Cover
samenvatting volksgezondheid .pdf
Summary
# Definitie en reikwijdte van volksgezondheid
Dit onderdeel verkent de evolutie van de definitie van gezondheid, de concepten van ziekte en de bredere definitie en activiteiten van volksgezondheid, inclusief het onderscheid met geneeskunde.
### 1.1 Evolutie van de gezondheidsdefinitie
De definitie van gezondheid is in de loop der tijd aanzienlijk geëvolueerd [3](#page=3).
#### 1.1.1 Biomedisch model (19e - begin 20e eeuw)
Gezondheid werd in deze periode primair gedefinieerd als de afwezigheid van ziekte of gebreken, met een sterke focus op fysieke gezondheid en medische interventies [3](#page=3).
#### 1.1.2 Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) - 1948
De WHO introduceerde in 1948 een bredere definitie: "Gezondheid is een toestand van volledig fysiek, mentaal en sociaal welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of gebreken". Deze definitie kreeg echter kritiek omdat volledig welbevinden als een onrealistisch doel werd beschouwd, wat kon leiden tot medicalisering en het feit dat, door de stijgende levensverwachting en de toename van chronische ziekten, veel mensen volgens deze definitie per definitie ongezond zouden zijn [3](#page=3).
#### 1.1.3 Dynamische en functionele benadering (21e eeuw)
De hedendaagse opvatting van gezondheid benadrukt het "vermogen om zich aan te passen en te managen in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen". Deze definitie legt de nadruk op veerkracht, aanpassingsvermogen, zelfmanagement en kwaliteit van leven, en erkent de persoonlijke en contextuele aard van gezondheid. Voorbeelden hiervan zijn revalidatie na een beroerte (fysiek), het omgaan met rouw (mentaal), en het verwerken van werkverlies (sociaal) [3](#page=3).
### 1.2 Ziekteconcepten
Er worden drie onderling verbonden ziekteconcepten onderscheiden [3](#page=3):
* **Illness:** De subjectieve beleving van ongezond zijn vanuit het perspectief van het individu. Dit concept wordt beïnvloed door persoonlijke ervaringen, sociale netwerken, en culturele normen, inclusief de rol van media en internet [3](#page=3).
* **Disease:** De objectief vaststelbare medische diagnose van een ziekte, gezien vanuit het perspectief van een professional [3](#page=3).
* **Sickness:** Het maatschappelijk geaccepteerde ziektegedrag of de ziekerol, sterk beïnvloed door culturele normen [3](#page=3).
In de praktijk zijn deze concepten nauw met elkaar verweven [3](#page=3).
### 1.3 Definitie en activiteiten van volksgezondheid
Volgens de WHO is volksgezondheid "de wetenschap en kunst van het voorkomen van ziekten, het verlengen van het leven en het bevorderen van de gezondheid door de georganiseerde inspanningen van de samenleving". Het is een wetenschap die de gezondheid van een gemeenschap beschermt en verbetert door middel van onderwijs, promotiecampagnes en onderzoek naar ziekte- en ongevalpreventie [3](#page=3).
#### 1.3.1 Kerntaken van volksgezondheid
De activiteiten binnen volksgezondheid omvatten onder andere [3](#page=3):
* Preventie van epidemieën en de verspreiding van ziekten (bv. vaccinatiecampagnes) [3](#page=3).
* Bescherming tegen omgevingsgevaren (bv. luchtkwaliteit) [3](#page=3).
* Preventie van ongevallen en verwondingen (bv. autogordelgebruik) [3](#page=3).
* Promoten van gezonde levensstijlen en mentale gezondheid (bv. rookstopcampagnes) [3](#page=3).
* Snelle respons bij rampen en ondersteuning bij gemeenschapsherstel [3](#page=3).
* Verzekeren van de kwaliteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg [3](#page=3).
#### 1.3.2 Rol van volksgezondheidsprofessionals
Professionals in de volksgezondheid analyseren de invloed van factoren zoals levensstijl en omgeving op de gezondheid en ontwikkelen programma's om de gezondheid van de gemeenschap te beschermen en te bevorderen. Volksgezondheid omvat het identificeren van benodigde acties, deel uitmaken van de oplossing, en ervoor zorgen dat deze acties worden uitgevoerd [4](#page=4).
#### 1.3.3 Volksgezondheid vs. Geneeskunde
Er zijn fundamentele verschillen tussen volksgezondheid en geneeskunde [4](#page=4):
| Kenmerk | Volksgezondheid | Geneeskunde |
| :-------------- | :-------------------------------------------------- | :----------------------------------------- |
| **Patiënt** | Volledige populatie | Individuen |
| **Interventie** | Beoordeling, beleidsontwikkeling, verzekering | Medische, therapeutische behandeling |
| **Proces** | Systeembeheer | Patiëntbeheer |
| **Uitkomst** | Gezonde gemeenschap | Genezing |
> **Tip:** Volksgezondheid richt zich op de bredere, collectieve aspecten van gezondheid en ziekte, terwijl geneeskunde zich concentreert op de individuele patiënt.
#### 1.3.4 Doelen van volksgezondheidsonderzoek
Volksgezondheidsonderzoek heeft tot doel vragen te beantwoorden over de gezondheidstoestand van populaties, de bepalende factoren daarvan, en de tijds- en geografische distributie, gebruikmakend van indicatoren. Op basis hiervan worden implicaties geformuleerd voor preventieve gezondheidszorg en gezondheidsbeleid. Het onderzoek richt zich op wat de (volks)gezondheid bevordert of bedreigt, hoe deze te beschermen, en wat de meest optimale gezondheidszorgsystemen en -structuren zijn op bevolkingsniveau [4](#page=4).
