * **Semimuraal:** Een combinatie [13](#page=13). * **Transmuraal:** Bijvoorbeeld tussen ambulante en residentiële jeugdzorg [13](#page=13). #### 3.2.2 Vormen van samenwerkingsverbanden * **Formeel:** Met duidelijke rollen, werkafspraken en structuren, bijvoorbeeld bestaande teams op een afdeling [13](#page=13). * **Informeel:** Spontaan tot stand gekomen door professionele netwerken [13](#page=13). #### 3.2.3 Teamstructuren * **Vaste teams:** Samenwerken op een vaste basis [13](#page=13). * **Ad-hoc teams:** Tijdelijk samenwerken voor de zorg van een specifieke cliënt [13](#page=13). * **Clusterteams:** Professionals met diverse achtergronden die samenwerken aan een cluster van ondersteuningsbehoeften voor een specifieke doelgroep, zoals bij chronische aandoeningen [13](#page=13). #### 3.2.4 Samenwerkingsmodellen * **Multidisciplinair:** Samenwerken en informatie uitwisselen, waarbij de zorg van elke actor gescheiden blijft [13](#page=13). * **Interdisciplinair:** Streven naar gedeelde besluitvorming en het opstellen van een gedeeld behandelplan dat gezamenlijk wordt uitgevoerd [13](#page=13). * **Transdisciplinair en Interprofessioneel:** De grenzen tussen disciplines vervagen, waarbij taken mogelijk kunnen worden overgenomen door andere professionals [13](#page=13). Samenwerken is geen vast model of recept, maar een proces dat voortdurende reflectie en afstemming vereist. Het is een middel om tot persoonsgerichte, kwaliteitsvolle zorg te komen, en geen doel op zich. Samenwerken wordt gedefinieerd als het bundelen van krachten en middelen door meerdere actoren om een gezamenlijk doel te bereiken. Een team is een groep mensen die gezamenlijk aan een opdracht werkt en op elkaar aangewezen is om doelen te bereiken [13](#page=13) [14](#page=14). ### 3.3 Voordelen van samenwerken Samenwerken biedt voordelen op verschillende niveaus [14](#page=14): #### 3.3.1 Microniveau (individuele cliënt/systeem) * **Persoonsgerichte zorg op maat:** Afstemming op de noden van de cliënt [14](#page=14). * **Biopsychosociaal perspectief:** Een breder beeld van de cliënt [14](#page=14). * **Continuïteit van zorg:** Minder versnippering en gaten in het zorgtraject [14](#page=14). * **Efficiëntie:** Minder dubbel werk [14](#page=14). * **Tevredenheid:** Verbeterde tevredenheid bij de persoon [14](#page=14). * **Besluitvorming:** Verbeterde besluitvorming door diverse perspectieven, wat leidt tot een genuanceerder beeld en gedeeld draagvlak [14](#page=14). * **Professionele groei:** Leren van elkaar, wat bijdraagt aan kwaliteitsverbetering [14](#page=14). #### 3.3.2 Mesoniveau (organisaties, netwerken) * **Samenhangend aanbod:** Minder versnippering in het zorgaanbod [14](#page=14). * **Gezamenlijke doelen:** Streven naar gemeenschappelijke doelen [14](#page=14). * **Synergie:** Elkaar versterken in plaats van concurreren [14](#page=14). * **Kennisuitwisseling en innovatie:** Bevordering van innovatie tussen organisaties [14](#page=14). * **Kostenbesparing:** Efficiëntere inzet van personeel en middelen [14](#page=14). * **Werk- en organisatiecultuur:** Gunstige impact op de cultuur binnen organisaties [14](#page=14). #### 3.3.3 Macroniveau (systeem en samenleving) * **Geïntegreerd zorgsysteem:** Ontwikkeling van een coherent zorgsysteem [14](#page=14). * **Efficiëntie en kosteneffectiviteit:** Verbetering van de efficiëntie en kosteneffectiviteit van de zorg [14](#page=14). * **Toegankelijkheid:** Verbeterde toegang tot zorg- en hulpverlening, ook voor kwetsbare groepen [14](#page=14). * **Maatschappelijke uitdagingen:** Bijdragen aan het verbeteren van gezondheid en welzijn op bevolkingsniveau [14](#page=14). * **Aantrekkelijkheid sector:** Hogere aantrekkelijkheid van de sector, met een mogelijke daling van werkdruk voor individuele hulpverleners [15](#page=15). Het **Quintuple Aim** kader, dat vijf doelen voor kwaliteitsvolle zorg vooropstelt, kan als richtlijn dienen voor het potentieel van samenwerken. Samenwerking wordt gezien als de motor die helpt deze doelen te realiseren [15](#page=15). ### 3.4 Nadelen en uitdagingen van samenwerken Ondanks de voordelen zijn er ook nadelen en uitdagingen verbonden aan samenwerken [15](#page=15): * **Tijdsintensief:** Vereist een aanzienlijke tijdsinvestering voor overleg en afstemming, waar niet altijd financiering tegenover staat [15](#page=15). * **Complexiteit:** De betrokkenheid van diverse mensen en disciplines vraagt om nauwkeurige communicatie en coördinatie. Verschillende visies, perspectieven en belangen kunnen het proces bemoeilijken [15](#page=15). * **Afhankelijkheid:** Afhankelijkheid van andere actoren vereist commitment [15](#page=15). * **Frustratie:** Moeizame samenwerking kan leiden tot frustraties [15](#page=15). * **Structurele barrières:** Belemmeringen op het gebied van middelen, zoals financiering en informatie-uitwisseling [15](#page=15). #### 3.4.1 Veelvoorkomende uitdagingen * Hoe stem je goed af met anderen [15](#page=15)? * Hoe krijg je de juiste mensen rond de tafel [15](#page=15)? * Hoe krijg je iedereen op één lijn [15](#page=15)? * Wat te doen bij verschillende verwachtingen [15](#page=15)? * Hoe betrek je de persoon en diens omgeving [15](#page=15)? ### 3.5 Het PRIS-model voor samenwerken Het PRIS-model is een raamwerk dat concrete handvatten biedt voor samenwerking. De principes zijn [15](#page=15): * **P: Persoon centraal** en **Participatief werken** [15](#page=15). * **R: Rolverdeling en teamsamenstelling** en **Reflectief handelen** [16](#page=16). * **I: Informatie uitwisselen** en **Interactief overleg** [16](#page=16). * **S: Samenwerkingscompetenties** en **Sociale dynamieken** [16](#page=16). De richtlijn werkt deze principes verder uit met aanbevelingen en tools voor de praktijk. De richtlijn is een leidraad die binnen de eigen context vertaald moet worden [16](#page=16). ### 3.6 Persoon centraal Het uitgangspunt voor samenwerking is de persoon zelf, waarbij zorg en ondersteuning worden afgestemd op wat nodig en belangrijk is voor die persoon. Dit gaat verder dan het antwoorden op een zorgnood; het omvat het kijken naar de mens achter de hulpvraag, de doelen die de persoon wil realiseren en diens normen en waarden [16](#page=16). #### 3.6.1 Uitgangspunten voor een persoonsgerichte aanpak * **Dialoog met de cliënt:** Maak tijd vrij, geef ruimte aan het verhaal van de cliënt, luister actief en ga in dialoog. Vul niet in voor de cliënt [16](#page=16). * **Kennismaken met de persoon:** Begrijp wat de persoon belangrijk vindt, welke doelen hij of zij nastreeft en wat de persoon drijft [16](#page=16). * **Veilige relatie:** Bouw aan een veilige en partnerschap-gebaseerde relatie [16](#page=16). * **Samen beslissen:** Neem beslissingen samen met de persoon en niet over de persoon heen [17](#page=17). #### 3.6.2 Tools voor het bepalen van doelen * **Doelzoeker:** Een visuele tool om levensdoelen te benoemen [17](#page=17). * **Babbelboost:** Visuele tool met beeldkaarten ter versterking van communicatie [17](#page=17). * **CLEVER:** Helpt professionals bij het bepalen van relevante en betekenisvolle activiteiten [17](#page=17). * **Persoonlijke Toekomst Planning (PTP):** Ontwikkeld voor personen met een verstandelijke beperking, maar breder inzetbaar om de regie van de persoon te versterken [17](#page=17). * **Samenspraak:** Een fiche voor zorgvragers, professionals en mantelzorgers om ervaringen en behoeften gelijkwaardig uit te wisselen [17](#page=17). ### 3.7 Participatief werken Participatief werken houdt in dat de persoon en diens omgeving actief worden betrokken bij het zorgproces. Dit versterkt autonomie, betrokkenheid, draagvlak en motivatie. Participatie is maatwerk en moet worden afgestemd op de specifieke voorkeuren, wensen en noden van de cliënt [17](#page=17). #### 3.7.1 De participatiecirkel De participatiecirkel vervangt de vroegere participatieladder en toont dat verschillende vormen van participatie waardevol zijn [17](#page=17): 1. **Informeren:** Transparant uitleggen wat we doen en waarom [17](#page=17). 2. **Raadplegen:** Persoon uitnodigen om ervaringen, perspectieven en voorkeuren te delen [17](#page=17). 3. **Adviseren:** Zorgvragende doet suggesties, maar de eindbeslissing ligt bij de professional [17](#page=17). 4. **Coproduceren:** Professional en cliënt brengen als gelijkwaardige partners expertise in voor gedeelde besluitvorming [17](#page=17). 5. **Mee beslissen:** De cliënt heeft invloed op de eindbeslissing [17](#page=17). 6. **Zelfbeheer:** De regie ligt volledig bij de cliënt [17](#page=17). Het is belangrijk om steeds af te stemmen wat de persoon kan en wil doen, en te respecteren dat mensen ook het recht hebben om niet te participeren, mits ze geïnformeerd zijn [18](#page=18). #### 3.7.2 Uitdagende situaties in participatie Ook bij jonge kinderen, minder mondige doelgroepen, taal- en cultuurbarrières of in een gedwongen hulpverleningskader is actieve participatie mogelijk door het inzetten van passende tools en methodieken [18](#page=18). ### 3.8 Rolverdeling en teamsamenstelling Het is cruciaal om te bepalen wie er rond de tafel zit en wat men van elkaar kan verwachten [18](#page=18). #### 3.8.1 Wie hebben we nodig? Het startpunt is de zorg- en ondersteuningsnood van de cliënt. Het betrekken van de nodige expertise is essentieel om een divers team met verschillende invalshoeken te creëren en blinde vlekken te vermijden. Meer professionals zijn niet altijd beter; de meerwaarde van ieders aanwezigheid moet worden afgewogen. Begin met een kernteam en breid uit indien nodig [18](#page=18). #### 3.8.2 Wie doet wat en hoe afstemmen? Duidelijke rollen en verantwoordelijkheden, zowel mondeling als schriftelijk, zijn belangrijk. Regelmatige evaluatie en bijsturing zijn noodzakelijk. Maak gebruik van elkaars specialisme en durf controle uit handen te geven. Betrek de persoon en diens netwerk binnen het team om hun regie en draagvlak te versterken [18](#page=18). * **Tip:** Breng het netwerk van de cliënt in kaart, inclusief informele hulpverleners en mantelzorgers, om zicht te krijgen op wie hulp verleent en waar de verantwoordelijkheden liggen [18](#page=18). ### 3.9 Reflectief handelen Goed samenwerken omvat meer dan taken uitvoeren; het vereist kritisch blijven kijken naar het eigen handelen en ethisch verantwoorde keuzes maken [19](#page=19). #### 3.9.1 Ethische aspecten Bij samenwerken is het belangrijk om regelmatig stil te staan bij gemaakte keuzes en de impact daarvan op anderen. Thema's als privacy, gelijkwaardigheid, vertrouwen, veiligheid en verantwoordelijkheid zijn inherent aan de zorg. Ethische vraagstukken vragen om afstemming met de context, de professionele waarden en normen, en die van het team. Het samenleggen van verschillende perspectieven leidt tot een genuanceerdere bespreking en daagt eigen zekerheden uit [19](#page=19). #### 3.9.2 Tips voor reflectief handelen * **Kritisch bevragen:** Wat doen we en waarom doen we het [19](#page=19)? * **Belangen uitspreken:** Ga in gesprek over de waarden die bepaalde beslissingen of voorkeuren sturen [19](#page=19). * **Morele stress monitoren:** Bewustzijn van situaties waarbij men weet wat ethisch juist is, maar hier niet naar kan handelen door obstakels [19](#page=19). * **Morele dilemma's bespreken:** Onderliggende waarden en normen expliciet maken bij het nemen van beslissingen, bijvoorbeeld bij het al dan niet informeren van ouders over een weggelopen minderjarige. Er is geen eenduidig 'juist' of 'fout' antwoord, en de gedeelde verantwoordelijkheid binnen een samenwerkingsverband is essentieel [20](#page=20). ### 3.10 Informatie uitwisselen Samenwerken vereist het delen van de juiste informatie met de juiste personen op de juiste manier [20](#page=20). #### 3.10.1 Noodzaak en balans Alle betrokkenen moeten beschikken over de nodige informatie voor passende zorg. Een balans tussen vertrouwelijkheid en het delen van noodzakelijke informatie (need-to-know vs. nice-to-know) is cruciaal. Informatie delen moet zorgvuldig en weloverwogen gebeuren, met inachtneming van het beroepsgeheim, deontologische kaders en privacywetgeving (zoals de AVG/GDPR) [20](#page=20). #### 3.10.2 Wettelijk kader en beroepsgeheim * **Artikel 458 Strafwetboek:** Regelt het beroepsgeheim met mogelijke uitzonderingen [20](#page=20). * **Artikel 22 Grondwet:** Recht op eerbiediging van het privéleven [20](#page=20). * **AVG (GDPR):** Verwerking van persoonsgegevens [20](#page=20). * **Wet Patiëntenrechten:** Bescherming van persoonlijke levenssfeer en vertrouwelijkheid [20](#page=20). * **Deontologische codes:** Ethische en professionele invulling per beroepsgroep [20](#page=20). **Tip:** Zorgverleners, met name klinisch psychologen, moeten extra alert zijn op gegevensdeling, aangezien fouten snel gemaakt kunnen worden [20](#page=20). #### 3.10.3 Uitzonderingen op het beroepsgeheim die samenwerking mogelijk maken * **Gedeeld beroepsgeheim:** Geldt tussen hulpverleners binnen dezelfde hulpverleningscontext en die betrokken zijn bij de zorg voor een specifieke cliënt. Alleen noodzakelijke informatie mag worden gedeeld, in het belang van de patiënt, met diens geïnformeerde toestemming [21](#page=21). * **Gezamenlijk beroepsgeheim:** Binnen hetzelfde team/instelling geldt een gezamenlijk beroepsgeheim, waarbij relevante gegevens voor goede zorg gedeeld kunnen worden, mits in het belang van de patiënt en met diens geïnformeerde toestemming [21](#page=21). * **Instemming van de patiënt:** Soms kan informatie worden gedeeld mits de patiënt hiervoor voorafgaande, vrije, specifieke, uitdrukkelijke en geïnformeerde toestemming geeft. Deze toestemming kan op elk moment worden bijgesteld of ingetrokken [21](#page=21). * **Oordeel hulpverlener:** De hulpverlener maakt een afweging of het delen van informatie in het belang van de patiënt is en geen schade berokkent aan de vertrouwensrelatie [22](#page=22). * **Noodtoestand:** In uitzonderlijke situaties kan het beroepsgeheim worden doorbroken om de veiligheid of integriteit van een persoon of diens omgeving te beschermen, maar dit is enkel als laatste redmiddel [22](#page=22). #### 3.10.4 Hoe informatie uitwisselen? Gebruik erkende communicatietools en controleer de beveiliging (bv. end-to-end encryptie). Blijf je bijscholen en raadpleeg beroepsverenigingen voor adviezen en richtlijnen over veilig digitaal communiceren [22](#page=22). **Tip:** Beperk je tot noodzakelijke informatie en vermijd het delen van 'nice-to-know' informatie [20](#page=20). ### 3.11 Interactief teamoverleg Samenwerken houdt in dat teamleden met elkaar in gesprek gaan om betekenis te geven aan gedeelde informatie, casussen te bespreken, zorgacties te verfijnen of het groepsfunctioneren te reflecteren [22](#page=22). #### 3.11.1 Kenmerken van productief overleg * **Structuur:** Duidelijke afspraken of een plan maken het overleg gemakkelijker [23](#page=23). * **Gemeenschappelijke taal:** Jargon en afkortingen vermijden [23](#page=23). * **Participatie:** Overweeg of de persoon en diens omgeving kunnen participeren [23](#page=23). **Tip:** Gebruik vergaderrollen (voorzitter, facilitator, notulist, timekeeper) en gestructureerde methodieken zoals het OASE-model of AMBIT voor casusbespreking en intervisie [23](#page=23). ### 3.12 Samenwerkingscompetenties Een sterk team bouwt op kennis, vaardigheden, vertrouwen en dialoog [23](#page=23). #### 3.12.1 Bijdragen aan een samenwerkingscultuur Dit omvat interpersoonlijke attitudes en vaardigheden zoals openheid, leerbereidheid, actief luisteren, respectvolle communicatie en feedback geven. Een constructief, veilig en open samenwerkingsklimaat, gekenmerkt door waardering en vertrouwen, zorgt ervoor dat iedereen zich gezien en gehoord voelt [23](#page=23). #### 3.12.2 Benutten van verschillen Samenwerken betekent niet altijd eensgezindheid. Het benutten van verschillende perspectieven en het aangaan van dialoog, zelfs bij meningsverschillen, is een kracht. Het is belangrijk om de valkuil van groepsdenken te vermijden, waarbij men collectief kritisch denken verliest [23](#page=23). **Tip:** Leer constructief van mening verschillen en pas verbindende communicatie toe [23](#page=23). ### 3.13 Sociale dynamieken Naast zichtbare factoren spelen ook minder zichtbare sociale dynamieken (machtsverhoudingen, groepsnormen, ongeschreven regels) een rol in het teamverband. Het (h)erkenen en bijsturen van deze dynamieken is belangrijk voor een goede samenwerking [24](#page=24). #### 3.13.1 Valkuilen bij besluitvorming in team * **Groepsdenken:** Neiging tot snelle consensusvorming, waarbij discussie wordt vermeden en kritisch denken afneemt. Stimuleer diversiteit en benoem een 'advocaat van de duivel' [24](#page=24). * **Conformeren:** Individuen passen zich aan de groepsmening aan, ook al denken ze er anders over. Stimuleer een veilige omgeving waarin afwijkende inzichten worden gewaardeerd [24](#page=24). * **Groepspolarisatie en extreme standpunten:** Groepsleden versterken elkaars mening, wat leidt tot extremere beslissingen. Pas methodes toe die verschillende perspectieven belichten, zoals de 'zes denkhoeden'-methode [25](#page=25). * **Gebrek aan verantwoordelijkheid:** Men neemt minder verantwoordelijkheid omdat anderen het wel zullen oppakken. Zorg voor duidelijke taakverdeling en evalueer deze regelmatig [25](#page=25). * **Onuitgesproken meningsverschillen / de luidste stem eerst:** Personen met meer overtuigingskracht of aanzien bepalen de richting. Vraag expliciet input van alle teamleden en beperk spreektijd [25](#page=25). --- # Factchecks over diagnostiek en culturele sensitiviteit Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt veelgehoorde uitspraken en misvattingen rondom diagnostiek van psychische problemen en de noodzaak van cultureel sensitieve benaderingen binnen dit proces. ### 4.1 Veelgehoorde uitspraken over diagnostiek Er circuleren vaak ongenuanceerde boodschappen en aannames over diagnostiek, zowel onder professionals als online, wat kan leiden tot ongerustheid bij cliënten en druk op het zorgsysteem. Het KCD heeft zeven veelgehoorde uitspraken onderzocht om wetenschappelijke onderbouwing te bieden en nuance aan te brengen [26](#page=26). #### 4.1.1 Stelling 1: Online informatie kan je niet vertrouwen Hoewel er veel wetenschappelijk onderbouwde informatie online beschikbaar is, wordt deze vaak niet geraadpleegd vanwege complexiteit of slechte vormgeving. Populaire media vereenvoudigen informatie vaak te sterk, waardoor cruciale nuances verloren gaan. Sociale media, zoals Instagram, YouTube en TikTok, worden veel gebruikt voor het uitwisselen van gezondheidsinformatie, maar een groot deel van deze content is fout, ongenuanceerd of onvolledig [27](#page=27). **Risico's van diagnostiek op sociale media:** * **Pathologisering:** Alledaagse menselijke ervaringen worden te snel als een probleem bestempeld, wat leidt tot onnodige druk op het zorgsysteem en langere wachtlijsten [27](#page=27). * **Selffulfilling prophecy:** Mensen gaan zich gedragen naar een vermeende diagnose, waardoor klachten kunnen verergeren, mede door algoritmes die gerelateerde content blijven tonen [27](#page=27). * **Onnodige druk op het zorgsysteem:** De vraag naar officiële diagnoses neemt toe, zelfs wanneer niet nodig [27](#page=27). * **Miskenning en onderwaardering:** Dit kan zowel mensen met een diagnose als professionals die veel expertise investeren, treffen [27](#page=27). Mentale gezondheidsgeletterdheid (mental health literacy) is cruciaal: de kennis, attitudes en vaardigheden om (psychische) moeilijkheden te herkennen, begrijpen en passende hulp te zoeken [28](#page=28). **Conclusie:** Wees kritisch over online informatie en stimuleer mentale gezondheidsgeletterdheid bij cliënten [28](#page=28). #### 4.1.2 Stelling 2: ADHD kan je zien in de hersenen ADHD is een classificerende diagnose met beschrijvende criteria, zoals onoplettendheid, hyperactiviteit en impulsiviteit, die gedrag behelzen en niet de oorzaken ervan. Hoewel de DSM-5-TR ADHD beschrijft als een neurobiologische ontwikkelingsstoornis, wat de indruk kan wekken van een neurologische oorzaak die in de hersenen zichtbaar is, is dit te kort door de bocht [28](#page=28). Hersenonderzoek toont kleine gemiddelde verschillen op groepsniveau (bv. kleiner hersenvolume, minder activiteit in specifieke gebieden, verschillen in neurotransmittersystemen) tussen groepen met en zonder ADHD. Echter, deze verschillen zijn niet te concluderen op individueel niveau (ecologische fout) [29](#page=29). **Conclusie:** De uitspraak is grotendeels onjuist; ADHD is een gedragsdiagnose gebaseerd op observeerbaar gedrag. Hoewel beeldvormend onderzoek (bv. EEG, MRI) zinvol kan zijn bij differentiaal diagnostisch onderzoek, is ADHD niet direct "zichtbaar" in de hersenen [29](#page=29). #### 4.1.3 Stelling 3: Paracetamol tijdens de zwangerschap veroorzaakt autisme Deze stelling verwijst vaak naar onderzoeken die correlaties aantonen tussen paracetamolgebruik tijdens de zwangerschap en autisme, maar geen causale verbanden onderzoeken. Een relatie tussen X en Y betekent niet dat X de oorzaak is van Y; er kunnen vele andere factoren (factor Z) meespelen. Er bestaan ook studies die geen verband vinden [29](#page=29) [30](#page=30). Net als bij ADHD zijn er vooralsnog geen biomedische markers die autisme kunnen aantonen. Autisme is een gedragsdiagnose die complex en multifactorieel is. De uitspraak weerspiegelt een stoornisgericht denkkader dat autisme wil uitroeien [30](#page=30). **Conclusie:** Correlatie is geen causatie; er is geen direct causaal verband aangetoond tussen paracetamolgebruik tijdens de zwangerschap en autisme [29](#page=29) [30](#page=30). #### 4.1.4 Stelling 4: Die jongen is druk want hij heeft ADHD Deze uitspraak maakt zich schuldig aan reïficatie (verdinglijking), waarbij een abstract begrip (ADHD) wordt behandeld als een concreet, zelfstandig ding dat een directe oorzaak-gevolgrelatie heeft. Diagnostische labels beschrijven gedrag, maar verklaren het niet. Een diagnose geeft een naam aan gedrag, maar verklaart niet *waarom* het gedrag optreedt. Stoornisdenken kan deze denkfout versterken [30](#page=30) [31](#page=31). **Conclusie:** Een diagnose is een beschrijving van gedrag, geen verklaring. Het is cruciaal om verder diagnostisch onderzoek te doen naar de verklarende factoren achter het gedrag. Oppassen voor cirkelredeneringen zoals "hij is druk omdat hij druk is" [30](#page=30) [31](#page=31). #### 4.1.5 Stelling 5: Tegenwoordig heeft iedereen een label Wetenschappelijk onderzoek naar de toename van diagnoses is niet eenduidig; sommige studies tonen een toename, andere niet. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen officiële, door professionals gestelde diagnoses en diagnoses gebaseerd op screeningslijsten, die diagnostische kenmerken bevragen [31](#page=31). Vlaamse cijfers uit 2023 tonen een stijging in de prevalentie van psychische stoornissen, maar dit gebaseerd op vragenlijsten over diagnostische criteria, niet op officiële diagnoses. Het vergelijken van vroegere en huidige cijfers is lastig vanwege veranderde methodieken en criteria [32](#page=32). **Mogelijke verklaringen voor de toegenomen vraag naar diagnoses:** * Een toename in psychische problemen [32](#page=32). * Makkelijkere doorverwijzing en aandacht voor problemen wanneer iemand niet mee kan [32](#page=32). * Meer bekendheid over psychische moeilijkheden, wat de stap naar hulpverlening kan vergemakkelijken [32](#page=32). * Hoger bewustzijn kan leiden tot overinterpretatie en pathologisering van dagelijkse ervaringen [32](#page=32). * De organisatie van de zorg: soms is een diagnose nodig om bepaalde hulp te verkrijgen [32](#page=32). * **Fuzzy boundaries & concept creep:** Versoepeling van diagnostische criteria en toevoeging van kenmerken, waardoor meer mensen aan de criteria voldoen [33](#page=33). **Conclusie:** Hoewel een stijging niet met zekerheid kan worden vastgesteld, suggereren lange wachtlijsten en aanmeldingsstops een toenemende vraag. Het is belangrijk om de betekenis van diagnoses in relatie tot de hulpvraag te blijven bevragen en te herevalueren [32](#page=32) [35](#page=35). #### 4.1.6 Stelling 6: Iedereen is toch een beetje autistisch Deze stelling hangt af van het perspectief op autisme. Vanuit een biomedisch perspectief (DSM-5-TR) is autisme een stoornis met specifieke criteria. Vanuit een dimensioneel perspectief is autisme een spectrum, waarbij kenmerken niet simpelweg aan- of afwezig zijn, en iedereen "een beetje autistisch" kan zijn [33](#page=33). Een categorische visie hanteert een 'alles-of-niets'-principe, waarbij kenmerken in combinatie moeten voorkomen om van autisme te spreken. Het neurodiversiteitsdenken ziet autisme als een expressie van menselijke verschillen, waarbij uitdagingen vaak ontstaan omdat de samenleving is afgestemd op de meerderheidsgroep [33](#page=33). **Conclusie:** Uitspraken als "dat is mijn autistisch kantje" vervagen de grenzen tussen algemene ervaringen en autisme, versterken stereotypen en doen onrecht aan de complexiteit en diversiteit van autisme. Het is belangrijk het specifieke perspectief te expliciteren [33](#page=33) [34](#page=34). #### 4.1.7 Stelling 7: Een label heb je voor altijd Een classificerende diagnose beschrijft gedragskenmerken die uitdagingen veroorzaken, maar deze kenmerken kunnen evolueren, en de ernst of impact kan veranderen. Omgevings- en contextfactoren beïnvloeden de mate waarin kenmerken beperkingen veroorzaken. Diagnostische categorieën zijn geen natuurwetten; ze veranderen mee met de tijdgeest en wat als 'normaal' of 'afwijkend' wordt beschouwd [34](#page=34). **Gevolgen van het 'voor altijd'-idee:** * **Positief:** Een diagnose kan erkenning, houvast, taal voor ervaringen en toegang tot ondersteuning bieden [35](#page=35). * **Negatief:** Stigma, negatief zelfbeeld en het Pygmalion-effect [35](#page=35). **Conclusie:** Diagnostiek is een momentopname. Ga in dialoog met de cliënt over de betekenis van een diagnose en blijf reflecteren of een classificerende diagnose nog "past" [35](#page=35). ### 4.2 Cultuursensitieve diagnostiek Cultuursensitieve diagnostiek houdt rekening met de volledige context van een cliënt, ook wel kruispuntdenken genoemd, waarbij iemands identiteit wordt gezien als een kruispunt van deelidentiteiten (culturele achtergrond, leefmilieu, opleiding, identiteit, leeftijdsgroep) [37](#page=37). #### 4.2.1 CUSEHA-project Het CUSEHA-project richt zich op cultuursensitieve zorg voor personen met een handicap en een migratieachtergrond, specifiek voor volwassenen met een vermoeden van autisme, licht verstandelijke beperking of niet-aangeboren hersenletsel met cognitieve uitval [36](#page=36). **Theoretisch kader en stellingen:** * **Nood aan bereikbaar, bruikbaar en representatief aanbod:** Zorg moet gratis zijn, flexibel, gebruik maken van tolken en visuele middelen, en verslagen moeten bruikbaar zijn voor andere instanties [36](#page=36). * **Gebruik van tolken:** Zelfs als een cliënt goed Nederlands spreekt, kan de moedertaal een betere uitdrukking van emoties en traumatische zaken mogelijk maken. Het gebruik van een tolk biedt veel relevante informatie en nuances. Vertalingen zijn nooit volledig objectief en er is altijd sprake van interpretatie [36](#page=36). * **Culturele kennis vs. overculturalisatie:** Hoewel culturele kennis belangrijk is, kan te veel nadruk hierop leiden tot het verliezen van de uniciteit van de cliënt (overculturalisatie) [37](#page=37). #### 4.2.2 Cultuur en divers sensitieve attitude Cultuur omvat het geheel van onderscheiden spirituele, materiële, intellectuele en emotionele kenmerken van een samenleving of sociale groep, inclusief levensstijlen, waarden en tradities [37](#page=37). Een **divers sensitieve attitude** kenmerkt zich door: * **Oprechte nieuwsgierigheid:** Het achterwege laten van het eigen referentiekader en openstaan voor dat van de ander [37](#page=37). * **Zelfreflectie, intervisie en multidisciplinair overleg:** Eerlijk en open discussiëren over eigen stereotypen en moeilijkheden [37](#page=37). * **Superdiversiteit:** Erkennen dat mensen niet puur op basis van hun achtergrond ingedeeld kunnen worden, en dat veel complexe factoren variatie in ervaringen veroorzaken. Diepgaande kennis van één specifieke cultuur is minder zinvol dan een brede, sensitieve houding [37](#page=37). * **Inclusie en gelijkheid** [37](#page=37). **Mogelijke valkuilen:** * **Meningsverschillen over het traject:** Verschil tussen verwachtingen van de cliënt en de realiteit van het diagnostisch traject (bv. aantal uren, door verschillende professionals) [37](#page=37). * **Westerse bril:** Kijken naar het diagnostisch traject vanuit westerse normen (bv. handdruk, duur gesprekken) [37](#page=37). * **Pathologiseren van normale fenomenen:** Klachten vanuit een westers referentiekader interpreteren (bv. stemmen horen bij psychose vs. contact met god) [38](#page=38). * **Vooringenomenheid van de hulpverlener:** Een wij-zij denken kan stigmatiserend werken [38](#page=38). **Diverssensitieve kennis:** Opdoen van kennis over culturele en structurele tendensen is belangrijk, maar actuele problematieken kunnen complexer zijn. Objectieve websites en ngo's kunnen hierbij helpen [38](#page=38). * **Overculturalisatie:** Onterecht zaken toeschrijven aan iemands cultuur [38](#page=38). * **Handelingsverlegenheid:** Angst om fouten te maken of taboethema's te bespreken, wat kan leiden tot het missen van belangrijke informatie [38](#page=38). #### 4.2.3 Eclectic framework Het eclectic framework helpt bij kruispuntdenken en omvat: * **E**ducation (Opleiding) * **C**ulture (Cultuur) * **L**anguage (Taal) * **E**conomics (Economie) * **C**ommunication style (Communicatiestijl) * **T**esting situation (Testsituatie) * **I**ntelligence concept (Intelligentieconcept) * **C**ontext of migration (Context van migratie) De **testsituatie** is cruciaal: vertrouwdheid met omstandigheden, samenwerkingsbereidheid en opvoedingssystemen kunnen het testgedrag beïnvloeden. Ongemak of onbekendheid kan invloed hebben op motivatie en het omgaan met abstracte antwoorden. Het **intelligentieconcept** van de cliënt geeft inzicht in hoe deze omgaat met de testsituatie en instructies [38](#page=38) [39](#page=39). #### 4.2.4 Acculturatieprocessen Acculturatie is het proces van culturele veranderingen die individuen doormaken door langdurig contact met een andere cultuur. Het is een dynamisch proces [39](#page=39). Het **Cultural Formation Interview** is een semi-gestructureerd interview dat helpt bij het maken van een eerste inschatting van het acculturatieproces, het versterken van de werkalliantie en het vergroten van diagnostisch en behandelinzicht. Het omvat vier thema's: culturele definitie van het probleem, culturele percepties van oorzaak en steun, culturele factoren in coping en hulp zoeken, en culturele factoren in de behandelrelatie [39](#page=39). Het **model van Berry** beschrijft vier vormen van acculturatie, gebaseerd op de mate van deelname aan de nieuwe cultuur en het behoud van de eigen cultuur: * **Segregatie:** Behoud van eigen waarden en normen, enkel contacten met de eigen culturele groep [40](#page=40). * **Integratie:** Behoud van eigen cultuur en aanpassing aan de nieuwe cultuur; de meest adaptieve vorm [40](#page=40). * **Assimilatie:** Volledige aanpassing aan de nieuwe cultuur [40](#page=40). * **Marginalisatie:** Afwezigheid van acculturatie, geen opname van normen, gewoonten of taal, en verlies van contacten met de herkomstgroep [40](#page=40). #### 4.2.5 Emoties en cultuur Elke cultuur heeft **display rules** die bepalen welke emoties openbaar getoond mogen worden. De **emotie-intensiteit** verschilt per cultuur; sommige leggen nadruk op beheersing (bv. Noord-Europese culturen), andere op intense expressie (bv. Latijns-Amerikaanse culturen) [41](#page=41). **Culturele attitudes** ten aanzien van emoties verschillen ook, met een onderscheid tussen positieve en negatieve emoties. Rituelen en religie hebben ook invloed op emotionele expressie [41](#page=41). * **Collectivisme versus individualisme:** Individualistische culturen hechten veel belang aan persoonlijke emotionele expressie, terwijl in collectivistische culturen emoties zoals schaamte en schuld belangrijker zijn [42](#page=42). * Het **emotionele vocabulaire** van een taal kan de belangrijkheid van bepaalde emoties weerspiegelen [42](#page=42). * De **context van emoties** en de sociale rol die iemand inneemt, beïnvloeden de expressie (bv. respect tonen in Aziatische culturen door bescheiden gedrag) [42](#page=42). * **Cognitieve verwerking van emoties:** Dit onderscheidt interne (beleven van gevoelens, individuele culturen) en externe (emoties gebeuren tussen mensen, collectieve culturen) emotieoriëntaties [42](#page=42). **Valkuil bij emoties:** Overpathologiseren van emoties door vanuit het eigen referentiekader te kijken en emoties die een functie hebben binnen intermenselijke relaties cultureel te misinterpreteren [42](#page=42). #### 4.2.6 Diverssensitieve vaardigheden **Diverssensitieve communicatie** vereist: * **Cultural formulation interview** en **zelfredzaamheidsgesprekken** [42](#page=42). * **Communicatie aanpassen aan de persoon:** Rekening houden met verschillende referentiekaders, normen en waarden. Geen kant-en-klaar protocol, maar sensitiviteit en afstemming [43](#page=43). * **Meer dan woorden alleen:** Letten op het **inhoudsniveau** (boodschap) en het **betrekkingsniveau** (relatie, toon, houding). Westerse culturen focussen meer op inhoud, andere culturen meer op betrekkingsniveau en respect [43](#page=43). * **Non-verbale aspecten:** Deze zijn niet universeel en verschillen sterk per cultuur (bv. oogcontact, begroeting, afstand). Congruentie tussen wat gezegd wordt en lichaamstaal is belangrijk. Feedback vragen bij twijfel is essentieel [43](#page=43). * **Rol van hulpverlener en hiërarchie:** Hiërarchie bepaalt communicatie. Hulpverleners worden vaak als autoriteit gezien, wat kan botsen met cliëntparticipatie. Levenservaring kan soms zwaarder wegen dan een diploma. Verwachtingen expliciet bespreken is belangrijk. Flexibiliteit is geboden [44](#page=44). Het **zelfredzaamheidsgesprek** onderscheidt drie concepten: praktisch (huishouden, administratie), sociaal (interpersoonlijke relaties) en conceptueel (taal, lezen, schrijven). Visualisatie via pictogrammen en tijdslijnen ondersteunt de taal en anamnese [44](#page=44). In het **eindgesprek** over diagnose, is het belangrijk om multidisciplinaire visies samen te brengen, rekening te houden met de culturele achtergrond van de cliënt en de boodschap op maat te geven. De ziektetheorie van de cliënt mag bestaan naast de westerse biomedische visie [45](#page=45). #### 4.2.7 Gespreksvoering met een ICB/tolk Er is een verschil tussen een tolk (die objectief vertaalt) en een intercultureel bemiddelaar (die culturele zaken kan uitleggen). Een tolk is voordeliger voor het diagnostisch proces [46](#page=46). **Triade:** De hulpverlener zit tegenover de cliënt met de tolk aan de zijkant. Korte, eenvoudige zinnen gebruiken, pictogrammen en gespreksflappen helpen. De regie ligt bij de cliënt. Afspraken met de tolk moeten duidelijk zijn, inclusief beroepsgeheim [46](#page=46). **Aanbevelingen:** * Voer diagnostiek bij voorkeur uit in de moedertaal en dialect van de cliënt [46](#page=46). * Werk met professionele tolken en maak goede afspraken [46](#page=46). * Houd rekening met het herkomst en geslacht van de tolk [46](#page=46). #### 4.2.8 Psychodiagnostiek: problemstelling De **westerse bril** in diagnostiek kan leiden tot problemen, zoals bij de subtest Overeenkomsten (WAIS-IV) waar taalverschillen, constructverschillen, abstractieniveau en denkstijlen een rol spelen. In Aziatische culturen kan het taboe om toe te geven dat men iets niet weet, leiden tot incorrecte antwoorden [46](#page=46) [47](#page=47). **Normen zijn weinig betrouwbaar door:** * **Constructvertekening** (symptomatologie) * **Methodevertekening** (bv. puzzels, tekeningen, antwoordstijlen) * **Itemvertekening** (bv. spreekwoorden) * **Vergelijkingsgroepen/normgroepen** die minder goed aansluiten [47](#page=47). De **taalvereisten** van tests (bv. WAIS) hebben een culturele lading en kunnen onbedoeld acculturatie meten. Zelfs taalvrije tests zijn niet per se cultuurvrij [47](#page=47). **Omgaan met culturele en talige vertekening:** * **Vergelijken van resultaten:** Helpt bij genuanceerde interpretatie van het cognitieve profiel en de indicatiestelling [47](#page=47). * **SON-r-6-40:** Een alternatief intelligentieonderzoek met een non-verbale afname, dat vloeiende en visuele intelligentie meet. De NITAL-index (niet-talige index) kan vergeleken worden met een volledige TIQ [47](#page=47). * **Nuanceringen in verslag:** Keuze van testmateriaal, interpretatie en eventuele gehoorschade moeten worden omschreven [47](#page=47). **Testing the limits** is een methode om inzicht te krijgen in cognitieve capaciteit, strategieën en leerpotentieel door creatief om te gaan met materiaal, extra uitleg te geven of denkprocessen luidop te laten vertellen. Dit helpt om het leerpotentieel in kaart te brengen, ook buiten stressvolle testsituaties [48](#page=48). De diagnosticus wordt geplaatst in een positie waar rekening gehouden moet worden met verschillende perspectieven: VAPH, cliënt en psychometrische benadering. Het diagnostisch verslag moet betekenisvol, betrouwbaar en valide zijn, maar dit kan soms botsen met de behoeften van het VAPH of de cliënt [48](#page=48). