MODULE1-ETHIEK-kunst-en-ethiek-volledig.pdf

# De relatie tussen ethiek en esthetiek Dit deelonderwerp verkent de ingewikkelde wisselwerking tussen ethische en esthetische waarden binnen kunst, met inachtneming van historische debatten, diverse theoretische standpunten en specifieke casestudies [1](#page=1) [8](#page=8). ### 1.1 Ethiek versus esthetiek: een oude discussie De discussie over de relatie tussen ethiek en esthetiek is niet nieuw [8](#page=8). * **Ethiek:** De studie naar goed en slecht handelen, met vragen als ‘Zijn menselijke handelingen goed of fout?’, ‘Waarom zijn ze dat?’ en ‘Wat moet een mens doen om goed te handelen?’ [6](#page=6). * **Esthetiek:** De studie van schoonheid, met vragen als ‘Wat is schoonheid?’, ‘Welke zaken zijn mooi of lelijk?’ en ‘Op welke basis kunnen we schoonheid beoordelen?’ [6](#page=6). Centraal staat de vraag of iets ethisch goed kan zijn maar esthetisch slecht, of omgekeerd, en in hoeverre deze waarden elkaar beïnvloeden [6](#page=6). David Hume stelde in *On Suicide* dat de moraal en het fatsoen van een tijdperk van invloed zijn op de waardering van kunst. Hij observeerde dat wanneer kwaadaardige manieren worden beschreven zonder schuld of afkeuring, dit het gedicht misvormt, en dat hij niet kon genieten van dergelijke composities, ongeacht zijn excuus voor de ouderdom van de dichter [9](#page=9). **Wat zegt Hume hier?** * Een kunstwerk dat onethische ideeën belichaamt en overbrengt, wordt door Hume beschouwd als een artistiek slecht kunstwerk. Dit impliceert dat ethiek de esthetische waardering van kunst beïnvloedt; een onethisch kunstwerk verliest esthetische waarde [10](#page=10). * Hume's stelling is zowel beschrijvend ("ik kan niet genieten van een onethisch kunstwerk") als normatief ("ik mag niet genieten van een onethisch kunstwerk") [10](#page=10). > **Tip:** Hume's redenering is cruciaal voor het begrijpen van de initiële ideeën over de impact van ethiek op esthetiek. Let op het onderscheid tussen wat we *ervaren* en wat we *zouden moeten ervaren*. #### 1.1.1 Beschrijvende versus normatieve ethische vragen Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen beschrijvende en normatieve ethische vragen bij de beoordeling van kunst [12](#page=12) [13](#page=13). * **Beschrijvende vragen:** Deze vragen richten zich op de ervaringscomponent. * Heeft het gedrag van een maker invloed op je esthetische ervaring [12](#page=12)? * Kan je genieten van muziek die geweld promoot [12](#page=12)? * Kan je genieten van reality-tv waarbij mensen werden uitgebuit [12](#page=12)? * **Normatieve vragen:** Deze vragen gaan over wat wenselijk of acceptabel is. * Is het wenselijk om te genieten van kunst gemaakt door iemand die onethisch handelde [13](#page=13)? * Is het oké om te genieten van een film die geweld promoot [13](#page=13)? * Is het oké om te genieten van reality-tv waarbij mensen werden uitgebuit [13](#page=13)? Het is ook mogelijk om zelf voorbeelden te bedenken van kunstwerken die wel of niet gewaardeerd kunnen worden vanwege hun ethisch dubieuze boodschap [14](#page=14). > **Tip:** Maak voor jezelf een lijstje met kunstwerken die je persoonlijk sterk beïnvloed zijn door ethische overwegingen, zowel positief als negatief. Dit helpt bij het internaliseren van de concepten. #### 1.1.2 De manier van tonen versus de getoonde waarden Het gaat niet enkel om welke ethische waarden getoond worden, maar **hoe** ze getoond worden. Een film of documentaire over seksisme is niet per definitie seksistisch; de vraag is welk perspectief het werk biedt op ethische kwesties [11](#page=11). ### 1.2 Ethiek versus esthetiek: verschillende relaties Ethiek kan op diverse manieren een rol spelen in de waardering van kunst [15](#page=15): #### 1.2.1 Ethische kwesties ‘buiten’ het kunstwerk Dit betreft de scheiding tussen de artiest en het kunstwerk [17](#page=17). * **Beschrijvend:** Geniet je minder van een kunstwerk als je weet dat de maker immoreel denkt of handelt [17](#page=17)? * **Normatief:** Is het moreel wenselijk om dergelijke kunstwerken niet te kopen of consumeren [17](#page=17)? Er zijn verschillende standpunten hierover: 1. **Winst:** Genieten mag, zolang de artiest er niet rijker van wordt [18](#page=18). 2. **Principe:** Het consumeren van zulke culturele producten impliceert (impliciete) instemming met de immorele daden van de maker [18](#page=18). 