#### 1.3.5 Indicatoren van volksgezondheid
Indicatoren van volksgezondheid omvatten overlijdensstatistieken, (gezonde) levensverwachting, verloren potentiële levensjaren, kindersterfte, fitheid en vaccinatiestatus [4](#page=4).
> **Tip:** Gezondheidsindicatoren vatten data samen om relevante vragen voor planning en beleidsvoering van gezondheidsprogramma's te beantwoorden. Essentiële criteria voor deze indicatoren zijn een duidelijke definitie, validiteit, betrouwbaarheid en gemakkelijke interpreteerbaarheid [4](#page=4).
### 1.4 Public health achievements en disciplines
De 20e eeuw zag aanzienlijke successen in volksgezondheid, die naar schatting 25 jaar hebben bijgedragen aan de levensverwachting in de Verenigde Staten. De CDC definieert volksgezondheid als de actieve bescherming van nationale gezondheid en veiligheid, het bieden van betrouwbare informatie voor gezondheidsbeslissingen, en het aangaan van partnerschappen voor gezondheidsbevordering [9](#page=9).
#### 1.4.1 Belangrijke successen in de 20e eeuw
Specifieke successen die worden genoemd zijn [9](#page=9):
* Vaccinatie [9](#page=9).
* Verkeersveiligheid [9](#page=9).
* Veiligheid op de werkplek [9](#page=9).
* Preventie van infectieziekten [9](#page=9).
* Vermindering van sterfte door hart- en vaatziekten [9](#page=9).
* Veilig en gezond voedsel [9](#page=9).
* Gezondheid van moeders en baby's [9](#page=9).
* Gezinsplanning [9](#page=9).
* Preventie van cariës [9](#page=9).
* Beperking van tabaksgebruik [9](#page=9).
#### 1.4.2 Disciplines binnen volksgezondheid
Volksgezondheid is een breed veld dat diverse disciplines omvat [9](#page=9):
* **Environmental Health:** Houdt zich bezig met luchtkwaliteit, voedselbescherming, stralingsbescherming, afvalbeheer, waterkwaliteit, geluidsbeheersing, en de milieukwaliteit van recreatiegebieden en woningen [10](#page=10).
* **Epidemiology:** De studie van het voorkomen en de verspreiding van gezondheidsgerelateerde toestanden in populaties, inclusief de determinanten die deze beïnvloeden, en de toepassing van deze kennis voor probleembeheersing [10](#page=10).
* **Health Services Administration/Management:** Omvat het beheer van gezondheidsdatabases, het ontwikkelen van budgetten, het creëren van beleid voor zorgverzekeraars en het aansturen van ziekenhuisdiensten [10](#page=10).
* **International/Global Health:** Richt zich op mondiale gezondheidsproblemen en culturele verschillen wereldwijd [10](#page=10).
* **Maternal Child Health:** Biedt informatie en toegang tot anticonceptie, bevordert de gezondheid van moeders en kinderen, en verzorgt vaccinaties [10](#page=10).
* **Nutrition:** Promoot gezonde voeding en lichaamsbeweging, onderzoekt de impact van voeding op ouderen, en informeert over de gevaren van overeten [10](#page=10).
* **Public Health Laboratory Practice:** Richt zich op de diagnose, preventie, behandeling en beheersing van infectieziekten, chronische ziekten, milieugezondheid en neonatale screening [10](#page=10).
* **Public Health Policy:** Analyseert de impact van wetgeving op gezondheid (bv. gordelwetten), volgt wetgevende activiteiten en pleit voor financiering van gezondheidscampagnes [10](#page=10).
* **Public Health Practice:** Een interdisciplinair veld waarbij professionals uit verschillende zorgdisciplines principes van volksgezondheid toepassen om hun praktijk te verbeteren [10](#page=10).
#### 1.4.3 Verschillende perspectieven in volksgezondheid en geneeskunde
De perspectieven van volksgezondheid en geneeskunde verschillen op meerdere vlakken [10](#page=10):
* **Focus:** Volksgezondheid richt zich op de populatie, geneeskunde op het individu [10](#page=10).
* **Ethiek:** Volksgezondheid hanteert een 'public service ethic', geneeskunde een 'personal service ethic' [10](#page=10).
* **Nadruk:** Volksgezondheid legt de nadruk op preventie en gezondheidsbevordering voor de gemeenschap, geneeskunde op diagnose en behandeling van de patiënt [10](#page=10).
* **Paradigma:** Volksgezondheid omvat milieu, gedrag en medische zorg; geneeskunde focust primair op medische zorg [10](#page=10).
* **Publiek Imago:** Volksgezondheid heeft meerdere professionele identiteiten en een diffuus publiek imago, terwijl geneeskunde een gevestigd beroep is met een scherp publiek imago [10](#page=10).
### 1.5 Determinanten van gezondheid
De doelen van volksgezondheid omvatten het bereiken van een hoge kwaliteit van leven, een lang leven vrij van vermijdbare ziekten, gezondheidsgelijkheid, en het bevorderen van sociale en fysieke omgevingen die gezondheid ondersteunen [10](#page=10).