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Term | Definitie | | Algemene Intersectorale Richtlijn Diagnostiek (AIRD) | Een kwaliteitskader voor diagnostiek dat zeven kwaliteitspijlers omschrijft voor een kwaliteitsvol diagnostisch proces, ontwikkeld vanuit de praktijkbehoefte aan een algemeen kader. | | Casusformulering | Het vermogen om een gedeeld begrip te bieden van de problemen die iemand presenteert door middel van een theoretische uitleg van veronderstelde oorzaken en in stand houdende factoren, zodat passende interventies kunnen worden ingezet. | | 5I-model | Een model voor casusformulering dat vijf componenten omvat: Ideografisch (uniek verhaal cliënt), Integratief (hypotheses over problemen), Introspectief (reflexieve praktijk), Interventiegericht (bepalen hulpverlening) en Interactief (gedeeld begrip via dialoog). | | Ideografisch | Het principe binnen het 5I-model dat focust op het unieke verhaal van een cliënt, in een specifieke context en met een unieke hulpvraag. | | Integratief | Het principe binnen het 5I-model dat zich richt op het formuleren van onderbouwde hypotheses over het ontstaan en het in stand houden van moeilijkheden bij een cliënt. | | Introspectief | Het principe binnen het 5I-model dat de nadruk legt op een reflexieve praktijk met aandacht voor de kwaliteit van het diagnostisch proces en het herkennen van bias. | | Interventiegericht | Het principe binnen het 5I-model dat tot doel heeft te bepalen of hulpverlening nodig is en welke specifieke interventies het meest aangewezen zijn voor de cliënt. | | Interactief | Het principe binnen het 5I-model dat streeft naar een gedeeld begrip, bereikt door interdisciplinaire dialoog en een co-constructief proces met de cliënt. | | Teamformulering | Het proces waarbij een groep of team van professionals een gedeeld begrip ontwikkelt over de moeilijkheden van een cliënt, gebaseerd op casusformulering, wat samenwerking stimuleert en helpt bij complexe problematiek. | | Reflexiviteit | De introspectieve houding binnen het 5I-model die belangrijk is om verschillende vormen van bias te herkennen, de betrouwbaarheid van informatie in te schatten en assumpties transparant te maken. | | Participatieve basishouding | Een grondhouding in interactief werken die bestaat uit negen ingrediënten: echtheid, betrokkenheid, gelijkwaardigheid, openheid, onvoorwaardelijkheid, positieve attitude, professionele nabijheid, betrouwbaarheid en respect. | | Diversiteitssensitieve attitude | Een open en nieuwsgierige houding naar eigen normen en waarden en die van anderen, met de bereidheid om achtergronden te leren kennen en de betekenis van gedragingen te achterhalen, erkennend dat er verschillende denkkaders bestaan. | | Reflectieve praktijk | Een benadering die methodisch-rationele besluitvorming aanvult met ervaringskennis, ook wel "practice wisdom" genoemd, om zo de professionele handelingen te verdiepen en te verbeteren. | | Retorisch perspectief | Een analytisch kader dat zich richt op hoe taal en communicatie worden gebruikt om betekenis te construeren, overtuigingen te vormen en acties te beïnvloeden, met speciale aandacht voor de impact van verschillende perspectieven. | | Terministic screens (terminologische schermen) | De taal en terminologie die we gebruiken om complexe situaties te begrijpen; deze schermen belichten bepaalde aspecten van de werkelijkheid terwijl andere buiten beeld blijven, wat zowel hulp kan bieden bij het begrijpen als beperkingen kan opleggen. | | Trained incapacities (getrainde onvermogens) | Een paradoxale term die verwijst naar hoe specifieke manieren van kijken, gevormd door opleiding en ervaring, ons belemmeren om de werkelijkheid op andere, potentieel meer constructieve, manieren te zien. | | Rhetorical listening (retorisch luisteren) | Een kritische houding van openheid en (nog) niet-weten, waarbij de focus ligt op het actief luisteren naar en begrijpen van de betekenisgeving van jezelf, anderen en de bredere maatschappelijke context, in plaats van het overtuigen van de eigen gelijk. | | Betekenisconstructie | Het proces waarbij individuen en groepen betekenis toekennen aan ervaringen, gebeurtenissen en concepten door middel van taal en symbolen, wat leidt tot specifieke interpretaties en wereldbeelden. | | Evidence-based practice | Een benadering binnen de psychologie waarbij professionele beslissingen en interventies primair gebaseerd zijn op het best beschikbare wetenschappelijke onderzoek en bewijs over wat effectief is. | | Clinical judgement (klinische beoordeling) | De professionele inschatting die een hulpverlener maakt bij het diagnosticeren en behandelen van cliënten, waarbij rekening wordt gehouden met zowel wetenschappelijke kennis als de unieke kenmerken van de cliënt en de situatie. | | Practice wisdom (ervaringskennis) | Kennis die is opgedaan door directe ervaring in de praktijk, vaak intuïtief en contextueel, die complementair is aan theoretische kennis en onderzoek. | | Reflexivity | Het vermogen en de praktijk om te reflecteren op de eigen gedachten, aannames, waarden en de invloed van de sociale en historische context op het eigen denken en handelen. | | Critical reflection (kritische reflectie) | Een vorm van reflectie die verder gaat dan oppervlakkige zelfobservatie en zich richt op het ontrafelen van onderliggende machtsrelaties, sociale constructies en ideologieën die het denken en handelen beïnvloeden. | | Retorische studies | Een academisch domein dat zich bezighoudt met de studie van menselijke communicatie, taalgebruik, betekenisgeving en de sociale en culturele impact daarvan. | | Discourse | Een systeem van denken, spreken en handelen dat gedeelde betekenissen en praktijken binnen een specifieke context creëert en in stand houdt. | | Heterogeniteit | De diversiteit aan stromingen, theorieën en benaderingen binnen een discipline, die een uitdaging kan vormen voor het vinden van een uniforme aanpak. | | Machtsdynamiek | De wederzijdse invloeden en hiërarchieën die aanwezig zijn in interacties tussen individuen of groepen, zoals tussen professional en cliënt. | | Subjectiviteit | De persoonlijke ervaring, perceptie en interpretatie van de werkelijkheid, die gevormd wordt door individuele achtergronden, waarden en emoties. | | Cultureel construct | Een concept of fenomeen dat niet universeel of objectief is, maar eerder gevormd wordt door specifieke culturele normen, waarden en interpretaties binnen een samenleving. | | Geïntegreerde zorg | Een manier van zorgverlening die streeft naar betere afstemming en coördinatie van zorg op alle niveaus (micro, meso, macro), waarbij zorg en ondersteuning nauw aansluiten bij de specifieke biopsychosociale noden en behoeften van een persoon over het gehele zorgcontinuüm. | | Persoonsgerichte zorg | Zorg die wordt afgestemd op wat voor een specifieke persoon nodig en belangrijk is, waarbij de focus ligt op de doelen, waarden, normen en de leefwereld van de persoon achter de hulpvraag, in plaats van enkel op de diagnose of standaard richtlijnen. | | Participatief werken | Het actief betrekken van de persoon en diens omgeving bij het zorgproces, met als doel het versterken van autonomie, betrokkenheid en draagvlak, waarbij input wordt gevraagd en rekening wordt gehouden met specifieke voorkeuren, wensen en noden van de cliënt. | | PRIS-model | Een model dat acht pijlers voor effectieve samenwerking in de zorg identificeert: Persoon centraal, Participatief werken, Rolverdeling en teamsamenstelling, Reflectief handelen, Informatie uitwisselen, Interactief overleg, Samenwerkingscompetenties en Sociale dynamieken. | | Multidisciplinair | Een vorm van samenwerken waarbij verschillende professionals informatie uitwisselen over een casus, maar de zorg die zij leveren aan de cliënt gescheiden blijft per discipline. | | Interdisciplinair | Een vorm van samenwerking waarbij professionals streven naar gedeelde besluitvorming, het opstellen van een gedeeld behandelplan en het in afstemming aanpakken van de zorg voor de cliënt, waarbij disciplines meer integreren in het proces. | | Transdisciplinair | Een vorm van samenwerking die verder gaat dan interdisciplinair, waarbij de grenzen tussen disciplines vervagen en er gekeken wordt of taken binnen het samenwerkingsverband overgenomen kunnen worden door professionals uit andere disciplines. | | Interprofessioneel | Een vorm van samenwerking die vergelijkbaar is met transdisciplinair, waarbij de grenzen tussen disciplines vervagen en er mogelijk taken overgenomen kunnen worden, met een sterke nadruk op gezamenlijke expertise en praktijk. | | Gedeeld beroepsgeheim | Een juridisch kader dat hulpverleners binnen eenzelfde hulpverleningscontext toestaat noodzakelijke informatie uit te wisselen over een cliënt, in het belang van de patiënt en met diens geïnformeerde toestemming, zolang dit noodzakelijk is voor goede zorg. | | Morele stress | Een situatie waarin een hulpverlener weet wat ethisch juist is om te doen, maar hier niet naar kan handelen omdat iets of iemand een obstakel vormt om de ethisch verantwoorde beslissingen uit te voeren of te realiseren. | | Groepsdenken | De neiging binnen een team om snel tot consensus te komen door discussie te vermijden, wat kan leiden tot voorspelbare besluiten die aan creativiteit en kritisch denkvermogen inboeten. | | Advocaat van de duivel | Een rol die wordt aangenomen om argumenten tegen een bepaald standpunt te presenteren, zelfs als men het er niet mee eens is, om zo het debat te verrijken en potentiële zwakheden bloot te leggen. | | Acculturatieprocessen | Het proces van culturele veranderingen die individuen ondergaan als gevolg van langdurig contact met een andere cultuur, waarbij zowel culturele aanpassing als behoud van de eigen cultuur kan plaatsvinden. | | Diagnostiek | Het proces van het identificeren en vaststellen van de aard van een psychische aandoening of een ander probleem, gebaseerd op symptomen, gedrag en andere relevante informatie. | | Diverssensitieve attitude | Een basishouding die openheid, oprechte nieuwsgierigheid en zelfreflectie vereist bij het omgaan met personen uit diverse culturele achtergronden, waarbij het eigen referentiekader tijdelijk terzijde wordt geschoven. | | Diverssensitieve communicatie | Methodieken die gericht zijn op het aanpassen van de communicatie aan de specifieke persoon en diens culturele achtergrond, met aandacht voor zowel het inhouds- als het betrekkingsniveau van de boodschap. | | Eclectic framework | Een theoretisch kader dat verschillende factoren zoals onderwijs, cultuur, taal, economie, communicatiestijl en de testsituatie integreert om kruispuntdenken te faciliteren bij diagnostiek. | | Ecologische fout (ecological fallacy) | De denkfout waarbij men aanneemt dat bevindingen op groepsniveau zonder meer kunnen worden doorgetrokken naar individuele gevallen, wat leidt tot onjuiste conclusies over individuen. | | Emotionele expressie | De manier waarop emoties worden getoond en beleefd, wat sterk cultureel bepaald kan zijn door middel van "display rules" die aangeven welke emoties al dan niet openbaar getoond mogen worden. | | Emotionele intensiteit | De mate waarin emoties worden beleefd en uitgedrukt; sommige culturen leggen de nadruk op het beheersen van emotionele intensiteit, terwijl andere culturen juist een intense uiting van emoties waarderen. | | Gezondheidsgeletterdheid (mental health literacy) | De kennis, attitudes en vaardigheden die nodig zijn om psychische moeilijkheden te herkennen, te begrijpen en passende hulp te zoeken, inclusief het vermogen om betrouwbare informatie te vinden en te beoordelen. | | Integratie (acculturatie) | Een vorm van acculturatie waarbij men de eigen cultuur behoudt en zich tegelijkertijd aanpast aan de nieuwe cultuur, wat over het algemeen als de meest adaptieve vorm wordt beschouwd. | | Intercultureel bemiddelaar | Een professional die naast het vertalen van taal ook culturele context en uitleg kan bieden, om zo de communicatie en het begrip tussen cliënt en hulpverlener te bevorderen. | | Kruispuntdenken | Een benadering die iemands identiteit ziet als een kruispunt van diverse deelidentiteiten (zoals culturele achtergrond, leefmilieu, leeftijd), en waarbij al deze deelidentiteiten meegenomen worden in het diagnostisch traject. | | Marginalisatie (acculturatie) | Een acculturatiestrategie die wordt gekenmerkt door het zich afzetten tegen zowel de eigen cultuur als de nieuwe cultuur, wat leidt tot sociale isolatie en het verlies van culturele normen en gewoonten. | | Neurodiversiteitsdenken | Een perspectief dat autisme beschouwt als een natuurlijke variatie binnen menselijke verschillen, in plaats van primair als een stoornis, waarbij de uitdagingen vaak voortkomen uit de aanpassing van de samenleving aan de meerderheid. | | Online informatie | Informatie die via internetkanalen zoals websites, sociale media, blogs en video's wordt verspreid, waarbij de betrouwbaarheid sterk kan variëren en kritische beoordeling vereist is. | | Pathologisering | Het proces waarbij alledaagse menselijke ervaringen of gedragingen ten onrechte worden bestempeld als psychisch problematisch of als een stoornis. | | Populaire media | Kanalen zoals kranten, tijdschriften, radio en televisie die informatie verspreiden naar een breed publiek, vaak door wetenschappelijke evidentie te vereenvoudigen, wat kan leiden tot verlies van nuances. | | Reïficatie (verdinglijking) | De denkfout waarbij een abstract begrip of een diagnose wordt behandeld als een concreet, zelfstandig ding dat een directe invloed uitoefent op de werkelijkheid. | | Segregatie (acculturatie) | Een acculturatiestrategie waarbij men zich volledig terugtrekt in de eigen culturele groep en de eigen culturele waarden en normen behoudt, met minimale interactie met de nieuwe cultuur. | | Selffulfilling prophecy | Een voorspelling die zichzelf waarmaakt; in de context van diagnostiek kan dit betekenen dat iemand zich gaat gedragen naar een vermeende diagnose, waardoor klachten of uitdagingen kunnen verergeren. | | Sociale media | Online platforms zoals Instagram, YouTube en TikTok die gebruikt worden voor het delen en opzoeken van informatie en ervaringen, inclusief die gerelateerd aan mentale gezondheid. | | Spectrum (autisme) | Een concept dat suggereert dat autisme niet een alles-of-niets-categorie is, maar een continuüm van kenmerken en intensiteiten, waarbij individuen verschillende gradaties van ondersteuningsbehoeften hebben. | | Stereotypen | Vereenvoudigde en vaak onjuiste voorstellingen van groepen mensen, die leiden tot vooringenomenheid en onrecht doen aan de complexiteit en diversiteit van individuen. | | Stoornisdenken | Een denkkader dat psychische problemen primair benadert als inherente, biologische stoornissen, wat kan bijdragen aan reïficatie en het negeren van omgevingsfactoren. | | Superdiversiteit | De hedendaagse maatschappelijke situatie waarin een grote verscheidenheid aan complexe deelidentiteiten van individuen zich verweven, waardoor eenvoudige categoriseringen onvoldoende zijn om de realiteit te beschrijven. | | Tellen (diagnostische criteria) | Het proces van het beoordelen of een individu voldoet aan de vastgestelde criteria voor een specifieke diagnose, vaak door middel van observaties, interviews en gestandaardiseerde tests. | | Testsituatie | De omstandigheden waarin een psychologische test wordt afgenomen, inclusief de vertrouwdheid van de cliënt met de omgeving, de samenwerkingsbereidheid en de invloed van het onderwijs- of opvoedingssysteem. | | Tolk | Een professional die letterlijk de gesproken taal vertaalt van de ene taal naar de andere, zonder eigen interpretatie of extra uitleg te geven. | | Westerse bril | De neiging om diagnostische processen, concepten en interpretaties te benaderen vanuit een overwegend westers cultureel referentiekader, wat kan leiden tot misinterpretaties bij cliënten met een andere culturele achtergrond. |

## Inleiding tot Handelingsgerichte Diagnostiek (HGD) Handelingsgerichte diagnostiek (HGD) is een methodiek die als doel heeft om door middel van een gestructureerd en doelgericht proces inzicht te verkrijgen in de problemen en sterktes van een kind en zijn context. De kwaliteit van de hulpverlening begint bij het beeld dat de hulpverlener vormt van het kind en de context waarin het functioneert. Door tijd te investeren in een grondige diagnostiek, kan de therapie succesvoller, korter en efficiënter verlopen, met een focus op het kind, evidence-based practice en maatwerk. HGD werkt vraaggestuurd en koppelt continu terug naar de hulpvraag, wat de rode draad doorheen het hele proces vormt. ### Kenmerken van HGD HGD wordt gekenmerkt door een functionele benadering, waarbij diagnostiek in dienst staat van de behandeling. Het is een doelgericht, systematisch proces dat aansluit bij de wetenschappelijke cyclus. Verdere kenmerken zijn: * Vraaggericht en op maat * Feedback gestuurd * Functioneel * Oplossingsgericht * Evidence-based * Therapeutische waarde * Classificaties worden gebruikt in het belang van het kind * Gestructureerd volgens vijf fasen (het 'hoe', 'wanneer' en 'wie') en zes uitgangspunten (het 'wat' en 'waarom'). ## Vijf fasen van HGD De vijf fasen van HGD structureren het proces van de hulpvraag naar het antwoord, waarbij terugkoppeling en cyclisch werken essentieel zijn. Een verkort model (light HGD) is mogelijk indien de situatie dit toelaat. ### Fase 1: Intakefase De intakefase focust op de aanmelding, het intakegesprek en de opbouw van de therapeutische relatie. Het verkennen van de hulpvraag en context, het verzamelen en clusteren van informatie, en het toepassen van gerichte gesprekstechnieken (zoals actief luisteren, concretiseren en samenvatten) staan centraal. Het is cruciaal om de theorie van het cliëntsysteem te kennen om hierop te kunnen afstemmen. #### Stappen in de intakefase 1. **Voorbereiden intakegesprek**: Dossieranalyse, identificeren van relevante informanten, en voorbereiden van het ‘gouden mailtje’ om de cliënt voor te bereiden en stress te verminderen. Hierbij wordt rekening gehouden met de rechten van minderjarigen, afhankelijk van hun wilsbekwaamheid. 2. **Start: aanmeldingsreden, hulpvragen, wensen en verwachtingen**: Identificeren van de aard van de vraag (onderkennend, verklarend, veranderingsgericht, adviserend, evaluerend), de motieven voor aanmelding, en het bijstellen van onrealistische verwachtingen. Er wordt aandacht besteed aan de hulpvraag achter de hulpvraag. 3. **Positieve en negatieve aspecten (overzicht)**: Inventariseren van wat er goed gaat (sterke kanten, uitzonderingen) en wat er moeilijk loopt (problematische aspecten, gedrag, beleving van de opvoeder), vanuit het perspectief van de cliënt. Hierbij wordt signaleringsgedrag van het kind benadrukt en het belang van het onderscheid tussen ideografisch en nomothetisch perspectief. Eventueel afnemen van screeningsinstrumenten. 4. **Verklaringen (inzicht)**: Verkennen van de theorieën van de cliënt over het ontstaan en instandhouden van de problemen, en het integreren van externe en interne attributies, herattributie, voorgeschiedenis en expertkennis. 5. **Inschatten veiligheid kind**: Cruciaal voor de ontwikkeling van het kind. Dit vereist transparante bevraging, het vertrouwen op het buikgevoel, en zo nodig het gebruik van risicotaxatie-instrumenten. Bij vermoeden van kindermishandeling is contact met hulplijn 1712 of Vertrouwenscentrum Kindermishandeling noodzakelijk. 6. **Veranderwensen en oplossingen (uitzicht)**: Formuleren van realistische en haalbare doelen in termen van gewenst gedrag of situatie, en het identificeren van de benodigde behoeften om deze doelen te bereiken. 7. **Afronding: werkafspraken en evaluatie intakegesprek**: Herbekijken van de hulpvraag, afstemmen op verwachtingen en doelen, en het maken van concrete werkafspraken. Elk gesprek wordt geëvalueerd. ### Fase 2: Strategiefase De strategiefase richt zich op het bepalen van het diagnostisch traject en het opstellen van een Voorlopig Integratief Beeld (VIB). De beschikbare informatie wordt geordend in clusters, de ernst van de problemen wordt ingeschat, en er wordt bepaald of er meer informatie nodig is. Zo nodig worden hypothesen geformuleerd die worden omgezet in toetsbare onderzoeksvragen. De rol van de professional is hier primair die van expert, met aandacht voor wetenschappelijke kennis, valkuilen, en consistentie met de intake. #### Stappen in de strategiefase 1. **Ordenen beschikbare informatie in clusters**: Samenvatten en groeperen van informatie (problematisch, positief, leer- en ontwikkelingsgeschiedenis) voor overzicht, focus en richting. 2. **Inschatten van de ernst**: Bepalen of het gedrag valt binnen de normale ontwikkeling of problematisch is, en de mate van ernst inschatten aan de hand van criteria zoals Rutter en instrumenten zoals STEP of WHODAS 2.0. 3. **Weten we al genoeg?**: Beoordelen of de beschikbare informatie volstaat om de hulpvraag te beantwoorden, waarbij het type vraagstelling (onderkennend, verklarend, veranderingsgericht, adviserend) de volgende stappen bepaalt. 4. **Formuleren van hypothesen**: Opstellen van toetsbare, wetenschappelijk verantwoorde hypothesen vanuit een transactioneel referentiekader, met oog voor alternatieve verklaringen en consistentie met de hulpvraag. 5. **Beschikbare informatie integreren**: Voorbereiden van de integratie- en aanbevelingsfase, vooral bij een verkort traject. 6. **Consistentie met intakefase checken**: Nagaan of de informatie uit de intake is benut en of het traject aansluit bij de wensen van de cliënt. 7. **Gekozen traject afstemmen met cliëntsysteem**: Consensuaal bepalen van het verdere diagnostische pad. ### Fase 3: Onderzoeksfase In de onderzoeksfase worden hypothesen getoetst en onderzoeksvragen beantwoord. Dit omvat het expliciteren van begrippen, het kiezen van geschikte onderzoeksmiddelen (multi-method, multi-informant), het formuleren van toetsingscriteria, het bespreken van de onderzoeksopzet met het cliëntsysteem, het verzamelen van gegevens, en de interpretatie ervan. De professional fungeert hier zowel als expert (kennis van instrumenten) als samenwerkingspartner (cliënt als medeonderzoeker). #### Stappen in de onderzoeksfase 1. **Expliciteren begrippen in de onderzoeksvraag**: Theoretisch kaderen van de te onderzoeken begrippen. 2. **Kiezen van instrumenten**: Selecteren van genormeerde tests, vragenlijsten, observatie-instrumenten, diagnostische interviews, dossieranalyse of projectieve technieken, rekening houdend met psychometrische kwaliteit, kosten-batenanalyse en culturele sensitiviteit. 3. **Formuleren van toetsingscriteria**: Vooraf vaststellen van criteria om hypothesen al dan niet aan te nemen of te verwerpen. 4. **Bespreken onderzoeksopzet met cliëntsysteem**: Transparante communicatie over het plan, de instrumenten, mogelijke uitkomsten en de rol van de cliënt. 5. **Verzamelen onderzoeksgegevens**: Zorgvuldige afname van instrumenten, met aandacht voor afnamevoorwaarden, objectiviteit, representativiteit en de rol van de cliënt als medeonderzoeker. Focus op zowel problematische als beschermende factoren. 6. **Interpreteren gegevens en beantwoorden onderzoeksvragen**: Hypothesen bevestigen of verwerpen, en de onderzoeksvragen beantwoorden op basis van de verzamelde data. ### Fase 4: Integratie- en Aanbevelingsfase In deze fase wordt het Voorlopig Integratief Beeld (VIB) getoetst en aangepast tot een Getoetst Integratief Beeld (GIB). Dit resulteert in een samenhangend beeld van de problematiek en de factoren die hierbij een rol spelen. Vervolgens worden doelen geformuleerd voor het kind, de opvoeding en het onderwijs, vertrekkende van de behoeften van het kind. Op basis hiervan worden wenselijke en haalbare aanbevelingen geformuleerd, met argumenten voor en tegen, en wordt de haalbaarheid ervan ingeschat. #### Stappen in de integratie- en aanbevelingsfase 1. **Getoetst integratief beeld (GIB)**: Integreren van getoetste hypothesen en data, met aandacht voor uniciteit, transactionele verbanden en positieve factoren. 2. **Diagnostische interventiesessie (optioneel)**: Indien nodig, een sessie om tot een gezamenlijke kijk te komen. 3. **Formuleren van doelen (kind, opvoeding, onderwijs)**: SMARTI geformuleerde doelen, gekoppeld aan behoeften, positief geformuleerd en realistisch. 4. **Van doelen naar behoeften (kind)**: Identificeren wat het kind nodig heeft om de doelen te bereiken. 5. **Van doelen naar behoeften (opvoeders)**: Bepalen wat opvoeders of het onderwijs nodig hebben om aan de behoeften van het kind te voldoen. 6. **Formuleren van wenselijke aanbevelingen**: Voorstellen van interventies met argumenten voor en tegen, rekening houdend met de haalbaarheid en de wensen van het cliëntsysteem. ### Fase 5: Adviesfase De adviesfase draait om het bespreken van het GIB, de doelen, behoeften en aanbevelingen met het cliëntsysteem. Het doel is een gemeenschappelijk beeld te vormen, de cliënt te informeren en te empoweren, en tot een 'yes-advies' te komen waar iedereen achter staat. Dit mondt uit in concrete afspraken en een evaluatie van het diagnostisch proces. De rol van de professional is hier primair die van samenwerkingspartner. #### Stappen in de adviesfase 1. **Voorbereiden van het adviesgesprek**: Bepalen wie aanwezig is, welke informatie gedeeld wordt, en hoe het gesprek wordt gestructureerd. 2. **Inleiding van het adviesgesprek**: Zorgen voor een comfortabele sfeer, het duidelijk maken van het doel en de agenda. 3. **Bespreken samenhangend beeld**: Heldere en cliëntvriendelijke uitleg van het GIB, met aandacht voor de reacties van de cliënt. 4. **Bespreken doelen, behoeften en aanbevelingen**: Koppelen van doelen aan behoeften en aanbevelingen, met argumenten en aandacht voor succesfactoren en belemmeringen. 5. **Overleg met betrokkenen**: Samen beslissen welke aanbeveling(en) gekozen worden, met aandacht voor veiligheid en haalbaarheid. 6. **Afronding adviesfase**: Maken van concrete afspraken en evaluatie van het proces. ## Zes uitgangspunten van HGD De zes uitgangspunten vormen het fundament voor handelingsgericht denken en doen, en sturen de vijf fasen aan. Ze bevorderen hulp op maat. 1. **Doelgericht**: Informatieverzameling met focus op interventie en functionaliteit. 2. **Transactioneel**: Rekening houden met de wisselwerking tussen kind en omgeving. 3. **Behoeften**: Centraal stellen van de behoeften van het kind en het systeem. 4. **Positief**: Focus op sterktes, kansen en oplossingen om een hoopvoller beeld te creëren en motivatie te verhogen. 5. **Samenwerken**: Betrekken van alle betrokkenen, met speciale aandacht voor de mening van kinderen. 6. **Systematisch**: Werken volgens een duidelijke structuur, met gebruik van wetenschappelijke kennis en feedback. ### HGD-denkschema Het HGD-denkschema helpt bij het ordenen van gegevens, gaande van overzicht (roos) via inzicht (geel) naar uitzicht (groen), en bewaakt structuur en consistentie. ## Evidence-based diagnostiek Evidence-based diagnostiek betekent het benutten van wetenschappelijke kennis en het hanteren van de scientist-practitioner rol. Valkuilen zoals het verwarren van correlatie en causatie, cirkelredeneringen, en tunnelvisie (verankeringsbias, affectbias, beschikbaarheidsbias, bevestigingsbias, overschatten van ervaring) moeten vermeden worden. ### Scientist-Practitioner De scientist-practitioner integreert wetenschappelijke kennis met praktische expertise. ### Proces Essentieel in het proces zijn de **samenwerkingsrelatie** (betrokkenheid, betrouwbaarheid, respect), **gespreksvaardigheden** (duidelijkheid, transparantie, eerlijkheid) en **meet, weet en beslis** (gebruik van vakkennis, structuur, feedback, reflectie). ## Gedragsstoornissen (Onderzoeksfase - Fase 3) Bij het onderzoeken van gedragsstoornissen wordt gewerkt vanuit het transactioneel model, waarbij kindkenmerken (genetische aanleg, temperament, executieve functies) en omgevingskenmerken (opvoeding, schoolcontext, SES) in kaart worden gebracht. Diagnostiek kan plaatsvinden op onderkennend (brede screening met ASEBA, SDQ) en verklarend niveau (ontwikkelingsanamnese, specifieke instrumenten zoals GvK, VvGK, SCID-junior). ### Risico- en beschermende factoren * **Kindfactoren**: Persoonlijkheid (HiPIC), emotieregulatie (FEEL-KJ), executieve functies (BRIEF). * **Omgevingsfactoren**: Opvoedingsgedrag ((V)SOG), ouder-kindrelatie (ECR-R-C), schoolcontext, sociale media. ### Zelfverwondend gedrag (ZVG) Bij ZVG is het belangrijk de onderliggende functie te achterhalen. Dit vereist aandacht voor kindkenmerken (temperament, emotieregulatie, zelfbeeld) en omgevingskenmerken (stressvolle gebeurtenissen, opvoedingsgedrag). Instrumenten zoals SITBI en SIQ-TR kunnen worden ingezet. De therapeutische relatie en het openlijk bespreken van ZVG zijn cruciaal. ### Depressieve klachten Risicofactoren omvatten biologische, psychologische en omgevingsfactoren. Diagnostiek gebeurt op onderkennend niveau (CDI-2) en verklarend niveau (anamnese, CBSK/CBSA, YSQ, ECR-R-C). De invloed van schema's en hechting is hierbij significant. ### Angstklachten Risicofactoren omvatten genetische aanleg, neurobiologie, temperament, cognitieve processen, emotieregulatie en omgevingsfactoren zoals ouderlijke psychopathologie en hechting. Diagnostiek op onderkennend niveau (SCARED-NL) en verklarend niveau (anamnese, psychische klachten bij ouders, NOSI-K) is van belang. ### Verslaving Verslaving heeft een sterke genetische component, neuropsychologische invloed en is gerelateerd aan temperament, zelfbeeld, emotieregulatie en omgevingsfactoren. Vroegdetectie (AUDIT, SEM-J, CRAFFT) en verklarende diagnostiek (anamnese, schema's, CGG) zijn essentieel. ### Temporele verbanden Instrumenten zoals ABC-schema, G-schema, eetdagboeken en topografische analyses helpen bij het in kaart brengen van temporele verbanden en functionele analyses. ## Persoonlijkheidsdiagnostiek bij kinderen en jongeren Persoonlijkheidsdiagnostiek biedt adaptief inzicht in de dynamiek tussen eigenschappen, sterktes en kwetsbaarheden van een kind. Het helpt bij het begrijpen van comorbiditeit en het formuleren van realistische therapiedoelstellingen. De HiPIC is een veelgebruikt instrument voor persoonlijkheidsdiagnostiek bij jonge kinderen. ### Persoonlijkheidstrekken als bouwstenen Persoonlijkheidstrekken zijn relatief stabiele tendensen die het gedrag beïnvloeden. Stabiliteit neemt toe met leeftijd, maar er blijft ruimte voor plasticiteit. De Big Five en de Little Five zijn belangrijke modellen hierbij. ### Persoonlijkheid en psychopathologie Er is een significante relatie tussen persoonlijkheid en psychopathologie. Kwetsbaarheidsmodellen verklaren hoe bepaalde kinderen vatbaarder zijn voor maladaptieve uitkomsten. Differentiatie op symptoomniveau kan verklaard worden vanuit persoonlijkheidsfacetten. ### Veerkracht Veerkracht kan begrepen worden als het compenseren van kwetsbaarheden door bepaalde persoonlijkheidseigenschappen. Het in kaart brengen van sterktes is cruciaal voor effectieve interventies. ## Cultuurresponsieve Psychotherapie Cultuurresponsieve zorg is essentieel om mentale gezondheidsongelijkheid aan te pakken. Dit vereist aandacht voor culturele identiteit, intersectionaliteit, en de sociaal-culturele en structurele factoren die mentale gezondheid beïnvloeden. ### Kernbegrippen * **Cultuur**: Gedeelde betekenissen en praktijken die ervaringen en gedragingen bepalen. * **Culturele identiteit**: Identiteiten gevormd door sociale categorieën en maatschappelijke context. * **Intersectionaliteit**: Het begrijpen van ervaringen vanuit de samenhang van meerdere identiteitsassen. * **Etnische minderheidsgroep**: Groepen die door sociale en structurele processen als minderheid worden gezien, ongeacht het aantal. ### Mentale gezondheidsongelijkheid Dit verwijst naar onrechtvaardige verschillen in mentale gezondheid, toegang tot zorg en kwaliteit van hulp voor etnische minderheidsgroepen. ### Verklaringen voor mentale gezondheidsongelijkheid * **Socio-cultureel**: Psychotherapie als Westers construct, culturele normen en waarden in de hulpverlening. * **Structureel**: Ongelijkheid in onderwijs, SES, discriminatie, racisme, en gebrek aan inclusief beleid. * **Hulpverlening**: Ongelijke toegang tot zorg, taalbarrières, bias in diagnose, institutionele vooringenomenheid. ### Adresseren van mentale gezondheidsongelijkheid Dit kan op verschillende niveaus: focus op de therapeut-cliënt dyade, decoloniaal perspectief, feministische psychotherapie, bottom-up benaderingen, en samenwerking met diverse systemen. #### Therapeutische houding * **Stereotypen & vooroordelen**: Bewustzijn van eigen vooroordelen en microagressies. * **Meta-stereotypen**: Overtuigingen over wat de ander denkt. * **Multicultural Orientation (MCO)**: Culturele nederigheid, comfort en kansen. #### Broaching Het proactief en open bespreken van culturele identiteiten in de therapie, met aandacht voor de cliënt's perspectief. ## Integratie- en Aanbevelingsfase (Fase 4) Het doel is het overbruggen van de kloof tussen diagnostische bevindingen en passend advies. Dit gebeurt door het formuleren van een Getoetst Integratief Beeld (GIB), concrete doelen en behoeften, en wenselijke aanbevelingen, steeds in samenspraak met het cliëntsysteem. ## Adviesfase (Fase 5) In deze fase wordt het adviesgesprek voorbereid en gevoerd. Het GIB, doelen, behoeften en aanbevelingen worden besproken, waarbij de cliënt centraal staat in de besluitvorming. Het resultaat is een plan waar alle betrokkenen achter staan. ## Verslaggeving Verslaggeving is cruciaal voor communicatie, verantwoording en het inzichtelijk maken van het diagnostisch proces. Het verslag moet cliëntgericht, samenwerkingsgericht, doelgericht, systematisch en wetenschappelijk verantwoord zijn, met aandacht voor de wisselwerking en afstemming tussen kind en context. Het onderscheid tussen feiten en interpretaties, het vermijden van jargon, en het opnemen van positieve factoren zijn hierbij belangrijk. ## Suïcidepreventie bij kinderen en jongeren Suïcidaliteit is een complex fenomeen dat multifactorieel bepaald wordt. Vroege detectie en interventie zijn cruciaal. Het is belangrijk om signalen te herkennen, suïcidaliteit bespreekbaar te maken en een veiligheidsproces (safety plan) op te stellen, met betrekking van naasten en continuïteit van zorg. ### Definities * **Zelfdoding/Suïcide**: Een daad met dodelijke afloop, gesteld door de persoon zelf met de intentie om gewenste veranderingen te bewerkstelligen. * **Suïcidepoging**: Niet-habitueel gedrag zonder dodelijke afloop, met de intentie om te sterven. * **Suïcidegedachten**: Actief denken aan of overwegen van suïcide als oplossing voor problemen. ### Suïcidaal proces Dit proces is vaak onzichtbaar en gekenmerkt door tunnelvisie. Er is ambivalentie, en de gedachte aan zelfdoding is zelden een bewuste keuze in de zin van het kunnen vergelijken van opties. ### Verklarend model Het bio-psychosociaal model verklaart suïcidaliteit door de interactie van biologische, psychologische en sociale factoren, versterkt door stressfactoren en drempelfactoren. Beschermende factoren zijn essentieel voor preventie. ### Signaleren en Bespreekbaar Stellen Signalen van suïcidaliteit kunnen verbaal, non-verbaal of gedragsmatig zijn. Het is cruciaal om suïcidaliteit bespreekbaar te maken, ook bij kinderen en jongeren, om het taboe te doorbreken en hulp te bieden. ### Risicofunctie Vragen gericht op de huidige suïcidale intentie, concrete plannen, betekenis, ambivalentie, hopeloosheid, emoties, symptomen, risicofactoren (eerder suïcidaal gedrag, stressoren, drempelfactoren) en beschikbare hulpbronnen helpen bij het inschatten van het risico en het bepalen van interventies. ### Interventies De basisprincipes zijn contact maken, veiligheid bevorderen, naasten betrekken en zorgcontinuïteit waarborgen. Een **Safety Plan** is een concreet hulpmiddel dat samen met de cliënt wordt opgesteld. --- * **Tip**: Raadpleeg altijd de meest recente richtlijnen en protocollen bij het werken met suïcidaliteit. * **Tip**: Wees alert op plotselinge verbeteringen na een crisissituatie, aangezien dit ook kan wijzen op een besluit tot suïcide. ## Integrale Jeugdhulp (IJH) Integrale Jeugdhulp (IJH) is een Vlaams beleidsprogramma dat erop gericht is om passend en samenhangend in te spelen op de zorgvragen en behoeften van kinderen, jongeren en hun opvoedingsmilieu. Het bevordert samenwerking tussen actoren en streeft naar tijdige toegang tot laagdrempelige hulp. ### Kernprincipes van IJH 1. **Belang van de minderjarige staat centraal**: Alle beslissingen worden genomen in het belang van het kind. 2. **Alle rechten zijn voor alle minderjarigen gelijk**: Rechten gelden voor iedereen en zijn even belangrijk. 3. **Bekwaamheid**: Minderjarigen zijn, vanaf een bepaalde leeftijd en maturiteit, bekwaam om hun rechten zelf uit te oefenen. ### Het IJH-landschap IJH werkt volgens een stepped-care principe, waarbij men start met de minst intensieve zorg (0e lijn: zelfzorg, mantelzorg, peer support) en opschaalt indien nodig (1e lijn: CAW, CLB, NAFT; 2e lijn: CGG, MFC, COS; 3e lijn: Residentiële hulp, OCJ, VK). ### Crisisjeugdhulp Crisisjeugdhulp is bedoeld voor acuut beleefde noodsituaties waarbij onmiddellijk ingrijpen noodzakelijk is. Dit gebeurt vrijwillig, maar bij escalatie of onvrijwilligheid kan de tussenkomst van OCJ, VK of de jeugdrechter ingeroepen worden. --- * **Tip**: Begrijp de verschillende lijnen van zorg en de rol van de toegangspoort in het IJH-landschap om efficiënt te kunnen doorverwijzen. * **Tip**: Wees je bewust van de mogelijkheden van ‘Vroeg en Nabij’ om preventief en laagdrempelig te werken. ## Hulpmiddelen en Rapportering Diverse instrumenten en modellen ondersteunen het HGD-proces, zoals de ASEBA en SDQ voor screening, de HiPIC voor persoonlijkheidsdiagnostiek, en verschillende vragenlijsten en interviews voor specifieke problematieken. Rapportering vereist een cliëntgerichte, systematische en wetenschappelijk verantwoorde aanpak, met duidelijke argumentatie en aandacht voor zowel sterktes als zwaktes. Een voorbeeld van een kindbrief toont hoe complexe informatie op een begrijpelijke manier kan worden overgebracht. --- * **Belangrijk**: Bij het rapporteren is het essentieel om de taal van de cliënt te gebruiken, jargon te vermijden, en onderscheid te maken tussen feiten en interpretaties. De HiPIC-scoringsinterpretatie (decielen) en rapportagerichtlijnen (CeMeNT) zijn hierbij leidend. Dit studiehandboek biedt een uitgebreid overzicht van de kernprincipes en fasen van Handelingsgerichte Diagnostiek, met specifieke aandacht voor verschillende problematieken en de rol van cultuur en suïcidepreventie. De nadruk ligt op een evidence-based, cliëntgerichte en systemische benadering. Succes met de voorbereiding op je examens!

