Lesnota's GePuPo.docx

## Hoofdstuk I - Inleiding ### Definitie van rechtsgeschiedenis * De **rechtsgeschiedenis** is de studie van de geschiedenis van het recht. * Het is een **metajuridische benadering** die het recht plaatst in zijn bredere maatschappelijke context. * Dit omvat de wisselwerking tussen recht, macht, politiek, technologie, religie en klimaat. * Het helpt te begrijpen *waarom* bepaalde rechtsregels of structuren zijn ontstaan en hoe ze geëvolueerd zijn. ### Het belang van de historische benadering * Recht is dynamisch en in **evolutie**, aangepast aan de maatschappij. * De geschiedenis toont **continuïteit** in bepaalde principes, maar ook veranderingen in regels door maatschappelijke evoluties. * Het bestuderen van het recht door de lens van de geschiedenis stelt ons in staat om kritisch na te denken over de huidige rechtsregels en hun rationale. ### Rechtsgeschiedenis in de opleiding rechten * **Inleidende duiding**: Het recht van vandaag begrijpen door de historische context te kennen. * **Wetenschapsvorming**: Begrijpen *waarom* het recht is zoals het nu is, gedetermineerd door historische ontwikkelingen. * Gedachtegoed van de **Historische Rechtsschule** (Carl Friedrich von Savigny): * Recht is een uitdrukking van de **volksgeest** (Volksgeist). * Focus op het recht dat in de huidige maatschappij geldt, niet enkel op Romeins recht. * Positief recht is het resultaat van een historische evolutie, nationaal gekleurd. ### Wisselwerking tussen recht en geschiedenis * **Heuristiek**: De kunde om juridische bronnen te zoeken en te vinden, cruciaal voor rechtsonderzoek. * **Toepassing van de norm in de tijd**: * Wetshistoriek in geconsolideerde wetgeving. * Het principe van **non-retroactiviteit** (het verleden niet toepassen op het heden). * **Tempus regit actum**: De wet op het moment van opstelling is van toepassing. * Analogie: **Tempus regit forman acti** (vorm blijft geldig). * **Geconsolideerde en gecoördineerde wetgeving**: * **Geconsolideerde wettekst**: Wet met alle latere wijzigingen geïntegreerd. * **Gecoördineerde wettekst**: Herordende tekst, inhoudelijk niet gewijzigd. * **Concordantietafel**: Geeft de oude nummering van artikelen weer. ### Historische interpretatie * Het correct en evolutief begrijpen van normen door middel van rechtsgeschiedenis. * **Wethistorische interpretatie**: Kijken naar de ontstaansgeschiedenis van een wet (ratio legis). * **Evolutieve interpretatie**: Aanpassen van de betekenis van een norm aan veranderende maatschappelijke omstandigheden. * **Voorbereidende documenten van de wet**: Wetsontwerpen (van de regering) en wetsvoorstellen (van individuele parlementsleden). * **Wetsontwerp**: Gaat uit van de regering, met memori van toelichting, advies Raad van State, bespreking in parlement (commissies, plenaire vergadering), verslagen, amendementen, goedkeuring. * **Wetsvoorstel**: Gaat uit van individuele parlementsleden, met een gelijkaardig parlementair traject. * **Monocamerale vs. Bicamerale stelsels**: Eenkamer- of tweekamerstelsel voor de wetgevende macht. ### Geschiedenis en constitutionalisme * Grondwetten en onafhankelijkheidsverklaringen putten vaak uit historische argumenten en verworven rechten. * **Plakkaat van Verlatinghe **: Een historisch argument om onafhankelijkheid te verklaren op basis van vroegere autonomie [1581](#page=1581). * **Onafhankelijkheidsverklaring van het graafschap Vlaanderen ** [1790](#page=1790). ### De historicus als expert in juridische zaken * **Expertise**: Beroep doen op historische expertise bij juridische geschillen. * **Voorbeelden**: Negationismeprocessen, koloniaal verleden, roofkunst. * **Relativering**: De context en standplaatsgebondenheid van historici is cruciaal. ### Recht "dient" geschiedenis * Recht levert historische bronnen: parochieregisters, burgerlijke stand, testamenten, kunstwerken, voorwerpen (rechtsarcheologie), schilderijen (rechtsiconografie). * **Rechtsiconografie**: Illustraties van rechtsproces- en strafsituaties die de maatschappelijke visie op recht en straf weerspiegelen. * **Continuïteit**: Gematigde evolutie is de regel, met revoluties als uitzonderingen. * Verdere evolutie van stemrecht. * Invloed van de Franse en Russische revolutie versus de Belgische revolutie (relatief geringe breuk). * **Materiële vs. formele continuïteit**: * **Materiële