Animal Husbandry

## Bioveiligheid: Een Inleiding Bioveiligheid is cruciaal in de moderne veehouderij en diergeneeskunde. Dit komt voornamelijk door de intensieve manier van dieren houden, waarbij veel dieren dicht op elkaar leven, vaak kwetsbare dieren, en er veel contact is met mensen. Hierdoor kunnen ziekten zich gemakkelijk verspreiden, en sommige ziekten kunnen zelfs overdraagbaar zijn op mensen (zoönosen). Een goede bedrijfshygiëne en bioveiligheid zijn essentieel om de gezondheid van dieren en mensen te waarborgen, evenals voor optimale productieprestaties. ### Het belang van bedrijfshygiëne en bioveiligheid Bedrijfshygiëne omvat een reeks niet-medicamenteuze maatregelen die gericht zijn op het optimaliseren van de gezondheidsstatus van een bedrijf en de dieren die er gehuisvest zijn. Dit draagt bij aan het welzijn van de dieren, het voorkomen van pijn en lijden, en het verlengen van de levensduur door voldoende beweging en uitdaging te bieden. Dalingen in prestaties (groei, vruchtbaarheid, melkgift, eileg) zijn vaak indicatoren van een slechtere gezondheid, wat leidt tot hogere medische kosten en uiteindelijk tot sterfte. Bioveiligheid is de moderne term die de verzameling van maatregelen dekt, gericht op het voorkomen van de insleep, circulatie en verspreiding van ziekteverwekkers op en tussen bedrijven. Het doel is het gezond houden van dieren en het waarborgen van optimale zoötechnische prestaties. Dit principe is niet beperkt tot bepaalde bedrijfstypen zoals pluimvee- of varkensbedrijven, maar geldt evenzeer voor vermeerderingsbedrijven, kinderboerderijen en kunstmatige inseminatie (KI)-centra. Slachthuishygiëne is een specifiek onderdeel van de diergeneeskunde dat zich richt op de kwaliteit van de omgeving waarin dieren worden getransporteerd en geslacht. Het hoofddoel hierbij is het behouden van de humane gezondheid na consumptie van dierlijke producten, met een focus op de preventie van pathogenentransmissie naar het voedsel. #### Voordelen van bioveiligheid: * **Kosteneffectiviteit:** Het is goedkoper dan het curatief moeten behandelen van ziektes. * **Eenvoud:** Mits correct toegepast en begrepen, zijn de maatregelen relatief eenvoudig uit te voeren. * **Minimale bijwerkingen:** Bioveiligheidsmaatregelen hebben doorgaans geen negatieve bijwerkingen op de dieren. * **Effectiviteit:** Wanneer ze correct worden toegepast, zijn de maatregelen zeer effectief in het voorkomen van ziekten. #### Uitdagingen bij bioveiligheid: * **Holistisch beleid:** Bioveiligheid is alleen zinvol als het een algemeen beleid is dat door iedereen wordt nageleefd. * **Medeplichtigheid:** De medewerking van iedereen op het bedrijf is vereist. * **Scholing en motivatie:** Het vereist specifieke scholing en continue motivatie van het personeel. * **Hygiëne als instelling:** Hygiëne en bioveiligheid moeten een ingeburgerde mentaliteit zijn. ### Ziekteverwekkers en Populatieniveaus Ziekte kan worden veroorzaakt door verschillende agentia, die zowel infectieus als niet-infectieus kunnen zijn. #### Infectieuze agentia: * Virussen * Bacteriën * Schimmels * Parasieten * MRSA (Methicilline-resistente Staphylococcus aureus) * Prionen #### Niet-infectieuze agentia: * **Milieu/omgeving:** Lucht, bodem, voeder, water. * Voorbeelden: Molenaarsziekte (NSPI), clostridiumtoxine, verkeerde voeding, hypo- of hypervitaminosen, nutritioneel secundair hyperparathyreoïdisme, tekort aan vitamine D3. Fysische omstandigheden zoals ventilatie (luchtsnelheid, trek, tocht), relatieve vochtigheid (RV) en temperatuurverschillen ($\Delta T^{\circ}C$) zijn relevant voor het dierencomfort en de stallenbouw. Ammoniakvorming beïnvloedt de diergezondheid negatief. Bioveiligheid wordt toegepast op drie populatieniveaus: 1. **Individueel dier:** Vooral relevant bij paarden en gezelschapsdieren, gericht op individuele medische behandelingen en preventie (bv. vaccinatie). 2. **Bedrijf:** Van toepassing bij varkens, kippen en runderen, waarbij bioveiligheid van groot belang is, rekening houdend met economische en praktische haalbaarheid. 3. **Algemene dierpopulatie:** Op nationaal en internationaal niveau, vaak georganiseerd via de overheid met wettelijke ziektebestrijding, controles, vaccinaties en eradicatieprogramma's. ### Sleutelconcepten in Bioveiligheid: Insleep, Circulatie en Uitsleep * **Insleep:** Het binnenbrengen van ziekteverwekkers op een bedrijf, bijvoorbeeld via nieuwe dieren, mensen, voer of materiaal. * **Circulatie/versleep:** De verspreiding van ziekteverwekkers binnen het bedrijf tussen dieren of ruimtes. * **Uitsleep/transmissie/verspreiding:** Ziekten die van het bedrijf naar buiten gaan, bijvoorbeeld naar andere bedrijven, dieren of mensen. Het optimaliseren van bioveiligheid is gebaseerd op inzichten uit de epidemiologie, met kennis van het pathogeen en hoe het zich verspreidt. Risicofactoren omvatten niet alleen het micro-organisme zelf, maar ook omgevings- en gastheerfactoren (zoals vaccinatiestatus of dracht). ### Inleidende Begrippen: Endemisch, Epidemisch, Pandemisch en (Her)opkomend * **Endemisch:** Een ziekte die in een bepaald gebied voorkomt met een relatief constant aantal besmettingen, waardoor het voorkomen voorspelbaar is. * **Infectieus:** Veroorzaakt door een ziekteverwekker (bv. *M. hyopneumoniae* bij varkens). * **Niet-infectieus:** Veroorzaakt door metabole of erfelijke factoren (bv. ketonemie bij melkvee). * **Epidemisch:** Een plotselinge, exponentiële toename van besmettingen in een bepaald gebied, die na verloop van tijd uitsterft of endemisch kan worden. Voorbeelden zijn MKZ en VP. * **Pandemisch:** Een wereldwijde verspreiding van een ziekte, zoals NCD bij pluimvee en Corona bij mensen. * **(Her)opkomend:** Een ziekte die plotseling opduikt in een populatie waar deze afwezig of niet gediagnosticeerd was, of een ziekte die in het verleden aanwezig was maar weer in incidentie stijgt. Voorbeelden zijn BSE, H1N1, RHD type 2, Bluetongue, Q-fever, West-Nile fever en Afrikaans varkenspest. ## Factoren die Ziektebeïnvloeden: De Driehoek van Ziekte Ziekte ontstaat door een complex samenspel van drie factoren: het agens (de ziekteverwekker), de gastheer (het dier) en de omgeving. * **Agens:** Kenmerken van de ziekteverwekker, zoals infectiviteit en virulentie. Voorbeelden zijn virussen, bacteriën, parasieten en genetische afwijkingen. * **Gastheer:** Eigenschappen van het dier zelf, zoals soort, ras, leeftijd, geslacht, immuniteit en genetische aanleg. * **Omgeving:** Externe invloeden zoals klimaat, huisvesting, management, voeding en stressfactoren. Management speelt een centrale rol in deze interactie en beïnvloedt alle drie de schakels. Een gebalanceerde benadering, waarbij op elk niveau wordt ingegrepen, is essentieel om ziekte te voorkomen