Economic Policy

# Beoordeling van ongelijkheid en rechtvaardigheid Dit onderdeel van de studiehandleiding behandelt de morele en maatschappelijke oordelen over inkomens- en vermogensongelijkheid, inclusief de oorzaken, gevolgen en de rol van de overheid in herverdeling. ### 1.1 Het maatschappelijke debat over gelijkheid en rechtvaardigheid Gelijkheid en rechtvaardigheid spelen een cruciale rol in het maatschappelijke debat. Concepten zoals 'gelijk loon voor gelijk werk' en het gevoel onrechtvaardig behandeld te worden, zijn belangrijke drijfveren voor menselijk handelen. De beoordeling van ongelijkheid is een moreel oordeel dat losstaat van welvaartsverlies. Oorzaken en gevolgen van ongelijkheid en armoede worden geanalyseerd binnen dit kader [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Gevolgen van externe factoren op ongelijkheid Situaties zoals bezuinigingen, inflatie door hogere gasprijzen en de noodzaak om CO2-uitstoot te reduceren, hebben directe gevolgen voor de verdeling van lasten en de impact op verschillende inkomensgroepen. Pigouviaanse heffingen, hoewel potentieel efficiënt, kunnen ook leiden tot een grotere last voor mensen met een lager inkomen [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.2 De rol van de overheid: ex ante en ex post interventies De overheid kan ingrijpen om de verdeling van welvaart gelijker of rechtvaardiger te maken. Dit kan op twee manieren: * **Ex ante:** Voordat de markt haar werk doet, bijvoorbeeld door gelijke toegang tot onderwijs te garanderen [2](#page=2). * **Ex post:** Nadat de markt haar werk heeft gedaan, bijvoorbeeld door herverdeling via inkomensbelasting [2](#page=2). ### 1.2 Verschillende perspectieven op rechtvaardigheid en gelijkheid De beoordeling van ongelijkheid hangt af van de gekozen principes voor gelijkheid van kansen. #### 1.2.1 Principes voor gelijkheid van kansen Verschillende principes vormen de basis voor hoe ongelijkheid wordt beoordeeld: * **Strict egalitarian:** Streeft naar gelijke verdeling onder alle omstandigheden [3](#page=3). * **Choice egalitarian:** Beloning voor keuzes, met compensatie voor factoren buiten de eigen controle (geslacht, etniciteit, sociale achtergrond, talent) [3](#page=3). * **Meritocratisch:** Beloning voor talent en inzet, met compensatie voor factoren buiten de eigen controle [3](#page=3). * **Libertair:** Beloning voor wat het individu realiseert, zonder compensatie [3](#page=3). #### 1.2.2 Verantwoordelijkheid en omstandigheden Een kernvraag bij de beoordeling van ongelijkheid is waar de grens ligt tussen inspanningen waarvoor het individu verantwoordelijk wordt gehouden, en omstandigheden waarvoor dit niet geldt [4](#page=4). > **Tip:** Wat als rechtvaardig wordt beschouwd, is situatieafhankelijk en hangt sterk af van de gehanteerde principes. #### 1.2.3 Voorbeelden van rechtvaardige verdelingen De praktijk toont aan dat de interpretatie van rechtvaardigheid varieert. Bijvoorbeeld, bij een som van gerealiseerde waarden (Q), kan de verdeling verschillen afhankelijk van of talent en geluk meegerekend worden, of enkel talent en inzet [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Twee personen realiseren een totale waarde Q. Als geluk meegerekend wordt, wordt Q 50-50 verdeeld. Als alleen talent telt, wordt de verdeling anders, waarbij talent (en inzet) een grotere rol speelt [4](#page=4). #### 1.2.4 Empirisch onderzoek naar studentenopinies Onderzoek onder studenten laat zien dat meningen verdeeld zijn, waarbij de voorkeur voor libertarianisme afneemt met de jaren, terwijl meritocratie aan belang wint [5](#page=5). ### 1.3 De multidimensionale aard van ongelijkheid Hoewel inkomen vaak als primaire maatstaf voor vergelijking wordt gebruikt, is ongelijkheid een multidimensionaal fenomeen. #### 1.3.1 Dimensies van welzijn Volgens Sen, Stiglitz en Fitoussi omvat welzijn naast materiële welstand ook gezondheid, onderwijs, persoonlijke activiteiten, politieke participatie, sociale relaties, het milieu en veiligheid. Deze dimensies worden vaak over het hoofd gezien door traditionele inkomensmetingen [13](#page=13) . #### 1.3.2 Geëquivaliseerd inkomen Om inkomens te kunnen vergelijken tussen huishoudens van verschillende groottes, wordt het concept van geëquivalent inkomen gehanteerd. Dit houdt rekening met schaalvoordelen binnen gezinnen. De formule is: $$ Y_E = \frac{\text{gezinsinkomen}}{\text{equivalentieschaal}} $$ waarbij de equivalentieschaal gelijk is aan de vierkantswortel van het aantal leden in het gezin. Dit geeft een indicatie van het welvaartsniveau per gezinslid [14](#page=14). > **Voorbeeld:** Een eenpersoonshuishouden met 4000 euro inkomen heeft een geëquivalent inkomen van 4000 euro. Een huishouden van drie met 4000 euro inkomen heeft een geëquivalent inkomen van 4000 / $\sqrt{3}$ $\approx$ 2309 euro, wat aanzienlijk lager is dan een eenpersoonshuishouden met hetzelfde totale inkomen, wat de welvaart per persoon beter weergeeft [14](#page=14). #### 1.3.3 Niveaus van inkomensongelijkheid Inkomensongelijkheid kan op drie niveaus worden gemeten: * **Primaire inkomensongelijkheid:** De ongelijkheid die ontstaat door marktwerking [14](#page=14). * **Secundaire inkomensongelijkheid:** De ongelijkheid na aftrek van sociale zekerheid en directe belastingen (beschikbaar gezinsinkomen) [14](#page=14). * **Tertiaire inkomensongelijkheid:** De ongelijkheid na aftrek van sociale zekerheid, directe belastingen en collectieve voorzieningen [14](#page=14). ### 1.4 Argumenten voor en tegen ongelijkheid Er bestaan diverse argumenten die de wenselijkheid van gelijkheid of ongelijkheid onderbouwen. #### 1.4.1 Argumenten waarom ongelijkheid onaantrekkelijk is * **Rawls' theorie van rechtvaardigheid ('veil of ignorance'):** Vanuit een positie van onwetendheid over de eigen toekomstige positie in de samenleving, zou men kiezen voor een meer gelijke verdeling [6](#page=6). * **Verzekeringsargument (risico-aversie):** Mensen zijn risico-avers en zouden daarom kiezen voor een gelijkere samenleving om zichzelf te beschermen tegen ongunstige uitkomsten [6](#page=6). * **Maatschappelijke voorkeur voor gelijkheid:** Bevrediging van normen over gelijkheid en het principe dat individuen gelijk behandeld moeten worden en toegang moeten hebben tot basisbehoeften [6](#page=6). * **Gelijkheid en allocatie:** Extreme ongelijkheid en armoede kunnen leiden tot criminaliteit, verminderde allocatieve efficiëntie en een rem op economische ontwikkeling door beperkte toegang tot onderwijs en menselijk kapitaal. Gelijkheid bevordert vertrouwen en sociale cohesie [6](#page=6). * **Ongelijkheid en politiek:** Concentratie van vermogen bij een kleine groep kan leiden tot controle over het leven van minder vermogenden, ondermijning van het sociaal contract en het politieke systeem [6](#page=6). #### 1.4.2 Argumenten pro ongelijkheid * **Stimulans voor inspanning:** Ongelijkheid zou extra inspanningen kunnen aanmoedigen, wat leidt tot hogere economische groei [6](#page=6). * **'Trickle-down' economie:** Ongelijkheid wordt als niet erg beschouwd omdat iedereen uiteindelijk profiteert van economische groei, die terechtkomt bij de rijken die vervolgens meer consumeren en investeren [6](#page=6). > **Let op:** Beide argumenten pro ongelijkheid worden niet altijd empirisch ondersteund [6](#page=6). ### 1.5 Intergenerationele inkomensmobiliteit en de Great Gatsby Curve De mate waarin inkomen van generatie op generatie wordt doorgegeven, beïnvloedt de perceptie van ongelijkheid. #### 1.5.1 Intergenerationele inkomenselasticiteit Dit meet in hoeverre de inkomenspositie van een kind afhangt van het inkomen van de ouders. Hoge intergenerationele inkomensmobiliteit betekent dat kinderen geboren in een gezin met een laag inkomen gelijke kansen hebben om een hoog inkomen te verwerven. Een hoge elasticiteit geeft aan dat de inkomenspositie van ouders sterk correleert met die van hun kinderen [7](#page=7). #### 1.5.2 De Great Gatsby Curve Deze curve toont een positief verband tussen inkomensongelijkheid in een land en de mate van intergenerationele inkomensongelijkheid. Landen met lage ongelijkheid hebben doorgaans ook een lagere doorstroming van inkomen tussen generaties, en vice versa [8](#page=8). ### 1.6 Meten van ongelijkheid: uitdagingen en benaderingen Het meten van ongelijkheid kent verschillende uitdagingen op het gebied van data en methodologie. #### 1.6.1 Problemen bij het meten van ongelijkheid * **Welke maatstaf gebruiken?