Agriculture

# Introduction to animal nutrition and its importance Nutrition is defined as the interrelated steps by which a living organism assimilates food and uses it for growth, tissue repair and replacement, or elaboration of products. The increasing global demand for meat and other animal products necessitates efficient animal breeding and feeding systems [4](#page=4). ### 1.1 The significance of animal nutrition Improving animal production can be achieved through various means, including increasing the number of animals, genetic selection (heredity), implementing hygienic measures, and optimizing the system of feeding. In both animals and humans, nutrition profoundly influences health and welfare, emotional states, susceptibility to and recovery from diseases, and the incidence and severity of chronic metabolic diseases associated with aging [8](#page=8) [9](#page=9). > **Tip:** Understanding animal nutrition is crucial for enhancing livestock productivity and animal well-being. ### 1.2 Core components of livestock feeding science To master the science of livestock feeding, a comprehensive understanding of several key areas is essential [10](#page=10): 1. **Chemical composition of plants and animals:** Knowledge of the chemical compounds that constitute both feedstuffs (plants) and the animal body itself is fundamental [10](#page=10). 2. **Nutrient requirements:** Identifying the specific nutrients that the animal body requires for its proper functioning and metabolism is critical [10](#page=10). 3. **Digestion, absorption, and utilization of feed:** Understanding the processes of digestion, absorption, and the subsequent use of food by the animal, along with methods to measure feed usefulness, is necessary [10](#page=10). 4. **Body process and productive function nutrient requirements:** Determining the nutrient needs for various physiological processes within the animal body and for productive functions (e.g., milk production, growth) is vital [11](#page=11). 5. **Production problems and care:** Familiarity with common issues in livestock and poultry production, and how feeding and care practices address these challenges, is important [11](#page=11). 6. **Study of specific feeding aspects:** This includes evaluating the nutritive values of feeds, understanding feeding standards, and the practical application of ration formulation [11](#page=11). ### 1.3 Evidence of nutritional advancements in livestock Good nutrition is a cornerstone of effective livestock production, emphasizing the judicious use of available feedstuffs to create palatable, economical, and nutritionally balanced rations for both livestock and poultry. The dramatic improvements in animal productivity over the past fifty years highlight the impact of advancements in animal nutrition [16](#page=16): * **Dairy cows:** Average milk production has risen significantly, with some herds now producing up to 9000 kilograms of milk per year, compared to 1200-1500 kilograms per year fifty years ago [16](#page=16). * **Beef cattle (steers):** Previously, steers took 5-6 years to reach a body weight of 500 kilograms, requiring approximately 15 kilograms of feed for each kilogram of gain. Currently, on high-grain diets, steers can reach the same weight at 12-15 months of age and utilize only 5-6 kilograms of feed per kilogram of gain [16](#page=16). > **Example:** The progression in dairy cow milk yield and the improved feed efficiency in beef cattle demonstrate the tangible benefits of applied animal nutrition research and practice. --- # Major classes and classification of nutrients This topic details the essential classes of nutrients and their classification into macronutrients and micronutrients based on the quantity required by the body. ### 2.1 Major classes of nutrients There are six major classes of nutrients essential for human health. These are [5](#page=5): * Carbohydrates [5](#page=5). * Proteins [5](#page=5). * Fats [5](#page=5). * Vitamins [5](#page=5). * Minerals [5](#page=5). * Water [5](#page=5). ### 2.2 Classification of nutrients Nutrients can be broadly classified into two main categories based on the amount required by the body: macronutrients and micronutrients [6](#page=6). #### 2.2.1 Macronutrients Macronutrients are nutrients that the body needs in relatively large amounts. These include [6](#page=6): * **Water:** Essential for numerous bodily functions, including regulating body temperature, transporting nutrients, and lubricating joints [6](#page=6). * **Carbohydrates:** The body's primary source of energy [6](#page=6). * **Fats:** Provide energy, support cell growth, protect organs, and help absorb certain vitamins [6](#page=6). * **Proteins:** Crucial for building and repairing tissues, producing enzymes and hormones, and supporting immune function [6](#page=6). #### 2.2.2 Micronutrients Micronutrients are nutrients that the body needs in smaller quantities compared to macronutrients. These include [6](#page=6): * **Vitamins:** Organic compounds that play vital roles in various metabolic processes and overall health [6](#page=6). * **Minerals:** Inorganic substances that are essential for a wide range of bodily functions, including bone health, nerve function, and fluid balance [6](#page=6). > **Tip:** Understanding the classification of nutrients helps in planning a balanced diet, ensuring that the body receives adequate amounts of both macronutrients for energy and building blocks, and micronutrients for essential metabolic processes. --- # Composition of plants and animal bodies This section details the principal constituents of living plants, focusing on water, carbohydrates, proteins, lipids, and minerals, and their distribution, before contrasting this with the composition of the animal body, highlighting differences in carbohydrate and fat content, and the typical percentages of water, protein, fat, and minerals in adult mammals. ### 3.1 Plant body composition The primary constituent of living plants is water. This water content tends to decrease as the plant matures and its seeds develop [19](#page=19). #### 3.1.1 Dry matter composition of plants A key difference between plants and animals lies in their dry matter composition. Plants primarily consist of carbohydrates, which serve as both structural and reserve materials [19](#page=19). ##### 3.1.1.1 Proteins in plants Protein is a crucial component, particularly in active tissues like leaves, making them richer in protein than stems. Leafy, legume hays, such as alfalfa and clovers, generally contain more protein than grass hays. As a plant matures, protein moves from the vegetative parts to the seeds to support growth during germination. Consequently, mature seeds exhibit a higher percentage of protein compared to the rest of the plant [20](#page=20). ##### 3.1.1.2 Lipids in plants Lipids are generally found in higher concentrations in leaves than in stems. They are typically most abundant in seeds, where they function as a condensed energy reserve for later germination. While cereal grains like corn store energy primarily as carbohydrates, oil-bearing seeds store their energy reserve mainly as fat. Oil-bearing seeds also tend to be higher in protein than cereal grains [21](#page=21). ##### 3.1.1.3 Mineral matter in plants The mineral content of plants varies significantly depending on the species and the specific plant part. Calcium is predominantly associated with the vegetative portions, with leaves containing more calcium than stems. Seeds are relatively low in calcium compared to other plant parts. In contrast to calcium, phosphorus is found in higher concentrations in seeds than in stems. The soil's composition influences the calcium and phosphorus content of the vegetative parts of the plant [22](#page=22). ### 3.2 Animal body composition In contrast to plants, animal bodies, on a dry matter basis, contain very low concentrations of carbohydrates and generally higher concentrations of fat [32](#page=32). #### 3.2.1 Typical composition of adult mammals An adult mammal typically exhibits the following body composition: * Water: approximately 60% [32](#page=32). * Fat: approximately 20% [32](#page=32). * Protein: approximately 16% [32](#page=32). * Mineral matter: approximately 4% [32](#page=32). * Carbohydrates: approximately 1% [32](#page=32). #### 3.2.2 Variation in animal body composition The gross composition of the animal body, as illustrated by various species, shows some variation in the percentages of water, protein, fat, and mineral matter [33](#page=33). > **Example:** A calf typically has a water content of 74%, protein of 19%, fat of 3%, and mineral matter of 4%. In contrast, a steer that is thin has 64% water, 19% protein, 12% fat, and 5% mineral matter. A horse has 60% water, 18% protein, 18% fat, and 4% mineral matter. A hen has 57% water, 21% protein, 19% fat, and 3% mineral matter. A rabbit has 69% water, 18% protein, 8% fat, and 5% mineral matter. Humans typically have 60% water, 18% protein, 18% fat, and 4% mineral matter [33](#page=33). ##### 3.2.2.1 Water content and organic substances Water content and the proportion of organic substances are subject to significant variations influenced by age, nutritional status, and individual differences. The percentage of water in the body shows a substantial decrease during early life [34](#page=34): * Embryo after conception: approximately 95% [34](#page=34). * At birth: 75-80% [34](#page=34). * At five months: 66-72% [34](#page=34). * Mature animal: 50-60% [34](#page=34). ##### 3.2.2.2 Mineral composition Mineral composition also varies depending on age and the state of fattening. However, the major components of the ash (inorganic residue after combustion) remain relatively constant across different species [35](#page=35). > **Tip:** While species-specific variations exist, understanding the typical ranges and factors influencing composition (like age and nutrition) is crucial for biological and agricultural contexts. ###### 3.2.2.2.1 Major and trace elements in animal bodies The mineral composition of an animal body includes both major elements present in higher percentages and trace elements present in smaller quantities (milligrams per kilogram) [36](#page=36). * **Major elements (%):** * Calcium: 1.5 [36](#page=36). * Phosphorus: 1.0 [36](#page=36). * Sodium: 0.16 [36](#page=36). * Potassium: 0.2 [36](#page=36). * Chlorine: 0.11 [36](#page=36). * Magnesium: 0.04 [36](#page=36). * Sulfur: 0.15 [36](#page=36). * **Trace elements (mg/Kg):** * Iron: 20-80 [36](#page=36). * Zinc: 10-50 [36](#page=36). * Copper: 1-5 [36](#page=36). * Manganese: 0.2-0.5 [36](#page=36). * Iodine: 0.3-0.6 [36](#page=36). * Cobalt: 0.02-0.1 [36](#page=36). * Molybdenum: 1-4 [36](#page=36). * Selenium: 1.7 [36](#page=36). --- # Water: composition, functions, sources, and requirements Water is fundamental to animal life, acting as a critical component in metabolism, temperature regulation, and the structure and lubrication of various bodily tissues. ### 4.1 Body water composition and influence of age and fat * Water constitutes a significant portion of an animal's body mass, ranging from approximately one-half to two-thirds in adult animals [38](#page=38). * In newborn animals, this proportion can be as high as 90% [38](#page=38). * The water content of an animal's body is variable and is influenced by factors such as the age of the animal and the amount of fat present in its tissues [44](#page=44). * Water content is highest in fetuses and newborns, decreasing rapidly in early life and then more slowly as the animal approaches adult levels [44](#page=44). ### 4.2 Functions of water Water is essential for all animal life, performing several critical functions [40](#page=40). #### 4.2.1 Water and body metabolism * Water is a primary constituent of an animal's metabolism [40](#page=40). * Life cannot be sustained without sufficient water, and animals can survive longer without food than without water [38](#page=38). * All biochemical reactions within an animal's body require water [41](#page=41). ##### 4.2.1.1 Water as a solvent * The solvent properties of water are crucial because most protoplasm is a mixture of colloids and crystalloids dissolved in water [41](#page=41). ##### 4.2.1.2 Water as a transport medium * Water facilitates the transport of semisolid digesta within the gastrointestinal tract (GIT) [42](#page=42). * It also serves as a medium for various solutes in blood, tissue fluids, cells, secretions, and excretions like urine and sweat [42](#page=42). ##### 4.2.1.3 Water as a diluent * Water dilutes cell contents and body fluids [42](#page=42). * It aids in transporting absorbed substances to and from sites of metabolism [42](#page=42). ##### 4.2.1.4 Water in hydrolysis and oxidation * Water participates in many chemical reactions, including hydrolysis and oxidation [43](#page=43). #### 4.2.2 Water and body temperature regulation * The physical properties of water are augmented by the physiological characteristics of animals to regulate body temperature [43](#page=43). #### 4.2.3 Water function in the eye, ear, joints, and cerebrospinal fluid (CSF) * Water is integral to the structure of the eye and contributes to the formation of prelymph in the ear and cerebrospinal fluid (CSF) [43](#page=43). * Water also acts as a lubricant for the joints [43](#page=43). ### 4.3 Water sources Water available to animal tissues is derived from three primary sources [45](#page=45): 1. **Drinking water:** This is the most obvious source of water intake. The pH of most drinking water ranges from 6 to 9, which is generally satisfactory for livestock. Water with pH values outside this range is considered unsuitable for livestock [38](#page=38). 2. **Water contained in or on feed:** The moisture content of feed varies significantly, from approximately 5% to 75% in mature plants and hays, and can be 90% or more in lush, young vegetation [45](#page=45). 