11 INDELING SPOORELEMENTEN.docx

# IJzer en de opname ervan in het lichaam Dit onderdeel van de studiehandleiding behandelt de essentiële rol van ijzer als spoorelement, de verschillende vormen waarin het voorkomt, factoren die de opname beïnvloeden, en de gevolgen en risicogroepen van een ijzertekort. ### 1.1 De rol van ijzer in het lichaam IJzer is een cruciaal spoorelement met diverse vitale functies in het lichaam. De belangrijkste functie is de vorming van hemoglobine, een essentieel bestanddeel van rode bloedcellen. Hemoglobine is verantwoordelijk voor het transport van zuurstof door het gehele lichaam, wat essentieel is voor alle cellulaire processen. ### 1.2 Vormen van ijzer in voeding IJzer komt in onze voeding voor in twee distincte vormen: heemijzer en non-heemijzer. * **Heemijzer:** Deze vorm van ijzer is uitsluitend terug te vinden in dierlijke producten, zoals vlees, vis en kip. Rund- en lamsvlees bevatten doorgaans hogere concentraties heemijzer dan varkensvlees of kip. * **Non-heemijzer:** Non-heemijzer is breder verspreid en komt voor in zowel dierlijke als plantaardige voedingsmiddelen. Voorbeelden van bronnen zijn brood, volkorenproducten, donkergroene groenten, peulvruchten en noten. Eieren en vleesvervangers bevatten uitsluitend non-heemijzer. Ondanks dat heemijzer beter door het lichaam wordt opgenomen, vormt non-heemijzer het overgrote deel van het ijzer dat we consumeren, zo'n 90%, terwijl heemijzer slechts ongeveer 10% van de totale ijzerinname uitmaakt. ### 1.3 Opname van ijzer De absorptie van ijzer vindt plaats in het eerste deel van de dunne darm, namelijk het duodenum. De efficiëntie van deze opname is variabel en wordt beïnvloed door meerdere factoren: * **Vorm van ijzer:** De opname van heemijzer is over het algemeen efficiënter dan die van non-heemijzer. * **Aanwezigheid van andere voedingsstoffen:** Bepaalde voedingsstoffen kunnen de ijzeropname bevorderen of juist remmen. * **Ijzervoorraad in het lichaam:** De hoeveelheid opgeslagen ijzer in het lichaam is een sleutelfactor die de opname reguleert. #### 1.3.1 Rol van voedingsstoffen bij de ijzeropname * **Vitamine C:** Dit vitame speelt een cruciale rol bij de opname van non-heemijzer uit plantaardige bronnen. Consumptie van groenten of fruit bij elke maaltijd kan de ijzeropname significant verbeteren. * **Remmende stoffen:** * **Fytaat:** Aanwezig in granen en peulvruchten, kan de opname van (non-)heemijzer verminderen. * **Polyfenolen:** Gevonden in thee en koffie, hebben eveneens een remmend effect op de ijzeropname. * **Calcium:** Dit mineraal vermindert de opname van zowel heemijzer als non-heemijzer. #### 1.3.2 Effect van de ijzervoorraad in het lichaam Het menselijk lichaam bevat doorgaans tussen de 3 en 4 gram ijzer, waarvan ongeveer 25% is opgeslagen in organen zoals de lever, milt en beenmerg. De hoeveelheid opgeslagen ijzer is de meest bepalende factor voor de mate waarin ijzer uit de voeding wordt opgenomen. Wanneer de lichaamsvoorraad ijzer afneemt, neemt de absorptie van ijzer uit de dunne darm toe om dit tekort aan te vullen. #### 1.3.3 Opname uit gemiddelde voeding De geschatte opname van de totale hoeveelheid ijzer uit een gemiddeld westers dieet bedraagt iets meer dan 15%. Vegetariërs nemen gemiddeld ongeveer 10% van het ijzer uit hun voeding op, voornamelijk omdat hun dieet voornamelijk bestaat uit non-heemijzer, wat minder goed absorbeerbaar is. ### 1.4 Ijzertekort Hoewel het lichaam in staat is de ijzeropname te verhogen wanneer een tekort dreigt, zijn er specifieke groepen die een verhoogd risico lopen op een ijzertekort. #### 1.4.1 Risicogroepen voor ijzertekort * **Vrouwen in de vruchtbare leeftijd:** Door menstruatieverlies is de kans op een tekort groter. * **Zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven:** Verhoogde