De determinanten van gezondheid worden als volgt beschreven [10](#page=10):
* **Beleidvorming (grootste impact):** Omvat interventies zoals fluoridering, rookvrije wetten en tabaksbelasting, die de context veranderen om gezonde keuzes standaard te maken [10](#page=10).
* **Sociale factoren:** Omvatten sociaaleconomische factoren zoals armoede, onderwijs, huisvesting, ongelijkheid, en fysieke determinanten [10](#page=10).
* **Gezondheidsdiensten:** Bestaan uit klinische interventies zoals immunisaties, stoppen-met-rokenbehandelingen en screenings [10](#page=10).
* **Individueel gedrag:** Omvat persoonlijke keuzes zoals het gebruik van condooms, gezonde voeding en fysieke activiteit, vaak ondersteund door counseling en educatie [10](#page=10).
> **Tip:** Epigenetica toont aan hoe levensstijl, voeding en omgevingsfactoren genexpressie kunnen beïnvloeden, wat impact heeft op gezondheid op lange termijn. Stressoren zoals armoede en trauma kunnen leiden tot diverse gezondheidsproblemen [9](#page=9).
---
# Indicatoren van volksgezondheid en hun meting
Dit onderdeel behandelt de aard, criteria, bronnen en specifieke voorbeelden van gezondheidsindicatoren die essentieel zijn voor het analyseren en verbeteren van de volksgezondheid.
### 2.1 Wat zijn gezondheidsindicatoren?
Gezondheidsindicatoren zijn hulpmiddelen die data samenvatten om relevante vragen te beantwoorden voor de planning en beleidsvorming van gezondheidsprogramma's. Een gezondheidsindicator is een verschijnsel dat op iets wijst met betrekking tot gezondheid en gezondheid gerelateerde situaties. Ze worden gebruikt om te onderzoeken hoe gezond of ziek inwoners van een populatie zijn, welke factoren hieraan bijdragen, en hoe de gezondheid zich in tijd en ruimte verspreidt [4](#page=4).
#### 2.1.1 Criteria voor gezondheidsindicatoren
Effectieve gezondheidsindicatoren dienen te voldoen aan de volgende criteria [4](#page=4):
* **Definitie**: Ze moeten goed gedefinieerd en internationaal uniform toepasbaar zijn.
* **Validiteit**: Indicatoren moeten valide (meten wat ze beogen te meten), betrouwbaar (repliceerbaar en consistent) en gemakkelijk interpreteerbaar zijn.
* **Haalbaarheid**: Ze moeten haalbaar en betaalbaar zijn zonder het gezondheidssysteem te overbelasten.
* **Nut**: Ze moeten nuttige informatie verschaffen voor besluitvormers, waarop op verschillende niveaus kan worden gereageerd.
#### 2.1.2 Bronnen van gezondheidsindicatoren
Belangrijke bronnen voor gezondheidsindicatoren zijn onder andere:
* **WHO (Wereldgezondheidsorganisatie)**:
* Global Health Observatory.
* 100 Core Health Indicators, onderverdeeld in categorieën zoals mortaliteit, morbiditeit, voeding, infecties, omgevingsrisicofactoren, niet-overdraagbare ziekten, letsels, reproductieve gezondheid, immunisatie, HIV/TB/Malaria, mentale gezondheid, middelenmisbruik, essentiële gezondheidsdiensten, kwaliteit van zorg, toegang tot zorg, gezondheidspersoneel, gezondheidsinformatie, gezondheidsfinanciering, gezondheidszekerheid en governance [5](#page=5).
* **European Commission**:
* European Core Health Indicators (ECHI) (88 indicatoren) [5](#page=5).
De Minimum European Health Module, bestaande uit drie algemene vragen, wordt geïmplementeerd in belangrijke enquêtes om ervaren gezondheid, langdurige ziekten/aandoeningen, en beperkingen in dagelijkse activiteiten te meten [5](#page=5).
> **Tip**: Het is belangrijk om het onderscheid te kennen tussen *illness* (persoonlijke ervaring van ziek zijn), *disease* (medische diagnose) en *sickness* (sociale rol van ziek zijn) wanneer men naar zelf-gerapporteerde gezondheid kijkt [5](#page=5).
### 2.2 Voorbeelden van gezondheidsindicatoren in volksgezondheid
Gezondheidsindicatoren kunnen grofweg worden ingedeeld in de volgende categorieën:
#### 2.2.1 Mortaliteit/sterftestatistieken
Dit betreft gegevens over overlijdensgevallen en biedt inzicht in de sterftepatronen binnen een populatie.
* **Sterftecijfer**:
* **Bruto sterftecijfer**: Het aantal sterfgevallen per 1.000 inwoners in een bepaald jaar. Bijvoorbeeld, in België was dit 9,4 per 1.000 inwoners in 2023 [5](#page=5).
* **Gestandardiseerde sterftecijfers**: Leeftijdsspecifieke, geslachtsspecifieke, en oorzaaksspecifieke sterftecijfers zijn belangrijk voor betere vergelijkingen tussen populaties of over tijd [5](#page=5).
* **Subgroep-specifieke sterfte**: Indicatoren zoals zuigelingensterfte en kindersterfte. Oorzaken van zuigelingensterfte kunnen variëren van congenitale afwijkingen tot ademhalingsproblemen en wiegendood. Sterfte op kinderleeftijd wordt vaak veroorzaakt door ongevallen, tumoren of congenitale afwijkingen [6](#page=6).