## Woordenlijst | Term | Definitie | | :------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Handelingsgerichte diagnostiek (HGD)** | Een systematisch en doelgericht diagnostisch proces dat functioneel is, oplossingsgericht werkt, evidence-based is en gericht is op het kind, met als uiteindelijk doel het formuleren van passende interventies en aanbevelingen. | | **Vraaggestuurd werken** | Een benadering waarbij het diagnostisch en therapeutisch proces continu wordt afgestemd op en teruggekoppeld naar de initiële hulpvraag van de cliënt, wat fungeert als de rode draad door het gehele traject. | | **Evidence-based werken** | Het baseren van diagnostische en therapeutische beslissingen en interventies op wetenschappelijk bewijs en gevalideerde protocollen, met behoud van oog voor de uniciteit en maatwerk van het cliëntsysteem. | | **Transactioneel model** | Een theoretisch kader dat de wisselwerking en onderlinge beïnvloeding tussen het kind, de opvoeding en de onderwijscontext beschrijft, wat cruciaal is voor het begrijpen van gedrag en het formuleren van interventies. | | **Voorlopig Integratief Beeld (VIB)** | Een conceptuele casusbeschrijving, opgesteld in de strategiefase, die een voorlopige integratie van beschikbare informatie en geformuleerde hypothesen biedt als basis voor het verdere diagnostische traject. | | **Culturele identiteit** | Identiteiten die voortkomen uit sociale categorieën zoals gender, etniciteit, taal, religie, klasse, seksuele oriëntatie, etc., en die cultureel zijn ingevuld binnen een specifiek referentiekader. | | **Intersectionaliteit** | Een denkmodel dat stelt dat de ervaringen van individuen niet te begrijpen zijn vanuit één identiteitsas, maar door de onderlinge samenhang van alle assen, wat leidt tot unieke combinaties van privileges en kwetsbaarheden. | | **Suïcidaliteit** | Het geheel van gedachten, plannen, intenties en handelingen gericht op het beëindigen van het eigen leven, voortkomend uit een complexe interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. |

# Gezondheidsrisico's van psychoactieve stoffen en leefstijl ### Kernconcepten * Gezondheidspsychologie bestudeert mentale, psychosociale en biologische processen die gezondheid, ziekte en gezondheidszorg beïnvloeden. * Historische visies op gezondheid varieerden van balans van humores tot religieuze interpretaties, dualisme, het biomedische model en het biopsychosociaal model. * Het biopsychosociaal model beschouwt gezondheid als een samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren. * Gezondheidsgedrag omvat activiteiten gericht op het beschermen, bevorderen of handhaven van gezondheid. * Gedragsmatige pathogenen zijn ongezond gedrag, terwijl gedragsmatige immunogenen gezondheid bevorderen. ### Kernfeiten * Roken is de op twee na meest gebruikte psychoactieve stof en doodt jaarlijks miljoenen mensen wereldwijd. * Alcohol is de op één na meest gebruikte psychoactieve stof en is verantwoordelijk voor significante gezondheidsproblemen en vroegtijdige sterfte. * Overmatig alcoholgebruik en bingedrinken komen veel voor, vooral bij jongvolwassenen. * Voeding en overgewicht zijn cruciale factoren voor de gezondheid, met obesitas als een groeiend probleem. * Cholesterol, met name LDL, speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van hart- en vaatziekten. * Hoge zoutinname is een risicofactor voor hypertensie, wat indirect bijdraagt aan hart- en vaatziekten. * Regelmatige lichaamsbeweging is essentieel voor zowel fysiek als psychisch welzijn. * Vaccinaties bieden grootschalige voordelen voor de volksgezondheid door morbiditeit en mortaliteit te verminderen. * Vaccinatieaarzeling, gedreven door gebrek aan vertrouwen, complacentie of gemak, vormt een bedreiging voor de volksgezondheid. * Gezondheidsscreening identificeert risicofactoren en vroege ziekte, maar vereist een zorgvuldige afweging van kosten en baten. ### Kernconcepten leefstijl * **Gedragsmatige pathogenen:** Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid, zoals roken, overmatig alcoholgebruik, ongezonde voeding en gebrek aan lichaamsbeweging. * **Gedragsmatige immunogenen:** Gedragingen die de gezondheid bevorderen, zoals niet roken, matig alcoholgebruik, gezonde voeding, regelmatige lichaamsbeweging, voldoende slaap en vaccinaties. * **Roken:** Causale factor voor hart- en vaatziekten, vele soorten kanker en chronische obstructieve luchtwegaandoeningen. * **Alcoholgebruik:** Verhoogt risico op tumoren, levercirrose, ongevallen en geweld; matig gebruik is controversieel met twijfelachtige gezondheidsvoordelen. * **Overgewicht/Obesitas:** Verhoogt risico op hart- en vaatziekten, diabetes type 2, artrose, slaapproblemen en bepaalde kankers. * **Cholesterol:** Verhoogde LDL-cholesterol draagt bij aan atherosclerose en ischemische aandoeningen. * **Hypertensie:** Verhoogde bloeddruk beschadigt bloedvaten en verhoogt risico op hartinfarct, beroerte en orgaanschade. * **Lichaamsbeweging:** Essentieel voor preventie van hart- en vaatziekten, diabetes type 2, sommige kankers, en verbetert psychologisch welzijn. * **Vaccinaties:** Beschermen individuen en de gemeenschap door groepsimmuniteit te creëren. * **Gezondheidsscreening:** Methoden voor primaire en secundaire preventie, met aandacht voor gevoeligheid, specificiteit en ethische implicaties. ### Implicaties --- ### Kernidee * Gezondheidspsychologie onderzoekt de mentale, psychosociale en biologische processen die een rol spelen bij gezondheid, ziektepreventie en -behandeling. * Historische perspectieven op gezondheid evolueerden van balans en religie naar dualisme en het huidige biopsychosociale model. * Gezondheidsgedrag omvat activiteiten ter bescherming, bevordering of instandhouding van de gezondheid. * Belangrijke gedragsmatige pathogenen (ongezond gedrag) zijn roken, alcoholgebruik en ongezonde voeding. * Roken is de op twee na meest gebruikte psychoactieve stof en doodt jaarlijks meer dan 8 miljoen mensen wereldwijd. * Alcoholgebruik is de op één na meest gebruikte psychoactieve stof en is verantwoordelijk voor 15% van de gezondheidsproblemen bij mannen. * Overmatig alcoholgebruik en bingedrinken komen het meest voor bij jongvolwassenen. * Overgewicht, mede door onvolledig dieet en gebrek aan beweging, is een wereldwijd gezondheidsprobleem. * BMI wordt als belangrijke maat voor overgewicht gebruikt, maar houdt geen rekening met spiermassa en andere factoren. * Lichaamsbeweging is cruciaal; minimaal 150 minuten matige of 75 minuten intense activiteit per week wordt aanbevolen. * Vaccinaties zijn een effectieve preventieve gezondheidsgedragsmaatregel met grote voordelen op morbiditeit en mortaliteit. * Vaccinatieaarzeling wordt gedreven door gebrek aan vertrouwen, lage risicoperceptie en praktische drempels (3 C's). * Gezondheidsscreening identificeert risicofactoren voor primaire preventie of detecteert vroege ziekte voor secundaire preventie. * **Biopsychosociaal model:** Gezondheid en ziekte worden bepaald door een interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. * **Gezondheidsgedrag:** Activiteiten die gericht zijn op het beschermen, bevorderen of in stand houden van de gezondheid. * **Gedragsmatige pathogenen:** Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid (bv. roken, overmatig alcoholgebruik). * **Gedragsmatige immunogenen:** Gedragingen die de gezondheid bevorderen (bv. lichaamsbeweging, gezonde voeding). * **Mortaliteit & Morbiditeit:** Mortaliteit is het sterftecijfer, morbiditeit is de verhouding tussen het aantal zieken en de totale populatie. * **Prevalentie & Incidentie:** Prevalentie is het aantal bestaande gevallen, incidentie is het aantal nieuwe gevallen binnen een bepaalde periode. * **DALY's (Disability-adjusted life years):** Een maatstaf voor de totale impact van een aandoening op de volksgezondheid. * **Locus of Control (LoC):** De mate waarin iemand gelooft controle te hebben over gebeurtenissen in zijn/haar leven, inclusief gezondheid. * **Zelfeffectiviteit (self-efficacy):** Geloof in eigen vermogen om bepaald gedrag succesvol uit te voeren. * **Intentie-gedrag kloof:** Het verschil tussen de intentie om bepaald gedrag te vertonen en het daadwerkelijk vertonen van dat gedrag. * **Implementatie-intenties:** Concrete "als-dan" plannen om gedragsintenties om te zetten in actie. * **Stress:** Een reactie op gebeurtenissen die als bedreigend of uitdagend worden ervaren, met zowel fysiologische als psychologische gevolgen. --- * Psychoactieve stoffen en leefstijl spelen een cruciale rol in het ontstaan, de preventie en behandeling van ziekte, en beïnvloeden zowel de individuele gezondheid als de volksgezondheid. * Gedragsmatige pathogenen, zoals roken en overmatig alcoholgebruik, zijn significant gerelateerd aan veelvoorkomende doodsoorzaken in hoge-inkomenslanden. * Gezondheidsgedrag omvat alle activiteiten gericht op het beschermen, bevorderen of in stand houden van gezondheid, met zowel directe als cumulatieve voordelen. * Schadelijke effecten van tabak omvatten verminderde zuurstofcirculatie, verhoogde bloeddruk, ademhalingsschade en een significante daling van de levensverwachting. * Vapen wordt onderzocht op langetermijneffecten, maar kan voor jongeren een opstap zijn naar traditioneel roken. * Alcoholgebruik is verantwoordelijk voor 15% van de gezondheidsproblemen bij mannen en 4% bij vrouwen, met zowel primaire als secundaire sterfte als gevolg. * Het argument van matig alcoholgebruik ter bescherming van de gezondheid wordt steeds meer in twijfel getrokken, waarbij de nadruk ligt op de grotere risico's. * Overmatig alcoholgebruik wordt gedefinieerd als meer dan 21 glazen per week voor mannen en 14 voor vrouwen, met bingedrinken als 5 of meer glazen op één gelegenheid. * Factoren die beginnen met roken of drinken zijn erfelijkheid, sociaal leren, nieuwsgierigheid, sociale druk en een laag zelfbeeld. * Overgewicht, veroorzaakt door dieet, beweging en genetica, is een veelvoorkomende aandoening met significante gezondheidsrisico's zoals hart- en vaatziekten en diabetes type 2. * Een gezonde voeding, rijk aan groenten, fruit en onbewerkte producten, vermindert het risico op kanker en hart- en vaatziekten. * Lichaamsbeweging (minimaal 150 minuten matig of 75 minuten intensief per week) is essentieel voor het verminderen van het risico op chronische ziekten en verbetert psychologisch welzijn. * Vaccinaties zijn een zeer kosteneffectieve en veilige methode om morbiditeit en mortaliteit te verminderen, en dragen bij aan groepsimmuniteit. * Vaccinatieaarzeling wordt beïnvloed door gebrek aan vertrouwen, lage risicoperceptie en drempels in toegankelijkheid. * Gezondheidsscreening identificeert risicofactoren en vroege tekenen van ziekte, maar de effectiviteit hangt af van gedragsverandering en een zorgvuldige afweging van kosten en baten. * Stress, zowel als reactie op externe stimuli, lichamelijke reactie als transactie, heeft directe en indirecte effecten op de gezondheid, waaronder een verminderd immuunsysteem en maladaptieve copingmechanismen. * Lichamelijke stressreacties omvatten de activatie van het sympathisch-adrenomedullaire (SAM) systeem en het hypothalamus-hypofyse-bijnier (HPA) systeem. * **Gedragsmatige pathogenen:** Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid. * **Gedragsmatige immunogenen:** Gedragingen die de gezondheid bevorderen. * **'De Zeven van Alameda':** Zeven leefstijlfactoren geassocieerd met een langere levensverwachting. * **Biologische verslavende eigenschappen:** Psychoactieve stoffen beïnvloeden het beloningssysteem van het brein via dopamine-paden. * **Lichamelijke afhankelijkheid:** Ontstaat door tolerantie voor de effecten van een drug, wat een hogere consumptie vereist voor hetzelfde effect. * **Ontwenningseffecten:** Lichamelijke en psychologische symptomen bij het stoppen met gebruik van een psychoactieve stof. * **Psychologische afhankelijkheid:** Afhankelijkheid gebaseerd op plezier, gewoontevorming of zelfmedicatie. --- * Gezondheidsrisico's gerelateerd aan psychoactieve stoffen en leefstijl zijn een cruciaal onderdeel van gezondheidspsychologie. * Deze risico's omvatten een breed scala aan gedragingen en stoffen die zowel de fysieke als mentale gezondheid kunnen beïnvloeden. ### Belangrijke risico's en stoffen * **Roken:** Derde meest gebruikte psychoactieve stof. Doodt de helft van langdurige gebruikers en is verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van hart- en vaatziekten, tumoren en chronische luchtwegaandoeningen. * **Vapen:** Wordt soms gepresenteerd als alternatief voor roken, maar kan een opstap zijn naar roken en heeft mogelijk nadelige gezondheidseffecten. * **Alcoholgebruik:** Verantwoordelijk voor 15% (mannen) en 4% (vrouwen) van alle gezondheidsproblemen en vroegtijdige mortaliteit. Primaire en secundaire alcoholsterfte zijn beide aanzienlijk. * **Overmatig alcoholgebruik:** Gedefinieerd als meer dan 21 glazen per week voor mannen en 14 voor vrouwen. Bingedrinken (5+ glazen per gelegenheid) is een apart risico. * **Voeding en overgewicht:** Overgewicht is een complex probleem door dieet, beweging en genetica. Obesitas is een veelvoorkomende aandoening, vooral bij kinderen. * **Cholesterol:** 'Slecht' LDL-cholesterol, afkomstig uit verzadigde vetzuren, draagt bij aan atherosclerose en hart- en vaatziekten. * **Hoge bloeddruk (Hypertensie):** Vaak gevolg van hoge zoutinname, leidt tot schade aan bloedvaten, hartinfarct, beroerte en orgaanschade. * **Lichaamsbeweging:** Cruciaal voor gezondheid. Minimaal 150 minuten matige of 75 minuten intense aerobe activiteit per week, aangevuld met spierversterkende oefeningen, wordt aanbevolen. * **Vaccinaties:** Belangrijk gezondheidsgedrag voor primaire preventie, ondanks uitdagingen zoals vaccinatie-aarzeling (gerelateerd aan vertrouwen, gemak en complacency). * **Gezondheidsscreening:** Identificeren van risicofactoren en vroege ziektekentekenen, maar vereist een zorgvuldige afweging van kosten, baten en psychologische impact. * **Stress:** Kan via directe (immuunsysteem, hart- en vaatziekten) en indirecte (maladaptieve coping, zelfmedicatie) routes gezondheidsproblemen veroorzaken. ### Factoren die gezondheidsgedrag bepalen * **Individuele determinanten:** Locus of control (interne vs. externe controle), gezondheidsmotivatie (autonoom vs. gecontroleerd), attitudes, risicoperceptie, onrealistisch optimisme en zelfeffectiviteit spelen een grote rol. * **Sociale invloeden:** Sociale normen (injunctieve, descriptieve, subjectieve) en de rolmodellen in de omgeving beïnvloeden gedrag aanzienlijk. * **Omgevingsfactoren:** Het aanpassen van de omgeving door middel van nudging, het minimaliseren van barrières voor gezond gedrag en het maximaliseren van kosten voor ongezond gedrag kan effectief zijn. ### Modellen voor gedragsverandering * **Statistische modellen:** * **Health Belief Model:** Baseert gedragsverandering op waargenomen dreiging en de afweging van voordelen versus barrières. * **Theory of Planned Behavior:** Voorspelt gedrag op basis van intenties, gevormd door attitudes, subjectieve normen en vermeende gedragscontrole. * **Gefaseerde modellen:** * **Transtheoretisch Model (TTM):** Beschrijft gedragsverandering in fasen (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud, terugval). * **Health Action Process Approach (HAPA):** Combineert statistische en gefaseerde elementen, met nadruk op de intentie-gedrag kloof en de rol van volitie en zelfeffectiviteit. * **Interventiemodellen:** * **Precede-Proceed Model:** Een gestructureerd kader voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies, gericht op diverse predisponerende, faciliterende en versterkende factoren. * **Motivationeel Interviewen:** Een niet-sturende gespreksstijl gericht op het ontlokken van eigen motivatie tot verandering. ### Specifieke interventiestrategieën --- ### Kernideeën * Gezondheidsgedrag omvat alle activiteiten gericht op het voorkomen, beschermen, bevorderen en in stand houden van gezondheid. * Gedragsmatige pathogenen zijn schadelijk voor de gezondheid, terwijl gedragsmatige immunogenen deze bevorderen. * Verschillende factoren beïnvloeden gezondheidsgedrag, waaronder individuele determinanten, sociale invloeden en omgevingsfactoren. * Roken, alcoholgebruik en ongezonde voeding zijn belangrijke gedragsmatige pathogenen gerelateerd aan veelvoorkomende ziekten. * De impact van roken op de levensverwachting is significant negatief, met een daling van ongeveer 10 jaar bij langdurige rokers. * Alcoholgebruik is verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van gezondheidsproblemen en vroegtijdige mortaliteit. * Overgewicht wordt gedefinieerd aan de hand van de Body Mass Index (BMI), hoewel dit andere parameters zoals spiermassa negeert. * Risico's van obesitas omvatten hart- en vaatziekten, diabetes type 2, bepaalde kankers en slaapproblemen. * Gezonde voeding benadrukt water, plantaardige voeding, onbewerkte producten en voldoende groenten en fruit. * Minimaal 150 minuten matige of 75 minuten intense aerobe activiteit per week wordt aanbevolen, aangevuld met spierversterkende oefeningen. * Vaccinaties zijn kosteneffectief en bieden individuele en maatschappelijke voordelen door groepsimmuniteit. * Vaccinatieaarzeling wordt gekenmerkt door gebrek aan vertrouwen (confidence), lage risicoperceptie (complacency) en toegankelijkheidsdrempels (convenience). * Gezondheidsscreening identificeert risicofactoren (primaire preventie) of vroege ziekte (secundaire preventie). * **Gedragsmatige pathogenen:** Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid, zoals roken, overmatig alcoholgebruik en ongezonde voeding. * **Gedragsmatige immunogenen:** Gedragingen die de gezondheid bevorderen, zoals regelmatig bewegen, niet roken en gezonde voeding. - **J-vormige dosis-respons relatie:** Een relatie waarbij een laag niveau van consumptie (bv. alcohol) een lager risico op bepaalde gezondheidsproblemen kan geven dan geen consumptie, maar hogere consumptie het risico sterk * **Allostatische belasting:** Overbelasting van fysiologische systemen als gevolg van chronische of herhaalde stress, wat de terugkeer naar homeostase bemoeilijkt. * **Risico perceptie:** De inschatting van de kans op negatieve consequenties als gevolg van bepaald gedrag. * **Onrealistisch optimisme (optimisme bias):** De inschatting dat de kans op een ernstige gebeurtenis kleiner is dan voor anderen. * **Zelfeffectiviteit (self-efficacy):** Het geloof in het eigen vermogen om gedrag te organiseren en te realiseren dat nodig is om een bepaalde uitkomst te bereiken. * **Locus of Control (LoC):** De mate waarin een individu gelooft dat controle over gebeurtenissen (inclusief gezondheid) intern of extern ligt. * **Attitudes:** Bestaan uit cognities (opvattingen), emoties (gevoelens) en gedragsintenties ten opzichte van een bepaald object. * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan' plannen die helpen om intenties om te zetten in gedrag door specifieke situaties en reacties te anticiperen. * **Motiverende gespreksvoering:** Een niet-sturende gespreksstijl gericht op het verkennen van ambivalentie en het stimuleren van de eigen motivatie tot gedragsverandering. * De relatie tussen stressoren en gezondheid is niet altijd lineair; gematigde blootstelling aan stress kan veerkracht bevorderen (stress inoculatie hypothese). ### Veelvoorkomende valkuilen --- # Preventie en gedragsverandering in de gezondheidszorg ### Kernidee * Gezondheidspsychologie onderzoekt mentale, psychosociale en biologische processen en gedrag die gezondheid bevorderen, ziekte voorkomen en de gezondheidszorg verbeteren. * Gezondheid wordt steeds meer benaderd vanuit een biopsychosociaal model, waarbij biologische, psychologische en sociale factoren samen de gezondheid bepalen. ### Belangrijke concepten * **Historische perspectieven op gezondheid:** * Gezondheid als balans (Hippocrates, Galenus): vier lichaamssappen in balans. * Gezondheid en religie: ziekte als straf van God, taboe op empirisch onderzoek. * Dualisme (Renaissance): lichaam en geest als aparte entiteiten, biomedisch ziektemodel. * **Biomedisch model:** Ziekten hebben een fysiologische verklaring; genezing is mechanistisch. Het is een simplistisch, reductionistisch model. * **Biopsychosociaal model:** Aanvulling op biomedisch model, erkent interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. Verwerpt dualisme. * **Positieve gezondheid (Machteld Huber):** Gezondheid als vermogen om eigen regie te voeren en om te gaan met levensuitdagingen, focust op wat mogelijk is. * **Definitie WHO:** Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn, niet enkel afwezigheid van ziekte. ### Wetenschappelijke benaderingen * **Gezondheidspsychologie als toegepaste wetenschap:** Kwantificeert, beschrijft, voorspelt en intervenieert op basis van empirische data. * **Epidemiologisch onderzoek:** Bestudeert ziektepatronen op populatieniveau (mortaliteit, morbiditeit, prevalentie, incidentie, DALY's, QoL). * **Kwalitatief onderzoek:** Beschrijft en begrijpt subjectieve ervaringen, overtuigingen en gedrag (bv. via interviews). ### Factoren die gezondheidsgedrag bepalen * **Individuele factoren:** * Gezondheidscognities: perceptie van risico, attitude, zelfeffectiviteit. * Locus of Control (LoC): interne versus externe controle over gezondheid. * Gezondheidsmotivatie: autonome versus gecontroleerde motivatie (zelfdeterminatietheorie). * Persoonlijkheidskenmerken (bv. Big Five). * Onrealistisch optimisme: onderschatting van eigen risico. * **Sociale invloeden:** * Sociaal leren (observatie). * Sociale normen: injunctieve, descriptieve, subjectieve. * Rolmodellen (levend, symbolisch, verbaal instructie). * **Omgevingsfactoren:** * Beschikbaarheid van gezonde opties. ### Gedragsmodellen ### Interventies voor gedragsverandering ### Stress en gezondheid --- * Gezondheidspsychologie bestudeert mentale, psychosociale en biologische processen die rol spelen bij het bevorderen van gezondheid, het ontstaan en de behandeling van ziekte, en de verbetering van gezondheidszorg. ### Historische perspectieven * **Gezondheid als balans:** Oude Griekse opvatting (Hippocrates & Galenus) van vier lichaamssappen; genezing door balans te herstellen. * **Gezondheid en religie:** In de middeleeuwen werd gezondheid verbonden met spiritualiteit; ziekte als straf van God. * **Dualisme:** Renaissance-idee dat lichaam en geest gescheiden entiteiten zijn, leidend tot het biomedisch ziektemodel. * **Biomedisch ziektemodel:** Ziekten hebben een fysiologische verklaring; genezing is mechanistisch en rechtlijnig. * **Kritiek op biomedisch model:** Negeert psychosomatische effecten, placebo-effect, en de invloed van de psychologie op ziekte. * **Biopsychosociaal model:** Aanvulling op biomedisch model; integreert biologische, psychologische en sociale factoren. ### Definities en modellen * **WHO definitie van gezondheid:** "Een toestand van volledig lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn… het is niet enkel de afwezigheid van ziekte of invaliditeit." * **Biopsychosociaal invaliditeitsmodel (WHO):** Beschrijft de relatie tussen aandoening, functies, anatomische eigenschappen en de uiteindelijke validiteit/invaliditeit. * **Positieve gezondheid (Machteld Huber):** Zelfregie en omgaan met fysieke, emotionele en sociale uitdagingen; meer dan de afwezigheid van ziekte. ### Perspectieven op gezondheid * **Individuele, culturele en leeftijdsgebonden perspectieven:** * **Lekentheorie van gezondheid:** Subjectieve interpretaties van gezondheid beïnvloeden gedrag. * **Crossculturele perspectieven:** Opvattingen over gezondheid verschillen sterk per cultuur. * **Leeftijdsgebonden perspectieven:** Gezondheidsconcepten evolueren doorheen de levensloop. * **Ontwikkeling van ziekteconcepten bij kinderen (Bicace & Walsh):** * **3-7 jaar:** Magische verklaringen, fenomenalisme. * **8-11 jaar:** Concretere verklaringen, besmetting, internalisatie. * **Puberteit:** Abstract concept, fysiologische en psychofysiologische verklaringen. ### Gezondheidspsychologie als wetenschap * **Toegepaste wetenschap:** Kwantificeert, beschrijft, voorspelt en interveëert op basis van empirische data. * **Methoden:** Experimenten, case studies, epidemiologisch onderzoek, kwalitatief onderzoek. * **Epidemiologische termen:** * **Mortaliteit:** Sterftecijfer. * **Morbiditeit:** Verhouding patiënten/populatie (prevalentie en incidentie). * **Premature mortaliteit:** Overlijden vóór verwachte leeftijd. * **Quality of Life (QoL):** Subjectieve tevredenheid met levenskwaliteit. ### Gerelateerde domeinen ### Wat is gezondheidsgedrag? ### Gedragsmatige pathogenen ### Vaccinaties en screening ### Statistische modellen van gezondheidsgedrag ### Gezondheidsbevordering en interventie --- * Gezondheidspsychologie focust op mentale, psychosociale en biologische processen die gezondheid bevorderen, ziekte veroorzaken en de gezondheidszorg verbeteren. * Het biopsychosociaal model beschouwt gezondheid als een interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. * Gezondheidsgedrag omvat activiteiten gericht op het beschermen, bevorderen of in stand houden van gezondheid. ### Kernconcepten * **Gezondheidsgedrag:** * Gedrag dat de gezondheidstoestand ten goede komt. * Kan onderverdeeld worden in gedragsmatige pathogenen (schadelijk) en immunogenen (bevorderend). * Voordelen zijn vaak multiplicatief en cummulatief. * **Gedragsmatige pathogenen:** * Roken: Leidt tot 30% van hart- en vaatziekten, 75% van tumoren en 80% van luchtwegaandoeningen. * Alcoholgebruik: Verantwoordelijk voor 15% (mannen) en 4% (vrouwen) van gezondheidsproblemen en vroegtijdige sterfte. * Voeding en overgewicht: Verhoogd risico op hart- en vaatziekten, diabetes type 2, artrose en tumoren. * Gebrek aan lichaamsbeweging: Verhoogt risico op hart- en vaatziekten en diabetes type 2. * **Gezondheidsgedrag bevorderaars:** * Vaccinaties: Effectief en kosteneffectief voor preventie van ziekten. * Gezondheidsscreening: Identificeert risicofactoren en vroege ziekte. * Lichaamsbeweging: Minimaal 150 minuten matige of 75 minuten intensieve activiteit per week aanbevolen. * **Gedragsdeterminanten:** * **Individueel:** Locus of control, gezondheidsmotivatie (zelfdeterminatietheorie), attitudes (cognities, emoties, gedragsintenties), risicoperceptie, onrealistisch optimisme, zelfeffectiviteit. * **Sociaal:** Sociaal leren, sociale normen (injunctieve, descriptieve, subjectieve). * **Gedragsmodellen:** * **Statische modellen:** Health Belief Model (HBM), Theory of Planned Behavior (TPB). * **Gefaseerde modellen:** Transtheoretisch Model (TTM), Precaution Adoption Process Model (PAPM), Health Action Process Approach (HAPA). * **Gezondheidsinterventiemodellen:** Precede-Proceed model. ### Belangrijke inzichten en toepassingen * **Modellen van gedragsverandering:** * **Health Belief Model:** Gedragsverandering hangt af van waargenomen dreiging, voordelen en barrières, en cues to action. ### Implicaties --- ### Kernideeën * Gezondheidspsychologie onderzoekt mentale, psychosociale en biologische processen gerelateerd aan gedragsfunctioneren bij gezondheid, ziektepreventie, behandeling en verbetering van de gezondheidszorg. * Het biopsychosociaal model integreert biologische, psychologische en sociale factoren voor een holistisch begrip van gezondheid en ziekte. * Gezondheidsgedrag omvat alle activiteiten gericht op het beschermen, bevorderen of in stand houden van de gezondheid. ### Kernfeiten * Historisch gezien evolueerde het gezondheidsconcept van een balans van humores naar religieuze interpretaties, dualisme (lichaam-geest scheiding) en uiteindelijk het biopsychosociaal model. * De Wereldgezondheidsorganisatie definieert gezondheid als een toestand van volledig lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn. * Positieve gezondheid focust op het vermogen van mensen om met levensuitdagingen om te gaan, in plaats van enkel op beperkingen. * Verschillende factoren bepalen gezondheidsgedrag, waaronder persoonlijke cognities (attitudes, risicoperceptie, zelfeffectiviteit), sociale invloeden (normen, rolmodellen) en omgevingsfactoren. * Gezondheidsgedrag is complex en multifactorieel, waarbij zowel gedragsmatige pathogenen (schadelijk gedrag) als immunogenen (gezondheidsbevorderend gedrag) een rol spelen. * Belangrijke gedragsmatige pathogenen zijn roken, alcoholgebruik en ongezonde voeding, die significant bijdragen aan ziekten zoals hart- en vaatziekten en kanker. * Gezondheidsbevordering kan plaatsvinden via informatieverstrekking, omgevingsaanpassingen (nudging), publiek engagement en de inzet van rolmodellen. * **Biopsychosociaal model:** Benadrukt de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren in gezondheid en ziekte. * **Gezondheidsgedrag:** Activiteiten die gericht zijn op het beschermen, bevorderen of in stand houden van gezondheid. * **Gedragsmatige pathogenen:** Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid (bv. roken, ongezonde voeding). * **Gedragsmatige immunogenen:** Gedragingen die de gezondheid bevorderen (bv. lichaamsbeweging, gezonde voeding). * **Risicoperceptie:** De inschatting van de kans op negatieve gezondheidsgevolgen van bepaald gedrag. * **Zelfeffectiviteit (self-efficacy):** Het geloof in eigen vermogen om een bepaald gedrag te organiseren en uit te voeren. * **Intentie-gedrag kloof:** Het verschil tussen de intentie om bepaald gedrag te veranderen en het daadwerkelijk uitvoeren van dat gedrag. * **Nudging:** Het subtiel beïnvloeden van gedrag door de omgeving aan te passen, zonder keuzevrijheid te beperken. * **Motivational interviewing:** Een gespreksstijl gericht op het stimuleren van interne motivatie voor gedragsverandering door middel van dialoog. * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan' plannen die de kans op gedragsverandering vergroten door situaties en reacties te specificeren. * Effectieve gezondheidsinterventies vereisen een gedragsmodel dat rekening houdt met individuele, sociale en omgevingsfactoren. * Het begrijpen van de motivatie achter gedrag is cruciaal voor succesvolle gedragsverandering. * Personalisatie van gezondheidsboodschappen en interventies verhoogt de effectiviteit, met name door het afstemmen op specifieke doelgroepen. * Het aanpakken van de intentie-gedrag kloof is essentieel voor duurzame gedragsverandering, met een focus op implementatie-intenties en zelfeffectiviteit. * De rol van stress en de manier waarop individuen hiermee omgaan (coping), heeft directe en indirecte gevolgen voor de gezondheid. ### Tips --- # Strategieën voor gedragsverandering en interventie ### Kernidee * Gezondheidsgedrag is elke activiteit die gericht is op het beschermen, bevorderen of in stand houden van gezondheid. * Gedragsmatige pathogenen (schadelijk gedrag) moeten vermeden worden, terwijl gedragsmatige immunogenen (gezondheidsbevorderend gedrag) moeten worden uitgevoerd. ### Sleutelconcepten * **Gezondheidsgedrag**: Activiteit gericht op gezondheidsbescherming, -bevordering of -handhaving. * **Gedragsmatige pathogenen**: Schadelijke gedragingen die de gezondheid aantasten. * **Gedragsmatige immunogenen**: Bevorderende gedragingen die de gezondheid ondersteunen. * **"De zeven van Alameda"**: 7-8 uur slapen, niet roken, matig alcoholgebruik, regelmatig bewegen, niet eten tussen maaltijden, ontbijten, en niet meer dan 10% overgewicht. ### Belangrijke feiten * Gezondheidsgedrag heeft vaak multiplicatieve en cumulatieve voordelen. * Bepaalde risicovolle gedragingen kunnen paradoxaal ook voordelen hebben (bv. zonlicht). * Gedrag is nooit strikt deterministisch; genen, omgeving en andere factoren spelen een rol. * Roken is de op twee na meest gebruikte psychoactieve stof en doodt de helft van de langdurige gebruikers. * Alcoholgebruik is de op één na meest gebruikte psychoactieve stof en verantwoordelijk voor aanzienlijke gezondheidsproblemen. * Overmatig alcoholgebruik en bingedrinken komen het meest voor bij jongvolwassenen. * Obesitas is de meest voorkomende aandoening bij kinderen in Europa. * De Quetelet-index (BMI) is een belangrijke, zij het beperkte, maat voor overgewicht. * Gezond cholesterolgehaltes zijn essentieel voor de preventie van hart- en vaatziekten. * Hoge zoutinname is een belangrijke risicofactor voor verhoogde bloeddruk (hypertensie). * Minimaal 150 minuten matige of 75 minuten intense aerobische activiteit per week wordt aanbevolen. * Regelmatige lichaamsbeweging heeft zowel fysieke als psychologische voordelen. * Vaccinaties zijn kosteneffectief en veilig, met grote voordelen voor individuele en collectieve gezondheid. * Vaccinatieaarzeling wordt beïnvloed door 'Confidence', 'Complacency' en 'Convenience'. * Gezondheidsscreening identificeert risicofactoren voor primaire en secundaire preventie. * De effectiviteit van screening hangt af van de bereidheid tot gedragsverandering en de kwaliteitscriteria van de test. ### Implicaties * Inzicht in de determinanten van gezondheidsgedrag is cruciaal voor interventies. * Gezondheidspsychologie maakt gebruik van epidemiologisch en kwalitatief onderzoek om gedrag te kwantificeren, beschrijven, voorspellen en interveniëren. * Verschillende gedragsmodellen (Health Belief Model, Theory of Planned Behavior, Transtheoretisch Model, HAPA) bieden kaders voor het begrijpen en veranderen van gedrag. --- * Gedragsverandering vereist begrip van individuele motivatie, sociale invloeden, en omgevingsfactoren. * Interventies moeten worden afgestemd op specifieke doelgroepen en fasen van gedragsverandering. * Zelfeffectiviteit en implementatie-intenties zijn cruciaal voor succesvolle en duurzame gedragsverandering. ### Kernconcepten * **Gedragsdeterminanten**: Factoren die gedrag beïnvloeden, opgedeeld in distale (indirecte) en proximale (directe) factoren, en mediërende/modererende invloeden. * **Big 5 persoonlijkheidsdimensies**: Consertieusheid, extraversie, agreeableness, neuroticisme en openheid voor ervaringen, met variabele relaties tot gezondheidsgedrag. * **Locus of Control (LoC)**: De mate waarin iemand controle toeschrijft aan zichzelf (intern) of externe factoren (extern) voor gezondheidsuitkomsten. * **Health Locus of Control (HLoC)**: Specifieke LoC gericht op gezondheid; intern, extern/toeval, of gezaghebbende andere. * **Gezondheidsmotivatie**: Autonome (intrinsieke) versus gecontroleerde (extrinsieke) motivatie, beïnvloed door basispsychologische behoeften. * **Sociale invloeden**: Sociaal leren, sociale normen (injunctief, descriptief, subjectief) en attitudes spelen een rol. * **Attitudes**: Cognitieve, emotionele en gedragsintenties gerelateerd aan een object; ambivalentie en dissonantie kunnen gedragsverandering belemmeren. * **Risicoperceptie en onrealistisch optimisme**: Onderschatting van eigen risico's, wat leidt tot minder voorzorgsmaatregelen. * **Zelfeffectiviteit**: Geloof in eigen vermogen om gedrag te organiseren en te realiseren voor specifieke uitkomsten. * **Statistische gedragsmodellen**: Health Belief Model (HBM), Theory of Reasoned Action (TRA), Theory of Planned Behavior (TPB). ### Belangrijke modellen en hun kenmerken * **Health Belief Model (HBM)**: Gedragsverandering afhankelijk van waargenomen dreiging, afweging voor- en nadelen, gezondheidsmotivatie en signalen voor actie. * Beperkingen: Overschatting ervaren dreiging, beperkte aandacht voor sociale invloeden en zelfeffectiviteit. * **Theory of Planned Behavior (TPB)**: Gedragsintentie bepaald door attitude, subjectieve norm en vermeende gedragscontrole. * Beperkingen: Focus op initiatie, weinig aandacht voor emoties, intentie-gedragskloof. * **Gefaseerde modellen**: Beschrijven gedragsverandering in opeenvolgende fasen (bv. Transtheoretisch Model - TTM). * **TTM fasen**: Precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud, terugval. * Beperkingen TTM: Voorspellende waarde wisselend, fasen niet altijd duidelijk, arbitraire tijdsopdeling. * **Health Action Process Approach (HAPA)**: Hybride model dat intentie-gedrag kloof overbrugt met focus op zelfeffectiviteit en volitie (actieplanning). ### Strategieën voor interventie * **Motiverende Gespreksvoering (Motivational Interviewing)**: Niet-sturende, cliëntgerichte aanpak om ambivalentie te verkennen en veranderingstaal te ontlokken. * Kernvaardigheden: Open vragen, affirmaties, reflectie, samenvatten (OARS). * Advies geven: Gidsende stijl, toestemming vragen, meerdere opties bieden. * **Probleemoplossingsgerichte Benadering**: Identificeren van specifieke problemen, formuleren van doelen en ontwikkelen van concrete actiestrategieën. ### Gedragsverandering op individueel niveau --- * Gedragsverandering vereist inzicht in determinanten en effectieve interventiestrategieën. * Modellen bieden een kader om te begrijpen waarom mensen bepaald gedrag vertonen en hoe dit te beïnvloeden. * Individuele, sociale en omgevingsfactoren spelen een cruciale rol bij de effectiviteit van interventies. ### Key concepts * **Attributie:** De toeschrijving van verantwoordelijkheid en controle over gebeurtenissen (bv. Health Locus of Control). * Interne HLoC: Geloof in eigen controle, geassocieerd met meer gezondheidsgedrag. * Externe HLoC: Geloof in toeval of externe factoren, geassocieerd met minder eigen verantwoordelijkheid. * **Zelfeffectiviteit (self-efficacy):** Het geloof in eigen vermogen om succesvol gedrag te organiseren en uit te voeren. * Essentieel voor het initiëren en volhouden van gedragsverandering. * **Motivatie:** Verschil tussen autonome (intrinsieke, keuze) en gecontroleerde (extrinsieke, druk) motivatie. * Autonome motivatie leidt tot betere gezondheidsuitkomsten. * **Sociale invloeden:** Normen (descriptief, injunctief, subjectief) en rolmodellen beïnvloeden gedrag. * **Risico perceptie:** Hoe men de kans op negatieve uitkomsten inschat, kan leiden tot onderschatting of onrealistisch optimisme. * **Implementatie-intenties:** Concrete "als-dan" plannen die de intentie omzetten in actie. * Hulpmiddelen om barrières te anticiperen en te overwinnen. ### Key facts * Het Health Belief Model (HBM) stelt dat gedragsverandering afhangt van waargenomen dreiging, voordelen, barrières en motivatie. * De Theory of Planned Behavior (TPB) stelt dat intentie, attitude, subjectieve normen en waargenomen gedragscontrole gedrag voorspellen. * Gefaseerde modellen (bv. Transtheoretisch Model) beschrijven gedragsverandering als een proces door verschillende stadia (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud). * De Health Action Process Approach (HAPA) overbrugt de kloof tussen intentie en gedrag via motivatie- en volitiefasen. * Het Precede-Proceed model is een uitgebreid raamwerk voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies. * Framing (winst- of verliesframes) kan de effectiviteit van gezondheidsboodschappen beïnvloeden, afhankelijk van het type gedrag en de doelgroep. * Angstinducerende boodschappen kunnen averechts werken (angstbeheersing) tenzij ze gepaard gaan met oplossingsgerichte informatie (gevaarbeheersing) en verhoogde zelfeffectiviteit. * Gepersonaliseerde interventies, afgestemd op specifieke doelgroepen, zijn effectiever dan generieke boodschappen. * Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing) helpt cliënten hun eigen motivatie voor gedragsverandering te ontdekken via een niet-sturende, gidsende stijl. * Probleemoplossingsgerichte benaderingen helpen bij het identificeren van specifieke problemen, het stellen van doelen en het ontwikkelen van concrete strategieën. * Cognitieve interventies (bv. Socratische dialoog, gedragsexperimenten) zijn nuttig wanneer maladaptieve overtuigingen gedragsverandering belemmeren. --- * Gedragsverandering is een complex proces waarbij meerdere modellen en theorieën worden gebruikt om de determinanten van gedrag te begrijpen en te beïnvloeden. * Interventies moeten rekening houden met individuele, sociale en omgevingsfactoren, en vaak gefaseerde benaderingen volgen om duurzame verandering te bewerkstelligen. ### Kernconcepten en modellen * **Gefaseerde modellen van gedragsverandering:** Beschrijven verandering als een proces in opeenvolgende fasen. * **Transtheoretisch model (TTM):** Omvat fasen als precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud en terugval. - > **Tip:** Elk van deze fasen vereist specifieke interventiestrategieën om de persoon effectief te begeleiden * **Precaution Adoption Process-model (PAPM):** Lijkt op TTM, maar met extra fasen voor risicobewustzijn en beslissing. * **Health Action Process Approach (HAPA):** Een hybride model dat zowel motivatie- als volitiefasen (planning en uitvoering) benadrukt, met nadruk op zelfeffectiviteit en implementatie-intenties. * **Statistische modellen van gedragsverandering:** Identificeren gedragsdeterminanten via grootschalige studies. * **Health Belief Model (HBM):** Gedragsverandering wordt voorspeld door waargenomen dreiging en de afweging van voordelen versus barrières. * **Theory of Planned Behavior (TPB):** Intentie tot gedrag wordt bepaald door attitude, subjectieve normen en waargenomen gedragscontrole. - > **Tip:** TPB is nuttig voor het voorspellen van gedragsintenties, maar de kloof tussen intentie en daadwerkelijk gedrag blijft een uitdaging * **Cognitieve interventies:** Gericht op het veranderen van maladaptieve gedachten en overtuigingen die gedragsverandering belemmeren. * Gebruikt technieken zoals Socratische dialoog en gedragsexperimenten. * **Implementatie-intenties:** Concretiseren gedragsintenties tot 'als-dan' plannen om de kloof tussen intentie en gedrag te overbruggen. * Bevatten plannen voor specifieke situaties en voor het omgaan met barrières. * **Publiek engagement:** Het publiekelijk bekendmaken van gedragsintenties, wat inspeelt op sociale normen en steun mobiliseert. * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing):** Een niet-sturende gesprekstechniek gericht op het ontlokken van de eigen motivatie voor verandering bij de cliënt. ### Hulpmiddelen voor gedragsverandering * **Nudging:** Subtiele 'duwtjes' in de rug om gewenst gedrag te bevorderen, zonder keuzevrijheid te beperken. * Maakt gezond gedrag de standaardkeuze. * **Rolmodellen:** Leren van attitudes en gedrag door observatie van anderen (levende, symbolische of verbaal). * **Omgevingsaanpassingen:** Kosten/barrières voor gezond gedrag minimaliseren en voor ongezond gedrag maximaliseren. * **Gezondheidsbevordering op werk/school:** Interventies gericht op deze specifieke contexten. ### Specifieke technieken en toepassingen * **Geleide ontdekking (Socratische dialoog):** Vraaggestuurd gesprek om maladaptieve overtuigingen te identificeren en ter discussie te stellen. * **Gedragsexperimenten (huiswerkopdrachten):** Gedrag uitvoeren dat indruist tegen maladaptieve overtuigingen om duurzame veranderingen te bewerkstelligen. * **SMART-doelen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden doelen stellen (hoewel met beperkingen in wetenschappelijke onderbouwing). --- * Gedragsverandering is een complex proces dat beïnvloed wordt door diverse factoren, van individuele cognities tot omgevingsaanpassingen. * Effectieve interventies vereisen een systematische aanpak die rekening houdt met zowel de motivatie tot gedragsverandering als de volitie (het daadwerkelijk omzetten van intentie in handelen). * De omgeving kan aangepast worden om gewenst gedrag te faciliteren en ongewenst gedrag te ontmoedigen, vaak zonder directe attitudeverandering. * **Gedragsmodellen:** Verkennen de determinanten van gedrag, onderverdeeld in naïeve modellen (informatie/angst/macht drijft verandering) en complexe modellen (focus op individuele determinanten, sociale invloeden, attitudes, risicoperceptie, zelfeffectiviteit). * **Determinanten van gedragsverandering:** * **Individuele factoren:** Zelfeffectiviteit, locus of control, gezondheidsmotivatie (autonoom vs. gecontroleerd), attitudes, risicoperceptie, onrealistisch optimisme. * **Sociale invloeden:** Sociale normen (injunctief, descriptief, subjectief), rolmodellen. * **Gefaseerde modellen:** Beschrijven gedragsverandering als een proces door verschillende fasen (bv. Precontemplatie, Contemplatie, Voorbereiding, Handelingsfase, Onderhoud). * **Statistische modellen:** Gebruiken grootschalig onderzoek om gedragsdeterminanten te bepalen en verbanden te leggen (bv. Health Belief Model, Theory of Planned Behavior). * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing):** Een cliëntgerichte, doelgerichte bena­dering die de intrinsieke motivatie tot verandering aanpakt door de ambivalentie van de cliënt te verkennen. * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan' plannen die helpen de kloof tussen intentie en gedrag te overbruggen door specifieke acties te koppelen aan situaties. * **Cognitieve interventies:** Methoden om maladaptieve overtuigingen en gedachten te herstructureren door middel van Socratische dialoog en gedragsexperimenten. * **Omgevingsaanpassing:** Aanpassen van de omgeving