of te beheersen. ### Besmettingsbronnen en Kiemuitscheiding Geïnfecteerde dieren scheiden pathogenen uit, wat leidt tot besmetting van de omgeving en andere dieren. De uitscheidingsperiode varieert en kan soms plaatsvinden door schijnbaar gezonde dieren (latente dragers). * **Uitscheidingsroutes:** Ademhaling (bv. influenza), spijsverteringsstelsel (bv. Salmonella), genitaalstelsel (bv. CEM) en huid (bv. dermatofytose). ### Belang van Subklinische Infecties Subklinische infecties, waarbij geen duidelijke symptomen aanwezig zijn, kunnen een belangrijke bron van besmetting zijn en de productie negatief beïnvloeden. Het behandelen van alleen klinisch zieke dieren kan inefficiënt zijn; men moet rekening houden met niet-detecteerbare infecties. Necrotische enteritis bij pluimvee is een voorbeeld waarbij de subklinische vorm leidt tot verminderde voederconversie en gewichtstoename, ondanks weinig klinische sterfte. ### Ziektebestrijdingsprogramma's Overheidsgestuurde programma's richten zich op het reduceren of uitroeien van specifieke ziekten of pathogenen via monitoring, bestrijding en preventie. Voorbeelden zijn IBR-bestrijding en Salmonella-bestrijding bij vleeskippen. * **IBR (Infectieuze Bovine Rhinotracheïtis):** Een IBR-drager fungeert als virusfabriek bij reactivatie. Preventie omvat het scheiden van besmette runderen, opruimen van besmette dieren, afzonderen van dragers, correcte vaccinatie met markervaccins en aankoop van alleen negatieve dieren na quarantaine. * **Salmonella vleeskippen:** Preventie staat centraal, met maatregelen bij een positief resultaat zoals logistiek slachten, reinigen en ontsmetten van stallen, en staalname. Bij herhaalde positieve resultaten is bedrijfsbegeleiding met focus op epidemiologisch onderzoek en bioveiligheid vereist. ## Basisprincipes van Bioveiligheid Twee basisprincipes vormen de kern van bioveiligheid: 1. **Scheiding van geïnfecteerde en gevoelige dieren:** Dit omvat het vermijden van direct en indirect contact, het toepassen van een all-in/all-out systeem, duidelijke looplijnen, het voorzien van een ziekenboeg en quarantaine. 2. **Verlaging van de algemene infectiedruk:** Dit gebeurt door het doorbreken van de infectiecyclus, het verminderen van de belasting op het immuunsysteem via grondige reiniging, ontsmetting, leegstand van stallen en vaccinatie. ### Virulentie en Infectiedruk * **Besmettelijkheid:** Het gemak waarmee een ziekteverwekker zich overdraagt, binnendringt en vermenigvuldigt. * **Pathogeniciteit:** Het vermogen van een ziekteverwekker om schade of ziektesymptomen op te wekken bij vermenigvuldiging in de gastheer. * **Virulentie:** De mate van ernst van de ziekte, die de infectiedruk mede bepaalt. * **Infectiedruk:** De blootstelling van een dier aan een bepaalde omgeving om een infectie te ontwikkelen. ### Kiemuitscheiding en Overleving Geïnfecteerde dieren scheiden pathogenen uit, wat de omgeving en andere dieren besmet. De duur van de uitscheiding varieert. Virussen en bacteriën hebben verschillende patronen van kiemuitscheiding. **Overleving van pathogenen in de omgeving:** * **Factoren die pathogenen bedreigen:** Droogte, UV-licht, hitte, chemicaliën. * **Bescherming:** Organisch materiaal kan pathogenen beschermen. * **Weerstand:** Sommige pathogenen vormen sporen om te overleven (bv. *Bacillus* spp., MRSA). * **Omgeving:** De omgeving (weide vs. stal, bezettingsgraad) beïnvloedt de overleving. ## Ziekteoverdracht en Transmissieroutes Ziekteoverdracht kan plaatsvinden via directe en indirecte routes. ### Verticale Overdracht Overdracht van moeder naar nakomeling via placenta, eicel, geboortekanaal of melk/biest. Voorbeelden zijn transovarieel (*Salmonella* bij kip) en transplacentair (*Bluetongue*). ### Horizontale Overdracht Overdracht tussen dieren onderling: * **Direct:** Fysiek contact (neus-neus, likken, bijten, paren). * **Indirect:** Via tussenstappen zoals voer, water, materialen, mest, lucht, mensen of insecten. **Transmissieroutes:** * **Rechtstreeks (Direct):** Fysisch contact, hoesten (speekseldruppels). Overleving in omgeving niet nodig. * **Onrechtstreeks (Indirect):** Via transportmiddelen, faeces, urine, hoesten, materialen, stof, voeder, drinkwater, vectoren of tussengastheren. Overleving in omgeving of andere gastheer is wel nodig. * **Aerogeen:** Transmissie over afstand > 1 meter via aërogene deeltjes/aerosols (hoesten, niezen, stofdeeltjes). Dit is indirecte transmissie. ### Overdracht van één dier naar ander * Via voer, drinkwater. * Contact met besmette dieren. * Besmet materiaal (gereedschap, kooien). * Bezoekers (schoenzolen, kledij). * Insecten en andere vectoren (actief of mechanisch). #### Kiemuitscheiding: * Via ademhalingsstelsel (bv. TBC, influenza). * Via spijsverteringsstelsel (bv. Salmonella, wormen). * Via genitaalstelsel (bv. *Taylorella equigenitalis*, CEM, mastitis). De duur en timing van uitscheiding variëren per ziekteverwekker en kunnen optreden gelijktijdig met of zelfs vóór de klinische symptomen (latente dragers). ## Risicofactoren voor Ziekte/Kolonisatie Epizoötiologie onderzoekt ziekteverspreiding binnen populaties, gebaseerd op de interactie tussen agens, gastheer en omgeving. Uitscheiding van pathogenen speelt hierin een sleutelrol. ### Gastheerfactoren en de Driehoek van Ziekte De gezondheid van een dier wordt beïnvloed door: * **Agens:** De ziekteverwekker (bv. bacterie, virus). * **Gastheer:** Eigenschappen van het dier (leeftijd, ras, geslacht, immuniteit). * **Omgeving:** Externe invloeden (klimaat, huisvesting, management). Management beïnvloedt alle drie de factoren. ### Gevoeligheid van Jonge Dieren Neonaten zijn extra gevoelig voor infecties door: * Immature microbiota. * Nog in ontwikkeling zijnd immuunsysteem. * Verhoogde gevoeligheid voor stress. De darmmicrobiota ontwikkelt zich geleidelijk na de geboorte. Dysbiose kan leiden tot gezondheidsproblemen. Het Nurmi-concept (competitieve exclusie) maakt gebruik van gezonde microflora om pathogenen te verdringen. ### Invloed van Leeftijd en Overgangen Leeftijdsgebonden stress, zoals spenen, verlaagt de weerstand en verhoogt het risico op infecties. Goede begeleiding met aangepaste voeding, rustige huisvesting en hygiëne is cruciaal. ### De Immunity Gap De periode tussen het afnemen van maternale antistoffen en het volledig effectief zijn van actieve immunisatie (vaccinatie) wordt de 'immunity gap' genoemd. Dit maakt dieren kwetsbaar voor infecties. ### Genetische Achtergrond Individuele genetische verschillen binnen diersoorten of rassen beïnvloeden de gevoeligheid voor ziekten (bv. F18-receptor bij varkens voor E. coli). Dit is een belangrijke factor in fokprogramma's en management om de populatiegezondheid te verbeteren. ## Infectieketen: Van Agens tot Gastheer De infectieketen beschrijft het proces van ziekteverspreiding en bestaat uit zes schakels: 1. **Pathogeen (Agens):** De ziekteverwekker (virus, bacterie, schimmel, parasiet). Zonder dit geen infectie. 