3. **Perceptie:** Het voelt slecht om deze producten te consumeren [18](#page=18). Bij het openbaar boycotten (cancellen) van kunstwerken kunnen ethische problemen ontstaan [18](#page=18): * Werkt een boycot [19](#page=19)? * Is cancellen een gepaste straf voor iedereen [19](#page=19)? * Wie wordt getroffen door een boycot [19](#page=19)? * Wat verliezen we artistiek door een boycot [19](#page=19)? * ‘Ethische grootspraak’: draag je bij aan het debat of toon je enkel je eigen moraliteit [19](#page=19)? #### 1.2.2 De bedoelingen van de kunstenaar De kernvraag hier is of de maker het goede of het slechte voor ogen had. Problemen hierbij zijn [20](#page=20): * Hoe weten we dit? Intenties zijn moeilijk te achterhalen [20](#page=20). * Goede intenties kunnen leiden tot slechte gevolgen; hoe beoordelen we dit ethisch [20](#page=20)? > **Voorbeeld:** De film *Cuties* werd geprezen om het aanpakken van de pornografie van jonge vrouwen, ondanks dat sommige scènes "gruwelijk onbekijkbaar" waren, omdat de goede trouw van de makers duidelijk was [21](#page=21). #### 1.2.3 De omstandigheden waaronder het werk is gemaakt Dit omvat diverse ethische kwesties gerelateerd aan het productieproces [22](#page=22): * Grensoverschrijdend gedrag tijdens productie [22](#page=22). * Misinformatie over het project [22](#page=22). * (Commerciële) uitbuiting van kwetsbare groepen [22](#page=22). * Informatie achterhouden voor artistieke prestaties [22](#page=22). * Fysieke en mentale pijn bij medewerkers [22](#page=22). * Ecologische impact van het maakproces [22](#page=22). > **Voorbeeld:** Bernardo Bertolucci gaf toe dat actrice Maria Schneider niet op de hoogte was gesteld van een intense scène in *Last Tango in Paris* om haar zo de gewenste gevoelens van vernedering te laten ervaren. Dit leidde tot veel controverse rondom uitbuiting in het maakproces [23](#page=23) [24](#page=24). Santiago Sierra's werk, zoals *The Wall of a Gallery Pulled Out, Inclined 60 Degrees from the Ground and Sustained by 5 People* waarbij arbeiders werden ingezet om een muur te ondersteunen, roept de vraag op of de politieke boodschap even sterk zou zijn zonder de uitbuiting [25](#page=25). #### 1.2.4 Het perspectief dat het kunstwerk biedt Vaak wordt aangenomen dat kunst een moreel wenselijk perspectief moet promoten. Dit betekent niet dat immorele handelingen niet getoond mogen worden, maar wel dat het voor het publiek duidelijk moet zijn dat deze handelingen moreel verwerpelijk zijn [26](#page=26). > **Stelling:** "Een kunstwerk moet mensen aanzetten tot het goede te doen, of minstens niet aanzetten tot het slechte te doen" [27](#page=27). Voorbeelden van ethische ‘(on)deugden’ in kunst zijn [28](#page=28): * Geweld verheerlijken [28](#page=28). * Aanzetten tot haat of geweld [28](#page=28). * Onrecht of geweld banaliseren [28](#page=28). * Stereotypering op basis van ras, geslacht, leeftijd, religie, etniciteit, seksuele geaardheid, handicap, fysieke verschijning of sociale status [28](#page=28). * Een stem geven aan de stemlozen [28](#page=28). * Belangenconflicten vermijden [28](#page=28). * Conflicten blootleggen [28](#page=28). * Bevorderen van open uitwisseling van visies [28](#page=28). De films van Quentin Tarantino worden vaak bekritiseerd vanwege het verheerlijken van geweld. De verdediging is dat het geweld gestileerd en onrealistisch is, en dient om de kunstmatigheid van het medium te benadrukken, of zelfs simpelweg ‘leuk’ is. Echter, er is kritiek dat de verheerlijking van mannelijke macht ten koste gaat van vrouwelijk lijden en de ondergeschiktheid van vrouwen normaliseert [29](#page=29) [30](#page=30) [60](#page=60). Stereotypering en banalisering van geweld of onrecht komen ook voor, bijvoorbeeld in de kritiek op de film *Grease*, waarbij het negeren van de implicaties van aanranding en het opnieuw configureren van een identiteit voor een man die niet goed behandelt, problematisch wordt geacht [32](#page=32). #### 1.2.5 De manier waarop de kunst ‘gebruikt’ wordt nadien Dit aspect kijkt naar de impact van kunstwerken na hun creatie, met name hoe ze worden geïnterpreteerd en hoe ze de publieke opinie of het gedrag kunnen beïnvloeden [34](#page=34). > **Casestudy:** De Netflix-serie "13 Reasons Why" werd in verband gebracht met een stijging van 28,9% in zelfmoordcijfers onder Amerikaanse jongeren na de release [39](#page=39). De voorstelling van zelfdoding in de serie *Familie* van Milo Rau wordt als problematisch beschouwd vanuit het oogpunt van suïcidepreventie, ondanks de artistieke kracht van de voorstelling. Het expliciet tonen van de ophanging zonder epiloog of hoop wordt als controversieel ervaren [40](#page=40). ### 1.3 De relatie tussen ethische en artistieke waarde: 3 posities Ethische kunstkritiek neemt een ethische component mee in de interpretatie en evaluatie van kunst. Er zijn drie traditionele posities [41](#page=41): 1. **Moralisme:** Ethische kenmerken beïnvloeden de artistieke waarde [42](#page=42). * **Radicaal