om gezond gedrag te stimuleren en/of ongezond gedrag te ontmoedigen (bv. nudging, kosten/barrières aanpassen). * **Publiek engagement:** Gedragsverandering bekend maken binnen een gemeenschap om sociale normen te beïnvloeden en sociale steun te mobiliseren. * Interventies moeten afgestemd zijn op de specifieke doelgroep, rekening houdend met hun motivatie, zelfeffectiviteit en omgevingscontext. * Gedragsverandering is een proces dat tijd en ondersteuning vereist, met aandacht voor zowel het initiëren als het volhouden van nieuw gedrag. * Het aanpassen van de omgeving kan een effectieve strategie zijn om gedragsverandering te faciliteren, vaak met minder weerstand dan directe attitudeverandering. * Technologische hulpmiddelen (bv. apps) kunnen een rol spelen bij het bieden van gepersonaliseerde ondersteuning en het faciliteren van gedragsverandering. * Het gebruik van cognitieve technieken is essentieel wanneer maladaptieve overtuigingen gedragsverandering belemmeren. - > **Tip:** Combineer motiverende gespreksvoering om de intentie tot verandering te stimuleren met implementatie-intenties en omgevingsaanpassingen om het gedrag daadwerkelijk te faciliteren - > **Voorbeeld:** Een persoon die wil stoppen met roken kan door middel van motiverende gespreksvoering zijn ambivalentie verkennen - Vervolgens kan hij een implementatie-intentie formuleren ("Als ik de drang voel om te roken na het eten, zal ik een appel eten") en de omgeving aanpassen door sigaretten uit huis - te verwijderen --- ### Gedragsverandering op populatieniveau * Grootschalige informatiecampagnes zijn vaak gericht op de gehele bevolking met een generieke boodschap. * Effectiviteit van informatiecampagnes is het grootst wanneer ze onderdeel zijn van herhaalde multimodale interventies of bij eenmalig gedrag zoals vaccinatie. * De Elaboration-Likelihood Model (ELM) onderscheidt twee routes van informatieverwerking: de centrale route (rationele afweging) en de perifere route (indirecte beïnvloeding). * Effectiviteit van een boodschap wordt gemaximaliseerd door de centrale route te combineren met perifere cues. * Framing kan gezondheidsgedrag beïnvloeden door het benadrukken van winst (positieve gevolgen) of verlies (negatieve gevolgen). * Combinatie van winst- en verliesframes kan effectiever zijn, waarbij winstframes doorgaans makkelijker geaccepteerd worden. * Angstinducerende boodschappen kunnen paradoxale effecten hebben en leiden tot vermijding (angstbeheersing) in plaats van gedragsverandering. * Afstemming van interventies op specifieke doelgroepen (demografie, psychologische kenmerken) leidt tot betere resultaten dan generieke boodschappen. * Rolmodellen kunnen attitudes en gedrag beïnvloeden via observationeel leren, vooral wanneer mensen zich identificeren met het model (coping model). * Nudging is een strategie die mensen "een duwtje" geeft richting wenselijk gedrag door gezonde keuzes aantrekkelijker, eenvoudiger of zichtbaarder te maken. * Het maken van gezond/gewenst gedrag de standaardkeuze is een effectieve nudgingtechniek. * Gezondheidsbevordering op werk en school kan plaatsvinden via voorlichting, screening, aanbieden van gezonde keuzes, en rookvrije ruimten. * De "wet van diffusie van innovatie" beschrijft hoe veranderingen zich verspreiden door een populatie via innovators, early adopters, en meerderheden. * **Motiveren tot gedragsverandering** is essentieel, vooral via motiverende gespreksvoering (motivational interviewing). * Motiverende gespreksvoering is een niet-sturende vorm van dialoog gericht op het verkennen van ambivalentie en het ontlokken van "veranderingstaal". * Basisvaardigheden van motiverende gespreksvoering omvatten open vragen, affirmaties, reflecties en samenvattingen. * Advies geven binnen motiverende gespreksvoering gebeurt op een gidsende manier, met toestemming en het bieden van meerdere opties. * Probleemoplossingsgerichte benaderingen helpen bij het implementeren van gedragsverandering door problemen op te breken in concrete, hanteerbare elementen. * SMART-doelen (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden) zijn een heuristiek voor doelformulering, maar vereisen kritische toepassing. * Implementatie-intenties ("Als-dan plannen") overbruggen de kloof tussen intentie en gedrag door concrete strategieën voor specifieke situaties te formuleren. * Cognitieve interventies richten zich op het veranderen van maladaptieve overtuigingen die gedragsverandering belemmeren (bv. Socratische dialoog, gedragsexperimenten). * Digitale technologie (bv. gezondheidsapps) kan worden ingezet voor gepersonaliseerde cues en gradueel opgebouwde moeilijkheidsgraden. ### Stress en gezondheid * **Stress als reactie op een externe stimulus** richt zich op het identificeren en meten van stressoren (catastrofale gebeurtenissen, levensgebeurtenissen, dagelijkse bekommernissen). * De **stress-sensitisatie hypothese** stelt een lineaire relatie tussen stressoren en gezondheidsproblemen voor. * De **stress-inoculatie hypothese** suggereert een U-vormige relatie, waarbij gematigde stress veerkracht kan opbouwen. --- # Ondersteuning en implementatie van gedragsverandering ### Kernidee * Gedragsverandering is een complex proces waarbij diverse factoren een rol spelen, zowel op individueel als op sociaal niveau. * Effectieve ondersteuning en implementatie vereisen een diepgaand begrip van de onderliggende mechanismen en de toepassing van passende modellen en strategieën. ### Belangrijkste concepten * **Determinanten van gedragsverandering:** * Individuele factoren: Kennis, attitudes, overtuigingen, zelfeffectiviteit, locus of control, gezondheidsmotivatie, persoonlijkheidskenmerken (Big Five). * Sociale invloeden: Sociale normen (descriptief, injunctief, subjectief), rolmodellen, sociale steun, groepsdruk. * Omgevingsfactoren: Toegankelijkheid van gezonde opties, kosten/barrières voor gezond/ongezond gedrag, beleid, nudging. * **Gezondheidscognities:** Hoe een individu gezondheid, ziekte en de effecten van gedrag interpreteert (bv. risicoperceptie, onrealistisch optimisme, gezondheidscognities). * **Zelfeffectiviteit (Self-efficacy):** Het geloof in het eigen vermogen om succesvol gedrag uit te voeren en te volhouden. * **Motivatie:** Verschil tussen autonome (intrinsieke) en gecontroleerde (extrinsieke) motivatie, en de rol van basispsychologische behoeften. * **Ambivalentie en dissonantie:** De spanning die ontstaat door tegenstrijdige attitudes, en de motivatie om deze te reduceren. * **Framing:** De manier waarop gezondheidsinformatie wordt gepresenteerd (winst- vs. verliesframes) en de invloed daarvan op attitude en gedrag. * **Angstboodschappen:** De potentiële effectiviteit en paradoxale effecten van angst op gedragsverandering (bv. via het Extended Parallel Process Model). * **Afstemming op doelgroep:** Het belang van gepersonaliseerde boodschappen en interventies die aansluiten bij specifieke kenmerken van de doelgroep. * **Omgevingsaanpassing:** Het minimaliseren van barrières voor gezond gedrag en het maximaliseren van barrières voor ongezond gedrag (bv. nudging, kostenbeperking). * **Cognitieve interventies:** Het identificeren en aanpassen van maladaptieve overtuigingen en gedachtenpatronen (bv. via Socratische dialoog, gedragsexperimenten). * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan'-plannen die helpen bij het vertalen van intenties naar gedrag, inclusief coping-strategieën voor barrières. * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing):** Een cliëntgerichte, gidsende stijl van gespreksvoering om intrinsieke motivatie tot gedragsverandering te ontlokken en te versterken. * **Probleemoplossingsgerichte benadering:** Het helpen van cliënten om problemen op te breken in behapbare elementen en concrete strategieën te ontwikkelen. * **Gefaseerde modellen (bv. Transtheoretisch Model):** Gedragsverandering als een proces dat door verschillende fasen loopt, met specifieke benaderingen per fase. * **Hybride modellen (bv. Health Action Process Approach):** Modellen die zowel motiverende als volitieve (plannings-)fasen integreren. * **Precede-Proceed Model:** Een systematisch raamwerk voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies op basis van diagnose en implementatie. * **Digitalisering:** Het gebruik van digitale technologie (apps, online platforms) voor gepersonaliseerde gezondheidsinterventies en coaching. ### Ondersteuning en implementatiestrategieën * **Motiverende gespreksvoering:** * Focus op het ontlokken van 'veranderingstaal' en het verkennen van ambivalentie. * Gebruik van open vragen, affirmaties, reflecties en samenvattingen. ### Tip --- ### Kernideeën * Gedragsverandering is een complex proces dat niet enkel afhangt van kennis of angst, maar ook van cognitieve, sociale en omgevingsfactoren. * Verschillende modellen en benaderingen bieden structuren om gedragsverandering te begrijpen en te ondersteunen, zowel op individueel als op populatieniveau. * Effectieve interventies vereisen een grondige analyse van de doelgroep en de specifieke determinanten van het gedrag dat men wil beïnvloeden. ### Belangrijke concepten * **Health Belief Model (HBM):** Voorspelt gedragsverandering op basis van waargenomen dreiging (kwetsbaarheid, ernst) en de afweging van voordelen versus barrières, met toevoeging van cues-to-action en motivatie. * **Theory of Planned Behavior (TPB):** Stelt dat gedragsintentie, bepaald door attitude, subjectieve norm en waargenomen gedragscontrole, de beste voorspeller is van gedrag. * **Transtheoretisch Model (TTM):** Beschrijft gedragsverandering als een proces in fasen (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud, terugval). * **Health Action Process Approach (HAPA):** Een hybride model dat zowel motivationele als volitieve fasen onderscheidt en de intentie-gedrag kloof probeert te overbruggen met nadruk op zelfeffectiviteit en implementatie-intenties. * **Precede-Proceed Model:** Een systematisch raamwerk voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies, waarbij sociale, epidemiologische, educatieve en beleidsdiagnoses worden uitgevoerd. * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan'-plannen die de kans op gedragsverandering vergroten door situaties en reacties te koppelen. * **Zelfeffectiviteit (self-efficacy):** Het geloof in het eigen vermogen om een bepaald gedrag succesvol uit te voeren. * **Motiverende gespreksvoering:** Een cliëntgerichte, gidsende stijl van gespreksvoering gericht op het verkennen van ambivalentie en het ontlokken van gedragsveranderingsstaal. ### Implicaties en toepassingen * **Afstemming op doelgroep:** Algemene gezondheidsboodschappen zijn vaak minder effectief dan interventies die zijn afgestemd op specifieke demografische, psychologische of sociaaleconomische groepen. * **Gebruik van rolmodellen:** Het observeren van anderen die succesvol gedrag vertonen, kan de attitude, zelfeffectiviteit en subjectieve normen beïnvloeden. * **Omgevingsaanpassingen (Nudging):** Het 'duwen' van mensen naar wenselijk gedrag door de keuze-omgeving aantrekkelijker, eenvoudiger of zichtbaarder te maken, zonder de keuzevrijheid te beperken. * **Cognitieve interventies:** Veranderen van maladaptieve overtuigingen en gedachten die gedragsverandering belemmeren, vaak via Socratische dialoog en gedragsexperimenten. * **Digitale technologie:** Gezondheidsapps en online platforms kunnen effectief zijn voor gepersonaliseerde gedragsinterventies, cues en het faciliteren van implementatie-intenties. ### Kritische kanttekeningen * **Intentie-gedrag kloof:** Het hebben van een intentie tot gedragsverandering leidt niet automatisch tot daadwerkelijk gedrag. * **Statische versus dynamische modellen:** Statistische modellen tonen verbanden, maar verklaren niet altijd hoe deze verbanden over de tijd tot stand komen. * **Complexiteit van interventies:** Succesvolle gedragsverandering vereist vaak een combinatie van verschillende interventiestrategieën en is een langdurig proces. * **SMART doelen:** Hoewel populair, zijn SMART-doelen niet altijd wetenschappelijk onderbouwd en kunnen ze leiden tot ongewenste uitkomsten als ze niet correct worden toegepast. --- * Gedragsverandering is een complex proces dat ondersteund kan worden door verschillende modellen en strategieën. * Het succes van gedragsverandering hangt af van een combinatie van individuele, sociale en omgevingsfactoren. * Interventies moeten vaak gepersonaliseerd worden en rekening houden met de specifieke fase waarin iemand zich bevindt. * **Motiverende Gespreksvoering:** Een niet-sturende gespreksstijl gericht op het verkennen van ambivalentie en het ontlokken van veranderingstaal. * Basisvaardigheden: open vragen, affirmaties, reflectieve luistervaardigheden en samenvattingen. * Gidsende stijl, enkel advies geven bij aanwezigheid van veranderingstaal. * **Probleemoplossingsgerichte Benadering:** Concretiseren van problemen, formuleren van actiegerichte doelen en ontwikkelen van implementatie-intenties. * Doelen formuleren als SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden). * **Implementatie-intenties:** "Als-dan" plannen die de kloof tussen intentie en gedrag overbruggen. * Focus op de "wat", "wanneer", "waar" en "hoe" van gedragsverandering. * Coping-implementatie-intenties anticiperen op barrières en herval. * **Cognitieve Interventies:** Veranderen van maladaptieve gedachten die gedragsverandering belemmeren. * Socratische dialoog en gedragsexperimenten om overtuigingen te toetsen. * **Gebruik van Digitale Technologie:** Apps en online platforms voor gepersonaliseerde gedragsinterventies en cues. * **Publiek Engagement:** Het publiek bekend maken van gedragsverandering om sociale normen te beïnvloeden en sociale steun te mobiliseren. ### Factoren die gedragsverandering beïnvloeden * **Individuele Factoren:** * Zelfeffectiviteit (geloof in eigen vermogen). * Gezondheidscognities (attitudes, overtuigingen, risicoperceptie). * Motivatie (autonoom vs. gecontroleerd). * Locus of control (interne vs. externe controle over gezondheid). * Persoonlijkheidskenmerken (bv. conscentieusheid). * **Sociale Invloeden:** * Sociale normen (descriptief, injunctief, subjectief). * Rolmodellen (levend, symbolisch, verbaal instructie). * Sociale steun. ### Gefaseerde Modellen van Gedragsverandering ### De rol van stress in gedragsverandering ### Gedragsveranderingen op populatieniveau --- * Gedragsverandering is een complex proces dat niet louter door informatie of angst wordt bewerkstelligd, maar een multifactoriële benadering vereist. * Verschillende modellen en technieken bieden inzichten en methoden om individuen en groepen te ondersteunen bij het aanleren en volhouden van gezond gedrag. ### Sleutelbegrippen * **Gezondheidsgedrag:** Elke activiteit die gericht is op het beschermen, bevorderen of in stand houden van gezondheid. * **Gedragsmatige pathogenen:** Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid. * **Gedragsmatige immunogenen:** Gedragingen die de gezondheid bevorderen. * **Risicoperceptie:** De inschatting van de kans op negatieve consequenties bij bepaald gedrag. * **Zelfeffectiviteit:** Het geloof in eigen vermogen om gedrag te organiseren en uit te voeren om een gewenste uitkomst te bereiken. * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan' plannen die helpen om intenties om te zetten in gedrag. * **Motiverende gespreksvoering:** Een niet-sturende gespreksstijl gericht op het ontlokken van veranderingstaal en het verkennen van ambivalentie. ### Belangrijke modellen en theorieën * **Health Belief Model (HBM):** Veronderstelt gedragsverandering wanneer ernstige dreiging, afweging van voordelen tegen barrières, hoge gezondheidsmotivatie en cues tot actie aanwezig zijn. - > **Beperking:** Overschatting van ervaren dreiging en beperkte rekening met sociale invloeden * **Theory of Planned Behaviour (TPB):** Intentie tot gedrag wordt bepaald door attitude, subjectieve norm en vermeende gedragscontrole. - > **Beperking:** Focus op initiatie, minder op voortzetting van gedrag; negeert emotionele invloeden * **Transtheoretisch Model (TTM):** Beschrijft gedragsverandering in fasen (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud, terugval). - > **Beperking:** Fasen zijn niet altijd duidelijk te onderscheiden; focus op beslissingsbalans kan beperkt zijn * **Health Action Process Approach (HAPA):** Een hybride model dat zowel intentionele als post-intentionele (volitieve) fasen omvat, met nadruk op zelfeffectiviteit en implementatie-intenties. * **Precede-Proceed Model:** Een gestructureerd kader voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies, gericht op predisponerende, faciliterende en versterkende factoren. ### Strategieën voor gedragsverandering * Gebruikt open vragen, affirmaties, reflecties en samenvattingen. * Gericht op het ontlokken van veranderingstaal en het verkennen van ambivalentie. * Hanteert een gidsende stijl en vraagt toestemming voor advies. * **Probleemoplossingsgerichte benadering:** * Identificeert problemen, formuleert concrete doelen en ontwikkelt strategieën (implementatie-intenties). * Helpt cliënten hun eigen vermogen tot probleemoplossing te faciliteren. * **Cognitieve interventies:** --- * Gedragsveranderingsmodellen bieden kaders om te begrijpen waarom mensen bepaald gedrag vertonen en hoe dit beïnvloed kan worden. * Diverse modellen, zowel statisch als gefaseerd, trachten de determinanten en het proces van gedragsverandering te verklaren. * Interventies kunnen gericht zijn op individuele, omgevings- of communicatieve factoren om gedragsverandering te ondersteunen. ### Sleutelfeiten * Het Health Belief Model (HBM) voorspelt gedragsverandering op basis van ervaren dreiging, voordelen, barrières en motivatie, met een rol voor cues tot actie. * De Theory of Planned Behavior (TPB) stelt dat intentie tot gedrag wordt bepaald door attitude, subjectieve norm en vermeende gedragscontrole. * Het Transtheoretisch Model (TTM) beschrijft gedragsverandering als een proces in verschillende fasen, van precontemplatie tot onderhoud. * De Health Action Process Approach (HAPA) overbrugt de kloof tussen intentie en gedrag door de rol van zelfeffectiviteit en volitie (implementatie-intenties) te benadrukken. * **Determinanten van gedrag:** Individuele factoren (bv. persoonlijkheid, locus of control, zelfeffectiviteit, motivatie), sociale invloeden (normen, attitudes, rolmodellen) en omgevingsfactoren. * **Risicoperceptie:** De inschatting van de kans op negatieve gevolgen van bepaald gedrag. * **Onrealistisch optimisme:** De bias om eigen risico's te onderschatten. * **Zelfeffectiviteit:** Het geloof in eigen vermogen om gedrag te veranderen. * **Intentie:** De bewuste beslissing om bepaald gedrag te vertonen. * **Volitie:** Het proces van concrete planning en uitvoering van gedragsintenties. * **Implementatie-intenties:** 'Als-dan' plannen die de overgang van intentie naar gedrag faciliteren. * **Framing:** De wijze waarop informatie wordt gepresenteerd (winst- versus verlieskader). * **Nudging:** Subtiele 'duwtjes' in de richting van wenselijk gedrag zonder keuzevrijheid te beperken. * **Socratische dialoog:** Een vraaggestuurde methode om maladaptieve overtuigingen te onderzoeken en uit te dagen. * **Gedragsexperimenten:** Huiswerkopdrachten om maladaptieve overtuigingen te toetsen. ### Implicaties * Effectieve gedragsinterventies vereisen een grondige analyse van de specifieke doelgroep en de relevante gedragsdeterminanten. * Een combinatie van verschillende benaderingen (bv. cognitieve technieken, omgevingsaanpassingen, communicatie) is vaak noodzakelijk voor duurzame verandering. * Het verhogen van zelfeffectiviteit en het faciliteren van concrete plannen zijn cruciaal voor het succes van gedragsverandering. * Het afstemmen van boodschappen op de doelgroep, met gebruik van geschikte rolmodellen en effectieve communicatiestrategieën, vergroot de impact van interventies. * Het minimaliseren van barrières en het maximaliseren van facilitatoren voor gezond gedrag kan de omgeving zo structureren dat gezond gedrag de standaardkeuze wordt. - > Gebruik de principes van de Theory of Planned Behavior om te analyseren hoe je eigen intenties tot studiegedrag gevormd worden door je attitudes, de meningen van anderen en je - eigen controle over het leerproces --- * Gedragsverandering is een complex proces dat ondersteuning en specifieke strategieën vereist, zowel op individueel als op populatieniveau. * Verschillende modellen en interventies trachten de kloof tussen intentie en daadwerkelijk gedrag te overbruggen en duurzame veranderingen te bewerkstelligen. ### Kernconcepten * **Gedragsdeterminanten:** * Distale factoren (bv. persoonlijkheidskenmerken zoals Big Five, Locus of Control) en proximale factoren (bv. attitudes, intenties, zelfeffectiviteit) beïnvloeden gedrag. * **Big Five persoonlijkheidskenmerken:** Consciëntieusheid hangt samen met minder risicogedrag, terwijl neuroticisme geassocieerd wordt met meer risicogedrag. * **Locus of Control (LoC):** Een interne Health Locus of Control (HLoC) correleert met meer gezondheidsgedrag, mits er waarde gehecht wordt aan gezondheid. * **Gezondheidsmotivatie:** Autonome motivatie (intrinsiek) leidt tot betere gezondheidsuitkomsten dan gecontroleerde motivatie. * **Sociale invloeden:** Sociale normen (injunctief, descriptief, subjectief) en het gedrag van rolmodellen zijn significant. * **Attitudes:** Bestaan uit cognitieve, affectieve en gedragscomponenten; ambivalentie en dissonantie kunnen leiden tot gedragsaanpassing of attitudeaanpassing. * **Risicoperceptie en onrealistisch optimisme:** Het onderschatten van eigen risico kan leiden tot onvoldoende voorzorgsmaatregelen. * **Zelfeffectiviteit (self-efficacy):** Het geloof in eigen vermogen tot gedragsverandering is een sterke voorspeller voor succes. * **Gedragsmodellen:** * **Statistische modellen:** Health Belief Model (HBM) en Theory of Planned Behavior (TPB) proberen gedragsdeterminanten te identificeren. * HBM: Dreiging + kosten-batenanalyse + motivatie + cues voor actie bepalen gedragsverandering. * TPB: Attitude + subjectieve norm + vermeende gedragscontrole bepalen intentie, wat gedrag voorspelt. * **Gefaseerde modellen:** Transtheoretisch Model (TTM) en Health Action Process Approach (HAPA) beschrijven gedragsverandering als een proces in fasen. * TTM: Precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud, terugval. * HAPA: Onderscheid tussen pre-intentionele motivatie- en post-intentionele volitiefase, met focus op zelfeffectiviteit en volitie. * **Precede-Proceed Model:** Een gestructureerd kader voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies, gericht op predisponerende, faciliterende en bekrachtigende factoren. * **Interventiestrategieën:** * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing):** Een niet-sturende, begeleidende stijl om de eigen motivatie van de cliënt voor gedragsverandering te stimuleren door ambivalentie te verkennen. * **Probleemoplossingsgerichte benadering:** Helpt bij het formuleren van concrete doelen en strategieën voor gedragsverandering, vaak als aanvulling op motiverende gespreksvoering. * **Implementatie-intenties (Als-dan plannen):** Concreet maken van gedragsverandering door specifieke situaties te koppelen aan gewenst gedrag om de intentie-gedrag kloof te overbruggen. * **Cognitieve interventies:** Technieken zoals Socratische dialoog en gedragsexperimenten om maladaptieve overtuigingen te herstructureren. * **Publiek engagement:** Het publiekelijk bekend maken van gedragsintenties om sociale normen en steun te mobiliseren. ### Belangrijke overwegingen --- ### Core idea * Gedragsverandering is een complex proces dat beïnvloed wordt door diverse factoren en waarvoor verschillende modellen en interventies bestaan. * Het succes van gedragsverandering hangt af van het begrijpen van zowel de motivatie van het individu als de omgevingsfactoren. ### Key facts * Het Transtheoretisch Model (TTM) beschrijft gedragsverandering in fasen: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, handeling, onderhoud en terugval. * De Health Action Process Approach (HAPA) overbrugt de kloof tussen intentie en gedrag door de rol van zelfeffectiviteit en volitie (bewuste planning) te benadrukken. * Het Precaution Adoption Process Model (PAPM) onderscheidt twee extra fasen ten opzichte van het TTM, met focus op bewustzijn en besluitvorming. * Het Precede-Proceed model biedt een gestructureerd raamwerk voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies op populatieniveau. * Gedragsverandering kan worden gestimuleerd via informatieverstrekking, educatie, sociale invloeden, en omgevingsaanpassingen. ### Key concepts * **Implementatie-intenties**: "Als-dan"-plannen die een specifieke situatie koppelen aan een gewenst gedrag om de kans op uitvoering te vergroten. * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing)**: Een niet-sturende gesprekstechniek gericht op het versterken van de intrinsieke motivatie voor gedragsverandering door het verkennen van ambivalentie. * **Geleide ontdekking (Socratische dialoog)**: Een cognitieve interventie waarbij de therapeut de cliënt uitdaagt om maladaptieve overtuigingen te identificeren en in vraag te stellen. * **Gedragsexperimenten**: Huiswerkopdrachten die cliënten uitvoeren om maladaptieve overtuigingen te testen en te vervangen door meer adaptieve overtuigingen. * **Framing**: Het kaderen van gezondheidsgedrag door de nadruk te leggen op de positieve (winst) of negatieve (verlies) gevolgen van handelen of niet handelen. * **Rolmodellen**: Individuen of symbolen die gedrag demonstreren en anderen inspireren en motiveren tot verandering. * **Nudging**: Het subtiel sturen van gedrag door de keuzeomgeving zo aan te passen dat gezonde keuzes de standaard of de eenvoudigste optie worden. ### Implications * Effectieve gezondheidsinterventies vereisen een gepersonaliseerde aanpak, afgestemd op de specifieke kenmerken en motivatieniveaus van de doelgroep. * Het combineren van verschillende interventietechnieken, zoals motiverende gespreksvoering en cognitieve herstructurering, kan de effectiviteit vergroten. * Het stimuleren van zelfeffectiviteit is cruciaal voor zowel het initiëren als het volhouden van gedragsverandering. * Omgevingsfactoren spelen een significante rol en kunnen worden gemanipuleerd om gezond gedrag te faciliteren en ongezond gedrag te ontmoedigen. * De publieke bekendmaking van gedragsveranderingsintenties kan via sociale normen en steun een positieve impact hebben op het succes. ### Common pitfalls * Het onderschatten van de complexiteit van gedragsverandering en het toepassen van te simplistische modellen. * De kloof tussen intentie en daadwerkelijk gedrag kan leiden tot teleurstelling en ontmoediging als deze niet wordt overbrugd. * Angst-inducerende boodschappen kunnen, zonder voldoende aandacht voor zelfeffectiviteit, leiden tot vermijding en paradoxale effecten. --- # stressgerelateerde aandoeningen en preventie ### Kernidee * Gezondheidspsychologie onderzoekt mentale, psychosociale en biologische processen en gedragsmatige functioneren bij gezondheid, ziekte en de zorg daarvoor. * Stress wordt gezien als een transactie tussen een gebeurtenis en de individuele beoordeling daarvan, met zowel lichamelijke als psychologische gevolgen. ### Belangrijke feiten * Gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte; het omvat ook lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn (WHO definitie). * Het biomedische model, dat uitgaat van een puur fysiologische verklaring van ziekte, wordt aangevuld door het biopsychosociaal model. * Het biopsychosociaal model erkent de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren bij gezondheid en ziekte. * Gezondheidspsychologie maakt gebruik van diverse methoden, waaronder epidemiologisch en kwalitatief onderzoek. * Gezondheidsgedrag omvat activiteiten gericht op het beschermen, bevorderen of in stand houden van gezondheid. * Gedragsmatige pathogenen zijn schadelijk voor de gezondheid, terwijl gedragsmatige immunogenen deze bevorderen. * Roken is een belangrijke gedragsmatige pathogeen met ernstige gevolgen voor de gezondheid. * Alcoholgebruik draagt bij aan zowel primaire als secundaire sterfte en heeft complexe effecten op de gezondheid. * Overgewicht is een veelvoorkomende aandoening met diverse gezondheidsrisico's. * Lichaamsbeweging is cruciaal voor zowel fysieke als psychologische gezondheid. * Vaccinaties zijn een effectieve preventieve maatregel tegen ziekten. * Gezondheidsscreening kan helpen bij vroege detectie van ziekten. * Gedragsmodellen helpen verklaren waarom mensen zich gedragen zoals ze doen, zelfs als dit schadelijk is voor hun gezondheid. * Zelfeffectiviteit (geloof in eigen kunnen) is een belangrijke voorspeller van gedragsverandering. * Stress kan zowel directe (lichamelijke) als indirecte (gedragsmatige) gevolgen hebben voor de gezondheid. * De transactionele stressmodel benadrukt de subjectieve beoordeling van gebeurtenissen als bepalend voor de stressreactie. ### Kernconcepten * **Biopsychosociaal model:** Een holistische benadering die biologische, psychologische en sociale factoren integreert bij het begrijpen van gezondheid en ziekte. * **Gezondheidsgedrag:** Elke activiteit die gericht is op het verbeteren of behouden van de gezondheid. * **Gedragsmatige pathogenen/immunogenen:** Schadelijk gedrag versus bevorderend gedrag voor de gezondheid. * **Stressoren:** Externe of interne gebeurtenissen die een potentiële bedreiging vormen. * **Allostatische overbelasting:** De cumulatieve schade aan het lichaam door langdurige of herhaalde stressreacties. * **Transactionele stressmodel:** Ziet stress als een interactie tussen de gebeurtenis en de individuele interpretatie en beoordeling daarvan. * **Primaire beoordeling (transactioneel model):** De initiële interpretatie van een gebeurtenis als gunstig, irrelevant, verlies, bedreiging of uitdaging. ### Implicaties --- * Stress is een complexe interactie tussen omgevingsstimuli, persoonlijke beoordelingen en beschikbare copingmiddelen. * De subjectieve ervaring van stress, eerder dan de objectieve gebeurtenis, bepaalt de impact op de gezondheid. * Vroege theorieën zagen stress als een reactie op externe stressoren, terwijl latere inzichten de nadruk leggen op de transactie tussen individu en omgeving. * Hans Selye beschreef stress als de 'niet-specifieke respons van het organisme op verstoring van lichamelijke homeostase'. * De directe route van stress naar gezondheid omvat fysiologische veranderingen zoals verminderde immuunfunctie en verhoogde bloeddruk. * De indirecte route omvat maladaptieve copingmechanismen zoals roken, ongezonde voeding en middelengebruik. * De stressinoculatiehypothese suggereert een U-vormige relatie tussen stressoren en gezondheid, waarbij gematigd stressoren veerkracht kunnen bevorderen. * Chronische stress kan leiden tot 'allostatische overbelasting', waarbij fysiologische systemen worden uitgeput. * **Primaire beoordeling**: Subjectieve interpretatie van een stimulus als gunstig, irrelevant, verlies, bedreiging of uitdaging. * **Secundaire beoordeling**: Inschatting van eigen vermogens en hulpmiddelen om met de stressor om te gaan. * **Stressoren**: Externe of interne gebeurtenissen of stimuli die als potentieel stressvol worden ervaren. * Catastrofale gebeurtenissen (zeldzaam, grote impact). * Belangrijke levensgebeurtenissen (waarschijnlijk, grote impact). * Dagelijkse bekommernissen/frustraties (frequent, mildere impact). * **Sympathisch-adrenomedullaire systeem (SAM)**: Kortdurende stressrespons met afgifte van adrenaline en noradrenaline. * **Hypothalamus-hypofyse-bijnier (HPA)-as**: Langdurige stressrespons met afgifte van cortisol. * **Allostase**: Anticiperend regulerend vermogen om homeostase te herstellen. * **Allostatische overbelasting**: Overbelasting van fysiologische systemen door chronische of herhaalde stress. * Het meten van stressoren, bijvoorbeeld via 'life event scales', helpt bij het begrijpen van de cumulatieve impact op de gezondheid. * Interventies gericht op stressmanagement moeten rekening houden met zowel de primaire als secundaire beoordelingsprocessen van het individu. * Het bevorderen van veerkracht door middel van gematigde stressoren kan op lange termijn voordelig zijn. * Verschillende soorten stressoren (bv. onverwachte versus voorspelbare) hebben verschillende effecten op de gezondheid. * De perceptie van controle, zelfs wanneer deze niet effectief is, kan de impact van stress verminderen. * Stressgerelateerde aandoeningen kunnen zowel direct (fysiologisch) als indirect (gedragsmatig) worden beïnvloed. --- * Stress is een complexe interactie tussen externe/interne gebeurtenissen en iemands persoonlijke beoordeling en beschikbare middelen. * De beoordeling van een gebeurtenis (als gunstig, verlies, bedreiging of uitdaging) en de inschatting van eigen coping-mogelijkheden bepalen of iets als stressvol wordt ervaren. * Chronische stress en overbelasting van het fysiologische stressresponssysteem kunnen leiden tot diverse gezondheidsproblemen. ### Kernfeiten * Stress kan leiden tot een verminderde werking van het immuunsysteem, verhoogd risico op hart- en vaatziekten, en gastro-intestinale problemen. * De fysiologische stressrespons omvat de activering van het sympathisch-adrenomedullaire (SAM) systeem en het hypothalamus-hypofyse-bijnierschors (HPA) systeem. * Langdurig verhoogde cortisolwaarden kunnen leiden tot immuunsuppressie, verhoogd LDL-cholesterol en veroudering. * Langdurige afgifte van adrenaline en noradrenaline kan leiden tot verhoogde bloeddruk en hartritmestoornissen. * De 'stress inoculatie hypothese' suggereert dat gematigde blootstelling aan stress kan leiden tot betere gezondheidsuitkomsten door het aanleren van coping-mechanismen. * Stressoren kunnen worden gecategoriseerd als catastrofaal, belangrijke levensgebeurtenissen, of dagelijkse bekommernissen. * Life event scales meten het cumulatieve aantal ervaren stressoren, wat gecorreleerd kan zijn met gezondheidsproblemen. * **Primaire beoordeling:** Subjectieve interpretatie van een gebeurtenis als gunstig, irrelevant, verlies, bedreiging, of uitdaging. * **Secundaire beoordeling:** Inschatting van beschikbare hulpmiddelen en het eigen vermogen om met de stressor om te gaan. * **Allostase:** Het adaptieve proces van het lichaam om de homeostase te handhaven onder wisselende omstandigheden. * **Allostatische overbelasting:** Het punt waarop het lichaam chronisch overbelast raakt door langdurige stressrespons. * **Homeostase:** De neiging van het lichaam om een stabiel intern milieu te handhaven. * **Transactioneel stressmodel (Lazarus):** Stress is het resultaat van een dynamische interactie tussen de persoon en de omgeving, gebaseerd op beoordelingen. * **Stresssensitisatie hypothese:** Een toenemend aantal stressoren leidt tot een grotere kans op gezondheidsproblemen. * Individuele verschillen in beoordeling en coping-strategieën verklaren waarom niet iedereen op dezelfde manier reageert op stressoren. * Focus op de subjectieve beleving van stress is cruciaal voor het begrijpen van de impact op de gezondheid. * Preventie en interventie moeten zich richten op het vergroten van coping-vaardigheden en het verminderen van de perceptie van bedreiging. * Onvoorspelbare en oncontroleerbare gebeurtenissen kunnen schadelijker zijn dan voorspelbare gebeurtenissen. - > **Tip:** Het Transactioneel stressmodel benadrukt dat stress niet enkel veroorzaakt wordt door de gebeurtenis zelf, maar vooral door hoe we deze gebeurtenis interpreteren en hoe we denken ermee om - te kunnen gaan - > **Voorbeeld:** Iemand kan een aankomend examen als een bedreiging zien met grote gevolgen voor zijn toekomst (negatieve primaire beoordeling), met weinig vertrouwen in zijn studiemethoden (negatieve secundaire beoordeling), wat - leidt tot aanzienlijke stress --- * Stress is een complexe interactie tussen de persoon en zijn omgeving, waarbij de subjectieve beoordeling van een situatie cruciaal is. * De fysiologische reactie op stress is evolutionair ontwikkeld, maar chronische activatie ervan kan schadelijk zijn voor de gezondheid. * Psychologische beoordelingen van een situatie (primaire en secundaire beoordeling) bepalen of deze als stressvol wordt ervaren en hoe hiermee wordt omgegaan. * De stressrespons omvat de activatie van het sympathisch-adrenomedullaire (SAM) systeem en het hypothalamus-hypofyse-bijnier (HPA) systeem. * Het SAM-systeem zorgt voor een kortdurende respons met adrenaline en noradrenaline, wat leidt tot verhoogde arousal, hartslag en bloeddruk (fight-or-flight). * Het HPA-systeem reguleert een langdurigere respons met cortisol, wat energie beschikbaar maakt maar ook het immuunsysteem onderdrukt. * Chronische stress kan leiden tot allostatische overbelasting, waarbij fysiologische systemen overbelast raken en de terugkeer naar homeostase bemoeilijkt wordt. * Langdurig verhoogde cortisolwaarden worden geassocieerd met een onderdrukt immuunsysteem, verhoogd LDL-cholesterol, versnelde veroudering en depressie. * Langdurige afgifte van adrenaline en noradrenaline kan leiden tot verhoogde bloeddruk, trombose, hartritmestoornissen en slaapproblemen. * **Primaire beoordeling:** De subjectieve inschatting van de aard en het belang van een stimulus (gunstig, irrelevant, verlies, bedreiging, uitdaging). * **Secundaire beoordeling:** De inschatting van de beschikbare middelen en het eigen vermogen om met de stressor om te gaan. * **Allostase:** Het adaptieve vermogen van het lichaam om zich aan te passen aan omgevingseisen en homeostase te herstellen. * **Allostatische overbelasting:** De negatieve gevolgen van chronische of herhaalde activatie van de stressrespons, leidend tot fysieke en mentale gezondheidsproblemen. * **Stress inoculatie hypothese:** De bevinding dat matige blootstelling aan stressoren kan leiden tot een verhoogde veerkracht en betere gezondheidsuitkomsten. * **Directe route stress-gezondheid:** Stressoren die direct fysiologische veranderingen veroorzaken die schadelijk zijn voor de gezondheid (bv. immuunsuppressie, verhoogde bloeddruk). * **Indirecte route stress-gezondheid:** Stressoren die leiden tot maladaptieve copingmechanismen (bv. roken, ongezonde voeding) of veranderingen in gedrag die de gezondheid schaden. * Individuele verschillen in beoordeling en copingvermogen bepalen de impact van stress op de gezondheid. * De fysieke reactie op stress is niet-specifiek, maar de subjectieve ervaring en de gevolgen verschillen per persoon en situatie. * Preventie en behandeling van stressgerelateerde aandoeningen vereisen aandacht voor zowel de externe stressoren als de interne beoordelings- en copingmechanismen. * Het bevorderen van effectieve copingstrategieën en het verminderen van maladaptieve reacties zijn cruciaal voor het behoud van gezondheid. --- # cognitieve en gedragsmatige interventies voor stressmanagement ### Kernidee * Stressmanagement omvat interventies gericht op het veranderen van gedachten, emoties en gedragingen om stress te verminderen en welzijn te bevorderen. ### Kernconcepten * Stress wordt gezien als een reactie op externe stimuli, een lichamelijke reactie, of als een transactie tussen individu en omgeving. * De Transactionele stressmodel van Lazarus stelt dat de subjectieve beoordeling van een situatie bepaalt of deze als stressvol wordt ervaren. * Primaire beoordeling: inschatting van de situatie als gunstig, verlies, bedreiging of uitdaging. * Secundaire beoordeling: inschatting van de beschikbare hulpmiddelen en het eigen vermogen om met de situatie om te gaan. * De fysiologische stressrespons omvat de activatie van het sympathisch-adrenomedullaire (SAM) systeem en het hypothalamus-hypofyse-bijnier (HPA) systeem. * Chronische activatie van deze systemen kan leiden tot allostatische overbelasting en gezondheidsproblemen. * De stress inoculatie hypothese suggereert dat een gematigd aantal stressoren veerkracht kan bevorderen. ### Sleutelconcepten stressmodellen * **Stress als reactie op externe stimulus:** * Focus op stressoren (bv. catastrofale gebeurtenissen, belangrijke levensgebeurtenissen, dagelijkse beslommeringen). * Kan stressoren cumulatief meten via Life Event Scales. * Stress sensitisatie hypothese: lineaire relatie tussen stressoren en gezondheidsproblemen. * **Stress als lichamelijke reactie:** * Nadruk op neurologische, biologische en fysiologische processen. * Homeostase en allostase zijn centrale concepten. * SAM-systeem (adrenaline, noradrenaline) voor kortdurende reacties. * HPA-systeem (cortisol) voor langdurige reacties. * Chronische stress leidt tot overbelasting van fysiologische systemen. * **Stress als transactie:** * Stress is een subjectieve ervaring gevormd door interactie. * Beoordelingsprocessen (primair en secundair) zijn cruciaal. * Onverwachte, onvoorspelbare en oncontroleerbare gebeurtenissen verhogen de stress. ### Implicaties * Interventies moeten rekening houden met de subjectieve beoordeling van stressoren en de beschikbare copingmiddelen. * Het versterken van copingvaardigheden en het bevorderen van een positieve beoordeling van uitdagingen zijn belangrijk. * Het begrijpen van de fysiologische reactie helpt bij het identificeren van risico's op lange termijn. --- * Cognitieve en gedragsmatige interventies richten zich op het veranderen van gedachten en gedragingen om stress te beheersen. * Deze interventies bouwen voort op modellen die de relatie tussen cognitie, gedrag en welzijn onderzoeken. ### Sleutelconcepten * **Cognitieve herstructurering:** Identificeren en uitdagen van negatieve of disfunctionele gedachten die bijdragen aan stress. * Socratische dialoog: Therapeut stelt vragen om maladaptieve overtuigingen te identificeren en de geldigheid ervan te bevragen. * Gedragsexperimenten: Klanten voeren opdrachten uit die indruisen tegen maladaptieve overtuigingen om deze te testen. * **Gedragsveranderingstechnieken:** Strategieën om gedrag te veranderen, vaak gefaseerd of gericht op specifieke vaardigheden. * Motiverende gespreksvoering: Niet-sturende gespreksstijl gericht op het exploreren van ambivalentie en het ontlokken van veranderingstaal. * Basisvaardigheden: Open vragen, affirmaties, reflecties en samenvattingen. * Gidsende stijl: Advies geven wanneer intentie tot verandering aanwezig is. * Probleemoplossingsgerichte benadering: Het identificeren van specifieke problemen, formuleren van doelen en ontwikkelen van strategieën. * Implementatie-intenties: Concrete 'als-dan' plannen om intenties om te zetten in actie, inclusief coping-intenties voor barrières. * **Zelfregulatie:** Cognitieve en gedragsmatige processen om eigen reacties te sturen ten behoeve van doelen. * **Zelfeffectiviteit:** Het geloof in het eigen vermogen om gedrag te organiseren en uit te voeren dat nodig is om een bepaald doel te bereiken. ### Sleutelfeiten * Cognitieve interventies beogen het vervangen van maladaptieve overtuigingen door meer adaptieve overtuigingen. * Gedragsmatige interventies helpen bij het aanleren van nieuwe vaardigheden en het aanpassen van gedragspatronen. * De Health Action Process Approach (HAPA) combineert statistische en gefaseerde modellen, met nadruk op zelfeffectiviteit en volitie (bewuste planning). * Het Transtheoretisch Model (TTM) beschrijft gedragsverandering in fasen: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, onderhoud en terugval. * Het Precaution Adoption Process Model (PAPM) onderscheidt extra fasen, met nadruk op de perceptie van risico en de uiteindelijke beslissing tot beschermend gedrag. * Gezondheidsinterventies kunnen gebruikmaken van digitale technologie, zoals gezondheidsapps, voor gepersonaliseerde ondersteuning. * Framing (winst- of verlieskader) en het gebruik van angstboodschappen zijn strategieën die effectiviteit kunnen hebben, afhankelijk van de doelgroep en het specifieke gedrag. * Effectieve stressmanagementstrategieën vereisen vaak een combinatie van het aanpakken van zowel denkpatronen als gedrag. * Gepersonaliseerde interventies, afgestemd op de specifieke behoeften, motivatie en zelfeffectiviteit van een individu, zijn cruciaal voor succes. * Het verhogen van zelfeffectiviteit en het bieden van concrete plannen (implementatie-intenties) vergroten de kans op succesvolle gedragsverandering en stressmanagement. * Het begrijpen van de verschillende fasen van gedragsverandering helpt bij het ontwerpen van effectieve interventies die aansluiten bij de motivatie van het individu. * Het aanpassen van de omgeving en het faciliteren van gezond gedrag via nudging kan gedragsverandering ondersteunen zonder directe attitudeverandering te vereisen. ### Tip --- * Deze interventies zijn gebaseerd op de aanname dat onze interpretaties van gebeurtenissen en ons gedrag direct invloed hebben op onze stresservaring. * **Cognitieve herstructurering:** Identificeren en