continuïteit**: Bepaalde functies blijven bestaan, maar de omstandigheden veranderen (bv. armenzorg). * **Formele continuïteit**: Iets blijft vormelijk bestaan, maar de inhoud (functie) verandert (bv. monarchie). ### Continuïteit en conservatisme * Continuïteit kan ook **progressief** zijn. * Recht kan zowel **behoudend** ("het is altijd al zo geweest") als **vernieuwend** ("het kan ook anders") zijn. ### Historische kritiek * **'Papier is gewillig'**: Wetgeving is soms een zwakke bron; **"law in action"** (rechtspraak, rechtsleer) is vaak realistischer. * **Verschil "wettelijk land" en "werkelijke land"**: Wat in de wet staat, wordt niet altijd effectief toegepast (bv. doodstraf die automatisch wordt omgezet). * Kritische bevraging van alle historische bronnen. * **Wie is aan het woord? Waarom? Hoe oud is de tekst? Toegepast?** * Leopold Van Ranke: De praktijk achterhalen. ### Historische achtergrond: Tijdvakken * **Oudheid** (tot ca. 500): Romeinen en Grieken. * **Middeleeuwen** (ca. 500 – 1500). * **(Vroeg)moderne tijd(en)** (ca. 1500 – 1800, met 1789/1795 als keerpunten). * **Nieuwste tijd** (vanaf ca. 1800). * **Politieke indeling**: Rome, Merovingers/Karolingers, feodaliteit, Bourgondiërs, Spaanse/Oostenrijkse tijd, Franse Revolutie/Napoleon, Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, België. ### Rechtsgeschiedenis en historische gebeurtenissen * Uitbreiding van stemrecht. * Rechten van Vlamingen (Nederlands). * Gewoonterecht → codificatie → wetgeving. * **Receptie van Romeins/Justiniaans recht (ca. 1200)**: Herontdekking en toename van het Romeins recht aan universiteiten. * Verschil tussen geleerd Romeins recht/kerkelijk recht en Germaans gewoonterecht. * Nationale wetboeken (ca. 1800). ## Hoofdstuk II - De fundamenten uit de Oudheid ### De alleroudste rechtsteksten * **Tweestromengebied**: Vruchtbare Halve Maan, eerste schriftstelsels, kennisopbouw. * **Eerste steden**: Taakverdeling, professionalisering, specialisering. * **Bakermat West-Europese cultuur**: Religie (Jeruzalem), Ratio (Athene), Recht (Rome). * **Codex Hammurabi (18e E v.C.)**: * Wereldlijke regels, legitimatie via god Samas. * Niet formeel of materieel exhaustief; casuïstiek. * Oog om oog, tand om tand (talionprincipe): eerste stap richting geweldmonopolie. * Standenmaatschappij: vrije mensen en slaven. ### Het gewoonterecht * **Definitie en legitimatie**: Traditionele legitimatie, pragmatische benadering. * **Historisch belangrijkste formele rechtsbron**: Vastlegging en bewijs door rechtsspraak. * **Bestaansvoorwaarden**: Herhaling (objectief) en dwang (subjectief: opinio iuris). * **Kenmerken**: Ongeschreven, positief (spontaan), negatief (onzeker, moeilijk te bewijzen). * **Bewijs**: Turbe (10 oude mensen, unaniem). * **Versnippering**: Territorialiteit versus personaliteit. * **Gewoonte-publiekrecht**: Machtsuitoefening door heerlijkheden, die na verloop van tijd gewoonte wordt. ### Het Romeinse recht * **Belang en periodisering**: Basis van rechtswetenschap, ius commune, terminologie. * **Indelingen van recht**: Verschillende concepten en mythes (keizer, republiek). * **Oud-Romeins recht (753 v.C. – ca. 250 v.C.)**: Stadstaat, familia, pater familias, koningstijd (imperium, libertas, mos maiorum), republiek (senaat, volksvergaderingen, magistraten met annualiteit en collegialiteit). * **Rechtsbronnen**: Gewoonte (mos maiorum), leges (comitia), plebiscieten (Lex Hortensia). * **Voor-klassieke recht (ca. 250 v.C. – ca. 0)**: Wereldrijk, praetor urbanus en peregrinus, provinciegouverneurs. Praetoriaanse rechtsvorming, ius gentium. * **Rechtsbronnen**: Wetten, plebiscieten, magistratenrecht (edicten), ius gentium, jurisprudentes (rechtsleer). * **Klassieke recht (ca. 0 – ca. 250)**: Hoogtepunt macht en recht, Pax Romana, constitutio Antoniniana (burgerschap). Keizerlijke wetgeving (constitutiones: edicten, decreten, rescripten, mandaten), juristenrecht (ius respondendi, scholen, methoden). * **Na-klassieke recht (ca. 250 – ca. 350)**: Machtsverval, vulgarisme, opdeling rijk, opkomst Christendom. Keizersrecht (quod principi placuit legis habet vigorem), citeerwet, Codex Theodosianus. * **Justiniaanse recht (ca. 530)**: Corpus Iuris Civilis (Codex, Digesten, Instituten, Novellen). Basis voor rechtsonderwijs in de Middeleeuwen. * **Byzantijnse recht**: Tot 1453, minder relevant