** Uurloon, maandloon, jaarinkomen of levensinkomen?. Gezinsinkomen of inkomen per gezinslid? [19](#page=19). * **Inkomstenbronnen:** Inkomen uit arbeid en/of kapitaal? Vermogen of inkomen? [20](#page=20). * **Dynamische aard van inkomen:** Inkomen is vaak een momentopname. Jongeren hebben doorgaans een lager inkomen dan ouderen, wat geen weerspiegeling is van hun gehele levensloop [20](#page=20). * **Kansen versus uitkomsten:** Is absolute gelijkheid wenselijk, en hoe verhoudt dit zich tot gelijkheid van kansen? [20](#page=20). * **Een- of multidimensionaliteit:** Is inkomensongelijkheid de enige relevante vorm van ongelijkheid, of moeten ook aspecten als gezondheid, geluk en work-life balance worden meegenomen? [20](#page=20). #### 1.6.2 Empirische analyse van wereldwijde inkomensgroei Branko Milanovic's analyse van de inkomensgroei tussen 1988 en 2008, per percentiel van het wereldwijde inkomen, toont een "olifantencurve". Hieruit blijkt dat de middenklasse in opkomende economieën (zoals China) aanzienlijk in inkomen is gestegen, de allerrijksten ook, terwijl de lagere middenklasse in rijke landen reëel achteruit is gegaan [20](#page=20). ### 1.7 Gevolgen van armoede Armoede heeft ingrijpende en langdurige gevolgen voor individuen en hun levensloop. #### 1.7.1 Dagelijkse overlevingsstrijd Mensen in armoede hebben vaak weinig tijd of energie om in de toekomst te investeren, zoals het volgen van opleidingen of het zoeken naar werk, wat het uit armoede geraken bemoeilijkt [22](#page=22). #### 1.7.2 Armoede bij geboorte en jeugd Armoede bij de geboorte en tijdens de jeugd kan ernstige gevolgen hebben voor de gezondheid, onder andere door blootstelling aan vervuiling, wat de verdere levensloop beïnvloedt op het gebied van inkomen en studiekeuzes. Dit legt een verband tussen externaliteiten en ongelijkheid [22](#page=22). --- # Meten van ongelijkheid en armoede Dit onderwerp behandelt de kwantificering van economische ongelijkheid en armoede door middel van diverse meetinstrumenten en concepten. ## 2. Meten van ongelijkheid en armoede Het meten van ongelijkheid en armoede omvat verschillende benaderingen en concepten, variërend van grafische weergaven zoals de Lorenzcurve tot specifieke coëfficiënten en definities van armoedegrenzen [15](#page=15) [16](#page=16) [23](#page=23). ### 2.1 Methoden voor het meten van inkomensongelijkheid Er zijn diverse methoden om inkomensongelijkheid te kwantificeren [15](#page=15) [16](#page=16). #### 2.1.1 Decielenmethode en cumulatieve inkomensverdeling Een basismethode is het sorteren van personen van arm naar rijk en het vergelijken van het aandeel van verschillende groepen (zoals decielen) in het totale inkomen. Door de cumulatieve inkomensaandelen van deze groepen weer te geven, ontstaat een beeld van de inkomensverdeling [15](#page=15) [16](#page=16). #### 2.1.2 De Lorenzcurve De Lorenzcurve is een grafische weergave die de cumulatieve inkomensverdeling toont [16](#page=16). * **Opzet van de Lorenzcurve:** * De X-as vertegenwoordigt het cumulatieve aandeel van de bevolking, oplopend van 0% tot 100% [16](#page=16). * De Y-as vertegenwoordigt het cumulatieve aandeel van het inkomen, eveneens oplopend van 0% tot 100% [16](#page=16). * **Interpretatie van de Lorenzcurve:** * **Absolute gelijkheid:** In een situatie van perfecte gelijkheid bezit elke groep van 10% van de bevolking 10% van het inkomen. De Lorenzcurve valt dan samen met de bissectrice (de diagonale lijn van linksonder naar rechtsboven) [16](#page=16). * **Absolute ongelijkheid:** Bij extreme ongelijkheid bezit de rijkste groep (bijvoorbeeld het 10e deciel) al het inkomen, terwijl de rest niets heeft. De curve blijft dan lang op de X-as (bijna 0%) en springt pas aan het einde omhoog [16](#page=16). * Een meer realistische Lorenzcurve zal tussen deze twee extremen liggen [17](#page=17). #### 2.1.3 De Gini-coëfficiënt De Gini-coëfficiënt is een veelgebruikte maatstaf voor ongelijkheid, afgeleid van de Lorenzcurve [15](#page=15) [16](#page=16). * **Definitie en berekening:** De coëfficiënt meet de oppervlakte tussen de Lorenzcurve en de lijn van perfecte gelijkheid, gedeeld door de totale oppervlakte onder de lijn van perfecte gelijkheid (de driehoek BxH/2) [18](#page=18). * **Schaal:** * Een Gini-coëfficiënt van 0 staat voor perfecte egalitaire inkomensverdeling [18](#page=18). * Een Gini-coëfficiënt van 1 staat voor de meest extreme vorm van ongelijke verdeling [18](#page=18). * **Caveat:** De Gini-coëfficiënt is niet altijd de beste maatstaf; herverdeling kan de Gini-coëfficiënt soms niet doen dalen, zelfs als er een verbetering is [18](#page=18). * **Internationale vergelijking:** Vergelijkingen tussen landen laten zien dat de ongelijkheid na belastingen wordt gereduceerd, maar er zijn significante verschillen in de mate van reductie [19](#page=19). #### 2.1.4 Problemen bij het meten van ongelijkheid Het meten van ongelijkheid kent diverse uitdagingen met betrekking tot de benodigde gegevens en interpretatie [19](#page=19) [20](#page=20): * **Welke maatstaf te gebruiken:** Keuzes betreffende uurloon, maandloon, jaarinkomen, levensinkomen, gezinsinkomen of inkomen per gezinslid, en inkomen uit arbeid of kapitaal beïnvloeden de resultaten [19](#page=19) [20](#page=20). * **Momentopname versus dynamiek:** Inkomen is vaak een momentopname van een dynamisch fenomeen, wat leeftijdsverschillen in inkomen kan verdoezelen (bv. jongeren met laag inkomen, ouderen met hoger inkomen) [20](#page=20). * **Gelijkheid van kansen versus uitkomsten:** Er is een discussie over de wenselijkheid van absolute gelijkheid en de relatie tussen ongelijkheid en rechtvaardigheid [20](#page=20). * **Vormen van ongelijkheid:** Inkomensongelijkheid is slechts één aspect; ook ongelijkheid in welvaart (gezondheid, geluk, work-life-balance) is relevant [20](#page=20). #### 2.1.5 Branko Milanovic's analyse van wereldwijde inkomensgroei Branko Milanovic onderzocht de inkomensgroei tussen 1988 en 2008 op wereldwijd niveau, uitgedrukt per percentiel van de wereldwijde inkomensverdeling in 2008 [20](#page=20). * **Grafische weergave:** De analyse resulteert in een "olifant"-vormige grafiek, waarbij de X-as het percentiel van de inkomensverdeling weergeeft en de Y-as de procentuele toename van het reële inkomen [20](#page=20). * **Bevindingen:** * De middenklasse wereldwijd, met name in China, is aanzienlijk in inkomen gestegen [20](#page=20). * De allerrijksten hebben ook een aanzienlijke inkomensgroei gekend [20](#page=20). * Lagere middenklassen in rijke landen hebben echter een reële achteruitgang ervaren, zonder verbetering op lange termijn [20](#page=20). ### 2.2 Meten van armoede Armoede kan gemeten worden onafhankelijk van ongelijkheid, hoewel beide concepten gerelateerd zijn. Een hoge mate van ongelijkheid hoeft niet noodzakelijk samen te gaan met een hoog niveau van armoede, en vice versa [23](#page=23). #### 2.2.1 Armoedegrenzen en de 'headcount ratio' Een persoon wordt als arm beschouwd indien zijn inkomen onder een bepaalde armoedegrens ligt. De 'headcount ratio' meet het percentage van de bevolking dat onder deze grens valt [23](#page=23). #### 2.2.2 Soorten armoedemeting Er zijn verschillende manieren om armoede te meten, met variaties in de gebruikte dimensies en de definitie van de grens [23](#page=23) [24](#page=24). * **Ééndimensionale versus multidimensionale meting:** * Een ééndimensionale meting richt zich primair op inkomen [23](#page=23). * Multidimensionale metingen houden rekening met andere factoren zoals gezondheid, milieu, en deelname aan maatschappelijke activiteiten [23](#page=23) [24](#page=24). * **Absolute armoedemeting:** * Definieert een armoedegrens op basis van fundamentele fysieke behoeften [23](#page=23). * De **budgetmethode** wordt gebruikt om een pakket basisgoederen te bepalen en het inkomen dat nodig is om dit aan te schaffen [23](#page=23). * Een voorbeeld hiervan is de 'X dollar per day'-grens, die universeel bedoeld is, hoewel de interpretatie van basisbehoeften kan variëren per locatie [23](#page=23). * Historisch voorbeeld: Rowntree's werk in York in 1901, waarbij een lijst met noodzakelijke goederen (voeding, kledij, onderdak) werd opgesteld. In België waren de nettolonen voor een alleenstaande respectievelijk 1287 euro en voor een gezin met twee kinderen 2703 euro [25](#page=25). * **Relatieve armoedemeting:** * Definieert een armoedegrens als een percentage van het mediaaninkomen binnen een specifiek