aanpassen van disfunctionele gedachten die bijdragen aan stress. * Identificeren van automatische negatieve gedachten. * Uitdagen van de geldigheid en logica van deze gedachten. * Vervangen van maladaptieve overtuigingen door meer adaptieve en realistische overtuigingen. * **Geleide ontdekking (Socratische dialoog):** Een therapeutische techniek waarbij de cliënt wordt gestimuleerd om de eigen maladaptieve overtuigingen kritisch te onderzoeken. * **Gedragsexperimenten:** Het uitvoeren van activiteiten die ingaan tegen maladaptieve overtuigingen, om deze te toetsen en te veranderen. * **Probleemoplossingsgerichte benadering:** Het opdelen van algemene problemen in kleinere, behapbare elementen en het ontwikkelen van concrete strategieën om deze op te lossen. * **Implementatie-intenties:** Het creëren van specifieke "als-dan" plannen om gedragsintenties om te zetten in actie, met aandacht voor mogelijke barrières. * **'Als-dan' plannen voor neutrale situaties:** Specifiek maken wanneer en hoe een gedrag zal worden uitgevoerd. * **'Als-dan' plannen voor barrières (coping-implementatie-intenties):** Anticiperen op mogelijke obstakels en plannen ontwikkelen om deze te overwinnen. * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing):** Een cliëntgerichte, directieve benadering om de eigen motivatie van de cliënt voor gedragsverandering te verkennen en te versterken. * Focust op het verkennen van ambivalentie en cognitieve dissonantie. * Gebruikt open vragen, affirmaties, reflecties en samenvattingen. * Vermijdt de "righting reflex" (corrigerende reflex). * **Publiek engagement:** Het publiek maken van de intentie tot gedragsverandering om sociale steun te mobiliseren en de subjectieve normen te beïnvloeden. * **Gedragsverandering door omgevingsaanpassing (nudging):** Het subtiel beïnvloeden van gedrag door de keuzeomgeving zo in te richten dat gezond gedrag de standaard of de makkelijkste optie wordt. * Deze interventies bieden praktische tools voor individuen om hun stressreacties te managen. * Ze benadrukken de rol van onze eigen gedachten en gedragingen in stresservaringen, wat empowerment kan bieden. * Effectieve toepassing vereist vaak een combinatie van cognitieve en gedragsmatige strategieën. * De focus ligt op het ontwikkelen van copingmechanismen en het vergroten van zelfeffectiviteit. - > **Tip:** Het succes van deze interventies hangt sterk af van de mate waarin de cliënt gemotiveerd is om mee te werken en zijn/haar eigen gedachten en gedragingen kritisch te - durven evalueren - > **Voorbeeld:** Een individu dat constant negatief denkt over werkgerelateerde stress ("Ik kan dit onmogelijk aan") kan door cognitieve herstructurering leren deze gedachte om te buigen naar iets als ("Dit --- * Stressmanagementtechnieken richten zich op het veranderen van cognitieve processen en gedrag om de impact van stress te verminderen. * Interventies kunnen zowel gericht zijn op het beheersen van de externe stressor als op de interne reactie van de persoon. ### Belangrijke concepten * **Herstructurering van gedachten:** Het identificeren en veranderen van negatieve of irrationele denkpatronen die bijdragen aan stress. * **Probleemoplossende vaardigheden:** Het aanleren van effectieve strategieën om met stressvolle situaties om te gaan. * **Relaxatietechnieken:** Methoden zoals ademhalingsoefeningen, progressieve spierrelaxatie en mindfulness om fysieke en mentale spanning te verminderen. * **Gedragsactivatie:** Het stimuleren van deelname aan aangename of betekenisvolle activiteiten om stemming en welzijn te verbeteren. * **Zelfeffectiviteit:** Het vergroten van het geloof in eigen kunnen om stress te hanteren en gedragsveranderingen door te voeren. * **Implementatie-intenties:** Het creëren van concrete "als-dan" plannen om gedragsverandering te faciliteren en terugval te voorkomen. ### Kernfeiten * Cognitieve herstructurering helpt om irrationele overtuigingen over stress en de eigen reacties daarop te ontkrachten. * Probleemoplossende trainingen bieden concrete stappen om stressoren aan te pakken. * Mindfulnessmeditatie focust op het huidige moment zonder oordeel, wat leidt tot verhoogde zelfbewustheid en acceptatie. * Biofeedbacktechnieken stellen individuen in staat fysiologische reacties te monitoren en te reguleren. * Stressmanagementprogramma's integreren vaak meerdere technieken voor een breder effect. * Het omgaan met de percepetie van controle over stressoren is cruciaal in veel interventies. * Effectieve stressmanagementinterventies zijn gepersonaliseerd en houden rekening met individuele verschillen. * De integratie van technieken uit verschillende modellen, zoals cognitieve gedragstherapie en mindfulness, kan de effectiviteit vergroten. * Het aanleren van copingstrategieën kan de veerkracht tegenover toekomstige stressoren vergroten. * Langdurige training en oefening zijn essentieel voor het ontwikkelen van duurzame stressmanagementvaardigheden. * Stressmanagement kan de algehele gezondheid en levenskwaliteit significant verbeteren. --- # Patiëntgerichte benaderingen en communicatievaardigheden in de zorg ### Kernconcepten * Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn, niet enkel de afwezigheid van ziekte of invaliditeit. * Het biopsychosociaal model integreert biologische, psychologische en sociale factoren in het begrip van gezondheid en ziekte. * Positieve gezondheid richt zich op wat nog mogelijk is, in plaats van op beperkingen. ### Kernideeën * Historisch evolueerde het begrip gezondheid van balans in lichaamsvochten (Hippocrates) naar religieuze opvattingen, dualisme, en uiteindelijk het biopsychosociaal model. * Het biomedisch model, voortkomend uit dualisme, ziet ziekte als een mechanisch en rechtlijnig proces, los van psychologische en sociale factoren. * Gezondheidskognities, zoals de perceptie van eigen controle (Locus of Control), beïnvloeden gedrag en reactie op ziekte. ### Sleutelfeiten * Gezondheidspsychologie is een toegepaste wetenschap die empirische data gebruikt om gezondheidsgedrag te kwantificeren, beschrijven, voorspellen en interveniëren. * Epidemiologisch onderzoek (mortaliteit, morbiditeit, prevalentie, incidentie) is cruciaal voor het begrijpen van ziektepatronen op populatieniveau. * Gezondheidsgedrag wordt gedefinieerd als gedrag dat de gezondheidstoestand ten goede komt, ongeacht de intentie. * Risicoperceptie en onrealistisch optimisme beïnvloeden de inschatting van persoonlijke risico's en de bereidheid tot preventie. * Zelfeffectiviteit, het geloof in eigen vermogen tot gedragsverandering, is een belangrijke voorspeller van succesvolle gedragsverandering. ### Implicaties * Individuele, culturele en leeftijdsgebonden perspectieven op gezondheid beïnvloeden gedrag en zorgzoekgedrag. * Gezondheidsinterventies moeten afgestemd zijn op de specifieke doelgroep, inclusief hun kennis, attitudes en gedrag. * Gedragsmodellen (bv. Health Belief Model, Theory of Planned Behavior) bieden kaders voor het begrijpen en beïnvloeden van gezondheidsgedrag. * De intentie tot gedragsverandering is een belangrijke voorspeller, maar de daadwerkelijke uitvoering kan worden belemmerd door factoren zoals zelfeffectiviteit en omgevingsbarrières. * Motiverende gespreksvoering is een effectieve techniek om individuele motivatie tot gedragsverandering te stimuleren door middel van een niet-sturende dialoog. * Omgevingsaanpassingen (nudging) kunnen de keuze voor gezond gedrag aantrekkelijker maken zonder de keuzevrijheid te beperken. * Cognitieve interventies zijn nodig wanneer maladaptieve overtuigingen gedragsverandering belemmeren, door middel van methoden zoals de Socratische dialoog en gedragsexperimenten. --- ### Kernidee * Communicatievaardigheden zijn essentieel voor een patiëntgerichte benadering in de zorg. * Het succes van communicatie hangt af van de wederzijdse interactie en perceptie tussen zorgverlener en patiënt. ### Kernfeiten * Communicatie is een dynamisch proces van uitwisseling van informatie en betekenis. * Het begrijpen van elkaars boodschap vereist aandacht voor zowel verbale als non-verbale signalen. * De effectiviteit van communicatie wordt beïnvloed door de context, relatie en de interne toestanden van de communicerende partijen. * Non-verbale communicatie (lichaamstaal, oogcontact, toonhoogte) is vaak minstens zo belangrijk als verbale communicatie. * Een actieve luisterhouding van de zorgverlener is cruciaal voor een goede patiëntenzorg. * Het stellen van open vragen stimuleert de patiënt om meer te delen. * Samenvatten en reflecteren toont begrip en valideert de ervaring van de patiënt. * Weerstand bij de patiënt kan een signaal zijn van onzekerheid of conflict, en vereist een aangepaste communicatieaanpak. * Het vermijden van de 'corrigeer reflex' bij weerstand is belangrijk om de autonomie van de patiënt te respecteren. ### Belangrijke concepten * **Patronen van communicatie:** Herhalende interactiepatronen tussen zorgverlener en patiënt. * **Zelfeffectiviteit:** Het geloof van de patiënt in zijn eigen vermogen om gedrag te veranderen of om te gaan met uitdagingen. * **Motiverende gespreksvoering:** Een niet-sturende gespreksstijl die de eigen motivatie van de patiënt voor gedragsverandering stimuleert. * **Geleide ontdekking (Socratische dialoog):** Een techniek waarbij de zorgverlener de patiënt helpt zijn eigen overtuigingen en gedragingen te onderzoeken en in vraag te stellen. * **Implementatie-intenties:** Concrete "als-dan" plannen die de patiënt helpen om intenties om te zetten in actie. * **Ambivalentie:** De aanwezigheid van tegenstrijdige attitudes ten opzichte van een bepaald gedrag of keuze. * **Cognitieve dissonantie:** Het psychologisch ongemak dat ontstaat door inconsistente attitudes of overtuigingen. ### Implicaties voor de zorgverlener * Communicatievaardigheden moeten actief worden ontwikkeld en geoefend. * Het tonen van empathie en respect is fundamenteel voor een vertrouwensrelatie. * Het herkennen en adequaat reageren op non-verbale signalen van de patiënt is essentieel. * Het faciliteren van zelfmanagement en eigen regie bij de patiënt is een belangrijk doel. * De zorgverlener moet zich bewust zijn van zijn eigen houding en mogelijke vooroordelen. * Het vermogen om complexe informatie helder en begrijpelijk over te brengen aan de patiënt is cruciaal. --- * De nadruk ligt op de patiënt als individu binnen de bredere context van zijn of haar leven. * De focus verschuift van louter biomedische aspecten naar een meer holistische benadering van gezondheid en ziekte. * Effectieve communicatie is cruciaal voor het begrijpen van de patiënt en het bevorderen van herstel en welzijn. * **Biopsychosociaal model**: Gezondheid en ziekte worden bepaald door de interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. * **Positieve gezondheid (strengths-based model)**: Benadrukt wat iemand nog wél kan en de eigen regie, in plaats van te focussen op beperkingen. * **Subjectieve beleving**: De persoonlijke ervaring van de patiënt met ziekte is net zo belangrijk als objectieve medische feiten. * **Culturele en leeftijdsgebonden perspectieven**: Gezondheidsopvattingen variëren sterk tussen culturen en door verschillende levensfasen. * **Lekentheorie van gezondheid**: De opvattingen die leken hebben over gezondheid, gevormd door sociale representaties. * **Ziekteconcepten doorheen de kindertijd**: Ontwikkeling van het begrip van ziekte van magisch naar complex abstract concept. * **Epidemiologie**: Wetenschappelijke studie naar ziektepatronen en hun relatie met andere factoren op populatieniveau. * Mortaliteit: Sterftecijfer. * Morbiditeit: Verhouding ziektegevallen tot totale populatie (prevalentie en incidentie). * DALY's (Disability-adjusted life years): Maatstaf voor de totale impact van ziekte. ### Belangrijke feiten * Het biomedische model, hoewel revolutionair, heeft beperkingen door de dualistische visie op lichaam en geest en het negeren van psychosomatische effecten. * De Wereldgezondheidsorganisatie definieert gezondheid als een toestand van volledig lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn. * Culturele opvattingen en tijdsgeest beïnvloeden wat als 'normale' gezondheid wordt beschouwd. * Kinderen ontwikkelen hun ziekteconcepten geleidelijk, van magische verklaringen naar meer logische en abstracte redeneringen. * Gezondheidspsychologie is een toegepaste wetenschap die empirische data gebruikt om gezondheid en ziekte te kwantificeren, beschrijven, voorspellen en interveniëren. * Kwalitatief onderzoek is essentieel om de subjectieve ervaringen van patiënten te begrijpen. ### Implicaties voor de zorg * Zorgverleners moeten rekening houden met de individuele, culturele en leeftijdsgebonden perspectieven van patiënten. * Communicatie moet worden afgestemd op het begrip van de patiënt om effectieve zorg te garanderen. * Het biopsychosociaal model biedt een completer kader voor het begrijpen van gezondheid en ziekte. * De focus op positieve gezondheid kan bijdragen aan een grotere eigen regie en welzijn van de patiënt. --- * Communicatie is een cruciaal instrument in de zorg, dat ingezet wordt om de effectiviteit van de behandeling en de kwaliteit van leven te verbeteren. * Het begrijpen van de patiënt vanuit een breed, patiëntgericht perspectief is essentieel voor effectieve communicatie en zorgverlening. * De inzet van specifieke communicatievaardigheden kan de relatie tussen zorgverlener en patiënt versterken en leiden tot betere zorguitkomsten. * **Patiëntgerichtheid:** De nadruk leggen op de individuele behoeften, waarden, voorkeuren en perspectieven van de patiënt. * **Transactie model van Lazarus:** Stress wordt gezien als een subjectieve ervaring, voortkomend uit de interactie tussen de persoon en de omgeving, met beoordelingsprocessen als sleutelmomenten. * Primaire beoordeling: de aard en het belang van de stimulus inschatten (verlies, bedreiging, uitdaging). * Secundaire beoordeling: de eigen capaciteiten en beschikbare middelen inschatten om met de situatie om te gaan. * **Emotionele intelligentie:** Het vermogen om eigen en andermans emoties te herkennen, begrijpen en reguleren, wat cruciaal is in zorgrelaties. * **Zelfeffectiviteit (Bandura):** Het geloof in het eigen vermogen om gedrag te organiseren en uit te voeren dat nodig is om een bepaalde uitkomst te bereiken. * **Motiverende gespreksvoering (Motivational Interviewing):** Een cliëntgerichte benadering gericht op het verkennen en oplossen van ambivalentie ten aanzien van gedragsverandering, waarbij de zorgverlener een gidsende rol aanneemt. * Focus op het ontlokken van 'verandertaal' vanuit de patiënt. * Gebruik van open vragen, affirmaties, reflecties en samenvattingen. * Advies geven vanuit een gidsende stijl, met toestemming en opties. * **Probleemoplossingsgerichte benadering:** Een gestructureerde aanpak om gedragsverandering te realiseren door concrete problemen te identificeren, doelen te stellen en strategieën te ontwikkelen. * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan'-plannen die helpen de kloof tussen intentie en gedrag te overbruggen, door specifieke acties te koppelen aan situaties. * **Cognitieve interventies:** Technieken gericht op het veranderen van maladaptieve gedachten en overtuigingen die gedragsverandering belemmeren (bv. Socratische dialoog, gedragsexperimenten). ### Implicaties voor de zorgpraktijk * Zorgverleners moeten zich bewust zijn van de subjectieve beleving van de patiënt en diens interpretatie van situaties. * Het vermogen om emoties te herkennen en hier gepast op te reageren, versterkt de therapeutische relatie. * Het stimuleren van zelfeffectiviteit bij de patiënt is cruciaal voor het succes van gedragsverandering. * Het toepassen van motiverende gespreksvoering en probleemoplossingsgerichte technieken kan patiënten helpen bij het realiseren van hun gezondheidsdoelen. * Het ontwikkelen van implementatie-intenties en het aanpakken van maladaptieve cognitieve patronen zijn effectieve strategieën voor duurzame gedragsverandering. * Gepersonaliseerde communicatie en interventies, afgestemd op de specifieke behoeften en context van de patiënt, leveren betere resultaten op. --- * Focus op het vergroten van de zelfeffectiviteit van patiënten en het faciliteren van gedragsverandering door middel van specifieke interventies en modellen. * Gedragsverandering wordt benaderd vanuit verschillende modellen, met nadruk op zowel individuele factoren als omgevingsaanpassingen. ### Key facts * De Health Action Process Approach (HAPA) is een hybride model (statistisch en gefaseerd) dat de intentie-gedrag kloof tracht te overbruggen. * HAPA onderscheidt een pre-intentionele motivatiefase en een post-intentionele volitiefase. * Zelfeffectiviteit speelt een cruciale rol bij het initiëren, in stand houden en herstellen van gedragsverandering binnen HAPA. * Volitie (bewuste planning) is essentieel om intenties om te zetten in handelen, vaak via implementatie-intenties ('als-dan' plannen). * Het Precede-Proceed model biedt een gestructureerd raamwerk voor het plannen en evalueren van gezondheidsinterventies. * Predispositionele, faciliterende en versterkende factoren vormen de basis voor interventies in het Precede-Proceed model. * Het Precede-Proceed model bestaat uit een 'Precede' fase (diagnose en planning) en een 'Proceed' fase (implementatie en evaluatie). * Gedragsverandering op populatieniveau kan gemotiveerd worden door informatieverstrekking, educatie, sociale invloeden en omgevingsaanpassingen. * Het Elaboration-Likelihood Model beschrijft twee routes van informatieverwerking: de centrale route (rationeel) en de perifere route (indirect). * Framing (winst- of verlieskader) en het gebruik van angst spelen een rol in de effectiviteit van gezondheidsboodschappen. * Aanpassen van de boodschap aan de specifieke doelgroep is cruciaal voor effectiviteit. * Rolmodellen, zowel 'levende' als 'symbolische', kunnen gedrag beïnvloeden door observatie. * Nudging is een strategie die mensen een 'duwtje' geeft richting wenselijk gedrag zonder keuzevrijheid te beperken. ### Key concepts * **Implementatie-intenties:** Concrete 'als-dan' plannen die de kloof tussen intentie en gedrag overbruggen. * **Volitie:** Het proces van bewuste planning en uitvoering van gedragsverandering. * **Nudging:** Het subtiel sturen van gedrag door opties aantrekkelijker, eenvoudiger of zichtbaarder te maken. * **Geleide ontdekking (Socratische dialoog):** Een vraaggestuurde gespreksmethode om maladaptieve overtuigingen te identificeren en uit te dagen. * **Gedragsexperimenten:** Huiswerkopdrachten om maladaptieve overtuigingen te testen door nieuw gedrag uit te voeren. * **Motiverende gespreksvoering:** Een niet-confronterende gespreksstijl gericht op het verkennen van ambivalentie en het stimuleren van eigen motivatie tot verandering. * **Corrigeer reflex (righting reflex):** De neiging van hulpverleners om weerstand te overwinnen door direct advies te geven, wat vaak averechts werkt. * **Veranderingstaal:** Uitingen van de cliënt die wijzen op een besef van noodzaak tot verandering. ### Implications * Effectieve gedragsverandering vereist een combinatie van het vergroten van intentie en het faciliteren van de uitvoering. * Het personaliseren van interventies op basis van doelgroepkenmerken verhoogt de effectiviteit aanzienlijk. ### Common pitfalls --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Biomedisch ziektemodel | Een opvatting die stelt dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische verklaring hebben en dat genezing mechanistisch en rechtlijnig verloopt. Gezondheid wordt hierin gezien als een neutrale toestand, waarbij ziekte pas optreedt wanneer iets niet meer functioneert. | | Biopsychosociaal model | Een model dat stelt dat biologische, psychologische en sociale factoren samen bepalen of iemand ziek is of zich ziek voelt. Dit model verwerpt dualisme en legt nadruk op de subjectieve beleving van gezondheid. | | DALY's (Disability-adjusted life years) | Een maatstaf die de totale impact van een aandoening in kaart brengt door het aantal kwaliteitsvolle levensjaren verloren door een bepaalde aandoening of beperking te berekenen. Het is de som van vroegtijdige mortaliteit en het aantal levensjaren met beperking of verminderde levenskwaliteit. | | Epidemiologisch onderzoek | Grootschalig statistisch onderzoek gericht op het bestuderen van ziektepatronen op populatieniveau en de relatie daarvan met andere factoren zoals gedrag en attitudes. Het helpt bij het kwantificeren, beschrijven en voorspellen van gezondheidskwesties. | | Gezondheidscognities | De manier waarop iemand naar gezondheid kijkt en welke impact bepaald gedrag daarop heeft. Deze cognities beïnvloeden de intentie en het daadwerkelijke vertonen van gezondheidsgedrag. | | Gezondheidsgedrag | Elke activiteit die wordt ondernomen met het doel de gezondheid te beschermen, bevorderen of in stand te houden. Dit omvat zowel gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid (pathogenen) als gedragingen die de gezondheid bevorderen (immunogenen). | | Gedragsmatige immunogenen | Gedragingen die de gezondheid bevorderen en bijdragen aan een betere lichamelijke en geestelijke toestand. Voorbeelden zijn regelmatig bewegen en gezonde voeding. | | Gedragsmatige pathogenen | Gedragingen die schadelijk zijn voor de gezondheid en gerelateerd zijn aan aandoeningen waaraan veel mensen sterven, met name in welvarende landen. Voorbeelden zijn roken en overmatig alcoholgebruik. | | Incidentie | Het aantal mensen dat een bepaalde aandoening krijgt binnen een specifiek tijdskader. Dit geeft inzicht in hoe vaak nieuwe gevallen van een ziekte voorkomen. | | Locus of Control (LoC) | Een persoonlijkheidsconstruct dat aangeeft hoe iemand de verantwoordelijkheid en controle over gebeurtenissen toeschrijft, in dit geval met betrekking tot de eigen gezondheid. Dit kan intern (individuele controle) of extern (invloed van buitenaf) zijn. | | Mortaliteit | Het sterftecijfer; het aantal sterfgevallen in een gegeven populatie en/of in een bepaald jaar dat wordt toegeschreven aan een specifieke aandoening. | | Morbiditeit | De verhouding tussen het aantal lijders aan een bepaalde aandoening en de totale populatie. Dit kan verder worden onderverdeeld in prevalentie en incidentie. | | Term | Definitie | | Prevalentie | Het aantal personen dat op een bepaald moment aan een specifieke aandoening lijdt binnen een gegeven populatie. | | Kwaliteit van Leven (QoL) | Een subjectieve maatstaf voor de tevredenheid met het leven, inclusief de lichamelijke en geestelijke gezondheid, en het algemeen welzijn. | | Zelfeffectiviteit (self-efficacy) | Het geloof van een individu in zijn of haar eigen vermogen om bepaalde gedragingen te organiseren en uit te voeren die nodig zijn om een gewenste uitkomst te bereiken, wat cruciaal is voor gedragsverandering. | | Health Belief Model (HBM) | Een gedragsmodel dat stelt dat de kans op gezondheidsgedrag wordt bepaald door de waargenomen dreiging van een ziekte, de afweging van voor- en nadelen van gedragsverandering, en de aanwezigheid van cues voor actie. | | Kwalitatief onderzoek | Onderzoek dat gericht is op het beschrijven en begrijpen van subjectieve ervaringen, overtuigingen en gedragingen van specifieke groepen mensen, vaak uitgevoerd via interviews, focusgroepen of observaties. | | Health Locus of Control (HLoC) | De specifieke toepassing van Locus of Control op ziekte en gezondheid, waarbij de controle wordt toegeschreven aan het individu zelf (intern), externe factoren zoals geluk (extern/toeval), of gezaghebbende anderen zoals artsen. | | Dualisme | De filosofische opvatting dat lichaam en geest twee afzonderlijke en onafhankelijke entiteiten zijn. Dit perspectief was dominant in de renaissance en beïnvloedde het biomedisch ziektemodel, maar wordt tegenwoordig als te simplistisch beschouwd. | | Gezondheidspsychologie | Een wetenschappelijke discipline die zich bezighoudt met het mentale, psychosociale en biologische processen die een rol spelen bij het bevorderen en in stand houden van gezondheid, het ontstaan van ziekte, en de preventie en behandeling daarvan. | | Onrealistisch optimisme | De neiging om de kans op negatieve gebeurtenissen voor zichzelf te onderschatten, terwijl de kans op positieve gebeurtenissen wordt overschat. Dit kan leiden tot het nemen van minder voorzorgsmaatregelen. | | Cognitieve interventies | Technieken die gericht zijn op het identificeren, uitdagen en veranderen van negatieve of disfunctionele denkpatronen die bijdragen aan stress. Dit omvat het herstructureren van gedachten en het ontwikkelen van meer realistische en adaptieve denkbeelden. | | Gedragsmatige interventies | Strategieën die gericht zijn op het aanleren van nieuwe, gezondere gedragingen en het afleren van ongezonde patronen die stress kunnen verergeren. Dit kan variëren van ontspanningstechnieken tot het ontwikkelen van betere copingvaardigheden. | | Stressmanagement | Een reeks technieken en strategieën die worden gebruikt om de negatieve effecten van stress te beheersen en te verminderen. Het doel is om de veerkracht te vergroten en het algehele welzijn te verbeteren door effectiever om te gaan met stressvolle situaties. | | Copingvaardigheden | De middelen en strategieën die een individu gebruikt om om te gaan met stressvolle situaties, uitdagingen of bedreigingen. Effectieve copingvaardigheden helpen bij het verminderen van de negatieve impact van stress op het fysieke en psychische welzijn. | | Cognitieve herstructurering | Een techniek binnen cognitieve therapie waarbij maladaptieve of irrationele gedachten worden geïdentificeerd, geëvalueerd en vervangen door meer realistische en constructieve gedachten. Dit helpt om de emotionele reactie op stressvolle gebeurtenissen te veranderen. | | Ontspanningstechnieken | Methoden die worden gebruikt om de fysieke en mentale spanning te verminderen die geassocieerd wordt met stress. Voorbeelden hiervan zijn diepe ademhalingsoefeningen, progressieve spierrelaxatie en mindfulness. | | Mindfulness | Een vorm van meditatie die gericht is op het bewust ervaren van het huidige moment zonder oordeel. Het helpt bij het vergroten van het zelfbewustzijn en het verminderen van de reactiviteit op stressvolle gedachten en gevoelens. | | Zelfeffectiviteit | Het geloof van een individu in zijn of haar eigen vermogen om succesvol gedrag te organiseren en uit te voeren dat nodig is om specifieke situaties te beheersen. Hoge zelfeffectiviteit is cruciaal voor het initiëren en volhouden van gedragsveranderingen, inclusief stressmanagementstrategieën. | | Risicoperceptie | De inschatting die een individu maakt van de kans op het ervaren van negatieve consequenties als gevolg van bepaald gedrag. Een lage risicoperceptie kan leiden tot het nemen van minder voorzorgsmaatregelen. | | Positieve gezondheid | Een concept dat uitgaat van wat nog wel mogelijk is, in plaats van zich te focussen op deficits of beperkingen. Het beschouwt gezondheid als een vermogen om eigen regie te voeren en om te gaan met fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. | | Lekentheorie van gezondheid | De manier waarop bepaalde groepen mensen gezondheid begrijpen en definiëren, vaak gebaseerd op subjectieve ervaringen zoals een gevoel van welzijn, de afwezigheid van symptomen, of de handelingen waar een gezond persoon toe in staat is. | | Theory of Planned Behavior (TPB) | Een gedragsmodel dat stelt dat de intentie tot gedrag wordt bepaald door de attitude ten opzichte van het gedrag, de subjectieve norm, en de vermeende gedragscontrole, waarbij intentie de meest directe voorspeller van gedrag is. | | Gefaseerde modellen van gezondheidsgedrag | Modellen die proberen gedragsverandering over de tijd in kaart te brengen door te kijken naar verschillende fasen, waarbij elke fase specifieke barrières en vereisten heeft voor duurzame verandering. | | Gezondheidszorg | Het geheel van diensten en activiteiten gericht op het bevorderen, herstellen en handhaven van de gezondheid van individuen en populaties. |

# Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen Dit gedeelte van het document behandelt een reeks psychische stoornissen die gekenmerkt worden door dwanggedachten, dwanghandelingen of specifieke gedragspatronen, waaronder obsessief-compulsieve stoornis (OCD), morfodysfore stoornis, verzamelstoornis, trichotillomanie en excoriatiestoornis. ### 1.1 Obsessieve-compulsieve stoornis (OCD) #### 1.1.1 Algemene kenmerken en criteria OCD wordt gekenmerkt door recidiverende en aanhoudende dwanggedachten, impulsen of voorstellingen, en/of zich herhalend gedrag of psychische activiteit (dwanghandelingen). Deze klachten dienen klinisch significant lijden te veroorzaken, de dagelijkse routine te verstoren, of het beroepsmatige of sociale functioneren significant te belemmeren. * **Dwanggedachten (obsessies):** Opdringerige en misplaatste gedachten, impulsen of voorstellingen die niet simpelweg overdreven bezorgdheid over dagelijkse problemen gaan. Betrokkenen proberen deze te negeren, onderdrukken of te neutraliseren met andere gedachten of handelingen. Ze erkennen vaak dat deze gedachten een product zijn van hun eigen geest. * **Dwanghandelingen (compulsies):** Repetitief gedrag (zoals handenwassen, controleren) of psychische activiteit (zoals bidden, tellen) waartoe betrokkene zich gedwongen voelt als reactie op een dwanggedachte. Deze handelingen zijn gericht op het voorkomen of verminderen van lijden of het voorkomen van gevreesde gebeurtenissen, maar tonen vaak geen realistische samenhang met het gevreesde doel. #### 1.1.2 Subtypes van OCD * Angst voor besmetting en wasdrang * Angst voor een gevaarlijke gebeurtenis en controledwang * Agressieve, seksuele of religieuze obsessies * Thought action fusion: de verhoogde kans dat iets gebeurt als men er een gedachte over heeft. * Symmetrie-obsessies, tellen en ordenen #### 1.1.3 Diagnose en differentiële diagnostiek De diagnose wordt gesteld op basis van anamnese en psychiatrisch onderzoek. Differentiële diagnoses omvatten Obsessief-Compulsieve Persoonlijkheidsstoornis (OCPD), eetstoornissen, hypochondrie, tic-stoornissen, parafilieën en somatische aandoeningen. Een zeldzame oorzaak is een auto-immuunreactie tegen de basale kernen na een streptokokkeninfectie (PANDAS). #### 1.1.4 Epidemiologie en beloop De lifetime prevalentie van OCD is ongeveer 0.9%. Mannen en vrouwen zijn gelijk vertegenwoordigd. De stoornis begint meestal in de adolescentie of vroege volwassenheid. Het beloop is vaak chronisch met periodes van toename en afname, waarbij de gemiddelde duur tot diagnose ongeveer 15 jaar bedraagt. #### 1.1.5 Etiopathogenese * **Neurobiologische factoren:** Familiale en genetische studies tonen een hogere concordantie bij eeneiïge tweelingen (70%) dan bij twee-eiige tweelingen (40%). Neuroimagingstudies suggereren hyperactiviteit in het cortico-striato-thalamo-corticale circuit (orbitofrontaal, corpus cingulum anterius, nucleus caudatus) in rust. Neurotransmitters zoals serotonine en dopamine spelen een rol. * **Psychologische factoren:** Dwangrituelen worden gezien als een manier om angst tijdelijk te verminderen, wat het ritueel versterkt en in stand houdt. #### 1.1.6 Behandeling * **Medicatie:** Selectieve serotonineheropnameremmers (SSRIs) worden gebruikt, vaak in hogere doses en met een langere wachttijd op effect (bijvoorbeeld sertraline 150 mg). Na een jaar kan de dosis eventueel gehalveerd worden, maar stoppen wordt afgeraden. * **Psychotherapie:** Cognitieve gedragstherapie (CGT) leidt bij ongeveer 70% van de patiënten tot significante symptoomreductie en verbetering van hersenbeeldvorming. Gedragstherapie, inclusief exposure met responspreventie, is effectief. > **Tip:** Het is cruciaal om de duur tot diagnose te verkorten, aangezien onbehandelde OCD ernstige consequenties kan hebben. ### 1.2 Morfodysfore stoornis (Body Dysmorphic Disorder - BDD) #### 1.2.1 DSM-criteria BDD wordt gekenmerkt door een preoccupatie met één of meer vermeende misvormingen of onvolkomenheden in het uiterlijk die voor anderen niet waarneembaar zijn of als onbeduidend worden beschouwd. Betrokkenen vertonen repetitieve handelingen (zoals spiegelen, verzorgen, pulken) of psychische activiteiten (zoals vergelijken met anderen) als reactie op deze ongerustheid. Dit veroorzaakt klinisch significant lijden of beperkingen en wordt niet beter verklaard door ongerustheid over lichaamsvet of gewicht bij eetstoornissen. #### 1.2.2 Epidemiologie De puntprevalentie wordt geschat op 2.4% in de VS, met een lichte oververtegenwoordiging van vrouwen. In specifieke populaties, zoals dermatologie- en cosmetische chirurgie patiënten, is de prevalentie hoger. #### 1.2.3 Aanvang en beloop De mediane leeftijd van aanvang is 15 jaar. De stoornis heeft vaak een chronisch beloop, maar is behandelbaar. Suïcidaal gedrag komt frequent voor. ### 1.3 Verzamelstoornis (Hoarding Disorder) #### 1.3.1 DSM-criteria Kenmerkend is de aanhoudende moeite om bezittingen weg te doen, ongeacht hun werkelijke waarde. Er is een sterke behoefte om voorwerpen te bewaren en lijdensdruk bij wegdoen. Dit leidt tot het verzamelen van grote hoeveelheden bezittingen die de woonruimtes zo veel rommel maken dat deze hun oorspronkelijke functie niet meer kunnen vervullen, tenzij met tussenkomst van derden. #### 1.3.2 Specificaties * Met excessief verwerven (80-90%) * Met goed, redelijk, gering of ontbrekend realiteitsbesef (inclusief waanovertuigingen) #### 1.3.3 Epidemiologie De prevalentie wordt geschat op 2-6%. Mannen worden vaker gevonden in epidemiologische studies, terwijl vrouwen vaker in klinische populaties voorkomen. #### 1.3.4 Aanvang en beloop Eerste verschijnselen treden op tussen 11-15 jaar, worden hinderlijk rond 25 jaar en veroorzaken significante problemen rond 35 jaar. Het beloop is chronisch. ### 1.4 Trichotillomanie (Haaruittrekstoornis) #### 1.4.1 DSM-criteria Recidiverend uittrekken van eigen haar met als gevolg haarverlies. Betrokkenen doen herhaaldelijke pogingen om te stoppen. De stoornis veroorzaakt klinisch significante lijdensdruk of beperkingen en is niet toe te schrijven aan een somatische aandoening. #### 1.4.2 Epidemiologie De 12-maanden prevalentie bedraagt 1-2%, met een oververtegenwoordiging van vrouwen. #### 1.4.3 Aanvang en beloop Soms bij jonge kinderen (meestal spontaan verdwijnend), met een begin in de puberteit of kort daarna. Het beloop kan variëren. ### 1.5 Excoriatiestoornis (Huidpulkstoornis, Skin Picking Disorder) #### 1.5.1 DSM-criteria Recidiverend huidpulken met huidlaesies als gevolg. Betrokkenen doen herhaaldelijke pogingen om te stoppen. De stoornis veroorzaakt klinisch significante lijdensdruk of beperkingen en is niet toe te schrijven aan een somatische aandoening of middelengebruik. #### 1.5.2 Epidemiologie De lifetime prevalence is 1.4%. Vrouwen (ongeveer driekwart) worden vaker gezien in behandelpopulaties. #### 1.5.3 Aanvang en beloop De aanvang is meestal in de adolescentie, vaak beginnend met een huidaandoening zoals acne. Het beloop is chronisch met wisselende plekken. > **Tip:** Bij deze stoornissen is het belangrijk om het onderscheid te maken tussen normaal gedrag en pathologisch lijden. De impact op het dagelijks functioneren is hierbij cruciaal. ### 1.6 Angststoornissen: Algemene kenmerken en classificatie Angststoornissen worden gekenmerkt door psychologische, autonome zenuwstelsel-, gastro-intestinale, respiratoire, cardiovasculaire, genito-urinare en spierspanningsgerelateerde symptomen, vaak geassocieerd met angst of paniek. Pathologische angst onderscheidt zich van normale angst door een ongewoon intense, langdurige reactie, of angst zonder duidelijke prikkel. #### 1.6.1 Classificatie (DSM-5) * Paniekstoornis (PD) * Agorafobie * Sociale angststoornis/fobie (SAD) * Specifieke fobie * Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) * Separatieangststoornis * Selectief mutisme #### 1.6.2 Paniekaanval Een paniekaanval is een periode van intense angst met vier of meer symptomen, acuut opkomend met een piek binnen tien minuten. Symptomen kunnen zijn: palpitaties, zweten, beven, kortademigheid, verstikkingsgevoelens, pijn op de borst, misselijkheid, duizeligheid, derealisatie/depersonalisatie, angst voor controleverlies of gek worden, angst te sterven, paresthesieën, koude rillingen of warmte-opwellingen. Paniekaanvallen komen frequent voor en kunnen bij verschillende stoornissen optreden. #### 1.6.3 Paniekstoornis (PD) Kenmerken zijn recidiverende, onverwachte paniekaanvallen en voortdurende ongerustheid over volgende aanvallen of de gevolgen ervan, of een belangrijke gedragsverandering in samenhang met de aanvallen. De lifetime prevalentie is 2-3%, met een tweemaal hogere kans voor vrouwen. De gemiddelde leeftijd van aanvang is 20-24 jaar. Onbehandeld heeft het een wisselend chronisch beloop. #### 1.6.4 Agorafobie Gekenmerkt door duidelijke angst voor (twee of meer van de vijf) situaties: openbaar vervoer, open ruimtes, afgesloten ruimtes, in de rij staan/menigte, of alleen buitenshuis zijn. Men vreest dat ontsnappen moeilijk is of hulp niet beschikbaar is. De 12-maandsprevalentie is 1.7%, tweemaal vaker bij vrouwen. De aanvang is in de late adolescentie of vroege volwassenheid. #### 1.6.5 Sociale angststoornis/fobie (SAD) Duidelijke angst voor één of meer sociale situaties waarin men blootgesteld wordt aan mogelijke kritische beoordeling door anderen (sociale interacties, geobserveerd worden, prestaties leveren). De sociale situaties roepen altijd angst op en worden vermeden of slechts met intense angst verdragen. De lifetime prevalentie is 7.8%, tweemaal vaker bij vrouwen. De mediane leeftijd van aanvang is 15 jaar. > **Tip:** Screening op SAD is belangrijk bij patiënten die schuchter, teruggetrokken, angstig of vermijdend zijn, of die kampen met psychofysiologische symptomen. #### 1.6.6 Specifieke fobie Aanhoudende angst uitgelokt door een specifiek voorwerp of situatie. Blootstelling veroorzaakt bijna zonder uitzondering een onmiddellijke angstreactie. De fobische situatie wordt vermeden of met intense angst doorstaan. De lifetime prevalentie is 10%, tweemaal vaker bij vrouwen. De mediane aanvang is 7-11 jaar, waarmee het de vroegst beginnende angststoornis is. * **Subtypes:** Diertype, natuurlijke omgeving, situationeel, bloed/injectie/verwondingstype. #### 1.6.7 Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) Buitensporige angst en bezorgdheid over diverse levensdomeinen, gedurende minstens zes maanden, die moeilijk te beheersen is. De angst gaat samen met minstens drie van de volgende symptomen: rusteloosheid, snel vermoeid raken, concentratieproblemen, prikkelbaarheid, spierspanning, slaapstoornis. De 12-maandsprevalentie is 1%, lifetime prevalentie 2.3%. Vrouwen hebben tweemaal meer kans. De mediane aanvang is 30 jaar. #### 1.6.8 Separatieangststoornis Niet bij de ontwikkelingsfase passende, buitensporige angst of vrees om gescheiden te worden van gehechtheidspersonen, blijkend uit ten minste drie van de volgende kenmerken: angst bij verwachten of ervaren van scheiding, bezorgdheid over verlies van gehechtheidspersonen, tegenzin om alleen te zijn, weigering om ergens anders te slapen zonder gehechtheidspersoon, nachtmerries over separatie, lichamelijke klachten bij scheiding. Bij kinderen duurt het minstens vier weken, bij volwassenen minstens zes maanden. De 12-maandsprevalentie bij volwassenen is 1-2%, bij kinderen 4%. Het is de meest voorkomende angststoornis bij kinderen. #### 1.6.9 Selectief mutisme Consistent niet spreken in sociale situaties waarin dit verwacht wordt (bv. op school), ondanks het spreken in andere situaties. De stoornis interfereert met prestaties op school of sociale communicatie en duurt minstens één maand. Medicamenteuze behandeling is hier niet aan de orde. ### 1.7 Diagnostiek en differentiële diagnostiek van angststoornissen Diagnostiek gebeurt aan de hand van instrumenten, psychiatrische anamnese en exploratie. Differentiële diagnoses omvatten somatische aandoeningen (cardiovasculair, respiratoir, endocrien), andere psychiatrische aandoeningen (stemmingsstoornissen, persoonlijkheidsstoornissen), en middelenmisbruik of -onttrekking. ### 1.8 Epidemiologie van angststoornissen De prevalentie varieert per stoornis, met een algemene trend van hogere prevalentie bij vrouwen voor de meeste angststoornissen. De aanvang varieert eveneens, met specifieke fobieën die het vroegst beginnen. ### 1.9 Etiopathogenese van angststoornissen * **Neurobiologische factoren:** Erfelijkheid speelt een rol (40% van de variatie). Disfunctie van het "angst-circuit" (bv. locus coeruleus) en disregulatie van neurotransmitters zoals serotonine, noradrenaline en GABA worden verondersteld. Het alarm systeem kan te snel afgaan (paniekstoornis) of te lang duren (traumagerelateerde stoornissen). De interactie tussen het snelle, subcorticale "unthinking response" (amygdala, hypothalamus, hersenstam) en het tragere, corticale "thinking response" is cruciaal. * **Psychologische factoren:** Vermijdingsgedrag en reacties op significante stressfactoren dragen bij. ### 1.10 Behandeling van angststoornissen * **Psycho-educatie:** Uitleg over de stoornis, behandelbaarheid en de rol van middelen is essentieel. * **Farmacologische behandeling:** * Antidepressiva (SSRIs) zijn de eerste keuze, met een "start low, go slow" dosistitratie, met name bij paniekstoornissen, om initiële angst te vermijden. * Benzodiazepines worden uitzonderlijk ingezet voor korte duur, vanwege het risico op afhankelijkheid en ontwenningsverschijnselen. * **Psychotherapeutische behandeling:** * Gedragstherapie, inclusief exposure en responspreventie (verminderen van rituelen). * Cognitieve gedragstherapie (CGT) richt zich op denkpatronen, catastrofale interpretaties en het formuleren van realistischere interpretaties. * Sociale vaardigheidstraining en relaxatietechnieken kunnen ook nuttig zijn. #### 1.10.1 Belang van behandeling Angststoornissen hebben een chronisch beloop, maar zijn zeer goed behandelbaar. Ongeveer 80% heeft baat bij evidence-based behandelingen. Na remissie wordt de medicatie doorgaans nog één jaar voortgezet. CGT sessies zijn doorgaans 10-20. --- # Angststoornissen Dit deel van het document behandelt angststoornissen, hun kenmerken, classificatie volgens de DSM-5, en behandelingsmogelijkheden, met specifieke aandacht voor medicatie zoals antidepressiva. ## 2. Angststoornissen ### 2.1 Inleiding tot angststoornissen Angst is een normale reactie op een angstopwekkende prikkel, maar pathologische angst wordt gekenmerkt door intensiteit en duur die niet in verhouding staan tot de prikkel, of angst zonder een duidelijke prikkel. Angst kan zich manifesteren via psychologische symptomen zoals piekeren en rusteloosheid, en lichamelijke symptomen die het autonome zenuwstelsel betreffen, waaronder gastro-intestinale klachten, cardiovasculaire symptomen, ademhalingsproblemen, genitourinaire klachten, spierspanning en slaapstoornissen. Hyperventilatie, veroorzaakt door een teveel aan zuurstof in het bloed, kan leiden tot duizeligheid, kortademigheid en tintelingen. ### 2.2 Classificatie van angststoornissen volgens DSM-5 De DSM-5 classificeert angststoornissen als volgt: * Paniekstoornis (PD) * Agorafobie * Sociale angststoornis/fobie (SAD) * Specifieke fobie * Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) * Separatieangststoornis * Selectief mutisme #### 2.2.1 Paniekaanval Een paniekaanval is een periode van intense angst en ongemak die acuut opkomt en binnen tien minuten een piek bereikt. Kenmerkend zijn vier of meer van de volgende symptomen: palpitaties, zweten, beven, gevoelens van kortademigheid, gevoelens van stikken, pijn of ongemak op de borst, misselijkheid of buikpijn, duizeligheid, derealisatie of depersonalisatie, angst voor controleverlies of gek worden, angst te sterven, paresthesieën (doof gevoel of tintelingen), koude rillingen of warmte-opwellingen. Paniekaanvallen komen frequent voor, niet alleen bij angststoornissen maar ook bij andere psychiatrische en somatische aandoeningen. #### 2.2.2 Paniekstoornis (PD) Kenmerkend voor een paniekstoornis zijn recidiverende, onverwachte paniekaanvallen, waarbij na ten minste één aanval gedurende minstens een maand sprake is van voortdurende ongerustheid over volgende aanvallen of hun gevolgen, of een belangrijke gedragsverandering in samenhang met de aanvallen (zoals vermijding van lichamelijke inspanning). De lifetime-prevalentie is 2-3%, waarbij vrouwen tweemaal zoveel kans hebben. De beginleeftijd ligt meestal tussen 20-24 jaar. Onbehandeld heeft de stoornis een wisselend chronisch beloop. #### 2.2.3 Agorafobie Agorafobie is een duidelijke angst voor twee of meer van de volgende situaties: openbaar vervoer, open ruimtes, afgesloten ruimtes, in de rij staan of zich in een menigte bevinden, en alleen buitenshuis zijn. De angst is gekoppeld aan de gedachte dat ontsnappen moeilijk