voor onze streken. ## Hoofdstuk III - De (vroege en volle) middeleeuwen ### De Germaanse verwoesting en heropbouw * **Einde West-Romeinse Rijk **: Insinuatie van Germaanse stammen, acculturatie [476](#page=476). * **Achteruitgang**: Juridisch en cultureel, verdwijnen van centrale staat, bureaucratie, infrastructuur. * **Patrimoniumgedachte**: Rijk als privé-eigendom van de Germaan. * **Kerk als constante factor**: Superieure culturele elite, eigen structuur en recht (canoniek recht). * **Kerstening**: Bekering van volkeren, alliantie vorst/kerk. ### Publiekrecht bij de Franken * **Recht = gewoonterecht**: Elk stam zijn eigen recht, personaliteitsbeginsel. * **Optekening Germaanse volksrechten**: Lex Salica (vooral strafrecht). * **Grondslag "bannum"**: Macht van de heerser om te bevelen, straffen. * **Strafrecht**: Tarieven voor misdrijven, geen openbare vervolging, faidus (genoegdoening aan familie) > fredus (deel voor overheid). Gevolgenaansprakelijkheid. * **Frankische "staatsorganisatie"**: Familiale clan, persoonlijke trouw, standen, meiveld/consensus populi, capitularia (wetgeving missi dominici). ### De Karolingische renaissance * **Politieke overgang**: Merovingers naar Karolingers. * **Hofmeier Pepijn de Korte grijpt de macht **: Alliantie Kerk-Staat, Pepijnse schenking [751](#page=751). * **Karel de Grote**: Herstel territoriale eenheid, militaire en politieke gebiedsuitbreiding. * **Algemene culturele en juridische renaissance**: Onderwijs, schriftgemoderniseerd, capitularia, feodaliteit, clerici in administratie. * **Karolingische mythe**: Karel de Grote als mythische status. ### Het Karolingische recht * **Bronnen**: Capitularia, kronieken, vita. * **Gewoonte, wetgeving, rechtspraak**: Geen rechtsleer, algemene rechtsbeginselen. * **Rechtspraak**: Mallus/malberg/ding → schepenbank, missi dominici, koningsgerecht. ### Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie * **Ontstaan**: Merovingertijd (vassi en beneficia apart), Karolingertijd (samen). * **Definitie**: Plechtige, wederkerige overeenkomst met persoonlijke en zakelijke rechten. * **Verloop belening**: Manschap/hommage, leeneed, belening/investituur. * **Verbintenissen**: Leenheer (beschermen, onderhouden), leenman (auxilium - militair/financieel, consilium - adviseren, zetelen in leenhof). * **Sancties**: Leenverbeurte, ius resistendi (weerstandsrecht). * **Latere evoluties**: Machtspositie leenheer vermindert, verzakelijking, verkopen, vererven, vervrouwelijking, pluraliteit. * **Klassieke feodaliteit**: Feodalisatie van grond en staat. * **Het graafschap Vlaanderen**: Ontstaan, kasselrijen, burggraven, grafelijke curia. * **Leenrecht van 1300 tot 1789/1795**: Sui generis, publiek- en privaatrechtelijke aspecten. * **Afschaffing leenstelsel (1789/1795)**. ### De verbrokkeling van recht en macht (9e – 11e eeuw) * **Ondergang Karolingische Rijk**: Verdrag van Verdun Verdrag van Meersen [843](#page=843) [870](#page=870). * **Patrimoniumgedachte**: Erfenis Lodewijk de Vrome, ruzie erfgenamen. * **Territoriale vorstendommen**: Veranderde feodale machtsverhoudingen. * **Verschil westen- en oostenrijk**: Frankrijk (gecentraliseerd) versus Duitse Rijken (versnipperd). * **De Vlaamse graaf**: De iure leenman Franse vorst, de facto autonoom (dynastie, militaire macht, verbond Kerk). * **De heerlijkheden**: Feitelijke basis (usurpatie banrecht), inhoud (hoge, middel, lage justitie), juridische basis (immuniteit). * **Grenzen aan verbrokkeling**: Territorialisering van het recht (↔ personaliteit). Einde etnische basis, kiem "Staat". * **De godsvredebeweging**: Initiatief Kerk om geweld te beperken, uitbreiding geweldmonopolie. * **Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie**: Gekozen koning, versnippering, eenheidselementen (keizer, beperkte wetgeving, centrale rechtbanken, rijksdag). * **Receptie Romeins recht**: Via subsidiariteit, geleerde juristen. ## Hoofdstuk IV - De late middeleeuwen ### Communalisme (de steden) * **Stadsrechten**: De facto socio-economische entiteit, de iure publiekrechtelijke erkenning. * **Formeel**: Document, gezegelde keure. * **Materieel**: Rechten, verkeersregels, eigen organen (burgemeester, schepenen). * **Verhouding vorst-stad**: Labiel evenwicht, machtsstrijd (Gent, Filips de Goede, Karel V). * **Stadpoorters**: Dragers van politieke rechten, verkrijgen