moralisme:** Esthetische waarde wordt volledig bepaald door morele waarde. Dit standpunt wordt bekritiseerd omdat het formele kenmerken negeert en kunst moeilijk onderscheidt van andere culturele producten zoals politieke toespraken [44](#page=44) [45](#page=45). * **Gematigd moralisme:** Morele gebreken of verdiensten kunnen soms een rol spelen in de esthetische evaluatie van een werk. Ethische oordelen over kunst worden dus soms gezien als esthetische evaluaties, waarbij morele ideeën een structurele rol spelen [46](#page=46). > **Voorbeeld:** De film *Moonlight* werd door sommigen als saai ervaren, terwijl anderen de film prezen om de onvervalste weergave van een leven dat zelden wordt getoond. De kritiek hierbij is dat maatschappelijke betekenis niet mag immuniseren tegen kritiek, en dat maatschappelijke betekenis niet gelijk staat aan artistieke topkwaliteit [47](#page=47) [48](#page=48). 2. **Autonomisme:** Ethische kenmerken hebben geen invloed op de artistieke waarde. Esthetische waarde is autonoom van andere waarden [42](#page=42) [50](#page=50). * **Radicaal autonomisme:** De enige juiste reactie op kunst is gericht op pure esthetische kwaliteiten ("l'art pour l'art"). Oscar Wilde is hier een voorbeeld van, ondanks dat zijn werk morele kwesties behandelde; deze waren irrelevant voor de esthetische waarde. Radicaal autonomisme vindt aantrekkingskracht omdat het een duidelijk antwoord geeft op wat kunst is en omdat het moeilijk is morele overwegingen te verbinden aan muziek of abstracte kunst. Het wordt echter bekritiseerd omdat het een eng begrip van esthetische waarde hanteert en negeert hoe kunst onlosmakelijk verbonden kan zijn met sociale en morele waarden. Noël Carroll stelt dat vrijwel geen enkel narratief kunstwerk zonder morele reflectie kan, zelfs als het bestaande moraliteit uitdaagt [53](#page=53) [54](#page=54) [55](#page=55). * **Gematigd autonomisme:** Erkent dat morele verdiensten of gebreken een rol kunnen spelen in de inhoud van kunstvormen en dat morele oordelen relevant kunnen zijn. Echter, de esthetische en morele waarde blijven autonoom: een werk wordt nooit esthetisch beter of slechter door zijn morele sterktes of gebreken. Een gebrekkig moreel perspectief kan worden omarmd zonder afbreuk te doen aan de esthetische waarde [58](#page=58). > **Voorbeeld:** Ruïneporno wordt als ethisch problematisch beschouwd vanwege de uitbuiting van ellende zonder inspraak of engagement, ondanks de directe en sensatiezoekende respons die het genereert [59](#page=59). 3. **Immoralisme:** Ethisch betreurenswaardige kenmerken kunnen juist bijdragen aan de artistieke waarde van het werk [42](#page=42). * Dit perspectief stelt dat morele gebreken, zoals de presentatie van een 'ruwe held' (een personage dat zowel verwerpelijk als aardig is en het publiek in zelfconflict brengt), juist esthetisch verdienstelijk kunnen zijn. Het vermogen om het publiek gevoelens en verlangens te laten ervaren die strijdig zijn met hun eigen principes, wordt gezien als een artistieke prestatie. Het overwinnen van weerstand tegen immorele karakters zorgt voor spanning en toewijding tot het kunstwerk [63](#page=63) [64](#page=64) [65](#page=65). * Een tegenargument is dat immorele kunst, die onethische houdingen voorschrijft, esthetisch gebrekkig is omdat onrechtvaardigde reacties niet gerechtvaardigd kunnen worden [66](#page=66). > **Casestudy: Leni Riefenstahl’s ‘Triumph des Willens’** * **Ethische waarde:** Verheerlijking van nazi-ideologie, propaganda, zet aan tot haat [69](#page=69). * **Artistieke waarde:** Innovatieve cameratechnieken, zeer doeltreffend (qua propaganda), cinematografisch verblindend [69](#page=69). * **Moralisme:** De artistieke waarde wordt tenietgedaan door de onethische kenmerken [70](#page=70). * **Autonomisme:** De film is immoreel én van grote artistieke waarde; deze kenmerken beïnvloeden elkaar niet [70](#page=70). * **Immoralisme:** De film is immoreel én van grote artistieke waarde; de artistieke waarde is deels hoog ómwille van de onethische aspecten [70](#page=70). > **De ‘slechte fan’:** Dit type kijker ziet het slechte gedrag van personages als heroïsch (Type 1) of erkent het slechte gedrag, maar beschouwt het als irrelevant (Type 2) [72](#page=72) [73](#page=73). ### 1.4 Lessen die kunst kan leren en verantwoordelijkheid Goede kunst kan ons helpen om nieuwe morele inzichten te ontwikkelen, of reeds aanvaarde inzichten te versterken. Kunst kan ons trainen in het voelen van verschillende emoties en sympathiseren met diverse mensen, en ons bewust maken van zaken die eerder triviaal leken [74](#page=74). Makers kunnen stereotyperende acties gebruiken om goed of slecht te illustreren, maar