land [23](#page=23). * Een veelgebruikte drempel is 60% van het mediaaninkomen [23](#page=23) [25](#page=25). * Het effect van een algemene loonsverhoging is significant: bij absolute armoede kan dit leiden tot een daling van het aantal armen, terwijl bij relatieve armoede de situatie gelijk kan blijven omdat de mediaan ook stijgt. In België lag de relatieve armoedegrens in 2023 voor een alleenstaande op 1450 euro en voor een gezin met twee kinderen op 3045 euro [23](#page=23) [25](#page=25). * **Deprivatie-indexen:** * Meten armoede aan de hand van het niet kunnen deelnemen aan bepaalde activiteiten en het missen van essentiële goederen of diensten [24](#page=24). * **Ernstige materiële en sociale deprivatie:** In België misten in 2023 6,1% van de bevolking minstens 7 van de 13 gedefinieerde elementen [25](#page=25). * **Materiële en sociale deprivatie:** In 2023 hadden 10,4% van de Belgen moeite met 5 van de 13 elementen [25](#page=25). * **Subjectieve armoedemeting:** * Gebaseerd op de eigen inschatting van respondenten over hun financiële situatie en hun vermogen om rond te komen met hun inkomen [24](#page=24). * In België bedroeg de subjectieve armoede in 2021 15,4% [26](#page=26). #### 2.2.3 Evolutie van armoedecijfers in België De armoedecijfers in België zijn in de loop der jaren aan verandering onderhevig [25](#page=25) [26](#page=26): * **Ernstige materiële en sociale deprivatie:** Aantallen fluctueerden van 5,1% in 2013 naar 4,3% in 2019 en 6,1% in 2023 [25](#page=25). * **Materiële en sociale deprivatie:** Cijfers varieerden van 10,2% in 2021 tot 10,4% in 2023 [25](#page=25). * **Relatieve armoede:** De percentages daalden van 15,1% in 2013 naar 12,3% in 2023 [26](#page=26). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat de gekozen armoedemaatstaf (absoluut, relatief, multidimensionaal) een significant verschil kan maken in de uitkomsten en de interpretatie van armoede in een samenleving. > **Voorbeeld:** Stel een land verhoogt alle inkomens met 10%. In een absolute armoedemeting zullen mensen die voorheen net onder de grens zaten, nu erboven komen, wat een verbetering toont. In een relatieve armoedemeting, waarbij de grens een percentage van het mediaaninkomen is, zal het mediaaninkomen ook stijgen met 10%, waardoor de relatieve positie van de groep ten opzichte van de armoedegrens onveranderd blijft. --- # Discriminatie en de gender pay gap Hier is de studiehandleiding voor het onderwerp Discriminatie en de gender pay gap: ## 3. Discriminatie en de gender pay gap Dit deel van het document analyseert de verschillende vormen van discriminatie, met een specifieke focus op de oorzaken en metingen van de loonkloof tussen mannen en vrouwen. ### 3.1 Discriminatie: definities en theorieën Discriminatie treedt op wanneer personen die even productief zijn, ongelijk worden behandeld op basis van kenmerken waar geen rekening mee gehouden mag worden, zoals leeftijd, seksuele geaardheid of geslacht. Dit kan zich voordoen op de arbeidsmarkt, maar ook op de huurmarkt, in het toerisme en in het onderwijs [9](#page=9). Er zijn twee leidende theorieën over discriminatie: * **Smaakdiscriminatie (taste-based discrimination):** Dit komt voor wanneer mensen niet graag interageren met individuen die bepaalde kenmerken bezitten. De aanhangers van deze theorie, zoals Gary Becker, stellen dat de markt discriminatie vanzelf elimineert [9](#page=9). > **Tip:** Volgens Becker leidt smaakdiscriminatie tot een loonverschil voor identieke werknemers, maar dit verschil zou op termijn verdwijnen door concurrentie. Als een werkgever (A) discrimineert en een andere werkgever (B) niet, zullen werknemers die gediscrimineerd worden (bv. vrouwen) werk zoeken bij werkgever B. Op korte termijn verliest werkgever A arbeidskrachten, wat leidt tot een stijging van het loon bij A en een daling bij B. Wanneer alle werknemers zich hiervan bewust zijn, zullen mannen naar werkgever A trekken waar ze meer betaald krijgen voor hetzelfde werk, waardoor de arbeidskost per werknemer bij A daalt. Dit proces zou stoppen wanneer in beide ondernemingen hetzelfde loon wordt betaald, wat kan leiden tot segregatie waarbij mannen en vrouwen in verschillende bedrijven werken [10](#page=10) [9](#page=9). * **Statistische discriminatie:** Hierbij is de discriminatie gebaseerd op de gemiddelde kenmerken van de groep waartoe iemand behoort. Een voorbeeld is het niet aanwerven van vrouwen omdat ze gemiddeld vaker afwezig zijn bij zwangerschap of door zorgtaken [9](#page=9). ### 3.2 De gender pay gap De onbewerkte (unadjusted) gender pay gap wordt gedefinieerd als het verschil tussen de gemiddelde bruto uurverdiensten van mannen en vrouwen, uitgedrukt als een percentage van de gemiddelde bruto uurverdiensten van mannen [10](#page=10). * In België bedroeg dit gemiddeld 5,0% in 2021, wat een dalende trend vertoont en lager is dan het Europees gemiddelde van 12-13% [10](#page=10). * De kloof is groter bij oudere werknemers en in de privésector [10](#page=10). * Factoren zoals sectoren, type jobs, opleidingsniveau, menselijk kapitaal, tenure en anciënniteit kunnen de kloof beïnvloeden [10](#page=10). * De 'child penalty' verwijst naar het feit dat de gender pay gap sterk toeneemt met de leeftijd; onder de 25 jaar is deze klein in België, maar wordt groter naarmate men ouder wordt. Het hebben van een baarmoeder mag geen invloed hebben op het loon [11](#page=11) [12](#page=12). #### 3.2.1 Verklaren van de gender pay gap Om de gender pay gap te verklaren, worden modellen gebruikt die rekening houden met factoren zoals opleidingsniveau, ervaring (tenure), sector en leeftijd [12](#page=12). * **Unadjusted gap:** Dit zijn de ruwe data die de totale verschillen tussen mannen en vrouwen weergeven [12](#page=12). * **Explained gap:** Dit is het percentage van de kloof dat verklaard kan worden door objectieve factoren zoals opleidingsniveau en ervaring [12](#page=12). * **Unexplained gap:** Dit is het resterende deel van de kloof waarvan de oorzaak onbekend is. Dit deel wordt beschouwd als 'echte' discriminatie, voortkomend uit voorkeuren en ongelijke behandeling van mannen en vrouwen [12](#page=12). Ondanks de theorie dat concurrentie ongelijkheid wegwerkt, blijft er een onverklaard deel in de gender pay gap bestaan. Mogelijke redenen hiervoor zijn [13](#page=13): * Onvoldoende concurrentie in de productmarkten [13](#page=13). * Discriminatie door consumenten of collega's [13](#page=13). * Statistische discriminatie [13](#page=13). ### 3.3 Ongelijkheid van wat? Het beoordelen van 'individuele welvaart' gebeurt vaak op basis van inkomen, omdat hierover veel informatie beschikbaar is. Echter, economen zouden een vergelijking op basis van inkomen slechts als aanvaardbaar beschouwen indien alle belangrijke dimensies van het leven verhandelbaar zouden zijn op de markt [13](#page=13). #### 3.3.1 Multidimensionale welvaart Volgens Sen, Stiglitz en Fitoussi omvat welvaart meer dan alleen inkomen en houdt rekening met verschillende dimensies [13](#page=13) : 1. Materiële levensstandaard [13](#page=13). 2. Gezondheid [13](#page=13). 3. Onderwijs [13](#page=13). 4. Persoonlijke activiteiten, inclusief werk [13](#page=13). 5. Politieke stem en bestuur [13](#page=13). 6. Sociale connecties en relaties [13](#page=13). 7. Milieu [13](#page=13). 