ijzerbehoefte tijdens zwangerschap en lactatie. * **Jonge kinderen:** Essentieel voor hun groei en ontwikkeling. * **Vegetariërs:** Door een dieet dat voornamelijk non-heemijzer bevat. #### 1.4.2 Symptomen van ijzertekort De symptomen van een ijzertekort kunnen zich al manifesteren voordat er sprake is van bloedarmoede. Veelvoorkomende symptomen zijn: * Vermoeidheid * Bleke huid * Snel buiten adem zijn * Rusteloze benen (drang om ze te bewegen) Bij aanhoudende klachten is het raadzaam een arts te raadplegen. #### 1.4.3 Bloedarmoede en ijzertekort Een ijzertekort wordt vaak geassocieerd met bloedarmoede als gevolg van een laag hemoglobinegehalte. Echter, bloedarmoede kan ook ontstaan door tekorten aan foliumzuur of vitamine B12, of door inwendig bloedverlies, infecties of ontstekingen in de dunne darm (zoals bij coeliakie of de ziekte van Crohn), waarbij de ijzeropname is verstoord. In westerse landen is een ernstig ijzertekort met bloedarmoede zeldzaam. #### 1.4.4 Gevolgen van ijzertekort bij kinderen en zwangere vrouwen * **Kinderen:** Ijzer is cruciaal voor de ontwikkeling van cognitieve functies en spiercoördinatie. Een ijzertekort bij jonge kinderen kan leiden tot een verminderd geheugen en leergedrag. * **Zwangere vrouwen:** Een ijzertekort kan een zwangerschapsduur verkorten. #### 1.4.5 Te veel ijzer Een overschot aan ijzer kan schadelijk zijn voor de lever en wordt in verband gebracht met een verhoogd risico op leverkanker, hart- en vaatziekten en diabetes type 2. Inname van meer dan 45 milligram ijzer per dag kan leiden tot acute maagdarmproblemen zoals misselijkheid, braken en diarree. > **Tip:** IJzertabletten mogen alleen na overleg met een arts worden ingenomen, aangezien een teveel aan ijzer bij bepaalde aandoeningen schadelijk kan zijn. ### 1.5 IJzer bij vegetarisch eten Vegetariërs consumeren voornamelijk non-heemijzer, wat resulteert in een lagere absorptie. Hoewel vegetariërs soms lagere ijzervoorraden hebben, zijn deze doorgaans nog steeds voldoende. Er is geen reden om hogere ijzerdoseringen aan te bevelen voor vegetariërs. Het is wel verstandig om bij de keuze van vleesvervangers te letten op varianten die rijk zijn aan ijzer. ### 1.6 Aanbevolen dagelijkse hoeveelheden ijzer De aanbevolen dagelijkse hoeveelheden ijzer variëren per leeftijdscategorie, geslacht en fysiologische status. De specifieke aanbevelingen zijn te vinden in de referentietabellen. Groepen met een verhoogd risico op ijzertekort, zoals vrouwen in de vruchtbare leeftijd en zwangere vrouwen, hebben een hogere aanbevolen inname. | Categorie/leeftijd | Dagelijkse aanbevelingen van ijzer (milligram) | | :---------------------- | :--------------------------------------------- | | Kinderen 6-11 maanden | 8 | | Kinderen 1-2 jaar | 8 | | Kinderen 2-5 jaar | 8 | | Kinderen 6-9 jaar | 9 | | Mannen 9-18 jaar | 11 | | Mannen 19-70 jaar (en meer) | 9 | | Vrouwen 9-13 jaar | 11 | | Vrouwen 14-18 jaar | 15\* | | Vrouwen 19-50 jaar | 15\* | | Vrouwen na de overgang | 9 | | Vrouwen 50-70 jaar (en meer) | 9 | | Zwangere vrouwen | * | | Vrouwen die borstvoeding geven | 15\* | *\* Er zijn groepen die meer kans hebben op een ijzertekort: meisjes/vrouwen in de vruchtbare leeftijd, vrouwen die zwanger zijn of die borstvoeding geven. Daarom is de aanbeveling voor deze groepen hoger. Bij zwangere vrouwen is het niet bekend hoeveel extra ijzer ze precies nodig hebben.