Samenvatting 'Geschiedenis van het publiekrecht en de politiek' 2.docx

## Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak Dit hoofdstuk introduceert de studie van het publiekrecht en de historische benadering ervan, waarbij de definities, doelstellingen en methodologie van de cursus worden uiteengezet. ### Definitie van publiekrecht en hiërarchie van normen Publiekrecht regelt de verticale verhoudingen tussen de overheid en individuen, en tussen verschillende overheidsinstanties. De hiërarchie van normen, van hoog naar laag, is: * **Grondwet:** De hoogste norm, die fundamentele rechten en de staatsorganisatie regelt. * **Bijzondere wetten / meerderheidswetten:** Wetten die een specifieke meerderheid vereisen voor hun totstandkoming. * **Wet / decreet / ordonnantie:** Wetten aangenomen door het federaal parlement (wet), deelstaten (decreet) of het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (ordonnantie). * **Besluiten die uitgaan van de volledige regering:** Normen die door de uitvoerende macht worden uitgevaardigd. * **Ministeriële besluiten:** Normen die door individuele ministers worden uitgevaardigd. De uitvoerende macht mag enkel handelen binnen de grenzen van de wetgevende macht. ### Data in wetgeving Er zijn drie cruciale data bij de totstandkoming van een wet: 1. **Promulgatie:** De bekrachtiging door de handtekening van de koning, die de wet identificeert. 2. **Publicatie:** De opname van de wet in het Staatsblad. 3. **Inwerkingtreding:** De datum waarop de wet van kracht wordt. #### Retroactiviteit van wetten Het principe "nulla poena sine lege" (geen straf zonder wet) impliceert dat een wet niet retroactief mag worden toegepast. Dit betekent dat men niet gestraft kan worden op basis van een wet die bestond op het moment van het feit, maar die nog niet van kracht was. Een uitzondering hierop is wanneer de nieuwe wet milder is voor de beklaagde. ### Wijzigen van de Grondwet Het wijzigen van de Grondwet vereist een bijzondere meerderheid: tweederde van de uitgebrachte stemmen en de helft van de leden van elke taalgroep in het parlement. ### De facto versus De iure macht In de politiek is er vaak een verschil tussen de formele (de iure) en feitelijke (de facto) macht. Hoewel het parlement de iure baas is en wetten moet stemmen, heeft de regering de facto vaak de meeste macht omdat ze bestaat uit een meerderheid van parlementsleden. ### Wetgeving: Bis, ter, en gecoördineerde wetgeving * **Bis, ter, ...:** Deze toevoegingen aan artikelnummers geven aan dat er tussen bestaande artikelen nieuwe bepalingen zijn ingevoegd. * **Geconsolideerde wetgeving:** Hierbij blijft de oorspronkelijke tekst bestaan, maar er worden nieuwe bepalingen ingevoegd of bestaande gewijzigd, wat een "knip en plak" werk is. De tekst bevat de meest actuele versie van de wet. * **Gecoördineerde wetgeving:** De overheid bundelt en wijzigt wetgeving om verwarring te vermijden, zoals de Gecoördineerde Grondwet. ### Heuristiek en het vinden van de juiste norm Heuristiek is de wetenschap van het zoeken en vinden van de juiste toepasselijke juridische bronnen op een wetenschappelijke manier. ### Metajuridische benaderingen Het recht kan ook bekeken worden vanuit andere wetenschappelijke disciplines zoals geschiedenis (rechtsgeschiedenis), sociologie, economie of filosofie. Dit is een interdisciplinaire benadering. ### Juridisch versus gerechtelijk * **Juridisch:** Heeft te maken met het recht in brede zin (wetten, notariële akten, verkiezingen, staatshervormingen). * **Gerechtelijk:** Heeft specifiek te maken met de rechtbank (advocaten, processen, procedures). ### Recht en Sanctie Recht is een geheel van regels en sancties om de maatschappij te ordenen. Een sanctie is elk gevolg dat het recht koppelt aan gebeurtenissen, wat veel breder is dan enkel straffen (bv. intresten, nietigheid van een vergunning). ### Privaatrecht versus Publiekrecht * **Privaatrecht:** Regelt horizontale verhoudingen (onderlinge afspraken). * **Publiekrecht:** Regelt verticale verhoudingen (machtsafspraken tussen overheid en burger of tussen overheden). ### Positief recht Het positief recht is het concrete, geldende recht op een specifieke plaats en tijd. Het is plaats- en tijdsgebonden. ### Paradigma's in het recht Een paradigma is een geheel van basisprincipes waarop een wetenschap is gebaseerd. In het recht zijn er veronderstellingen die in de werkelijkheid niet altijd kloppen, maar die noodzakelijk zijn voor de toepassing van het rechtssysteem (bv. "Niemand wordt geacht de wet niet te kennen"). ### Publiekrecht als gestolde politiek Publiekrecht is het resultaat van politieke keuzes en machtsverhoudingen. De regels die we vandaag kennen, zijn het gevolg van historische politieke beslissingen en maatschappelijke invloeden (techniek, religie, klimaat, politiek, macht). ### Rechtsgeschiedenis: Carl Friedrich von Savigny Savigny, een aanhanger van de Historische Rechtsschool, benadrukte dat het recht de uitdrukking is van de 'Volksgeist' (geest van het volk) en dat het eigen recht van elke maatschappij bestudeerd moet worden, aangezien dit het resultaat is van een historische ontwikkeling. ### De wisselwerking tussen recht en geschiedenis * **Geschiedenis "dient" recht:** Geschiedenis helpt bij heuristiek (het vinden van bronnen) en bij interpretatie (bv. wetshistorisch, rechtshistorisch). * **Geschiedenis kan helpen voor:** * **Heuristiek:** Het vinden van toepasselijke bronnen. * **Retroactiviteit:** In strafzaken enkel toegelaten als de nieuwe wet milder is; in burgerlijke zaken geldt het recht van het moment van de feiten ("Tempus regit actum"). * **Interpretatie:** Het begrijpen van de wetshistorie (ratio legis) en de