8. Onzekerheid (economisch en fysiek) [13](#page=13). Deze dimensies vormen samen het welzijn van mensen, maar worden door traditionele inkomensmetingen vaak over het hoofd gezien [13](#page=13). --- # Gelijkheid van kansen en uitkomsten Dit onderwerp verkent de principes achter gelijkheid van kansen, de uitdagingen bij het definiëren van verantwoordelijkheid en omstandigheden, en de implicaties voor een rechtvaardige verdeling. ### 4.1 Principes van gelijkheid van kansen Er zijn verschillende principes die ten grondslag liggen aan de gedachte van gelijkheid van kansen [3](#page=3): * **'Strict egalitarian'**: Dit principe stelt dat, ongeacht de omstandigheden, er altijd een gelijke verdeling moet zijn. Er mag geen ongelijkheid bestaan; een goede verdeling is een gelijke verdeling [3](#page=3). * **'Choice egalitarian'**: Dit principe stelt dat mensen beloond moeten worden voor de keuzes die ze maken. Tegelijkertijd moeten mensen gecompenseerd worden voor alles wat geen bewuste keuze is, zoals geslacht, etniciteit, sociale achtergrond of talent [3](#page=3). * **Meritocratisch**: Hierbij draait het om beloning voor eigenlijke talenten en inzet. Er moet echter wel compensatie plaatsvinden voor factoren als etniciteit, geslacht of sociale achtergrond [3](#page=3). * **Libertair**: Dit principe pleit ervoor dat mensen beloond worden voor wat ze individueel realiseren, zonder compensatie voor welke omstandigheid dan ook [3](#page=3). ### 4.2 Verantwoordelijkheid en omstandigheden Een cruciale uitdaging bij het bespreken van gelijkheid van kansen is het trekken van de grens tussen wat als iemands eigen inspanning kan worden beschouwd (waarvoor men verantwoordelijk wordt gehouden) en wat als omstandigheden (waarvoor men niet verantwoordelijk wordt gehouden) [4](#page=4). * **Definiëren van verantwoordelijkheid**: De vraag is waar de grens ligt tussen inspanningen en omstandigheden. Dit beïnvloedt hoe uitkomsten worden verdeeld [4](#page=4). * **Compensatieprincipe**: Mensen met verschillende omstandigheden, maar die dezelfde inspanning leveren, zouden dezelfde uitkomst moeten hebben. Uitkomstverschillen die voortkomen uit omstandigheden worden als verwerpelijk beschouwd en vereisen compensatie [5](#page=5). * **Beloningsprincipe**: Mensen die evenveel inspanning leveren, zouden dezelfde uitkomst moeten hebben. Verschillen in uitkomsten die voortkomen uit verschillende inspanningen zijn aanvaardbaar [5](#page=5). #### 4.2.1 Voorbeelden van de definitie van verantwoordelijkheid Om de complexiteit van het bepalen van verantwoordelijkheid te illustreren, worden de volgende voorbeelden gegeven: * **Talent en geluk**: Twee individuen, C en H, met verschillende gerealiseerde uitkomsten (respectievelijk 24 en 64). Als de totale som van hun inspanning 88 is, en men rekening houdt met zowel talent als geluk, waarbij de helft van de totale uitkomst aan talent en de andere helft aan geluk wordt toegeschreven (H had 64 gerealiseerd), zou een verdeling van 50-50 (elk 44) als rechtvaardig kunnen worden beschouwd [4](#page=4). * **Enkel talent**: In een vergelijkbare situatie, maar waarbij alleen talent meegerekend wordt (H had 48 van de totale 112 gerealiseerd), zou de verdeling anders zijn, met een ongelijke uitkomst (H 37,71 en C 50,29). Dit illustreert dat wat als rechtvaardig wordt beschouwd, afhangt van de specifieke definitie van de factoren die meetellen [4](#page=4). #### 4.2.2 Studeren van studentenmeningen Onderzoek onder eerstejaarsstudenten naar hun opvattingen over verschillende principes van rechtvaardigheid toont een verdeeld beeld. Hoewel libertarianisme aanvankelijk populair is, neemt de steun hiervoor af naarmate studenten hogerop komen. Meritocratie wint aan belang. Een aanzienlijk deel (ongeveer een vijfde) blijft echter trouw aan strikt libertarianisme [5](#page=5). #### 4.2.3 Werkvoorbeeld met productiviteitsverschillen Een voorbeeld met twee studenten die samenwerken aan een werkje, waarbij de ene student over een moderne computer beschikt en de ander over een oudere, illustreert de impact van omstandigheden op productiviteit. Dit leidt tot variërende scores op het werkje, wat de vraag oproept hoe de uiteindelijke score eerlijk verdeeld kan worden over de groepsleden [5](#page=5). ### 4.3 Ongelijkheid van welvaart en inkomensmeting De beoordeling van individuele welvaart en de daaruit voortvloeiende ongelijkheid is een complex vraagstuk. Traditionele economische metingen focussen vaak op inkomen, maar dit is slechts één dimensie van welvaart. * **Eendimensionale meting (individueel inkomen)**: Dit wordt door economen vaak als acceptabel beschouwd als alle belangrijke levensaspecten verhandelbaar zouden zijn op een markt. Echter, veel aspecten van welzijn, zoals gezondheid, zijn niet direct op de markt te koop [13](#page=13). * **Multidimensionale meting**: Vertegenwoordigd door werk van Sen, Stiglitz en Fitoussi pleit dit voor een bredere kijk op welzijn, inclusief factoren als materiële levensstandaarden, gezondheid, onderwijs, persoonlijke activiteiten, politieke participatie, sociale relaties, milieu en veiligheid. Hoewel deze dimensies essentieel zijn voor welzijn, worden ze vaak genegeerd in traditionele inkomensmetingen vanwege gebrek aan data [13](#page=13) . #### 4.3.1 Geëquivaliseerd inkomen Om inkomens beter te kunnen vergelijken tussen huishoudens van verschillende groottes, wordt het concept van geëquivaliseerd inkomen gebruikt [14](#page=14). * **Probleem**: Een simpelweg door het aantal leden delen van het huishoudinkomen houdt geen rekening met gedeelde goederen en schaalvoordelen, wat leidt tot een te sterke correctie [14](#page=14). * **Oplossing**: Het geëquivaliseerde inkomen ($Y_E$) wordt berekend door het gezinsinkomen te delen door een equivalentieschaal. Deze schaal is de vierkantswortel van het aantal leden in het gezin. Dit getal geeft een indicatie van het welvaartsniveau per gemiddeld persoon binnen het huishouden [14](#page=14). $$Y_E = \frac{\text{gezinsinkomen}}{\sqrt{\text{aantal gezinsleden}}}$$ [14](#page=14). #### 4.3.2 Niveaus van inkomensongelijkheid Inkomensongelijkheid kan op verschillende niveaus worden geanalyseerd [14](#page=14): * **Primaire inkomensongelijkheid**: De ongelijkheid die voortkomt uit marktwerking. * **Secundaire inkomensongelijkheid**: De ongelijkheid na belastingen en sociale zekerheid, oftewel de beschikbare (vaak geëquivaliseerde) gezinsinkomens. * **Tertiaire inkomensongelijkheid**: De ongelijkheid na aftrek van belastingen, sociale zekerheid en inclusie van collectieve voorzieningen. ### 4.4 Gelijkheid van kansen versus gelijkheid van uitkomsten Er is een fundamenteel onderscheid en debat tussen het nastreven van gelijkheid van kansen en gelijkheid van uitkomsten [20](#page=20). * **Absolute gelijkheid**: De vraag of absolute gelijkheid in uitkomsten wenselijk is, blijft een kernpunt van discussie [20](#page=20). * **Ongelijkheid en rechtvaardigheid**: De relatie tussen ongelijkheid en rechtvaardigheid is een centraal thema. * **Breder dan inkomen**: Ongelijkheid is niet beperkt tot inkomensverschillen. Ongelijkheid in welvaart, zoals gezondheid, geluk en werk-privébalans, is evenzeer relevant [20](#page=20). #### 4.4.1 Wereldwijde inkomensgroei (Milanovic) Onderzoek van Branko Milanovic naar de inkomensgroei tussen 1988 en 2008, per percentiel van het wereldwijde inkomen in 2008, toont een interessante distributie [20](#page=20). * **Grafische weergave**: De resultaten worden vaak weergegeven in de vorm van een "olifantengrafiek". * **Observaties**: * De middenklasse, met name in opkomende economieën, heeft aanzienlijke inkomensgroei gekend [20](#page=20). * De allerrijksten zagen ook een aanzienlijke stijging van hun inkomen [20](#page=20). * Lagere middenklassen in rijke landen hebben echter reëel minder te besteden gehad en op lange termijn geen verbetering gevonden [20](#page=20). * **Link met stemgedrag**: Milanovic linkt deze inkomensontwikkelingen aan mogelijke effecten op stemgedrag [20](#page=20). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Paretoprincipe (Pareto-efficiëntie) | Een situatie waarin het onmogelijk is om de welvaart van één persoon te verhogen zonder de welvaart van een ander te verminderen. Dit principe is cruciaal in de economie voor het beoordelen van de efficiëntie van allocaties. | | Allocatief vlak | Het economische domein dat zich bezighoudt met hoe middelen worden verdeeld en ingezet in een economie, met als doel de totale welvaart te maximaliseren. | | Distributief vlak | Het economische domein dat zich bezighoudt met hoe de welvaart of inkomens worden verdeeld onder de leden van de samenleving. | | Loonkloof (gender pay gap) | Het verschil tussen het gemiddelde bruto-uurloon van mannen en vrouwen, uitgedrukt als een percentage van het gemiddelde bruto-uurloon van mannen. | | Pigouviaanse heffing | Een belasting die wordt opgelegd aan activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de maatschappelijke kosten van die activiteit te internaliseren. | | Ex ante | Een benadering die zich richt op interventies of beleid dat plaatsvindt *voordat* een markt of proces begint, met als doel de uitkomst te beïnvloeden, bijvoorbeeld door gelijke toegang tot onderwijs te garanderen. | | Ex post | Een benadering die zich richt op interventies of beleid dat plaatsvindt *nadat* een markt of proces heeft plaatsgevonden, met als doel de uitkomst aan te passen, bijvoorbeeld door middel van herverdeling via belastingen. | | Stricte egalitarian | Een principe dat streeft naar een volkomen gelijke verdeling van middelen, ongeacht individuele keuzes of