* --- # Jodium: functie, bronnen en tekorten Dit gedeelte behandelt de cruciale rol van jodium voor de schildklierfunctie, de diverse natuurlijke en toegevoegde bronnen, de consequenties van een tekort, en de aanbevolen dagelijkse inname. ### 2.1 Functie van jodium Jodium is een essentieel spoorelement dat een fundamentele rol speelt in de productie van schildklierhormonen. Deze hormonen zijn onmisbaar voor diverse lichaamsfuncties, waaronder de algemene groei, de gezonde ontwikkeling van het zenuwstelsel, en het reguleren van de stofwisseling. ### 2.2 Bronnen van jodium Jodium komt van nature voor in verschillende voedingsmiddelen, met name die uit de zee. * **Natuurlijke bronnen:** * Zeewier * Zeevis * Eieren * **Toegevoegde jodium:** Jodium wordt ook aan diverse producten toegevoegd om de inname te verhogen: * Gejodeerd keuken-, tafel- en dieetzout * Bakkerszout (gebruikt in brood) * Sommige vleeswaren Het is belangrijk om te weten dat zeezout nauwelijks jodium bevat. Op de verpakking van zoutproducten staat vermeld of jodium is toegevoegd. Bij brood is de aanwezigheid van bakkerszout (en dus jodium) te achterhalen via het etiket of door navraag te doen bij de bakker. Bakkerszout is ook verkrijgbaar voor thuisgebruik om zelf brood te bakken. ### 2.3 Jodiumtekort Een jodiumtekort kan optreden wanneer iemand structureel te weinig jodium binnenkrijgt via de voeding. Dit is met name het geval bij: * Weinig tot geen broodconsumptie. * Gebruik van ongejodeerd of biologisch brood. * Gebruik van ongejodeerd keukenzout. De gevolgen van een jodiumtekort kunnen variëren: * **Vertraagde schildklierwerking:** De schildklier kan trager gaan werken. * **Schildklierzwelling (krop):** De schildklier kan opzwellen. * **Groeivertraging bij kinderen:** Jodiumgebrek kan leiden tot een achterstand in de groei. * **Verminderd leervermogen bij kinderen:** Cognitieve ontwikkeling kan negatief worden beïnvloed. * **Dwerggroei (cretinisme):** In ernstige gevallen van tekort kan dit optreden. Het lichaam heeft normaal gesproken een aanzienlijke voorraad jodium opgeslagen in de schildklier, waardoor de effecten van een tekort pas na enkele jaren merkbaar kunnen worden. ### 2.4 Te veel jodium In de meeste gevallen kan het menselijk lichaam een te hoge jodiuminname zonder problemen verdragen. Echter, bij personen die reeds een jodiumtekort hebben of een schildklierafwijking vertonen, kan een te hoge jodiuminname de schildklierfunctie verstoren. Een overmatige jodiuminname is zeldzaam en komt voornamelijk voor bij kustbevolkingen die grote hoeveelheden zeewier consumeren. ### 2.5 Voedingsadvies en aanbevolen inname Brood dat is bereid met gejodeerd bakkerszout vormt de belangrijkste bron van jodium voor de Nederlandse bevolking. Andere bronnen zijn zuivelproducten, vis en eieren. * **Voorbeeld:** Vier sneetjes brood met 1,2% bakkerszout leveren bijna honderd microgram (mcg) jodium, wat een aanzienlijk deel van de dagelijkse aanbeveling van honedruftig vijftig (150) mcg vertegenwoordigt. De resterende hoeveelheid dient uit andere bronnen zoals melk(producten), vis of eieren te komen. Zes boterhammen per dag met 1,2% bakkerszout kunnen volstaan om de dagelijkse jodiumbehoefte te dekken. Personen die zelf brood bakken zonder bakkerszout of biologisch brood consumeren, lopen een verhoogd risico op een onvoldoende jodiuminname. Voor hen is het raadzaam om jodium uit andere voedingsmiddelen te halen, zoals zeevis, zuivel of eieren. De Gezondheidsraad heeft geen specifieke aanbevelingen voor jodium opgesteld. Daarom worden de Scandinavische aanbevelingen gehanteerd: > **Tabel: Dagelijkse aanbevelingen van jodium (microgram, mcg)** > | Categorie/leeftijd | Dagelijkse aanbevelingen (mcg) | > | :------------------ | :---------------------------- | > | Kinderen 6-11 maanden | 50 | > | Kinderen 1-2 jaar | 70 | > | Kinderen 2-5 jaar | 90 | > | Kinderen 6-9 jaar | 120 | > | Mannen/Vrouwen 9-70 jaar | 150 | > | Zwangere vrouwen | 175 | > | Vrouwen die borstvoeding geven | 200 | **Tip:** Let bij de aankoop van brood op het gebruik van bakkerszout op het etiket, of vraag dit na bij de bakker. Voor zelfgebakken brood is bakkerszout