2. **Reservoir:** De plek waar het pathogeen leeft en zich vermenigvuldigt (mens, dier, voedsel, water, bodem). 3. **Portaal van Uitgang:** De manier waarop het pathogeen het reservoir verlaat (hoesten, niezen, braken, bloed, secreties). 4. **Wijze van Overdracht:** De route die het pathogeen volgt (direct contact, indirect via lucht, voorwerpen, vectoren). 5. **Portaal van Ingang:** De plaats waar het pathogeen het nieuwe lichaam binnendringt (mond, neus, ogen, huidwondjes, inslikken, inademen). 6. **Vatbare Gastheer:** Het individu dat gevoelig is voor infectie (bv. mensen met verzwakt immuunsysteem, ouderen, kinderen). Het onderbreken van één schakel in deze keten kan de verspreiding stoppen. Preventieve maatregelen zoals hygiëne, persoonlijke bescherming, vaccinatie en isolatie zijn essentieel. ## Hygiënische Maatregelen ter Preventie van Ziekte De hygiëne op bedrijven is onder te verdelen in externe en interne beveiliging. ### Externe Beveiliging Voorkomen dat ziektekiemen van buitenaf binnenkomen, bijvoorbeeld door: * Quarantaine voor nieuwe dieren. * Bezoekersbeperkingen. * Ontsmetting van voertuigen en materiaal. ### Interne Beveiliging Beperken van de verspreiding binnen het bedrijf, bijvoorbeeld door: * Schoonmaak van stallen. * Gescheiden ruimtes. * Goede ventilatiesystemen. * Personeelstraining. ### Praktische Stappen: Insleep, Circulatie, Uitsleep * **Insleep vermijden:** Voorkomen dat ziektekiemen van buitenaf binnenkomen. * **Circulatie beperken:** Voorkomen van verspreiding tussen groepen of afdelingen. * **Uitsleep vermijden:** Voorkomen dat ziektekiemen het bedrijf verlaten. ## Reinigen en Desinfecteren: Essentiële Stappen Reinigen en desinfecteren zijn twee cruciale, opeenvolgende stappen om de infectiedruk te verlagen. ### Reinigen * **Doel:** Verwijderen van zichtbaar vuil en onzichtbaar organisch materiaal, waardoor de voedingsbodem voor bacteriën wordt weggenomen. Reinigen is noodzakelijk vóór desinfectie voor een effectief resultaat. * **Protocol:** 1. **Verwijderen:** Grof vuil, strooisel, voederresten verwijderen. Monteerbare onderdelen losmaken. 2. **Inweken:** Gebruik water met of zonder detergent, minimaal 3 uur laten inwerken. 3. **Afspoelen:** Grondig naspoelen met proper water en goed laten drogen. #### Beïnvloedende factoren bij reinigen: * Temperatuur van de vloeistof. * Inweektijd ($\Delta t$). * Concentratie van het reinigingsmiddel. * Mechanische aspecten (kracht, wrijving). ### Desinfecteren * **Doel:** Inactiveren of reduceren van schadelijke micro-organismen op levenloze oppervlakken tot een aanvaardbaar niveau. * **Methoden:** Fysisch (warmte, UV, straling, filtratie) of chemisch (desinfectantia). * **Ideaal desinfectans:** Breedspectrum, snelwerkend, niet geremd door omgevingsfactoren, niet toxisch, niet corrosief, goedkoop en stabiel. #### Fysische Desinfectie: * **Warmte:** Vochtige warmte (pasteurisatie, autoclaveren) en droge warmte (oven, steekvlam). Vochtige warmte werkt sneller en bij lagere temperaturen. * **Koude:** Doodt normaal gesproken geen bacteriën of virussen, maar kan bij snelle temperatuurdalingen of vries-dooi cycli wel effect hebben. * **Straling:** Ioniserend ( Beschadigt DNA) en niet-ioniserend (alleen oppervlakteontsmetting). * **Filtratie:** Verwijdert pathogenen fysiek uit vloeistoffen en gassen. #### Chemische Desinfectie: Verschillende klassen chemicaliën worden gebruikt, elk met specifieke eigenschappen, werkingsmechanismen en risico's: * **Fenolen:** Breedspectrum, langdurig werkzaam, maar toxische residuen. * **Aldehyden (Formaldehyde, Glutaaraldehyde):** Zeer breed spectrum, ook tegen sporen, maar toxisch, irriterend en potentieel carcinogeen. * **Alcoholen (Ethanol, Isopropanol):** Snelwerkend, geen toxisch residu, maar niet sporicide en ontvlambaar. * **Halogenen (Chloorverbindingen, Joodverbindingen):** Breed spectrum, goedkoop, maar gevoelig voor organisch materiaal en soms corrosief. * **Peroxiden (Waterstofperoxide, Perazijnzuur):** Oxidatieve werking, breed spectrum, maar instabiel en corrosief. * **Tensio-actieve stoffen:** Vooral reinigend, beperkt desinfecterend, sterk beïnvloed door organisch materiaal. * **Biguaniden (Chloorhexidine):** Bactericide, residueel effect, maar weinig actief tegen virussen en sporen. * **Zuren en Basen:** Kunnen reinigen en desinfecteren, maar vaak corrosief en irriterend. ### Werking van Desinfectantia Desinfectantia werken door eiwitten te denatureren, celmembranen aan te tasten, DNA te beschadigen of enzymsystemen te blokkeren. De effectiviteit wordt beïnvloed door factoren zoals temperatuur, concentratie, contactduur, organisch materiaal, waterhardheid en pH. #### Resistentie van Micro-organismen Micro-organismen variëren in hun resistentie tegen desinfectantia: * **Gevoelig:** Virussen met envelop, mycoplasma's, Gram-positieve bacteriën. * **Matig resistent:** Virussen zonder envelop, schimmels, Gram-negatieve bacteriën. * **Zeer resistent:** Mycobacteriën, bacteriële sporen, protozoa. * **Extreem resistent:** Prionen. De celwandstructuur, aanwezigheid van sporen, metabolische activiteit en biofilmvorming spelen een rol in de resistentie. ## Ongedierte- en Insectenbestrijding Ongedierte en insecten vormen een bedreiging door het verspreiden van ziekteverwekkers, het besmetten van voer en het veroorzaken van schade. ### Knaagdieren * **Soorten:** Bruine rat (*Rattus norvegicus*), zwarte rat (*Rattus rattus*), huismuis (*Mus musculus*). * **Schade:** Veroorzaken schade aan materialen, verspreiden ziekten, eten en bevuilen voorraden. * **Preventie:** Bouwkundige maatregelen (afdichten van openingen), hygiënische maatregelen (vermijden van voedselresten en schuilplaatsen). * **Bestrijding:** Mechanisch (vallen, klemmen), chemisch (rodenticiden, anticoagulantia) en biologisch (natuurlijke vijanden, met voorzichtigheid). #### Rodenticiden (anticoagulantia): * **Werking:** Blokkeren de vitamine K-cyclus, wat leidt tot interne bloedingen. * **Generaties:** Eerste generatie (bv. Warfarine) werkt langzaam en cumulatief, tweede generatie (bv. Brodifacoum) is zeer toxisch en werkt vaak na één dosis. * **Risico's:** Secundaire vergiftiging van roofdieren, resistentieontwikkeling. ### Vliegen * **Soorten:** Huisvlieg (*Musca domestica*), stalvlieg (*Stomoxys calcitrans*), culicoïdes, lucilia sericata. * **Schade:** Veroorzaken stress, onrust, dragen ziekteverwekkers over. * **Bestrijding:** Verwijderen van broedplaatsen (mest, afval), fysieke methoden (vliegenvangers, elektrische verdelgers) en chemische methoden (larviciden, adulticiden). #### Larviciden: * **Werking:** Remmen de ontwikkeling van larven (bv. diflubenzuron, cyromazine) of werken direct toxisch op het zenuwstelsel (bv. trichloorfon). #### Adulticiden: * **Werking:** Doden volwassen vliegen, vaak door verstoring van het zenuwstelsel (bv. organofosfaten, pyrethroïden). ### Muggen * **Soorten:** *Aedes koreicus*, *Aedes japonicus*, *Aedes aegypti*, *Anopheles*. * **Schade:** Kunnen virussen overdragen (Dengue, West-Nile virus). * **Bestrijding:** Lastig door levenscyclus, voorkeur voor stilstaand water. ### Vogels * **Schade:** Veroorzaken vervuiling met uitwerpselen, verspreiden ziekteverwekkers (bv. Salmonella), kunnen ventilatiesystemen verstoppen. * **Soorten:** Duiven, meeuwen, mussen, spreeuwen. * **Bestrijding:** Fysiek (spikes, nets, coils, draden), visueel (afschrikmiddelen), auditief (geluiden), chemisch (aviciden, met restricties) en biologisch (geboortebeperking, bv. OvoControl). ## Bescherming van de Gebruiker Bij het werken met chemische middelen is persoonlijke bescherming essentieel: * **Veiligheidskleding:** Handschoenen (nitril/neopreen), bril/face shield, laarzen, masker (met P2/P3 stof filter en/of gasfilter), overall. * **Informatie:** Etiketten met R- en S-zinnen bieden cruciale informatie over gevaren en veiligheidsmaatregelen. * **Eerste Hulp:** Antigifcentrum (070/245 245) en de informatie op het etiket zijn essentieel bij vergiftiging. ## Testen van Desinfectantia De effectiviteit van desinfectiemiddelen wordt getest in laboratoria (in vitro) en op het veld (in vivo). * **Laboratoriumtesten:** Gestandaardiseerde tests (bv. EN1040, EN1276, EN13697) beoordelen de werking tegen specifieke micro-organismen onder gecontroleerde omstandigheden of gesimuleerde veldomstandigheden. * **Veldtesten:** Staalnames in stallen (oppervlakken, lucht) met behulp van afdrukpreparaten, swabs of agarplaatjes (bv. RODAC-platen) om de effectiviteit in de praktijk te beoordelen. Een hygiënogram-score wordt toegekend op basis van het aantal gevonden kolonies. ## Praktische Aanpak: Reinigen, Desinfecteren, Fumigeren Een goede hygiënestrategie omvat meerdere stappen: 1. **Reinigen:** Verwijderen van vuil en organisch materiaal. Cruciaal voor effectieve desinfectie. 2. **Desinfecteren:** Doden van ziektekiemen met geschikte middelen. 3. **Fumigeren/Vernevelen:** Gasdesinfectie voor moeilijk bereikbare plaatsen. Het volgen van protocollen voor reiniging en desinfectie, met aandacht voor de juiste temperatuur, concentratie en inwerktijd, is essentieel voor succes. ### Belang van Infrastructuur De constructie van stallen en de materiaalkeuze moeten gericht zijn op het minimaliseren van stof- en vuilophoping en bestand zijn tegen water en chemicaliën. Gladde, afgeronde oppervlakken en goede afwatering vergemakkelijken reiniging en desinfectie. ## Veelvoorkomende Fouten bij Bioveiligheid * **Gebrek aan consistentie:** Bioveiligheidsmaatregelen niet consequent toepassen. * **Onvolledige reiniging:** Desinfectie uitvoeren zonder voorafgaande grondige reiniging. * **Verkeerde concentraties:** Desinfectiemiddelen te hoog of te laag verdunnen. * **Onvoldoende inwerktijd:** Desinfectiemiddelen te kort laten inwerken. * **Gebrek aan scholing en bewustzijn:** Personeel onvoldoende getraind of zich niet bewust van het belang van bioveiligheid. * **Negeer subklinische infecties:** Alleen focussen op dieren met zichtbare symptomen. * **Ongecontroleerd dierverkeer:** Zonder quarantaine nieuwe dieren opnemen. * **Slechte ventilatie en stalhygiëne:** Wat leidt tot ophoping van ammoniak en ziektekiemen. * **Ongedierte en insecten niet bestrijden:** Die als vectoren voor ziekten fungeren. * **Gebrek aan externe bioveiligheid:** Onvoldoende controle op bezoekers, voertuigen en materiaal. Door bioveiligheid serieus te nemen en de juiste maatregelen toe te passen, kan de gezondheid van dieren en de veiligheid van voedselproducten aanzienlijk worden verbeterd.

## Glossary | Term | Definition | |---|---| | Agens | Een schadelijke factor of ziekteverwekker die het evenwicht in een organisme kan verstoren. | | Bioveiligheid | Het geheel van niet-medicamenteuze maatregelen, meestal preventief, gericht op het voorkomen van insleep, circulatie en verspreiding van ziekten op en tussen bedrijven, met als doel dieren gezond te houden en optimale zoötechnische prestaties te waarborgen. | | Compartimentalisatie | Het opdelen van een bedrijf in zones op basis van bijvoorbeeld leeftijd, gezondheid of vaccinatiestatus om de verspreiding van ziekten te beperken. | | Epidemiologie | De studie die zich bezighoudt met het beschrijven en verklaren van ziektefenomenen in populaties, inclusief de verspreiding, oorzaken en bestrijding ervan. | | Epizoötiologie | De studie van het overleven en verspreiden van pathogenen in een populatie van dieren, inclusief de factoren die hierbij een rol spelen. | | Facultatief pathogeen | Een micro-organisme dat normaal gesproken onschadelijk is, maar onder bepaalde omstandigheden, zoals een verzwakt immuunsysteem, infecties kan veroorzaken. | | Hygiëne | De verzameling van niet-medicamenteuze maatregelen en middelen gericht op het bevorderen van gezondheid, zowel bij dieren als mensen. | | Insleep | Het binnenbrengen van ziekteverwekkers op een bedrijf, bijvoorbeeld via nieuwe dieren, mensen, voer of materiaal. | | Infectiedruk | De druk waaraan een dier wordt blootgesteld in een bepaalde omgeving om een infectie te ontwikkelen, wat toeneemt bij virulente kiemen en afneemt bij goede bioveiligheid. | | Incubatieperiode | De tijdsduur tussen het moment van besmetting door een pathogeen en het optreden van de eerste klinische symptomen van de ziekte. | | Isolatie | Het afzonderen van zieke dieren die een direct risico vormen voor de rest van de populatie. | | Kiemuitscheiding | De manier waarop ziekteverwekkers een dier verlaten en anderen kunnen besmetten, via bijvoorbeeld ademhaling, spijsverteringsstelsel, genitaalstelsel of huid. | | Kolonisatie | Het zich vestigen en vermenigvuldigen van micro-organismen in een gastheer zonder direct schade te veroorzaken, vaak als onderdeel van de normale flora. | | Kwantitatieve risicobeoordeling | Een methode om het risico op insleep van ziekte te berekenen met behulp van een formule, zoals P = 1 - (1 - p)ⁿ, waarbij p de prevalentie is en n het aantal aangevoerde dieren. | | Loopingrediënten | Vaste routes die medewerkers volgen binnen een bedrijf, altijd van gezond naar ziek, jong naar oud, en nooit andersom, om ziekteverspreiding te voorkomen. | | Opportunistisch organisme | Een ander woord voor facultatief pathogeen; een micro-organisme dat normaal gesproken ongevaarlijk is, maar onder gunstige omstandigheden infecties kan veroorzaken. | | Pathogeen | Een infectieus agens of ziekteverwekker, zoals een prion, virus, bacterie, schimmel of parasiet, dat schade aan de gastheer toebrengt ten eigen bate. | | Populatieniveau | De verschillende schaalniveaus waarop bioveiligheid wordt toegepast: het individuele dier, het bedrijf en de algemene dierpopulatie. | | Preventie | Maatregelen die worden genomen om te voorkomen dat dieren ziek worden, gericht op het vermijden van insleep en verspreiding van ziektekiemen. | | Profylaxie | Alle preventieve maatregelen die gericht zijn op het voorkomen van ziekte, zowel algemeen (hygiëne) als specifiek (vaccinatie). | | Quarantaine | Het isoleren van klinisch gezonde nieuwe dieren gedurende een bepaalde periode om te controleren of ze vrij zijn van ziekten voordat ze in contact komen met de bestaande populatie. | | Reservoir | De natuurlijke omgeving waarin een ziekteverwekker leeft en zich kan vermenigvuldigen, zoals een persoon, dier of milieucomponent. | | Risicofactor | Een factor die de kans op het ontstaan of de verspreiding van ziekte vergroot, zoals de virulentie van een kiem, de gevoeligheid van de gastheer of omgevingscondities. | | Secundaire bacterële infectie | Een infectie die optreedt wanneer een verzwakt immuunsysteem, vaak als gevolg van een virale infectie, bacteriën toelaat zich te nestelen en te vermenigvuldigen. | | Soönose | Een ziekte die van dier op mens kan overgaan. | | Steriliseren | Het volledig vernietigen of verwijderen van alle micro-organismen. | | Subklinische infectie | Een infectie zonder duidelijke waarneembare symptomen, die echter wel de gezondheid, productie en het welzijn van dieren kan beïnvloeden en waarvoor laboratoriumonderzoek nodig is voor detectie. | | Totaalontsmetting | Een volledige desinfectie van een lege stal of ruimte, vaak uitgevoerd na het verwijderen van alle dieren en organisch materiaal. | | Uitsleep | Het van het bedrijf naar buiten gaan van ziekten, bijvoorbeeld naar andere bedrijven, dieren of mensen. | | Vaccinatie | Een specifieke profylactische maatregel die het immuunsysteem van een dier stimuleert om weerstand op te bouwen tegen een specifieke ziekte. | | Virulentie | De mate van ernst van een ziekte, bepaald door de eigenschappen van de ziekteverwekker, die een belangrijke rol speelt in de infectiedruk. | | Zoötechnische prestaties | De prestaties die gerelateerd zijn aan het houden van dieren, zoals groei, vruchtbaarheid, melkgift en eileg, die worden beïnvloed door gezondheid en welzijn. |

| Term | Definitie | |---|---| | **Nutriënt** | Een voedingsstof die essentieel is voor het lichaam en deel uitmaakt van de voeding. Voorbeelden zijn eiwitten (EW), vetten, koolhydraten, mineralen en vitaminen. | | **Ingrediënt (voedermiddel)** | Elke stof, inclusief additieven, die gebruikt wordt bij de vervaardiging of bereiding van een levensmiddel en die in het eindproduct, eventueel in gewijzigde vorm, aanwezig blijft. Soja, maïs en tarwe zijn voorbeelden. | | **Droge stof (DS)** | Het gedeelte van een voedermiddel dat overblijft nadat al het vocht is verwijderd. Dit omvat organische stoffen (zoals koolhydraten, vetten, eiwitten) en anorganische stoffen (mineralen). | | **Ruwe as (RAS)** | De anorganische fractie die overblijft na verbranding van een voedermiddel, bestaande uit mineralen. | | **Vetzuren (VZ)** | Componenten van vetten die worden gekenmerkt door een carboxylgroep (-COOH) aan het einde van een koolstofketen. Het verschil zit in de hoeveelheid en plaats van dubbele bindingen. | | **Essentiële aminozuren (AZ)** | Aminozuren die niet door het lichaam zelf kunnen worden gesynthetiseerd en daarom via de voeding moeten worden aangeleverd. Voorbeelden zijn lysine en tryptofaan. | | **Verteerbare energie (VE)** | De bruto-energie van een voedermiddel min de energie die in de feces wordt uitgescheiden. Het is het deel van de energie dat door het dier kan worden opgenomen. | | **Metaboliseerbare energie (ME)** | De verteerbare energie min de energie die verloren gaat in de urine en fermentatiegassen, zoals methaan. Dit is de energie die het lichaam daadwerkelijk kan aanwenden voor onderhoud en productie. | | **Netto-energie (NE)** | De energie die daadwerkelijk door het lichaam wordt gebruikt voor groei, productie of onderhoud, na aftrek van alle energieverliezen. Dit is de meest precieze maat voor energievoorziening. | | **Voederconversie** | De hoeveelheid voeder (in kg) die nodig is om 1 kg lichaamsgewichtstoename te realiseren. Een lagere voederconversie duidt op een efficiëntere voederbenutting. | ## Samenvatting dierenvoeding Dit document biedt een gedetailleerde studiehandleiding voor het vak Dierenvoeding, gestructureerd rond vijf clusters: macronutriënten, micronutriënten, energie, voedermiddelen en de voeding van specifieke diersoorten. Het behandelt de samenstelling van voeding, de functies van nutriënten in het lichaam, de energiehuishouding, de bronnen van voedermiddelen en de specifieke voedingsbehoeften van verschillende diersoorten zoals pluimvee, herkauwers, varkens, paarden, vissen en kleine huisdieren. ### Inleiding tot het vak Het vak is opgedeeld in vijf clusters: macronutriënten, micronutriënten, energie, voedermiddelen en specifieke diervoeding per diersoort. De inhoud focust op wat voeding bevat en het nut ervan, de samenstelling van diëten, de verwerking van voeding door verschillende diersoorten en de integratie van al deze aspecten. Door de COVID-19 pandemie is het aantal contacturen gereduceerd; oude lesopnames en het boek "Animal Nutrition" dienen als aanvullend materiaal. * **Nutriënt:** Een voedingsstof met een specifiek nut voor het lichaam, zoals eiwitten (EW), vetten, koolhydraten (KHD), mineralen en vitaminen. Voeding kan worden onderverdeeld in vocht en droge stof (DS). * **Ingrediënt (voedermiddel):** Elke stof, inclusief additieven, die bij de bereiding van voeder wordt gebruikt en in het eindproduct aanwezig blijft, zoals soja of maïs. #### Analyse van voedingsstoffen De analyse van voedingsstoffen kan complex zijn. De Weende-analyse is een praktische indeling, waarbij de volgende rekenregels gelden: * OK = DS – RAS – RE – RVET – RC * DS = RAS + RE + RVET + RC + OK * DS = Totaal – VO (vocht) * OS = DS – RAS (waarbij OS organische stof is) De Van Soest-methode wordt gebruikt om vezelfracties te analyseren, waarbij het ruwvoeder wordt gescheiden in cellulaire inhoud en NDF (Neutral Detergent Fibre). NDF kan verder worden gesplitst in ADF (Acid Detergent Fibre) en ADL (Acid Detergent Lignin) om de verteringsgraad van vezels te bepalen: snel fermenteerbaar (hemicellulose), traag fermenteerbaar (cellulose) en niet fermenteerbaar (lignine) [ ] [2](#page=2). ### Cluster 1: Macronutriënten (water, koolhydraten, vetten, eiwitten) #### Water Water is