omstandigheden. | | Choice egalitarian | Een principe dat een gelijke verdeling van beloningen nastreeft, maar wel rekening houdt met de keuzes die individuen maken en compenseert voor factoren die buiten hun controle liggen, zoals afkomst. | | Meritocratisch principe | Een systeem waarin beloning gebaseerd is op individuele talenten en inzet, waarbij compensatie wordt geboden voor factoren zoals etniciteit of geslacht. | | Libertair principe | Een principe dat de nadruk legt op individuele realisaties en waarbij beloning uitsluitend gebaseerd is op wat een individu zelf verwezenlijkt, zonder compensatie voor externe factoren. | | Gelijkheid van kansen (equality of opportunity) | Het principe dat iedereen gelijke startkansen moet hebben, waarbij individuele uitkomsten (zoals inkomen) voornamelijk bepaald worden door eigen inspanningen en niet door omstandigheden. | | Gelijkheid van uitkomsten | Het principe dat individuen die gelijke inspanningen leveren, ook gelijke uitkomsten moeten hebben, wat impliceert dat verschillen door omstandigheden onaanvaardbaar zijn. | | Smaakdiscriminatie (taste-based discrimination) | Discriminatie die voortkomt uit persoonlijke voorkeuren of aversie van een individu tegenover bepaalde groepen mensen, gebaseerd op kenmerken zoals ras of geslacht. | | Statistische discriminatie | Discriminatie gebaseerd op gemiddelde kenmerken van een groep waartoe een individu behoort, in plaats van op de specifieke kenmerken van het individu zelf. | | Unadjusted gender pay gap | De ruwe, ongeregelde loonkloof tussen mannen en vrouwen, die het totale verschil in gemiddeld bruto-uurloon weergeeft zonder correctie voor factoren zoals sector, opleiding of ervaring. | | Explained gender pay gap | Het deel van de gender pay gap dat verklaard kan worden door objectieve factoren zoals verschillen in opleidingsniveau, werkervaring, sector van tewerkstelling en leeftijd. | | Unexplained gender pay gap | Het resterende deel van de gender pay gap dat niet verklaard kan worden door objectieve factoren, en dat wordt beschouwd als een indicatie van directe discriminatie. | | Geëquivaliseerd inkomen | Een maatstaf die het inkomen van een huishouden aanpast om rekening te houden met de grootte en samenstelling ervan, waardoor inkomens beter vergelijkbaar worden tussen huishoudens van verschillende omvang. | | Primaire inkomensongelijkheid | De ongelijkheid in inkomens zoals deze tot stand komt door marktwerking, vóór enige interventie van de overheid zoals belastingen of sociale zekerheid. | | Secundaire inkomensongelijkheid | De ongelijkheid in inkomens na aftrek van directe belastingen en sociale zekerheidsbijdragen, wat het beschikbare inkomen van huishoudens weergeeft. | | Tertiaire inkomensongelijkheid | De ongelijkheid in inkomens na alle herverdelingsmechanismen, inclusief belastingen, sociale zekerheid en de impact van collectieve voorzieningen zoals publieke diensten. | | Lorenzcurve | Een grafische weergave van de inkomens- of vermogensverdeling, waarbij de cumulatieve procentuele inkomens worden afgezet tegen het cumulatieve procentuele deel van de bevolking. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maatstaf voor de ongelijkheid in een inkomens- of vermogensverdeling, waarbij een waarde van 0 perfecte gelijkheid aanduidt en een waarde van 1 perfecte ongelijkheid. | | Intergenerationele inkomensmobiliteit | De mate waarin iemands economische positie in het leven wordt bepaald door de economische positie van zijn of haar ouders. Hoge mobiliteit betekent dat de afkomst minder bepalend is voor de toekomstige inkomenspositie. | | Intergenerationele inkomenselasticiteit | Een maatstaf die aangeeft hoeveel procent het inkomen van een kind verandert als het inkomen van de ouder met 1% verandert. Een hogere elasticiteit duidt op minder mobiliteit. | | Armoedegrens | Een drempelinkomen dat wordt gebruikt om te bepalen of iemand als arm wordt beschouwd. Dit kan absoluut (gebaseerd op basisbehoeften) of relatief (als percentage van het mediaaninkomen) zijn. | | Headcount ratio | Een maatstaf voor armoede die het percentage van de bevolking weergeeft dat onder de vastgestelde armoedegrens leeft. | | Absolute armoedemeting | Een manier om armoede te definiëren op basis van de minimale middelen die nodig zijn om te overleven, zoals voedsel, kleding en onderdak. | | Relatieve armoedemeting | Een manier om armoede te definiëren in verhouding tot de levensstandaard in een specifieke samenleving, meestal als een percentage van het mediaaninkomen. | | Materiele deprivatie | Het niet kunnen beschikken over een minimum aan materiële goederen en diensten die als noodzakelijk worden beschouwd voor deelname aan de samenleving. | | Matthew effect | Een fenomeen waarbij maatregelen die bedoeld zijn om specifieke groepen te helpen (vaak de armste), uiteindelijk toch meer ten goede komen aan de middenklasse of degenen die al beter gepositioneerd zijn. | | LNOB (Leave No One Behind) | Een principe dat centraal staat in duurzame ontwikkelingsdoelstellingen, waarbij wordt benadrukt dat beleid en ontwikkelingsinspanningen niemand mogen achterlaten, met speciale aandacht voor de meest kwetsbare groepen. |

# Klimaatverandering en de menselijke impact Dit onderwerp belicht de oorzaken, gevolgen en economische implicaties van klimaatverandering, met een focus op de significante rol van menselijke activiteiten. ### 1.1 Het probleem: klimaatverandering in een notendop Klimaatverandering wordt gekenmerkt door een versnelde temperatuurstijging, die nu al een 'code rood voor de mensheid' wordt genoemd. Elke fractionele toename in temperatuur heeft een merkbare impact op het klimaat. De effecten manifesteren zich reeds in extreem weer, zoals verhoogde neerslag in de winter met risico op overstromingen, en een recordaantal sterfgevallen door hittegolven, verergerd door hoge luchtvochtigheid. Deze weersomstandigheden veroorzaken aanzienlijke economische kosten, geschat op miljarden extra uitgaven door extreme weersomstandigheden. De ongekende menselijke impact op het milieu is direct gekoppeld aan economische ontwikkeling en de uitstoot van fossiele brandstoffen, wat heeft geleid tot een historisch hoge concentratie koolstof in de atmosfeer. #### 1.1.1 De fysieke realiteit versus klimaatbeleid Er is een duidelijk onderscheid tussen de **fysieke processen** die klimaatverandering veroorzaken, die sterk door de mens worden beïnvloed en waarover weinig tot geen onzekerheid bestaat, en **klimaatbeleid**, wat de maatschappelijke reactie en politieke beslissingen op deze veranderingen omvat. De huidige politieke reacties, zoals de focus op kernenergie, kunnen soms in strijd zijn met de wetenschappelijke consensus. #### 1.1.2 Temperatuurstijging en broeikasgassen De opwarming van de aarde, geïllustreerd door klimaatstrepen die de temperatuur weergeven, is een feit. De huidige temperatuurstijgingen zijn nog maar het begin, en verdere stijgingen zullen leiden tot sterkere beleidsreacties. De aarde warmt op door hittestraling, waarvan een deel wordt teruggekaatst naar de atmosfeer. Broeikasgassen gedragen zich als een isolerende deken, wat in koude gebieden nuttig kan zijn, maar in reeds warme regio's problematisch wordt. #### 1.1.3 De verstoorde koolstofcyclus De mens verstoort de natuurlijke koolstofcyclus, waarbij kooldioxide wordt uitgestoten en normaal gesproken wordt opgenomen door oceanen en ecosystemen. Deze verstoring leidt tot schommelingen in de aardse temperatuur. De concentratie van kooldioxide in de atmosfeer is significant gestegen: van ongeveer 340 ppm in 1980 naar 375 ppm in 2004, en projecties geven een verdere stijging aan naar 425,7 ppm in 2025. Deze menselijke invloed op de CO2-uitstoot is al meer dan 100 jaar bekend en wordt steeds duidelijker. #### 1.1.4 Tipping points en het Verdrag van Parijs Wetenschappelijke inzichten wijzen op enorme negatieve effecten bij een opwarming van 1,5 tot 2 graden Celsius. Het is daarom cruciaal om inspanningen te leveren om deze temperatuurstijgingen te beperken. Het Verdrag van Parijs, gesloten tijdens COP 21 in december 2015, heeft 196 landen ertoe aangezet om hun CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren en klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius", met streven naar 1,5 graden Celsius. #### 1.1.5 Noodzaak van emissiereducties en de emissiekloof Om de doelstelling van onder de 2 graden Celsius te halen, zijn zeer sterke jaarlijkse emissiereducties nodig (ongeveer 9%). Zelfs tijdens de COVID-19-crisis was de reductie slechts rond de 6%, wat niet voldoende was om klimaatbeleidsdoelstellingen te halen. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt de doelstellingen steeds moeilijker haalbaar. Er bestaat een aanzienlijke "emissiekloof" tussen de voorgestelde klimaatplannen van landen en wat er werkelijk nodig is. Te weinig aandacht wordt hieraan besteed in begrotingsgesprekken en regeringsformaties. ### 1.2 Ongelijkheid en mondiale verantwoordelijkheid Historisch gezien is 92% van de emissies afkomstig van het globale noorden. De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het budget om onder de 2 graden Celsius te blijven al zes keer overschreden. Dit moet in rekening worden gebracht bij het klimaatbeleid, aangezien er grote verschillen bestaan tussen de meest vervuilende entiteiten en de gemiddelde vervuiling. #### 1.2.1 Kritiek op COP-onderhandelingen en het "roadmap issue" Recente COP-conferenties, ondanks hoge verwachtingen, hebben teleurstellingen opgeleverd. Organisatorische problemen, visieverschillen en de aanwezigheid van lobbyisten uit de fossiele sector bemoeilijken vooruitgang. De consensus om te gaan aan het tempo van de traagste leerling wordt door sommige landen geblokkeerd. Een coalitie van 80 landen werkt buiten de COP om aan concrete roadmaps voor minder fossiele brandstoffen. #### 1.2.2 De rol van adaptatie en technologische oplossingen Er is een trend om de focus te verleggen naar adaptatie en technologie, maar deze bieden geen alternatief voor mitigatie (het terugdringen van uitstoot) en ondermijnen de 1,5 graden Celsius doelstelling. Dit wordt gezien als een vorm van "Climate Denialism 2.0", waarbij de verantwoordelijkheid wordt afgeschoven ("what aboutism"), technologisch optimisme wordt gepredikt ("technologie zal het wel oplossen") en actie wordt uitgesteld. ### 1.3 Economie en klimaat: een hernieuwde kijk #### 1.3.1 Macro-economie en de vergeten milieugrenzen Traditionele macro-economie richt zich op het sturen van outputniveau (BBP) via monetair, budgettair en langetermijnbeleid, maar negeert vaak milieuproblemen, grondstoffen en vervuiling. Planetary boundaries, zoals Earth Overshoot Day (24 juli 2025), tonen de ecologische voetafdruk van economieën. Klimaatverandering is één van de overschreden grenzen, met potentieel grotere impact dan andere zoals PFOS. Bovendien wordt economische ongelijkheid, zowel in inkomen als vermogen, vaak vergeten. De economie wordt te vaak beschouwd als een losstaand systeem, zonder aandacht voor sociale rechtvaardigheid of ecologische grenzen. #### 1.3.2 Klimaat in economische vakken: een externe factor In economische vakken wordt klimaat niet altijd expliciet gelinkt aan het outputniveau of energieparameters in productiefuncties. Soms wordt de impact van olieprijzen op het outputniveau behandeld. In andere vakken wordt CO2-uitstoot gezien als een negatieve externaliteit: de productie of consumptie van een goed beïnvloedt anderen zonder compensatie. Het niet in rekening nemen van zulke externe effecten leidt tot suboptimale allocaties en welvaartsverlies. > **Tip:** Een negatieve externaliteit is een onbedoeld gevolg van productie of consumptie dat derden schaadt zonder dat daarvoor wordt gecompenseerd. Voorbeelden zijn luchtvervuiling of geluidsoverlast. #### 1.3.3 Internaliseren van externaliteiten en marktfalen Ongecontroleerde markten leiden tot een te hoge verhandelde hoeveelheid en een te lage prijs wanneer externaliteiten niet worden geïnternaliseerd. Oplossingen omvatten het internaliseren van de kosten van externaliteiten, bijvoorbeeld via belastingen (carbon tax) of verhandelbare emissierechten (ETS). Milieu-economie analyseert deze marktfalen, maar de analyse wordt vaak beperkt tot micro-economische problemen, terwijl de planetaire grenzen juist worden overschreden door de grootschalige productie en uitstoot. "Alle prijzen zijn fout" als externe kosten niet worden meegerekend. > **Tip:** Het principe van "de vervuiler betaalt" is cruciaal voor het internaliseren van externe kosten. Pigouviaanse belastingen kunnen welvaartsverhogend werken door marktfalen te corrigeren. #### 1.3.4 De rol van macro-economie en ecologische economie Hoewel milieuproblemen vaak als micro-economisch worden beschouwd, heeft de schaal van de economie een directe macro-economische impact. Beleid moet zich richten op de optimale schaal van de economie en bredere perspectieven, zoals die van de ecologische economie, integreren. Innovaties zoals de EU Green Deal en Fit-for-55 initiatieven proberen hieraan tegemoet te komen. #### 1.3.5 Modellen van duurzame ontwikkeling en productiefuncties Modellen van duurzame ontwikkeling, zoals die van Costanza, integreren economische productie (Y) als functie van kapitaal (K), arbeid (N) en natuur. Output kan worden geconsumeerd of geïnvesteerd, waarbij investeringen de productiefactoren versterken. Eigendomsrechten en substitueerbaarheid van productiefactoren hebben grenzen. Modellen die sociaal en natuurlijk kapitaal meenemen, stellen welzijn als einddoel, niet enkel productie. #### 1.3.6 De IPAT-vergelijking en ontkoppeling De IPAT-vergelijking (Impact = Population x Affluence x Technology) biedt een kader om de maatschappelijke impact op het milieu te analyseren. $$ I = P \times A \times T $$ Waarbij: * $I$ staat voor milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor populatie (bevolkingsomvang). * $A$ staat voor affluence (rijkdom, gemeten per capita, bv. BBP/capita). * $T$ staat voor technologie (bv. CO2-intensiteit per dollar BBP). Toenemende bevolking ($P$) en rijkdom ($A$) vergroten de impact, terwijl technologie ($T$) deze kan beperken. De historische groei van $P$ en $A$ is echter zo significant dat technologie deze niet volledig kan compenseren, wat leidt tot stijgende CO2-uitstoot. De Kaya-identiteit, een specifieke toepassing van IPAT, legt de link tussen inkomen, energieverbruik en CO2-uitstoot. > **Example:** Een stijging van de bevolking en een toename van de welvaart per persoon leiden tot een hogere vraag naar goederen en diensten, wat de milieu-impact vergroot, zelfs als de technologie efficiënter wordt. #### 1.3.7 De illusie van "groene groei" en ontkoppeling "Groene groei" suggereert dat economische groei kan plaatsvinden zonder toename van milieuschade. Er is echter weinig empirisch bewijs voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik en CO2-emissies op mondiaal niveau bij permanente economische groei. De snelheid van ontkoppeling is onvoldoende om de opwarming van de aarde binnen de 1,5°C of 2°C te beperken. Alternatieve strategieën zoals "sufficiëntie" (focussen op affluence $A$ in de IPAT-vergelijking) worden voorgesteld. "Ontkoppeling ontkracht" toont aan dat rebound-effecten, probleemverschuiving en de groei van de diensteneconomie bovenop de materiële economie de voordelen van technologie beperken. #### 1.3.8 De status van klimaatdoelstellingen en beleidsmaatregelen De EU boekt vooruitgang op het gebied van hernieuwbare energie, maar voor energie-efficiëntie en emissiereductie is een versnelling nodig. Veel landen lopen achter op hun reductietrajecten. De huidige beleidsmaatregelen zijn nog te beperkt om de doelstellingen van Parijs te halen. Zelfs met aangekondigd beleid tot 2030 en 2035 blijven de temperatuurstijgingen waarschijnlijk boven de 1,5°C, hoewel zonder beleid de opwarming richting 4°C zou gaan. De EU Green Deal draagt bij aan beter klimaatbeleid, maar is op zichzelf nog niet voldoende. #### 1.3.9 Beleid en de toekomst van emissies Maatregelen voor de toekomst omvatten het stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen, het terugdringen van geboortegratena en het stimuleren van energie- en koolstofintensiteitsreducties via technologische interventies. Klimaatbeleid omvat koolstofprijzen (klimaatdividenden, carbon border adjustment tax), publieke investeringen in infrastructuur en R&D, groen monetair beleid en duurzame financiering, evenals een "just transition" met sociale klimaatfondsen. ### 1.4 Ecologische macro-economie en modellen Ecologische macro-economie richt zich op de schaal van economische activiteiten, die vaak afwezig is in traditionele macro-economische theorieën. Het afwegen van kosten en baten van economische activiteiten, rekening houdend met planetaire grenzen, is cruciaal. Er worden ecologische macro-econometrische modellen ontwikkeld die systeemdynamische