als dit niet gepaard gaat met emotioneel begrip van de ernst van deze gedragingen, gaan de morele lessen verloren. Het is echter moeilijk om alle verantwoordelijkheid bij de maker te leggen, omdat ieders interpretatie gevormd wordt door persoonlijke achtergrond en zelfs humeur [75](#page=75). --- # Stromingen binnen de ethiek Dit hoofdstuk introduceert de drie belangrijkste stromingen binnen de ethiek: deugdenethiek, gevolgenethiek en plichtenethiek, en beschrijft hun kernprincipes en focus [2](#page=2). ### 2.1 Deugdenethiek Deugdenethiek focust op de innerlijke gesteldheid van de handelende mens, in plaats van op de handeling zelf. De kern van deze stroming is dat een goed mens een deugdzaam mens is. Deugdzaamheid wordt niet als aangeboren beschouwd, maar als iets dat de mens zich eigen kan maken [3](#page=3). > **Tip:** Denk bij deugdenethiek aan karaktereigenschappen zoals moed, rechtvaardigheid en wijsheid. Het gaat erom dát je de juiste karaktereigenschappen ontwikkelt en nastreeft. ### 2.2 Gevolgenethiek De gevolgenethiek stelt dat een handeling goed is als het resultaat ervan goed is voor zoveel mogelijk mensen. Hierbij zijn de consequenties van de handeling doorslaggevend; de intentie van de handeling is minder belangrijk dan het uiteindelijke resultaat. Het niet-handelen kan onder deze ethiek ook als onethisch worden beschouwd [4](#page=4). > **Tip:** Deze stroming wordt ook wel consequentialisme genoemd. Een bekend voorbeeld is het utilisme, dat streeft naar het grootste geluk voor het grootste aantal mensen. > **Example:** Stel, je kunt een leugen vertellen die voorkomt dat iemand heel erg gekwetst wordt. Volgens de gevolgenethiek zou dit, afhankelijk van de precieze uitkomst, de ethisch juiste keuze kunnen zijn omdat het lijden vermindert. ### 2.3 Plichtenethiek Plichtenethiek, ook wel deontologische ethiek genoemd, benadrukt dat het de plicht is van ieder mens om het juiste te doen, ongeacht de gevolgen van de handeling. Volgens deze stroming mag iets wat slecht is niet gedaan worden, zelfs niet als het resultaat goed is. De morele beoordeling van een handeling ligt bij de intentie, en de vraag of een resultaat als 'goed' wordt beschouwd, is louter subjectief. Dit maakt de plichtenethiek een zeer principiële benadering [5](#page=5). > **Tip:** Bij plichtenethiek staan morele regels en plichten centraal. Denk aan principes zoals 'niet liegen' of 'niet stelen', die als absolute normen worden gezien. > **Example:** Volgens de plichtenethiek is liegen altijd verkeerd, zelfs als de leugen bedoeld is om iemand te beschermen of een positief gevolg te bereiken. De intentie is om de waarheid te spreken, wat een morele plicht is. --- # Posities over de relatie tussen ethische en artistieke waarde Deze sectie behandelt de verschillende benaderingen van de relatie tussen ethische en artistieke waarde, onderverdeeld in drie hoofdposities: moralisme, autonomisme en immoralisme [41](#page=41). ### 3.1 Ethische kunstkritiek Ethische kunstkritiek houdt in dat een ethische component wordt meegenomen in de interpretatie en evaluatie van kunst. De traditionele tegenstellingen hierin zijn autonomisme en moralisme [41](#page=41). ### 3.2 De drie hoofdposities De drie belangrijkste posities met betrekking tot de relatie tussen ethische en artistieke waarde zijn: * **Moralisme:** Ethisch lovenswaardige kenmerken van een kunstwerk dragen bij aan de artistieke waarde, terwijl ethisch betreurenswaardige kenmerken de artistieke waarde verminderen [42](#page=42). * **Autonomisme:** Ethische kenmerken van een kunstwerk hebben geen invloed op de artistieke waarde ervan [42](#page=42). * **Immoralisme:** Ethisch betreurenswaardige kenmerken kunnen bijdragen tot de artistieke waarde van het werk [42](#page=42). ### 3.3 Moralisme Moralisme stelt dat de morele waarde van een kunstwerk direct invloed heeft op de artistieke waarde ervan [42](#page=42). #### 3.3.1 Radicaal moralisme Radicaal moralisme is de opvatting dat de esthetische waarde van een kunstwerk volledig wordt bepaald door zijn morele waarde. De meest extreme versie reduceert alle esthetische waarde tot morele waarde. Leo Tolstoj was een voorstander van dit standpunt, waarbij hij benadrukte dat het doel dat kunst kan dienen in het leven belangrijker is dan het plezier dat het kan geven [44](#page=44). **Kritiek op radicaal moralisme:** Radicaal moralisme is breed bekritiseerd omdat het fundamentele aspecten van esthetische waarde negeert, zoals formele kenmerken. Critici stellen dat deze positie moeite heeft om kunst te onderscheiden van andere culturele producten, zoals politieke toespraken, omdat de criteria voor esthetische waarde geen unieke