* **Oorzaakspecifieke sterfte**: Het sterftecijfer voor specifieke ziekten, zoals cardiovasculaire aandoeningen of kanker. Grafieken tonen de evolutie van deze sterftecijfers in de EU en België [6](#page=6).
* **Case-fatality rate**: De proportie van personen gediagnosticeerd met een ziekte die daaraan overlijden binnen een vastgestelde periode, meestal toegepast op acute ziekte-uitbraken [6](#page=6).
$$ \text{Case-fatality rate} = \frac{\text{aantal patiënten overleden aan een ziekte}}{\text{aantal patiënten gediagnosticeerd met dezelfde ziekte}} \times 100 $$
* **Proportionele sterfte**: Het percentage sterfgevallen door een specifieke oorzaak ten opzichte van het totaal aantal overlijdens [6](#page=6).
$$ \text{Proportionele sterfte} = \frac{\text{aantal overlijdens als gevolg van een specifieke oorzaak}}{\text{totaal aantal overlijdens}} \times 100 $$
* **Vroegtijdige sterfte**: Sterfgevallen vóór de leeftijd van 75 jaar. Verloren potentiële levensjaren (PYLL - Potential Years of Life Lost) is een indicator die sterfgevallen bij jongere mensen meer gewicht geeft [6](#page=6).
#### 2.2.2 Demografie - levensverwachting
Levensverwachting is een belangrijke indicator voor de gezondheidsstatus van landen en de evolutie daarbinnen [6](#page=6).
* **Levensverwachting**: Het gemiddeld aantal jaren dat een persoon van een bepaalde leeftijd zal leven, aangenomen dat de huidige sterftecijfers aanhouden. Dit wordt meestal uitgedrukt bij geboorte, maar kan ook op andere leeftijden worden berekend. Grafieken tonen de levensverwachting in België, Vlaanderen, Europa en wereldwijd [6](#page=6).
* **Vergrijzing**: Indicator voor de leeftijdsopbouw van een populatie, met belangrijke budgettaire implicaties voor pensioenen en gezondheidszorg [6](#page=6).
* **Geboortecijfer**: Het aantal levend geborenen per 1.000 inwoners op jaarbasis. In België was dit 9,4 per 1.000 per jaar in 2023 [7](#page=7).
* **Vruchtbaarheidscijfer**: Het gemiddeld aantal kinderen dat een vrouw zou krijgen bij toepassing van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van een bepaald jaar. De vervangingsratio ligt rond de 2,1 kinderen per vrouw [7](#page=7).
#### 2.2.3 Combinatie van morbiditeit en mortaliteit
Moderne volksgezondheid richt zich ook op de kwaliteit van gezondheid, naast de kwantiteit [7](#page=7).
* **Gezonde levensverwachting**: Combineert de duur van het leven met de kwaliteit ervan, gemeten als het aantal resterende jaren in een bepaalde gezondheidstoestand (bv. goede gezondheid, zonder ernstige beperkingen) [7](#page=7).
* **Verloren gezonde levensjaren (DALY - Disability-Adjusted Life Years)**: Een maatstaf voor de ziektelast in een populatie die rekening houdt met zowel de impact op levensverwachting (verloren levensjaren door vroegtijdige sterfte - YLL) als de impact van leven met een beperking (verloren levensjaren door beperking - YLD) [7](#page=7).
$$ \text{DALY} = \text{YLL} + \text{YLD} $$
Grafieken tonen de verdeling van DALY's per ziekte, geslacht en ziektegroep, alsook het aandeel van fatale en niet-fatale ziektelast [7](#page=7).
* **Quality-Adjusted Life Years (QALY)**: Een methode om de effectiviteit van behandelingen en interventies te vergelijken door de kwaliteit en kwantiteit van leven te integreren.
$$ \text{QALY} = \text{Tijd} \times \text{Kwaliteit (0-1)} $$
Dit concept kan ethische bezwaren oproepen, zoals discriminatie van ouderen of mensen met een beperking [7](#page=7).
### 2.3 Capitas selecta: enkel belangrijke ziektebeelden
Dit deel bespreekt specifieke ziektebeelden die de volksgezondheid significant beïnvloeden:
* **Hart- en vaatziekten**: Een belangrijke oorzaak van verloren levensjaren en invaliditeit, sterk gerelateerd aan leefgewoonten en omkeerbare risicofactoren zoals lipiden, roken en hypertensie [7](#page=7).
* **Kanker**: De risico's nemen toe met de leeftijd. Kankersterfte wordt beïnvloed door trends, met dalende trends voor sommige kankers (bv. longkanker bij mannen, borstkanker) maar stabiliteit of stijging bij andere. De belangrijkste doodsoorzaken bij mannen zijn long-, prostaat- en colorectale kanker, bij vrouwen borst-, long- en colorectale kanker [7](#page=7).
* **Zelfdoding**: Een significant volksgezondheidsprobleem met een aanzienlijke prevalentie van zelfmoordgedachten en -pogingen. Er is een doelstelling om suïcidale sterfte te verminderen, hoewel deze niet altijd wordt gehaald [7](#page=7).
---
# Determinanten van gezondheid en hun modellen
Dit deel onderzoekt de diverse factoren die de gezondheid van populaties beïnvloeden, zoals sociaal-economische omstandigheden, leefomgeving, levensstijl en gezondheidszorg, evenals de modellen die deze relaties beschrijven [8](#page=8).