modellen, post-Keynesiaanse groeitheorie en de concepten van "Limits to Growth" integreren, met aandacht voor reële en monetaire economie, verdelingsaspecten en milieugrenzen. #### 1.4.1 IS-LM-EE modellen Het IS-LM-model wordt uitgebreid met ecologische grenzen (IS-LM-EE). De "environmental condition" (EC) definieert de duurzame schaal van economische activiteiten. Het verlaten van deze grenzen leidt tot ecologische overshoot. De schaal van output mag niet hoger zijn dan een bepaalde limiet op de output-as om de planetaire grenzen niet te overschrijden. In het model van Lawn is de EC niet verticaal, maar afhankelijk van de rentevoet ($R$), de mate waarin externaliteiten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). Hogere rentevoeten remmen investeringen en technologische vooruitgang, wat de ecologische efficiëntie negatief beïnvloedt. > **Example:** Een hogere rentevoet ($R$) kan leiden tot een lagere investering in hernieuwbare energie, wat de technische efficiëntie van hulpbronnengebruik negatief beïnvloedt en de ecologische duurzaamheid van de output vermindert. #### 1.4.2 Conclusies voor de toekomst Ecologische macro-economie is een snel evoluerend veld dat nog weinig aandacht krijgt in standaard macro-economische handboeken, ondanks de urgentie van milieuproblematiek. Het onderwijs in economie moet hier meer aandacht aan besteden om de economen van de toekomst voor te bereiden. De conclusies benadrukken de noodzaak van beleid gericht op koolstofprijzen, publieke investeringen, groen monetair beleid en een rechtvaardige transitie, terwijl de rol van economische groei kritisch wordt bevraagd. --- # Economische modellen en klimaatbeleid Oké, hier is een gedetailleerd studiemateriaal over economische modellen en klimaatbeleid, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Economische modellen en klimaatbeleid Dit thema onderzoekt hoe economische modellen, zoals het IS-LM-model en de IPAT-vergelijking, worden ingezet voor de analyse van klimaatproblemen, en hoe beleidsreacties, waaronder het Parijsakkoord en de EU Green Deal, hierop inspelen. ### 2.1 De urgentie van klimaatverandering: Probleemschets Klimaatverandering manifesteert zich door steeds extremere weersomstandigheden, zoals hevige neerslag met overstromingsrisico's en dodelijke hittegolven, die aanzienlijke economische kosten met zich meebrengen. Wetenschappelijke inzichten tonen aan dat de toename van de mondiale temperatuur, reeds beïnvloed door menselijke activiteiten en de uitstoot van fossiele brandstoffen, zich sneller voltrekt dan in het verleden. * **Fysieke processen vs. Klimaatbeleid:** Klimaatontwrichting is een fysiek proces, sterk beïnvloed door de mens, met weinig tot geen onzekerheid. Klimaatbeleid daarentegen betreft de maatschappelijke en politieke reactie hierop. * **Uitstoottrends:** De CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen vertoont een stijgende trend, met de verwachting dat de piek binnen vijf jaar bereikt zal worden. Economische crises leiden tijdelijk tot een dip in de uitstoot, wat de sterke koppeling tussen outputniveau en CO2-uitstoot aantoont. ### 2.2 Economische modellen en milieuanalyse Traditionele economische modellen houden vaak onvoldoende rekening met milieuproblemen zoals grondstoffenverbruik en vervuiling. De aanpak van klimaatverandering vereist echter een integratie van ecologische grenzen in economische analyse. #### 2.2.1 De IPAT-vergelijking De IPAT-vergelijking is een raamwerk om de maatschappelijke impact op het milieu te analyseren. De formule luidt: $$I = P \times A \times T$$ Waarbij: * $I$ staat voor Impact op het milieu. * $P$ staat voor Populatie (bevolking). * $A$ staat voor Affluence (rijkdom, vaak gemeten als BBP per hoofd van de bevolking). * $T$ staat voor Technologie (bijvoorbeeld CO2-intensiteit, d.w.z. hoeveel CO2 wordt uitgestoten per eenheid BBP). **Toepassingen en beperkingen:** De IPAT-vergelijking helpt bij het begrijpen van de factoren die de milieu-impact bepalen. De exponentiële toename van de mondiale bevolking en de welvaart heeft geleid tot een stijgende milieu-impact, ondanks technologische vooruitgang die de impact per eenheid product probeert te verminderen. De effectiviteit van technologie om de impact te compenseren, vooral bij aanhoudende groei van $P \times A$, is echter een cruciaal aandachtspunt. #### 2.2.2 Ontkoppeling (Decoupling) Ontkoppeling verwijst naar het loskoppelen van economische groei van milieuschade. * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. Studies tonen aan dat er momenteel geen empirisch bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij permanente economische groei. Ook voor CO2-emissies is absolute ontkoppeling aan een tempo dat nodig is om de opwarming te beperken tot 1.5°C of 2°C, zeer onwaarschijnlijk. Dit suggereert dat "groene groei" mogelijk een misleidend doel is. **"Decoupling Debunked" argumenten:** * **Rebound-effecten:** Technologische efficiëntie kan leiden tot een toename van consumptie, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Problem shifting:** De verschuiving naar een diensteneconomie vervangt de materiële economie niet volledig en kan leiden tot nieuwe milieudruk. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De huidige technologische vooruitgang is vaak onvoldoende of ongepast om de milieu-impact significant te verminderen. #### 2.2.3 Economische modellen en ecologische grenzen Traditionele macro-economische modellen negeren vaak de ecologische grenzen en de schaal van de economie. Ecologische macro-economie richt zich op de problematiek van de optimale schaal van een economie, waarbij de kosten en baten van economische activiteiten in relatie tot planetaire grenzen worden afgewogen. Modellen zoals de EuroGreen- en SFC-modellen integreren reële en monetaire economie, distributie en milieugrenzen. * **IS-LM-model met ecologische component (IS-LM-EE):** Introductie van ecologische grenzen in het IS-LM-model om de duurzaamheid van economische activiteit te analyseren. Een curve (EC) geeft de maximale schaal van productie aan die binnen ecologische grenzen blijft. Afwijking van deze curve betekent ecologische overshoot. * Factoren die de schaal van output beïnvloeden, zijn de rentevoet ($R$), de mate waarin kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). ### 2.3 Klimaatbeleid: Internationale en Europese Initiatieven #### 2.3.1 Het Parijsakkoord Het Parijsakkoord, gesloten tijdens COP 21 in 2015, is een mondiaal akkoord waarbij 196 landen ermee instemmen de CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren en de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder 2 graden Celsius", met inspanningen om dit te beperken tot 1.5 graden Celsius. **Uitdagingen en emissiekloof:** Er is een aanzienlijke kloof tussen de klimaatplannen van landen en wat nodig is om het 2°C-doel te halen. Om onder de 2°C te blijven, zijn jaarlijkse emissiereducties van 9% nodig, wat aanzienlijk hoger is dan de reducties tijdens de COVID-19-pandemie. Uitstel van beleid maakt het behalen van doelstellingen steeds moeilijker. #### 2.3.2 De EU Green Deal en Fit for 55 De EU Green Deal en het bijbehorende "Fit for 55"-pakket zijn ambitieuze initiatieven om de Europese klimaatdoelstellingen te realiseren. * **Doelstellingen:** Het doel is om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met minstens 55% te verminderen ten opzichte van 1990, en klimaatneutraliteit te bereiken tegen 2050. * **Voortgang:** Hoewel de EU vooruitgang boekt, vooral op het gebied van hernieuwbare energie, volstaan de huidige maatregelen nog niet om de doelstellingen voor energie-efficiëntie en emissiereductie te halen. De effectiviteit van de EU Green Deal wordt nog steeds geëvalueerd, maar het is duidelijk dat aanzienlijke extra inspanningen nodig zijn. * **Emissiescenario's:** Zelfs met aangekondigd beleid is het nog steeds de vraag of de temperatuurstijging beperkt kan worden tot 1.5°C. Zonder klimaatbeleid zou de opwarming echter aanzienlijk hoger uitvallen (naar schatting 4°C). #### 2.3.3 Specifieke beleidsinstrumenten en uitdagingen * **Koolstofprijs:** Invoering van koolstofprijzen, klimaatdividenden, en grenswaarde-aanpassingsmechanismen (CBAM) worden als belangrijke instrumenten beschouwd. * **Publieke investeringen:** Investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling (R&D) en technologie, evenals groen monetair beleid en duurzame financiering, zijn cruciaal. * **Just Transition:** Het