kwantitatief belangrijk voor thermoregulatie, transport, biochemische reacties en bescherming. Het kan voorkomen als vrij water, gebonden water, metabolisch water of endogeen water. De vochtbehoefte varieert sterk per diersoort, klimaat, grootte, leeftijd, productie en voeding (bv. zoutgehalte, eiwitgehalte) [ ] [2](#page=2). #### Koolhydraten (KHD) Koolhydraten zijn schaars in dieren, maar rijkelijk aanwezig in planten, vaak als vezels. KHD worden ingedeeld in suikers (mono- en oligosacchariden) en niet-suikers (polysacchariden). Monosacchariden zoals glucose, galactose en fructose zijn belangrijke energiebronnen. Disacchariden zoals sucrose en maltose zijn bindingen van twee monosacchariden. Polysacchariden zoals zetmeel (alpha-bindingen) zijn goed verteerbaar, terwijl cellulose (bèta-bindingen) de tussenkomst van micro-organismen vereist. Zetmeel bestaat uit amylose en amylopectine; de verhouding en korrelgrootte bepalen de verteerbaarheid. Glycogeen is de dierlijke vorm van energiereserve. Inuline is een fructaan dat deels door dieren benutbaar is en als prebioticum kan dienen, maar kan bij paarden koliek of laminitis veroorzaken bij overvoeding. Fytinezuur, een vorm van fosfor in planten, verlaagt de biologische beschikbaarheid van fosfor en andere mineralen bij éénmagige dieren, tenzij fytase wordt toegevoegd. De vertering van KHD gebeurt via speeksel-amylase (signalering) en enzymen in de dunne darm, en verder in de dikke darm via microbiële vertering. De analyse van vezelfracties (RC, NDF, ADF, ADL) is cruciaal, maar de interpretatie moet rekening houden met de GI-stelsel-werking [ -8 [3](#page=3). #### Vetten Vetten zijn niet oplosbaar in water maar wel in organische solventen. Ze zijn een belangrijke energiebron en hebben functies zoals thermische isolatie, schokabsorptie, transport van essentiële nutriënten, membraanopbouw en hormoonproductie. Vetten worden onderverdeeld in verzeepbare (triglyceriden, fosfolipiden) en niet-verzeepbare vetten (sterolen). Vetzuren worden gekenmerkt door hun ketenlengte en de aanwezigheid van dubbele bindingen (cis/trans-isomeren). Hydrogenatie, het proces waarbij onverzadigde vetten verzadigd worden, vindt plaats in de pens van herkauwers. De samenstelling van vetten verschilt sterk tussen plantaardige en dierlijke bronnen; vetten van zeedieren zijn vaak onverzadigd om beweging in koud water mogelijk te maken. Fosfolipiden zijn essentieel voor celmembranen en vettransport door hun emulgerende eigenschappen. Sterolen, zoals cholesterol, zijn belangrijk voor hormonen en membraanstructuur. Galzuren, afgeleid van sterolen, spelen een cruciale rol bij de vetvertering. Essentiële vetzuren zoals linolzuur (omega-6) en linoleenzuur (omega-3) zijn essentieel en hebben pro- of anti-inflammatoire effecten. Omega-3 vetzuren worden vooral gevonden in vis uit koud water. Vet wordt opgeslagen als depotvet (triglyceriden) en is een dynamisch proces, gereguleerd door hormonen zoals leptine [ -11 [8](#page=8). #### Eiwitten (EW) Eiwitten zijn opgebouwd uit aminozuren (AZ) en bevatten stikstof (N). AZ worden gekoppeld via peptidebindingen. De Maillard-reactie, een binding tussen AZ en suikers/vetten, kan de verteerbaarheid en smaak beïnvloeden. Er zijn verschillende groepen AZ, waaronder neutrale, zwavelhoudende, zure, alkalische en aromatische AZ. Sommige AZ hebben speciale functies zoals neurotransmitters of stollingsfactoren. Essentiële aminozuren moeten via de voeding worden aangeleverd; het patroon van AZ in de voeding is cruciaal voor EW-synthese, waarbij het limiterende AZ de beperkende factor is. De vertering van EW vindt plaats in de maag en dunne darm via enzymen zoals pepsine en trypsine, gevolgd door exopeptidasen. Niet-verteerde EW komen in de dikke darm terecht waar ze door microbiële activiteit worden afgebroken, wat kan leiden tot de vorming van vluchtige vetzuren (VFA) of schadelijke stoffen. Herkauwers produceren de meeste EW via hun pensmicrobiota. De behoefte aan specifieke AZ varieert per diersoort en levensfase [ -15 [12](#page=12). ### Cluster 2: Micronutriënten (mineralen en vitaminen) #### Mineralen Mineralen, ook wel ruwe as (RAS) genoemd, zijn anorganische stoffen die essentieel zijn voor diverse lichaamsfuncties. Ze kunnen absorbeerbaar of niet-absorbeerbaar zijn, en niet alle absorbeerbare mineralen zijn essentieel. De mineralenhuishouding wordt gereguleerd door absorptie, opslag in bufferorganen en mobilisatie van reserves. Scheikundige vormen bepalen de biologische beschikbaarheid; organisch gebonden mineralen (chelaten) zijn vaak beter beschikbaar dan anorganische vormen. Macromineralen (bv. Ca, P, Na, K) worden in grammen per kg nodig, terwijl micromineralen/sporenelementen (bv. Fe, Cu, Zn) in milligrammen of microgrammen per kg nodig zijn. * **Calcium (Ca):** Essentieel voor botten, tanden, spiercontractie en zenuwimpulsen. De Ca:P-verhouding is cruciaal, met een voorkeur van 1:1 tot 2:1. Deficiënties leiden tot rachitis (jong) of osteomalacie (volwassen). * **Fosfor (P):** Belangrijk voor energievoorziening (ATP), botvorming en diverse biochemische processen. Fytinezuur verlaagt de biologische beschikbaarheid van P, vooral bij éénmagigen. * **Natrium (Na), Kalium (K) en Chloor (Cl):** Elektrolyten die de osmotische druk en het zuur-base-evenwicht reguleren. Tekorten zijn vooral aan Na mogelijk bij herbivoren. * **Zwavel (S):** Onderdeel van S-houdende AZ, vitaminen en metabolieten. Essentieel voor microbiële EW-synthese bij herkauwers (N:S-verhouding). * **Magnesium (Mg):** Belangrijk voor koolhydraatstofwisseling, ATP-productie en botmineralisatie. Een tekort kan leiden tot hypomagnesiëmie (grastetanie) door interactie met K en eiwitafbraak. Micromineralen: * **IJzer (Fe):** Onderdeel van hemoglobine en myoglobine voor zuurstoftransport. Deficiëntie leidt tot anemie; een tekort aan koper kan ook anemie veroorzaken omdat koper nodig is voor ijzermobilisatie. * **Koper (Cu):** Essentieel voor ijzertransport (ceruloplasmine), collageenvorming, pigmentatie en keratinevorming. Antagonisten zoals Mo, S, Zn en hoge Ca-diëten kunnen de opname remmen. * **Kobalt (Co):** Essentieel voor vitamine B12-synthese, vooral belangrijk voor herkauwers en dieren met een propionzuurmetabolisme. * **Jodium (I):** Essentieel voor schildklierhormonen. Tekorten kunnen leiden tot struma en metabole stoornissen. Iodide-arme bodems zijn een risicofactor. * **Mangaan (Mn):** Belangrijk voor glycosyltransferasen en bindweefselvorming. Deficiënties kunnen perosis bij pluimvee veroorzaken. * **Zink (Zn):** Cruciaal voor celgroei, huid- en vachtkwaliteit, en immuunsysteem. Remming van opname door fytinezuur, Ca, P en Cu is mogelijk. * **Molybdeen (Mo):** Onderdeel van enzymen, met een antagonistische