evolutie van het recht (rechtshistorisch). ### Tempus en locus regit actum * **Tempus regit actum:** De tijd regelt de akte (de wet van het moment van de feiten is van toepassing). * **Locus regit actum:** De plaats regelt de akte (vooral de vormelijke geldigheid). * **Tempus regit formam acti:** De tijd regelt de vorm van de akte (analogisch toegepast op intertemporeel recht). ### Intertemporeel recht Het recht dat van toepassing is wanneer meerdere historische tijdperken elkaar opvolgen, en de vraag welk recht (oud of nieuw) van toepassing is. Dit wordt opgelost via analogische redenering en regels uit het internationaal privaatrecht. ### Inhoud van het recht versus inhoud van de feiten * **Inhoud van het recht:** Betreft de regels en wetten, en hoe deze worden toegepast. * **Inhoud van de feiten:** Betreft de concrete gebeurtenissen en hoe deze worden beoordeeld, eventueel met hulp van experts. ### Rechtsbronnen * **Formele rechtsbronnen:** De wet (materieel vs. formeel), rechtspraak (geen precedentwerking, maar vaste rechtspraak), rechtsleer en ongeschreven bronnen (gewoonte, algemene rechtsbeginselen). * **Materiële rechtsbronnen:** Impulsen die inhoud geven aan het recht (politiek, religie, cultuur, etc.). ### Continuïteit in het recht Recht is in voortdurende evolutie. Veranderingen in de maatschappij beïnvloeden het recht, en omgekeerd. Revoluties zijn zeldzaam; evolutie is de regel. ### Het wettelijke land versus het werkelijke land * **Wettelijke land:** Wat letterlijk in de wet staat. * **Werkelijke land:** Wat in de praktijk gebeurt (law in action). Historische kritiek is nodig om het verschil te zien. ### Conservatief versus Progressief recht * **Conservatief recht:** Streeft naar behoud en stabiliteit (dekmantelfunctie). * **Progressief recht:** Streeft naar vernieuwing en verandering (speerpuntfunctie). ### Invloed van de staat op de maatschappij en omgekeerd Recht kan de maatschappij veranderen, maar de maatschappij beïnvloedt ook het recht door politieke, sociale en culturele krachten. ### Publiekrecht Publiekrecht regelt de verticale relaties tussen de overheid en individuen, en tussen overheden onderling. Het omvat staatsrecht (organisatie van instellingen), fiscaal recht, strafrecht, administratief recht en volkenrecht. Het onderscheid met privaatrecht is niet altijd scherp, omdat dezelfde materie publiek- en privaatrechtelijke aspecten kan hebben. De bevoegdheid van de rechtbank wordt bepaald door het onderscheid tussen publiek en privaatrecht. ### Ontstaan van publiekrecht Het concept van publiekrecht ontwikkelde zich geleidelijk, beïnvloed door Romeins recht, kerkelijk recht en de opkomst van staten in de vroegmoderne tijd. De 'patrimoniumgedachte' (publieke macht als privébezit) werd geleidelijk beperkt door verdragen en de opkomst van juridische documenten. ### Het Romeins publiekrecht Hoewel het Romeinse recht vooral relevant is voor privaatrecht, legde het de basis voor juridische terminologie, denkcategorieën en institutionele structuren die ook het publiekrecht beïnvloedden. De periodisering van het Romeinse recht (oud, voor-klassiek, klassiek, na-klassiek, Justiniaans) is cruciaal voor het begrip van de evolutie. ### Het gewoonterecht Gewoonterecht, gebaseerd op herhaling en rechtsovertuiging ('opinio iuris'), was historisch de belangrijkste rechtsbron. Het is ongeschreven, flexibel, maar moeilijk te bewijzen. ### De kerk en het recht De kerk speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van het recht, zowel via het canonieke recht als via haar invloed op wereldlijke wetgeving en instellingen. Het Verdrag van Milaan (tolerantie) en de latere kerstening van Germaanse volkeren onder Clovis waren belangrijke momenten. ### Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) middeleeuwen Dit hoofdstuk behandelt de periode van de Germaanse invallen, de verbrokkeling van het Romeinse Rijk, de opkomst van feodale structuren, het gewoonterecht, en de vroege ontwikkeling van staatsvorming en rechtspraak. #### Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke "achteruitgang"? De val van het West-Romeinse Rijk in 476 n.Chr. leidde tot het verdwijnen van centrale staatsstructuren, bureaucratie, belastingen en uniform recht. In plaats daarvan ontstonden Germaanse stamkoninkrijken, gekenmerkt door een beperkte macht van de koning, de patrimoniumgedachte (staat als privébezit) en een verbrokkeld gewoonterecht. De kerk bleef echter een constante factor en een bewaarder van cultuur en recht. #### Publiekrecht bij de Franken Bij de Franken was het recht grotendeels gewoonterecht ('costumier recht' of 'stamrecht'). Dit recht was persoonsgebonden, maar evolueerde geleidelijk naar territorialiteit. De Lex Salica, grotendeels strafrecht, kende tarievenlijsten voor genoegdoeningen (faidus, fredus) en was privaatrechtelijk van aard. De Frankische "staatsorganisatie" was gebaseerd op familiale clans, persoonlijke trouw, en de elite van adel en geestelijkheid, met de koning als militaire leider. #### De Karolingische Renaissance en het recht Karel de Grote bevorderde onderwijs, schrift en wetgeving (capitularia). Hij streefde naar de hereniging van het West-Romeinse Rijk ('Renovatio imperii') en de alliantie tussen kerk en staat. Het Karolingische recht evolueerde van persoonsgebonden naar territoriaal recht, met een groeiende rol voor gecodificeerd gewoonterecht en vorstelijke wetgeving. #### Het leenstelsel (Feodaliteit) Het leenstelsel ontstond uit de combinatie van 'vassi' (vazallen) en 'beneficia' (geschenken, meestal land). Het was een plechtige overeenkomst tussen heer en vazal, met wederzijdse rechten en plichten (raad, daad, bescherming, onderhoud). Het systeem