kenmerken van kunst meenemen [45](#page=45). #### 3.3.2 Gematigd moralisme Gematigd moralisme beweert dat sommige kunstwerken moreel beoordeeld kunnen worden en dat morele gebreken en/of verdiensten van een werk soms een rol kunnen spelen in de esthetische evaluatie. Ethische oordelen over kunst zijn volgens gematigde moralisten dus soms esthetische evaluaties. Deze positie gaat ervan uit dat morele ideeën een structurele rol spelen in het ontwerp van veel kunstwerken [46](#page=46). > **Voorbeeld (interpretatie van 'Moonlight'):** Een recensie van de film 'Moonlight' illustreert dit standpunt. Hoewel sommigen de film saai vonden, betoogt de recensent dat de film juist door het tonen van een leven dat men zelden overweegt, de complexiteit van iemands bestaan op een onvervalste manier kan laten zien. Dit draagt bij aan de eenvoud, pijn en schoonheid van de film. Een andere recensent betwist dit en stelt dat de maatschappelijke betekenis van een kunstwerk weliswaar essentieel is voor het begrip, maar het kunstwerk niet immuun mag maken voor kritiek op formele aspecten of acteerprestaties. De nadruk op ideologie kan volgens deze kritiek het artistieke streven degraderen [47](#page=47) [48](#page=48). ### 3.4 Autonomisme Autonomisme is de opvatting dat esthetische waarde autonoom is van andere soorten waarde, zoals morele waarde. Deze positie wordt ook wel 'estheticisme' genoemd en benadrukt de zuivere esthetische kenmerken van kunstwerken [50](#page=50). #### 3.4.1 Zuivere esthetische kwaliteiten Zuivere esthetische kwaliteiten kunnen formele en inhoudelijke kenmerken omvatten, of, voor sommige autonomisten, alleen formele kenmerken [50](#page=50). #### 3.4.2 Formalisme vs. Autonomisme Het is belangrijk op te merken dat formalisme en autonomisme geen identieke standpunten zijn, hoewel formalisten vaak autonomisten zijn. Formalisme is de opvatting dat de juiste manier om op kunst te reageren is door te reageren op de formele kenmerken ervan, of dat de esthetische waarde uitsluitend wordt bepaald door deze kenmerken [50](#page=50). #### 3.4.3 Estheticisme Estheticisme verwijst naar de extreme positie die stelt dat esthetische waarde de hoogste van alle waarden is. Interessant genoeg zouden rechtvaardigingen voor deze positie vaak beroep doen op morele normen. Richard Posner stelde bijvoorbeeld dat de esthetische visie een morele visie is die waarden als openheid, onthechting, hedonisme en tolerantie benadrukt. Estheticisme kan in zijn meest extreme vorm als een versie van radicaal moralisme worden gezien [51](#page=51). > **Vraag voor zelfreflectie:** Ga je akkoord met de suggestie dat geen enkele vorm van kunst vrij is van ideologie of maatschappelijke boodschap? Zouden mensen met linkse idealen kunst met een maatschappelijke boodschap verkiezen, terwijl mensen met rechtse idealen de voorkeur geven aan 'kunst omwille van de kunst' [52](#page=52)? #### 3.4.4 Radicaal autonomisme Radicaal autonomisme stelt dat de juiste manier om op kunst te reageren is door uitsluitend te reageren op de zuivere esthetische kwaliteiten van het werk, wat overeenkomt met het motto 'l’art pour l’art'. Oscar Wilde wordt genoemd als voorbeeld, hoewel zijn eigen werk morele kwesties behandelde; hij meende dat deze irrelevant waren voor de esthetische waarde [53](#page=53). **Aantrekkingskracht van radicaal autonomisme:** Een reden voor de aantrekkingskracht is het duidelijke antwoord op vragen over de unieke kenmerken van kunst. Het lijkt ook aannemelijk omdat het moeilijk is in te zien hoe morele overwegingen relevant kunnen zijn voor muziek of abstracte kunst [54](#page=54). **Kritiek op radicaal autonomisme:** Deze visie gaat uit van een nauw begrip van esthetische waarde, dat alleen de weergave van het onderwerp (formele kenmerken, schoonheid) waardeert, maar niet het onderwerp zelf (morele kenmerken). Het negeert mogelijke manieren waarop kunst esthetische waarde kan hebben en hoe bepaalde kunstvormen onlosmakelijk verbonden zijn met belangrijke sociale waarden. Noël Carroll merkt op dat kunstwerken, zelfs die welke 'moraliteit' lijken te mijden, vaak de morele krachten van het publiek activeren om bestaande moraal uit te dagen [54](#page=54) [55](#page=55). #### 3.4.5 Gematigd autonomisme Gematigd autonomisme erkent dat morele verdiensten of gebreken een rol kunnen spelen in de inhoud van bepaalde kunstvormen en dat morele oordelen relevant kunnen zijn. Echter, het houdt vol dat de esthetische waarde en de morele waarde van kunstwerken autonoom blijven. Een kunstwerk zal volgens deze positie nooit esthetisch beter zijn vanwege morele sterktes, noch slechter vanwege morele gebreken. Een kunstwerk kan een publiek uitnodigen