### 3.1 Wat bepaalt gezondheid?
De belangrijkste factoren die de gezondheid van een populatie beïnvloeden, zijn de sociaal-economische omgeving, de leefomgeving, de levensstijl en de gezondheidszorg, meer dan genetica. Levensstijl is een reflectie van persoonlijke, groeps- en sociaal-economische identiteit, maar functioneert niet in een sociaal vacuüm. De sociale constructie van levensstijl benadrukt dat het niet louter een individuele keuze is ('life choices vs. life chances'), waarbij sociale structuren (zoals sociale klasse, leeftijd, geslacht, etniciteit, leef- en werkomstandigheden) een belangrijke rol spelen. Levensstijl alleen is onvoldoende om gezondheidsgedrag te verklaren; de bredere sociale determinanten van gezondheid zijn cruciaal [8](#page=8).
Determinanten van gezondheid zijn de diverse factoren en omstandigheden die van invloed zijn op de gezondheid van individuen en gemeenschappen, zowel positief als negatief. Ze omvatten biologische, sociale, economische, omgevings- en gedragsfactoren [8](#page=8).
De doelen met betrekking tot gezondheid omvatten het bereiken van een hoge kwaliteit van leven en een langer leven vrij van vermijdbare ziekten, invaliditeit, letsel en vroegtijdige sterfte; het bereiken van gezondheidsgelijkheid, het elimineren van verschillen en het verbeteren van de gezondheid voor alle groepen; het creëren van sociale en fysieke omgevingen die een goede gezondheid voor iedereen bevorderen; en het bevorderen van kwaliteit van leven, gezonde ontwikkeling en gezond gedrag in alle levensfasen [10](#page=10).
#### 3.1.1 Modellen van determinanten van gezondheid
Verschillende modellen beschrijven de determinanten van gezondheid:
* **Model van Lalonde **: Dit model categoriseert determinanten in vier domeinen: menselijke biologie, omgeving, levensstijl en gezondheidszorg, en benadrukt de rol van preventie. Volgens dit model liggen de determinanten grotendeels buiten het beleidsdomein van gezondheid(szorg) [8](#page=8).
* **Model van Blum (jaren '80)**: Dit model legt nadruk op de invloed van sociale en omgevingsfactoren. Het ziet gezondheid als het resultaat van een complex samenspel van biologische, sociale, gedragsmatige en omgevingsfactoren. Het model benadrukt preventie, empowerment en participatie [8](#page=8).
* **Model van Dahlgren & Whitehead (socio-ecologisch model)**: Dit model erkent meerdere niveaus van invloed, waaronder individuele kenmerken, gedragingen, en de sociale, economische, fysieke en politieke omgeving, evenals de complexe interacties hiertussen. Het model benadrukt de context waarin mensen leven, werken en spelen (bijvoorbeeld sociaaleconomische status, opleiding, werk, wonen, toegang tot zorg, gebouwde omgeving). Beleidsinterventies moeten zich volgens dit model richten op bredere sociale, economische en beleidsfactoren zoals onderwijs, inkomen, huisvesting, werkgelegenheid, milieu en toegang tot zorg [8](#page=8).
#### 3.1.2 Uitsplitsing van determinanten
Determinanten kunnen verder worden uitgesplitst in de volgende categorieën:
* **Persoonskenmerken**:
* Onveranderlijk: geslacht, erfelijke eigenschappen, leeftijd, etniciteit [8](#page=8).
* Veranderlijk: biologisch (bv. bloeddruk), levensstijl/gedrag (bv. roken), sociaal-economisch (bv. opleiding) [8](#page=8).
* **Omgevingsfactoren**:
* Directe omgeving: gezin, school, werk, woonomgeving (huis, buurt), gezondheidszorg [8](#page=8).
* Ruimere omgeving: sociaal-economisch (bv. BNP), cultureel (bv. religie), milieu (bv. geografie, klimaat) [8](#page=8).
#### 3.1.3 Epigenetica
Epigenetica verwijst naar veranderingen in genexpressie zonder verandering in de DNA-sequentie, die beïnvloed worden door omgevingsinvloeden, levensstijl en ervaringen. Epigenetische mechanismen bepalen hoe genen 'aan' of 'uit' worden gezet. Evidentie toont aan dat [8](#page=8) [9](#page=9):
* Levensstijlfactoren (zoals voedingstekorten tijdens zwangerschap) DNA-methylatieveranderingen kunnen veroorzaken die de ontwikkeling van de foetus beïnvloeden [9](#page=9).
* Chemische blootstelling aan milieuverontreinigende stoffen kan leiden tot kanker, neurologische en cardiovasculaire ziekten [9](#page=9).
* Sociale en psychologische stressoren (zoals armoede, trauma, sociale isolatie, emotionele stress) kunnen leiden tot depressie, angststoornissen, ontstekingsziekten en cardiovasculaire aandoeningen [9](#page=9).
#### 3.1.4 Determinanten van gezondheid in beleidsperspectief
Gezondheid wordt beïnvloed door verschillende niveaus van interventie:
* **Beleidsvorming (grootste impact)**: Dit omvat interventies zoals fluoridering, het verbieden van transvetten, jodiumtoevoeging, rookvrije wetten en tabaksbelasting. Beleidsvorming wordt gezien als het veranderen van de context om de standaardbeslissingen van individuen gezond te maken en zijn langdurige beschermende interventies [10](#page=10).