is of hulp niet beschikbaar is bij het optreden van panieksymptomen. Deze situaties roepen vrijwel altijd angst op en worden vermeden, vereisen begeleiding of worden slechts met intense angst verdragen. De angst is buiten proportie en persisterend (minimaal zes maanden). De 12-maandsprevalentie is 1.7%, met vrouwen tweemaal zoveel kans. #### 2.2.4 Sociale angststoornis/fobie (SAD) Bij een sociale angststoornis is er een duidelijke angst voor één of meer sociale situaties waarin de betrokkene wordt blootgesteld aan mogelijke kritische beoordeling door anderen. Dit omvat sociale interacties, geobserveerd worden, en prestaties leveren in bijzijn van anderen. De sociale situaties roepen altijd angst op en worden vermeden of met intense angst verdragen. De angst is buiten proportie en persisterend (meestal langer dan zes maanden). De lifetime-prevalentie is 7.8%, waarbij vrouwen tweemaal zoveel kans hebben. De mediane beginleeftijd is 15 jaar. > **Tip:** Screening op SAD is belangrijk bij patiënten die schuchter, teruggetrokken, zwijgzaam zijn, psychologische of fysiologische angst gerelateerde symptomen vertonen, middelen misbruiken of depressieve symptomen hebben. #### 2.2.5 Specifieke fobie Een specifieke fobie wordt gekenmerkt door een aanhoudende angst uitgelokt door de aanwezigheid van of het anticiperen op een specifiek voorwerp of situatie (bv. vliegen, honden, bloed zien). Blootstelling leidt vrijwel zonder uitzondering tot een onmiddellijke angstreactie, soms een paniekaanval. De fobische situatie wordt vermeden of met intense angst verdragen, en de betrokkene is zich bewust van de overdreven aard van de angst. De stoornis duurt minstens zes maanden en veroorzaakt lijdensdruk of beperkingen. Er zijn verschillende subtypes, zoals diertype, natuurlijke omgeving, situationele type en bloed/injectie/verwondingstype. De lifetime-prevalentie is 10%, met vrouwen tweemaal zoveel kans. De mediane beginleeftijd is 7-11 jaar, wat deze stoornis de vroegste aanvang geeft. #### 2.2.6 Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) Bij een gegeneraliseerde angststoornis is er sprake van buitensporige angst en bezorgdheid over diverse levensdomeinen, gedurende minstens zes maanden, die niet in verhouding staat tot de kans op of gevolgen van de gevreesde gebeurtenissen. De bezorgdheid is overheersend en moeilijk te controleren. De angst gaat gepaard met drie of meer van de volgende symptomen: rusteloosheid, snel vermoeid raken, moeite met concentreren, prikkelbaarheid, spierspanning, en slaapstoornis. De 12-maandsprevalentie is 1%, lifetime-prevalentie 2.3%, met vrouwen tweemaal zoveel kans. De mediane beginleeftijd is 30 jaar. > **Tip:** Een hanteerbare omschrijving voor patiënten is "angstige bezorgdheid", gekenmerkt door negatief affect, een gevoel van oncontroleerbaarheid en naar "bedreiging" georiënteerde aandacht. Een screeningsvraag kan zijn: "Maakt u zich vaak zorgen, ook over kleine dingen?". #### 2.2.7 Separatieangststoornis Deze stoornis betreft een niet bij de ontwikkelingsfase passende, buitensporige angst of vrees om gescheiden te worden van gehechtheidspersonen. Kenmerken omvatten buitensporige angst bij verwachten of ervaren van scheiding, bezorgdheid over het verliezen van gehechtheidspersonen of dat hun iets kan overkomen, persisterende vrees voor alleen zijn zonder gehechtheidspersonen, tegenzin om ergens anders dan thuis te slapen zonder gehechtheidspersonen in de buurt, herhaaldelijke nachtmerries over separatie, en herhaaldelijke lichamelijke klachten bij scheiding. De angst is persisterend (minimaal zes maanden bij volwassenen, vier weken bij kinderen/adolescenten). De 1-jaars-prevalentie is 1-2% bij volwassenen en 4% bij kinderen, wat het de meest voorkomende angststoornis bij kinderen maakt. #### 2.2.8 Selectief mutisme Selectief mutisme kenmerkt zich door consistent niet spreken in sociale situaties waarin dit wel verwacht wordt (bv. op school), ondanks het feit dat de betrokkene in andere situaties wel spreekt. De stoornis interfereert met schoolprestaties of sociale communicatie en duurt minstens één maand. Het is niet toe te schrijven aan gebrek aan kennis of vertrouwdheid met de situatie, noch aan een communicatiestoornis. Medicamenteuze behandeling wordt hierbij niet toegepast. ### 2.3 Diagnostiek van angststoornissen Diagnostiek van angststoornissen geschiedt middels psychiatrische anamnese en exploratie, eventueel ondersteund door specifieke instrumenten. #### 2.3.1 Differentiële diagnostiek Belangrijke differentiaaldiagnoses omvatten: * **Somatische aandoeningen:** Cardiovasculaire (anemie, aritmie, hartfalen), respiratoire (astma, COPD) en endocriene aandoeningen. * **Andere psychiatrische aandoeningen:** Stemmingsstoornissen (met name depressieve stoornissen), persoonlijkheidsstoornissen. Angst kan ook een symptoom zijn van vele andere psychiatrische ziektebeelden, waarbij comorbiditeit een rol speelt. * **Psychoactieve stoffen:** Middelenmisbruik en -afhankelijkheid (intoxicatie met bv. alcohol, amfetamines, cafeïne, cannabis, cocaïne) kunnen angst uitlokken. Ook onttrekking van middelen (bv. benzodiazepines, alcohol, cocaïne) kan angst veroorzaken. ### 2.4 Epidemiologie van angststoornissen Studies zoals de Nemesis-studie bieden inzicht in de prevalentie en leeftijdsgebonden aanvang van verschillende angststoornissen, hoewel specifieke cijfers hier niet gedetailleerd worden weergegeven. ### 2.5 Etiopathogenese van angststoornissen #### 2.5.1 Neurobiologische factoren * **Erfelijkheid:** Familie- en genetische studies wijzen op een genetische component, met een rol van gedragsinhibitie bij nieuwe gebeurtenissen. * **Neurobiologische aspecten:** Disfunctie in het "angst-circuit", met name in de locus coeruleus (noradrenerge kern). Neurotransmitters zoals serotonine, noradrenaline en GABA spelen een rol. Een fout in het alarmsysteem kan leiden tot 'alarm zonder bedreiging' (bv. paniekstoornis) of 'te lang durend alarm' (bv. PTSD). Het alarmsysteem omvat sub-corticale structuren voor snelle, onbewuste reacties ("unthinking response") en corticale structuren voor trage, bewuste verwerking ("thinking response"). De unthinking response bereidt het lichaam snel voor op dreiging via het autonome zenuwstelsel en hormonale reacties. Bij angststoornissen is er een pathologie in dit snelle systeem, wat leidt tot ongepast alarm. #### 2.5.2 Psychologische factoren * **Vermijdingsgedrag:** Dit is een sleutelmechanisme dat angststoornissen in stand houdt. * **Reactie op stress:** Angststoornissen kunnen ontstaan na significante stressfactoren. ### 2.6 Behandeling van angststoornissen #### 2.6.1 Psycho-educatie Het bieden van inzicht in de aandoening als behandelbare problematiek is cruciaal. Ook het uitleggen van de rol van alcohol en psycho-actieve stoffen, die de angst tijdelijk onderdrukken maar op lange termijn verergeren, is belangrijk. #### 2.6.2 Farmacologische behandeling * **Antidepressiva:** SSRI's (selectieve serotonine heropnameremmers) zijn eerste keuze. De dosering kan vergelijkbaar zijn met die bij depressie, maar vereist een zorgvuldige titratie ("start low, go slow") om angst niet te verergeren. * **Benzodiazepines:** Deze worden uitzonderlijk, voor korte periodes en met duidelijke instructies voorgeschreven vanwege hun snelle werking via interactie met GABA-receptoren. Er is echter een risico op afhankelijkheid en ontwenningsverschijnselen. #### 2.6.3 Psychotherapeutische behandeling * **Gedragstherapie:** Omvat exposure (blootstelling aan angstprikkels) en responspreventie (vermindering van rituelen). * **Cognitieve gedragstherapie (CGT):** Gericht op het vaststellen en corrigeren van irrationele denkpatronen, catastrofale interpretaties en het formuleren van meer realistische interpretaties. * **Sociale vaardigheidstraining en relaxatietechnieken.** #### 2.6.4 Beloop en behandeling Angststoornissen hebben doorgaans een chronisch beloop, maar zijn zeer goed behandelbaar. Ongeveer 80% van de patiënten heeft baat bij evidence-based behandelingen. Na remissie wordt de medicatie doorgaans nog een jaar gecontinueerd. CGT omvat meestal 10-20 sessies met mogelijke opfrismomenten. --- # Diagnostiek en etiopathogenese van angststoornissen Dit gedeelte behandelt de diagnostiek van angststoornissen, de differentiële diagnostiek met somatische aandoeningen, psychiatrische stoornissen en psychoactieve stoffen, en verkent de etiopathogenese vanuit neurobiologische en psychologische perspectoren, inclusief de rol van het angstcircuit en de onbewuste en bewuste respons. ### 3.1 Classificatie van angststoornissen Angststoornissen worden gekenmerkt door angst als kernsymptoom. Pathologische angst is ongewoon intens, buitengewoon langdurig, of treedt op zonder duidelijke angstopwekkende prikkel. Symptomen kunnen psychologisch (piekeren, rusteloosheid), autonoom zenuwstelsel gerelateerd (droge mond, hartkloppingen), of spiergerelateerd (tremor, hoofdpijn) zijn. Classificatie volgens DSM-5 omvat onder andere paniekstoornis, agorafobie, sociale angststoornis, specifieke fobie, gegeneraliseerde angststoornis, separatieangststoornis en selectief mutisme. #### 3.1.1 Paniekaanval Een paniekaanval is een acute periode van intense angst met vier of meer specifieke symptomen die binnen tien minuten een piek bereiken, zoals palpitaties, zweten, beven, kortademigheid, gevoelens van stikken, pijn op de borst, misselijkheid, duizeligheid, derealisatie, depersonalisatie, angst voor controleverlies of gek worden, angst om te sterven, tintelingen, rillingen of warmte-opwellingen. Paniekaanvallen komen frequent voor en kunnen bij alle angststoornissen voorkomen, evenals bij andere psychiatrische en somatische aandoeningen. #### 3.1.2 Paniekstoornis (PD) Bij een paniekstoornis treedt minstens één onverwachte paniekaanval op, gevolgd door minstens één maand aanhoudende ongerustheid over het krijgen van een volgende aanval of de gevolgen ervan, of door belangrijke gedragsveranderingen gericht op het vermijden van de aanvallen. De lifetime prevalentie is 2-3%, met een tweemaal hogere kans bij vrouwen. De gemiddelde leeftijd van aanvang is 20-24 jaar. Onbehandeld heeft PD een wisselend chronisch beloop. #### 3.1.3 Agorafobie Agorafobie betreft angst voor specifieke situaties (openbaar vervoer, open ruimtes, afgesloten ruimtes, in de rij staan/menigte, alleen buitenshuis zijn) vanwege de vrees dat ontsnappen moeilijk zal zijn of hulp niet beschikbaar is bij paniek of andere genante symptomen. Deze situaties roepen vrijwel altijd angst op en worden vermeden of slechts met intense angst doorstaan. De 12-maands prevalentie is 1.7%, met een tweemaal hogere kans bij vrouwen. Aanvang is typisch in de late adolescentie en vroege volwassenheid. #### 3.1.4 Sociale angststoornis/fobie (SAD) SAD kenmerkt zich door duidelijke angst voor sociale situaties waarin blootstelling aan mogelijke kritische beoordeling door anderen plaatsvindt (sociale interacties, geobserveerd worden, prestaties leveren). Betrokkenen vrezen negatief beoordeeld te worden. Deze situaties roepen altijd angst op en worden vermeden of met intense angst doorstaan. De lifetime prevalentie is 7.8%, met een tweemaal hogere kans bij vrouwen. De mediane aanvang is 15 jaar. #### 3.1.5 Specifieke fobie Een specifieke fobie is een aanhoudende angst uitgelokt door een specifiek voorwerp of situatie, die bij blootstelling vrijwel zonder uitzondering een onmiddellijke angstreactie veroorzaakt. De fobische situatie wordt vermeden of met intense angst doorstaan, en de betrokkene erkent dat de angst overdreven is. De lifetime prevalentie is 10%, met een tweemaal hogere kans bij vrouwen. De mediane aanvang is 7-11 jaar, wat het de angststoornis maakt die het vroegst ontstaat. Subtypes omvatten diertype, natuurlijke omgeving, situationeel en bloed/injectie/verwondingstype. #### 3.1.6 Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) GAD wordt gekenmerkt door buitensporige angst en bezorgdheid over diverse levensdomeinen, gedurende minstens zes maanden, die niet in verhouding staat tot de kans op of gevolgen van de gevreesde gebeurtenissen. De bezorgdheid is moeilijk te controleren en gaat gepaard met rusteloosheid, snelle vermoeidheid, concentratieproblemen, prikkelbaarheid, spierspanning en slaapstoornissen. De 12-maands prevalentie is 1%, lifetime prevalentie 2.3%, met een tweemaal hogere kans bij vrouwen. De mediane aanvang is 30 jaar. #### 3.1.7 Separatieangststoornis Deze stoornis omvat buitensporige angst of vrees gerelateerd aan scheiding van gehechtheidspersonen, zoals angst bij verwachten of ervaren van scheiding, bezorgdheid over verlies van gehechtheidspersonen, weigering om alleen te zijn, nachtmerries over scheiding, en herhaaldelijke lichamelijke klachten bij scheiding. Bij kinderen moet de angst minstens vier weken aanwezig zijn, bij volwassenen minstens zes maanden. De 12-maands prevalentie bij volwassenen is 1-2%, bij kinderen 4%. #### 3.1.8 Selectief mutisme Selectief mutisme is het consistent niet spreken in sociale situaties waarin spreken verwacht wordt (bv. op school), ondanks spreken in andere situaties. De stoornis interfereert met prestaties en communicatie. Behandeling is hierbij niet medicamenteus. ### 3.2 Diagnostiek van angststoornissen De diagnostiek van angststoornissen berust voornamelijk op psychiatrische anamnese en exploratie, aangevuld met gestandaardiseerde screeningsinstrumenten. ### 3.3 Differentiële diagnostiek #### 3.3.1 Somatische aandoeningen Differentiële diagnostiek met somatische aandoeningen is cruciaal, waaronder cardiovasculaire aandoeningen (anemie, aritmie, hartfalen), respiratoire aandoeningen (astma, COPD), en endocriene stoornissen. #### 3.3.2 Andere psychiatrische aandoeningen Angst kan een symptoom zijn van diverse psychiatrische ziektebeelden, waaronder stemmingsstoornissen (depressieve stoornissen) en persoonlijkheidsstoornissen. Comorbiditeit is hierbij een belangrijke overweging. #### 3.3.3 Psychoactieve stoffen Middelenmisbruik (intoxicatie met alcohol, amfetamines, cafeïne, cannabis, cocaïne, etc.) en middelenontwenning (benzodiazepines, clonidine, antidepressiva, alcohol, nicotine, opioïden) kunnen angst uitlokken en moeten overwogen worden, waarbij toxicologisch onderzoek van belang is. ### 3.4 Etiopathogenese van angststoornissen #### 3.4.1 Neurobiologische factoren Erfelijkheid speelt een significante rol, met een aangetoonde 40% erfelijkheid bij familieonderzoek en een specifieke rol van gedragsinhibitie, wat reeds in de kindertijd zichtbaar is als 'harm avoidance'. Disfunctie van het "angst-circuit" is een centraal mechanisme. Het locus coeruleus (noradrenerge kern) en neurotransmitters zoals serotonine, noradrenaline en GABA zijn betrokken. Een fout in het alarmsysteem kan leiden tot te snelle of te langdurige alarmreacties, zoals bij paniekstoornis of posttraumatische stressstoornis (PTSD). #### 3.4.2 Het angstcircuit: Unthinking en Thinking respons Het angstcircuit omvat zowel een snel, subcorticaal 'unthinking response' als een trager, corticaal 'thinking response'. * **Unthinking response**: Dit is een directe, automatische reactie op waargenomen bedreiging, die het lichaam snel in alarm brengt via het autonome zenuwstelsel (stijgende hartslag, bloeddruk, spierspanning, etc.) en hormonale aanpassingen voor een langere termijn stressrespons (verhoogd metabolisme, vochtretentie). Deze respons is cruciaal voor overleving en kan zelfs de thinking response inhiberen. * **Thinking response**: Dit is een bewuste, doordachte verwerking van informatie die de mogelijke opties afweegt. Het ontstaat langzamer dan de unthinking response. Bij angststoornissen is er een pathologie in dit systeem, resulterend in ongepast alarm. Bij paniekstoornissen is er sprake van een plots opkomende paniekaanval, waarbij dieper gelegen structuren zoals de amygdala, hypothalamus en hersenstam overactief zijn. De cortex, betrokken bij de thinking response, kan de unthinking response bij angststoornissen onvoldoende inhiberen. Trainingen kunnen helpen om de thinking response te versterken en zo controle over de unthinking response te verkrijgen. #### 3.4.3 Psychologische factoren Vermijdingsgedrag is een sleutelfactor in het in stand houden van angststoornissen. Angststoornissen kunnen ontstaan na significante stressfactoren. ### 3.5 Behandeling van angststoornissen Behandeling omvat psycho-educatie, psychotherapie en farmacologische interventies. #### 3.5.1 Psycho-educatie Psycho-educatie is essentieel om de patiënt te informeren over de behandelbaarheid van de aandoening en de rol van irrationele ideeën te corrigeren, met name binnen cognitieve gedragstherapie (CGT). Er wordt ook uitleg gegeven over de negatieve gevolgen van middelengebruik ter vermijding van angst. #### 3.5.2 Farmacologische behandeling * **Antidepressiva**: SSRI's zijn de eerste keuze en worden in doseringen vergelijkbaar met die voor depressie voorgeschreven. Dosistitratie bij paniekstoornissen vereist een "start low, go slow" benadering om angstverergering te voorkomen. * > **Tip:** Bij paniekstoornissen kan een lage startdosis, zoals een kwart of halve pil per dag, helpen om de initiële angstreactie op het medicijn te minimaliseren. * **Benzodiazepines**: Deze worden uitzonderlijk, voor korte duur en met duidelijke instructies voorgeschreven. Ze werken via interactie met de GABA-receptor, wat leidt tot neuronale inhibitie en sedatie. Hun snelle werking (10-30 minuten) is een voordeel, maar ze kunnen leiden tot afhankelijkheid en ontwenningsverschijnselen. * > **Voorbeeld:** Benzodiazepines kunnen effectief zijn voor kortdurende verlichting van acute angst, maar de focus dient te liggen op het aanleren van copingmechanismen voor langetermijnmanagement. #### 3.5.3 Psychotherapeutische behandeling * **Gedragstherapie**: Omvat exposure in vivo (directe confrontatie met angstige situaties) en responspreventie (verminderen van rituelen). * **Cognitieve gedragstherapie (CGT)**: Richt zich op denkpatronen, het vaststellen van catastrofale interpretaties, het opsporen van denkfouten en het formuleren van meer realistische interpretaties. * **Sociale vaardigheidstraining en relaxatietechnieken** kunnen eveneens worden ingezet. Het beloop van angststoornissen is chronisch, maar ze zijn zeer goed behandelbaar met een 80% baat bij evidence-based behandelingen. Bij klachtenvrijheid (remissie) wordt de medicatie nog één jaar gecontinueerd. CGT vereist doorgaans 10-20 sessies met mogelijke opfrismomenten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dwangverschijnselen | Gedachten, beelden of impulsen (obsessies) die herhaaldelijk en opdringerig voorkomen, en/of handelingen (compulsies) die men herhaaldelijk uitvoert om angst te verminderen of een gevreesde gebeurtenis te voorkomen. | | Obsessief-compulsieve stoornis (OCD) | Een psychische stoornis die wordt gekenmerkt door terugkerende dwanggedachten (obsessies) en/of dwanghandelingen (compulsies) die veel tijd kosten, lijden veroorzaken en het dagelijks functioneren verstoren. | | Morfodysfore stoornis | Een stoornis waarbij er een preoccupatie is met vermeende misvormingen of onvolkomenheden in het uiterlijk die voor anderen niet waarneembaar zijn, of als onbeduidend worden beschouwd. | | Verzamelstoornis | Een stoornis die gekenmerkt wordt door persisterende moeite met het wegdoen van bezittingen, ongeacht de werkelijke waarde, wat leidt tot een opeenhoping van voorwerpen die de leefruimtes onbruikbaar maken. | | Trichotillomanie | Een stoornis waarbij er sprake is van recidiverend uittrekken van eigen haar, met als gevolg haarverlies, en pogingen om hiermee te stoppen. | | Excoriatiestoornis | Een stoornis die gekenmerkt wordt door recidiverend huidpulken, met als gevolg huidlaesies, en pogingen om hiermee te stoppen. | | Dwanggedachten (obsessies) | Recidiverende en aanhoudende gedachten, impulsen of voorstellingen die als opgedrongen en misplaatst worden beleefd en die de betrokkene probeert te negeren of te neutraliseren. | | Dwanghandelingen (compulsies) | Zich herhalend gedrag of psychische activiteit waartoe men zich gedwongen voelt in reactie op een dwanggedachte, gericht op het voorkomen of verminderen van lijden of een gevreesde gebeurtenis. | | Thought action fusion | Het idee dat de kans dat iets gebeurt groter is naarmate men er een gedachte over heeft, wat een kenmerk kan zijn van obsessief-compulsieve stoornissen. | | Neurobiologische factoren | Biologische factoren in het zenuwstelsel die een rol spelen bij het ontstaan en de ontwikkeling van psychische stoornissen, zoals genetica en neurotransmitters. | | Psychologische factoren | Factoren gerelateerd aan gedrag, cognitie en emotie die bijdragen aan het ontstaan en instandhouden van psychische stoornissen. | | Cognitieve gedragstherapie (CGT) | Een vorm van psychotherapie die zich richt op het identificeren en veranderen van negatieve denkpatronen en gedragingen die ten grondslag liggen aan psychische klachten. | | Angststoornissen | Een groep psychische stoornissen die gekenmerkt worden door buitensporige angst en vrees, waarbij angstreacties niet in verhouding staan tot de werkelijke dreiging. | | Paniekaanval | Een periode van intense angst en ongemak met snel opkomende lichamelijke en psychische symptomen, zoals hartkloppingen, zweten en gevoelens van controleverlies. | | Paniekstoornis (PD) | Een stoornis die wordt gekenmerkt door recidiverende, onverwachte paniekaanvallen en voortdurende angst over het krijgen van nieuwe aanvallen of de gevolgen ervan. | | Agorafobie | Een angst voor situaties waaruit ontsnappen moeilijk zou kunnen zijn of waaruit hulp niet direct beschikbaar is in geval van panieksymptomen, zoals openbaar vervoer, open ruimtes of menigten. | | Sociale angststoornis/fobie (SAD) | Angst voor een of meer sociale situaties waarin men blootgesteld wordt aan mogelijke kritische beoordeling door anderen, zoals sociale interacties of prestaties in het bijzijn van anderen. | | Specifieke fobie | Aanhoudende angst uitgelokt door de aanwezigheid van of het anticiperen op een specifiek voorwerp of situatie, zoals dieren, hoogtes of bloed. | | Gegeneraliseerde angststoornis (GAD) | Buitensporige en oncontroleerbare angst en bezorgdheid over diverse levensdomeinen, die gepaard gaat met fysieke symptomen zoals rusteloosheid en slaapproblemen. | | Separatieangststoornis | Angst die niet past bij de ontwikkelingsfase, gerelateerd aan scheiding van gehechtheidspersonen, met symptomen als buitensporige bezorgdheid en lichamelijke klachten bij scheiding. | | Selectief mutisme | Het consistent niet spreken in sociale situaties waar dit verwacht wordt (zoals op school), ondanks het vermogen om in andere situaties wel te spreken. | | Differentiële diagnostiek | Het proces van het onderscheiden van een specifieke stoornis of ziekte van andere die vergelijkbare symptomen vertonen. | | Etiopathogenese | De studie van de oorzaken en mechanismen die leiden tot het ontstaan en de ontwikkeling van een ziekte of stoornis. | | Neurotransmitters | Chemische boodschappers in de hersenen die de communicatie tussen zenuwcellen mogelijk maken en een rol spelen bij diverse psychische functies en stoornissen. | | Locus coeruleus | Een kern in de hersenstam die deel uitmaakt van het noradrenerge systeem en een belangrijke rol speelt bij de regulatie van waakzaamheid en angstreacties. | | Amygdala | Een hersengebied dat betrokken is bij de verwerking van emoties, met name angst en de snelle reactie op bedreigingen. | | Thalamus | Een hersenstructuur die fungeert als schakelstation voor sensorische informatie die naar de hersenschors wordt gestuurd. | | Cortex | Het buitenste, sterk geplooide deel van de hersenen, verantwoordelijk voor hogere cognitieve functies zoals denken, taal en bewustzijn. | | Autonoom zenuwstelsel | Het deel van het zenuwstelsel dat onbewuste lichaamsfuncties reguleert, zoals hartslag, ademhaling en spijsvertering, en een rol speelt bij de stressrespons. | | SSRIs (Selectieve Serotonine Heropnameremmers) | Een klasse antidepressiva die de beschikbaarheid van serotonine in de hersenen verhoogt en vaak wordt ingezet bij de behandeling van angststoornissen en depressie. | | Benzodiazepines | Een klasse medicijnen die kalmerende, slaapverwekkende en angstverminderende effecten hebben, door de werking van GABA te versterken. | | Exposure in vivo | Een therapeutische techniek binnen de gedragstherapie waarbij men geleidelijk en gecontroleerd wordt blootgesteld aan de angstwekkende prikkel of situatie. | | Responspreventie | Een therapeutische techniek waarbij men wordt geleerd om dwanghandelingen of rituelen te weerstaan om de angst op de lange termijn te verminderen. |

# Differential diagnosis of dementia, including depression and frontotemporal dementia ### Core idea * Neuropsychological assessment is a medical procedure with direct implications for patient care and can reveal incidental findings [2](#page=2). * The goals of neuropsychological assessment include contributing to medical diagnosis, evaluating cognitive and emotional functioning, and guiding rehabilitation and return-to-work decisions [3](#page=3). * Hypotheses are formulated based on the referral question, case history, and initial assessment, and then tested using neuropsychological tests [6](#page=6). * Test interpretation involves evaluating both criterion validity (distinguishing between patient groups) and construct validity (measuring the intended cognitive function) [15](#page=15) [17](#page=17). ### Key facts * Neuropsychology studies the relationship between brain function and behavior/behavioral disorders [2](#page=2). * Neuropsychological assessment involves a standardized step-by-step process: referral clarification, dossier review, anamnesis, test administration, and interpretation/reporting [3](#page=3). * When assessing cognitive complaints, it is important to test beyond the reported symptom, as other cognitive domains (e.g., attention) may be the underlying cause [7](#page=7). * No single test is "pure"; tests rely on multiple cognitive functions, necessitating the use of multiple tests to differentiate aspects of a function [7](#page=7). * When interpreting test results, it is crucial to consider the premorbid functioning level of the individual, applying stricter criteria for higher-functioning individuals [11](#page=11). * Reliable Change Index (RCI) can quantify significant changes in test scores over time, accounting for measurement error and reliability [13](#page=13). * In the case of Dhr. Alexander, neuropsychological testing identified deficits in visuospatiële skills, processing speed, and attention, suggesting right hemispheric dysfunction [18](#page=18). * Further medical evaluation, including imaging and blood tests, was recommended for Dhr. Alexander due to cognitive deficits exceeding those expected for a mild traumatic brain injury [19](#page=19). ### Key concepts * **Evidence-Based Practice (EBP):** Emphasized in clinical neuropsychology, with a stronger focus on fixed protocols and rules compared to clinical psychology [2](#page=2). * **Hypothesis Testing:** Neuropsychologists act as scientist-practitioners, formulating and testing hypotheses through structured assessment [4](#page=4). * **Premorbid Functioning:** Estimation of a patient's cognitive abilities before the onset of a disorder, crucial for interpreting test results [11](#page=11). * **Test Battery Construction:** Tests are selected to reveal brain dysfunction while also testing alternative explanations, covering a broad range of cognitive domains [7](#page=7). * **Performance Validity:** Tests used to determine if a patient is exerting maximal effort during assessment, as underperformance can distort results [14](#page=14). * **Criterion Validity:** The ability of a test to distinguish between individuals with and without a specific disorder, often using cut-off scores, sensitivity, and specificity [15](#page=15). * **Construct Validity:** The extent to which a test accurately measures the cognitive function it is intended to measure [17](#page=17). * **Test Profile Interpretation:** Analyzing the pattern of scores across multiple tests and cognitive domains provides a more comprehensive understanding than single test scores [17](#page=17). ### Implications * Neuropsychological assessment results have direct implications for diagnosis, treatment planning, and patient safety (e.g., driving restrictions) [3](#page=3). * The choice of testing approach (psychometric, non-psychometric, or combined) depends on the specific goals of the assessment [8](#page=8). * Redundancy in testing is important; a cognitive function should be assessed with more than one test to avoid relying on a single measure [9](#page=9). * A neuropsychological disorder is defined by a combination of lower-than-expected test scores, a cognitive profile, and patient-specific characteristics, not by isolated test scores [11](#page=11). * The interpretation of test results is the most challenging part of neuropsychological assessment, requiring integration of all gathered information [14](#page=14). --- ## Memory diagnosis * Memory is functionally divided into short-term/working memory (STM/WM) and long-term memory (LTM) [21](#page=21). * STM/WM involves temporary information holding and manipulation, managed by a central executive [22](#page=22). * LTM has a vast capacity for storing consolidated information, accessed through various neural pathways [23](#page=23). * Information typically remains in STM/WM for about 15-20 seconds without active maintenance [21](#page=21). * LTM is categorized into declarative (semantic, episodic) and non-declarative (procedural, priming, conditioning) [21](#page=21). * Consolidation into LTM involves hippocampal and thalamic-cortical routes [23](#page=23). * Retrieval from LTM is strongly guided by the frontal lobes [21](#page=21). * Prospectieve memory, memory for future actions, is crucial for activities of daily living (ADL) [24](#page=24). * Anterograde amnesia is the inability to form new memories, while retrograde amnesia is the loss of old memories [24](#page=24). * **Working memory model (Baddeley):** Comprises a central executive, visuospatial sketchpad, phonological loop, and episodic buffer [22](#page=22). * **Consolidation:** The process by which memories become stable in LTM, facilitated by the hippocampus [23](#page=23). * **Retrieval:** The process of accessing stored information from LTM, primarily directed by frontal areas [23](#page=23). * **Amnestic syndrome:** Characterized by preserved working memory, intellect, and semantic memory, but impaired new information storage [26](#page=26). * **Differential diagnosis:** Differentiating memory deficits often involves assessing verbal vs. non-verbal, simple vs. complex material, and recall vs. recognition [24](#page=24). * Memory assessment should evaluate multiple aspects (verbal, visuospatial, short- vs. long-term) [24](#page=24). * Distinguishing between encoding and retrieval problems is key in differential diagnosis [25](#page=25). * Ecological validity is important; lab tasks should be translated to real-world scenarios [24](#page=24). * Subtle executive deficits can mimic pure memory impairments [24](#page=24). - > **Tip:** Always consider the patient's effort and validity when interpreting memory test results [24](#page=24) - > **Tip:** The distinction between encoding (hippocampal/medial temporal) and retrieval (frontal) issues is crucial for diagnosis [25](#page=25) ### Common pitfalls * Over-reliance on a single memory modality or test [24](#page=24). * Failing to consider the impact of confounding factors like medication, sleep, or substance abuse [25](#page=25). * Not accounting for malingering or suboptimal effort in test performance [34](#page=34). --- * The prefrontal cortex integrates information from posterior cortical areas (emotion, memory, perception) to form a situational understanding [41](#page=41). * This integration allows for concept formation, strategic planning, and modulation of action selection [41](#page=41). * The pathway from posterior to prefrontal cortex to action involves premotor preparation and execution by the primary motor cortex [41](#page=41). * Anterior cingulate cortex monitors errors and performance, providing feedback [41](#page=41). * Myelination proceeds from posterior to anterior, with frontal lobes completing around 20-25 years, impacting adolescent executive control [40](#page=40). * Brodmann areas associated with executive functions include BA46/9 (dorsolateral PFC), BA44/45 (ventrolateral PFC/Broca), BA10 (polar PFC), and BA11 (orbitofrontal) [40](#page=40). * Key white matter tracts connecting to the frontal lobe include the cingulum, uncinate fasciculus, inferior fronto-occipital fasciculus, and arcuate fasciculus [40](#page=40). * Lesions in these tracts can cause disconnection syndromes, mimicking cortical damage [40](#page=40). * 63% of strokes involve frontal lobes, with ~1 in 5 limited to the frontal lobe [44](#page=44). * Frontal lobe tumors often present with mood, behavior, and attention changes [45](#page=45). * **Process-based theory (Petrides & Owen):** Distinguishes between dorsolateral PFC (manipulation/monitoring in working memory) and ventrolateral PFC (maintenance/retrieval in working memory) [42](#page=42). * **Content-based theory (Goldman-Rakic):** Links dorsolateral PFC to spatial ("where") coding and ventrolateral PFC to object identity ("what") coding, analogous to visual pathways [42](#page=42). * **Function-based theory (Stuss):** Categorizes PFC dysfunction into deficient energization (medial PFC), executive disabilities (lateral PFC), impaired self-regulation (ventromedial/orbitofrontal), and disturbed metacognition (polar PFC) [43](#page=43). * The dysexecutive syndrome involves impairments in initiating/sustaining behavior, planning, sequencing, inhibition, flexibility, monitoring, and feedback utilization [46](#page=46). * DSM-5 has replaced "dementia" with "Major Neurocognitive Disorder" and "Mild Neurocognitive Disorder," broadening the diagnostic scope beyond memory [52](#page=52). * Neurocognitive disorders are now classified across six domains: complex attention, executive functions, learning/memory, language, perceptual-motor function, and social cognition [52](#page=52). * Adolescent incomplete frontal myelination can explain risk-taking behavior and weaker executive control [40](#page=40). * Disconnectivity syndromes highlight that functional deficits may arise from pathway damage rather than direct cortical lesions [40](#page=40). * Rehabilitation for dysexecutive syndrome requires addressing anosognosia, disinhibition, and initiation problems through methods like re-education and goal management training [46](#page=46). * The shift to Neurocognitive Disorders in DSM-5 acknowledges that memory is not always the primary deficit in these conditions [52](#page=52). * Early detection of dementia is crucial for better pharmacological outcomes, psychosocial support, and accurate differential diagnosis [55](#page=55). * Alzheimer's disease (AD) is characterized by progressive cognitive and functional decline, with memory often affected first, followed by language and visuospatial issues [56](#page=56) [57](#page=57) [58](#page=58). * Traumatic brain injury (TBI) can cause pseudo-syndromes mimicking psychiatric disorders (psychopathic, depressive, demential) [44](#page=44). * Not all dementia forms start with memory problems, challenging the traditional DSM-IV definition [52](#page=52). --- ### Key facts about Alzheimer's disease pathology (SDAT) * Amyloid plaques are extracellular, insoluble protein deposits that cause inflammation and neuronal loss [59](#page=59). * Neurofibrillary tangles involve the disintegration of intracellular microtubules due to tau protein changes, leading to axonal skeleton loss [59](#page=59). * These changes begin locally in the medial temporal region (hippocampus) and spread outwards [59](#page=59). * Degeneration of the nucleus basalis of Meynert reduces acetylcholine production, impacting memory [59](#page=59). * Lewy bodies are intracellular protein clumps found in cortex or brainstem, core to Lewy body disease [60](#page=60). * Oxidative stress exacerbates neuronal decay in Alzheimer's [60](#page=60). ### Pharmacological treatment of SDAT * No curative treatments exist; interventions can temporarily slow progression [60](#page=60). * Acetylcholinesterase inhibitors (e.g., Donepezil, Rivastigmine, Galantamine) are used in all stages [60](#page=60). * Memantine (NMDA-receptor antagonist) is used in the middle stage [60](#page=60). * Effectiveness varies significantly per individual, with typically modest delays (12-18 months) [60](#page=60). * Common cholinergic side effects include nausea, vomiting, diarrhea, and dizziness [60](#page=60). * Lecanemab, a newer agent for early Alzheimer's, showed statistically significant but clinically small cognitive slowing [60](#page=60) [61](#page=61). * Lecanemab carries risks including infusion reactions and amyloid-related imaging abnormalities (ARIA) [60](#page=60). ### Neuropsychological assessment in SDAT * Screening tests like MMSE (cut-off <24 for mild dementia) and ADAS (ADAS-cog 0-70) are used [61](#page=61). * MoCA can also be used as an alternative [62](#page=62). * These screening tools are considered coarse for early diagnostic protocols [62](#page=62). * MMSE has high AUC for distinguishing Alzheimer's from controls, but weaker for non-amnestic MCI [62](#page=62). * Early cognitive changes in SDAT include normal crystallized intelligence but declining fluid intelligence, mild attention deficits, word-finding problems, visual-spatial issues, and episodic memory loss [62](#page=62) [63](#page=63). * Executive functions like mental flexibility and judgment are often impaired, with frequent anosognosia [63](#page=63). * Emotional and personality changes can occur from the middle stage, making differentiation from depression difficult [63](#page=63). ### Differential diagnosis of dementia * Key differential diagnoses include depression, frontotemporal dementia (FTD), Parkinson's disease dementia, diffuse Lewy body disease, and vascular dementia [64](#page=64). ### Depression and dementia differentiation * In older adults, depression can present with cognitive complaints like memory issues and psychomotor slowness, linked to reduced frontal lobe metabolism [64](#page=64). * Depression is reversible, while dementia is not [64](#page=64). * Cognitive deficits in depression are typically subcortical (slowness, reduced executive function) rather than cortical [64](#page=64). * Memory problems are less pronounced in depression than in Alzheimer's [64](#page=64). ### Frontotemporal dementia (FTD) #### Behavioral variant FTD (bvFTD) #### Language variant FTD (Primary Progressive Aphasia - PPA) #### Motor variant FTD --- ### Parkinson's disease dementia (PDD) * PD is a basal ganglia disorder with motor, cognitive, mood, and behavioral symptoms [81](#page=81). * Caused by reduced dopamine in the substantia nigra due to Lewy bodies [81](#page=81). * Motor symptoms appear when substantia nigra is ~20% of original volume [81](#page=81). * Cognitive issues include executive dysfunction, bradyphrenie (slow thinking), and attention/memory problems [81](#page=81). * Memory issues in PDD: difficulty with retrieval, better recognition than recall; cues help [81](#page=81). * Depression and apathy are common, often secondary to the disease [81](#page=81). * Patients with PDD are typically aware of their condition (not anosognosic) [81](#page=81). * Behavioral changes like disinhibition and hallucinations can occur, the latter often medication-related [81](#page=81). * Cognitive profiles are often lateralized, matching motor symptom onset [82](#page=82). * **Differential Diagnosis:** Motor symptoms prominent in PDD; cognitive issues prominent in SDAT with motor functions intact longer [82](#page=82). ### Diffuse Lewy Body Disease (DLB) * DLB is a clinical syndrome with features of both Alzheimer's (SDAT) and Parkinson's (PD) [82](#page=82). * Pathology involves Lewy bodies in both brain nuclei and cortex [82](#page=82). * Cognitive profile similar to SDAT, with pronounced, fluctuating attention problems and rapid mental clarity shifts [82](#page=82). * Sensory symptoms include initial smell loss; later REM sleep disorders with dream enactment [82](#page=82). * Visual hallucinations are common and strongly visual [82](#page=82). * Parkinson-like motor symptoms (tremor, rigidity, bradykinesia) occur, usually earlier than in Alzheimer's [83](#page=83). * **Critical Clinical Criteria:** Cognitive deficits (attention, fronto-subcortical, visuospatiation) plus at least two of: fluctuating mental status, visual hallucinations, parkinsonian motor symptoms [83](#page=83). * **Differential Diagnosis with SDAT:** DLB has abrupt onset, daily fluctuations, rapid initial progression, motor symptoms; SDAT is gradual, less fluctuating, slower progression [83](#page=83). * **Differential Diagnosis with PDD:** DLB: cognitive decline begins <1 year after motor symptoms; PDD: cognitive decline appears >1 year after motor symptoms [83](#page=83). * **Crucial Warning:** DLB patients are extremely sensitive to neuroleptics, which can be life-threatening [82](#page=82) [83](#page=83). ### Huntington's Disease (HD) * Genetic, autosomal dominant disorder caused by a mutation in the huntingtin gene on chromosome 4 [83](#page=83). * 50% chance of inheritance from an affected parent [83](#page=83). * Onset typically around age 40, with an average life expectancy of 15 years post-onset [83](#page=83). * **Clinical Criteria:** Involuntary movements (chorea, dystonia), cognitive decline, emotional/behavioral changes [84](#page=84). * Cognitive symptoms include psychomotor slowness, executive dysfunction (perseveration, poor ADL organization), and memory problems [84](#page=84). ### Vascular Disorders --- * Differential diagnosis of dementia involves distinguishing it from other conditions with overlapping symptoms, particularly depression and frontotemporal dementia (FTD). [97-115 * Understanding language, speech, pragmatics, and attention disorders is crucial for accurate diagnosis. [97-114 * Language disorders can be acquired (aphasia) or developmental (dysphasia) [99](#page=99). * Aphasia typically results from acute lesions like stroke (CVA) or trauma, with recovery most significant in the early weeks [99](#page=99). * Progressive aphasia is associated with neurodegenerative conditions like PPA, Alzheimer's, or tumors [99](#page=99). * The WADA test, historically used for pre-operative language dominance assessment, is now largely replaced by fMRI and TMS . * Language assessment in neurosurgery involves pre-operative profiling, intra-operative stimulation, and post-operative follow-up . * Screening tools like ABC, ScreeLing, MMSE, ACE-R, and OCS-NL help detect language and cognitive issues . * Specific diagnostic instruments for word finding include the Boston Naming Task (BNT) and the Dutch Naming Task (NBT) . * Comprehensive test batteries like PALPA, AAT, and CAT-NL analyze various language processing subcomponents . * Tests at the activity and participation level, like the ANTAT, assess daily functional communication . * Attention is a complex process involving focus, filtering, alertness, and regulation, often described by patients as memory or processing speed issues . * **Dysarthria** refers to articulation difficulties, distinct from language problems [97](#page=97). * **Apraxia of speech** involves difficulties with speech planning and motor sequencing [97](#page=97). * **Pragmatics** relates to the contextual use of language and social communication, often impaired in right hemisphere disorders [98](#page=98). * **Aprosodia** is a disorder of speech prosody (intonation, rhythm), affecting reception or expression [98](#page=98). * **Cognitive Communication Disorder** encompasses problems with pragmatic language use and social interaction [98](#page=98). * **Aphasia subtypes** (Broca, Wernicke, Global, Conduction, Anomic, Transcortical) are classified based on lesion location and symptom profiles. [104-109 * **Subcortical aphasias** (thalamic, striato-capsular, cerebellar) and **pure language disorders** (pure alexia, verbal agnosia) represent less common presentations . * **Diagnostic approaches** range from initial screening to in-depth test batteries, focusing on disorder, activity, and participation levels. [110-114 * **Functional communication** and **compensatory strategies** are increasingly important goals in therapy . * **Attention deficits** are often presented by patients as memory, processing speed, or overstimulation complaints . * Accurate diagnosis of language and