3. **Metabolic water:** This is generated through the oxidation of organic components within the body's cells [45](#page=45). ### 4.4 Water absorption * Water is readily absorbed from most sections of the gastrointestinal tract [46](#page=46). ### 4.5 Water requirements Water consumption is directly related to heat production, energy consumption, and body surface area [46](#page=46). #### 4.5.1 Factors affecting water requirements ##### 4.5.1.1 Dietary factors * **Dry matter intake:** At moderate temperatures, dry matter intake is highly correlated with water intake [47](#page=47). * **Feed water content:** The inherent water content of the consumed feed significantly influences water intake [47](#page=47). * **Protein level:** An increase in dietary protein level leads to increased water intake due to greater urinary excretion of excess protein as urea [47](#page=47). * **Fat intake:** Higher fat intake also results in increased water consumption [47](#page=47). * **Silages:** Consumption of feeds like silages increases water intake [48](#page=48). * **Salt consumption:** The consumption of common salt (NaCl) or other salts stimulates both water intake and excretion [48](#page=48). ##### 4.5.1.2 Animal factors * **Species:** Different species have varying water requirements; for instance, cattle generally require more water than sheep, and birds typically require less than mammalian species [48](#page=48). * **Age:** Young animals generally have higher water requirements than adult animals [48](#page=48). * **Water conservation ability and activity:** An animal's ability to conserve water and its level of physical activity influence its requirements [49](#page=49). * **Physiological state:** Growth, gestation, and lactation significantly impact an animal's water needs [49](#page=49). ##### 4.5.1.3 Environmental factors * **Temperature:** Higher ambient temperatures lead to increased water consumption [49](#page=49). * **Heat stress and humidity:** Elevated heat stress and high humidity also increase the demand for water [49](#page=49). * **Forage-water distance:** In range animals, the distance between water sources and forage affects drinking frequency and consumption amounts [49](#page=49). #### 4.5.2 Expected water consumption of livestock and poultry | Animal | Liters/animal/day | Liters/kg DM | | :-------------- | :---------------- | :----------- | | Beef cattle | 22-66 | 4.1-5.5 | | Dairy cows | 91-102 | As beef + 0.87 liters/kg milk | | Sheep & goats | 4-15 | 2.5-3.0 | | Horses | 23-68 | 2.0-4.0 | | Chickens | 0.1-0.2 | 2.0-5.0 | | Turkeys | 4.4-6.9 | 2.0-5.0 | ### 4.6 Water losses (excretion) Water is lost from the body through several routes [51](#page=51): * Urine * Feces * Sweat * Respiration (lungs) * Production of milk and eggs #### 4.6.1 Factors affecting water excretion * **Nature of the diet:** Losses through the gut vary with diet composition; a larger portion of undigested material leads to greater fecal water loss [52](#page=52). * **Mineral content of the diet:** The mineral content can influence water excretion [52](#page=52). * **Protein content of the diet:** Dietary protein levels can affect water loss, particularly through urine [52](#page=52). * **Species differences:** Different species exhibit variations in their water excretion patterns [52](#page=52). ### 4.7 Water restriction Water restriction can have severe consequences for animals [53](#page=53). * **Moderate water restriction:** This can lead to decreased feed intake, digestive upset, reduced production, and decreased urine and fecal water excretion [53](#page=53). * **Severe water restriction:** This can result in dehydration and ultimately death [53](#page=53). ### 4.8 Water quality * It is essential to ensure that water supplies are safe for animal use [54](#page=54). * Water should be free from toxic elements such as lead, mercury, and insecticides [54](#page=54). > **Tip:** Understanding the interplay between water intake, environmental conditions, diet, and animal physiology is crucial for maintaining optimal animal health and productivity. Pay close attention to the specific needs of different species and life stages. --- # Importance and uses of animals in agriculture and society Animals hold significant importance in agriculture and society extending far beyond their role in food production, providing essential materials, labor, and contributing to recreational and conservation efforts [12](#page=12). ### 5.1 Conversion of feed into food One of the primary roles of livestock is the efficient conversion of various feed sources into food products for human consumption. Ruminant animals, for example, are crucial in transforming forages that are unsuitable for direct human consumption into edible food [12](#page=12). ### 5.2 Provision of clothing and materials Animals are a vital source of materials for clothing and other products. Livestock yield fibers like wool, and their skins are processed into leather, which is used for a wide array of items including shoes and gloves [12](#page=12). ### 5.3 Valuable by-products Beyond meat, animal carcasses yield numerous valuable by-products essential for various industries. These include blood, bone, skin, fat, intestines, brains, stomachs, and glands [13](#page=13). #### 5.3.1 Industrial applications of by-products Hooves and horns are utilized in the production of glue and gelatin. Inedible fats derived from animals find applications in the manufacturing of waxes, soap, lubricants, and printing ink. Furthermore, extracts from endocrine glands provide critical medicinal compounds such as insulin and cortisone [13](#page=13). ### 5.4 Power and recreation In numerous regions globally, animals remain a primary source of power and transportation. They also contribute to recreational activities, with horseback riding and racing being prominent examples. Livestock shows and fairs also serve as a source of recreation for many individuals [14](#page=14). ### 5.5 Conservation and resource utilization Animals play a role in conservation and resource management primarily through the production of manure [15](#page=15). #### 5.5.1 Manure as fertilizer and fuel Livestock generate substantial quantities of manure, which serves as a fertilizer for a significant portion of farmers worldwide. Animal manure can also be utilized as a fuel source for cooking and heating homes [15](#page=15). #### 5.5.2 Other uses of manure Manure can act as a raw material in methane gas digesters for energy production. There is ongoing research into using animal manure as a feed supplement, though this recycling method is still in its experimental stages [15](#page=15). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Nutrition | The interrelated steps by which a living organism assimilates food and uses it for growth, tissue repair and replacement, or elaboration of products. | | Macronutrients | Nutrients that are needed in relatively large amounts by the body, such as water, carbohydrates, fats, and proteins. | | Micronutrients | Nutrients that are needed in smaller quantities by the body, such as vitamins and minerals. | | Carbohydrates | Organic compounds, such as sugars, starches, and cellulose, that are a primary source of energy for living organisms. In plants, they serve as both structural and reserve material. | | Lipids | A group of organic compounds that includes fats, oils, and waxes, insoluble in water but soluble in organic solvents. They serve as a condensed reserve of energy. | | Proteins | Complex organic compounds made up of amino acids, essential for building and repairing tissues, and for numerous metabolic processes. In animals, they comprise the structure of soft tissues. | | Minerals | Inorganic elements that are essential for various bodily functions, including bone formation, nerve impulse transmission, and enzyme activity. | | Vitamins | Organic compounds that are essential in small amounts for the normal growth and maintenance of life. They act as coenzymes or participate in metabolic reactions. | | Metabolism | The sum of the chemical processes that occur within a living organism in order to maintain life, including the assimilation of food and the elimination of waste. | | Dry matter | The portion of feed that remains after all the water has been removed. | | Gestation | The state or period of being pregnant; the development of an unborn offspring within the body of a female. | | Lactation | The secretion of milk by the mammary glands; the period during which a female produces milk. | | Hydrolysis | A chemical reaction in which water is used to break down a compound. | | Oxidation | A chemical reaction that involves the loss of electrons from a molecule, atom, or ion. In biological systems, it is often associated with energy production. | | Cerebrospinal fluid (CSF) | A clear, colorless fluid that surrounds the brain and spinal cord, acting as a shock absorber and providing nutrients and waste removal. | | Protoplasm | The living substance of a cell or cell organism, consisting of cytoplasm and nucleus. | | Colloids | A heterogeneous mixture whose dispersed phase particles have an diameter between approximately 1 and 1,000 nanometers. | | Crystalloids | Substances that form true solutions and can pass through a semipermeable membrane, such as salts and sugars. | | GIT | Abbreviation for Gastrointestinal Tract, the series of organs responsible for digesting food and absorbing nutrients. | | Semisolid digesta | Partially digested food material in a semisolid state as it moves through the gastrointestinal tract. | | Na | Chemical symbol for Sodium. | | NaCl | Chemical formula for Sodium Chloride, commonly known as salt. | | Ash | The inorganic residue remaining after the combustion of organic matter. In animal composition, it refers to the mineral content. | | Organic compounds | Chemical compounds that contain carbon, typically bonded to hydrogen, and often to other elements like oxygen, nitrogen, and sulfur. | | Water of oxidation | Water produced during metabolic oxidation of organic compounds within the body's cells. | | Urea | A colorless crystalline compound that is the main nitrogenous byproduct of protein and nucleic acid metabolism in animals, excreted in urine. | | Semen | A reproductive fluid produced by male animals, containing sperm and seminal plasma. | | Lead | A toxic heavy metal. | | Mercury | A toxic heavy metal. | | Insecticides | Pesticides used to kill insects. |

# Basisprincipes van plantenvermeerdering Dit onderwerp behandelt de fundamentele principes van plantenvermeerdering, met een focus op zowel natuurlijke als kunstmatige methoden bij angiospermen, inclusief de verschillende voortplantingssystemen [3](#page=3). ### 1.1 Ongeslachtelijke voortplanting (vegetatieve vermeerdering) Ongeslachtelijke voortplanting, ook wel vegetatieve vermeerdering genoemd, stelt een enkel klein deel of zelfs een enkele cel van een plant in staat om uit te groeien tot een volledig nieuwe, geslachtsrijpe plant. Het nakomelingschap van deze methode is genetisch identiek aan de moederplant, wat betekent dat alle eigenschappen en ook eventuele ziekten van de moederplant worden overgedragen. Deze methode is cruciaal voor de vermeerdering van diverse gewassen, waaronder groenten zoals aardappel en aardbei, snijbloemen zoals anjer en chrysant, potplanten zoals azalea en begonia, alle fruitgewassen en het merendeel van de bomenteelt [5](#page=5). Natuurlijke vormen van vegetatieve vermeerdering omvatten apomixis, rhizomen, uitlopers, bollen en knollen. Kunstmatige methoden daarentegen zijn onder andere scheuren, aanaarden, marcotteren, afleggen, stekken, enten en in vitro vermeerdering [6](#page=6). ### 1.2 Natuurlijke vegetatieve vermeerdering #### 1.2.1 Apomixis Apomixis is een vorm van natuurlijke ongeslachtelijke voortplanting die plaatsvindt via zaad, waarbij een embryo ontstaat zonder dat er bevruchting heeft plaatsgevonden. Dit fenomeen komt bij veel gewassen voor, en de nakomelingen zijn genetisch identiek aan de moederplant. Er zijn verschillende types apomixis, die variëren afhankelijk van de locatie en de wijze waarop het embryo zich ontwikkelt [7](#page=7). Er worden twee hoofdcategorieën van apomixis onderscheiden, gebaseerd op de ontwikkeling van het embryo: * **Gametofytische apomixis**: Hierbij komt het embryo voort uit cellen van de embryozak (de gametofyt). De embryozak wordt niet gevormd via normale meiose, maar ontstaat uit een diploïde cel [8](#page=8). * **Diplosporie**: Een diploïde embryozak ontstaat uit een megasporemoedercel die geen meiose ondergaat [8](#page=8). * **Aposporie**: Een diploïde embryozak ontstaat uit een normale somatische cel [8](#page=8). * **Sporofytische apomixis**: Bij deze vorm komt het embryo voort uit het omringende zaadweefsel (de sporofyt). Het embryo ontstaat buiten de embryozak, direct uit diploïde sporofytische weefsels van de zaadknop, zoals de nucellus of integument. Dit wordt ook wel adventieve embryonen genoemd [8](#page=8).
> **Tip:** Het verschil tussen gametofytische en sporofytische apomixis ligt in de oorsprong van de diploïde cel die de embryonale ontwikkeling initieert. Bij gametofytische apomixis is dit gerelateerd aan de vrouwelijke gametofyt, terwijl het bij sporofytische apomixis een somatische cel van de zaadknop is. Binnen apomixis kan ook **polyembryonie** voorkomen, wat betekent dat er binnen één zaad, naast een normaal geslachtelijk gevormd embryo, ook één of meerdere ongeslachtelijke embryo's aanwezig zijn [10](#page=10). #### 1.2.2 Rhizomen of wortelstokken Rhizomen, ook wel wortelstokken genoemd, zijn ondergrondse, meestal horizontaal lopende stengels die al dan niet opgezwollen kunnen zijn. Deze stengels bezitten knopen, waaruit nieuwe planten kunnen ontstaan. Rhizomen zijn bekend als moeilijk te bestrijden onkruiden, mede door hun enorme uitbreiding na grondbewerking. Bekende voorbeelden van planten die zich via rhizomen verspreiden zijn kweekgras, brandnetel, zevenblad, bamboe, asperge en lelietje van dalen [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14). #### 1.2.3 Uitlopers of stolonen Uitlopers, ook wel stolonen genoemd, zijn bovengrondse stengels die over de grond kruipen. Alle knoppen aan deze stengels kunnen wortel schieten en tegelijkertijd stengels en bladeren vormen, waardoor nieuwe planten ontstaan. Hangplanten en aardbeien zijn voorbeelden van planten die zich via uitlopers vermeerderen [15](#page=15). #### 1.2.4 Bollen Bollen bestaan uit een bolschijf, wat een sterk verdikte stengel is, met daaraan rokken (gewijzigde bladeren met reservevoedsel). Tussen de rokken bevinden zich okselknoppen, ook wel klisters genoemd. De eindknop van de bol ontwikkelt zich tot een nieuwe plant, terwijl de andere knoppen uitgroeien tot nieuwe bollen. Veel voorkomende bolgewassen zijn ui, knoflook, tulp, hyacint, narcis en blauw druifje. Bollen kunnen worden onderverdeeld in gerokte bollen (zoals tulp, ui, hyacint, sneeuwklokje) en geschubde bollen (zoals lelie) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19). Daarnaast bestaan er **bulbillen**, dit zijn bovengrondse bollen die gevormd worden in de bladoksels of in het bloemscherm, zoals bij lelie en ui [20](#page=20). #### 1.2.5 Knollen Knollen zijn verdikte plantendelen die dienen als opslagorgaan voor reservevoedsel en kunnen verschillende oorsprongen hebben: * **Stengelknollen**: Dit zijn opgezwollen ondergrondse stengels met reservevoedsel. Ze dragen knoppen, ook wel 'ogen' genoemd. Voorbeelden zijn de