via kopen, huwen, erven. * **Eigen rechtspraak**: Schepenbanken (iudicium parium). * **De macht in de steden**: Analoge organisatie (burgemeester(s), schepenen, gezworenen), brede raad (volksvertegenwoordiging). * **De steden aan de macht**: Rol in Staten-Generaal, 3 standen (adel, clerus, steden). * **Soevereiniteitsstreven**: Vorsten en steden, botsing van beide. ### De soevereine vorst en het minder soevereine Vlaanderen * **Soevereiniteit**: Hoogste macht, usurpatie van regalia (rechtspraak, wetgeving, munt, etc.). * **Externe soevereiniteit**: Rex imperator in regno suo (koning is keizer in eigen rijk). * **Interne soevereiniteit**: Princeps legibus (ab)solutus (keizer staat boven de wet). * **Voorbeeld Franse koning**: Strijd tegen keizer, paus, leenmannen. * **Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302**: Geschiedenis als argument in het recht, recht als "gestolde" politiek. * **Natiegevoel**: Culturele voeding, geschiedenis als argument. * **Grondwet**: Macht gaat uit van de natie (groep mensen verbonden door geschiedenis). ### Constitutionalisme * **Situering**: Beperkingen van soevereiniteit, overheid gebonden aan recht. * **Feitelijke tegenstand**: Steden (economische/militaire macht), adel, clerus, leenmannen (ius resistendi). * **Juridische grenzen**: Recht is zo sterk als de sterkste arm. * **Term "constitutie"**: Romeins recht (constitutio = wet keizer), etymologie (samen-stellen). Vandaag: regels over macht, staatsorganisatie, rechten en vrijheden. * **Opkomst constituties**: Late Middeleeuwen, beperkingen macht, rechten vastgelegd. * **DCM (Decisive Constitutional Moment)**: Moment van crisis, afspraken over machtsblokken. * **Engeland: Magna Carta **: Oudste en belangrijkste, geldt deels nog. Engelse constitutie = gewoonte, precedenten, statutory texts. Aanleiding: Koning Jan, hoge belastingen, verlies oorlogen. Inhoud: concrete misbruiken, fundamentele vrijheden (verbod willekeurige straffen, rechtsweigering, due process of law) [1215](#page=1215). * **Constituties in de Zuidelijke Nederlanden**: Stadskeuren, Charter van Kortenberg Blijde Inkomst in Hertogdom Brabant [1312](#page=1312) [1356](#page=1356). * **Parlementarisme**: * **Terminologie**: Latijn 'parliamentum' (spreken). * **Territoriale verschillen**: Engeland (vertegenwoordigende vergadering) vs. Frankrijk (hofrechtbank). * **Functies**: Rechtspraak (beroep, cas privilégiés), advies en publicatie wetgeving, bestuurlijke functies. * **Engeland: House of Parliament**: House of Lords (adel, clerus), House of Commons (ridders, burgers). Ontstaan bicameralisme. * **Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden**: Drie "standen" of "staten" (clerus, adel, steden). Staten-Generaal. * **De rol van de vorst**: Macht, Leopold I (zit ministerraad voor), Leopold II (Congo), Albert I (mythe, belofte zelfbestuur). Leopold III (koningskwestie). ## Hoofdstuk V - (Her)geboorte van de rechtswetenschap ### De renaissance van de twaalfde eeuw * **Geleerd recht**: Romeins en canoniek recht, kerk als brug Oudheid-Middeleeuwen. * **CIC in Bologna**: Begin universitaire traditie, wetgeving boost, democratie groeit. * **Juridische renaissance**: Recht als wetenschap, universiteiten, ius commune. * **Invloed kerk**: Studie in kerken, romanisering gewoonterecht. * **Herontdekking CIC**: Glossatoren, commentatoren, RR als 'ideaal recht'. * **Canonistiek**: Decretum Gratiani, ordening canoniek recht. * **Praktijk**: Gewoonterecht, romanisering door juristen (indirecte legal transplant). * **Invloed op publiekrecht**: Wetgeving (wil vorst, maar beperkt), instellingen (specialisering, professionalisering, verjuridisering). * **Ontstaan Publiekrecht**: Overheid vervolgt (OM), inquisitoir proces. * **Individueel schuldstrafrecht**: Intentie belangrijker dan gevolg (D.48.8.14), canonisten (inkeer) vs. romanisten (exemplarisch, libri terribiles). * **Romano-canonieke procedure**: Inquisitoir, systeem van legale bewijzen ( Bekentenis = koningin bewijsmiddelen), marteling. ### Het succes van de Romeinsrechtelijke receptie * **Indirecte legal transplants**: Via terminologie, concepten, regels, onderwijs, formulierboeken. * **Waarom succes?