kende formaliteiten zoals hommage, leeneed en belening (investituur), en deelde het eigendomsrecht op in 'dominium utile' (vazal) en 'dominium eminens' (heer). De feodaliteit evolueerde van een persoonlijke band naar een zakelijke transactie en beïnvloedde de staatsstructuren tot diep in het Ancien Régime. #### De feodalisatie van grond en staat In de klassieke feodale periode (1000-1300 n.Chr.) breidde het leenstelsel zich uit tot bijna alle domeinen van het maatschappelijke en politieke leven, met onderbelening, allodialisering van gronden, en de feodalisatie van overheidsrechten (rechtspraak, belastingen, militaire macht). Dit leidde tot een piramidale systeem waarbij elke laag tegelijk leenman en leenheer was. #### Het Graafschap Vlaanderen Het Graafschap Vlaanderen, ontstaan uit pagi Flandrensis en Rodanensis, ontwikkelde zich vanaf de 9e eeuw tot een quasi-onafhankelijk territorium met eigen instellingen, muntslag en rechtspraak. De graaf stelde burggraven aan om lokaal gezag uit te oefenen, wat echter de controle van de graaf verzwakte. Vanaf de 14e eeuw werden baljuws aangesteld, wat de feodale staatsstructuur ondermijnde en leidde tot een meer ambtelijke staat. #### Verbrokkeling van recht en macht (9e – 11e eeuw) Het Verdrag van Verdun (843 n.Chr.) leidde tot de splitsing van het Karolingische Rijk en verdere verbrokkeling in territoriale vorstendommen en heerlijkheden. In het West-Frankische Rijk verzwakte de macht van de koning, terwijl regionale vorsten aan macht wonnen. In het Oostelijke deel probeerde de Duitse koning-keizer via geestelijke vorstendommen de regionale macht te beperken, wat echter leidde tot een gedecentraliseerde staat. De heerlijkheden, vaak gebaseerd op usurpatie van het banrecht, oefenden lokale macht uit inzake justitie en fiscaliteit. #### Grenzen aan de verbrokkeling De territorialisering van het recht (gebaseerd op verbondenheid met de grond en de politieke heerser) en de herontdekking van het Romeinse recht (als universele rechtsbron) vormden beperkingen aan de verbrokkeling en droegen bij aan de vorming van natiestaten. ### Hoofdstuk 4: Late middeleeuwen: soevereiniteit versus communalisme, constitutionalisme en parlementarisme Dit hoofdstuk behandelt de machtsstrijd tussen vorsten, steden en de kerk in de late middeleeuwen, de opkomst van het communalisme (steden), het constitutionalisme (beperking van vorstelijke macht) en het parlementarisme (volksvertegenwoordiging). #### Communalisme: de steden Vanaf de 11e eeuw verworven steden steeds meer rechten en privileges, waardoor ze autonome rechtspersonen werden met eigen stadsrecht, bestuur en rechtspraak. Het principe "stadsrecht breekt landrecht" gaf steden een uitzonderingspositie. De stadsprivileges waren het resultaat van een machtsstrijd tussen de vorst en de stedelijke gemeenschap. #### Soevereiniteit van de vorst Vanaf de 12e-13e eeuw gebruikte de vorst, met hulp van juristen en het Romeinse recht, het concept van soevereiniteit om zijn macht te versterken en te centraliseren. De vorst werd gezien als "keizer in zijn eigen koninkrijk" ('rex imperator est in regno suo') en als "niet gebonden aan de wet" ('princeps legibus solutus est'). Dit leidde tot een conflict met de middeleeuwse machtstemperingen, zoals het feodale weerstandsrecht en de macht van de steden en de adel. #### Constitutionalisme Constitutionalisme verwijst naar de beperking van de vorstelijke macht door middel van geschreven grondwetten of verdragen die wederzijdse rechten en plichten vastleggen. Engeland, met de Magna Carta en latere documenten als de Petition of Right en de Bill of Rights wordt gezien als een pionier van het constitutionalisme. In de Zuidelijke Nederlanden waren het Charter van Kortenberg en de Blijde Inkomst belangrijke voorbeelden van constitutionele teksten [1215](#page=1215) [1312](#page=1312) [1356](#page=1356) [1628](#page=1628) [1689](#page=1689). #### Parlementarisme Parlementarisme verwijst naar de opkomst van volksvertegenwoordigingen die wetgevende en controlerende bevoegdheden hebben. In Frankrijk evolueerden de 'parlements' tot hoogste gerechtshoven, terwijl in de Nederlanden de Staten-Generaal en later de provinciale Staten zich ontwikkelden tot volksvertegenwoordigingen. Het imperatief mandaat, waarbij vertegenwoordigers gebonden waren aan de instructies van hun kiezers, stond tegenover het latere vrije mandaat. ### Hoofdstuk 5: (Her)geboorte van de rechtswetenschap Dit hoofdstuk behandelt de juridische renaissance in de 12e eeuw, de herontdekking van het Romeinse en canonieke recht, de opkomst van universiteiten, de evolutie van wetgeving en de wetenschappelijke invloed op het strafrecht. #### De herontdekking van het Romeinse en canonieke recht (ius commune) In de 12e eeuw leidde de herontdekking van de Justiniaanse codificaties in Bologna tot de ontwikkeling van het 'ius commune', een combinatie van Romeins en canoniek recht. Dit geleerde recht, gedoceerd aan universiteiten, vormde de basis voor een systematische rechtswetenschap met eigen terminologie, denkcategorieën en methoden. #### De wetgeving en de opkomst van het publiekrecht Het Romeinse en canonieke recht benadrukten de soevereiniteit van de keizer en de paus als hoogste wetgevers. Dit droeg bij aan de opkomst van het publiekrecht, de professionalisering van het bestuur en de kiem van het absolutisme, in tegenstelling tot het feodale idee van publieke macht als privébezit. #### Wetenschappelijke invloed op het strafrecht Het Romeinse en canonieke recht introduceerden het concept van individuele schuld, de proportionaliteit van straffen en het inquisitoire proces. De straf kreeg verschillende functies: morele verbetering (canonisten) en afschrikking (romanisten). Dit leidde tot een humanisering van het strafrecht, hoewel de receptie ervan met marteling als bewijsmiddel ook tot wrede praktijken leidde. ### Hoofdstuk 6: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat Dit hoofdstuk behandelt de opkomst van de soevereine nationale staat, de centralisatie van de staatsmacht onder de Bourgondiërs en Habsburgers, de uitingen van absolutisme, en de invloed van het verlicht absolutisme en natuurrecht. #### De Bourgondische en Habsburgse staatsvorming De Bourgondische en Habsburgse vorsten streefden naar politieke eenmaking, modernisering van bestuur en recht, en centralisatie van de staatsmacht in de Nederlanden. Ondanks pogingen tot centralisatie bleef er echter sterke lokale weerstand. De oprichting van centrale instellingen zoals de Staten-Generaal, het Parlement van Mechelen en de Collaterale Raden, samen met de bureaucratisering en professionalisering door juristen, legde de basis voor een moderne staat. #### Absolutisme: de vorst als bron van alle macht Het absolutisme, theoretisch onderbouwd door het Romeinse recht ('princeps legibus absolutus est') en denkers als Bodin, kenmerkt zich door de ongebonden en ondeelbare macht van de vorst. De vorst duldt geen concurrerende machten en centraliseert het bestuur, de wetgeving, het leger en de controle op kennis en propaganda. Hoewel de macht van de vorst nooit volledig absoluut was, werden middeleeuwse machtstemperingen, zoals parlementarisme en stedelijke autonomie, verzwakt. #### Verlicht absolutisme en natuurrecht De Verlichting bracht nieuwe ideeën over rede, rationaliteit en natuurlijke rechten, die leidden tot verlicht absolutisme, waarbij vorsten hun macht vrijwillig beperkten en streefden naar algemeen welzijn. Het natuurrecht (Vernunftrecht) legde de nadruk op rationeel en universeel recht, wat leidde tot codificaties, de scheiding van kerk en staat, en de humanisering van het strafrecht. ### Hoofdstuk 7: Revoluties luiden de doodsklok over het AR Dit hoofdstuk behandelt de Amerikaanse en Franse Revoluties als keerpunten in de ontwikkeling van staatsvorming, grondwettelijk recht en fundamentele rechten, en hun invloed op België. #### De Amerikaanse Revolutie en de grondwet De Amerikaanse Revolutie betekende de oprichting van een nieuwe staat gebaseerd op volksoevereiniteit, scheiding der machten, fundamentele rechten en gelijkheid voor de wet. De Amerikaanse Grondwet en de Bill of Rights vormden een model voor latere democratische staten en legden het principe van rechterlijke toetsing ('judicial review') vast [1787](#page=1787) [1791](#page=1791). #### De Franse Revolutie en de impact op België De Franse Revolutie (1789-1799) ontmantelde het Ancien Régime en introduceerde principes als volkssoevereiniteit, scheiding der machten, gelijkheid en fundamentele rechten. De Franse annexatie van de Zuidelijke Nederlanden (vanaf 1795) leidde tot ingrijpende juridische en administratieve hervormingen, waaronder de invoering van de Franse wetboeken (codificaties), een uniform rechtssysteem en de scheiding van kerk en staat, die ook na de Belgische onafhankelijkheid grotendeels behouden bleven. ### Hoofdstuk 8: Een grondwet voor het jonge België Dit hoofdstuk behandelt de totstandkoming van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, de aanloop naar de Belgische Revolutie, de Belgische Grondwet van 1831 en de blijvende invloed van Franse juridische structuren. #### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) De samenvoeging van Noord- en Zuid-Nederland onder koning Willem I was bedoeld als bufferstaat tegen Frankrijk, maar werd gekenmerkt door structurele spanningen inzake bestuur, religie en taal, wat uiteindelijk leidde tot de Belgische Revolutie van 1830. #### De Belgische Revolutie en de Grondwet van 1831 De Belgische Revolutie, mede geïnspireerd door de Julirevolutie in Frankrijk, resulteerde in de onafhankelijkheid en de oprichting van een parlementaire monarchie met een democratische grondwet. De Belgische Grondwet van 1831, een compromis tussen liberale en katholieke eisen, garandeerde fundamentele vrijheden, scheiding der machten en parlementaire suprematie, met een beperkte rol voor de koning en een onafhankelijke rechterlijke macht met exceptie van illegaliteit. #### Erfenis van de Franse en Nederlandse periode Ondanks de Belgische Revolutie bleven veel juridische en administratieve structuren uit de Franse en Nederlandse periodes behouden, waaronder de Franse codificaties, de gerechtelijke organisatie, en de principes van het strafrecht en burgerlijk recht. Dit zorgde voor continuïteit, maar ook voor blijvende uitdagingen op het gebied van taalpolitiek en institutionele verschillen. ## Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de definitie van publiekrecht, de hiërarchie van normen, de belangrijkste data in wetgeving, het belang van retroactiviteit en de verschillende benaderingen tot de studie van het recht, inclusief metajuridische perspectieven en de rol van geschiedenis. ### Definitie van publiekrecht en hiërarchie van normen Publiekrecht regelt de verticale relaties tussen de overheid en individuen, en tussen verschillende overheidsinstanties. De hiërarchie van normen, van hoog naar laag, is: * **Grondwet:** De hoogste norm, die fundamentele rechten en de staatsorganisatie regelt. * **Bijzondere wetten / meerderheidswetten:** Wetten die een specifieke meerderheid vereisen voor hun totstandkoming. * **Wet / decreet / ordonnantie:** Wetten aangenomen door het federaal parlement (wet), deelstaten (decreet) of het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (ordonnantie). * **Besluiten die uitgaan van de volledige regering:** Normen die door de uitvoerende macht worden uitgevaardigd. * **Ministeriële besluiten:** Normen die door individuele ministers worden uitgevaardigd. De uitvoerende macht mag enkel handelen binnen de grenzen van de wetgevende macht. ### Data in wetgeving Er zijn drie cruciale data bij de totstandkoming van een wet: 1. **Promulgatie:** De bekrachtiging door de handtekening van de koning, die de wet identificeert. 