aardappel, waarbij de knol ontstaat als een opzwelling aan het uiteinde van een stoloon (onderaardse stengel), gladiool en krokus [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23). * **Wortelknollen**: Dit zijn opgezwollen wortels met reservevoedsel. Wortelknollen dragen **geen** knoppen. Voorbeelden zijn dahlia en gember [21](#page=21) [24](#page=24). * **Okselknolletjes**: Dit zijn verdikte knoppen in de bladoksel die uitgroeien tot nieuwe planten. Een voorbeeld hiervan is speenkruid [21](#page=21) [25](#page=25). **Kralen** of **broedknolletjes** zijn kleine knolletjes die als uitlopers worden gevormd tussen oude en nieuwe knollen en dienen als vermeerderingsmethode bij planten zoals freesia en gladiool [26](#page=26). ### 1.3 Kunstmatige vegetatieve vermeerdering Kunstmatige vegetatieve vermeerderingsmethoden omvatten technieken die door de mens worden toegepast om planten te vermeerderen. Deze methoden maken efficiënt gebruik van de vegetatieve delen van planten om genetisch identieke nakomelingen te produceren. Enkele belangrijke kunstmatige methoden zijn [27](#page=27) [6](#page=6): * Scheuren * Aanaarden * Marcotteren * Afleggen * Stekken * Enten * In vitro vermeerdering [27](#page=27) [6](#page=6). --- # Kunstmatige vegetatieve vermeerderingstechnieken Dit deel van de documentatie behandelt diverse kunstmatige methoden voor vegetatieve plantenvermeerdering, waaronder scheuren, aanaarden, marcotteren, afleggen, stekken en enten, met gedetailleerde beschrijvingen van hun toepassingen en procedures. ### 2.1 Scheuren Scheuren is een kunstmatige methode om een plant te verdelen in meerdere delen, waarbij elk deel zowel wortels als stengels bevat. Deze techniek is uitsluitend toepasbaar bij planten die dicht bij de grond vertakken en zijtakken met wortels vormen, of die beschikken over een kruipende stengel, uitlopers of een wortelstok. Scheuren vindt doorgaans plaats in het voorjaar. Voorbeelden van planten die gescheurd kunnen worden, zijn rabarber, aster, Phlox, framboos en siergrassen [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). ### 2.2 Aanaarden Aanaarden is een kunstmatige techniek waarbij jonge scheuten worden bedekt met aarde om de wortelvorming te stimuleren. Deze methode wordt toegepast bij onderstammen van appel-, peer- en pruimenbomen. Een voorbeeld is de vermeerdering van Malus M9 onderstammen, waarbij onderstammen in speciale bedden worden geplant, de uitlopers in het voorjaar worden aangenaard om wortels te laten vormen, en de scheuten in de winter of vroege voorjaar worden afgesneden en uitgeplant als nieuwe onderstammen [32](#page=32) [33](#page=33). ### 2.3 Marcotteren Marcotteren is een kunstmatige vermeerderingstechniek die kan worden beschouwd als een vorm van aanaarden boven de grond. Het wordt toegepast bij potplanten die lange, kale stengels hebben ontwikkeld, of bij bonsai om planten klein te houden. Marcotteren is echter arbeidsintensief en inefficiënt, waardoor het vaak vervangen wordt door effectievere technieken [34](#page=34) [36](#page=36). ### 2.4 Afleggen Afleggen is een kunstmatige methode waarbij een tak van een plant wordt omgebogen zodat een of enkele ogen onder het grondoppervlak komen te liggen. Een nadeel hiervan is dat er vaak slechts eenzijdige beworteling optreedt, voornamelijk in de buitenbocht. Deze techniek wordt enkel toegepast bij soorten die moeilijk bewortelen als stek, aangezien het arbeidsintensiever is dan stekken. Er worden drie vormen van afleggen onderscheiden: enkelvoudig afleggen, dubbel afleggen en golvend afleggen [37](#page=37). #### 2.4.1 Enkelvoudig afleggen Enkelvoudig afleggen wordt toegepast bij meerjarige scheuten [39](#page=39) [40](#page=40). #### 2.4.2 Dubbel afleggen Dubbel afleggen is geschikt voor scheuten die in hetzelfde jaar bewortelen en wordt onder andere toegepast bij appel- en perenonderstammen [41](#page=41) [42](#page=42). #### 2.4.3 Golvend afleggen Golvend afleggen wordt gebruikt bij klimplanten zoals blauwe regen en kamperfoelie [43](#page=43) [44](#page=44) [45](#page=45). ### 2.5 Stekken Stekken is een kunstmatige methode waarbij een scheut van een plant wordt afgesneden om deze te laten bewortelen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen jonge, bebladerde scheuten (scheutstek of zomerstek) en verhoute, bladerloze takken (twijgstek of winterstek). De stekmethoden omvatten oogstek, wortelstek en bladstek. Stekken wordt voornamelijk in de boomteelt toegepast en is door intensief onderzoek steeds vaker toepasbaar bij meer gewassen [46](#page=46). #### 2.5.1 Winterstek Winterstekken betreft verhoute, bladerloze takken (twijgstekken) die pas wortelen wanneer de knoppen uit de winterrust zijn. Meestal worden deze stekken aan de basis verwond, ontsmet met fungicide en vervolgens een nacht in een stekmedium geplaatst alvorens ze in het veld worden gestoken (maart-april). De stekken zijn doorgaans 20-25 cm lang en worden voor tweederde in de grond gestoken. Winterstek wordt gebruikt bij onderstammen (pruim, kweepeer), druiven, bessen, wilgen, populieren, platanen en sierstruiken zoals liguster, jasmijn en forsythia. Hoewel goedkoop, zijn er vaak veel mislukkingen. Een voorbeeld van een plant die met winterstek vermeerderd wordt is de wilg [47](#page=47) [48](#page=48). #### 2.5.2 Zomerstek Zomerstekken omvat jonge, bebladerde scheuten (scheutstekken). Deze worden onder glas, plastic of buiten onder waternevel gesneden, meestal wanneer de eindknop net gevormd is (juni). De optimale bodemtemperatuur voor beworteling is 18-22°C. Juveniele scheuten bewortelen gemakkelijker dan volwassen scheuten. Deze methode wordt toegepast bij een zeer groot aantal verschillende soorten [49](#page=49). #### 2.5.3 Anatomie en fysiologie van wortelvorming Meestal zijn wortelbeginsels al aanwezig in de scheuten. Juveniele en geëtioleerde scheuten bewortelen gemakkelijker dan volwassen scheuten. Vaak gebeurt dit in aangepaste bewortelingskassen [50](#page=50). #### 2.5.4 Stekmethoden * **Oogstek:** Een stek die slechts één knop bevat, wat een voordeel is omdat er veel stekken uit beschikbaar materiaal verkregen kunnen worden [51](#page=51). * **Wortelstek:** Een stek van een wortel met daarop knoppen (ogen), toegepast bij bijvoorbeeld frambozen [51](#page=51). * **Bladstek:** Een blad met bladsteel wordt in een medium geplaatst, een methode die op grote schaal wordt toegepast bij planten zoals Begonia en Sanseveria [51](#page=51). ### 2.6 Enten Enten is een kunstmatige methode waarbij een scheut van het te vermeerderen gewas (de ent, die later de 'bovenstam' vormt) wordt samengevoegd met een wortelgestel (al dan niet met stam of takgestel) van een ander gewas (de 'onderstam'). Een bijkomend voordeel is het gebruikmaken van specifieke eigenschappen van het wortelgestel van de onderstam, zoals ziekteresistentie of specifieke groei-eigenschappen. Nadelen van enten zijn onder andere ongewenste 'wilde' scheuten uit de onderstam, de overdracht van virusinfecties en uitgestelde onverenigbaarheid, waarbij de combinatie aanvankelijk slaagt maar later tot problemen leidt. Deze methode vereist bovendien grote vakkennis [52](#page=52) [53](#page=53). #### 2.6.1 Toepassingen van enten Enten wordt toegepast bij fruitgewassen (appel, peer, pruim, kers), sierteelt (boomkwekerij, roos, Rhododendron) en groenteteelt (komkommer, augurk, meloen, tomaat) voor het verkrijgen van ziekteresistente planten. Het is enkel mogelijk om soorten van dezelfde families op elkaar te enten [54](#page=54). #### 2.6.2 Vergroeiing van ent en onderstam Na het enten wordt een kurklaag gevormd op de wonden aan ent en onderstam. Wondweefsel (callus) wordt gevormd uit het cambium van ent en onderstam, waarna het wondweefsel vergroeit en nieuw cambium ontstaat. Dit maakt transport van assimilaten, voedingsstoffen en water mogelijk. Na 4 tot 6 weken zijn ent en onderstam volgroeid [55](#page=55). #### 2.6.3 Entbastaarden Normaal gesproken vindt er geen versmelting van cellen plaats, en behouden ent en onderstam hun genetische identiteit. Entbastaarden ontstaan echter uit adventiefknoppen die op de entplaats ontwikkelen. Entbastaarden zijn chimaeren, wat betekent dat ze individuen zijn met genetisch verschillende weefsels (bijvoorbeeld de buitenlaag en de kern van het weefsel hebben een andere genetische samenstelling). Dit resulteert in een geënte plant met versmolten eigenschappen van zowel de onderstam als het geënte ras. Bij zaai van entbastaarden wordt één van beide ouders terug verkregen [56](#page=56). #### 2.6.4 Onverenigbaarheid Onverenigbaarheid tussen ent en onderstam komt vaker voor bij minder aan elkaar verwante planten [57](#page=57). * **Plaatsgebonden onverenigbaarheid (Type A):** Er is geen goede aansluiting tussen het cambium van de ent en de onderstam, wat resulteert in een breuk op de entplek [57](#page=57). * **Niet-plaatsgebonden onverenigbaarheid (Type B):** Dit betreft een onverdraagzaamheid waarbij de ene entpartner de andere ziek maakt, bijvoorbeeld door een virus. De problemen zijn vaak niet direct zichtbaar [57](#page=57). Om onverenigbaarheid te voorkomen, kan een tussenstam worden gebruikt [59](#page=59). #### 2.6.5 Entmethoden Er zijn diverse entmethoden, waaronder: * **Enten op vaststaande onderstam (buiten):** Wordt in het vroege voorjaar uitgevoerd, waarbij de entwond wordt afgedekt met entwas [61](#page=61) [62](#page=62). * **Handveredeling (winterveredeling):** Enten op gerooide onderstammen in de winter, waarbij de entwond wordt afgedekt met entwas. De geënte planten worden ingekuild en in het voorjaar uitgeplant [62](#page=62). * **Enten onder glas:** Toegepast op onderstammen die zijn opgepot [61](#page=61) [63](#page=63). * **Stenten:** Dit is een combinatie van stekken en enten, waarbij op een onbeworteld stengelstukje wordt geënt. Onder nevel worden de delen tegelijkertijd laten bewortelen en vergroeien. Dit wordt onder andere toegepast bij rozen [61](#page=61) [63](#page=63) [64](#page=64). #### 2.6.6 Entmethoden (onderstam dikker dan ent) Bij deze methoden is de onderstam dikker dan de ent: * **Spleetenten:** De onderstam wordt gespleten en er worden twee enten geplaatst om de slaagkans te verhogen, waarna één ent tijdig wordt verwijderd [61](#page=61) [65](#page=65) [66](#page=66). * **Driehoeken:** Een driehoekig gat wordt in de onderstam gemaakt, waarna een driehoekig gesneden ent wordt geplaatst. Dit vereist meer vakmanschap dan spleetenten en geeft minder kans op infecties door kleinere wonden [61](#page=61) [65](#page=65) [67](#page=67). * **Kroonenten:** Hierbij wordt de bast van het hout van de onderstam losgetrokken [61](#page=61) [65](#page=65) [68](#page=68). #### 2.6.7 Copuleren en plakken * **Copuleren:** De onderstam is even dik als de ent. Zowel de ent als de onderstam worden onder dezelfde hoek schuin afgesneden en vervolgens aan elkaar gebonden [61](#page=61) [69](#page=69). * **Plakken:** De onderstam is iets dikker dan de ent [69](#page=69). * **Engelse griffeling ('whip and tongue graft'):** De onderstam en ent worden schuin afgesneden (3-5 cm) en bij beide wordt een extra inkeping (1 cm, tong) gemaakt. Dit zorgt voor een betere aansluiting en meer contact tussen de cambiumlagen, wat leidt tot een hogere kans op vergroeien [70](#page=70). #### 2.6.8 Ter zijde enten Deze methode wordt gebruikt wanneer een copulatie niet mogelijk is vanwege een te sterke of te zwakke sapstroom. De ent wordt zijdelings tegen de onderstam geplakt en de onderstam wordt boven de ent afgesneden zodra de ent volgroeid is [61](#page=61) [71](#page=71). #### 2.6.9 Afzagen Bij gevaar voor verdrogen van de ent, wordt de verbinding met de moederplant behouden. Dit wordt toegepast bij langzaam vergroeiende gewassen, zoals tomaat, komkommer, augurk en meloen [61](#page=61) [72](#page=72). #### 2.6.10 Oculeren Bij oculeren wordt een knop (oog) met bast tussen de bast van de onderstam geschoven. Dit gebeurt meestal met slapende ogen in de periode juli-augustus, waarna de ogen in het voorjaar uitlopen. Na de winter worden de bovenstammen boven het oog afgeknipt [61](#page=61) [73](#page=73) [74](#page=74). #### 2.6.11 Chip budding Chip budding wordt toegepast als de bast van de onderstam niet loslaat, waardoor oculeren niet mogelijk is. Een schijfje van bast en hout wordt uit de ent en onderstam weggesneden, waarna een aangesneden oog precies op de wond wordt geplaatst en wordt vastgebonden [61](#page=61) [75](#page=75). --- # In vitro vermeerdering In vitro vermeerdering, ook wel weefselkweek genoemd, is een zeer snelle methode voor vegetatieve vermeerdering [76](#page=76). ### 3.1 Definitie en Principe In vitro vermeerdering omvat het kweken van plantenweefsel of -cellen onder steriele omstandigheden buiten de plant zelf, in een laboratoriumomgeving. Deze techniek maakt gebruik van de potentie van plantencellen om zich te regenereren tot volledige planten. Het is een vorm van vegetatieve vermeerdering, wat betekent dat de nakomelingen genetisch identiek zijn aan de ouderopplant [76](#page=76). ### 3.2 Voordelen van In vitro Vermeerdering De voornaamste voordelen van in vitro vermeerdering zijn de snelheid en efficiëntie waarmee een groot aantal nakomelingen geproduceerd kan worden. Dit maakt het een uitstekende methode voor [76](#page=76): * **Snelle vermeerdering:** Grote aantallen planten kunnen in korte tijd worden verkregen [76](#page=76). * **Productie van ziektevrije planten:** Door te starten met schoon uitgangsmateriaal kunnen planten vrij van virussen en andere pathogenen worden vermeerderd. * **Vermeerdering van moeilijk vermeerderbare soorten:** Planten die via conventionele methoden lastig te vermeerderen zijn, kunnen succesvol worden vermeerderd. * **Behoud van genetica:** Genetisch identieke kopieën van waardevolle of bedreigde plantensoorten kunnen worden geproduceerd. ### 3.3 Procedure (Algemeen) Hoewel de specifieke details kunnen variëren afhankelijk van de plantensoort, omvat de algemene procedure van in vitro vermeerdering de volgende stappen: 1. **Selectie en steriliseren van explantaten:** Kleine stukjes plantenmateriaal (explantaten), zoals bladeren, stengels of meristemen, worden geselecteerd van een gezonde moederplant. Deze explantaten worden grondig gesteriliseerd om micro-organismen te verwijderen [76](#page=76). 2. **Kweek op een steriel medium:** De gesteriliseerde explantaten worden geplaatst op een specifiek kweekmedium dat alle benodigde voedingsstoffen, vitaminen, hormonen en suikers bevat. Dit medium is meestal een gel of vloeistof en wordt in steriele containers, zoals reageerbuizen of petrischalen, aangeboden. 3. **Inductie van callusvorming of direct kiemen:** Afhankelijk van de toegepaste hormonen en het kweekprotocol, kan het explantaat zich ontwikkelen tot een ongedifferentieerde celmassa (callus) of direct uitgroeien tot een embrionale structuur of scheut. 