werking op koper, vooral bij herkauwers. * **Selenium (Se):** Werkt als antioxidant (glutathionperoxidase) en is gerelateerd aan vitamine E. Essentieel voor schildklierhormoonsynthese. Tekorten kunnen leiden tot "white muscle disease". * **Fluor (F):** Belangrijk voor tandglazuur, maar toxisch in hoge doses. #### Vitaminen Vitaminen zijn metabolisch essentiële organische verbindingen. Ze worden onderverdeeld in vetoplosbare (A, D, E, K) en wateroplosbare vitaminen (B-complex, C). Vetoplosbare vitaminen worden in het lichaam opgeslagen; wateroplosbare vitaminen worden sneller uitgescheiden. De behoefte aan vitaminen kan diersoortspecifiek zijn. Antivitamines kunnen de opname of werking van vitaminen verstoren. * **Vitamine A (retinol):** Cruciaal voor zicht (rhodopsine), celdifferentiatie en immuunsysteem. Bèta-caroteen is een belangrijke precursor bij herbivoren en omnivoren. Deficiëntie leidt tot nachtblindheid en verhoogde infectiegevoeligheid; toxiciteit kan beenderafwijkingen veroorzaken. * **Vitamine D:** Essentieel voor calcium- en fosforabsorptie, en immuunfunctie. Wordt gesynthetiseerd onder invloed van zonlicht. Deficiëntie leidt tot rachitis en osteomalacie; toxiciteit is relatief hoog. * **Vitamine E (tocoferol):** Een belangrijke antioxidant die celmembranen stabiliseert en weefsels beschermt tegen oxidatieve stress. Deficiënties kunnen leiden tot spierdystrofie; de behoefte is verhoogd bij een dieet rijk aan onverzadigde vetzuren. * **Vitamine K:** Essentieel voor bloedstolling (synthese van prothrombine). Deficiënties leiden tot spontane bloedingen. Vogels hebben een hogere behoefte door een kortere darmpassage. Wateroplosbare vitaminen (B-complex, C): * **Vitamine B1 (thiamine):** Cruciaal voor koolhydraat- en vetmetabolisme (Krebscyclus). Thermolabiel. Tekorten, vaak secundair bij herkauwers door pensverzuring, leiden tot neurologische symptomen. * **Vitamine B2 (riboflavine):** Bestanddeel van flavoproteïnen (FAD), belangrijk voor energiemetabolisme. Zelden tekorten. * **Vitamine B5 (pantotheenzuur):** Onderdeel van co-enzym A, essentieel voor vetzuurverbranding. Zelden tekorten. * **Vitamine B3 (niacin):** Onderdeel van NAD+ en NADP+, cruciaal voor energiemetabolisme. Kan gesynthetiseerd worden uit tryptofaan. Tekorten zijn zeldzaam, maar kunnen subklinisch optreden. * **Vitamine B6 (pyridoxine):** Cofactor voor AZ-metabolisme, nodig voor niacinesynthese. Zelden tekorten. * **Vitamine B9 (foliumzuur):** Methyldonor, essentieel voor DNA-synthese en bloedcelrijping. Overmaat kan kanker bevorderen. Belangrijk voor embryonale ontwikkeling. * **Vitamine B7 (biotine):** Essentieel voor koolhydraat- en vetmetabolisme. Variabele beschikbaarheid, synthese door darmmicrobiota. Tekorten leiden tot huid- en pootproblemen, en "fatty liver and kidney syndrome". * **Vitamine B12 (cobalamine):** Essentieel voor propionaatmetabolisme en nucleïnezuursynthese. Vereist kobalt en is belangrijk voor dieren die energie halen uit fermentatie. Kan goed worden opgeslagen in de lever. * **Choline:** Methylgroepdonor, onderdeel van lecithine en acetylcholine. Belangrijk voor leverfunctie. Hogere behoefte bij vogels. * **Vitamine C (ascorbinezuur):** Essentieel voor collageensynthese, ijzerabsorptie en immuunfunctie. Diëten is essentieel voor primaten en cavia's. Weinig stabiel en weinig reservevorming. ### Cluster 3: Energie #### Energieverwerking door het dier Energie wordt uitgedrukt in bruto-energie (BE), verteerbare energie (VE), metaboliseerbare energie (ME) en netto-energie (NE). * **Bruto-energie (BE):** De maximale energie in een voedingsmiddel, bepaald door verbranding. Vet bevat de meeste energie. De BE van samengestelde voeders varieert minder dan die van individuele componenten. * **Verteerbare energie (VE):** BE minus fecale energie. Vezelgehalte is een belangrijke factor die de verteerbaarheid bepaalt. * **Metaboliseerbare energie (ME):** VE minus energieverliezen in urine en fermentatiegassen (methaan). ME wordt gebruikt voor onderhoud en productie. Stikstofretentie (N-retentie) beïnvloedt de berekening van ME. * **Netto-energie (NE):** De energie die daadwerkelijk door het lichaam wordt gebruikt voor productie (NEP) of onderhoud (NEM). Het verschil tussen ME en NE is extra warmteproductie. De energetische efficiëntie (K = NE/ME) hangt af van de voersamenstelling, de omzetting van ME (bv. NEM vs. NEP), diersoort en voederkwaliteit. #### Energiebehoefte van dieren De energiebehoefte wordt bepaald via de factoriële methode (onderhoud + arbeid + groei/productie). * **Onderhoudsbehoefte:** Gebaseerd op basaalmetabolisme (ruststofwisseling onder specifieke voorwaarden), welke hoger is bij kleinere dieren relatief aan hun gewicht. * **Arbeid:** Vergt extra energie met een relatief lage efficiëntie (ca. 30%). * **Energiewaarderingssystemen:** Noodzakelijk om voederbehoeften te matchen met voederwaarde (bv. VEM voor melkvee, EWpa voor paarden). #### Voederopname (regeling) Voederopname wordt gereguleerd door korte- en lange-termijn mechanismen, beïnvloed door metabolische, fysische en externe stimuli. Hormonen zoals ghreline (honger) en leptine (verzadiging) spelen een rol. Er zijn grote diersoortverschillen in voederopnamegedrag. Bij het bepalen van de voederopname moet rekening gehouden worden met metabool gewicht, ras, leeftijd, geslacht, activiteit, huisvesting en omgeving. ### Cluster 4: Voedermiddelen Voedermiddelen worden ingedeeld in ruw- en krachtvoeder. * **Ruwvoeder:** * **Weidegras:** Belangrijkste ruwvoeder, rijk aan Ca en K, maar arm aan Na. De voedingswaarde varieert met het seizoen, botanische samenstelling en oogstmoment. Jong gras is eiwitrijker, ouder gras vezelrijker. * **Leguminosen:** Rijk aan EW en Ca, N-fixerend. Kunnen schuimige tympanie en oestrogene effecten veroorzaken door isoflavonen. * **Andere groenvoeders:** Mais (zetmeelrijk, maar moeilijk verteerbaar voor paarden), kruisbloemigen (kunnen goitrogene effecten hebben) en wortel-/knolgewassen (hoog vochtgehalte). * **Bewaring:** Inkuilen (anaeroob, melkzuurfermentatie) en drogen (hooi, stro). * **Krachtvoeder:** Energie- en nutriëntgeconcentreerde grondstoffen. * **Granen:** Hoofdenergieleveranciers (zetmeel). Varïeren in AZ-profiel (vaak limiterend op lysine) en verteerbaarheid. Mais is energierijk maar kan problemen geven bij paarden. Tarwe en gerst zijn veelzijdig, haver is vezelrijk en rustgevend. * **Peulvruchten:** Rijk aan EW van hoge kwaliteit, maar kunnen anti-nutritionele factoren bevatten. Soja is wereldwijd belangrijk. * **Oliehoudende zaden:** Energiebron door hoog vetgehalte. Lijnzaad is rijk aan omega-3 vetzuren. Koolzaad is een Europees alternatief voor soja. * **Bijproducten:** Van oliehoudende zaden (bv. schroot, schilfers) en granen (bv. zemelen, kiemen) zijn belangrijk voor voeding en duurzaamheid. Ze kunnen echter ook anti-nutritionele factoren bevatten. * **Dierlijke producten:** Diermeel (hoogwaardig EW, mineralen) en vismeel/-olie (omega-3 vetzuren) worden gebruikt, maar met beperkingen door regelgeving (bv. BSE). * **Minerale voedermiddelen:** Ca- en P-bronnen zijn cruciaal voor de balans. * **Additieven:** Technologische, zintuiglijke, nutritionele, zoötechnische en coccidiostatische additieven worden toegevoegd voor specifieke doeleinden. ### Cluster 5: Bijzondere diervoeding #### Voeding van pluimvee Kippen zijn éénmagige dieren met een uniek spijsverteringsstelsel (krop, klier- en spiermaag). De voeding is van invloed op de darmmorfologie en weerstand tegen pathogenen. NSP (niet-zetmeel polysacchariden) remmen de vertering; enzymen zoals xylanase en bèta-glucanase verbeteren de verteerbaarheid. De energiebehoefte wordt uitgedrukt in ME, met verschillen tussen leghennen en vleeskuikens. De nutriëntensamenstelling van het ei bepaalt de behoefte van de leghen. #### Voeding van herkauwers Herkauwers (HKW) hebben een voormagensysteem (pens, netmaag, boekmaag, lebmaag) waar microbiële fermentatie van vezels plaatsvindt. Deze fermentatie produceert vluchtige vetzuren (VFA: azijnzuur, propionzuur, boterzuur) die de belangrijkste energiebron vormen. EW-waardering bij HKW gebeurt via DVE (darmverteerbaar EW), rekening houdend met pens-bestendig EW (DVBE) en microbieel EW (DVME). De balans tussen stikstof (N) en energie (FOS) voor de pensmicrobiota is cruciaal (OEB). Mineralen zoals Ca, Mg, Na en sporenelementen zijn extra aandachtspunt. #### Voeding van varkens Varkens zijn omnivoren met een relatief ontwikkeld maag-darmstelsel. De voeding is gericht op efficiëntie, gezondheid en karkas-/vleeskwaliteit. Voederconversie is een belangrijk kengetal. Aminozuurbalans is cruciaal, met lysine als limiterend AZ. Maaggezondheid (voorkomen van ulcera) is belangrijk, mede door de voedervorm en vezelinname. Stikstof- en fosforuitstoot worden geminimaliseerd door aangepaste voedingsstrategieën (bv. fytase). #### Voeding van paarden Paarden zijn éénmagige herbivoren met een sterk ontwikkeld dikke darm (hindgut fermenters). Ze hebben een hoge ruwvoerbehoefte en een beperkte zetmeelverteringscapaciteit in de dunne darm. Voederopname wordt gereguleerd door korte- en lange-termijn mechanismen. Overmatige zetmeel- en suikeropname kan leiden tot koliek, laminitis en maagzweren. Energievoorziening voor sportpaarden varieert per activiteitstype (endurance, sprint). De correcte Ca:P-verhouding en mineralensuppletie zijn essentieel, vooral bij jonge dieren en drachtige merries, om orthopedische ontwikkelingsstoornissen (bv. OCD) te voorkomen. #### Voeding van kleine huisdieren (hond en kat) * **Hond vs. Kat:** Honden zijn aangepaste carnivoren met een omnivoor dieet, terwijl katten strikte carnivoren zijn. Dit uit zich in verschillen in nutriëntenbehoeften (bv. taurine, vitamine A, arachidonzuur), spijsverteringsenzymen en metabole aanpassingen. * **Energiebehoefte:** Berekend op basis van ideaal lichaamsgewicht (BCS 5/9), metabool gewicht (kg$^{0.75}$), leeftijd, geslacht (sterilisatie), activiteit en huisvesting. Energiedichtheid van voeding is cruciaal. * **Eiwitbehoefte:** Hoger bij katten dan honden, met specifieke essentiële AZ zoals taurine. * **Vet:** Belangrijk voor energie, essentiële vetzuren (omega-3 en omega-6) en vetoplosbare vitaminen. Antioxidanten zijn nodig bij vetrijke voeding. * **Koolhydraten en Vezels:** Honden kunnen KHD beter verteren dan katten. Vezels zijn belangrijk voor darmgezondheid, transitregulatie en energiedichtheid. * **Specifieke aandoeningen:** Voeding speelt een rol bij obesitas, nieraandoeningen, diabetes en tandproblemen. Bij dieren met overgewicht is een aangepast dieet en voederstrategie essentieel. * **Voedingsbeoordeling:** Kijken naar nutriëntenpercentages (op DS-basis), ingrediëntenlijst en claims. * **Alternatieve voeding:** BARF, vegetarische/veganistische en zelfbereide diëten zijn populair, maar kennen risico's op nutriëntentekorten, toxiciteit en pathogenen. Wetenschappelijk bewijs voor gezondheidsvoordelen is vaak beperkt. #### Voeding van vis (Aquacultuur) Vissen zijn poikilotherme dieren; hun metabolisme en groei zijn temperatuurafhankelijk. Ze hebben een relatief lage onderhoudsbehoefte maar een hogere behoefte aan EW en onverzadigde vetzuren (vooral omega-3) voor groei en osmoregulatie. KHD-vertering is beperkt bij de meeste vissen, maar wordt technologisch benut voor pellets. Microbiële vertering is belangrijk bij detrivoren. De voeding moet snel verteerbaar zijn en de waterkwaliteit is cruciaal. Antioxidanten, pigmenten en bindmiddelen worden vaak toegevoegd. #### Voeding van proefdieren Bij het werken met proefdieren is de voeding cruciaal voor de interpretatie van experimentele resultaten. Factoren zoals genotype, fysiologisch stadium, huisvesting, stress, microbiële status en experimentele handelingen beïnvloeden de voedingsbehoeften. Voeders kunnen natuurlijk, semi-synthetisch of synthetisch zijn, met verschillende gradaties van controle en kostprijs. De fysische vorm van het voeder en de voederstrategie (ad libitum, maaltijdvoeding, beperkte voeding, pair feeding) zijn essentieel voor betrouwbare resultaten. ### Bespreking van het examen Het examen omvat diverse vraagtypes: Multiple Choice (MPC), inzichtvragen (open) en rekenvragen. Formules worden gegeven; de nadruk ligt op begrip en toepassing. Belangrijke aspecten zijn de interpretatie van voedingswaarden, de berekening van energiebehoeften, de rol van mineralen en vitaminen, de principes van dierenspecifieke voeding en de kritische evaluatie van voedingsclaims. --- **Veelvoorkomende fouten om te vermijden:** * Verkeerde interpretatie van voedingspercentages (bv. op VS in plaats van DS-basis). * Niet rekening houden met de energiedichtheid van voeders bij vergelijkingen. * Onderschatten van de impact van anti-nutritionele factoren. * Gebrek aan begrip van de interactie tussen mineralen en vitaminen. * Te weinig aandacht voor de specifieke behoeften van verschillende diersoorten en levensfasen. * Verkeerde toepassing van energiebehoefteberekeningen (bv. gebruik van werkelijk gewicht in plaats van ideaal gewicht). * Overschrijden van de aanbevolen hoeveelheden zetmeel en suiker, wat kan leiden tot diverse gezondheidsproblemen. * Gebrek aan kennis over de rol van de darmflora en fermentatie bij herkauwers en paarden. * Verkeerde interpretatie van claims op voedingsverpakkingen. * Onderschatten van de risico's van alternatieve voedingen zonder wetenschappelijke onderbouwing. * Vergeten van de impact van de omgeving en management op de voeding en gezondheid van dieren.