verkrijgbaar. --- # Zink en koper als essentiële spoorelementen Dit onderwerp behandelt de functies van zink en koper in het lichaam, hun bronnen in voeding, en de zeldzaamheid van tekorten of overschotten in België. ### 3.1 Zink Zink is een essentieel spoorelement dat een cruciale rol speelt in het lichaam als onderdeel van een breed scala aan enzymen betrokken bij de stofwisseling. Het is essentieel voor de eiwitsynthese, de groei en ontwikkeling van weefsels, en de optimale werking van het immuunsysteem. #### 3.1.1 Voorkomen in voeding Zink komt van nature in kleine hoeveelheden voor in diverse voedingsmiddelen. Goede bronnen van zink zijn onder andere: * Vlees * Kaas * Graanproducten * Noten * Schaal- en schelpdieren (zoals garnalen en mosselen) #### 3.1.2 Zinktekort Voor zover bekend komen zinktekorten niet voor in België. Mocht er toch een tekort optreden, dan kunnen de volgende symptomen waargenomen worden: * Afwijkingen aan de huid en slijmvliezen. * Afwijkingen aan het skelet. * Verandering in reuk en smaak. * Achterblijvende groei en ontwikkeling van het geslacht. * Verminderde weerstand tegen infecties. * Nachtblindheid. #### 3.1.3 Zinkoverschot Het is praktisch onmogelijk om een zinkoverschot te ontwikkelen door de inname van voedsel. Langdurig dagelijks gebruik van hoge doses zinksupplementen kan echter leiden tot een tekort aan koper. #### 3.1.4 Aanbevolen dagelijkse inname van zink De aanbevolen dagelijkse inname van zink varieert per leeftijdscategorie en levensfase: * **Kinderen:** * 6-11 maanden: 5 milligram * 1-2 jaar: 5 milligram * 2-5 jaar: 6 milligram * 6-9 jaar: 7 milligram * **Jongeren en volwassenen:** * Mannen 9-13 jaar: 11 milligram * Mannen 14-18 jaar: 12 milligram * Mannen 19-70 jaar en ouder: 9 milligram * Vrouwen 9-13 jaar: 8 milligram * Vrouwen 14-18 jaar: 9 milligram * Vrouwen 19-70 jaar en ouder: 7 milligram * **Speciale groepen:** * Zwangere vrouwen: 9 milligram * Vrouwen die borstvoeding geven: 11 milligram ### 3.2 Koper Koper is eveneens een essentieel spoorelement dat een rol speelt bij de vorming van bindweefsel en botten. Daarnaast is het betrokken bij de pigmentatie van haar en de goede werking van het immuunsysteem. #### 3.2.1 Voorkomen in voeding Koper is aanwezig in diverse voedingsmiddelen, waaronder: * Groente * Fruit * Vlees * Brood en andere graanproducten * Cacaoproducten #### 3.2.2 Kopertekort Kopertekorten komen in België nauwelijks voor. Wanneer een ernstig tekort zich toch voordoet, kan dit leiden tot: * Bloedarmoede. * Een lichtere huidskleur. * Botontkalking. Het lichaam neemt koper minder goed op wanneer er sprake is van een hoge inname van ijzer, zink en vitamine C. #### 3.2.3 Koperoverschot De kans om via de voeding te veel koper binnen te krijgen is klein. Een extreem hoge inname van koper kan leiden tot irritatie van de darm- en slijmvliezen, met symptomen als misselijkheid, braken en diarree. Mensen met de zeldzame ziekte van Wilson hebben structureel te veel koper in hun lichaam. #### 3.2.4 Aanbevolen dagelijkse inname van koper De aanbevolen dagelijkse inname van koper varieert per leeftijdscategorie en levensfase: * **Kinderen:** * 6-11 maanden: 0,3 milligram * 1-2 jaar: 0,3 milligram * 2-5 jaar: 0,4 milligram * 6-9 jaar: 0,5 milligram * **Jongeren en volwassenen:** * 9-13 jaar: 0,7 milligram * 14-70 jaar en ouder: 0,9 milligram * Ouder dan 70 jaar: 0,9 milligram * **Speciale groepen:** * Zwangere vrouwen: 1,0 milligram * Vrouwen die borstvoeding geven: 1,3 milligram --- # Mangaan, chroom en seleen: functies en inname Dit hoofdstuk beschrijft de functies, voedingsbronnen, en de waarschijnlijkheid van tekorten en overschotten van de spoorelementen mangaan, chroom en seleen. ### 4.1 Mangaan Mangaan is een spoorelement dat deel uitmaakt van verschillende enzymen