4. **Differentiatie en regeneratie:** Vanuit de callus of embryonale structuren worden scheuten en wortels geïnduceerd onder invloed van specifieke plantenhormonen (auxines en cytokinines). 5. **Acclimatisatie:** De in vitro gekweekte plantjes, die gewend zijn aan een vochtige en steriele omgeving, moeten geleidelijk worden aangepast aan de omstandigheden buiten het laboratorium. Dit proces, acclimatiseren genoemd, vindt plaats in een kas met een hoge luchtvochtigheid die langzaam wordt verlaagd. ### 3.4 Illustratieve Video Een video die de procedure van in vitro vermeerdering illustreert, is beschikbaar via de volgende link: [https://www.youtube.com/watch?v=uAN0ynRv-EU](https://www.youtube.com/watch?v=uAN0ynRv-EU). Deze video biedt een visuele weergave van de verschillende stappen en technieken die bij weefselkweek komen kijken [76](#page=76). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vegetatieve vermeerdering | Een vorm van ongeslachtelijke voortplanting waarbij een nieuw individu ontstaat uit een deel van een bestaande plant, zoals een stuk stengel, blad of wortel, resulterend in genetisch identieke nakomelingen. | | Generatieve vermeerdering | De voortplanting via geslachtelijke cellen, zoals zaden, die het resultaat is van bevruchting en genetische variatie introduceert in de nakomelingen. | | Angiospermen | Een klasse van planten die bloemen produceren en hun zaden omsluiten in vruchten; ook wel bedektzadigen genoemd. | | Apomixis | Een vorm van ongeslachtelijke voortplanting via zaad, waarbij een embryo ontstaat zonder dat er bevruchting heeft plaatsgevonden, waardoor de nakomelingen genetisch identiek zijn aan de moederplant. | | Gametofytische apomixis | Een type apomixis waarbij het embryo voortkomt uit cellen van de embryozak (gametofyt), die niet via normale meiose is gevormd maar uit een diploïde cel ontstaat. | | Sporofytische apomixis | Een type apomixis waarbij het embryo voortkomt uit omringend zaadweefsel (sporofyt) buiten de embryozak, direct uit diploïde sporofytische weefsels van de zaadknop. | | Rhizomen | Ondergrondse, meestal horizontaal lopende stengels die nieuwe planten kunnen vormen vanuit knopen, en die vaak dienen als opslagorgaan voor reservevoedsel. | | Uitlopers (stolonen) | Bovengrondse stengels die over de grond kruipen en waaruit nieuwe planten kunnen groeien door wortelvorming op de knopen. | | Bollen | Structuren bestaande uit een verdikte stengel (bolschijf) bedekt met vlezige bladeren (rokken) die reservevoedsel opslaan, en waaruit een nieuwe plant kan groeien. | | Knollen | Verdikte ondergrondse stengels of wortels die dienen als opslagorganen voor reservevoedsel, en die knoppen bevatten waaruit nieuwe planten kunnen ontkiemen. | | Scheuren | Een kunstmatige vermeerderingstechniek waarbij een plant wordt verdeeld in meerdere delen, elk met eigen wortels en stengels, geschikt voor planten die sterk vertakken bij de grond. | | Aanaarden | Een techniek waarbij grond rond de basis van jonge scheuten wordt aangebracht om wortelvorming te stimuleren, vaak gebruikt bij onderstammen van fruitbomen. | | Marcotteren | Een vorm van luchtstekken of aanaarden waarbij een tak bovengronds wordt ingesneden en bedekt met vochtig materiaal om wortelvorming te stimuleren voordat de tak wordt afgesneden. | | Afleggen | Een techniek waarbij een tak van een plant naar beneden wordt gebogen en begraven, zodat deze wortels kan vormen en zich kan ontwikkelen tot een nieuwe plant. | | Stekken | Het afsnijden van een deel van een plant, zoals een scheut of tak, dat vervolgens in een geschikt medium wordt geplaatst om wortels te vormen en uit te groeien tot een nieuwe plant. | | Enten | Een techniek waarbij een deel van een plant (de ent) wordt samengevoegd met het wortelsysteem van een andere plant (de onderstam) om een nieuwe, gecombineerde plant te vormen. | | In vitro vermeerdering (weefselteelt) | Een laboratoriumtechniek voor vegetatieve vermeerdering waarbij plantenmateriaal wordt gekweekt in een steriele omgeving op een voedingsmedium, wat zeer snelle vermeerdering mogelijk maakt. | | Cambium | Een dunne laag delend weefsel in planten die verantwoordelijk is voor de secundaire groei, zoals de vorming van hout en bast, en cruciaal is voor de vergroeiing bij enten. | | Callus | Ongedifferentieerd plantenweefsel dat zich vormt rond een wond, zoals bij het enten, en dat kan leiden tot de vorming van nieuwe wortels of scheuten. | | Entbastaard | Een chimere plant die ontstaat door de versmelting van weefsels van de ent en de onderstam, resulterend in een individu met genetisch verschillende weefsels. | | Oogsten (Oculeren) | Een entmethode waarbij een enkele knop (oog) met een stukje bast van de ent op de bast van de onderstam wordt aangebracht. |

# Basisprincipes van plantenteelt Dit deel behandelt de fundamentele aspecten van plantenteelt, waaronder waterhuishouding, fotosynthese, droge stof productie, temperatuur, groeianalyse en plantenhormonen [3](#page=3). ### 1.1 Plantenhormonen Plantenhormonen, ook wel fytormonen genoemd, zijn organische stoffen die in kleine hoeveelheden door de plant zelf worden geproduceerd en de groei en ontwikkeling van de plant reguleren. Er zijn zes hoofdgroepen van plantenhormonen: auxinen, cytokininen, gibberellinen, abscisinezuur, ethyleen en brassinosteroïden. Andere hormonen zoals polyaminen, jasmijnzuur, salicylzuur en strigolactonen worden ook genoemd [15](#page=15) [27](#page=27) [44](#page=44) [48](#page=48) [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.1.1 Auxinen Auxinen zijn een klasse van plantenhormonen die een cruciale rol spelen in diverse groeiprocessen [7](#page=7). **Toepassingen in land- en tuinbouw:** * **Vegetatieve vermeerdering via stekken:** Auxinen worden gebruikt in 'stekpoeder' om de wortelvorming van stekken te stimuleren, wat resulteert in een regelmatiger en betere beworteling [7](#page=7) [8](#page=8). * **Apicale dominantie bij bomen:** Auxine bevordert de groei van de hoofdas en onderdrukt de groei van zijscheuten, wat resulteert in een piramidevormige groei bij planten met sterke apicale dominantie (bv. tamme kastanje). Bij zwakke apicale dominantie is de boom meer vertakt en minder recht (bv. iep). In de boomkwekerij kan het toppen van bomen (verwijderen van het apicaal groeipunt) of het gebruik van auxinetransportinhibitoren zoals TIBA worden toegepast om laterale knoppen te laten uitgroeien [10](#page=10) [9](#page=9). * **Herbicide tegen dicotylen:** Hoge concentraties auxine kunnen groeiverstoringen veroorzaken, wat leidt tot verdraaiing van stengels en bladstelen en het ombuigen van bladranden. Dit werd onder andere gebruikt in het ontbladeringsmiddel Agent Orange [11](#page=11). * **Stimuleren van vruchtvorming zonder bevruchting (parthenocarpie):** Door auxine op de bloem aan te brengen, kan het vruchtbeginsel gestimuleerd worden om uit te groeien tot een vrucht zonder dat er bevruchting heeft plaatsgevonden. Dit wordt toegepast bij gewassen zoals tomaat, komkommer, aubergine en paprika [12](#page=12). * **Vruchtdunning:** Door auxine te spuiten, kunnen zwakke bloemen afvallen, waardoor de overgebleven bloemen kunnen uitgroeien tot vruchten met optimale afmetingen. De dosering is hierbij van cruciaal belang [14](#page=14). #### 1.1.2 Cytokininen Cytokininen zijn plantenhormonen die voornamelijk worden ontdekt in de jaren '50 en een belangrijke rol spelen in celdeling en groei [16](#page=16). **Fysiologische effecten:** * **Stimulatie van celdeling:** In lage concentraties stimuleren cytokininen celdeling, vooral in aanwezigheid van auxine. In hogere concentraties bevorderen ze de vorming van adventiefscheuten, terwijl wortelvorming meestal geremd wordt [17](#page=17) [18](#page=18). * **Opheffen apicale dominantie:** Cytokininen werken het effect van auxine tegen en stimuleren de ontwikkeling van okselknoppen, waardoor de apicale dominantie wordt opgeheven [17](#page=17) [19](#page=19) [20](#page=20). * **Anti-senescentie (veroudering):** Cytokininen remmen de afbraak van chlorofyl en eiwitten, waardoor de veroudering van plantenorganen en -weefsels wordt vertraagd [17](#page=17) [21](#page=21). **Toepassingen in land- en tuinbouw:** * **Vertakking:** De balans tussen auxine en cytokinine bepaalt de vertakking van bomen. Cytokininen bevorderen vertakking, terwijl auxine dit tegenwerkt [22](#page=22) [23](#page=23). * **Anti-senescentie:** Cytokininen kunnen de bewaring van snijbloemen en potplanten verbeteren door veroudering uit te stellen, wat leidt tot een langer vaasleven en groenere planten [22](#page=22) [24](#page=24). * **Bladval:** Het hormoon kan worden gebruikt om op een gecontroleerde manier bladeren te laten afvallen vóór het oogsten, wat mechanische oogst vergemakkelijkt en het rijpingsproces versnelt. Dit wordt toegepast bij katoen en in de boomkwekerij [22](#page=22) [25](#page=25) [26](#page=26). #### 1.1.3 Gibberellinen Gibberellinen werden ontdekt als de actieve stof in de schimmel *Gibberella fujikuroi*, die "bakanae" bij rijst veroorzaakt, wat resulteert in steriele, langgerekte planten [28](#page=28). **Fysiologische effecten:** * **Stimulatie van lengtegroei:** Gibberellinen bevorderen de verlenging van internodiën, wat direct afhankelijk is van de dosis. Dwergvariëteiten van bijvoorbeeld erwten vertonen een gebrek aan gibberellinesynthese [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). * **Bloei-inductie:** Gibberelline kan bloei stimuleren bij lange-dagplanten, zelfs tijdens korte dagen, en kan de behoefte aan vernalisatie (koudeperiode) vervangen, waardoor tweejarige planten in hetzelfde jaar bloeien na behandeling [29](#page=29) [32](#page=32) [33](#page=33). * **Doorbreken van dormantie bij zaden:** Exogene toediening van gibberelline kan de kiemkracht van sommige zaden sterk bevorderen [29](#page=29) [34](#page=34). * **Controle van de transitie van juveniliteit naar volwassenheid:** Behandeling van juveniele planten met gibberelline kan de faseverandering versnellen, resulterend in langere internodiën, snellere reactie op bloeisignalen en snellere vorming van volwassen bladvormen [29](#page=29) [35](#page=35) [36](#page=36). * **Parthenocarpe vruchtzetting:** Net als auxinen kunnen gibberellinen de ontwikkeling van vruchten zonder bevruchting stimuleren, wat resulteert in zaadloze vruchten. Dit heeft een grote economische waarde voor gewassen zoals tafeldruiven, sinaasappels en ananas [29](#page=29) [37](#page=37). **Toepassingen in land- en tuinbouw:** Gibberellinen worden voornamelijk toegepast ter bevordering van de productie van fruit door het verbeteren van vruchtzetting (bv. clementines, peren), het verwijden van clusters en vergroten van vruchten bij druiven, het vertragen van vruchtrijping (bv. limoenen), het voorkomen van vlekken op de schil van appels, en het verbeteren van de ontwikkeling bij zoete kers en bosbes. In de groenteteelt worden ze gebruikt voor bladsteelverlenging van selderij, gelijkmatige bloei-inductie voor zaadproductie van sla, het breken van dormantie van aardappelzaad en het versnellen van de rijpheid bij artisjokken. In de sierteelt worden ze ingezet voor bloei-inductie bij sierplanten [38](#page=38) [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41) [42](#page=42). #### 1.1.4 Abscisinezuur (ABA) Abscisinezuur is een natuurlijke groeiremmende stof die geïsoleerd werd uit bladeren van esdoorn in de herfst en uit katoen waar het abscissie (vruchtval) bevorderde [45](#page=45). **Fysiologische effecten:** * **Groei-inhibitor:** ABA remt de groei van planten [46](#page=46). * **Verouderingsprocessen, abscissie en vruchtrijping:** ABA speelt een rol bij veroudering en de afvallende van bladeren en vruchten, hoewel ethyleen hierin ook een belangrijke rol speelt [46](#page=46). * **Sluiten van huidmondjes bij waterstress:** ABA induceert het sluiten van de huidmondjes als reactie op droogte [46](#page=46). * **Productie bij stress:** ABA wordt geproduceerd als reactie op diverse stressfactoren zoals droogte, koude, hitte en verzilting [46](#page=46). * **Dormantie:** ABA is betrokken bij het in stand houden van de dormantie van zaden en knoppen [46](#page=46). **Toepassingen in land- en tuinbouw:** De accumulatie van abscisinezuur wordt over het algemeen vermeden om groeiremming te voorkomen. Potentieel kan ABA de droogtetolerantie verbeteren door het sluiten van huidmondjes, wat zou kunnen leiden tot gebruik als biostimulant tijdens waterstress [47](#page=47). #### 1.1.5 Ethyleen Ethyleen is een gasvormig plantenhormoon dat ontdekt werd door de observatie dat rookgassen vruchtzetting konden induceren bij ananasplanten [49](#page=49). **Fysiologische effecten:** * **Verouderings- en afrijpingshormoon:** Ethyleen is primair bekend als het hormoon dat veroudering en de afrijping van fruit en bloemen stimuleert [50](#page=50). **Toepassingen in land- en tuinbouw:** * **Beschermen van teelten:** Teelten kunnen worden beschermd tegen extern ethyleen om bloemveroudering en fruitrijping te vertragen [51](#page=51). * **Bloei-inductie:** Ethyleen kan bloei induceren bij CAM-planten zoals Bromelia [51](#page=51). #### 1.1.6 Brassinosteroïden Brassinosteroïden zijn een groep plantenhormonen die fysiologische effecten hebben die lijken op die van dierensteroïden, hoewel ze structureel verschillend zijn. Ze spelen een rol bij celverlenging, celverdeling, vaatdifferentiatie, voortplanting en stressrespons [15](#page=15) [27](#page=27) [44](#page=44) [48](#page=48) [6](#page=6). #### 1.1.7 Wisselwerking tussen hormonen ("Crosstalk") Plantenhormonen werken vaak synergetisch of antagonistisch samen, waarbij de uiteindelijke fysiologische respons het resultaat is van de complexe wisselwerking tussen verschillende hormonen. De balans en verhouding tussen deze hormonen zijn cruciaal voor specifieke processen zoals apicale dominantie en vertakking [23](#page=23) [52](#page=52). --- # Plantenhormonen: auxinen Auxinen vormen een belangrijke groep plantenhormonen die diverse toepassingen hebben in de land- en tuinbouw, variërend van vegetatieve vermeerdering tot het reguleren van vruchtvorming [7](#page=7). ### 2.1 Toepassingen in land- en tuinbouw #### 2.1.1 Vegetatieve vermeerdering via stekken Auxinen worden veelvuldig gebruikt om vegetatieve vermeerdering via stekken te bevorderen. Door stekken te dippen in 'stekpoeder', een mengsel van talkpoeder met auxine in lage concentratie, kunnen de stekken veel regelmatiger en beter bewortelen [7](#page=7) [8](#page=8). #### 2.1.2 Apicale dominantie bij bomen Apicale dominantie, het fenomeen waarbij de groei van de eindknop (apicale meristeem) de groei van zijtakken remt, wordt sterk beïnvloed door auxinen. Een sterke apicale dominantie