**: Intrinsieke kwaliteit? Universaliteit? Politiek (absolutisme), cultureel (Romeinse idealen), economisch, snobisme. ### Een vernieuwde Kerk * **Gregoriaanse hervorming en Investituurstrijd**: Tegen simonie, nepotisme, nikolaïsme. Tweezwaardenleer (scheiding kerk/staat), Concordaat van Worms [1122](#page=1122). * **Geboorte canonistiek**: Van religie naar recht, bouwstenen (Heilige Schrift, kerkvaders), pauselijke decretalen, concilies (canones). * **Studie**: Van recht naar rechtswetenschap, universiteit, Decretum Gratiani. * **Inhoud**: Kerkelijke aangelegenheden, privileges, personen- en familierecht, invloed op samenleving. "Ecclesia sub lege romana vivit". ## Hoofdstuk VI - De vroegmoderne tijd ### Bourgondische, Spaanse, Oostenrijkse en bijna onafhankelijke Nederlanden * **Bourgondische hertogen**: Personele unie, éénmaking via erfenis, huwelijk, koop, pand, militair. Patrimoniumgedachte. * **Modernisering bestuur en recht**: Centralisatie, Franse invloed. * **Centralisatie**: Staten-Generaal, Rekenkamers, Parlement/Grote Raad van Mechelen. * **Reactie tegen centralisatie **: Groot Privilege van Maria van Bourgondië [1477](#page=1477). * **Habsburgers**: Keizer Karel V, rijksuitbreiding, lossen feodale verhoudingen. * **Publiekrechtelijke vastlegging**: Vrede van Madrid, Damesvrede, Transactie van Augsburg, Pragmatische Sanctie. * **Modernisering/Centralisatie**: Collaterale raden (Raad van State, Geheime Raad, Raad van Financiën). * **Concessio Carolina **: Gent, stropdragers, intrekking privileges [1540](#page=1540). * **De zeventien provinciën**: Diverse gebieden, weinig gemeenschappelijk recht, meerdere talen, religieuze verschillen. ### De scheuring van de Nederlanden (1568 – 1648) * **Oorzaken**: Fiscale druk, religieuze intolerantie, tirannieke vorst. * **Reformatie (Luther)**, opkomst protestanten. Karel V en Filips II (afwezig, autoritair). * **Beeldenstorm **, Hertog van Alva, Raad van Beroerten [1566](#page=1566). * **Godsdienstoorlog (80-jarige oorlog)**, afzwering koning. * **"Grondwetten" Noordelijke Nederlanden**: Pacificatie van Gent Unie van Utrecht Unie van Atrecht [1576](#page=1576) [1579](#page=1579). * **Plakkaat van Verlatinghe / Akte van Afzwering **: Afzetting vorst, opkomst republiek [1581](#page=1581). * **Twaalfjarig Bestand (1609-1621)**. * **Vrede van Münster (Westfalen) **: Erkenning Republiek der Nederlanden [1648](#page=1648). * **Confederale Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden**: Macht bij gewesten, beperkte federale bevoegdheden. Stadhouders (Oranje-Nassau). * **Albrecht en Isabella (1598-1621)**: Quasi soevereine vorsten Zuidelijke Nederlanden, eigen wetgeving, bestuur, rechtspraak. Compromis. ### De Spaanse en Oostenrijkse periodes * **Latere Spaanse periode (tot 1713/1714)**: Conservatief bestuur, landvoogd, Verdrag van Utrecht (verlies Zuidelijke Nederlanden aan Frankrijk). * **Oostenrijkse periode (1713/14 – 1795)**: Economische heropleving, hervormingen Maria-Theresia en Jozef II (Verlichting). * **Absolutisme**: * **Theorie**: Soevereiniteit van de vorst (Jean Bodin: superioriteit, wetgeving, oorlog/vrede, etc.). * **Praktijk**: Stijging wetgeving, centralisatie gerechtelijke/bestuurlijke instellingen, sterke legers, propaganda, dominantie Kerk. * **Codificaties**: Evolutie doorheen 16e-18e eeuw, strafrecht, burgerlijk recht. * **Verlicht absolutisme**: Vorst beperkt vrijwillig zijn macht op basis van rede en natuurrecht. "Tout pour le peuple, rien par le peuple". * **Natuurrecht**: Universele basisrechten, rationeel opgebouwd rechtssysteem. Vertegenwoordigers: Hugo de Groot, Pufendorf, Wolff, Thomasius, Domat. * **Jozef II in de Zuidelijke Nederlanden**: Administratieve en gerechtelijke hervormingen, te snel doorgevoerd, Brabantse omwenteling (1789-1790). * **Bureaucratisering**: Centralisatie, specialisatie, professionalisering, verschriftelijking, archivering. * **Collaterale raden**: Raad van State, Geheime Raad, Raad van Financiën. * **Personeel en werkwijze**: Ambtenaren, rekwest, consult, apostille, patentbrief. ### De evolutie van het recht * **Verschriftelijking**: Groeiende rol wetgeving, invloed humanisme, boekdrukkunst. * **Registratie en archivering**: Wijk- en landboeken, parochieregisters. * **Formele rechtsbronnen**: Stijgende rol wetgeving, invoering procedurevoorschriften. * **Rechtspraak**: Romano-canonieke procedure, proces in scriptis, drukcollecties rechtspraak. * **Rechtsleer**: Invloed drukkunst, Filips Wielant, Joost de