* **Sociale factoren**: Dit omvat sociale determinanten zoals armoede, onderwijs, huisvesting, ongelijkheid en fysieke determinanten. Deze worden geplaatst onder 'Socioeconomic Factors' [10](#page=10).
* **Gezondheidsdiensten**: Dit omvat klinische interventies zoals immunisaties, korte interventies, stoppen-met-rokenbehandeling en colonoscopieën [10](#page=10).
* **Individueel gedrag**: Dit omvat counseling en educatie, zoals het gebruik van condooms, gezond eten en fysiek actief zijn [10](#page=10).
### 3.2 Public Health vs. Medicine
Volksgezondheid richt zich op de bescherming en verbetering van de gezondheid van gemeenschappen door middel van onderwijs, bevordering van gezonde levensstijlen en onderzoek naar ziekte- en letselpreventie. Professionele volksgezondheidswerkers analyseren de impact van genetica, persoonlijke keuzes en de omgeving op de gezondheid om programma's te ontwikkelen die de gezondheid van gezinnen en de gemeenschap beschermen. Volksgezondheid streeft ernaar gezondheidsverschillen te beperken, waarbij een groot deel van de volksgezondheid de strijd is voor gelijkwaardigheid, kwaliteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg [9](#page=9).
#### 3.2.1 Disciplines of Public Health
De belangrijkste disciplines binnen volksgezondheid zijn:
* **Environmental Health**: Gericht op luchtkwaliteit, voedselbescherming, stralingsbescherming, afvalbeheer, gevaarlijk afvalbeheer, waterkwaliteit, geluidsbeheersing, milieubeheer van recreatiegebieden, woningkwaliteit en vectorbestrijding [9](#page=9).
* **Epidemiology**: De studie van het voorkomen en de verspreiding van gezondheidsgerelateerde toestanden of gebeurtenissen in gespecificeerde populaties, inclusief de studie van de determinanten die deze toestanden beïnvloeden, en de toepassing van deze kennis om gezondheidsproblemen te beheersen [10](#page=10).
* **Health Services Administration/Management**: Het beheren van de database van een schoolkliniek, het ontwikkelen van budgetten voor een gezondheidsafdeling, het creëren van beleid voor zorgverzekeraars, het aansturen van ziekenhuisdiensten [10](#page=10).
* **International/Global Health**: Het aanpakken van gezondheidsproblemen vanuit een mondiaal perspectief, tussen verschillende culturen in landen wereldwijd [10](#page=10).
* **Maternal Child Health**: Het verstrekken van informatie over en toegang tot anticonceptie, het bevorderen van de gezondheid van een zwangere vrouw en een ongeboren kind, het toedienen van vaccinaties aan kinderen [10](#page=10).
* **Nutrition**: Het bevorderen van gezonde voeding en lichaamsbeweging, het onderzoeken van het effect van voeding op ouderen, het onderwijzen over de gevaren van overeten en diëten [10](#page=10).
* **Public Health Laboratory Practice**: Het diagnosticeren, voorkomen, behandelen en beheersen van infectieziekten en chronische ziekten in gemeenschappen, evenals milieugezondheid en neonatale screening [10](#page=10).
* **Public Health Policy**: Het analyseren van de impact van gordelwetten op verkeersdoden, het volgen van wetgevende activiteiten met betrekking tot een wetsvoorstel dat schadevergoedingen bij medische fouten beperkt, het pleiten voor financiering van een anti-rookcampagne voor tieners [10](#page=10).
* **Public Health Practice**: Een interdisciplinair veld dat verpleegkundigen, artsen, dierenartsen, tandartsen en apothekers vereist; een diploma in public health practice stelt clinici in staat om principes van volksgezondheid toe te passen om hun praktijk te verbeteren [10](#page=10).
#### 3.2.2 Verschillen in perspectief: Volksgezondheid en Geneeskunde
| Aspect | Volksgezondheid | Geneeskunde |
| :--------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------ | :----------------------------------------------------------------------------------------------------------- |
| **Primaire focus** | Populatie | Individu |
| **Ethiek** | Public service ethic, getemperd door bezorgdheid om het individu | Personal service ethic, geconditioneerd door bewustzijn van sociale verantwoordelijkheden |
| **Nadruk** | Preventie en gezondheidsbevordering voor de hele gemeenschap | Diagnose en behandeling, zorg voor de hele patiënt |
| **Paradigma** | Omvat interventies gericht op milieu, menselijk gedrag/levensstijl, en medische zorg | Predominante nadruk op medische zorg |
| **Professionele identiteit** | Meerdere professionele identiteiten met een diffuus publiek imago | Gevestigd beroep met een scherp publiek imago |
---
# Belangrijke ziektebeelden en preventie in de volksgezondheid
Dit deel behandelt de meest significante ziektebeelden voor de volksgezondheid en de rol van preventie en veiligheid.
### 4.1 Indicator van gezondheidskwaliteit
De volksgezondheid in de 21e eeuw focust niet enkel op de kwantiteit van het leven, maar ook op de kwaliteit ervan. Dit wordt gemeten aan de hand van diverse indicatoren die verder gaan dan enkel sterftecijfers [7](#page=7).