resulteert in een piramidevormige boom, zoals bij de tamme kastanje, diverse naaldbomen, es, linde en esdoorn. Een zwakkere apicale dominantie leidt tot een meer vertakte, balkvormige kroon, typisch voor bomen zoals de iep, walnoot, appelaar en sommige perelaars [7](#page=7) [9](#page=9). In de boomkwekerij is het soms gewenst om de laterale knoppen te laten uitgroeien. Dit kan bereikt worden door de bomen te toppen, waarbij het apicaal groeipunt en daarmee de auxinebiosynthese wordt verwijderd. Een andere methode is het inbuigen van takken of het gebruik van auxine transport inhibitors zoals TIBA (2,3,5-triiodobenzoic acid) [10](#page=10). > **Tip:** Het begrijpen van apicale dominantie is cruciaal voor het vormgeven van bomen, zowel in natuurlijke groei als in cultuurtechnische toepassingen. #### 2.1.3 Herbicide tegen dicotylen Auxinen kunnen als herbicide worden ingezet tegen tweezaadlobbige planten (dicotylen). In hoge concentraties veroorzaken ze groeiverstoringen, wat leidt tot verdraaiing van stengels en bladstelen, en het omlaag of naar binnen buigen van bladranden. Een historisch voorbeeld hiervan is Agent Orange, dat als ontbladeringsmiddel werd gebruikt [11](#page=11) [7](#page=7). #### 2.1.4 Stimuleren van vruchtvorming zonder bevruchting (parthenocarpie) Auxinen kunnen worden gespoten om vruchtvorming te stimuleren zonder dat er bevruchting heeft plaatsgevonden (#page=7, 12). Vruchten die zich zonder bevruchting ontwikkelen, worden **parthenocarpe vruchten** genoemd, en het proces heet **parthenocarpie**. Dit wordt toegepast bij vruchten zoals tomaten, komkommers, aubergines en paprika's. Normaal gesproken produceren ontwikkelende zaden na bevruchting auxine (en gibberelline), wat de vrucht aanzet tot ontwikkeling. Bij parthenocarpie wordt auxine direct op de bloem aangebracht, wat het vruchtbeginsel het signaal geeft om uit te groeien [12](#page=12) [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Door auxine op de bloemen van een tomaat te spuiten, kan men tomaten produceren zonder dat er bestuiving door insecten of wind heeft plaatsgevonden. #### 2.1.5 Vruchtdunning Auxine kan ook worden gebruikt voor vruchtdunning (#page=7, 14). Door auxine te spuiten, kunnen bloemen afvallen, waardoor de overgebleven bloemen zich kunnen ontwikkelen tot vruchten van optimale afmetingen. Dit proces verstoort de natuurlijke auxinebalans, waardoor zwakkere bloemen afsterven. De dosering van auxine is hierbij van cruciaal belang [14](#page=14) [7](#page=7). --- # Plantenhormonen: cytokininen Cytokininen zijn een groep plantenhormonen die een cruciale rol spelen in diverse fysiologische processen, waaronder celdeling, het tegengaan van veroudering en de controle van apicale dominantie, met significante toepassingen in de land- en tuinbouw [16](#page=16) [17](#page=17) [22](#page=22). ### 3.1 Ontdekking Cytokininen werden later ontdekt dan andere plantenhormonen, pas in de jaren '50. Van Overbeek en Conklin observeerden dat kokosmelk een tot dan toe onbekende groeifactor bevatte die celdeling bevorderde. Later toonden Skoog en medewerkers aan dat in tabaksweefsel groei en differentiatie van planten plaatsvinden door de wisselwerking tussen auxinen en cytokininen [16](#page=16). ### 3.2 Fysiologische effecten De belangrijkste fysiologische effecten van cytokininen omvatten de stimulatie van celdeling, het opheffen van apicale dominantie en het tegengaan van senescentie (veroudering) [17](#page=17). #### 3.2.1 Stimulatie van celdeling Cytokininen kunnen celdeling stimuleren, met name in lage concentraties en in aanwezigheid van auxine. Bij hogere concentraties, typisch tussen 1 en 10 mg/l, stimuleren ze de vorming van adventiefscheuten. Over het algemeen remmen cytokininen wortelvorming [18](#page=18). #### 3.2.2 Opheffen van apicale dominantie Naast auxine spelen cytokininen een rol in de controle van apicale dominantie. Ze werken het effect van auxine tegen. Het aanbrengen van cytokininen op de stengelapex stimuleert de ontwikkeling van okselknoppen [19](#page=19). > **Tip:** De balans tussen auxine en cytokinine is essentieel voor de apicale dominantie. Auxine onderdrukt zijtakgroei, terwijl cytokinine dit effect tegengaat [19](#page=19) [23](#page=23). #### 3.2.3 Anti-senescentie (veroudering) Senescentie bij planten wordt gekenmerkt door de afbraak van chlorofyl, bladvergeling en het afsterven of verdrogen van bladeren. Wanneer een orgaan of weefsel begint te verouderen, wordt cytokinine geproduceerd om senescentie tegen te gaan. Cytokininen remmen de afbraak van chlorofyl en eiwitafbraak, wat bijdraagt aan het vertragen van verouderingsprocessen [21](#page=21). ### 3.3 Toepassingen in land- en tuinbouw Cytokininen hebben diverse praktische toepassingen in de land- en tuinbouw, met name op het gebied van vertakking, anti-senescentie en bladval [22](#page=22). #### 3.3.1 Vertakking De vertakking van bomen wordt bepaald door de onderlinge verhouding tussen auxine en cytokinine. Auxine werkt vertakking tegen, terwijl cytokinine de vertakking bevordert [23](#page=23). #### 3.3.2 Anti-senescentie Cytokininen kunnen de bewaring van snijbloemen en potplanten bevorderen door de veroudering uit te stellen. Dit resulteert in een langer vaasleven voor snijbloemen zoals rozen, Eustoma en anemonen, en zorgt ervoor dat potplanten langer groen blijven doordat chlorofyl minder snel wordt afgebroken [24](#page=24). > **Example:** Door snijbloemen te behandelen met cytokininen, kunnen ze langer vers blijven en dus langer verkocht worden, wat economisch voordelig is [24](#page=24). #### 3.3.3 Bladval Cytokininen worden gebruikt om op een gecontroleerde manier bladeren te laten afvallen vóór het oogsten, zonder de verdere groei en rijping van de plant negatief te beïnvloeden. Dit vergemakkelijkt mechanische oogst en versnelt het rijpingsproces. Door de hormonenbalans te verstoren, blijft het blad groen maar valt het toch af. Dit wordt bijvoorbeeld toegepast in de katoenteelt voor makkelijkere mechanische oogst en in de boomkwekerij voor een vroegere zending [25](#page=25) [26](#page=26). --- # Plantenhormonen: gibberellinen Gibberellinen vormen een klasse van plantenhormonen die cruciaal zijn voor diverse groeiprocessen, waaronder lengtegroei, bloei-inductie, en de ontwikkeling van vruchten en zaden [28](#page=28) [29](#page=29). ### 4.1 Ontdekking van gibberellinen De ontdekking van gibberellinen dateert uit 1926, toen Japanse wetenschappers de actieve stof identificeerden in de schimmel *Gibberella fujikuroi*. Deze schimmel veroorzaakt de "bakanae" (dwergzaailing) ziekte bij rijstplanten. Geïnfecteerde rijstplanten blijven steriel, vertonen chlorose (geelverkleuring) en groeien aanzienlijk groter dan gezonde planten, wat vergelijkbaar is met geëtioleerde planten die in het donker groeien. Deze extreme groei leidt er vaak toe dat de plant onder zijn eigen gewicht bezwijkt en omvalt [28](#page=28). ### 4.2 Fysiologische effecten van gibberellinen Gibberellinen hebben een breed scala aan fysiologische effecten op planten: #### 4.2.1 Stimulatie van lengtegroei Een van de meest prominente effecten van gibberellinen is de stimulatie van lengtegroei, voornamelijk door de verlenging van internodiën (de afstand tussen twee bladknopen). De mate van verlenging is direct afhankelijk van de toegepaste dosis gibberelline. Bij dwergvariëteiten van planten, zoals erwten, is vaak sprake van een gebrekkige synthese van gibberellinen [30](#page=30). #### 4.2.2 Bloei-inductie Gibberellinen spelen een belangrijke rol bij de bloei-inductie. Ze kunnen de bloei stimuleren bij lange-dag planten; door extern gibberelline toe te dienen, kan bloei zelfs tijdens korte dagen worden geïnduceerd, waarbij gibberelline de lange-dag respons vervangt. Bovendien kunnen gibberellinen de behoefte aan vernalisatie (een koudeperiode) vervangen, waardoor tweejarige planten die normaal gesproken pas in hun tweede jaar bloeien, in hetzelfde jaar na een gibberellinebehandeling tot bloei komen [29](#page=29) [32](#page=32) [33](#page=33). #### 4.2.3 Doorbreken van dormantie bij zaden De toediening van exogene gibberelline kan in sommige zaden de kiemkracht sterk bevorderen, wat betekent dat gibberellinen kunnen helpen bij het doorbreken van zaaddormantie [29](#page=29) [34](#page=34). #### 4.2.4 Controle van de transitie van juveniliteit naar een volwassen plant Planten doorlopen verschillende ontwikkelingsfasen, waarbij juveniele en volwassen exemplaren vaak morfologische verschillen vertonen. Een bekend voorbeeld hiervan is de klimop, die verschillende bladvormen heeft afhankelijk van of de plant juveniel of volwassen is. Behandeling van juveniele planten met gibberelline kan de overgang naar de volwassen fase versnellen. Dit uit zich in langere internodiën, een snellere reactie op bloeisignalen en een snellere vorming van volwassen bladvormen [35](#page=35) [36](#page=36). #### 4.2.5 Parthenocarpe vruchtzetting Gibberellinen zijn essentieel voor parthenocarpe vruchtzetting, wat de ontwikkeling van vruchten zonder bevruchting inhoudt, resulterend in zaadloze vruchten. Normaal gesproken produceren ontwikkelende zaden na bevruchting gibberelline (en auxine), wat de vrucht aanzet tot ontwikkeling. Door gibberelline op een bloem aan te brengen, kan het vruchtbeginsel het signaal krijgen om uit te groeien tot een vrucht, zelfs in afwezigheid van bevruchting. Dit is van groot economisch belang voor de teelt van tafeldruiven, sinaasappels en ananassen [29](#page=29) [37](#page=37). ### 4.3 Toepassingen van gibberellinen in land- en tuinbouw De toepassingen van gibberellinen in de land- en tuinbouw zijn gericht op het bevorderen van de productie van verschillende gewassen [38](#page=38) [41](#page=41) [42](#page=42). #### 4.3.1 Toepassingen in de fruitteelt De belangrijkste toepassingen in de fruitteelt omvatten: * Verbetering van de vruchtzetting van clementines en peren, met name wanneer bevruchting inefficiënt is door vorstschade of slechte bestuiving [38](#page=38) [39](#page=39). * Verwijden van clusters en vergroten van de vruchten bij druiven [38](#page=38). * Vertragen van vruchtrijping en het voorkomen van een gele kleur bij limoenen [38](#page=38). * Verminderen van vlekken op de schil (ouderdomsverschijnselen) bij navel sinaasappels [38](#page=38). * Bevordering van de ontwikkeling van zoete kersen [38](#page=38). * Verbetering van de vruchtzetting bij bosbessen [38](#page=38). * Versnelling van de bloei en verbetering van de opbrengst bij aardbeien [38](#page=38). #### 4.3.2 Toepassingen in de groenteteelt In de groenteteelt worden gibberellinen gebruikt voor: * Bladsteelverlenging van winterselderij [41](#page=41). * Gelijkmatige bloei-inductie voor zaadproductie van sla [41](#page=41). * Doorbreken van de dormantie van aardappelzaad [41](#page=41). * Versnellen van de rijpheid bij artisjokken [41](#page=41). #### 4.3.3 Toepassingen in de sierteelt In de sierteelt worden gibberellinen voornamelijk ingezet voor bloei-inductie bij sierplanten [42](#page=42). --- # Plantenhormonen: abscisinezuur en ethyleen Dit onderdeel bespreekt abscisinezuur en ethyleen, twee belangrijke plantenhormonen die een cruciale rol spelen bij stressreacties, groei-inhibitie en verouderingsprocessen in planten. ### 5.1 Abscisinezuur (ABA) #### 5.1.1 Ontdekking van abscisinezuur Abscisinezuur (ABA) werd ontdekt als een natuurlijk voorkomende groeiremmende stof. Het werd geïsoleerd uit de bladeren van esdoorns in de vroege herfst, een periode waarin bomen in rust gaan. Een andere ontdekking was een stof bij katoen die de abscissie, oftewel de val van rijpe katoenvruchten, bevorderde. ABA behoort tot een van de zes hoofdgroepen van plantenhormonen [44](#page=44) [45](#page=45) [48](#page=48) [6](#page=6). #### 5.1.2 Fysiologische effecten van abscisinezuur ABA heeft diverse fysiologische effecten op planten, voornamelijk gerelateerd aan stress en groei-inhibitie: * **Groei-inhibitie:** ABA remt de groei van plantendelen [46](#page=46). * **Verouderingsprocessen en abscissie:** Het speelt een rol bij veroudering, blad- en vruchtval (abscissie), en vruchtrijping. Het is echter belangrijk op te merken dat ethyleen ook sterk betrokken is bij deze laatste twee processen [46](#page=46). * **Sluiten van huidmondjes:** Bij waterstress zorgt ABA ervoor dat de huidmondjes sluiten, wat de waterverdamping beperkt [46](#page=46). * **Stressreactie:** ABA wordt geproduceerd als reactie op verschillende stressfactoren, waaronder droogte, koude, hitte, en verzilting [46](#page=46). * **Dormantie:** ABA is essentieel voor het induceren en handhaven van dormantie (rust) in zaden en knoppen [46](#page=46). #### 5.1.3 Toepassingen van abscisinezuur in land- en tuinbouw In de land- en tuinbouw wordt de accumulatie van abscisinezuur over het algemeen vermeden om ongewenste groeiremming te voorkomen. Er is echter potentieel voor het gebruik ervan als biostimulant. Doordat ABA de huidmondjes sluit, kan het mogelijk de droogtetolerantie van planten verbeteren, met name tijdens periodes van waterstress [47](#page=47). ### 5.2 Ethyleen #### 5.2.1 Ontdekking van ethyleen Ethyleen werd ontdekt door de observatie dat rookgassen van olievuurtjes vruchtzetting konden induceren bij volwassen ananasplanten. Het unieke aan ethyleen is dat het een gasvormig plantenhormoon is [49](#page=49). #### 5.2.2 Fysiologische effecten van ethyleen Ethyleen is primair bekend als het "verouderings-" en "afrijpingshormoon". De belangrijkste fysiologische effecten zijn [50](#page=50): * **Fruitrijping:** Ethyleen speelt een sleutelrol bij het rijpingsproces van veel soorten fruit [50](#page=50). * **Bloemveroudering:** Het bevordert de veroudering van bloemen [50](#page=50). #### 5.2.3 Toepassingen van ethyleen in land- en tuinbouw De effecten van ethyleen bieden verschillende toepassingen in de land- en tuinbouw: * **Bescherming tegen extern ethyleen:** Om negatieve effecten zoals vroegtijdige bloemveroudering en fruitrijping te voorkomen, worden teelten soms beschermd tegen externe bronnen van ethyleen [51](#page=51). * **Bloei-inductie:** Ethyleen kan worden gebruikt om bloei te induceren, zoals aangetoond wordt bij Bromelia, een CAM-plant [51](#page=51). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Plantenhormonen | Dit zijn chemische stoffen die door planten worden geproduceerd om de groei, ontwikkeling en reacties op prikkels te reguleren. Ze werken in lage concentraties en beïnvloeden specifieke processen zoals celdeling, strekking en bloei. | | Auxinen | Een klasse van plantenhormonen die cruciaal zijn voor celstrekking, de ontwikkeling van wortels en scheuten, apicale dominantie en de stimulatie van vruchtvorming. Ze worden vaak gebruikt in landbouwtoepassingen voor vegetatieve vermeerdering en vruchtdunning. | | Cytokininen | Plantenhormonen die voornamelijk de celdeling stimuleren en de differentiatie van plantencellen bevorderen. Ze spelen ook een rol bij het opheffen van apicale dominantie en het vertragen van veroudering in plantenorganen. | | Gibberellinen | Een groep plantenhormonen die bekend staan om hun effecten op de lengtegroei van stengels door de verlenging van internodiën. Ze induceren bloei, doorbreken de dormantie van zaden en bevorderen parthenocarpie (vruchtvorming zonder bevruchting). | | Abscisinezuur | Een plantenhormoon dat voornamelijk werkt als groeiremmend middel. Het speelt een sleutelrol bij de reactie van planten op stress, zoals droogte, door het sluiten van huidmondjes, en is betrokken bij dormantie van zaden en knoppen. | | Ethyleen | Een gasvormig plantenhormoon dat voornamelijk wordt geassocieerd met het verouderingsproces en de rijping van vruchten. Het speelt ook een rol bij de veroudering van bloemen en wordt gebruikt om bloei te induceren bij bepaalde plantensoorten. | | Vegetatieve vermeerdering | Dit is een vorm van ongeslachtelijke voortplanting waarbij nieuwe planten worden gevormd uit vegetatieve delen van de moederplant, zoals stekken, knollen of uitlopers. Auxinen worden vaak gebruikt om wortelvorming bij stekken te stimuleren. | | Apicale dominantie | Het fenomeen waarbij de groei van de hoofdas van een plant wordt bevorderd ten koste van de ontwikkeling van zijscheuten. Auxinen spelen hierin een centrale rol, terwijl cytokininen dit effect kunnen tegengaan. | | Parthenocarpie | De ontwikkeling van vruchten zonder bevruchting, wat resulteert in zaadloze vruchten. Hormonen zoals auxinen en gibberellinen kunnen dit proces induceren en worden toegepast bij de teelt van commercieel belangrijke vruchten. | | Senescentie | Het verouderingsproces in plantenorganen zoals bladeren en bloemen, dat leidt tot afbraak van celcomponenten en uiteindelijk tot afsterven. Cytokininen hebben een anti-senescent effect, vertragen dit proces en verlengen de levensduur. | | Dormantie | Een periode van verminderde fysiologische activiteit in planten, die essentieel is voor overleving onder ongunstige omstandigheden. Zaden en knoppen kunnen in rust gaan, en hormonen zoals gibberellinen en abscisinezuur reguleren dit proces. | | Huidmondjes | Kleine openingen, voornamelijk op de bladoppervlakken, die betrokken zijn bij gasuitwisseling (CO2 opname, O2 en waterdamp afgifte). Abscisinezuur kan de sluiting van huidmondjes induceren bij waterstress. |

# Viticultuur: de teelt van wijnstokken ## 1. Wat is viticultuur? Viticultuur is de wetenschappelijke en praktische teelt van wijnstokken, met als primair doel het produceren van druiven voor wijn. De Vitis vinifera is de meest voorkomende druivensoort die voor wijnbouw wordt gebruikt, met bekende variëteiten zoals Chardonnay, Merlot en Sauvignon Blanc. Een significante bedreiging voor de wijnbouw is de druifluis, phylloxera, waarvoor resistente onderstokken noodzakelijk zijn [1](#page=1). ## 2. De groeicyclus van de wijnstok De groeicyclus van de wijnstok is een complex proces dat zich gedurende het jaar voltrekt en cruciaal is voor de kwaliteit van de druiven [1](#page=1). ### 2.1 Lente – Ontluiken (débourrement) Dit stadium begint wanneer de temperatuur rond de 10°C ligt. De knoppen van de wijnstok barsten open, waarna de eerste bladeren en scheuten verschijnen [1](#page=1). ### 2.2 Bloei en vruchtzetting (mei–juni) In deze periode bloeit de wijnstok. Na succesvolle bevruchting vormen zich kleine druifjes, een proces dat bekend staat als 'nouaison' [1](#page=1). ### 2.3 Groei van de druif Na de vruchtzetting beginnen de druiven te groeien en zich verder te ontwikkelen [1](#page=1). ### 2.4 Rijping (veraison) Dit is de fase waarin de druiven hun definitieve kleur ontwikkelen. Blauwe druiven worden donkerder, terwijl groene druiven hun groene kleur verliezen. Tijdens de rijping stijgt het suikergehalte (glucose en fructose) en daalt het zuurgehalte. De ontwikkeling van aroma's vindt eveneens plaats in deze periode [1](#page=1). ### 2.5 Oogst Wanneer de druiven rijp zijn, vindt de oogst plaats. Na de oogst volgt de winterrust voor de wijnstok [1](#page=1). > **Tip:** De periode tussen bloei en rijping duurt doorgaans 90 tot 100 dagen [1](#page=1). ## 3. Opbouw van de druif Een druif bestaat uit verschillende onderdelen: de steel, het vruchtvlees, de zaden en de pel (schil) [2](#page=2). ## 4. Noden van de wijnstok ### 4.1 Water Wijnstokken hebben jaarlijks tussen de 450 en 550 mm neerslag nodig. Tussen de bloei en de oogst heeft een plant tussen de 250 en 350 liter water per liter most nodig. De bodemstructuur is van belang voor waterregulatie; bodems rijk aan klei kunnen water vasthouden, terwijl bodems met veel keien voor een goede drainage zorgen. De keuze van de onderstok is hierbij essentieel [2](#page=2). ### 4.2 Bodem en aanplant De bodemkwaliteit is een fundamentele factor voor viticultuur. Verschillende bodemtypen zoals klei, leisteen, krijt en alluvium hebben elk hun eigen eigenschappen die de waterhuishouding beïnvloeden. Indien nodig kan de bodem bemest of gedraineerd worden [2](#page=2). De plantdichtheid, het aantal wijnstokken per hectare, varieert aanzienlijk: * **Hoog:** ongeveer 100.000 planten/ha [2](#page=2). * **Gemiddeld:** ongeveer 10.000 planten/ha [2](#page=2). * **Laag:** enkele duizenden planten/ha [2](#page=2). > **Tip:** Een te lage plantdichtheid kan leiden tot een lagere kwaliteit van de druiven [2](#page=2). De keuze van onderstokken is cruciaal voor de resistentie tegen phylloxera. De druivenrassen zelf worden geselecteerd op basis van de specifieke bodemgesteldheid en het lokale klimaat [2](#page=2). ### 4.3 Onderhoud van de wijngaard Regelmatig onderhoud is noodzakelijk voor een gezonde wijngaard en kwalitatief hoogwaardige druiven. Dit omvat: * **Bemesting:** Toepassing van organische of minerale meststoffen [2](#page=2). * **Bewerking:** Ploegen en schoffelen om onkruidgroei tegen te gaan [2](#page=2). > **Tip:** De twee hoofddoelen van wijngaardonderhoud zijn het realiseren van een rendabele opbrengst en het telen van druiven van hoge kwaliteit. Een te hoge opbrengst kan de kwaliteit van de druiven echter significant verminderen [3](#page=3). ## 5. Snoeien (winter) Snoeien in de winter bepaalt hoeveel druiven de wijnstok zal produceren. Er zijn verschillende snoeimethoden, zoals de gobelet-methode (vrij groeiend, typisch in de Languedoc) en de Guyot-methode (geleid met draden, vaak in Bordeaux) [3](#page=3). ## 6. Ziekten en plagen Wijnstokken zijn vatbaar voor diverse ziekten en plagen die de opbrengst en kwaliteit kunnen aantasten [3](#page=3). ### 6.1 Schimmelziekten Voorbeelden van veelvoorkomende schimmelziekten zijn meeldauw, oidium en grijsrot [3](#page=3). ### 6.2 Virale ziekten Virale ziekten zoals waaierblad en bladrol kunnen eveneens voorkomen [3](#page=3). ### 6.3 Plagen Plagen die de wijngaard kunnen teisteren zijn onder andere bladluizen, druivenbesmotten en mijten [3](#page=3). ## 7. Andere belangrijke factoren Naast de bovengenoemde elementen spelen ook externe factoren een rol in de viticultuur [3](#page=3): * **Klimaat:** Temperatuur en neerslagpatronen [3](#page=3). * **Bodem:** Samenstelling en eigenschappen [3](#page=3). * **Ligging en hoogte:** De specifieke locatie van de wijngaard en de hoogte boven zeeniveau [3](#page=3). * **Invloed van de zee:** Nabijheid van de zee kan het microklimaat beïnvloeden [3](#page=3). --- # Vinificatie: het proces van wijnmaken Vinificatie is het gecontroleerde proces waarbij druiven via fermentatie, rijping en technieken zoals persing en assemblage worden omgezet in verschillende wijnstijlen [8](#page=8). ### 2.1 Wat is vinificatie? Vinificatie is de term die wordt gebruikt voor het proces waarbij druiven worden omgezet in wijn. Dit proces omvat een reeks stappen, beginnend bij de oogst, gevolgd door de vergisting, rijping en ten slotte de botteling [4](#page=4). ### 2.2 De oogst De oogst van de druiven kan op twee manieren plaatsvinden: handmatig of mechanisch. Zodra de druiven zijn geoogst, begint het vinificatieproces onmiddellijk [4](#page=4). ### 2.3 Witte wijn productie Witte wijn kan worden gemaakt van zowel groene als blauwe druiven. Het vruchtvlees van de druiven is kleurloos, wat verklaart waarom de kleur van witte wijn niet afkomstig is van de schil. Bij de productie van witte wijn wordt veel aandacht besteed aan het voorkomen van oxidatie en ongewenste spontane fermentatie [4](#page=4). #### 2.3.1 Stappen in de productie van witte wijn 1. **Kneuzen**: De druiven worden gekneusd om het eerste sap vrij te laten komen [5](#page=5). 2. **Pelmaceratie (optioneel)**: Dit is een proces waarbij de druiven 3 tot 24 uur op een lage temperatuur weken. Het doel hiervan is om aroma's en smaak uit de schil te extraheren, waarbij de lage temperatuur helpt om ongewenste gisting te voorkomen [5](#page=5). 3. **Persen**: Er wordt zacht geperst om te voorkomen dat er bittere stoffen vrijkomen [5](#page=5). 4. **Fermentatie**: Gist wordt toegevoegd aan het sap, dat zonder de schillen wordt vergist. Dit kan plaatsvinden in roestvrijstalen tanks, houten vaten, of andere geschikte containers [5](#page=5). 5. **Rijping**: Na de fermentatie rijpt de wijn verder [5](#page=5). 6. **Botteling**: De laatste stap is het bottelen van de wijn [5](#page=5). ### 2.4 Rode wijn productie Het basisprincipe bij de productie van rode wijn is dat zowel het sap als de schillen samen vergisten. Dit proces zorgt voor de kleur en de tannines in de wijn [5](#page=5). #### 2.4.1 Stappen in de productie van rode wijn 1. **Kneuzen**: De druiven worden gekneusd, waarna de most (sap) en schillen samen in een tank worden geplaatst [5](#page=5). 2. **Gisting**: Gist zet de suikers om in alcohol en koolstofdioxide ($CO_2$). De temperatuur tijdens dit proces ligt doorgaans tussen 27 en 32 graden Celsius. Hierbij vindt extractie plaats van kleur en tannines [6](#page=6). 3. **Loopwijn & Perswijn**: Na de gisting wordt de wijn gescheiden in loopwijn (vrij uitlopende wijn) en perswijn (afkomstig van de geperste resten) [6](#page=6). 4. **Rijping**: De wijn wordt gerijpt in materialen zoals roestvrij staal, beton of hout [6](#page=6). 5. **Botteling**: De wijn wordt vervolgens gebotteld [6](#page=6). #### 2.4.2 Extra stappen en technieken bij rode wijn * **Selectie van druiven**: Slechte druiven en bladeren worden verwijderd [6](#page=6). * **Koude maceratie**: Soms wordt koude maceratie toegepast vóór de gisting om de extractie van bepaalde aroma's en kleurstoffen te bevorderen [6](#page=6). ### 2.5 Malolactische gisting Malolactische gisting is een proces waarbij appelzuur wordt omgezet in melkzuur. Dit maakt de wijn zachter van smaak. Deze gisting kan zowel spontaan optreden als gestuurd worden uitgevoerd [6](#page=6). ### 2.6 Assemblage Assemblage is het proces van het mengen van verschillende wijnen. Het doel hiervan is om de balans en complexiteit van de uiteindelijke wijn te verbeteren [6](#page=6). ### 2.7 Roséwijn productie Roséwijn wordt altijd gemaakt van blauwe druiven. Het mengen van rode en witte wijn om rosé te maken is over het algemeen verboden, met uitzondering van champagne. Er zijn verschillende methoden om rosé te produceren [7](#page=7): * **Rosé de saignée (aftappen)**: Hierbij wordt een deel van de most afgetapt tijdens de maceratie van rode wijn. * **Rosé de pressurage**: Hierbij worden de blauwe druiven kort gemacereerd en daarna geperst, vergelijkbaar met witte wijnproductie maar dan met blauwe druiven. * **Vergisting met blauwe én soms groene druiven**: Dit is een minder gebruikelijke methode waarbij blauwe druiven kort contact hebben met de schillen en soms worden aangevuld met een klein percentage witte druiven. ### 2.8 Opvoeding en rijping De opvoeding of rijping van wijn kan plaatsvinden in verschillende materialen. De meest voorkomende zijn [7](#page=7): * **Inox (roestvrij staal)**: Biedt een neutrale omgeving die de fruitigheid van de wijn behoudt [7](#page=7). * **Hout**: Houten vaten geven aroma's af aan de wijn en zijn poreus, wat zorgt voor een langzame oxidatie. Het gebruik van hout voor wijnopslag dateert al uit de tijd van de Galliërs [7](#page=7). * **Beton**: Een alternatief voor inox dat ook een neutrale omgeving biedt, maar wel thermisch stabieler kan zijn. * **Amfoor**: Grote, aardewerken kruiken die al sinds de oudheid worden gebruikt voor opslag en fermentatie. ### 2.9 Schuimwijn productie Er zijn verschillende methoden om schuimwijn te produceren: 1. **Méthode traditionnelle (champenoise)**: Deze methode omvat een tweede gisting op fles, gevolgd door remuage (het laten zakken van het bezinksel naar de flessenhals), dégorgement (het verwijderen van het bezinksel) en dosage (het aanvullen met een beetje wijn en suiker) [7](#page=7). 2. **Méthode ancestrale**: Bij deze methode stopt de gisting en herstart deze in de fles, wat resulteert in natuurlijke koolzuurvorming. 3. **Charmat-methode (tankmethode)**: De tweede gisting vindt plaats in een grote tank [7](#page=7). 