2. **Publicatie:** De opname van de wet in het Staatsblad. 3. **Inwerkingtreding:** De datum waarop de wet van kracht wordt. #### Retroactiviteit van wetten Het principe "nulla poena sine lege" (geen straf zonder wet) impliceert dat een wet niet retroactief mag worden toegepast. Dit betekent dat men niet gestraft kan worden op basis van een wet die bestond op het moment van het feit, maar die nog niet van kracht was. Een uitzondering hierop is wanneer de nieuwe wet milder is voor de beklaagde. ### Wijzigen van de Grondwet Het wijzigen van de Grondwet vereist een bijzondere meerderheid: tweederde van de uitgebrachte stemmen en de helft van de leden van elke taalgroep in het parlement. ### De facto versus De iure macht In de politiek is er vaak een verschil tussen de formele (de iure) en feitelijke (de facto) macht. Hoewel het parlement de iure baas is en wetten moet stemmen, heeft de regering de facto vaak de meeste macht omdat ze bestaat uit een meerderheid van parlementsleden. ### Wetgeving: Bis, ter, en gecoördineerde wetgeving * **Bis, ter, ...:** Deze toevoegingen aan artikelnummers geven aan dat er tussen bestaande artikelen nieuwe bepalingen zijn ingevoegd. * **Geconsolideerde wetgeving:** Hierbij blijft de oorspronkelijke tekst bestaan, maar er worden nieuwe bepalingen ingevoegd of bestaande gewijzigd, wat een "knip en plak" werk is. De tekst bevat de meest actuele versie van de wet. * **Gecoördineerde wetgeving:** De overheid bundelt en wijzigt wetgeving om verwarring te vermijden, zoals de Gecoördineerde Grondwet. ### Heuristiek en het vinden van de juiste norm Heuristiek is de wetenschap van het zoeken en vinden van de juiste toepasselijke juridische bronnen op een wetenschappelijke manier. ### Metajuridische benaderingen Het recht kan ook bekeken worden vanuit andere wetenschappelijke disciplines zoals geschiedenis (rechtsgeschiedenis), sociologie, economie of filosofie. Dit is een interdisciplinaire benadering. ### Juridisch versus gerechtelijk * **Juridisch:** Heeft te maken met het recht in brede zin (wetten, notariële akten, verkiezingen, staatshervormingen). * **Gerechtelijk:** Heeft specifiek te maken met de rechtbank (advocaten, processen, procedures). ### Recht en Sanctie Recht is een geheel van regels en sancties om de maatschappij te ordenen. Een sanctie is elk gevolg dat het recht koppelt aan gebeurtenissen, wat veel breder is dan enkel straffen (bv. intresten, nietigheid van een vergunning). ### Privaatrecht versus Publiekrecht * **Privaatrecht:** Regelt horizontale verhoudingen (onderlinge afspraken). * **Publiekrecht:** Regelt verticale verhoudingen (machtsafspraken tussen overheid en burger of tussen overheden). ### Positief recht Het positief recht is het concrete, geldende recht op een specifieke plaats en tijd. Het is plaats- en tijdsgebonden. ### Paradigma's in het recht Een paradigma is een geheel van basisprincipes waarop een wetenschap is gebaseerd. In het recht zijn er veronderstellingen die in de werkelijkheid niet altijd kloppen, maar die noodzakelijk zijn voor de toepassing van het rechtssysteem (bv. "Niemand wordt geacht de wet niet te kennen"). ### Publiekrecht als gestolde politiek Publiekrecht is het resultaat van politieke keuzes en machtsverhoudingen. De regels die we vandaag kennen, zijn het gevolg van historische politieke beslissingen en maatschappelijke invloeden (techniek, religie, klimaat, politiek, macht). ### Rechtsgeschiedenis: Carl Friedrich von Savigny Savigny, een aanhanger van de Historische Rechtsschool, benadrukte dat het recht de uitdrukking is van de 'Volksgeist' (geest van het volk) en dat het eigen recht van elke maatschappij bestudeerd moet worden, aangezien dit het resultaat is van een historische ontwikkeling. ### De wisselwerking tussen recht en geschiedenis * **Geschiedenis "dient" recht:** Geschiedenis helpt bij heuristiek (het vinden van bronnen) en bij interpretatie (bv. wetshistorisch, rechtshistorisch). * **Geschiedenis kan helpen voor:** * **Heuristiek:** Het vinden van toepasselijke bronnen. * **Retroactiviteit:** In strafzaken enkel toegelaten als de nieuwe wet milder is; in burgerlijke zaken geldt het recht van het moment van de feiten ("Tempus regit actum"). * **Interpretatie:** Het begrijpen van de wetshistorie (ratio legis) en de evolutie van het recht (rechtshistorisch). ### Tempus en locus regit actum * **Tempus regit actum:** De tijd regelt de akte (de wet van het moment van de feiten is van toepassing). * **Locus regit actum:** De plaats regelt de akte (vooral de vormelijke geldigheid). * **Tempus regit formam acti:** De tijd regelt de vorm van de akte (analogisch toegepast op intertemporeel recht). ### Intertemporeel recht Het recht dat van toepassing is wanneer meerdere tijdperken elkaar opvolgen, en de vraag welk recht (oud of nieuw) van toepassing is. Dit wordt opgelost via analogische redenering en regels uit het internationaal privaatrecht. ### Inhoud van het recht versus inhoud van de feiten * **Inhoud van het recht:** Betreft de regels en wetten, en hoe deze worden toegepast. * **Inhoud van de feiten:** Betreft de concrete gebeurtenissen en hoe deze worden beoordeeld, eventueel met hulp van experts. ### Rechtsbronnen * **Formele rechtsbronnen:** De wet (materieel vs. formeel), rechtspraak (geen precedentwerking, maar vaste rechtspraak), rechtsleer en ongeschreven bronnen (gewoonte, algemene rechtsbeginselen). * **Materiële rechtsbronnen:** Impulsen die inhoud geven aan het recht (politiek, religie, cultuur, etc.). ### Continuïteit in het recht Recht is in voortdurende evolutie. Veranderingen in de maatschappij beïnvloeden het recht, en omgekeerd. Revoluties zijn zeldzaam; evolutie is de regel. ### Het wettelijke land versus het werkelijke land * **Wettelijke land:** Wat letterlijk in de wet staat. * **Werkelijke land:** Wat in de praktijk gebeurt (law in action). Historische kritiek is nodig om het verschil te zien. ### Conservatief versus Progressief recht * **Conservatief recht:** Streeft naar behoud en stabiliteit (dekmantelfunctie). * **Progressief recht:** Streeft naar vernieuwing en verandering (speerpuntfunctie). ### Invloed van de staat op de maatschappij en omgekeerd Recht kan de maatschappij veranderen, maar de maatschappij beïnvloedt ook het recht door politieke, sociale en culturele krachten. ### Publiekrecht Publiekrecht regelt de verticale relaties tussen de overheid en individuen, en tussen overheden onderling. Het omvat staatsrecht (organisatie van instellingen), fiscaal recht, strafrecht, administratief recht en volkenrecht. Het onderscheid met privaatrecht is niet altijd scherp, omdat dezelfde materie publiek- en privaatrechtelijke aspecten kan hebben. De bevoegdheid van de rechtbank wordt bepaald door het onderscheid tussen publiek en privaatrecht. ### Ontstaan van publiekrecht Het concept van publiekrecht ontwikkelde zich geleidelijk, beïnvloed door Romeins recht, kerkelijk recht en de opkomst van staten in de vroegmoderne tijd. De 'patrimoniumgedachte' (publieke macht als privébezit) werd geleidelijk beperkt door verdragen en de opkomst van juridische documenten. ### Het Romeins publiekrecht Hoewel het Romeinse recht vooral relevant is voor privaatrecht, legde het de basis voor juridische terminologie, denkcategorieën en institutionele structuren die ook het publiekrecht beïnvloedden. De periodisering van het Romeinse recht (oud, voor-klassiek, klassiek, na-klassiek, Justiniaans) is cruciaal voor het begrip van de evolutie. ### Het gewoonterecht Gewoonterecht, gebaseerd op herhaling en rechtsovertuiging ('opinio iuris'), was historisch de belangrijkste rechtsbron. Het is ongeschreven, flexibel, maar moeilijk te bewijzen. ### De kerk en het recht De kerk speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van het recht, zowel via het canonieke recht als via haar invloed op wereldlijke wetgeving en instellingen. Het Verdrag van Milaan (tolerantie) en de latere kerstening van Germaanse volkeren onder Clovis waren belangrijke momenten. ## Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) middeleeuwen Dit hoofdstuk behandelt de periode van de Germaanse invallen, de verbrokkeling van het Romeinse Rijk, de opkomst van feodale structuren, het gewoonterecht, en de vroege ontwikkeling van staatsvorming en rechtspraak. ### Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke "achteruitgang"? De val van het West-Romeinse Rijk in 476 n.Chr. leidde tot het verdwijnen van centrale staatsstructuren, bureaucratie, belastingen en uniform recht. In plaats daarvan ontstonden Germaanse stamkoninkrijken, gekenmerkt door een beperkte macht van de koning, de patrimoniumgedachte (staat als privébezit) en een verbrokkeld gewoonterecht. De kerk bleef echter een constante factor en een bewaarder van cultuur en recht. ### Publiekrecht bij de Franken Bij de Franken was het recht grotendeels gewoonterecht ('costumier recht' of 'stamrecht'). Dit recht was persoonsgebonden, maar evolueerde geleidelijk naar territorialiteit. De Lex Salica, grotendeels strafrecht, kende tarievenlijsten voor genoegdoeningen (faidus, fredus) en was privaatrechtelijk van aard. De Frankische "staatsorganisatie" was gebaseerd op familiale clans, persoonlijke trouw, en de elite van adel en geestelijkheid, met de koning als militaire leider. ### De Karolingische Renaissance en het recht Karel de Grote bevorderde onderwijs, schrift en wetgeving (capitularia). Hij streefde naar de hereniging van het West-Romeinse Rijk ('Renovatio imperii') en de alliantie tussen kerk en staat. Het Karolingische recht evolueerde van persoonsgebonden naar territoriaal recht, met een groeiende rol voor gecodificeerd gewoonterecht en vorstelijke wetgeving. ### Het leenstelsel (Feodaliteit) Het leenstelsel ontstond uit de combinatie van 'vassi' (vazallen) en 'beneficia' (geschenken, meestal land). Het was een plechtige overeenkomst tussen heer en vazal, met wederzijdse rechten en plichten (raad, daad, bescherming, onderhoud). Het systeem kende formaliteiten zoals hommage, leeneed en belening (investituur), en deelde het eigendomsrecht op in 'dominium utile' (vazal) en 'dominium eminens' (heer). De feodaliteit evolueerde van een persoonlijke band naar een zakelijke transactie en beïnvloedde de staatsstructuren tot diep in het Ancien Régime. ### De feodalisatie van grond en staat In de klassieke feodale periode (1000-1300 n.Chr.) breidde het leenstelsel zich uit tot bijna alle domeinen van het maatschappelijke en politieke leven, met onderbelening, allodialisering van gronden, en de feodalisatie van overheidsrechten (rechtspraak, belastingen, militaire macht). Dit leidde tot een piramidale systeem waarbij elke laag tegelijk leenman en leenheer was. ### Het Graafschap Vlaanderen Het Graafschap Vlaanderen, ontstaan uit pagi Flandrensis en Rodanensis, ontwikkelde zich vanaf de 9e eeuw tot een quasi-onafhankelijk territorium met eigen instellingen, muntslag en rechtspraak. De graaf stelde burggraven aan om lokaal gezag