#### 4.1.1 Gezonde levensverwachting
De gezonde levensverwachting combineert de duur van het leven met de kwaliteit ervan. Het meet het verwachte aantal jaren dat een persoon in een goede gezondheid zal leven, zonder ernstige beperkingen. Deze indicator gaat uit van constante sterfte- en morbiditeitscijfers [7](#page=7).
#### 4.1.2 Verloren gezonde levensjaren (DALY)
Disability-Adjusted Life Years (DALY) is een maatstaf voor de ziektelast binnen een populatie. Het houdt rekening met zowel de impact op de levensverwachting als de levenskwaliteit. DALY's zijn de som van verloren levensjaren door vroegtijdige sterfte (Years of Life Lost - YLL) en verloren levensjaren door het leven met een beperking (Years of Life with Disability - YLD) [7](#page=7).
#### 4.1.3 Quality-Adjusted Life Years (QALY)
Quality-Adjusted Life Years (QALY) is een gestandaardiseerde methode voor het vergelijken van de klinische effectiviteit van verschillende behandelingen of interventies. Het meet de extra maanden of jaren met een redelijke levenskwaliteit die een behandeling kan opleveren. QALY's combineren de kwantiteit en kwaliteit van leven met de formule: $QALY = Tijd \times Kwaliteit$, waarbij Kwaliteit een waarde tussen 0 en 1 heeft. Er zijn echter ethische bezwaren, zoals mogelijke discriminatie van ouderen en mensen met een beperking [7](#page=7).
### 4.2 Belangrijke ziektebeelden in de volksgezondheid
Dit deel behandelt specifieke ziektebeelden die een grote impact hebben op de volksgezondheid.
#### 4.2.1 Hart- en vaatziekten
Hart- en vaatziekten zijn een belangrijke oorzaak van verloren potentiële levensjaren, werkonbekwaamheid en stijgende zorgkosten. Atherosclerose is de belangrijkste onderliggende oorzaak, wat kan leiden tot plotselinge manifestaties zoals hartaanvallen en beroertes. De epidemische omvang van deze ziekten is sterk gerelateerd aan leefgewoonten en omkeerbare risicofactoren. De INTERHEART-studie heeft aangetoond dat 90-94% van het risico verklaard kan worden door factoren zoals abnormale lipiden, roken, hypertensie, diabetes, obesitas, psychosociale factoren, consumptie van groenten/fruit/alcohol en fysieke activiteit [7](#page=7).
#### 4.2.2 Kanker
Het risico op overlijden aan kanker neemt exponentieel toe met de leeftijd, en de kankermortaliteit wordt voornamelijk bepaald door trends. In België zijn long-, prostaat- en colorectale kanker de belangrijkste doodsoorzaken bij mannen, en borst-, long- en colorectale kanker bij vrouwen. Hoewel er een dalende trend is in de algemene kankersterfte, vooral bij mannen, is de daling in longkankersterfte bij vrouwen minder uitgesproken, en de borstkankersterfte daalt wel [7](#page=7).
#### 4.2.3 Zelfdoding
Zelfdoding is een significant volksgezondheidsprobleem. In 2018 had 4,3% van de bevolking zelfdoding overwogen, met hogere percentages bij laagopgeleiden en tijdens de COVID-19 crisis. Dagelijks overlijden er gemiddeld vier tot vijf Belgen door suïcide, waarbij mannen vaker voorkomen dan vrouwen. De Vlaamse gezondheidsdoelstelling om de suïcidale sterfte te verminderen, werd niet gehaald [7](#page=7).
#### 4.2.4 Ongevallen
Het totale aantal ongevallen en de sterfte ten gevolge van ongevallen zijn gedaald sinds 1978, voornamelijk door een afname van verkeersongevallen. Het aantal ongevallen met letsel blijft stabiel, maar met minder ernstige of fatale gevolgen [8](#page=8).
### 4.3 Determinanten van gezondheid
De gezondheid van een populatie wordt sterk beïnvloed door de sociaal-economische omgeving, de leefomgeving, leefstijl en de gezondheidszorg, meer dan door genetische factoren. Levensstijl is een weerspiegeling van individuele, groeps- en socio-economische identiteit en opereert niet in een sociaal vacuüm. De sociale constructie van levensstijl benadrukt dat het niet louter een individuele keuze is, maar beïnvloed wordt door sociale structuren zoals sociale klasse, leeftijd, geslacht, etniciteit en leef- en werkomstandigheden [8](#page=8).
#### 4.3.1 Modellen van determinanten van gezondheid
Verschillende modellen beschrijven de complexe factoren die gezondheid beïnvloeden:
* **Model van Lalonde:** Categoriseert determinanten in vier domeinen: menselijke biologie, omgeving, levensstijl en gezondheidszorg, en benadrukt de rol van preventie [8](#page=8).
* **Model van Blum (jaren '80):** Legt nadruk op sociale en omgevingsfactoren, en ziet gezondheid als resultaat van een samenspel van biologische, sociale, gedragsmatige en omgevingsfactoren, met een focus op preventie, empowerment en participatie [8](#page=8).
* **Model van Dahlgren & Whitehead (socio-ecologisch model):** Erkent meerdere niveaus van invloed, van individuele kenmerken tot de ruimere economische, fysieke en politieke omgeving, en benadrukt de context waarin mensen leven, werken en spelen. Interventies zouden zich moeten richten op bredere sociale, economische en beleidsfactoren [8](#page=8).