communication disorders is essential for targeted rehabilitation . * Understanding lesion topology helps predict specific language deficits [97](#page=97). * Neuropsychological assessment is crucial for understanding the impact of neurological conditions on communication . --- ## Attention: Diagnosis and Assessment * Attention problems are common across various neurological and psychiatric conditions, including neurodegenerative diseases and mood disorders . * Understanding attention is crucial within broader information processing models . * Diagnostic assessment involves a structured process including anamnesis, neuropsychological testing, and observations . * Attention is divided into intensity (arousal, sustained attention) and selectivity (focused, divided attention) . * Arousal is the basic alertness level, with tonic (sustained) and phasic (short-term) components . * Sustained attention refers to the ability to maintain focus over time, declining with fatigue . * Focused attention acts as a filter, suppressing irrelevant information, often visualized as a flashlight beam . * Divided attention involves monitoring multiple information sources simultaneously . * Neuroanatomically, arousal involves the Ascending Reticular Activating System (ARAS) . * Focused attention involves the amygdala (value assignment), thalamus (filtering), colliculi superior (eye movements), and frontal eye fields (FEF) (conscious control) . * Divided attention relies heavily on the parietal cortex for orienting and integrating spatial information . * Attention control, an executive function, is driven by the prefrontal cortex (PFC) . * Broadbent's model proposed a bottleneck filter between short-term and long-term memory, later refined by acknowledging the "cocktail party phenomenon" where relevant stimuli can still penetrate . * Shiffrin and Schneider's model differentiates between automatic and controlled processing, with attention being essential for the latter . * Information processing speed is a sensitive indicator of cognitive function, with slower speeds impacting attention and leading to overload . * Attention span is the duration of focused concentration and is influenced by individual, emotional, and situational factors . * When assessing attention, family or environment members are often more reliable informants than the patient regarding changes from baseline functioning . * Neuropsychological tests assess different attention domains, with test selection depending on the patient's functioning level . * Ecological validity is enhanced by tests that mimic everyday tasks, increasing patient recognition and relevance . * Implicit access to information can occur in neglect, where stimuli are processed unconsciously and can influence behavior even if not consciously reported . * Impaired attention can lead to overstimulation and social withdrawal . * Arousal fluctuations can mimic attention disorders, and high arousal can lead to errors . * In guiding patients with PFC lesions, information should be broken down into smaller chunks with sufficient breaks . * Neuropsychological testing requires careful selection of tests, with more difficult tasks used for high-functioning individuals to reveal subtle deficits . * Observations during testing can reveal underlying issues, such as distraction impacting selective attention or executive difficulties leading to inefficient search strategies . --- ## Neglect: associated disorders and neuroanatomy ### Associated disorders * Anosognosie: Lack of awareness of neglect . * Anosodiaforie: Awareness of neglect but indifference to its consequences . * Hemisomatoagnosie: Unawareness of the existence of a contralesional body half . * Hemisomatoparafrenie: Awareness of body but denial of ownership of contralesional parts . * Hemimisoplegie: Aggression towards paralyzed or neglected body parts . * Allokinesie: Movement of the wrong body half in response to a command . * Tactile allochiria/alloesthesia: Tactile stimulation on one side is perceived on the other . * Visual allochiria: Visual stimuli are perceived on the incorrect side . * Mirror agnosia: Inability to recognize mirror images as reflections . * Mirror ataxia: Reaching for the mirror image instead of the actual object . * Associated non-spatial attention problems include delayed arousal, reduced processing speed, and difficulties with sustained/selective attention . * Executive function deficits include inefficient search strategies, perseveration, reduced inhibition, and working memory problems . ### Neuroanatomy of neglect * Neglect is typically caused by lesions in the middle cerebral artery territory . * Symptoms can be multimodal: visual, auditory, tactile, gustatory, or motor . * **Posner's model of attention shifts:** * Disengage: Posterior parietal cortex . * Move: Superior colliculus (reflexive saccades) . * Engage: Pulvinar nuclei of the thalamus . * The parietal cortex, especially around the intraparietal sulcus, is crucial for the 'disengage' aspect of attention . * The hemispatial theory posits that the right hemisphere is dominant for spatial processing, processing both left and right space, while the left hemisphere primarily processes the right side . * Right hemisphere lesions have a greater impact, leading to neglect more frequently than left hemisphere lesions . * Spatial attention relies on a distributed network, including parietal and temporal lobes, pulvinar, thalamus, superior colliculus, and frontal eye fields . * Functional imaging can reveal hypoperfusion in areas critical for attention, which may not always correlate with structural lesions . ### Neglect: three dimensions * Neglect can be classified by processing stage (sensory, motor, representational), spatial frame (personal, peripersonal, extrapersonal), and reference frame (egocentric, allocentric) . * **Sensory neglect:** Affects detection and localization (visual, auditory, tactile, olfactory, gustatory) . ### Neglect: diagnostics --- ### Auditieve agnosie * Inability to recognize auditory information (verbal and non-verbal) despite intact hearing . * **Cortical/cerebral deafness:** Inability to recognize speech and environmental sounds; temporal and spatial discrimination may be impaired . * **Pure word deafness:** Inability to understand and repeat spoken language, but reading, writing, and speaking remain intact . * **Auditory sound agnosia:** Inability to recognize environmental sounds while speech comprehension is preserved . * **Amusia:** Inability to recognize, appreciate, interpret, or reproduce musical tones/rhythms . * **Paralinguistic agnosias:** Includes aprosodia (inability to recognize/produce emotional tone in language) and phonagnosia (inability to recognize familiar voices) . * Diagnosis often relies on observation and excluding hearing disorders; referral to an audiologist is common . ### Tactiele agnosie * Disorders in processing tactile information, with intact tactile sensitivity but impaired recognition . * **Astereognosis:** Inability to recognize objects by touch alone . * Testing involves blindfolding and testing each hand separately, typically assessing the contralesional hand . ### Reukagnosie * Inability to recognize familiar smells while the sense of smell is intact; very rare . * Often occurs with prosopagnosia; typically results from lesions in the right inferior temporal cortex . ### Visuele agnosie * Inability to recognize or name images, colors, objects, or people after visual presentation; other sensory modalities remain intact . * **Apperceptive agnosia:** Problem in early visual processing; objects and shapes are not recognized, copying is poor . * **Associative agnosia:** Problem in higher-level visual processing; simple object recognition and naming are intact, but spontaneous meaning retrieval is impaired . * **Objectagnosie:** Inability to recognize visually presented objects . * **Prosopagnosie:** Inability to recognize familiar faces, including one's own . * **Kleuragnosie:** Inability to recognize, name, or categorize colors . * **Simultaanagnosie:** Inability to perceive multiple objects or parts simultaneously; seeing elements but not the whole . * **Syndroom van Bálint:** Combination of simultaanagnosie, oculomotor apraxia, and optic ataxia . ### Stoornissen in de perceptie van het lichaamsschema * Problems in recognizing, localizing, and naming body parts; not due to primary sensory deficits but disturbed body schema representation . * **Vingermislokalisatie:** Inaccurate identification of touched fingers . * **Vingeragnosie:** Inability to visually recognize, move, localize, or identify fingers . * **Autotopagnosie:** Inability to recognize, locate, and identify parts of one's own or others' bodies . * **Links-rechtsverwarring:** Inability to distinguish left and right sides of the body . --- ### Ideokinetic and ideational apraxia * **Ideokinetic/motor apraxia:** Inability to correctly execute a motor command despite recognizing the object and understanding the intent. The patient forgets *how* to perform the movement . - **Ideational apraxia:** Inability to construct a plan or idea for a specific movement; the patient recognizes the object but doesn't know what to do with it. This is a problem * **Liepmann's model:** * Movement formula: A spatiotemporal visual image of the intended action, produced by the cerebral cortex (especially posterior cortex) . * Execution steps: 1. Activate formula, 2. Transfer formula to sensomotorium, 3. Execute via motor/somatosensory cortex . * Disorders: Sensorimotor issues → limb-kinetic apraxia; Transfer problems → ideokinetic/ideomotor apraxia; Formula problems → ideational apraxia [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). ### Lateralization and apraxia classification * Praxis is primarily a left-hemisphere function, with the left sensomotorium controlling the right hand . * Apraxia is usually bilateral, even with unilateral left hemisphere lesions, but rare lesions in connecting structures can cause left-hand-only apraxia . * **Terminological confusion exists:** Authors may use "ideomotor" where others mean "ideational" . * Apraxia can be categorized by functional deficit (e.g., ideational), location (e.g., limb apraxia), or prominent symptom (e.g., dressing apraxia) . ### Clinical facts and myths about apraxia * Most common causes of apraxia are stroke and dementia . * Post-left CVA, 30-50% have ideomotor apraxia of the left hand; post-right CVA, it's ~5% . * Apraxia often masks in right hemiplegia due to forced use of the left hand . * **Myth:** Apraxia recovers spontaneously and quickly after stroke (False). 50% remain apraxic 5-23 months post-stroke . * **Myth:** Apraxia's impact on daily life is mild (False). It severely interferes with ADL and independence . ### Current models of apraxia * **Anatomical model:** Praxis network is left-lateralized, involving posterior temporal, inferior/superior parietal lobules, premotor, and primary motor cortex . * Route 4 (connecting parietal to premotor/motor areas) is crucial for transferring movement formulas. Damage causes ideomotor/ideokinetic apraxia . * **Cognitive model:** Apraxia as an information processing disorder . * Input processed in sensorimotor-perceptual system. * Transfers to conceptual system (action knowledge, object knowledge). * Response selection, then production system (motor program selection/execution) . * Defects in conceptual system → ideational apraxia; transition → ideomotor apraxia; motor output system → limb-kinetic apraxia . ### Assessment of apraxia * Assessment is complex due to potential influence of aphasia and motor deficits . * Common tasks include pantomiming intransitive/transitive gestures, imitation, and actual object use . * Imitation offers the movement formula (copying), while pantomiming requires recalling it from the conceptual system . ### Neural activation during object-related praxis tasks ### Ventral and dorsal visual cognition streams ### Alternative explanations for tool use ### Motor affordances ### Action observation and motor resonance ### Mirror neuron system and motor imagery ### Treatment of apraxia ### Brain lateralization --- ## Neuropsychopharmacology: Implications for Cognitive Function ### Antipsychotics * **Conventional antipsychotics** are D₂-dopamine receptor antagonists, blocking postsynaptic receptors . * **Indications:** Acute psychotic episodes, relapse prevention, suppression of manic excitement . * **Effectiveness:** More effective for positive than negative symptoms of psychosis . * **Adverse effects:** Extrapiramidal symptoms (e.g., shuffling gait, small steps) are common, especially from nigrostriatal pathway blockade . * **Atypical antipsychotics** (e.g., clozapine, risperidone) block both dopamine and serotonin receptors . * **Atypical indications:** Similar to conventional, but also beneficial for negative symptoms . * **Atypical adverse effects:** Fewer extrapiramidal symptoms, but sedation, hypersalivation, and potential blood dyscrasias requiring monitoring . ### Antidepressants * **Mechanism:** Inhibit monoamine breakdown or reuptake, increasing serotonin and noradrenaline availability . * **Monoamine oxidase inhibitors (MAOIs):** Inhibit monoamine breakdown; not first-line due to side effects like blood pressure fluctuations . * **Monoamine uptake inhibitors (MUIs):** * **Tricyclic antidepressants (TCAs):** Inhibit noradrenaline and serotonin reuptake; anticholinergic and sedative side effects impact cognition and memory . * **Selective serotonin reuptake inhibitors (SSRIs):** Fewer side effects, safe in overdose, minimal cognitive impact; used for anxiety and OCD . * **Selective noradrenaline reuptake inhibitors (NARIs) & Serotonin-noradrenaline reuptake inhibitors (SNRIs):** Increase alertness by potentiating noradrenaline . * **Lithium:** Affects monoaminergic transmission; has a very small therapeutic window requiring frequent serum monitoring . * **Lithium indications:** First-line for bipolar disorder, augmentation for refractory depression . * **Lithium side effects:** Therapeutic doses: thirst, polyuria, mild tremor, memory issues. Overdose: vomiting, diarrhea, severe tremor, cognitive disturbances . ### Anxiolytics and Hypnotics * **Benzodiazepines** (e.g., lorazepam, diazepam) enhance GABA transmission . * **GABA:** The primary inhibitory neurotransmitter in the brain, causing a general dampening effect . * **Indications:** Generalized anxiety, sleep problems . * **Adverse effects:** Sedation, psychomotor slowing, delayed information processing; dysarthria and ataxia at high doses. Relatively safe in overdose . ### Anti-epileptics * **Mechanism:** Suppress neuronal excitability by enhancing inhibition or suppressing excitation . * **Common drugs:** Carbamazepine, phenytoin, valproate, lamotrigine . * **Adverse effects:** All have a sedating effect, causing psychomotor slowing and delayed information processing. Valproate and carbamazepine can have negative cognitive effects even at therapeutic doses . ### Anti-Parkinsonian Agents * **Goal:** Compensate for dopamine deficiency and restore dopaminergic/cholinergic balance in basal ganglia . * **L-dopa:** A dopamine precursor that crosses the blood-brain barrier . ### Psychostimulants ### Alzheimer's Medication --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Neuropsychology | The study of behavior and behavioral disorders in relation to disorders of brain function, focusing on the relationship between the brain and behavior. | | Neuropsychological Assessment (NPO) | A diagnostic act that involves evaluating behavior and cognitive functions to identify and link behavioral disorders to brain dysfunction, with results having direct implications for patient treatment and potentially revealing underlying cerebral issues. | | Differential Diagnosis | The process of identifying a condition from a set of similar conditions based on a comparison of symptoms and signs, often involving multidisciplinary input. | | Heteroanamnesis | The process of gathering information about a patient's complaints and their course and severity from individuals in the patient's immediate environment, rather than from the patient directly. | | Premorbid Intellectual Functioning | An estimation of a patient's cognitive abilities and intellectual level prior to the onset of any neurological or psychiatric disorder. | | Traumatic Brain Injury (TBI) | Damage to the brain caused by an external force, which can lead to a range of cognitive, physical, and emotional impairments. | | Subdural Hematoma | A collection of blood between the dura mater and the arachnoid mater, typically resulting from venous bleeding and often developing gradually. | | Epidural Hematoma | A collection of blood between the dura mater and the skull, usually caused by arterial bleeding and characterized by rapid onset and life-threatening consequences. | | Cerebrovascular Accident (CVA) | Also known as a stroke, this occurs due to a disruption of blood flow to the brain, either by a blockage (ischemic stroke) or rupture (hemorrhagic stroke) of a blood vessel. | | Dementia | A chronic or persistent syndrome characterized by a decline in cognitive function severe enough to interfere with daily life, affecting memory, thinking, orientation, comprehension, calculation, learning capacity, language, and judgment. | | Depression | A mood disorder characterized by persistent sadness, loss of interest or pleasure, and a range of emotional and physical problems that can affect how a person feels, thinks, and behaves. | | Frontotemporal Dementia (FTD) | A group of brain disorders caused by progressive nerve cell loss in the frontal and temporal lobes of the brain, affecting behavior, personality, and language. |

# Kwaliteitseisen en methoden voor psychodiagnostisch materiaal Hieronder volgt een gedetailleerd overzicht van de kwaliteitseisen en methoden voor psychodiagnostisch materiaal, bedoeld als een examengericht studiemateriaal. ## 1. Kwaliteitseisen en methoden voor psychodiagnostisch materiaal Dit deel behandelt de criteria voor de kwaliteit van zowel kwantitatief als kwalitatief diagnostisch materiaal, inclusief testevaluatie, documentatie, testmateriaal, normering, betrouwbaarheid en validiteit. ### 1.1 Groepen van materiaal Er zijn twee hoofdgroepen van diagnostisch materiaal te onderscheiden: #### 1.1.1 Kwantitatief onderzoeksmateriaal Dit omvat vragenlijsten en psychologische testen waarvan de gegevens kwantificeerbaar zijn. Hierdoor kunnen verschillende scores berekend worden en kan er vergeleken worden met normtabellen (leeftijdsgroepen en klinische groepen). Materiaal wordt beoordeeld op psychometrische kwaliteiten zoals betrouwbaarheid en validiteit. #### 1.1.2 Kwalitatief onderzoeksmateriaal Dit type materiaal omvat observaties en gesprekken waarbij geen scores worden gegenereerd. Het doel is om het verhaal van de cliënt op te bouwen en de beleving en subjectieve ervaringen te begrijpen en te contextualiseren. Vergelijking gebeurt aan de hand van betekenisvolle categorieën en thema's, in plaats van psychometrische gegevens. ### 1.2 Kwaliteitscriteria voor kwantitatief materiaal Het EFPA (European Federation of Psychologists’ Association) Test Review Model biedt een raamwerk voor de evaluatie van de kwaliteit van kwantitatieve diagnostische instrumenten. De beoordeling van een test hangt af van het doel van de afname, met onderscheid tussen beslissingen met een hoge of lage inzet. * **Lage inzet beslissingen:** Voortgangscontrole, therapie-indicatie, beroepskeuzebegeleiding, beschrijvend gebruik. * **Hoge inzet beslissingen:** Beslissingen met een hoge impact, die op korte termijn onomkeerbaar kunnen zijn, zoals verwijzing naar buitengewoon onderwijs, personeelsselectie, opname/ontslag. #### 1.2.1 Documentatie Transparante en duidelijke documentatie van de test is cruciaal. Dit omvat: * **Theoretische onderbouwing:** Gebaseerd op wetenschappelijke evidentie. * **Procedure van testontwikkeling:** Hoe de test is ontwikkeld, vertaald en/of aangepast. * **Beschikbaar onderzoek:** Relevant wetenschappelijk onderzoek. * **Standaardisatie:** Procedures voor uniforme afname. * **Normen:** Gegevens over de referentiegroep. * **Betrouwbaarheid en validiteit:** Psychometrische eigenschappen. * **Computer gegenereerde rapporten:** Indien van toepassing. #### 1.2.2 Testmateriaal De kwaliteit van het fysieke en digitale testmateriaal moet worden onderzocht. * **Pen-en-papier tests:** Duurzaam en gebruiksvriendelijk materiaal, duidelijke instructies en taken, eenvoudige antwoordmogelijkheden, kwaliteitsvolle formulering en grafische inhoud. * **Computergebaseerde tests:** Kwaliteitsvolle software (bv. met back-upsysteem), duidelijke taken en instructies, eenvoudige interactie, kwaliteitsvol ontworpen gebruikersinterface, en beveiliging tegen ongeautoriseerde toegang tot resultaten. #### 1.2.3 Normering Normscores maken het mogelijk testresultaten te vergelijken met een referentiegroep. * **Recentheid van normen:** Hoe recenter de normen, hoe beter de kwaliteit, aangezien maatschappelijke en psychologische fenomenen evolueren. * < 10 jaar: uitstekend * 10 - 14 jaar: goed * 15 – 19 jaar: voldoende * > 20 jaar: onvoldoende * **Representatieve normen:** De normeringssteekproef moet representatief zijn voor de doelpopulatie. * **Steekproeftrekking:** Kan variëren van volledig aselect (vaak onmogelijk) tot gestratificeerd (op basis van kenmerken zoals leeftijd, geslacht, nationaliteit) of gelegenheidssteekproeven (waarna controle op representativiteit). * **Afwijkingen in gestratificeerde steekproeven:** Een maximale afwijking van 5% voor bepaalde variabelen wordt vaak als aanvaardbaar beschouwd. * **Normeringsmethode:** * **Klassieke normering:** Per leeftijdsgroep aparte normen. * **Continue normering:** Alle leeftijdsgroepen worden samengenomen om normen als een functie van leeftijd te ontwikkelen. * **Grootte van de normeringssteekproef:** Een voldoende grote steekproef is cruciaal voor kwaliteitsvolle normen. * < 200: onvoldoende * 200 - 299: voldoende * > 1000: uitstekend * **Interpreteren van normen:** * **Geschaalde scores en standaardscores:** Ruwe scores omgezet naar een gestandaardiseerde schaal. * **Percentielscores:** Geeft aan welk percentage van de normeringssteekproef een score behaalde die lager of gelijk was aan de cliënt. * **Leeftijdsequivalenten:** Schatting van hoe de cliënt scoort in vergelijking met leeftijdsgenoten. * **Groeiscore-equivalenten:** Objectieve score voor het meten van veranderingen over tijd. * **Criteriumscores (afkapscore):** Vergelijking van prestaties met een standaard. #### 1.2.4 Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid verwijst naar de consistentie van een test, oftewel de mate waarin de scores vrij zijn van meetfouten. Bij herhaalde afname zouden vergelijkbare resultaten behaald moeten worden. * **Betrouwbaarheidsinterval:** De zone tussen twee punten waarbinnen de marge met een bepaalde waarschijnlijkheid (bv. 95%) ligt. * **Types betrouwbaarheid:** * **Interne consistentie:** Samenhang tussen de items van (sub)schalen. * < 0.70/0.80: onvoldoende * > 0.90: uitstekend * **Test-hertestbetrouwbaarheid:** Mate van samenhang tussen twee afnames bij dezelfde deelnemers. De tijd ertussen mag niet te lang (gevaar minimaliseren) of te kort (gevaar gewenning) zijn. * < 0.60/0.70: onvoldoende * > 0.80/0.90: uitstekend * **Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid:** Overeenkomst in beoordeling van dezelfde prestatie door verschillende beoordelaars. * < 0.60/0.70: onvoldoende * > 0.80/0.90: uitstekend #### 1.2.5 Validiteit Validiteit gaat over de mate waarin een test meet wat hij beoogt te meten. * **Types validiteit:** * **Inhoudsvaliditeit:** Feedback over de inhoud vanuit experts en gebruikers, gebaseerd op onderbouwde theorieën. * **Begripsvaliditeit:** Het meten van het volledige concept. * **Congruente en discriminante validiteit:** * **Congruent:** Hoge samenhang met een vergelijkbaar construct. * **Discriminant:** Lage samenhang met een ander construct. * **Criteriumvaliditeit:** Vergelijking met een extern criterium (bv. prestaties in het dagelijks leven). * **Sensitiviteit:** Kans dat de test de afwezigheid van een kenmerk correct vaststelt (kleine kans op vals negatieven). * **Specificiteit:** Kans dat de test de aanwezigheid van een kenmerk correct vaststelt (kleine kans op vals positieven). #### 1.2.6 Computergegenereerde rapporten Voor digitale afnames of scoring is de kwaliteit van de rapporten essentieel. Een kwaliteitsvol rapport moet: * Voldoende breed en specifiek zijn. * Betrouwbaar en consistent zijn. * Relevant en valide zijn. * Ethisch verantwoord zijn. * Duidelijk en aangepast aan de lezer zijn. * Niet te lang zijn. ### 1.3 Kwaliteit van kwalitatief materiaal Bij kwalitatieve diagnostiek is de diagnosticus zelf een belangrijk instrument. Betrouwbaarheid en validiteit worden nagestreefd door: * **Betrouwbaarheid:** * **Methodisch en transparant handelen:** Onbevooroordeeld, logisch en consistent verzamelen en analyseren van informatie. * **Documenteren:** Gedetailleerd registreren van stappen in het diagnostisch proces. * **Triangulatie:** Gebruik van meerdere methoden (methodologische triangulatie), bronnen (bronnentriangulatie) en/of clinici. * **Validiteit:** * **Interne validiteit (geloofwaardigheid):** Zijn de verzamelde data representatief voor de beleving van de cliënt? * **Externe validiteit (overdraagbaarheid):** Zijn de bevindingen overdraagbaar naar andere settings of casussen? * **Reflexiviteit:** Kritisch reflecteren op eigen handelen, vertekeningen (bias) en invloeden vanuit de persoonlijke, institutionele en relationele context. #### 1.3.1 Sterktes en valkuilen bij kwalitatief materiaal * **Sterktes:** Actieve zelfreflectie, actieve rol van de cliënt, verhoogde betrokkenheid, holistisch beeld, diepgaander en contextgevoeliger, complementariteit met therapie. * **Valkuilen:** Bias/vertekeningen, interpretatieproblemen, moeilijk te standaardiseren, vatbaarheid voor vertekeningen. ### 1.4 Testgebruik en -keuze Het kiezen van de geschikte test vereist aandacht voor diverse factoren. * **Psychometrische eigenschappen:** Betrouwbaarheid, validiteit en normering. * **Samenstelling van de normgroep:** Zorg dat de test met de juiste normgroep en context wordt toegepast. Verschillen in culturele achtergrond en leefwereld kunnen leiden tot vertekeningen bij de interpretatie (bv. Nederlandse normen voor een Australische test). #### 1.4.1 Beoordelingssystemen en organisaties * **EFPA (European Federation of Psychologists’ Association):** Biedt het test review model. * **Kwaliteitscentrum voor diagnostiek VZW:** Gebruikt het EFPA test review model voor beoordelingen. * **COten (Commissie Tegenaangelegen GEVOELENS) (NIP):** Beoordeelt diagnostische instrumenten in Nederland en kent een kwaliteitslabel toe (onvoldoende, voldoende, goed). * **BFP-FBP (Belgian Federation of Psychologists):** Gebruikt een eigen testbeoordelingssysteem, de TQ-Scan. * **Coördinatie psychodiagnostiek Antwerpen:** Biedt informatie over instrumenten en methoden, specifiek voor de Vlaamse onderwijscontext. * **Prodia:** Project van CLB's en onderwijs voor diagnostische protocollen en testfiches. * **Testotheken:** Locaties aan Vlaamse universiteiten en hogescholen waar diagnostisch materiaal geleend kan worden. ### 1.5 De diagnostische cyclus en handelingsgerichte diagnostiek Diagnostiek is een breed proces van informatieverzameling, ordening en verwerking ten behoeve van de hulp- of zorgvraag. #### 1.5.1 Diagnostische modellen * **Handelingsgerichte diagnostiek:** Een cyclisch proces gericht op het objectiveren, analyseren en verklaren van problemen met het oog op adequate advisering voor handelen. Dit model benadrukt het belang van de cliënt en diens context. * **Classificerende diagnostiek:** Gericht op het indelen van personen in categorieën op basis van overeenkomsten (bv. DSM-5, ICD-10). Dit model is beschrijvend en biedt geen verklaring. * **Dimensionale classificatie:** Stoornissen worden beschreven aan de hand van dimensies, waarbij individuen uniek gepositioneerd worden (bv. ASEBA-vragenlijsten). #### 1.5.2 De diagnostische cyclus (De Bruyn & collega's) Het diagnostisch proces is cyclisch en omvat de volgende fasen: 1. **Klachtanalyse/Intakefase:** Verduidelijken van klachten en hulpvragen. 2. **Probleemanalyse/Onderkennende analyse:** Inventariseren van positieve en negatieve factoren, taxeren van de ernst. 3. **Verklaringsanalyse/Verklarende diagnostiek:** Formuleren van hypothesen en alternatieve verklaringen. 4. **Indicatieanalyse/Indicerende diagnostiek:** Bepalen van de best passende aanpak en interventiedoelen. 5. **Adviesfase:** Communiceren van resultaten, adviezen en afspraken. Deze fasen worden aangevuld met een **Strategiefase** (bespreken van de te onderzoeken factoren, middelen en methodes) en een **Integratie/aanbevelingsfase** (vormen van een integratief beeld). #### 1.5.3 Principes van handelingsgerichte diagnostiek * Doelgericht, gericht op de cliënt en context. * Betrekt de omgeving en ondersteuningsbehoeften. * Hanteert een transactioneel referentiekader. * Samenwerking met cliënt en context is cruciaal. * Besteedt aandacht aan positieve factoren. * Systematisch en transparant. * In kaart brengen van veranderbaarheid en leerpotentieel. ### 1.6 Biopsychosociaal kader en ICF-model Dit kader ziet menselijk functioneren als een complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. * **Biopsychosociaal model:** Benadrukt de wisselwerking tussen biologische, psychologische en sociale factoren. * **ICF (International Classification of Functioning, Disability and Health):** Classificeert gezondheidstoestanden op basis van functies, anatomie, activiteiten, participatie en omgevings- en persoonlijke factoren. #### 1.6.1 Idiografische diagnostiek Focus op het verkrijgen van een uniek, gedetailleerd beeld van een individuele probleemsituatie, met aandacht voor sterktes, mogelijkheden en factoren die het functioneren beïnvloeden. Dit staat tegenover nomothetisch onderzoek dat algemeenheden zoekt. ### 1.7 Kwaliteitseisen voor diagnostisch materiaal * **Kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten:** Gebruik van wetenschappelijk onderbouwde instrumenten met goede psychometrische eigenschappen. * **Correct hanteren van instrumenten:** Juiste keuze, afname, scoring en interpretatie. * **Reflexiviteit van de diagnosticus:** Bewustzijn van eigen invloeden (persoonlijk, institutioneel, relationeel) en biases (bv. beschikbaarheidsheuristiek, confirmation bias). * **Interdisciplinaire samenwerking:** Integratie van expertise vanuit verschillende disciplines, met aandacht voor het vermijden van groepsdenken. * **Cliëntparticipatie:** Betrekken van de cliënt als medeonderzoeker. ### 1.8 Cultuurfair psychodiagnostisch handelen Met de toenemende culturele diversiteit is cultuursensitief handelen essentieel. * **Uitdagingen:** Westerse theoretische uitgangspunten en constructen van veel meetinstrumenten zijn mogelijk niet universeel toepasbaar, wat leidt tot vertekeningen (biases) zoals construct-, methode- en itembias. * **Opties voor translatie:** Adoption (vertalen), adaptation (aanpassen) of assembly (nieuw instrument samenstellen). * **Werkwijze:** Planmatig, transparant en reflectief werken. Informatie verzamelen over de culturele achtergrond, taalvaardigheid, opleidingsniveau, enz. van de cliënt. Gebruik maken van tools zoals de Cultural Formulation Interview (CFI) en McGill Illness Narrative Interview. * **Testkeuze:** Cultuurvrije testen bestaan niet. Kies instrumenten die zo cultuurfair mogelijk zijn. Overweeg instrumenten die gevalideerd zijn voor specifieke groepen of die non-verbale constructen meten. * **Testaanpassingen:** Aanpassingen moeten gemotiveerd, geregistreerd en gerapporteerd worden. Test-of-modificatie kan een optie zijn. * **Interpretatie:** Houd rekening met culturele achtergrond, afwijkingen in testafname en normering. Raadpleeg eventueel een deskundige met kennis van de cultuur en context van de cliënt. Vermeld in rapporten hoe rekening is gehouden met culturele factoren. ### 1.9 Digitale diagnostiek (e-diagnostiek) Dit omvat diagnostiek uitgevoerd met technologische middelen. * **Voordelen:** Minder foutenlast, tijdswinst, kostenbesparing, verhoogde standaardisatie, nieuwe toepassingsmogelijkheden, minder sociaal wenselijke antwoorden. * **Nadelen/Aandachtspunten:** Risico op verkeerde interpretatie van cijfermatige output, onvoldoende evidentie van gelijkwaardigheid met pen-en-papier varianten, mogelijke vertekening bij onervaren gebruikers, validiteitsvragen. * **Acceptabele digitale diagnostiek vereist:** * Normen die digitaal verzameld zijn. * Voldoende vergelijkend onderzoek. * Waakzaamheid voor afnameomstandigheden. * Communicatie van de afnamemodus bij resultaatbespreking. * **Voorbeeld WISC-V-NL:** Ondanks voordelen van digitale berekening van normscores, wordt aangeraden deze test (voorlopig) als pen-en-papierversie af te nemen vanwege onvoldoende bewijs voor gelijkwaardigheid van digitale normen. ### 1.10 Verschillen tussen kwantitatieve en kwalitatieve benadering | Kenmerk | Kwantitatieve benadering | Kwalitatieve benadering | | :------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ | | **Wat?** | Ontdekken en verzamelen van feitelijk materiaal; afgebakend, voorspelbaar gedrag. | Begrijpen van het persoonlijk perspectief; gedrag dat veranderlijk en contextgevoelig is. | | **Hoe?** | Meten en tellen (testen, vragenlijsten); numerieke scores; analyse via vergelijking met gem, medianen, normen. | Informatie verzamelen via interviews en observaties; analyse via betekenisvolle categorieën en thema's. | | **Rapportage?** | Weergave van statistische vergelijkingen; interpretatie van scores en vergelijking met normen. | Talige en/of visuele weergave van thema's en categorieën. | | **Focus** | De norm, generaliseerbare kennis. | De unieke cliënt en diens context, belevingswereld. | | **Rol diagnosticus** | Objectieve afnemer en interpreter van scores. | Actieve onderzoeker die zichzelf als instrument gebruikt; interpreteert op basis van klinische vaardigheden. | | **Beoogd resultaat** | Classificatie, voorspelling, toetsing van hypotheses. | Begrip, inzicht, contextualisering van de cliënt. | | **Doel** | Algemene kennisopbouw. | Hulp op maat. | | **Vraagstelling** | Komt eerder van de onderzoeker. | Komt eerder van de cliënt. | #### 1.10.1 Gedragsindeling en -niveau | Gedragsindeling | Gedragsniveau | Objectiviteit/Betrouwbaarheid | Validiteit | | :-------------- | :------------ | :---------------------------- | :--------- | | Fysiek | Micro | + | - | | Consequentie | Macro | - | -+ | | Relationeel | Micro/Macro | +- | + | * **Fysieke indeling:** Gedragsuitingen, direct waarneembaar (microniveau), objectiever maar kan totaalbeeld vertroebelen. * **Consequentie-indeling:** Gevolg/resultaat van gedrag (macroniveau), grotere eenheden maar meer interpretatie nodig. * **Relationele indeling:** Interacties, relaties (micro/macro), relatief objectief maar minder toepasbaar. ### 1.11 Kwaliteitseisen voor observatieschalen Bij het kiezen of ontwerpen van een observatieschaal zijn de volgende vijf criteria van belang: 1. **Afstemming op observatiedoel:** De schaal moet aansluiten bij de observatievraag en -doel. 2. **Objectief omschreven gedragingen:** Gebruik van feitelijk, niet-veroordelend taalgebruik. 3. **Homogene gedragsindeling:** Gedragingen binnen een rubriek passen bij elkaar. 4. **Onderling uitsluitende indeling:** Een waarneming past in slechts één schaalrubriek. 5. **Volledigheid (uitputtendheid):** De schaal omvat al het relevante doelgedrag en eventueel randgedrag. Het is cruciaal om persoons- en situatiekenmerken mee te registreren om de waarneming correct te kunnen kaderen en interpreteren. ### 1.12 De diagnosticus als onderzoeksinstrument De diagnosticus zelf is een instrument dat verfijnd wordt door ervaring en reflectie. Het is belangrijk om bewust te zijn van de eigen invloed op het diagnostisch proces en om kritisch te staan tegenover het eigen handelen. Dit omvat het herkennen en corrigeren van biases en het streven naar methodisch en transparant handelen. ### 1.13 De diagnostische cyclus: een gedetailleerd overzicht De diagnostische cyclus is een iteratief proces dat begint met de hulpvraag en eindigt met advies en evaluatie. * **Intake/Vraagverheldering:** Verkennen van de hulpvraag, wensen, verwachtingen en context. Belangrijk is de vertaling van de hulpvraag naar een specifiek type vraagstelling (onderkennend, verklarend, voorspellend, indicerend, evaluerend). * **Strategiebepaling:** Formuleren van hypothesen, bepalen van onderzoeksvragen, methoden, informanten en criteria voor het aannemen van een hypothese. Actieve deelname van de cliënt is hierbij essentieel. * **Onderzoek:** Verzamelen van data om onderzoeksvragen te beantwoorden en hypothesen te toetsen. * **Integratie/Aanbevelingsfase:** Formuleren van een integratief beeld op basis van onderzoeksresultaten. * **Adviesfase:** Communiceren van bevindingen aan de cliënt en diens omgeving, formuleren van adviezen en concrete afspraken maken. * **Verslaggeving:** Het documenteren van het proces en de bevindingen, met transparantie over wie inzage heeft en welke gegevens gedeeld worden. Deze cyclus wordt verrijkt door principes zoals het biopsychosociaal model, cultuurfair handelen, en de nadruk op reflexiviteit en interdisciplinaire samenwerking. ### 1.14 Conclusie Het waarborgen van de kwaliteit van psychodiagnostisch materiaal vereist een grondige evaluatie van zowel kwantitatieve als kwalitatieve methoden. Dit omvat een kritische blik op de psychometrische eigenschappen van instrumenten, de transparantie van documentatie, de representativiteit van normen, de betrouwbaarheid en validiteit van metingen, en de ethische overwegingen bij het gebruik van diagnostische middelen. De diagnosticus speelt een centrale rol in dit proces door methodisch, transparant en reflectief te handelen, en door rekening te houden met de diversiteit van de cliëntpopulatie en de context waarin de diagnostiek plaatsvindt. Digitale diagnostiek biedt mogelijkheden maar vereist ook extra waakzaamheid om de validiteit en betrouwbaarheid te waarborgen. --- # De diagnostische cyclus en diverse benaderingen Hier volgt een gedetailleerd studieoverzicht over "De diagnostische cyclus en diverse benaderingen". ## 2. De diagnostische cyclus en diverse benaderingen Dit onderdeel behandelt de fasen van het diagnostisch proces, verschillende diagnostische benaderingen zoals handelingsgerichte en classificerende diagnostiek, en de rol van de diagnosticus. ### 2.1 Het diagnostisch proces: de diagnostische cyclus Diagnostiek wordt beschouwd als een cyclisch proces dat essentieel is voor het verzamelen, ordenen en verwerken van relevante gegevens ten behoeve van een hulp- of zorgvraag. Het stelt ons in staat een uniek, gedetailleerd beeld te krijgen van een individuele probleemsituatie, met als doel een verklaring en/of indicatie te formuleren. De diagnostische cyclus kan theoretisch worden onderverdeeld in verschillende componenten, waarbij de fasen van De Bruyn en collega's een veelgebruikt model vormen: * **Klachtanalyse (Verhelderende diagnostiek):** In deze eerste fase worden de klachten van de cliënt verduidelijkt en wordt de hulpvraag geëxpliciteerd. De diagnosticus streeft ernaar de hulpvraag te vertalen naar een concrete vraagstelling die het doel van de diagnostiek bepaalt. Dit omvat het in kaart brengen van de reden van aanmelding, hulpvragen, wensen, verwachtingen, problemen, zorgen, positieve kenmerken, relevante voorgeschiedenis, genomen maatregelen en effecten, attributies, doelen en oplossingen van de cliënt, en de beleving van de cliënt met betrekking tot het diagnostisch proces. * **Probleemanalyse (Onderkennende analyse):** Hier worden zowel de negatieve als positieve aspecten (sterktes) van de situatie geïnventariseerd, beschreven en benoemd. De ernst van de probleemvraag wordt getaxeerd. Dit kan leiden tot classificatie, maar dit is niet altijd noodzakelijk. * **Verklaringsanalyse (Verklarende diagnostiek):** In deze fase worden mogelijke verklaringen (hypothesen) geformuleerd voor het probleemgedrag. Dit kan persoonsgericht of situatiegericht zijn en kan betrekking hebben op de ontstaansgeschiedenis van het probleem of op factoren die het probleem in stand houden. * **Indicatieanalyse (Indicerende diagnostiek):** Hier wordt bepaald wat de best passende aanpak is. Interventiedoelen worden geformuleerd en geprioriteerd, en de inzetbaarheid van bepaalde interventies wordt beoordeeld. De focus ligt op "Hoe kan deze persoon het beste geholpen worden?". * **Adviesfase:** De onderzoeksresultaten worden vertaald naar een haalbaar advies. Dit gebeurt in een gezamenlijk gesprek met de cliënt en/of diens omgeving, waarbij de resultaten in begrijpelijke taal worden gecommuniceerd, met aandacht voor zowel kwetsbaarheden als sterke punten. Er worden duidelijke afspraken gemaakt over de implementatie van het advies. ### 2.2 Diverse diagnostische benaderingen #### 2.2.1 Classificerende diagnostiek Classificerende diagnostiek richt zich primair op het toekennen van een classificatie. Het doel is het identificeren van algemene patronen en het indelen van een persoon op basis van overeenkomsten met anderen binnen een bepaald systeem. * **Categorale classificatie:** Stoornissen worden beschreven aan de hand van criteria. Als een persoon aan een minimum aantal criteria voldoet, wordt de categorie toegekend. Voorbeelden hiervan zijn de DSM-5 en ICD-10. Deze benadering hanteert een "alles of niets" principe en gaat ervan uit dat categorieën onderscheiden en niet overlappen. * **Dimensionale classificatie:** Stoornissen worden beschreven aan de hand van dimensies, waarbij functioneren kwalitatief niet anders is dan normaal functioneren. Hierbij neemt elke persoon een unieke positie in op verschillende dimensies. De ASEBA-vragenlijsten zijn hier een voorbeeld van, waarbij gedrag wordt beschreven aan de hand van empirisch bepaalde dimensies met bijbehorende normen. #### 2.2.2 Handelingsgerichte diagnostiek Handelingsgerichte diagnostiek is een cyclisch zoek- en beslissingsproces dat informatie verzamelt, integreert en afweegt met als doel problemen, onderwijsnoden of hulpvragen te objectiveren, analyseren en verklaren ten behoeve van adequate advisering voor het handelen. De focus ligt op het bieden van een geïndividualiseerd advies op maat van de cliënt en diens context. **Kernprincipes van handelingsgerichte diagnostiek:** * **Doelgericht:** Gericht op de behoeften van de cliënt en diens omgeving. * **Contextgericht:** Betrekt de omgeving van de cliënt en heeft aandacht voor hun ondersteuningsbehoeften. * **Transactioneel referentiekader:** Acht samenwerking met de cliënt en hun context cruciaal. * **Positieve factoren:** Besteedt aandacht aan sterke punten en beschermende factoren. * **Systematisch en transparant:** Het proces is planmatig en inzichtelijk. * **Veranderbaarheid en leerpotentieel:** Nagaan van iemands mogelijkheden om te leren of zich aan te passen. Dit kan worden onderzocht door metingen vóór en na een interventie (ipsatieve vergelijking) of door het onderzoeken van de benodigde ondersteuning bij aangepaste testomstandigheden. **Kwaliteit van diagnostiek (7 pijlers):** 1. **Biopsychosociaal kader:** Een complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren wordt erkend. 2. **Idiografisch kader:** Focus op het unieke van de cliënt en het integreren van alle gegevens tot een holistisch beeld. 3. **Integratief beeld:** Samenvoegen van diverse informatie tot een coherent geheel. 4. **Participatie cliënt en context:** Actieve betrokkenheid van de cliënt en diens omgeving is cruciaal. 5. **Kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten:** Gebruik van wetenschappelijk onderbouwde methoden en betrouwbare, valide instrumenten. 6. **Reflexiviteit diagnosticus en team:** Kritische houding ten opzichte van eigen handelen, biases en invloeden. 