een gebrekkig moreel perspectief te omarmen, zonder dat dit de esthetische waarde aantast [58](#page=58). > **Voorbeeld (Ruïneporno):** Het fenomeen 'ruïneporno' wordt als ethisch problematisch beschouwd vanwege de financiële en esthetische uitbuiting van ellende die gepaard gaat met stedelijk verval. Het wordt vastgelegd door buitenstaanders zonder inspraak of engagement met de gemeenschap. Echter, vanuit een autonoom perspectief kan de sensatiezucht en objectivering die dit soort kunst kenmerkt, als artistieke verdienste worden gezien [59](#page=59). > **Voorbeeld (Tarantino):** De gore in films van Quentin Tarantino wordt gezien als een instrument om het kunstmatige karakter van film te benadrukken, niet als een realistische weergave van geweld. Het plezier dat men hieruit haalt, wordt niet verward met een emotionele ziekte, ondanks een Amerikaanse paranoia die dit wel doet [60](#page=60). > **Vraag voor zelfreflectie:** Wat als de kunstenaar een ethische intentie had, maar hierin faalde? Is dit dan geen artistiek of esthetisch falen [61](#page=61)? ### 3.5 Immoralisme Immoralisme stelt dat het immorele karakter van een kunstwerk ook, soms, een positieve impact kan hebben op de artistieke waarde ervan [42](#page=42). #### 3.5.1 Ruwe helden en artistiek probleem Een type moreel gebrekkig kunstwerk is er een dat een 'ruwe held' presenteert. Een ruwe held is een personage dat zowel verwerpelijk als aardig is, en het publiek in een staat van zelfconflict brengt. Kunstwerken die dit doen en een artistiek probleem presenteren waarmee het publiek moet worstelen, worden als esthetisch verdienstelijk beschouwd en leveren een esthetische prestatie. Concluderend kunnen morele gebreken, zoals de presentatie van een ruwe held, ook esthetische prestaties zijn [63](#page=63). Anne Eaton betoogt dat het vermogen om een publiek dingen te laten voelen en verlangen die strijdig zijn met hun weloverwogen opvattingen, juist om die reden een esthetische prestatie is. Morele gebreken kunnen dus een belangrijke bijdrage leveren aan de esthetische waarde van een werk. De spanning die ontstaat door weerstand tegen immorele karakters op te heffen, zorgt voor grote toewijding aan het kunstwerk [64](#page=64) [65](#page=65). #### 3.5.2 Tegenargument: immoralisme als moralisme Een tegenargument is dat immoralisme een vorm van moralisme is. Dit komt voort uit de redenering dat immorele kunst onethische houdingen manifesteert en deze aanbeveelt aan een publiek. Onethische reacties op voorschrift zijn nooit gerechtvaardigd, en het is een esthetische fout voor kunst om een ongerechtvaardigde reactie voor te schrijven. Hieruit volgt dat immorele kunst esthetisch gebrekkig is [66](#page=66) [67](#page=67). #### 3.5.3 Analyse van 'Triumph des Willens' De film 'Triumph des Willens' van Leni Riefenstahl wordt geanalyseerd vanuit de drie posities [68](#page=68). * **Ethische waarde:** De film verheerlijkt de nazi-ideologie, heeft een belangenconflict door propaganda te zijn voor de opdrachtgever, toont geen conflict of nuance, en zet aan tot haat [69](#page=69). * **Artistieke waarde:** De film kenmerkt zich door innovatieve cameratechnieken, is zeer doeltreffend als propaganda, en wordt omschreven als 'cinematografisch oogverblindend' [69](#page=69). Vanuit de verschillende posities wordt dit als volgt beoordeeld: * **Moralisme:** De artistieke waarde van de film wordt teniet gedaan door haar onethische kenmerken [70](#page=70). * **Autonomisme:** De film is immoreel én van grote artistieke waarde; deze twee kenmerken beïnvloeden elkaar niet [70](#page=70). * **Immoralisme:** De film is immoreel én van grote artistieke waarde, waarbij de artistieke waarde deels hoog is *omwille van* de onethische aspecten [70](#page=70). > **Vraag voor zelfreflectie:** Vind je alle posities verdedigbaar? Leg uit waarom [70](#page=70). #### 3.5.4 De drie perspectieven in één quote Een citaat van Grayson Haver Currin over Varg Vikernes en zijn muziekproject Burzum illustreert de spanning tussen de drie perspectieven. Vikernes, veroordeeld voor moord en brandstichting, wordt beschreven als een 'idioot die in staat is om af en toe interessante kunst te maken, mogelijk vanwege die opvattingen'. Sommige mensen verwerpen elke vermelding van hem, terwijl anderen zijn politiek en daden loskoppelen van zijn muziek. Dit toont de complexiteit van het scheiden van artistieke creatie van de morele persona van de kunstenaar [71](#page=71). --- # Ethische overwegingen bij fictieve representaties van genocide Het fictief verbeelden van genocide roept complexe ethische dilemma's op die verband houden met de intenties van makers, de historische accuraatheid en het