in het lichaam die betrokken zijn bij de energiestofwisseling. #### 4.1.1 Functies van mangaan De primaire functie van mangaan is de rol in enzymatische processen die cruciaal zijn voor de energieproductie in het lichaam. #### 4.1.2 Voedingsbronnen van mangaan Mangaan is te vinden in volkorenproducten, zoals volkorenbrood en volkoren graanproducten. Ook thee, groenten en fruit zijn bronnen van mangaan. #### 4.1.3 Inname en tekorten/overschotten van mangaan * **Aanbevolen inname:** De Europese Voedselveiligheid Autoriteit (EFSA) adviseert een dagelijkse inname van 3 milligram mangaan voor volwassenen. * **Mangaantekort:** Er zijn geen specifieke symptomen van een mangaantekort bij de mens bekend. In experimentele studies bij proefpersonen met een voeding met weinig mangaan werden huidafwijkingen waargenomen. Bij proefdieren zijn afwijkingen in de hersenen en het skelet vastgesteld. * **Overschot aan mangaan:** Een teveel aan mangaan kan neurologische klachten veroorzaken, maar dit komt zelden voor. ### 4.2 Chroom Chroom (ook wel chromium genoemd) speelt een rol bij de werking van insuline en de koolhydraatstofwisseling. De precieze mechanismen van chroom in het lichaam zijn nog niet volledig opgehelderd. De bewering dat chroom de eetlust zou verminderen, is onjuist en er is onvoldoende wetenschappelijk bewijs dat extra chroomsupplementen voordelen bieden voor het bloedsuikergehalte of de insulineafgifte, zowel bij gezonde personen als bij diabetespatiënten. #### 4.2.1 Functies van chroom De belangrijkste bekende functie van chroom is de ondersteuning van de werking van insuline en het reguleren van de koolhydraatstofwisseling. #### 4.2.2 Voedingsbronnen van chroom Chroom is aanwezig in groenten, fruit en volkoren graanproducten. Ook vlees en zuivelproducten bevatten, zij het in mindere mate, chroom. #### 4.2.3 Inname en tekorten/overschotten van chroom * **Chroomtekort:** Voor zover bekend komen chroomtekorten niet voor in België. Men neemt aan dat een gevarieerd dieet voldoende chroom levert. * **Overschot aan chroom:** Er is weinig bekend over de effecten van een grote hoeveelheid chroom in voeding en dranken. Een inname van 1 milligram chroom per dag wordt niet als schadelijk beschouwd voor de gezondheid. Chroom komt in kleine hoeveelheden voor in voedingsmiddelen; graanproducten kunnen hogere gehaltes bevatten. ### 4.3 Seleen Seleen (ook wel selenium genoemd) is een spoorelement dat fungeert als antioxidant. Het beschermt rode bloedlichaampjes en andere lichaamscellen tegen schade. Seleen speelt ook een rol bij het minder giftig maken van zware metalen die via verontreinigde voeding in het lichaam terechtkomen. Daarnaast is het belangrijk voor een goede schildklierfunctie en mogelijk beschermt het tegen het ontstaan van prostaatkanker. #### 4.3.1 Functies van seleen * **Antioxidant:** Seleen beschermt cellen en rode bloedlichaampjes tegen oxidatieve schade. * **Ontgifting:** Het helpt bij het neutraliseren van zware metalen. * **Schildklierfunctie:** Seleen is essentieel voor een optimale werking van de schildklier. * **Preventie van ziekten:** Er zijn aanwijzingen dat seleen mogelijk beschermt tegen prostaatkanker. #### 4.3.2 Voedingsbronnen van seleen Seleen is te vinden in een breed scala aan voedingsmiddelen, zowel dierlijk (vis, vlees) als plantaardig. In plantaardige bronnen zoals brood, graanproducten en groenten, hangt de hoeveelheid seleen af van het seleengehalte van de bodem. Doordat veevoer vaak verrijkt wordt met seleen, zit het ook in vlees. Zowel organische als anorganische vormen van seleen komen voor; de organische vorm wordt beter door het lichaam opgenomen. #### 4.3.3 Inname en tekorten/overschotten van seleen * **Aanbevolen inname:** * Kinderen (9-13 jaar): 40 microgram per dag * Mannen (14-70 