7. **Interdisciplinaire samenwerking:** Integratie van expertise vanuit verschillende disciplines. #### 2.2.3 Kwalitatieve diagnostiek Kwalitatieve diagnostiek richt zich op het begrijpen van de subjectieve ervaring, beleving en context van de individuele cliënt, vaak via taal en spreken. De vraag komt primair van de cliënt zelf en het doel is hulp op maat. * **Methoden:** Gesprekken, observaties, projectieve technieken, grafische dossieranalyse. * **Sterktes:** Actieve zelfreflectie van de diagnosticus, actieve rol van de cliënt, holistisch beeld, diepgaander en contextgevoeliger. * **Valkuilen:** Bias/vertekeningen, interpretatie is vaardigheidafhankelijk, moeilijk te standaardiseren. #### 2.2.4 Kwantitatieve diagnostiek Kwantitatieve diagnostiek is gericht op het verzamelen van feitelijk, meetbaar materiaal. Het doel is het ontdekken van algemeenheden en het vaststellen van numerieke scores op specifieke vaardigheden of gedragingen (bv. IQ, aandachtspanne). * **Methoden:** Vragenlijsten en psychologische testen. * **Hoe:** Data wordt verzameld door te meten en te tellen, analyse gebeurt door numerieke vergelijking met gemiddeldes, medianen en normen. * **Rapportage:** Weergave van statistische vergelijkingen, met interpretatie van scores en vergelijking met normen. #### 2.2.5 E-diagnostiek E-diagnostiek omvat diagnostiek uitgevoerd met behulp van technologische middelen, zoals digitale testen, online vragenlijsten, of telediagnostiek via videobellen. * **Voordelen:** Minder foutenlast, tijdswinst, kostenbesparend, potentieel nieuwe toepassingsmogelijkheden, minder sociaal wenselijke antwoorden. * **Nadelen/Aandachtspunten:** * **Gelijkheid van meten:** De digitale afname kan significant verschillen van de pen-en-papierversie, wat de gelijkwaardigheid van de resultaten kan beïnvloeden. Factoren zoals scrollmogelijkheden, presentatie op een scherm, en de invloed van de digitale interface spelen een rol. * **Standaardisatie:** Met name bij telediagnostiek kan standaardisatie bemoeilijkt worden. * **Onervaren gebruikers:** Digitale diagnostiek kan leiden tot vertekening bij onervaren gebruikers. * **Normering:** Er is onvoldoende bewijs dat de normen van analoge tests toepasbaar zijn op digitale varianten zonder adequaat equivalentieonderzoek. * **Kwaliteit van rapporten:** Automatisch gegenereerde rapporten vereisen kritische interpretatie door een professional. * **Validiteit:** Vragen over of de digitale test wel hetzelfde construct meet als de analoge versie. #### 2.2.6 Cultuurfair psychodiagnostisch handelen Vanwege de toenemende culturele diversiteit is het cruciaal om cultuursensitief en cultuurresponsief te handelen. * **Uitdagingen:** Westerse instrumenten zijn vaak gebaseerd op westerse theorieën en constructen, wat kan leiden tot vertekeningen (biases). * **Soorten biases:** * **Constructbias:** Het gemeten construct heeft niet dezelfde betekenis in alle culturen. * **Methodebias:** Factoren onafhankelijk van het construct verstoren de meting (bv. bekendheid met testen, eigenschappen van de testleider). * **Itembias:** Een specifiek item meet niet dezelfde trek bij verschillende culturele groepen. * **Opties voor instrumentvertaling:** * **Adoptie:** Test vertalen; snel maar niet altijd adequaat. * **Adaptatie:** Delen van items aanpassen aan de context; meer pre-testing nodig. * **Assembly:** Nieuw instrument samenstellen; flexibel maar veel voorwerk. * **Aanpak:** * Kies cultuurfaire instrumenten en let op fairness criteria (bv. NIP criteria). * Besteed extra aandacht aan communicatie, instructies, en eventuele testadaptaties (met motivatie en registratie). * Verwerk en interpreteer scores normatief en ipsatief, rekening houdend met culturele achtergrond, afwijkingen bij afname en normen. Betrek expertise van deskundigen met kennis van de cultuur en context. Vermeld in rapporten hoe rekening is gehouden met culturele achtergrond en mogelijke storende factoren. ### 2.3 De rol van de diagnosticus De diagnosticus is zelf een cruciaal onderzoeksinstrument, dat continu wordt verfijnd door ervaring, reflectie en intercollegiaal overleg. * **Methodisch en transparant handelen:** Onbevooroordeeld, logisch en consistent verzamelen en analyseren van informatie, met goede documentatie en triangulatie (multi-methodisch en multi-informant). * **Validiteit van conclusies:** Correctheid en bruikbaarheid van de conclusies, met aandacht voor interne (geloofwaardigheid) en externe validiteit (overdraagbaarheid). * **Reflexiviteit:** Kritisch staan tegenover eigen handelen, beïnvloeding vanuit de context (persoonlijk, institutioneel, relationeel) en mogelijke vertekeningen (biases). * **Soorten biases:** Beschikbaarheidsheuristiek, primacy-effect, recency-effect, representativiteitsheuristiek, confirmation bias, tunnelvisie. * **Interdisciplinaire samenwerking:** Kennis en perspectieven vanuit verschillende disciplines worden niet enkel naast elkaar geplaatst, maar er vindt interactie, synthese en integratie plaats. Dit helpt bij het detecteren van oordeelsfouten en het overwegen van alternatieve hypotheses. ### 2.4 Kwaliteitsbewaking van diagnostisch materiaal De kwaliteit van diagnostisch materiaal, zowel kwantitatief als kwalitatief, is essentieel voor een betrouwbaar en valide proces. #### 2.4.1 Kwantitatief materiaal (testen en vragenlijsten) * **Test review model (EFPA, COTAN, Kwaliteitscentrum Diagnostiek):** Modellen die kwaliteitscriteria hanteren voor evaluatie van tests. Labels hangen af van het doel van de testafname (belangrijke vs. minder belangrijke beslissingen). * **Documentatie:** Theoretische onderbouwing, procedure van testontwikkeling, onderzoeksgegevens, standaardisatie, normen, betrouwbaarheid, validiteit, computer gegenereerde rapporten. * **Testmateriaal:** Duurzaamheid, gebruiksvriendelijkheid, duidelijkheid van instructies en formuleringen. * **Normering:** * **Recentheid:** Normen idealiter minder dan 10 jaar oud. * **Representativiteit:** Normeringssteekproef moet representatief zijn voor de doelpopulatie (aselect, gestratificeerd). * **Normeringsmethode:** Klassiek (per leeftijdsgroep) of continu (alle groepen samengenomen). * **Grootte van de steekproef:** Voldoende groot (bv. >1000 voor uitstekend). * **Interpreteren van normen:** Geschaalde scores, percentielscores, leeftijdsequivalenten, groeiscore-equivalenten, criteriumscores (afkapscores). * **Betrouwbaarheid:** Consistentie van de test. * **Interne consistentie:** Samenhang tussen items (bv. Cronbach's alpha). * **Test-hertestbetrouwbaarheid:** Stabiliteit over tijd. * **Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid:** Overeenkomst tussen beoordelaars. * **Validiteit:** Mate waarin de test meet wat hij beoogt te meten. * **Inhoudsvaliditeit:** Dekking van het construct. * **Begripsvaliditeit:** Meting van het volledige begrip. * **Congruente en discriminante validiteit:** Samenhang met gerelateerde en ongerelateerde constructen. * **Criteriumvaliditeit:** Samenhang met externe criteria (sensitiviteit, specificiteit). * **Computergegenereerde rapporten:** Moeten breed, specifiek, betrouwbaar, consistent, relevant, valide, ethisch, duidelijk, aangepast aan de lezer en niet te lang zijn. #### 2.4.2 Kwalitatief materiaal * **Focus op context en beleving:** Begrijpen van de subjectieve ervaring van de cliënt. * **Methoden:** Gesprekken, observaties, projectieve technieken. * **Kwaliteitscriteria:** * **Betrouwbaarheid:** Methodisch en transparant handelen, documenteren, triangulatie. * **Validiteit:** Geloofwaardigheid (interne validiteit) en overdraagbaarheid (externe validiteit) van bevindingen. * **Reflexiviteit:** Bewustzijn van eigen invloeden en kritisch staan tegenover eigen handelen. ### 2.5 Het CHC-model (Cattell-Horn-Carroll) Dit model vormt de basis voor de interpretatie van intelligentietestresultaten, zoals de WISC-V. Het onderscheidt verschillende cognitieve vaardigheden op verschillende strata: * **Stratum III:** Algemene intelligentie (G-factor). * **Stratum II:** Brede cognitieve vaardigheden (BCV's), zoals *fluid intelligence* ($G_f$) (redeneervermogen, probleemoplossing) en *crystallized intelligence* ($G_c$) (verworven kennis). * **Stratum I:** Nauwe cognitieve vaardigheden (NCV's), zoals visuele verwerking ($G_v$), kortetermijngeheugen ($G_{sm}$), lange termijn geheugen en retrieval ($G_{lr}$), snelheid van informatieverwerking ($G_s$), auditieve informatieverwerking ($G_a$), reactiesnelheid ($G_t$), kwantitatieve vaardigheden ($G_q$) en lees/schrijfvaardigheden ($G_{rw}$). ### 2.6 Observatie als diagnostische methode Professioneel observeren vereist het logisch en objectief ordenen en omschrijven van doelgedrag. * **Observatieschalen/categorieënsystemen:** Helpen bij het structureren van het te observeren gedrag, maken kwantitatieve resultaten mogelijk en bieden houvast bij de selectie en organisatie van observaties. * **Kiezen van een observatieschaal:** Criteria zijn onder andere doel, doelgroep, werkveld, gebruiksvoorwaarden, training, tijdsinvestering, resultaatverwerking, achtergrond van de ontwikkelaar, betrouwbaarheid en validiteit, en aanwezigheid van normen. * **Kwaliteitseisen van een observatieschaal:** Afstemming op observatiedoel, objectieve omschrijving van gedragingen, homogene en uitsluitende indeling, en volledigheid (uitputtendheid). * **Gedragsindeling:** Kan fysiek (motorisch), consequentie-gebaseerd (gevolg), of relationeel (interacties) zijn. ### 2.7 Vergelijking Kwantitatieve en Kwalitatieve Benadering | Kenmerk | Kwantitatieve Benadering | Kwalitatieve Benadering | | :-------------- | :----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Wat?** | Ontdekken en verzamelen van feitelijk materiaal; afgebakend en voorspelbaar gedrag (bv. IQ, EF). | Begrijpen van het persoonlijk perspectief; gedrag dat veranderlijk en contextgevoelig is (bv. waarom hekel aan school, ongemakkelijk voelen in sociale context). | | **Hoe?** | Data verzamelen door meten en tellen (testen, vragenlijsten); analyse via numerieke vergelijking met normen. | Informatie verzamelen via interviews en observaties; analyse door betekenisvolle categorieën en thema's te genereren of fenomenen in kaart te brengen. Geen vergelijking met normen. | | **Rapportage?** | Weergave van statistische vergelijkingen, interpretatie van scores en vergelijking met normen. | Talige en/of visuele weergave van thema's en categorieën. | ### 2.8 Algemene intersectorale richtlijnen diagnostiek * **Definities:** Diagnostiek is een breed proces van informatieverzameling, waarbij classificatie slechts een onderdeel kan zijn. Begrippen zoals indicatiestelling en zorginschaling variëren per beleidsdomein (bv. welzijn, jeugdhulp, leerlingenbegeleiding). * **Handelingsgerichte diagnostiek:** Een cyclisch proces gericht op adequate advisering voor handelen. * **Biopsychosociaal kader:** Benadrukt de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. Het ICF-model (International Classification of Functioning, Disability and Health) beschrijft functioneren als een wisselwerking tussen deze componenten. * **Idiografische benadering:** Maximaal aandacht voor het unieke van de cliënt, met de cliënt als medeonderzoeker. * **Methodische aanpak:** Planmatig, transparant en reflectief werken, met gebruik van multi-informant en multi-methode benaderingen. * **Kwaliteitscriteria:** Correcte keuze, hantering en interpretatie van gestandaardiseerde, wetenschappelijk onderbouwde instrumenten met goede psychometrische eigenschappen. Bewustzijn van en omgaan met biases. * **Invloed van de diagnosticus:** Persoonsgebonden, institutionele en relationele factoren kunnen het diagnostisch proces kleuren. * **Verklaringen en overwegingen bij het proces:** * **Intakefase:** Vraagverheldering, vertalen naar een type vraagstelling (onderkennend, verklarend, voorspellend, indicerend, evaluerend). * **Strategiebepaling:** Omzetten van onderzoeksvragen naar hypothesen, concretiseren van onderzoeksmiddelen en informanten. * **Onderzoek:** Beantwoorden van onderzoeksvragen en toetsen van hypothesen. * **Integratie/aanbevelingsfase:** Vormen van een integratief beeld, formuleren van conclusies. * **Adviesgesprek:** Bespreken van resultaten, formuleren van haalbaar advies. * **Verslaggeving:** Transparante weergave van bevindingen, met focus op zowel kwaliteiten als kwetsbaarheden. --- # Cultureel faire psychodiagnostiek Dit deel behandelt de uitdagingen en methoden van cultureel faire psychodiagnostiek in een diverse samenleving, met aandacht voor biases, vertalingen en het kiezen van geschikte instrumenten. ## 3. Cultuurfair psychodiagnostisch handelen ### 3.1 De uitdaging van culturele diversiteit De toenemende culturele diversiteit in de samenleving en onder cliëntenpopulaties stelt de psychodiagnostische praktijk voor aanzienlijke uitdagingen. Om vanuit het perspectief van de cliënt te werken, is interculturele competentie essentieel. Dit vereist een cultuursensitieve en cultuurresponsieve benadering, waarbij de diagnosticus bewust rekening houdt met mogelijke storende en contextuele factoren om onderschatting of verkeerde inschattingen te voorkomen. De meeste meetinstrumenten zijn ontwikkeld vanuit een Westers theoretisch kader en culturele constructen. Dit kan leiden tot vertekeningen (biases) wanneer deze instrumenten worden toegepast bij personen met een andere culturele achtergrond. Vertekeningen zijn onbedoelde, systematische afwijkingen in onderzoeksresultaten die de nauwkeurigheid beïnvloeden. Deze kunnen voortkomen uit: * **Cros-culturele verschillen:** Verschillen in betekenisgeving van items tussen culturen. * **Onbedoeldheid:** De testconstructeur had niet de intentie om te differentiëren tussen culturele groepen, maar de testinhoud leidt hier toch toe. * **Systematische afwijking:** Een specifiek item is betekenisvol voor de ene doelgroep, maar niet voor de andere. #### 3.1.1 Constructbias Constructbias treedt op wanneer het gemeten construct in verschillende culturen niet hetzelfde betekent, of wanneer gedragingen die kenmerkend zijn voor een construct, in verschillende culturen een andere betekenis hebben. Dit heeft betrekking op de trek of vaardigheid die de test beoogt te meten. Elk instrument is ontworpen vanuit een cultureel idee over de werkelijkheid. #### 3.1.2 Methodebias Methodebias heeft te maken met de manier waarop het diagnostisch onderzoek wordt uitgevoerd. Een factor die onafhankelijk is van het onderzochte construct, kan alle of de meeste items vertekenen. Oorzaken zijn onder meer: * **Specifieke eigenschappen van de culturele achtergrond:** Denk aan de mate van bekendheid met testen, gehanteerde begrippen of testtactieken. * **Persoonsgebonden eigenschappen van de testleider.** #### 3.1.3 Itembias Itembias verwijst naar vertekeningen in één of meerdere items van het testinstrument. Een specifieke opgave meet dan niet dezelfde trek, vaardigheid of kennis bij verschillende culturele groepen. Verschillen in itemscores tussen culturele groepen zijn dan niet veroorzaakt door het beoogde kenmerk, maar door verschillen in betekenisgeving of bekendheid met het item. > **Tip:** Werk zoveel mogelijk planmatig, transparant en reflecteer systematisch over alle stappen in het diagnostisch proces. Verken het referentiekader van de cliënt en investeer in een vertrouwensrelatie. #### 3.1.4 Informatieverzameling in een interculturele context Bij het verzamelen van informatie is het cruciaal om rekening te houden met: * De cliënt en de context. * Het land van herkomst, etniciteit. * Kennis en vaardigheidsniveau van de Nederlandse taal. * Opleidingsniveau. * Generatiestatus en -geschiedenis. * Ervaring met psychologische instrumenten. Hulpmiddelen zoals het **Cultural Formulation Interview (CFI)** met zijn 16 vragen kan informatie verschaffen over cultuur en context, inclusief cultureel gekleurde rituelen, de culturele perceptie van klachtenoorzaken en lichaamstaal. Ook een **cultureel interview**, het **McGill Illness Narrative Interview** en een **genogram** kunnen waardevol zijn. > **Reflectievragen bij het kiezen van methoden:** > * Is informatieverzameling mogelijk en via welke methoden? > * Is een gesprek mogelijk, en wie kan eventueel vertalen? > * Wat zijn de implicaties van beperkte testbaarheid voor het diagnostisch proces? > * Kunnen testresultaten een betrouwbaar en valide antwoord geven op de vragen van de cliënt? > * Welke aanvullende informatie is nodig gezien de beperkte bruikbaarheid van testscores? ### 3.2 Kiezen van geschikte onderzoeksmethoden Cultuurvrije testen bestaan niet. Het advies is om instrumenten te kiezen die zo **cultuurfair** mogelijk zijn. Dit betekent dat de toepassing van een test onpartijdig is: voor elke kandidaat, ongeacht culturele achtergrond, zou een bepaalde testscore dezelfde verwachte criteriumscore moeten voorspellen. Het NIP (Nederlands Instituut van Psychologen) beoordeelt instrumenten aan de hand van zeven criteria, waaronder de uitgangspunten van testconstructie, kwaliteit van testmateriaal en handleiding, normen, betrouwbaarheid, begripsvaliditeit en criteriumvaliditeit. De COTAN (Commissie Testaangelegenheden Nederland) hanteert een fairness-matrix in testbeoordelingen, die kijkt naar de afwezigheid van racistische, etnocentrische of seksistische inhoud en naar gegevens over mogelijke itembias. Het **Delft Cognitive and Memory Test (DECOMET)** wordt genoemd als een voorbeeld van een non-verbale en volledig digitale intelligentietest voor adolescenten en volwassenen vanaf 12 jaar, gebaseerd op het CHC-model, wat het cultuurfairder kan maken. #### 3.2.1 Uitvoeren van het onderzoek * **Communicatie en instructies:** Besteed extra aandacht aan duidelijke communicatie over het doel, de mogelijkheden, de aard en eventuele consequenties van de test. * **Testadaptaties:** Het aanpassen van testprocedures om tegemoet te komen aan beïnvloedende etnische factoren is een veelgebruikte methode in faire diagnostiek. Deze aanpassingen moeten gemotiveerd, geregistreerd en gerapporteerd worden. Volg zoveel mogelijk de gestandaardiseerde instructies, maar wijk waar nodig af via "testing the limits" of testmodificatie. #### 3.2.2 Verwerken en interpreteren van scores * **Normatief en ipsatief:** Vergelijk de scores van de cliënt zowel met de normgroep (normatief) als met zijn eigen eerdere prestaties (ipsatief). * **Culturele achtergrond:** Houd bij de interpretatie rekening met de culturele achtergrond van de cliënt. * **Afwijkingen:** Documenteer eventuele afwijkingen in de testafname of gebruikte normen. Een afwijking in onze normgroep betekent niet direct een afwijking binnen de eigen cultuur; het doel is aansluiting te vinden bij onze culturele normen waar mogelijk. * **Deskundigheid:** Betrek indien mogelijk een deskundige met kennis van de cultuur en context van de cliënt. * **Rapportage:** Vermeld expliciet hoe rekening is gehouden met de culturele achtergrond, welke instrumenten gevalideerd zijn voor de bevolkingsgroep, welke storende factoren de resultaten hebben kunnen beïnvloeden, welke maatregelen zijn genomen, en wat het effect hiervan is op de testresultaten en interpretatie. ### 3.3 Verschillen tussen kwantitatieve en kwalitatieve benaderingen in diagnostiek | Kenmerk | Kwantitatieve benadering | Kwalitatieve benadering | | :------------------ | :--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Wat?** | Ontdekken en verzamelen van feitelijk materiaal. Afgebakend en voorspelbaar gedrag. Vragen als: Wat is het IQ? Hoe sterk zijn de EF? | Begrijpen van het persoonlijk perspectief. Gedrag dat veranderlijk en contextgevoelig is. Vragen als: Waarom heeft de cliënt een hekel aan school? Hoe voelt de cliënt zich in sociale context? | | **Hoe?** | Data verzameld door meten en tellen (testen, vragenlijsten met numerieke scores). Analyse door numerieke vergelijking met gem, medianen, normen, etc. | Informatie verzameld via interviews en observaties. Analyse door het genereren van betekenisvolle categorieën en thema's, of het in kaart brengen van een fenomeen. | | **Rapportage?** | Weergave van statistische vergelijkingen, interpretatie van scores en vergelijking met normen. | Talige en/of visuele weergave van thema's en categorieën die aan bod kwamen tijdens gesprekken, in spel, tekeningen, etc. | | **Focus** | Testconstruct, methodebias, itembias. | Constructbias, methodebias, itembias. | | **Doel** | Gegeneraliseerde kennisopbouw en gegevensverwerking. | Hulp op maat. | | **Rol diagnosticus** | Objectieve waarnemer, interpretator van scores. | Zelf ook een onderzoeksinstrument, verfijnd door ervaring en reflectie. | #### 3.3.1 Kwalitatieve diagnostiek en onderzoek Kwalitatieve diagnostiek richt zich op de context en beleving van de individuele cliënt, met als doel de subjectieve ervaring te begrijpen via taal en spreken. De vraag komt hierbij vaak van de kant van de cliënt, gericht op hulp op maat. Gegevensverzameling gebeurt via intensieve gesprekken en observaties. Kwalitatief onderzoek richt zich ook op context en beleving, maar de vraag komt vaker van de onderzoeker, gericht op gegeneraliseerde kennisopbouw. #### 3.3.2 Gedragsindeling en niveaus | Gedragsindeling | Gedragsniveau | Objectiviteit/Betrouwbaarheid | Validiteit | | :-------------- | :------------ | :---------------------------- | :--------- | | Fysiek | Micro | + | - | | Consequentie | Macro | - | -+ | | Relationeel | Micro & Macro | +- | + | * **Fysieke indeling:** Richt zich op direct waarneembare motorische uitingen (microniveau). Voordeel: objectiever omschrijven, minder interpretatie. Nadeel: verlies van totaalbeeld. * **Consequentie-indeling:** Richt zich op het gevolg of resultaat van gedrag (macroniveau). Voordeel: observeert grotere gedragseenheden. Nadeel: meer interpretatie, betrouwbaarheid en validiteit vereisen extra monitoring. * **Relationele indeling:** Richt zich op interacties, relaties, ruimtelijke plaatsing. Voordeel: relatief concreet en objectief beeld van verhoudingen. Nadeel: minder toepasbaar. Objectieve observatieschalen en categorieën bakenen gedrag concreet, feitelijk en zonder waardeoordelen af, gebruikmakend van vakkennis. #### 3.3.3 Homogeniteit en exclusiviteit van categorieën * **Homogene indeling:** Al het gedrag in één categorie past bij elkaar en hoort tot hetzelfde begrip. * **Uitsluitende indeling:** Een waarneming past slechts in één schaalrubriek. Dit is cruciaal voor het organiserende vermogen van een schaal. Als een waarneming in meerdere categorieën past, ontstaat een vertekend beeld en vervult de schaal haar rol niet. > **Tip:** Streef naar zoveel mogelijk homogene en uitsluitende categorieën. Vooronderzoek, vakkennis en praktijkervaring helpen om gedragscategorieën zo te formuleren dat ze geen uitschieters bevatten en elkaar wederzijds uitsluiten. #### 3.3.4 Volledigheid van een observatieschaal Een volledige observatieschaal bevat al het relevant doelgedrag en al het mogelijke randgedrag. Soms is een kortere, minder volledige schaal zinvoller, mits de beperkingen bekend en duidelijk gemaakt worden. Het is belangrijk om persoons- en situatiekenmerken mee te registreren om de waarneming achteraf correct te kunnen kaderen en interpreteren. ### 3.4 De diagnostische cyclus en psychodiagnostisch handelen Diagnostiek is een ruim proces van informatieverzameling via diverse methoden (observatie, gesprekken, activiteiten), niet enkel het afnemen van vragenlijsten en testen. Het stellen van diagnoses is een onderdeel, maar niet het gehele proces. Categorieële classificatie kan wel nodig zijn voor specifieke zaken. De **diagnostische cyclus** (volgens De Bruyn en collega's) is een cyclisch proces met de volgende stappen: 1. **Intakefase/Vraagverheldering:** Verduidelijken van klachten en hulpvraag. In kaart brengen van belevingen, wensen, verwachtingen, problemen, sterke en zwakke punten, voorgeschiedenis, etc. 2. **Strategiebepaling/Strategiefase:** Omzetten van onderzoeksvragen naar toetsbare hypothesen. Nagaan van beschikbare expertise en middelen. 3. **Onderzoek/Onderzoeksfase:** Verzamelen van data om hypothesen te toetsen. 4. **Integratie en besluit/Integratie- en aanbevelingsfase:** Vormen van een integratief beeld op basis van onderzoeksresultaten. 5. **Advies/Adviesfase:** Formuleren van een gezamenlijk gesprek over onderzoeksresultaten, sterktes, zwaktes, ondersteuningsnoden en haalbare adviezen. #### 3.4.1 Vraagstellingstypen * **Onderkennend:** Wat is er aan de hand? * **Verklarend:** Welke factoren spelen een rol bij dit probleem? (persoons- en situatiegericht). * **Voorspellend/Predictief:** Hoe zal het probleem zich verder ontwikkelen? * **Indicrerend:** Is behandeling noodzakelijk, en zo ja, welke vorm? * **Evaluerend:** Is het probleem voldoende aangepakt door de interventie? #### 3.4.2 Handelingsgerichte diagnostiek Dit is een cyclisch zoek- en beslissingsproces gericht op het objectiveren, analyseren en verklaren van problemen, onderwijsnoden of hulpvragen met het oog op adequate advisering voor handelen. Belangrijke principes zijn: doelgerichtheid, betrokkenheid van de cliënt en omgeving, transactioneel referentiekader, samenwerking, aandacht voor positieve factoren, systematische en transparante werkwijze, en het in kaart brengen van veranderbaarheid en leerpotentieel. #### 3.4.3 Kwaliteit van diagnostiek De kwaliteit van diagnostiek wordt benaderd aan de hand van zeven pijlers: biopsychosociaal kader, idiografisch kader, integratief beeld, participatie van cliënt en context, kwaliteitsvolle methodieken en instrumenten, reflexiviteit van de diagnosticus en team, en interdisciplinaire samenwerking. #### 3.4.4 Biopsychosociaal model en ICF Het **biopsychosociaal model** verklaart ziekte en gezondheid vanuit de complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. Het **International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF)** model beschrijft iemands gezondheidstoestand aan de hand van functioneren, activiteiten, participatie, persoonlijke en externe factoren. Dit model biedt een raamwerk voor het begrijpen van individuele casussen vanuit een biopsychosociaal perspectief. #### 3.4.5 Idiografische diagnostiek Dit richt zich op het verkrijgen van een uniek, gedetailleerd beeld van een individuele probleemsituatie, met als doel een verklaring en/of indicering te komen. Het maximaliseert de idiografische component door een niet-wetende, vragende houding aan te nemen en de cliënt als medeonderzoeker te betrekken. #### 3.4.6 Methodisch werken en biases Methodisch werken wapent diagnostici tegen oordeelsfouten. Dit omvat: * **Reflexiviteit:** Kritische ingesteldheid t.o.v. eigen handelen, beïnvloeding door persoonlijke, institutionele en relationele factoren. * **Multi-informant en multi-methodisch:** Gebruik van diverse bronnen en methoden. * **Intervisie en supervisie:** Feedback op eigen handelen. * **Bias tegen gaan:** Bewustzijn van cognitieve biases (beschikbaarheidsheuristiek, primacy-effect, recency-effect, confirmation bias, tunnelvisie, representativiteitsheuristiek) en het systematisch overwegen van alternatieve verklaringen. #### 3.4.7 Interdisciplinaire samenwerking Dit omvat de interactie, synthese en integratie van expertise vanuit verschillende disciplines om oordeelsfouten te detecteren, alternatieve hypotheses te overwegen en tot een breder beeld te komen. ### 3.5 Digitale diagnostiek (e-diagnostiek) E-diagnostiek omvat diagnostiek uitgevoerd met behulp van technologische of digitale middelen. Dit kan variëren van geautomatiseerde rapporten tot telediagnostiek via videobellen. **Voordelen:** * Minder foutenlast. * Tijdwinst en kostenbesparing. * Nieuwe toepassingsmogelijkheden. * Minder sociaal wenselijke antwoorden en ontbrekende antwoorden. * Verhoogde standaardisatie, minder fouten tegen afbreekregels. * Minder scoringsfouten (bij correcte implementatie). **Aandachtspunten en gevaren:** * **Gelijkheid van digitale versus pen-en-papier afname:** Er is vaak onvoldoende bewijs voor de gelijkwaardigheid van resultaten. Digitale afname kan leiden tot significante verschillen. * **Gebruik door minder ervaren gebruikers:** Digitale diagnostiek kan leiden tot vertekening van prestaties bij onervaren gebruikers. * **Standaardisatie en afnameomstandigheden:** Vooral bij telediagnostiek zijn er uitdagingen rondom standaardisatie. * **Algemene rapporten:** Automatisch gegenereerde rapporten zijn vaak algemeen; interpretatie door een professional is cruciaal. * **Normen:** Digitale testen zijn alleen acceptabel als de normen ook digitaal verzameld zijn en er vergelijkend onderzoek is. **WISC-V-NL als voorbeeld:** Hoewel de digitale afname voordelen biedt (onmiddellijke scoreberekening), is er onvoldoende bewijs voor de gelijkwaardigheid van de normen die via pen-en-papier werden verzameld. Daarom wordt geadviseerd deze test momenteel alleen als pen-en-papier versie af te nemen. > **Algemeen advies voor digitale diagnostiek:** > * Heb oog voor hoe instrumenten genormeerd werden. > * Vermeld de afnamemodus in rapporten. > * Verzamel normgegevens indien mogelijk ook digitaal. > * Let altijd op het wettelijke kader. > * Wees voorzichtig met psychometrische maten waarmee u minder vertrouwd bent. Digitale diagnostiek is een potentiële verrijking, maar zal de pen-en-papier versie eerder aanvullen dan vervangen. ### 3.6 Kwaliteitscriteria voor psychodiagnostisch materiaal Het **EFPA (European Federation of Psychologists’ Association) test review model** en het **COTAN documentatie** beoordelen de kwaliteit van diagnostische instrumenten aan de hand van gestandaardiseerde criteria. #### 3.6.1 Documentatie * **Theoretische onderbouwing:** Gebaseerd op wetenschappelijke evidentie. * **Procedure testontwikkeling:** Hoe de test is ontwikkeld, vertaald en aangepast. * **Onderzoek:** Beschikbaar wetenschappelijk onderzoek. * **Standaardisatie:** Duidelijke procedures voor afname en scoring. * **Normen:** Representatieve en recente normen. * **Betrouwbaarheid en validiteit:** Psychometrische kwaliteiten van de test. * **Computer gegenereerde rapporten:** Indien van toepassing, kwaliteit van de software. #### 3.6.2 Testmateriaal * **Pen-en-papier tests:** Duurzaamheid, gebruiksvriendelijkheid, duidelijke instructies en items. * **Computergebaseerde tests:** Kwalitatieve software (bv. back-upsysteem), gebruiksvriendelijke interface, beveiliging van resultaten. #### 3.6.3 Normering * **Recente normen:** Hoe recenter, hoe beter de kwaliteit. Een periode van minder dan 10 jaar is uitstekend. * **Representatieve normen:** De normeringssteekproef moet representatief zijn voor de doelpopulatie. * **Normeringsmethode:** Klassieke (per leeftijdsgroep) of continue normering. * **Grootte van de normeringssteekproef:** Voldoende groot; >1000 is uitstekend. #### 3.6.4 Betrouwbaarheid * **Interne consistentie:** Samenhang tussen items van een schaal (<0.70/0.80 onvoldoende, >0.90 uitstekend). * **Test-hertestbetrouwbaarheid:** Mate van samenhang tussen twee afnames (<0.60/0.70 onvoldoende, >0.80/0.90 uitstekend). * **Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid:** Mate van overeenstemming tussen verschillende beoordelaars (<0.60/0.70 onvoldoende, >0.80/0.90 uitstekend). #### 3.6.5 Validiteit * **Inhoudsvaliditeit:** Gebaseerd op expert feedback en theorie. * **Begripsvaliditeit:** Meet de test het beoogde construct volledig? * **Congruente en discriminante validiteit:** Hoge samenhang met gelijksoortige constructen, lage samenhang met andere constructen. * **Criteriumvaliditeit:** Vergelijking met een extern criterium (bv. sensitiviteit en specificiteit). #### 3.6.6 Computergegenereerde rapporten Rapporten moeten breed, specifiek, betrouwbaar, consistent, relevant, valide, ethisch, duidelijk, aangepast aan de lezer en niet te lang zijn. ### 3.7 Kwalitatief materiaal in de praktijk Kwalitatief materiaal (gesprekken, observaties) focust op het begrijpen van de subjectieve ervaring van de cliënt. De diagnosticus zelf is hierbij een belangrijk onderzoeksinstrument. #### 3.7.1 Sterktes van kwalitatief materiaal * Actieve zelfreflectie van de diagnosticus. * Actieve rol van de cliënt, wat de betrokkenheid verhoogt. * Holistisch beeld van de cliënt en zijn context. * Diepgaander, gedetailleerder en contextgevoeliger. * Diagnostiek en therapie vullen elkaar aan. #### 3.7.2 Valkuilen van kwalitatief materiaal * **Bias/vertekeningen:** Persoonsgebonden accenten, blinde vlekken van de diagnosticus. * **Interpretatie:** Vereist specifieke vaardigheden; risico op "nattevingerwerk". * **Standaardisatie:** Moeilijk te standaardiseren methoden. * **Subjectieve belevingswereld:** Vatbaarheid voor bias. > **Tip:** Kwalitatieve methoden zijn moeilijk te standaardiseren, dus het is essentieel om de kwaliteit van het diagnostisch proces te bewaken door middel van reflexiviteit en intercollegiaal overleg. ### 3.8 Keuze van instrumenten Bij het kiezen van een geschikt instrument moeten diverse factoren in acht worden genomen: * **Psychometrische eigenschappen:** Betrouwbaarheid, validiteit, normering. * **Samenstelling van de normgroep:** Gebruik van testen met normen uit de eigen context is cruciaal. Een voorbeeld is de TEA-CH, waarbij Australische normen in Nederland leidden tot misinterpretaties van aandachtsproblemen. * **Ondersteuning door instanties:** Organisaties zoals EFPA en de COTAN bieden handvatten en beoordelingen van diagnostische instrumenten. #### 3.8.1 Testotheken Pleegplaatsen verbonden aan universiteiten en hogescholen die psychodiagnostisch materiaal uitlenen en waar de nadruk ligt op de ervaringen van de cliënt en het construeren van het narratieve verhaal. #### 3.8.2 Verzamelen van informatie * **Gesprekken:** Semigestructureerd of open gesprekken met de cliënt en belangrijke anderen. Vrij antwoorden en reflecteren is belangrijk. * **Observatie:** Observeren van de cliënt in specifieke contexten of activiteiten, bij voorkeur in de natuurlijke omgeving. Neutraal observeren en zo min mogelijk interpreteren. * **Belevingsonderzoek/Projectieve technieken:** Tekeningen, psychodrama, rollenspellen, zin-aanvul tests, TAT, genogram. Deze methoden helpen om het verhaal van de cliënt beter te leren kennen, vooral bij moeite met verbale uitdrukking. Het proces van informatieverzameling, analyse en interpretatie is cyclisch en vereist constante reflexiviteit van de diagnosticus. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dossieranalyse | Een diagnostische methode waarbij bestaande informatie over een cliënt systematisch wordt onderzocht om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen. Dit omvat het verzamelen en ordenen van gegevens uit bijvoorbeeld eerdere verslagen, brieven of notities. | | (Semi-)gestructureerde interviews | Een gespreksvorm waarbij vooraf een aantal kernvragen of onderwerpen zijn vastgesteld, maar waarbinnen de interviewer de vrijheid heeft om af te wijken, door te vragen of nieuwe vragen te stellen op basis van de antwoorden van de geïnterviewde. | | Kwalitatief onderzoeksmateriaal | Data verzameld door middel van observaties en gesprekken, waarbij de nadruk ligt op het begrijpen van de beleving en subjectieve ervaringen van de cliënt, in plaats van het berekenen van scores. Het doel is het opbouwen van het verhaal van de cliënt. | | Kwantitatief onderzoeksmateriaal | Gegevens die meetbaar en kwantificeerbaar zijn, vaak verkregen uit vragenlijsten en psychologische testen. Deze gegevens maken het mogelijk om scores te berekenen en vergelijkingen te maken met normtabellen. | | Psychometrische kwaliteiten | De kwaliteiten van een meetinstrument, met name de betrouwbaarheid en validiteit. Betrouwbaarheid geeft aan hoe consistent de metingen zijn, terwijl validiteit aangeeft in hoeverre het instrument meet wat het beoogt te meten. | | Test Review Model van EFPA | Een model ontwikkeld door de European Federation of Psychologists’ Associations (EFPA) om de kwaliteit van psychodiagnostische tests te evalueren aan de hand van vastgestelde criteria. | | Standaardisatie | Het proces waarbij een test of instrument op een uniforme en consistente wijze wordt afgenomen, gescoord en geïnterpreteerd, zodat de resultaten vergelijkbaar zijn tussen verschillende individuen en afnames. | | Normering | Het proces van het verzamelen van gegevens van een representatieve steekproef om normscores te ontwikkelen. Deze normen maken het mogelijk om individuele testresultaten te vergelijken met die van een referentiegroep. | | Betrouwbaarheid | De mate waarin een test of meetinstrument consistente resultaten oplevert. Een hoge betrouwbaarheid betekent dat de scores vrij zijn van meetfouten en dat herhaalde afnames vergelijkbare resultaten zouden moeten opleveren. | | Meetfout | Een onbedoelde afwijking in de score van een test die niet te wijten is aan de werkelijke vaardigheid of eigenschap die gemeten wordt. Deze fouten kunnen de betrouwbaarheid van de test beïnvloeden. | | Betrouwbaarheidsinterval | Een reeks waarden binnen een bepaald interval waarbinnen de ware score van een individu waarschijnlijk ligt, met een bepaalde mate van zekerheid (bv. 95% of 99%). | | Interne consistentie | Een maat voor de betrouwbaarheid van een test of meetschaal, die aangeeft in hoeverre de verschillende items binnen de schaal hetzelfde construct meten. Een hoge interne consistentie duidt op een goede samenhang tussen de items. | | Test-hertestbetrouwbaarheid | Een methode om de betrouwbaarheid van een test te bepalen door dezelfde test tweemaal af te nemen bij dezelfde groep deelnemers en de correlatie tussen de scores te berekenen. | | Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid | De mate van overeenstemming tussen de scores of beoordelingen van twee of meer onafhankelijke beoordelaars die dezelfde prestatie of stimulus observeren en evalueren. | | Validiteit | De mate waarin een test of meetinstrument werkelijk meet wat het beoogt te meten. Het gaat om de correctheid en betekenis van de testscores. | | Inhoudsvaliditeit | De mate waarin de items van een test representatief zijn voor het gehele domein of construct dat gemeten moet worden. Dit wordt vaak beoordeeld door experts. | | Begripsvaliditeit | De mate waarin een test het onderliggende psychologische construct of concept meet dat het beoogt te meten. Dit kan worden aangetoond door de relatie met andere metingen van hetzelfde of andere constructen te onderzoeken. | | Congruente validiteit | Een vorm van begripsvaliditeit die aangeeft in hoeverre de scores op een test correleren met de scores op een andere test die hetzelfde construct meet. Een hoge correlatie duidt op congruente validiteit. | | Discriminante validiteit | Een vorm van begripsvaliditeit die aangeeft in hoeverre de scores op een test laag correleren met de scores op een test die een ander, niet-gerelateerd construct meet. Dit toont aan dat de test specifiek meet wat het beoogt. | | Criteriumvaliditeit | De mate waarin de scores op een test correleren met een extern criterium dat relevant is voor het construct dat gemeten wordt. Dit kan predictief (toekomstig criterium) of concurrent (gelijktijdig criterium) zijn. | | Computergegenereerde rapporten | Automatisch gegenereerde rapporten die voortkomen uit digitale testafnames of scoringsprogramma's. Deze rapporten moeten voldoen aan criteria zoals volledigheid, betrouwbaarheid, relevantie en begrijpelijkheid. | | Reflexiviteit | Het proces waarbij een onderzoeker of diagnosticus kritisch reflecteert op eigen rol, invloeden, mogelijke vertekeningen en de manier waarop de context zijn of haar handelen beïnvloedt. | | Handelingsgerichte diagnostiek | Een diagnostisch proces dat gericht is op het formuleren van adviezen en interventies om de cliënt te helpen zijn of haar doelen te bereiken. De nadruk ligt op wat er gedaan kan worden. | | Kwantitatieve benadering | Een diagnostische benadering die zich richt op het verzamelen van meetbare en telbare gegevens, vaak via testen en vragenlijsten, om hypothesen te toetsen en objectieve conclusies te trekken. | | Kwalitatieve benadering | Een diagnostische benadering die zich richt op het begrijpen van de betekenis, beleving en context van het individu, vaak verkregen via interviews, observaties en projectieve technieken. | | Gemengde perspectieven | Een integratieve diagnostische benadering die zowel kwantitatieve als kwalitatieve methoden combineert om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen van de cliënt. | | E-diagnostiek | Diagnostiek die wordt uitgevoerd met behulp van technologische of digitale middelen, zoals online testen, digitale afnames of geautomatiseerde rapportage. | | Telediagnostiek | Diagnostiek die op afstand wordt uitgevoerd, bijvoorbeeld via videobellen, met behulp van digitale middelen. | | CHC-model | Het Cattell-Horn-Carroll model, een hiërarchisch model van cognitieve vaardigheden dat de basis vormt voor veel intelligentietesten. Het onderscheidt brede cognitieve vaardigheden (Stratum II) en nauwe cognitieve vaardigheden (Stratum I). | | Fluid intelligence (Gf) | Vloeiende intelligentie, het vermogen om nieuwe problemen op te lossen en te redeneren zonder gebruik te maken van reeds verworven kennis. Het wordt sterk beïnvloed door biologische factoren. | | Crystallized intelligence (Gc) | Gekristalliseerde intelligentie, de verworven kennis, vaardigheden en ervaringen die zijn opgebouwd gedurende het leven. Het wordt sterk beïnvloed door cultuur en onderwijs. | | Observatieschaal | Een gestructureerd instrument dat helpt bij het systematisch observeren en registreren van specifiek gedrag. Het organiseert het te observeren gedrag in categorieën en helpt bij het bewaken van de kwaliteit van de observatie. | | Systematisch observeren | Een doelgerichte en gestructureerde manier van observeren, waarbij gebruik wordt gemaakt van observatieschalen of -schema's om het gedrag te registreren en te organiseren. | | Nomothetisch onderzoek | Onderzoek gericht op het vinden van algemeenheden en het formuleren van wetmatigheden en theorieën die gelden voor groepen mensen. Dit staat tegenover idiografisch onderzoek. | | Idiografisch onderzoek | Onderzoek gericht op het bestuderen en begrijpen van individuele casussen, waarbij de nadruk ligt op de unieke kenmerken en de specifieke context van het individu. | | Integratief beeld | Een holistisch beeld van een cliënt waarin alle verzamelde diagnostische gegevens worden samengebracht en in relatie tot elkaar worden gebracht, rekening houdend met biologische, psychologische en sociale factoren. | | Biopsychosociaal model | Een model dat verklaart hoe biologische, psychologische en sociale factoren op elkaar inwerken en elkaar wederzijds beïnvloeden bij het ontstaan van gezondheid en ziekte. | | ICF (International Classification of Functioning, Disability and Health) | Een classificatiesysteem van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat de gezondheidstoestand van een persoon beschrijft aan de hand van de interactie tussen lichaamsfuncties, activiteiten, participatie, en persoonlijke en externe factoren. | | Constructbias | Een vorm van culturele bias die optreedt wanneer het gemeten construct (bijvoorbeeld intelligentie of persoonlijkheid) niet hetzelfde inhoudt of wordt uitgedrukt in verschillende culturen. | | Methodebias | Een vorm van culturele bias die te maken heeft met de manier waarop een diagnostisch onderzoek wordt uitgevoerd, waarbij factoren onafhankelijk van het gemeten construct alle of de meeste items vertekent. | | Itembias | Een vorm van culturele bias waarbij een specifiek item (vraag of opgave) in een test niet dezelfde trek, vaardigheid of kennis meet bij verschillende culturele groepen, vaak door verschillen in betekenis of bekendheid. | | Cultuurfair diagnostiek | Diagnostiek die zo objectief en onpartijdig mogelijk wordt uitgevoerd, waarbij rekening wordt gehouden met culturele achtergronden om vertekeningen te minimaliseren en eerlijke resultaten te verkrijgen. | | Testadaptaties | Aanpassingen aan testprocedures om tegemoet te komen aan beïnvloedende etnische factoren. Dit kan variëren van vertalen tot het aanpassen van items of het wijzigen van de afnameprocedure. | | Normatief | Vergelijken van testresultaten met de normen van een representatieve steekproef, om te bepalen hoe een individu scoort ten opzichte van anderen. | | Ipsatief | Vergelijken van testresultaten met eerdere resultaten van dezelfde persoon, om veranderingen over tijd te meten. | | Diagnostische cyclus | Een cyclisch proces van informatieverzameling, analyse, hypothesevorming en besluitvorming dat ten grondslag ligt aan psychodiagnostisch onderzoek. | | Klachtanalyse | De eerste stap in de diagnostische cyclus, waarbij de klachten van de cliënt worden verduidelijkt en de hulpvraag wordt geëxpliciteerd. | | Probleemanalyse | Het inventariseren, beschrijven en benoemen van zowel de negatieve als positieve aspecten van de situatie van de cliënt, en het taxeren van de ernst van de probleemvraag. | | Verklaringsanalyse | Het formuleren en opstellen van alternatieve verklaringen (hypothesen) voor het probleemgedrag van de cliënt, om tot een integratief beeld te komen. | | Indicatieanalyse | Het bepalen van de meest passende aanpak of interventie voor de cliënt, inclusief het formuleren en prioriteren van interventiedoelen. | | Classificatie | Het indelen van een individu in een bepaalde categorie of diagnose op basis van een gestandaardiseerd classificatiesysteem, zoals de DSM-5 of ICD-10. | | Dimensionale classificatie | Een benadering waarbij stoornissen of kenmerken worden beschreven op een continuüm of dimensie, in plaats van in discrete categorieën. Dit benadrukt de gradatie en de unieke positie van een individu. |