geboden perspectief [79](#page=79). ### 4.1 Definitie van genocide Genocide wordt gedefinieerd als handelingen, gepleegd met de intentie om een nationale, etnische, raciale of religieuze groep geheel of gedeeltelijk te vernietigen. Dit omvat doden, toebrengen van ernstig lichamelijk of geestelijk letsel, opleggen van levensomstandigheden gericht op fysieke vernietiging, nemen van maatregelen om geboorten te voorkomen, en het gedwongen overbrengen van kinderen naar een andere groep. Genocide is een misdaad onder internationaal recht, hoewel de historische classificatie van gebeurtenissen als genocides vaak betwist wordt, voornamelijk door de beschuldigden [77](#page=77). > **Voorbeeld:** Benjamin Netanyahu's verklaring dat een genocide slechts "één middag" zou duren als dat de intentie was, illustreert de controverse rondom de definitie en erkenning van genocide [78](#page=78). ### 4.2 Ethische vraagstukken bij fictieve representaties De ethische problematiek bij het verbeelden van genocide in fictie kan worden onderverdeeld in drie kernpunten: #### 4.2.1 De (on)ethische intenties van de makers De algemene bedoeling van een fictieve representatie van genocide is vaak om de gruwel ervan onder de aandacht te brengen. Meer specifieke motivaties kunnen zijn: het belichten van de goede daden van individuen, het inzichtelijk maken van de slechte daden van genocideplegers, het tonen van onderbelichte aspecten, het laten inleven in een bepaald perspectief, of het stimuleren van historisch bewustzijn [80](#page=80). Onethische intenties kunnen bestaan uit het stigmatiseren van bepaalde groepen of het 'herschrijven' (vervalsen) van de geschiedenis. Het succes van films over genocides bij prestigieuze prijzen zoals de Oscars kan ook leiden tot twijfels over de zuiverheid van de intenties van de makers [81](#page=81) [82](#page=82). > **Tip:** Overweeg altijd kritisch de mogelijke verborgen agenda's van makers bij het interpreteren van hun werk. #### 4.2.2 De historische accuraatheid van de fictie Het hanteren van historische accuraatheid in fictieve representaties van genocide is cruciaal vanwege de potentiële schade die onnauwkeurigheden kunnen veroorzaken. Dit omvat schade aan de familie van betrokkenen, het in een kwaad daglicht stellen van groepen, het vervagen van de grens tussen waarheid en leugen in het 'fake news' tijdperk, en het stimuleren van verkeerd historisch inzicht [83](#page=83). > **Vraag ter reflectie:** In welke gevallen is historische accuraatheid voor jou minder belangrijk bij het beoordelen van een fictieve representatie van genocide? Ben Walters suggereert dat sommige films een "ethische vakantie" aanbieden door zich los te maken van historische realiteit, wat kan leiden tot een vicieuze immoraliteit [85](#page=85). #### 4.2.3 Het (al dan niet beoogde) perspectief dat de film biedt Een film kan uitnodigen tot reflectie over maatschappelijke onrechtvaardigheden, iemands eigen positie, of aanzetten tot 'het goede' doen. De morele lessen uit films als *Schindler's List* kunnen divers zijn [86](#page=86) [87](#page=87): * Ook in het aangezicht van groot kwaad kan men zinvolle acties ondernemen [88](#page=88). * Helden zijn niet altijd perfect en kunnen ook opportunistisch zijn [88](#page=88). * Mensen in het bedrijfsleven kunnen een belangrijke rol spelen in het bijdragen aan het algemeen belang [88](#page=88). * Corruptie kan leiden tot verminderd mededogen [88](#page=88). * Het bewaren van de verhalen van levende getuigen is essentieel naarmate de tijd verstrijkt [88](#page=88). Er zijn echter ook potentiële ethische problemen bij dergelijke films. Een veelvoorkomend kritiekpunt, geïllustreerd door de analyse van 'One good man', is de focus op de morele ontwikkeling van een enkel individu (vaak een man) in plaats van op de bredere onrechtvaardigheden. De holocaust kan dan als decor dienen voor de persoonlijke ontwikkeling van de protagonist [89](#page=89) [90](#page=90). > **Tip:** Wees alert op films die het individu centraal stellen en daardoor de complexiteit van massale misdaden bagatelliseren. De film kan ook de "banaliteit van het kwaad", zoals beschreven door Hannah Arendt, ontkennen. Dit gebeurt wanneer de film de medeplichtigheid van 'gewone' mensen aan genocide negeert en impliceert dat daders intrinsiek immorele monsters zijn. Dit 'wij versus zij'-perspectief voorkomt zelfreflectie bij de kijker en suggereert dat men zelf nooit een dader zou zijn [92](#page=92) [93](#page=93). Verder kan een film een valse suggestie wekken van een nette afronding of een 'nooit meer' scenario, terwijl genocides complex zijn en de beweegredenen niet zomaar verdwijnen. Films die dit doen, dwingen