Damhouder. * **Codificatie en homologatie van de costumen**: Rechtszekerheid, eenmaking, verwetenschappelijking. * **Verschriftelijking van de kenbronnen**: Plakkaten, costumen in boeken. * **Verschriftelijking van de bewijsmiddelen**: Tegen geschreven akte geen getuigen, belangrijke rechtshandelingen schriftelijk. * **Verschriftelijking van de instellingen**: Archiefwetgeving, notariaat. * **"Nationale" eenmaking van het recht**: Gevolg van vele factoren (wet, rechtspraak, rechtsleer). * **Humanisering van het strafrecht**: Van inhumaan naar meer rationeel, afschaffing tortuur, Beccaria, De Fierlant. ## Hoofdstuk VII - Revoluties luiden de doodsklok over het Ancien Régime ### De Verenigde Staten van Amerika: een nieuw staats- en burgerconcept * **Amerikaanse onafhankelijkheid en constitutionele teksten**: * **Historisch kader**: Onafhankelijkheidsoorlog, Brits koloniaal recht, Verlichtingsideeën. * **Constitution **: "We, the people...", federale staat, Bill of Rights [1787](#page=1787) [1791](#page=1791). * **Scheiding der machten**: Trias Politica (Locke, Montesquieu, Rousseau), checks and balances. * **Judicial Review**: Marbury vs. Madison, controle op wetgevende macht. * **Impeachment**: Controle op uitvoerende en rechterlijke macht. * **Fundamentele rechten**: Anglo-Amerikaanse traditie, verklaringen van rechten, universele natuurlijke rechten. * **Belgische grondwet **: Pragmatisch conservatisme, inspiratie uit Nederland, Frankrijk, Engeland. Monarchie, tweekamerstelsel, onafhankelijke rechterlijke macht, ondergeschikte provincies/gemeenten [1831](#page=1831). ### De Franse Revolutie en de Franse invloed in België * **Franse Revolutie**: "Revolutie" of "evolutie"? DCM (14 juli 1789). Grote verandering (1789-1815). * **Realisties**: Afschaffen feodaliteit, privileges. Vrijheid van handel en arbeid (Decreet d’Allarde), maar ook verbod op arbeiders- en ambachtsliedenverenigingen (Wet Le Chapelier). * **Grondwet 1791**: Constitutionele monarchie. * **Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen **: Fundamentele rechten, publieke opinie [1789](#page=1789). * **Fases Franse Revolutie**: Gemodereerde monarchie (1789-1792), Jacobijnen/Terreur (1792-1794), Directoire (1795-1799). * **Napoleon**: Consulaat, Keizerrijk, Code Civil, Code Pénal, etc. Basis voor ons recht. * **Invloed op België**: Franse departementen, kerk-staat verhouding, codificaties (Code Civil, Code de Commerce, etc.), gerechtelijke organisatie. * **Einde Ancien Régime in Zuidelijke Nederlanden**: Hervormingen Jozef II, intrekking Blijde Inkomst, Brabantse omwenteling. ### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden * **Ontstaan**: Congres van Wenen bufferstaat tegen Frankrijk [1815](#page=1815). * **Grondwet (1814-1815)**: Volksraadpleging, fundamentele rechten, unitaire staat, monarchie, bicameralisme. * **Kroniek van een aangekondigde breuk**: Macht (derde stand Z vs. adel/vorst N), religie (katholicisme Z vs. protestantisme N), taal (Vlaams/Frans Z vs. Nederlands N), economie, institutioneel (de facto ongelijke behandeling). * **Monsterverbond**: Katholieken en liberalen eisen vrijheid van pers, onderwijs, taal, onafhankelijke rechterlijke macht, jury, democratische legitimering. ### Het onafhankelijke België * **Oorzaken onafhankelijkheid**: Economische moeilijkheden, Franse juli-revolutie, "La Muette de Portici" DCM [1830](#page=1830). * **Voorlopig Bewind**: Onafhankelijkheid uitgeroepen. * **Nationaal Congres**: Onafhankelijkheid goedgekeurd, optie voor parlementaire monarchie, opstellen grondwet. * **Internationale context**: Conferenties van Londen, splitsing Nederlanden erkend, neutraliteit. * **Belgische Grondwet **: Pragmatisch conservatisme, tradities, monarchie, bicameralisme, sterke beperking koninklijke macht, onafhankelijke rechterlijke macht [1831](#page=1831). * **Democratisering**: Evolutie kiesrecht, opkomst partijen, instabiele coalities. * **Verzorgingsstaat**: Sociale wetten, overlegdemocratie, RSZ. * **Vlaamse ontvoogding tot federale staat**: Taalkwestie, staatshervormingen (1970, 1980, 1988, 1993, 2003, 2011-2014). * **Rol van de vorst**: Macht, Leopold I (zit ministerraad voor), Leopold II (Congo), Albert I (mythe, belofte zelfbestuur), Leopold III (koningskwestie), Boudewijn (moreel gezag). ## Hoofdstuk VIII - Een grondwet voor het jonge België ### Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden * **Ontstaan**: Congres van Wenen bufferstaat tegen Frankrijk, hereniging Noord en Zuid [1815](#page=1815). * **Grondwet (1814-1815)**: Volksraadpleging (arithmétique hollandaise), fundamentele rechten, unitaire staat, monarchie, bicameralisme. * **Kroniek van een aangekondigde breuk**: Macht (derde stand Zuid vs. adel/vorst Noord), religie (katholicisme Zuid vs. protestantisme Noord), taal (Vlaams/Frans Zuid vs. Nederlands Noord), economie, institutioneel (de facto ongelijke behandeling). * **Monsterverbond**: Katholieken en liberalen eisen vrijheid van pers, onderwijs, taal, onafhankelijke rechterlijke macht, jury, democratische legitimering. * **Gevolgen**: Politiek ongenoegen leidt tot onafhankelijkheid België. ### Het onafhankelijke België * **Oorzaken onafhankelijkheid**: Economische moeilijkheden, Franse juli-revolutie, "La Muette de Portici" DCM [1830](#page=1830). * **Voorlopig Bewind**: Onafhankelijkheid uitgeroepen. * **Nationaal Congres**: Onafhankelijkheid goedgekeurd, optie voor parlementaire monarchie, opstellen grondwet. * **Internationale context**: Conferenties van Londen, splitsing Nederlanden erkend, neutraliteit. * **Belgische Grondwet **: Pragmatisch conservatisme, tradities, monarchie, bicameralisme, sterke beperking koninklijke macht, onafhankelijke rechterlijke macht [1831](#page=1831). * **Democratisering**: Evolutie kiesrecht, opkomst partijen, instabiele coalities. * **Verzorgingsstaat**: Sociale wetten, overlegdemocratie. * **Vlaamse ontvoogding tot federale staat**: Taalkwestie, staatshervormingen. * **Rol van de vorst**: Macht, Leopold I, Leopold II, Albert I, Leopold III, Boudewijn. ## Hoofdstuk IX - De twintigste eeuw ### "Crisismomenten" temperen het vooruitgangsoptimisme * **Recht als middel van macht**: Recht is niet het enige paradigma; economie, militie, ideologie spelen ook een rol. * **Juristen en rechtsstaat**: Juristen als bewakers van de rechtsstaat, maar ook beïnvloed door politieke en sociale factoren. * **Totalitaire regimes**: Communisme (theorie Marx/Engels, praktijk USSR), Vestiging Derde Rijk (Weimarrepubliek, Hitler als kanselier). * **België en de Wereldoorlogen**: * **WO I**: Democratisering, sociale kwestie, vervlaamsing, neutraliteit/defensie. Bezetting en gevolgen voor rechtspraak en bestuur. * **WO II**: Gelijk aan WO I, besluitwetten, sociaal overleg, bezettingsregime. * **Herstel democratie en rechtsstaat na crisissen**: Strafrechtelijke vervolging, amnestie, waarheidscommissies. * **De rechtsstaat**: Ideaal van de rechtsstaat (alles geregeld door recht, recht boven macht), inhoud (afdwingbare rechten, overheid gebonden aan recht). * **Evolutie kiesrecht**: Van cijnskiesrecht naar algemeen meervoudig stemrecht, stemplicht, vrouwenstemrecht, verlaging stemgerechtigde leeftijd. * **Bestuur aan banden**: Controle op de koning/regering door parlement, rechterlijke macht (Raad van State, Hof van Cassatie), financiële controle (Rekenhof). * **Evolutie fundamentele rechten**: Eerste, tweede en derde generatie rechten. Van rechtsstaat naar beschermingsstaat naar verzorgingsstaat. * **Constitutionele toetsing**: Controle van wetten op grondwettelijkheid (Smeerkaasarrest, Raad van State, Grondwettelijk Hof). * **Belangrijkste staatsrechtelijke knopen**: Kerk en Staat, onderwijs, vertegenwoordiging. ## Hoofdstuk X - Europeanisering, transatlantisering, mondialisering ### Inleiding * **Europa**: Geografisch, politiek, cultureel flexibel begrip. Karel de Grote als "pater Europae". Verdeling Europa in West, Midden en Oost. * **19e eeuw**: Natiestaten domineren, democratische ontwikkeling in West-Europa. * **Internationale afspraken**: Rode Kruis Haagse Vredesconferenties [1863](#page=1863). ### Het Interbellum, de Volkenbond en de pan-Europese Unie * **Parijse vredesverdragen (1919-1920)**: Hertekening kaart Europa, nationalisme. * **Volkenbond (League of Nations, 1919-1946)**: Voorloper VN, mandaatgebieden, internationale samenwerking. * **Pan-Europese Unie**: Richard Coudenhove-Kalergi, Europese samenwerking, subsidiariteitsbeginsel. ### De Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen * **WO II**: Strijd tussen staten en ideologieën (communisme, nazisme). * **Nazimisbruik van Europa**: "Kruistocht voor Europa". * **Funding Fathers van Europa**: Spaak, Monnet, Schuman. Pleidooi voor Europese samenwerking. * **Koude Oorlog**: Democratie vs. communisme, USA vs. Sovjet-Unie. Verdeling Europa. * **UNO **: Opvolger Volkenbond, mondiale samenwerking, Universele Verklaring van de Rechten van de Mens EVRM [1945](#page=1945) [1948](#page=1948) [1950](#page=1950). * **Benelux (1944-...)