uit te oefenen, wat echter de controle van de graaf verzwakte. Vanaf de 14e eeuw werden baljuws aangesteld, wat de feodale staatsstructuur ondermijnde en leidde tot een meer ambtelijke staat. ### Verbrokkeling van recht en macht (9e – 11e eeuw) Het Verdrag van Verdun (843 n.Chr.) leidde tot de splitsing van het Karolingische Rijk en verdere verbrokkeling in territoriale vorstendommen en heerlijkheden. In het West-Frankische Rijk verzwakte de macht van de koning, terwijl regionale vorsten aan macht wonnen. In het Oostelijke deel probeerde de Duitse koning-keizer via geestelijke vorstendommen de regionale macht te beperken, wat echter leidde tot een gedecentraliseerde staat. De heerlijkheden, vaak gebaseerd op usurpatie van het banrecht, oefenden lokale macht uit inzake justitie en fiscaliteit. ### Grenzen aan de verbrokkeling De territorialisering van het recht (gebaseerd op verbondenheid met de grond en de politieke heerser) en de herontdekking van het Romeinse recht (als universele rechtsbron) vormden beperkingen aan de verbrokkeling en droegen bij aan de vorming van natiestaten. ## Hoofdstuk 4: De late middeleeuwen: soevereiniteit versus communalisme, constitutionalisme en parlementarisme Dit hoofdstuk behandelt de machtsstrijd tussen vorsten, steden en de kerk in de late middeleeuwen, de opkomst van het communalisme (steden), het constitutionalisme (beperking van vorstelijke macht) en het parlementarisme (volksvertegenwoordiging). ### Communalisme: de steden Vanaf de 11e eeuw verworven steden steeds meer rechten en privileges, waardoor ze autonome rechtspersonen werden met eigen stadsrecht, bestuur en rechtspraak. Het principe "stadsrecht breekt landrecht" gaf steden een uitzonderingspositie. De stadsprivileges waren het resultaat van een machtsstrijd tussen de vorst en de stedelijke gemeenschap. ### Soevereiniteit van de vorst Vanaf de 12e-13e eeuw gebruikte de vorst, met hulp van juristen en het Romeinse recht, het concept van soevereiniteit om zijn macht te versterken en te centraliseren. De vorst werd gezien als "keizer in zijn eigen koninkrijk" ('rex imperator est in regno suo') en als "niet gebonden aan de wet" ('princeps legibus solutus est'). Dit leidde tot een conflict met de middeleeuwse machtstemperingen, zoals het feodale weerstandsrecht en de macht van de steden en de adel. ### Constitutionalisme Constitutionalisme verwijst naar de beperking van de vorstelijke macht door middel van geschreven grondwetten of verdragen die wederzijdse rechten en plichten vastleggen. Engeland, met de Magna Carta en latere documenten als de Petition of Right en de Bill of Rights wordt gezien als een pionier van het constitutionalisme. In de Zuidelijke Nederlanden waren het Charter van Kortenberg en de Blijde Inkomst belangrijke voorbeelden van constitutionele teksten [1215](#page=1215) [1312](#page=1312) [1356](#page=1356) [1628](#page=1628) [1689](#page=1689). ### Parlementarisme Parlementarisme verwijst naar de opkomst van volksvertegenwoordigingen die wetgevende en controlerende bevoegdheden hebben. In Frankrijk evolueerden de 'parlements' tot hoogste gerechtshoven, terwijl in de Nederlanden de Staten-Generaal en later de provinciale Staten zich ontwikkelden tot volksvertegenwoordigingen. Het imperatief mandaat, waarbij vertegenwoordigers gebonden waren aan de instructies van hun kiezers, stond tegenover het latere vrije mandaat. ## Hoofdstuk 5: (Her)geboorte van de rechtswetenschap Dit hoofdstuk behandelt de juridische renaissance in de 12e eeuw, de herontdekking van het Romeinse en canonieke recht, de opkomst van universiteiten, de evolutie van wetgeving en de wetenschappelijke invloed op het strafrecht. ### De herontdekking van het Romeinse en canonieke recht (ius commune) In de 12e eeuw leidde de herontdekking van de Justiniaanse codificaties in Bologna tot de ontwikkeling van het 'ius commune', een combinatie van Romeins en canoniek recht. Dit geleerde recht, gedoceerd aan universiteiten, vormde de basis voor een systematische rechtswetenschap met eigen terminologie, denkcategorieën en methoden. ### De wetgeving en de opkomst van het publiekrecht Het Romeinse en canonieke recht benadrukten de soevereiniteit van de keizer en de paus als hoogste wetgevers. Dit droeg bij aan de opkomst van het publiekrecht, de professionalisering van het bestuur en de kiem van het absolutisme, in tegenstelling tot het feodale idee van publieke macht als privébezit. ### Wetenschappelijke invloed op het strafrecht Het Romeinse en canonieke recht introduceerden het concept van individuele schuld, de proportionaliteit van straffen en het inquisitoire proces. De straf kreeg verschillende functies: morele verbetering (canonisten) en afschrikking (romanisten). Dit leidde tot een humanisering van het strafrecht, hoewel de receptie ervan met marteling als bewijsmiddel ook tot wrede praktijken leidde. ## Hoofdstuk 6: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat Dit hoofdstuk behandelt de opkomst van de soevereine nationale staat, de centralisatie van de staatsmacht onder de Bourgondiërs en Habsburgers, de uitingen van absolutisme, en de invloed van het verlicht absolutisme en natuurrecht. ### De Bourgondische en Habsburgse staatsvorming De Bourgondische en Habsburgse vorsten streefden naar politieke eenmaking, modernisering van bestuur en recht, en centralisatie van de staatsmacht in de Nederlanden. Ondanks pogingen tot centralisatie bleef er echter sterke lokale weerstand. De oprichting van centrale instellingen zoals de Staten-Generaal, het Parlement van Mechelen en de Collaterale Raden, samen met de bureaucratisering en professionalisering door juristen, legde de basis voor een moderne staat. ### Absolutisme: de vorst als bron van alle macht Het absolutisme, theoretisch onderbouwd door het Romeinse recht ('princeps legibus absolutus est') en denkers als Bodin, kenmerkt zich door de ongebonden en ondeelbare macht van de vorst. De vorst duldt geen concurrerende machten en centraliseert het bestuur, de wetgeving, het leger en de controle op kennis en propaganda. Hoewel de macht van de vorst nooit volledig absoluut was, werden middeleeuwse machtstemperingen, zoals parlementarisme en stedelijke autonomie, verzwakt. ### Verlicht absolutisme en natuurrecht De Verlichting bracht nieuwe ideeën over rede, rationaliteit en natuurlijke rechten, die leidden tot verlicht absolutisme, waarbij vorsten hun macht vrijwillig beperkten en streefden naar algemeen welzijn. Het natuurrecht (Vernunftrecht) legde de nadruk op rationeel en universeel recht, wat leidde tot codificaties, de scheiding van kerk en staat, en de humanisering van het strafrecht. ## Hoofdstuk 7: Revoluties luiden de doodsklok over het AR Dit hoofdstuk behandelt de Amerikaanse en Franse Revoluties als keerpunten in de ontwikkeling van staatsvorming, grondwettelijk recht en fundamentele rechten, en hun invloed op België. ### De Amerikaanse Revolutie en de grondwet De Amerikaanse Revolutie betekende de oprichting van een nieuwe staat gebaseerd op volksoevereiniteit, scheiding der machten, fundamentele rechten en gelijkheid voor de wet. De Amerikaanse Grondwet en de Bill of Rights vormden een model voor latere democratische staten en legden het principe van rechterlijke toetsing ('judicial review') vast [1787](#page=1787) [1791](#page=1791). ### De Franse Revolutie en de impact op België De Franse Revolutie (1789-1799) ontmantelde het Ancien Régime en introduceerde principes als volksoevereiniteit, scheiding der machten, gelijkheid en fundamentele rechten. De Franse annexatie van de Zuidelijke Nederlanden (vanaf 1795) leidde tot ingrijpende juridische en administratieve hervormingen, waaronder de invoering van de Franse wetboeken (codificaties), een uniform rechtssysteem en de scheiding van kerk en staat, die ook na de Belgische onafhankelijkheid grotendeels behouden bleven. ## Hoofdstuk 8: Een grondwet voor het jonge België Dit hoofdstuk behandelt de totstandkoming van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, de aanloop naar de Belgische Revolutie, de Belgische Grondwet van 1831 en de blijvende invloed van Franse juridische structuren. ### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) De samenvoeging van Noord- en Zuid-Nederland onder koning Willem I was bedoeld als bufferstaat tegen Frankrijk, maar werd gekenmerkt door structurele spanningen inzake bestuur, religie en taal, wat uiteindelijk leidde tot de Belgische Revolutie van 1830. ### De Belgische Revolutie en de Grondwet van 1831 De Belgische Revolutie, mede geïnspireerd door de Julirevolutie in Frankrijk, resulteerde in de onafhankelijkheid en de oprichting van een parlementaire monarchie met een democratische grondwet. De Belgische Grondwet van 1831, een compromis tussen liberale en katholieke eisen, garandeerde fundamentele vrijheden, scheiding der machten en parlementaire suprematie, met een beperkte rol voor de koning en een onafhankelijke rechterlijke macht met exceptie van illegaliteit. ### Erfenis van de Franse en Nederlandse periode Ondanks de Belgische Revolutie bleven veel juridische en administratieve structuren uit de Franse en Nederlandse periodes behouden, waaronder de Franse codificaties, de gerechtelijke organisatie, en de principes van het strafrecht en burgerlijk recht. Dit zorgde voor continuïteit, maar ook voor blijvende uitdagingen op het gebied van taalpolitiek en institutionele verschillen. ## Veelvoorkomende fouten om te vermijden * Het verwarren van de facto en de iure machtsverhoudingen. * Het negeren van de historische context bij het interpreteren van juridische teksten en concepten. * Het onderschatten van de invloed van metajuridische benaderingen op de studie van het recht. * Het verwarren van wetgeving met de feitelijke toepassing ervan (wettelijke versus werkelijke land). * Het onderschatten van de rol van gewoonterecht in de vroege middeleeuwen en de receptie ervan. * Het verwarren van de verschillende betekenissen van "parlement" in Frankrijk en de Nederlanden. * Het onjuist plaatsen van historische figuren of gebeurtenissen in de chronologie. * Het niet correct toepassen van LaTeX-syntax voor wiskundige formules en het gebruik van ongeldige symbolen zoals "*". * Het gebruiken van valuta-symbolen in plaats van de volledige naam van de valuta. * Het overschrijden van de toegestane lengte door te veel "bullshit" toe te voegen. * Het verkeerd formatteren van lijsten, met meerdere items op één regel. * Het gebruik van HTML-tags zoals `` of `` in plaats van Markdown voor opmaak. * Het vergeten van de Franse invloed op de Belgische wetgeving en instellingen na 1795. * Het niet correct onderscheiden van het wettelijke en het werkelijke land. * Het verkeerd interpreteren van de rol van de kerk doorheen de geschiedenis. * Het vergeten van de centrale rol van de 'volksoevereiniteit' in de Amerikaanse en Franse Revoluties. * Het niet kennen van de belangrijkste constitutionele teksten en hun historische context. * Het verkeerd classificeren van publiekrechtelijke versus privaatrechtelijke aspecten. * Het verkeerd interpreteren van de checks and balances in het Amerikaanse systeem. * Het onderschatten van de continuïteit van Franse wetgeving na 1830 in België. * Het vergeten van de specifieke eisen die de Zuidelijke Nederlanden stelden tijdens de oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (bv. Blijde Inkomst, taalwetgeving).