de kijker vaak niet na te denken over de hedendaagse betekenis van genocides [94](#page=94). #### 4.2.4 Alternatieve benaderingen en kritiek *The Boy in the Striped Pyjamas*, gebaseerd op het boek van John Boyne, biedt een fictief verhaal binnen een historische context van de Holocaust. Deze film wordt geprezen voor het vermijden van een absoluut onderscheid tussen goed en kwaad door nazi's niet als pure monsters af te schilderen, maar als liefhebbende ouders, en door te tonen hoe de Holocaust door betrokkenen als 'gerechtvaardigd' werd gezien als onderdeel van de oorlog. David Thewlis benadrukt het belang van het onderzoeken van de menselijkheid van de daders, gebaseerd op hun dagelijkse leven en overtuigingen. De film legt ook de nadruk op brede medeplichtigheid, waarbij de burgerlijke maatschappij de genocide 'toestond' door onverschilligheid [95](#page=95) [96](#page=96) [97](#page=97) [98](#page=98). Echter, ook deze film kent ethische problemen. Critici wijzen op het sentimentele verhaaltje dat de Holocaust als decor lijkt te gebruiken, en de onduidelijke boodschap die het einde meegeeft aan het publiek. Sommigen beweren dat het einde, met de scène in de gaskamer, benadrukt dat niemand daar thuishoorde. Steven De Foer bekritiseert het einde als een gekunstelde dramatische ontknoping die leidt tot sentimentele emoties en melodrama, waarbij de pathos rond het persoonlijke verhaal het bredere leed devalueert. Hij stelt dat de film impliciet zegt: "Spijtig dat er zes miljoen mensen vergast zijn, maar weet je wat pas écht erg is? Dat kleine Bruno..." [100](#page=100) [99](#page=99). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Deugdenethiek | Een ethische stroming die de nadruk legt op het karakter en de innerlijke gesteldheid van de handelende persoon, waarbij deugdzaamheid als sleutel tot goed handelen wordt gezien. | | Gevolgenethiek | Een ethische stroming die stelt dat de moraliteit van een handeling wordt bepaald door de uitkomst of de gevolgen ervan; het resultaat voor het grootste aantal mensen is doorslaggevend. | | Plichtenethiek (Deontologische ethiek) | Een ethische stroming die de nadruk legt op de plicht en de intentie achter een handeling, waarbij bepaalde handelingen intrinsiek juist of onjuist zijn, ongeacht de gevolgen. | | Ethiek | De studie die zich bezighoudt met de concepten van goed en kwaad, moraliteit en de principes van juist handelen in menselijke gedragingen. | | Esthetiek | De studie die zich bezighoudt met de aard van schoonheid, kunst en smaak, en de principes die onze waardering van het mooie bepalen. | | Autonomisme | De opvatting dat de esthetische waarde van een kunstwerk onafhankelijk is van andere waarden, zoals morele of politieke waarden. | | Moralisme | De opvatting dat ethische kenmerken van een kunstwerk direct bijdragen aan of afdoen aan de esthetische waarde ervan; een kunstwerk is esthetisch beter als het moreel lofwaardig is. | | Immoralisme | De positie die stelt dat moreel verwerpelijke kenmerken van een kunstwerk soms kunnen bijdragen aan de artistieke waarde ervan, omdat ze de kijker uitdagen of een complexer artistiek probleem presenteren. | | Radicaal moralisme | Een extreme vorm van moralisme die stelt dat de esthetische waarde van een kunstwerk volledig wordt bepaald door zijn morele waarde, waarbij alle andere aspecten worden genegeerd. | | Gematigd moralisme | Een minder extreme vorm van moralisme die erkent dat morele gebreken of verdiensten van een werk soms een rol kunnen spelen in de esthetische evaluatie, maar niet de enige bepalende factor zijn. | | Radicaal autonomisme | De opvatting dat de juiste reactie op kunst uitsluitend gebaseerd moet zijn op de zuivere esthetische kwaliteiten van het werk, met het motto 'l'art pour l'art'. | | Gematigd autonomisme | Een autonomistische positie die erkent dat morele overwegingen relevant kunnen zijn voor de inhoud van bepaalde kunstvormen, maar volhoudt dat de esthetische en morele waarde van kunstwerken autonoom blijven. | | Genociden | Handelingen die gepleegd worden met het oogmerk om een nationale, etnische, raciale of religieuze groep als zodanig, geheel of gedeeltelijk, te vernietigen, zoals gedefinieerd in het internationaal recht. | | De banaliteit van het kwaad | Het concept, populair gemaakt door Hannah Arendt, dat aangeeft dat veel deelnemers aan gruwelijke daden geen intrinsiek immorele monsters zijn, maar gewone mensen die medeplichtig worden door omstandigheden of gebrek aan reflectie. | | Ruïneporno | Een vorm van fotografie of film die zich richt op de esthetische weergave van stedelijk verval, vaak bekritiseerd om de objectivering en financiële uitbuiting van de ellende. |