4. **Gazéification**: Hierbij wordt koolstofdioxide ($CO_2$) rechtstreeks aan de wijn toegevoegd [7](#page=7). #### 2.9.1 Suikergehalte in schuimwijn Het suikergehalte in schuimwijn bepaalt de zoetheid en wordt als volgt geclassificeerd: * Brut nature: maximaal 3 gram per liter (g/L) [8](#page=8). * Extra brut: maximaal 6 g/L [8](#page=8). * Brut: maximaal 12 g/L [8](#page=8). * Extra dry: 12 tot 17 g/L [8](#page=8). * Sec: 17 tot 32 g/L [8](#page=8). * Demi-sec: 32 tot 50 g/L [8](#page=8). * Doux: meer dan 50 g/L [8](#page=8). ### 2.10 Zoete wijnen Er zijn diverse methoden om zoete wijnen te produceren: * **Vin Doux Naturel (VDN)**: Versterkte zoete wijn waarbij de gisting voortijdig wordt gestopt door alcohol toevoeging. * **Port / Portstijl**: Een Portugese versterkte wijn, gekenmerkt door zoetheid en een hoger alcoholpercentage. * **Moelleux**: Zoete wijn die vaak ontstaat door het laten indrogen van de druiven op de plant of na de oogst, soms met behulp van filtering om gisting te stoppen. * **Edelrot (Botrytis cinerea)**: Ontstaat door de edele rotting van de druif, een schimmel die vocht onttrekt en suikers concentreert. * **Late harvest / Vendange tardive**: Druiven die langer aan de wijnstok blijven hangen om te rijpen en suikers te concentreren. * **Eiswein / Cryo-extractie**: Wijn gemaakt van bevroren druiven die direct na de oogst bevroren worden geperst. * **Toevoeging van zoete most (Süssreserve)**: Een kleine hoeveelheid ongegist druivensap (of een geconcentreerde versie) wordt toegevoegd aan de vergiste wijn om de zoetheid te verhogen. --- # Wijnregio's van Frankrijk: Bordeaux, Champagne, Bourgogne, Elzas en Loire Deze regio's vertegenwoordigen een cruciale dwarsdoorsnede van de Franse wijnproductie, elk met unieke terroirs, druivenrassen en productiemethoden die leiden tot kenmerkende wijnstijlen. ### 3.1 Bordeaux Bordeaux, de grootste wijnregio van Frankrijk, geniet een sterke historische reputatie, mede dankzij de ligging rond de 45e breedtegraad en de aanwezigheid van rivieren die handel faciliteerden. De regio beslaat ongeveer 112.500 hectare en kent circa 65 AOC's, met een productie van 90% rode wijn, aangevuld met rosé, droge en zoete witte wijnen, en Crémant. De regio ligt in het departement Gironde, ten noorden van Cognac en ten zuiden van Armagnac [12](#page=12). #### 3.1.1 Bodems en klimaat De bodems in Bordeaux variëren sterk. Op de Linkeroever (Médoc en Graves) domineert kiezel, zand en keien met een onderlaag van klei en mergel, wat zorgt voor goede drainage. De Entre-deux-Mers heeft zand en klei, afkomstig van het Centraal Massief. De Rechteroever (Libournais en Blayais) kenmerkt zich door een toplaag van klei en een ondergrond van mergel, met zanderige oevers. Het klimaat is Atlantisch, beïnvloed door de oceaan en rivieren, met veel zonuren en mist, maar beschermd tegen extreme temperaturen [13](#page=13). #### 3.1.2 Druivenrassen De blauwe druivenrassen zijn cruciaal voor Bordeaux. Cabernet Sauvignon levert krachtige, tanninerijke wijnen met tonen van zwarte bes, terwijl Merlot zorgt voor soepelheid en fruitigheid. Cabernet Franc voegt aromatische, kruidige en bosachtige nuances toe. Malbec brengt intensiteit, kleur en tannine, en Petit Verdot draagt bij aan kleur, alcohol en structuur. Door klimaatverandering worden ook nieuwe druiven zoals Castets, Arinarnoa, Marselan en Touriga Nacional toegelaten, zij het met beperkingen op aanplant en blend [14](#page=14). De witte druivenrassen omvatten Sauvignon Blanc, bekend om zijn frisheid en mineraliteit, Sémillon voor vettere wijnen met potentieel voor edelrot en notige tonen, en Muscadelle voor aromatische expressie. Nieuw toegelaten zijn Alvarinho en Liliorila [14](#page=14). Blending, of assemblage, is essentieel om balans, complexiteit en de gewenste stijl te bereiken. De rijping (élevage) vindt meestal plaats gedurende twee jaar, vaak in deels nieuwe eikenhouten vaten. Botteling gebeurt meestal op het domein [14](#page=14) [15](#page=15). #### 3.1.3 Classificaties De 1855-classificatie voor Médoc en Sauternes is historisch significant, met vijf Premier Cru's voor rode wijnen (Lafite-Rothschild, Latour, Margaux, Haut-Brion) en Yquem voor zoete witte wijn, gevolgd door een indeling in 2e tot 5e cru. Deze classificatie is echter onderwerp van veel controverse. De Cru Bourgeois classificatie voor de Médoc, opgericht in 1932, kent gradaties als Cru Bourgeois, Cru Bourgeois Supérieur en Cru Bourgeois Exceptionnel. De Saint-Émilion classificatie wordt om de tien jaar herzien; in 2022 werden Pavie en Figeac geclassificeerd als Premier Grand Cru Classé A, met twaalf châteaux als Premier Grand Cru Classé B. Ook deze classificatie is controversieel. Graves/Pessac-Léognan kent een classificatie uit 1959 die zowel rode als witte wijnen omvat [15](#page=15) [16](#page=16). #### 3.1.4 Appellaties Er zijn algemene appellaties zoals Bordeaux, Bordeaux Supérieur, Bordeaux Blanc/Rosé/Clairet en Bordeaux Mousseux. Regionale appellaties zijn onder andere Médoc, Graves, Blayais, Libournais en Entre-deux-Mers. Specifieke subregio's omvatten Saint-Émilion en zijn satellieten, Cadillac, Loupiac, Sainte-Croix-du-Mont en Côtes de Bordeaux [16](#page=16). > **Samenvatting Bordeaux:** Bordeaux is een historisch, complex wijngebied waar terroir, klimaat, druiven en classificaties samen topwijnen creëren [17](#page=17). ### 3.2 Champagne en Schuimwijnen Champagne is een specifieke schuimwijn uit de Champagnestreek, geproduceerd volgens de méthode traditionnelle. De regio wordt gekenmerkt door een koel klimaat, dikke krijt- en kalkbodems, en uitgebreide ondergrondse kelders (crayères) [17](#page=17). #### 3.2.1 Druivenrassen en subregio's De drie hoofd druivenrassen zijn Pinot Noir (kracht en structuur), Chardonnay (frisheid en finesse), en Pinot Meunier (fruit en rondheid). De subregio's omvatten Montagne de Reims, Vallée de la Marne, Côte des Blancs en Côte des Bar [17](#page=17). #### 3.2.2 Classificatie en wetgeving De wijngaardclassificatie kent Grand Cru (100%), Premier Cru (90–99%) en Cru (< 90%). De wetgeving in Champagne is zeer strikt, met regels voor druivenrassen, snoei, manuele oogst, persing, vinificatie en rendement [18](#page=18). #### 3.2.3 Méthode Traditionnelle Dit proces omvat: 1. **Basiswijn:** Maximale 4000 kg druiven per persing, waarbij de eerste persing (cuvée, 2050 L) en tweede persing (taille, 500 L) worden gescheiden [18](#page=18). 2. **Assemblage:** Mengen van druivenrassen, percelen en jaargangen [18](#page=18). 3. **Tweede gisting:** Toevoeging van *liqueur de tirage* (suiker + gist) voor een tweede gisting in de fles, gevolgd door een rijping van minimaal 18 maanden *sur lattes* [18](#page=18) [19](#page=19). 4. **Remuage:** Het verplaatsen van het bezinksel naar de hals, handmatig of automatisch [19](#page=19). 5. **Dégorgement:** Verwijderen van het bevroren bezinksel en aanvullen met *liqueur de dosage*, die de zoetheid bepaalt [19](#page=19). #### 3.2.4 Champagnetypes en dosage Champagnetypes omvatten Brut sans année, Millésimé, Prestige cuvée, Rosé, Blanc de Blancs en Blanc de Noirs. Het zoetheidniveau (dosage) varieert van Brut Nature (0-3 g/L) tot Doux (>50 g/L) [19](#page=19). #### 3.2.5 Flesformaten en andere methodes Champagne wordt in diverse formaten gebotteld, van Piccolo (20 cl) tot Nebukadnezar (15 L). Andere methodes voor schuimwijn zijn de *méthode ancestrale* (tweede gisting in de fles, bv. Clairette de Die) en de *méthode Charmat* (tweede gisting in tank, bv. Prosecco). Gazéificatie is een minder kwalitatieve methode waarbij CO₂ wordt toegevoegd. Bekende schuimwijnen wereldwijd zijn Prosecco, Champagne, Deutscher Sekt, Cava, Crémant en Franciacorta [20](#page=20). > **Samenvatting Champagne:** Champagne is een streng gereguleerde mousserende wijn, gemaakt via de traditionele methode, waarbij terroir, techniek en tijd cruciaal zijn [21](#page=21). ### 3.3 Bourgogne Bourgogne, gelegen in Oost-Frankrijk, kent een lange wijntraditie en is beroemd om het concept van "climats" (specifieke wijngaarden). Het wijngaardbezit is zeer versnipperd, wat leidt tot grote kwaliteitsverschillen, vaak per jaar en per producent. De wijnen zijn meestal mono-cépage, met Pinot Noir voor rood en Chardonnay voor wit [21](#page=21). #### 3.3.1 Ligging en subregio's De subregio's zijn Châtillonnais, Chablis (Yonne), Côte d’Or (bestaande uit Côte de Nuits en Côte de Beaune), Côte Chalonnaise en Mâconnais. Beaujolais ligt geografisch apart, maar is historisch verbonden [21](#page=21). #### 3.3.2 Druivenkenmerken en terroir Pinot Noir is gevoelig voor klimaat en loopt vroeg uit, terwijl Chardonnay zich goed aanpast aan het terroir. De bodemvariatie is groot, en de beste wijngaarden bevinden zich halverwege de helling, wat de kwaliteit sterk bepaalt. Bourgogne is het schoolvoorbeeld van terroirwijnen [22](#page=22). #### 3.3.3 Appellation Contrôlée (AOC) Er zijn vier niveaus van appellaties: 1. **Regionale appellaties:** Bijvoorbeeld "Bourgogne", soms met druivenras vermeld [22](#page=22). 2. **Gemeente-appellaties:** Naam van het dorp, zoals Pommard of Meursault [22](#page=22). 3. **Premier Cru:** Specifieke wijngaarden binnen een gemeente [22](#page=22). 4. **Grand Cru:** De hoogste kwaliteit, waarbij enkel de wijngaardnaam op het etiket staat [22](#page=22). #### 3.3.4 Appellaties per regio * **Chablis:** Petit Chablis, Chablis, Chablis Premier Cru (±40), Chablis Grand Cru [22](#page=22) [7](#page=7). * **Côte de Nuits (top rode wijnen):** Marsannay, Fixin, Gevrey-Chambertin, Morey-St-Denis, Chambolle-Musigny, Vosne-Romanée, Nuits-Saint-Georges [23](#page=23). * **Côte de Beaune (wit & rood):** Pernand-Vergelesses, Aloxe-Corton, Pommard, Volnay, Meursault, Puligny-Montrachet, Chassagne-Montrachet, Santenay [23](#page=23). * **Côte Chalonnaise:** Bouzeron, Rully, Mercurey, Givry [23](#page=23). * **Mâconnais:** Mâcon, Viré-Clessé, Saint-Véran, Pouilly-Fuissé, Pouilly-Vinzelles, Pouilly-Loché [23](#page=23). #### 3.3.5 Vinificatie en etiketten Bij rode wijn wordt vaak koude prefermentatie toegepast voor meer kleur, gevolgd door gisting op schil. Witte wijn ondergaat alcoholische gisting in eiken vaten, met *bâtonnage* (oproeren van de lie). Bij het lezen van etiketten geldt: lage appellatie = druivenras vermeld, hogere appellatie = plaatsnaam, Grand Cru = enkel wijngaardnaam [24](#page=24). #### 3.3.6 Handelshuizen en Confrérie Négociants (handelshuizen) spelen een belangrijke rol door druiven of jonge wijn te kopen en onder eigen naam te bottelen. De Confrérie des Chevaliers du Tastevin, gevestigd in Clos de Vougeot, promoot Bourgondische wijnen met ceremonies en evenementen [24](#page=24). > **Samenvatting Bourgogne:** Bourgogne is een terroirgedreven wijnregio waar bodem, ligging en traditie belangrijker zijn dan druivenras [25](#page=25). ### 3.4 Elzas en Loire #### 3.4.1 Elzas (Alsace) De Elzas ligt ten oosten van de Vogezen en profiteert van een droog microklimaat dankzij bescherming tegen regen, met een lage neerslag die ideale rijping bevordert. De belangrijkste AOC's zijn AOC Alsace (±85%), AOC Alsace Grand Cru (±3%) en AOC Crémant d’Alsace (±12%) voor mousserende wijn. Extra categorieën zijn Vendanges Tardives (late oogst) en Sélection des Grains Nobles (edelrot), die enkel bij monocépagewijnen zijn toegestaan [25](#page=25). ##### 3.4.1.1 Druivenrassen en stijlen De edele witte druiven zijn Riesling, Pinot Gris, Gewürztraminer en Muscat. Pinot Noir is de belangrijkste rode druif. Andere druiven voor blends zijn Chasselas, Pinot Blanc en Sylvaner. Edelzwicker is een blend van verschillende druiven. De wijnen zijn meestal monocépage, variërend van droog tot zoet, met een sterke aromatische expressie [25](#page=25) [26](#page=26). #### 3.4.2 Loirevallei De Loirevallei is de langste wijnregio van Frankrijk, met de gelijknamige rivier die van Midden-Frankrijk tot de Atlantische Oceaan stroomt. Het wordt ook wel "Le Jardin de la France" genoemd [26](#page=26). ##### 3.4.2.1 Subregio's en druiven De subregio's zijn: 1. **Centre-Loire:** Bekend om droge witte wijnen van Sauvignon Blanc, met appellaties als Sancerre en Pouilly-Fumé [26](#page=26) [27](#page=27). 2. **Touraine & Anjou–Saumur:** Een diverse regio met Chenin Blanc, Cabernet Franc en Cabernet Sauvignon als belangrijkste druiven, waaronder Vouvray, Chinon en Savennières [27](#page=27). 3. **Pays Nantais (westen):** Dicht bij de Atlantische Oceaan met een koeler klimaat, voornamelijk Melon de Bourgogne voor Muscadet [27](#page=27). De belangrijkste druivenrassen in de Loire zijn Chenin Blanc (zeer veelzijdig), Sauvignon Blanc, Cabernet Franc, Cabernet Sauvignon, Pinot Noir en Melon de Bourgogne [27](#page=27) [28](#page=28). ##### 3.4.2.2 Klimaat en bodem Het klimaat is gematigd met warme zomers en zachte winters, en meer oceaaninvloed richting het westen. De bodem is zeer gevarieerd, met veel kalk (tuffeau) dat zorgt voor frisheid en mineraliteit [28](#page=28). ##### 3.4.2.3 Wijnstijlen De Loire produceert 55% wit, 24% rood, 14% rosé en 7% schuimwijn [28](#page=28). > **Samenvatting Elzas & Loire:** Elzas staat voor aromatische monocépagewijnen, terwijl de Loire uitblinkt in diversiteit, frisheid en terroirgedreven wijnen [28](#page=28). --- # Wijnproeven en prijszetting Dit onderwerp behandelt de analytische aspecten van wijnproeven via zintuiglijke waarneming en de diverse factoren die de prijsstelling van wijn, met name in de horeca, beïnvloeden. ### 4.1 Wijnproeven: een zintuiglijke analyse Wijnproeven omvat een gestructureerde evaluatie waarbij alle vijf zintuigen worden ingezet om de complexiteit en kwaliteit van een wijn te beoordelen. Dit proces wordt onderverdeeld in drie hoofdbeginselen: visuele analyse, olfactorische analyse (ruiken) en smaakanalyse (mondgevoel) [8](#page=8). #### 4.1.1 Visuele analyse De visuele analyse richt zich op de waarneming van de wijn door middel van het zicht. Belangrijke aspecten die hierbij worden beoordeeld zijn [9](#page=9): * **Kleurintensiteit**: de diepte van de kleur van de wijn. * **Kleurnuance**: de specifieke tint van de kleur, die aanwijzingen kan geven over de leeftijd en het druivenras. * **Helderheid**: de mate van transparantie van de wijn. * **Andere indrukken**: zoals de vorming van "tranen" (viscositeit) die verband houdt met het alcohol- en suikergehalte [9](#page=9). #### 4.1.2 Olfactorische analyse (ruiken) De olfactorische analyse, het beoordelen van de geur van de wijn, verloopt doorgaans in drie stappen [9](#page=9): 1. **Statisch ruiken**: Ruiken aan de wijn zonder deze te walsen. 2. **Eerste wals**: De wijn in het glas walsen om vluchtige aromatische componenten vrij te maken. 