**: Samenwerkingsverband België, Nederland, Luxemburg. Proeftuin voor de EU. ### De Europese Gemeenschappen en de Europese Unie * **Ontstaansfase (1952-1973)**: Schumanplan EGKS (Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, 1952). Afstand van soevereiniteit [1950](#page=1950). * **Verdragen van Rome **: Euratom, EEG (Europese Economische Gemeenschap) [1957](#page=1957). * **Instellingen**: Hoge Autoriteit/Commissie, Raad van Ministers, Parlement, Gerechtshof. * **EEG-verdrag**: Douane-unie, interne markt, gemeenschappelijk beleid. Europees Sociaal Fonds, Europees Economisch en Sociaal Comité, Europese Investeringsbank. * **Consolideringsfase (1973-1992)**: Europese politieke samenwerking, Europese monetaire samenwerking (ECU, later Euro). Europees Parlement rechtstreeks verkozen. Verdrag van Schengen [1985](#page=1985). * **Verdrag van Maastricht **: Europese Unie, economische en monetaire unie (EMU), subsidiariteitsbeginsel, gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid [1992](#page=1992). * **Europeanisering (1992-heden)**: Territoriale uitbreiding, invloed EU op dagelijks leven, Europese instellingen. Criteria van Kopenhagen.Brexit. * **Huidige EU-instellingen**: Europese Raad, Raad van Ministers, Europese Commissie, Europees Parlement, Hof van Justitie van de EU. --- **Veel succes met je voorbereiding!**

## Woordenlijst | Term | Definitie | | :------------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Publiekrecht | Het rechtsgebied dat betrekking heeft op de verhouding tussen burgers en de overheid, en de verhoudingen tussen overheidsinstanties onderling. | | Metajuridica | Een benadering van het recht vanuit een andere wetenschap dan het recht zelf, zoals geschiedenis, sociologie of filosofie. | | Volksgeist (Volksgeest) | Het idee dat recht de uitdrukking is van de maatschappij en wat het volk wil, een centraal concept binnen de Historische Rechtsschule. | | Heuristiek | De kennis en kunde van het zoeken en vinden van informatie, met name waar juridische informatie te vinden is om een zaak te onderzoeken. | | Tempus regit actum | Het principe dat de wetgeving van kracht is op het moment van opstelling van een akte of testament, ongeacht latere wetswijzigingen. | | Codificatie | Het neerschrijven en systematisch ordenen van gewoonterecht tot formele wetgeving. | | Patrimoniumgedachte | Het idee dat publieke macht, zoals het uitoefenen van geweld of het samenstellen van rechtbanken, als privé-eigendom wordt beschouwd. | | Rechtsarcheologie | De studie van materiële sporen van het recht, zoals strafinstrumenten of justitiepaleizen, om het recht te begrijpen. | | Rechtsiconografie | De studie van de voorstelling van het recht in beelden, kunstwerken en symbolen, om de betekenis en functie ervan te duiden. | | Gewoonterecht | Niet-neergeschreven recht dat ontstaat door langdurige herhaling van gedrag en de overtuiging dat dit gedrag juridisch bindend is. | | Leges Romanae | Het Romeinse recht, dat in de Middeleeuwen werd herontdekt en een belangrijke invloed had op de ontwikkeling van het Europese recht. | | Capita (Capitula) | Wetteksten in hoofdstukken verdeeld, vaak gebruikt in de Karolingische periode om het recht te structureren. | | Feodaliteit | Een systeem van wederkerige verplichtingen tussen leenheren en leenmannen, gebaseerd op persoonlijke trouw en zakelijke rechten op lenen. | | Ancien Régime | Het oude politieke en sociale systeem in Frankrijk en andere Europese landen vóór de grote revoluties van de late 18e eeuw. | | Trias Politica | Het principe van de scheiding der machten in wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, zoals voorgesteld door Montesquieu. | | Vernunftrecht (Natuurrecht) | Het idee dat recht gebaseerd is op rede en universele principes, en dat de vorst deze principes moet respecteren om de staat te besturen. | | Rechtsstaat | Een staat waarin alle machthebbers, inclusief de overheid, gebonden zijn aan het recht en waarin fundamentele rechten worden gerespecteerd. |