#### 4.3.2 Epigenetica
Epigenetica verwijst naar veranderingen in genexpressie zonder verandering in de DNA-sequentie, die beïnvloed kunnen worden door omgevingsinvloeden, levensstijl en ervaringen [8](#page=8).
#### 4.3.3 Uitsplitsing van determinanten
Determinanten van gezondheid kunnen verder worden onderverdeeld in:
* **Persoonskenmerken:**
* Onveranderlijk: geslacht, erfelijke eigenschappen, leeftijd, etniciteit [8](#page=8).
* Veranderlijk: biologische factoren (bv. bloeddruk), levensstijl/gedrag (bv. roken), sociaal-economische factoren (bv. opleiding) [8](#page=8).
* **Omgevingsfactoren:**
* Directe omgeving: gezin, school, werk, woonomgeving, gezondheidszorg [8](#page=8).
* Ruimere omgeving: sociaal-economische factoren (bv. BNP), culturele factoren (bv. religie), milieu (bv. geografie, klimaat) [8](#page=8).
---
## Veelgemaakte fouten om te vermijden
- Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens
- Let op formules en belangrijke definities
- Oefen met de voorbeelden in elke sectie
- Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen
Glossary
| Term | Definition |
|------|------------|
| Biomedisch model | Een benadering van gezondheid die zich voornamelijk richt op de fysieke aspecten, ziekten en medische behandelingen, waarbij gezondheid wordt gedefinieerd als de afwezigheid van ziekte of gebreken. |
| Dynamische en functionele benadering van gezondheid | Een moderne kijk op gezondheid die het vermogen benadrukt om zich aan te passen en te managen bij fysieke, emotionele en sociale uitdagingen, met focus op veerkracht, zelfmanagement en kwaliteit van leven. |
| Illness | De subjectieve perceptie van ongezond zijn, vanuit het perspectief van het individu, beïnvloed door persoonlijke ervaringen, sociale netwerken en culturele normen. |
| Disease | Het objectief vaststellen van een ziekte of medische aandoening, vanuit het perspectief van een medische professional, gebaseerd op klinische bevindingen en diagnostiek. |
| Sickness | Het maatschappelijk geaccepteerde ziektegedrag of de ziektesrol, sterk beïnvloed door culturele normen en verwachtingen binnen een samenleving. |
| Volksgezondheid | De wetenschap en kunst van het voorkomen van ziekten, het verlengen van het leven en het bevorderen van de gezondheid door georganiseerde inspanningen van de samenleving, inclusief onderwijs, campagnes en onderzoek naar preventie. |
| Gezondheidsindicatoren | Cijfers of feiten die worden gebruikt om de gezondheidstoestand van een populatie samen te vatten en te analyseren, ter ondersteuning van de planning en het beleid van gezondheidsprogramma's. |
| Mortaliteit | De sterfte in een populatie, gemeten aan de hand van diverse sterftecijfers zoals het bruto sterftecijfer, leeftijdsgestandaardiseerde sterftecijfers en oorzaakspecifieke sterftecijfers. |
| Levensverwachting | Het gemiddeld aantal jaren dat een persoon van een bepaalde leeftijd naar verwachting nog zal leven, uitgaande van de huidige sterftecijfers, en een belangrijke maat voor de gezondheidsstatus van landen. |
| Morbiditeit | De prevalentie of incidentie van ziekte, letsel of handicap binnen een populatie. |
| Gezonde levensverwachting | Een indicator die zowel de duur als de kwaliteit van het leven combineert, en het aantal verwachte jaren in een goede gezondheidstoestand meet. |
| DALY (Disability-Adjusted Life Year) | Een maatstaf voor de totale ziektelast in een populatie, die zowel het aantal verloren levensjaren door vroegtijdige sterfte (YLL) als het aantal verloren levensjaren door leven met een beperking (YLD) omvat. |
| QALY (Quality-Adjusted Life Year) | Een eenheid die de kwaliteit en kwantiteit van leven combineert, gebruikt om de effectiviteit van medische behandelingen en interventies te evalueren, waarbij de levensduur wordt vermenigvuldigd met een kwaliteitsfactor tussen 0 en 1. |
| Determinanten van gezondheid | Alle factoren en omstandigheden die de gezondheid van individuen en gemeenschappen beïnvloeden, zowel positief als negatief, waaronder biologische, sociale, economische, omgevings- en gedragsfactoren. |
| Epigenetica | Veranderingen in genexpressie die niet worden veroorzaakt door veranderingen in de DNA-sequentie zelf, maar die worden beïnvloed door omgevingsinvloeden, levensstijl en ervaringen, en die invloed kunnen hebben op gezondheid en ziekte. |
| Epidemiologie | De studie van het voorkomen, de verspreiding en de determinanten van gezondheidsgerelateerde toestanden of gebeurtenissen in gespecificeerde populaties, met als doel deze kennis toe te passen om gezondheidsproblemen te beheersen. |
| Case-fatality rate | De proportie van personen die aan een specifieke ziekte lijden en binnen een bepaalde periode aan die ziekte overlijden, uitgedrukt in percentage; een indicator die verschilt van het algemene sterftecijfer. |
| Proportionele sterfte | De verhouding van het aantal sterfgevallen als gevolg van een specifieke doodsoorzaak ten opzichte van het totaal aantal sterfgevallen in een welomschreven bevolking, uitgedrukt in percentage. |