3. **Wals + tegenwals**: Een tweede walsbeweging, mogelijk gevolgd door een tegenwals, om de aroma's verder te ontsluiten. Na deze initiële stappen wordt gebruik gemaakt van **retronaal ruiken**. Hierbij worden de vrijgekomen aroma's via de mond naar de neus geleid, wat een dieper inzicht geeft in het aromaprofiel. Bevindingen worden verzameld en geordend met behulp van het aromawiel, waarbij aroma's worden ingedeeld in verschillende categorieën zoals fruitig, bloemig, kruidig, aards of houtachtig. De geurwaarneming kan ortho-nasaal (direct via de neus) of retro-nasaal (via de mond naar de neus) plaatsvinden [9](#page=9). #### 4.1.3 Smaakanalyse (mondgevoel) De smaakanalyse richt zich op de waarneming van de wijn in de mond via de tong en wangen. Hierbij wordt gelet op het evenwicht tussen de volgende basissmaken en componenten [10](#page=10): * **Zuur**: Geeft frisheid en structuur aan de wijn. * **Zoet**: De aanwezige suikers die de wijn rondheid geven. * **Bitter**: Vaak afkomstig van tannines of bepaalde aroma's. * **Alcohol**: De warmte en body die alcohol toevoegt. * **Structuur**: De algehele textuur en mondgevoel, mede bepaald door tannines en zuren. Een wijn wordt als "goed" beschouwd wanneer er sprake is van een aangenaam evenwicht en harmonie tussen deze elementen, resulterend in een plezierige afdronk [10](#page=10). ### 4.2 Prijsbepaling van wijn De prijs van wijn wordt door een complex samenspel van factoren bepaald. Enkele van de meest significante invloeden zijn [10](#page=10): * **Productiekosten**: Kosten gerelateerd aan de wijnbouw, druivenoogst en vinificatie. * **Transport**: Kosten voor het vervoeren van de wijn van de producent naar de consument. * **Opslag**: Kosten voor het bewaren van de wijn in kelders of magazijnen. * **Markt en vraag**: De economische principes van vraag en aanbod, die de prijs sterk kunnen beïnvloeden. De kosten van wijncomponenten zijn in de afgelopen periode aanzienlijk gestegen, wat doorwerkt in de uiteindelijke prijzen [10](#page=10): * Schroefdop: +14% * Etiket: +25% * Fles: +23% * Karton: +20% * Transport: tot +33% #### 4.2.1 Prijszetting in de horeca In de horeca is de meest gebruikte methode voor prijszetting een **multiplicatie van de aankoopprijs met een factor 3, exclusief btw**. Echter, in de praktijk varieert deze factor vaak **tussen 2 en 4 keer de aankoopprijs**. Deze variatie is afhankelijk van diverse overwegingen [10](#page=10) [11](#page=11): * **Type wijn**: Exclusieve of zeldzame wijnen kunnen een hogere marge rechtvaardigen. * **Vraag**: Wijnen met een hoge populariteit kunnen duurder worden aangeboden. * **Positionering**: De algemene prijsstrategie en het imago van het etablissement. * **Allocatie**: Beschikbaarheid en toewijzing van specifieke wijnen aan restaurants. #### 4.2.2 Wijnkaart opstellen Het samenstellen van een effectieve wijnkaart vereist zorgvuldige planning. Belangrijke aspecten om rekening mee te houden zijn [11](#page=11): * **Evenwicht tussen stijlen**: Zorgen voor een divers aanbod dat aansluit bij verschillende smaken en gerechten. * **Logische prijsopbouw**: Een geleidelijke opbouw van prijzen die voor de gast acceptabel is. * **Doelgroep**: Afstemmen van het aanbod en de prijzen op de verwachtingen en het bestedingspatroon van de gasten. * **Foodpairing**: Het aanbieden van wijnen die goed combineren met de gerechten op de menukaart. * **Voorraad**: Realistische inschatting van de benodigde hoeveelheden en omloopsnelheid. #### 4.2.3 Kelderbeheer Effectief kelderbeheer is cruciaal voor een succesvolle wijnverkoop. Hierbij is het belangrijk om kennis te hebben van [11](#page=11): * **Hoeveelheid flessen per wijn**: De optimale voorraadniveaus voor elke wijnsoort. * **Aantal couverts (gasten)**: Inschatten van de potentiële vraag op basis van het aantal verwachte gasten. * **Vintages (jaartallen)**: Het belang van jaartallen voor de kwaliteit en waarde van de wijn. #### 4.2.4 Bestellingen en leveranciers Efficiënte communicatie met leveranciers is essentieel voor het beheer van bestellingen en de voorraad. Dit omvat [11](#page=11): * **Correcte communicatie**: Duidelijke en efficiënte communicatie via bijvoorbeeld e-mail. * **Leveringsdagen afspreken**: Vaste afspraken maken over leveringsmomenten. * **Voorraad opvolgen**: Continu monitoren van de voorraadniveaus om tekorten of overschotten te voorkomen. **Hulpmiddelen** zoals de Hachette wijngids en Wine-searcher kunnen waardevolle informatie bieden bij het selecteren en prijzen van wijnen [11](#page=11). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Viticultuur | De wetenschappelijke en praktische teelt van wijnstokken, gericht op het produceren van druiven die geschikt zijn voor de wijnproductie. Dit omvat alle aspecten van de wijngaard, van bodemgesteldheid tot gewasbescherming. | | Vitis vinifera | De botanische naam voor de soort wijnstok waaruit de overgrote meerderheid van de wereldwijde wijn wordt geproduceerd. Bekende rassen binnen deze soort zijn onder andere Chardonnay, Merlot en Sauvignon Blanc. | | Phylloxera | Een minuscule bladluis die oorspronkelijk uit Noord-Amerika komt en bijna de hele Europese wijnstokpopulatie vernietigde in de late 19e eeuw. Moderne wijnbouw gebruikt resistente Amerikaanse onderstokken om deze plaag te bestrijden. | | Débourrement | Het proces waarbij de knoppen van de wijnstok in de lente openbarsten, wat het begin markeert van de groei van nieuwe scheuten en bladeren. Dit wordt gestimuleerd door oplopende temperaturen, meestal rond de 10°C. | | Nouaison | Het stadium in de groeicyclus van de wijnstok na de bloei, waarbij de bevruchte bloemen zich ontwikkelen tot kleine, harde besjes. Dit is een cruciale fase voor de uiteindelijke druivenopbrengst en kwaliteit. | | Veraison | Het stadium van rijping van de druiven, waarbij de groene bessen kleur beginnen te krijgen (blauw/paars voor blauwe druiven, geel/goud voor witte druiven). Tijdens dit proces stijgt het suikergehalte en daalt het zuurgehalte in de bes. | | Fotosynthese | Het biologische proces waarbij planten, inclusief wijnstokken, lichtenergie gebruiken om koolstofdioxide en water om te zetten in glucose (suiker) en zuurstof. Dit is essentieel voor de groei en suikerproductie in de druiven. | | Alluvium | Sediment dat is afgezet door stromend water, zoals rivieren. Alluviale bodems in wijngaarden kunnen zeer vruchtbaar zijn en variëren van zanderig tot kleiachtig, afhankelijk van de afzettingsomstandigheden. | | Plantdichtheid | Het aantal wijnstokken dat per hectare wordt aangeplant in een wijngaard. Een hogere plantdichtheid leidt vaak tot lagere opbrengsten per plant, wat de kwaliteit van de druiven ten goede kan komen. | | Gobelet | Een traditionele snoeivorm voor wijnstokken waarbij de stam kort wordt gehouden en de takken in een kelkvormige structuur worden geleid, zonder ondersteuning van draden of palen. Vaak toegepast in warmere klimaten. | | Guyot | Een populaire snoeimethode waarbij één of twee takken van de wijnstok worden geleid en vastgebonden aan draden of palen. Dit zorgt voor een gecontroleerde groei en een gelijkmatige spreiding van de druiventrossen. | | Oidium | Een schimmelziekte die de wijnstok aantast, ook wel "echte meeldauw" genoemd. Het veroorzaakt witte poederachtige vlekken op bladeren, bloemen en druiven, wat de kwaliteit en opbrengst kan verminderen. | | Grijsrot (Botrytis cinerea) | Een schimmelziekte die druiven aantast, vooral bij vochtig weer. In sommige gevallen, onder specifieke omstandigheden, kan "edele" grijze schimmel (Botrytis cinerea) bijdragen aan de complexiteit van zoete wijnen (edelrot). | | Vinificatie | Het proces waarbij druiven worden omgezet in wijn. Dit omvat alle stappen van de oogst, de vergisting, de rijping en de uiteindelijke botteling van de wijn. | | Pelmaceratie | Een techniek die soms wordt toegepast bij de productie van witte of roséwijn, waarbij de druivenmost gedurende een korte periode (uren) in contact wordt gebracht met de schillen op lage temperaturen. Het doel is om extra aroma's en kleurstoffen uit de schillen te extraheren. | | Fermentatie | Het biochemische proces waarbij gist enzymen gebruikt om suikers (voornamelijk glucose en fructose) om te zetten in alcohol en koolstofdioxide. Dit is de kernstap in de transformatie van druivensap naar wijn. | | Malolactische gisting (MLF) | Een secundair vergistingsproces waarbij de scherpere appelzuren in de wijn worden omgezet in zachtere melkzuren door melkzuurbacteriën. Dit proces maakt de wijn ronder en kan complexe aroma's toevoegen. | | Assemblage | Het mengen van verschillende wijnen om een complexer en gebalanceerder eindproduct te creëren. Dit kan gebeuren met wijnen van verschillende druivenrassen, wijngaarden, oogstjaren of zelfs verschillende regio's. | | Rosé de saignée | Een methode voor het maken van roséwijn waarbij na een korte periode van maceratie van blauwe druiven (net als bij rode wijn) een deel van de most "afgetapt" wordt. Deze most wordt vervolgens gefermenteerd om rosé te produceren. | | Rosé de pressurage | Een methode voor het maken van roséwijn waarbij blauwe druiven kort worden gekneusd en vervolgens direct worden geperst om een minimale kleur en tannine uit de schillen te onttrekken. | | Méthode traditionnelle (Champenoise) | De klassieke methode voor het maken van mousserende wijn, waarbij de tweede gisting (die de bubbels produceert) plaatsvindt in de individuele fles. Bekend van champagne en crémant. | | Remuage | Het proces binnen de méthode traditionnelle waarbij de fles herhaaldelijk wordt geroteerd en gekanteld om het bezinksel van de tweede gisting naar de hals van de fles te laten zakken. | | Dégorgement | De stap in de méthode traditionnelle waarbij het bevroren bezinksel aan de hals van de fles wordt verwijderd, meestal door het bevroren deel te laten exploderen door de druk van de koolzuur. | | Dosage | De toevoeging van een kleine hoeveelheid wijn (soms met suiker) na de dégorgement om de uiteindelijke zoetheid van de mousserende wijn te bepalen en het volume aan te vullen. | | Vin Doux Naturel (VDN) | Een type zoete wijn waarbij de gisting wordt gestopt door de toevoeging van alcohol (mutage). Dit behoudt een deel van de natuurlijke suikers in de druiven, wat resulteert in een zoete en alcoholrijke wijn. | | Edelrot (Botrytis cinerea) | Een specifieke schimmelaantasting van druiven die, onder droge omstandigheden en bij specifieke druivenrassen (zoals Sémillon), leidt tot het indrogen van de druif. Hierdoor wordt het suiker-, zuur- en smaakconcentraat verhoogd, wat resulteert in complexe, zoete wijnen. | | Olfactorische analyse | De analyse van geuren, essentieel bij wijnproeven. Het omvat zowel statisch ruiken als ruiken na het walsen, waarbij verschillende aroma's worden geïdentificeerd en ingedeeld. | | Retronasaal ruiken | Het ruiken van aroma's vanuit de mondholte naar de neus, nadat de wijn is geproefd. Dit proces draagt bij aan de complexiteit van de aroma-ervaring. | | Aromawiel | Een hulpmiddel dat wordt gebruikt bij wijnproeven om de waargenomen aroma's te categoriseren en te benoemen. Het helpt bij het gestructureerd beschrijven van de geurcomponenten van een wijn. | | Viscositeit (tranen) | De snelheid waarmee wijn langs de binnenzijde van het glas naar beneden druppelt na het walsen. Hoge viscositeit (langzame "tranen") kan duiden op een hoger alcohol- of suikergehalte. | | Allocatie | Een term die verwijst naar de toewijzing van specifieke wijnen door producenten aan distributeurs of restaurants, vaak gebaseerd op een langdurige relatie of het prestige van de wijn. | | Terroir | Een Franse term die het samenspel beschrijft van de natuurlijke omgeving die de kenmerken van een landbouwproduct, zoals wijn, beïnvloedt. Dit omvat bodem, klimaat, topografie, geologie en andere omgevingsfactoren. | | Cru | Een classificatie die de kwaliteit of het belang van een wijngaard of wijn aanduidt. De betekenis kan variëren per regio, maar duidt over het algemeen op een specifiek, kwalitatief hoogstaand gebied. | | Appellation d'Origine Contrôlée (AOC) / Appellation d'Origine Protégée (AOP) | Een Frans wettelijk systeem dat de oorsprong, productiegebied en productiemethoden van bepaalde landbouwproducten, waaronder wijn, controleert en beschermt. | | Monocépagement | Het produceren van wijn van slechts één druivenras. Veel Elzasser wijnen zijn hier een voorbeeld van, wat de kenmerken van het druivenras benadrukt. | | Négociant | Een handelaar of bottelaar die druiven of jonge wijn koopt van verschillende wijnbouwers en deze vervolgens onder eigen naam verkoopt. Dit is een belangrijke rol, vooral in regio's zoals Bourgogne. | | Climat | Een specifieke, klein perceel grond met unieke geografische en ecologische kenmerken, die de wijn die er wordt geproduceerd een distinctief karakter verlenen. Dit concept is cruciaal in Bourgogne. | | Méthode ancestrale | Een traditionele methode voor het maken van mousserende wijn waarbij de gisting in de fles start, maar er geen tweede gisting wordt geïnitieerd door toevoeging van gist en suiker. De gisting kan van nature stoppen en weer herstarten, wat leidt tot variërende druk en bubbelintensiteit. | | Charmat-methode (cuve close) | Een methode voor het produceren van mousserende wijn waarbij de tweede gisting plaatsvindt in een grote, afgesloten tank (cuve close) in plaats van in de individuele fles. Dit is efficiënter en produceert frissere wijnen, zoals Prosecco. | | Grand Cru | De hoogste classificatie binnen het Appellation Contrôlée systeem, die de beste wijngaarden of gemeenten aanduidt die uitzonderlijke kwaliteit wijn produceren. | | Premier Cru | Een classificatie die net onder Grand Cru staat en wijngaarden of gemeenten aanduidt die hoogwaardige wijn produceren, maar net niet de topkwaliteit van Grand Cru bereiken. | | Crayères | Grote, ondergrondse kalksteengrotten die oorspronkelijk werden gebruikt voor de winning van bouwmaterialen. In de Champagnestreek worden deze nu gebruikt voor de rijping en opslag van champagne vanwege hun constante temperatuur en vochtigheid. | | Liqueur de tirage | Een mengsel van wijn, suiker en gist dat wordt toegevoegd aan de basiswijn om de tweede gisting in de fles te starten voor mousserende wijnen volgens de méthode traditionnelle. | | Liqueur de dosage | Een mengsel van wijn (en soms suiker) dat na de dégorgement wordt toegevoegd om het volume in de fles van mousserende wijn aan te vullen en de gewenste zoetheid te bepalen. | | Brut Nature | Een aanduiding voor mousserende wijn met een zeer laag suikergehalte, doorgaans minder dan 3 gram per liter, na de dosage. Dit resulteert in een zeer droge wijn. | | Millésimé | Een wijn die is geproduceerd uit druiven van een enkel oogstjaar, dat op het etiket wordt vermeld. Dit wordt gedaan wanneer de kwaliteit van de druiven uit dat specifieke jaar uitzonderlijk is. | | Blanc de Blancs | Een witte mousserende wijn die uitsluitend is gemaakt van witte druiven, in Champagne meestal 100% Chardonnay. | | Blanc de Noirs | Een witte mousserende wijn die is gemaakt van blauwe druiven, in Champagne meestal een blend van Pinot Noir en Pinot Meunier. De schillen worden na de eerste persing direct verwijderd om kleur te voorkomen. | | Vendanges Tardives | Een categorie van late oogst waarbij de druiven na het bereiken van normale rijpheid langer aan de wijnstok blijven hangen om het suikergehalte te verhogen en complexere aroma's te ontwikkelen. Vaak in Elzas en Loire. | | Sélection des Grains Nobles | Een categorie voor zeer zoete, geconcentreerde wijnen waarbij de druiven selectief worden geoogst en aangetast door edelrot (Botrytis cinerea). Dit resulteert in wijnen met een rijke smaak en hoge zuurgraad. | | Edelzwicker | Een traditionele Elzasser blend van witte druivenrassen, waarvan de samenstelling kan variëren en die vaak jong wordt gedronken. | | Tuffeau | Een type kalksteen dat veel voorkomt in de Loirevallei. Deze zachte, poreuze steen is belangrijk voor de bodemgesteldheid en wordt ook gebruikt voor het bouwen van kelders en wijngaarden. | | Lie | Het bezinksel dat zich vormt op de bodem van een vat of tank na de gisting. Dit bestaat uit dode gistcellen, fruitresten en andere vaste deeltjes. | | Bâtonnage | Een techniek die wordt toegepast tijdens de rijping van witte wijnen, waarbij de lie in het vat wordt opgeroerd. Dit geeft de wijn meer textuur, complexiteit en aroma’s. | | Confrérie des Chevaliers du Tastevin | Een prestigieuze broederschap die zich inzet voor de promotie van Bourgondische wijnen en de cultuur van de regio. Ze organiseren evenementen en ceremoniën, vaak in het historische Clos de Vougeot. |