jaar en ouder): 60 microgram per dag * Vrouwen (14-70 jaar en ouder): 50 microgram per dag * Zwangere vrouwen: 60 microgram per dag * Vrouwen die borstvoeding geven: 60 microgram per dag * **Seleentekort:** Er zijn aanwijzingen dat bepaalde groepen, zoals jonge kinderen, zwangere vrouwen en tienermeisjes, mogelijk te weinig seleen binnenkrijgen. Aanvullend bloedonderzoek is nodig om definitieve tekorten vast te stellen. Een langdurig ernstig tekort kan leiden tot hartstoornissen, spierpijn en spierzwakte. * **Overschot aan seleen:** Het is vrijwel onmogelijk om via normale voeding te veel seleen binnen te krijgen. Een overschot kan echter ontstaan door het gebruik van supplementen. Symptomen van een overdosis seleen kunnen zijn: haar-, nagel- en tandverlies, huidbeschadigingen en aandoeningen van het zenuwstelsel. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Spoorelement | Een mineraal dat in zeer kleine hoeveelheden in het lichaam voorkomt, maar essentieel is voor diverse biologische functies. | | Hemoglobine | Een eiwit in rode bloedcellen dat verantwoordelijk is voor het transport van zuurstof door het lichaam. | | Heemijzer | De vorm van ijzer die voorkomt in dierlijke producten en die beter door het lichaam wordt opgenomen dan non-heemijzer. | | Non-heemijzer | De vorm van ijzer die voorkomt in zowel dierlijke als plantaardige producten en die minder efficiënt door het lichaam wordt opgenomen. | | IJzertekort | Een tekort aan ijzer in het lichaam, wat kan leiden tot vermoeidheid, bleke huid en andere symptomen, en in ernstige gevallen tot bloedarmoede. | | Duodenum | Het eerste deel van de dunne darm, waar een aanzienlijk deel van de opname van voedingsstoffen, waaronder ijzer, plaatsvindt. | | Fytaat | Een antinutriënt dat voorkomt in granen en peulvruchten en de opname van mineralen zoals ijzer kan verminderen. | | Polyfenolen | Plantaardige stoffen die onder andere voorkomen in thee en koffie en die de opname van ijzer kunnen beïnvloeden. | | Bloedarmoede | Een aandoening waarbij er te weinig rode bloedcellen of hemoglobine in het bloed aanwezig is, wat resulteert in een verminderde zuurstoftransportcapaciteit. | | Schildklierhormonen | Hormonen geproduceerd door de schildklier die een cruciale rol spelen bij de groei, ontwikkeling van het zenuwstelsel en de stofwisseling. | | Krop | Een zichtbare zwelling van de schildklier, vaak veroorzaakt door een jodiumtekort. | | Stofwisseling | Het geheel van chemische processen in het lichaam die nodig zijn voor het behoud van leven, inclusief de omzetting van voedsel in energie. | | Zenuwstelsel | Het netwerk van zenuwen en zenuwcellen dat signalen door het lichaam stuurt, verantwoordelijk voor beweging, waarneming en denken. | | Immuunsysteem | Het afweersysteem van het lichaam dat beschermt tegen ziekteverwekkers zoals bacteriën en virussen. | | Bindweefsel | Een weefseltype dat ondersteuning, verbinding en scheiding biedt aan andere weefsels en organen in het lichaam. | | Pigment | Een kleurstof die kleur geeft aan bijvoorbeeld huid, haar en ogen. | | Energiestofwisseling | De processen in het lichaam die betrokken zijn bij de omzetting van voedsel in bruikbare energie. | | Insuline | Een hormoon geproduceerd door de alvleesklier dat helpt bij het reguleren van de bloedsuikerspiegel door glucose uit het bloed in de cellen te laten opnemen. | | Koolhydraatstofwisseling | De processen die betrokken zijn bij de afbraak, opname en opslag van koolhydraten in het lichaam. | | Antioxidant | Een stof die cellen beschermt tegen schade veroorzaakt door vrije radicalen, wat kan bijdragen aan het voorkomen van chronische ziekten. | | Zware metalen | Metaalelementen met een hoge dichtheid die giftig kunnen zijn voor de mens, zelfs in lage concentraties, zoals lood en kwik. |