waarborgen van een rechtvaardige overgang (just transition) is essentieel, bijvoorbeeld via het Sociaal Klimaatfonds binnen het "Fit for 55"-pakket. * **Lobbyen en klimaatontkenning:** De invloed van lobbyisten uit de fossiele industrie en klimaatontkenning blijven significante obstakels voor effectief klimaatbeleid. Er wordt ook gesproken over "Climate Denialism 2.0", waarbij klimaatwetenschap wordt ondermijnd door strategische debatten te sturen, zoals de nadruk op adaptatie en technologische oplossingen zonder mitigatie. * **Historische verantwoordelijkheid:** De historische bijdrage aan CO2-uitstoot ligt voornamelijk bij het globale noorden, met de rijkste 1% van de wereld die een onevenredig groot deel van het beschikbare koolstofbudget heeft verbruikt. ### 2.4 De rol van economen en macro-economische modellen De ecologische macro-economie streeft ernaar om de schaal van de economie binnen ecologische grenzen te houden. Dit vereist een bredere kijk dan traditionele modellen, die vaak de nadruk leggen op kortetermijnstabilisatie van output en inflatie, zonder voldoende rekening te houden met milieu-impact en mondiale schaal. #### 2.4.1 Macro-economische beleidsvorming en klimaat Traditioneel macro-economisch beleid richt zich op het sturen van output, inflatie en werkgelegenheid. Milieu-aspecten, zoals grondstoffengebruik en ecologische voetafdruk, werden lange tijd onderbelicht. De economische theorie erkent weliswaar het concept van negatieve externaliteiten (zoals CO2-uitstoot), maar de implementatie van beleidsinstrumenten (zoals koolstoftaksen) om deze te internaliseren, stuit op praktische en politieke uitdagingen. #### 2.4.2 Conclusies uit de ecologische macro-economie * **Ontwikkeling van modellen:** Ecologische macro-economische modellen zijn volop in ontwikkeling en worden steeds belangrijker geacht, gezien de urgentie van milieuproblematiek. * **Schaal als centraal thema:** De optimale schaal van de economie en de afweging tussen economische activiteit en milieudruk zijn centrale thema's. * **Beleidsperspectieven:** * Stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen. * Terugdringen van geboortegraties en vergroten van generatiekloven in landen met hoge bevolkingsgroei. * Verdere reductie van energie-intensiteit en aanmoedigen van koolstofintensiteitsdaling via technologische ingrepen. * Het bepalen van de rol van economische groei in het licht van klimaatdoelstellingen. > **Tip:** Begrijp de beperkingen van technologische oplossingen alleen en de noodzaak van een alomvattende aanpak die ook de schaal van economische activiteit en consumptie aanpakt. > **Tip:** Let op het verschil tussen relatieve en absolute ontkoppeling. Absolute ontkoppeling is cruciaal voor het behalen van klimaatdoelen. --- # Ontkoppeling van economische groei en milieuschade Dit onderwerp onderzoekt het concept van ontkoppeling, de mogelijkheid van groene groei en de uitdagingen die gepaard gaan met het bereiken van absolute ontkoppeling van economische activiteiten en milieuschade. ### 3.1 Inleiding tot de problematiek: klimaatontwrichting en economische activiteit De huidige economische ontwikkeling, sterk gedreven door het gebruik van fossiele brandstoffen, heeft geleid tot een ongekende toename van de CO2-uitstoot en een versnelde klimaatopwarming. De fysieke processen achter klimaatontwrichting zijn sterk beïnvloed door de mens, waarbij er weinig tot geen onzekerheid meer bestaat over de ernst van het probleem. De stijgende temperaturen hebben directe gevolgen zoals extreme hittegolven en overstromingen, die leiden tot menselijke sterfte en aanzienlijke economische kosten. > **Tip:** De relatie tussen menselijke activiteiten en klimaatverandering is wetenschappelijk breed erkend. Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen de fysieke realiteit van klimaatontwrichting en het beleid dat wordt gevoerd als reactie hierop. Er is een duidelijke correlatie tussen economische output en CO2-uitstoot. Periodes van economische neergang leiden vaak tot een daling van de CO2-uitstoot, wat de sterke link tussen deze twee variabelen onderstreept. Desondanks is de wereldwijde CO2-uitstoot nog steeds stijgende en wordt de piek pas op korte termijn verwacht. Het Parijsakkoord, gesloten in 2015, beoogt de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius" boven pre-industriële niveaus. Om dit doel te bereiken, zijn echter zeer ambitieuze emissiereducties nodig, die aanzienlijk hoger liggen dan de reducties die tijdens de COVID-19-crisis werden gerealiseerd. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt het steeds moeilijker om de gestelde doelstellingen te halen. ### 3.2 De IPAT-vergelijking en het concept van ontkoppeling De IPAT-vergelijking biedt een raamwerk om de factoren te begrijpen die bijdragen aan de maatschappelijke impact op het milieu. De formule luidt: $$ I = P \times A \times T $$ Waar: * $I$ staat voor milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor Populatie (aantal mensen). * $A$ staat voor Affluence (rijkdom, vaak gemeten als BBP per capita). * $T$ staat voor Technologie (de efficiëntie waarmee productie en consumptie leiden tot milieu-impact, uitgedrukt als milieu-intensiteit). Door de jaren heen is de menselijke bevolking ($P$) sterk toegenomen en is de welvaart ($A$) ook significant gestegen, wat leidt tot een groeiende milieu-impact. Technologische vooruitgang ($T$) kan deze impact enigszins afremmen door bijvoorbeeld energie-efficiëntie te verhogen of de CO2-intensiteit van productie te verlagen. Echter, de toename van $P \times A$ is historisch gezien groter dan de afremmende factor van $T$, waardoor de totale milieu-impact, zoals de CO2-uitstoot, blijft stijgen. > **Tip:** De "technologie" factor ($T$) in de IPAT-vergelijking is cruciaal. Het omvat zowel de energie-intensiteit (hoeveelheid energie nodig per eenheid BBP) als de koolstofintensiteit (hoeveel CO2 wordt uitgestoten per eenheid energie). Het concept van ontkoppeling onderzoekt of economische groei ($A$) kan plaatsvinden zonder een evenredige of zelfs enige toename van milieuschade ($I$). * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. ### 3.3 Uitdagingen en kritiek op "groene groei" Ondanks de hoop op technologische oplossingen en "groene groei", is er aanzienlijke scepsis. Studies hebben aangetoond dat er empirisch geen bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij aanhoudende economische groei. De ontkoppeling van CO2-emissies, zelfs onder optimistische beleidsvoorwaarden, vindt waarschijnlijk niet snel genoeg plaats om de opwarming van de aarde te beperken tot 1.5 of 2 graden Celsius. Dit leidt tot de conclusie dat "groene groei" mogelijk een misleidend doel is. Verschillende factoren ondermijnen de effectiviteit van ontkoppeling: * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie leiden vaak tot een toename van consumptie, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Probleemverschuiving (problem shifting):** Activiteiten die milieu-impact veroorzaken, worden verplaatst naar andere sectoren of regio's. * **Diensteneconomie:** Een verschuiving naar een diensteneconomie vindt plaats bovenop de materiële economie, en niet ter vervanging ervan. * **Beperkt recyclepotentieel:** De mogelijkheden voor recyclage zijn vaak beperkt. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De technologische vooruitgang is onvoldoende of niet gepast om de milieu-impact significant te reduceren. * **Cost shifting:** De kosten van milieuschade worden vaak verschoven van productie naar consumptie. > **Tip:** De focus op technologie als enige oplossing voor klimaatverandering kan leiden tot uitstel van noodzakelijke beleidsmaatregelen die productie of consumptie beogen te beperken. ### 3.4 Ecologische macro-economie als alternatief De traditionele macro-economie behandelt milieuproblematiek vaak als een micro-economisch vraagstuk van marktfalen, of negeert het volledig. Ecologische macro-economie daarentegen plaatst de problematiek van schaal centraal. Het onderzoekt de "optimale schaal" van de economie, waarbij kosten en baten van economische activiteiten worden afgewogen in relatie tot ecologische grenzen. Modellen binnen de ecologische macro-economie, zoals systeemdynamische SFC-modellen en ecologische macro-econometrische modellen, integreren de reële economie, monetaire aspecten, verdelingsvraagstukken en milieugrenzen. Deze modellen gaan vaak terug naar de inzichten van "Limits to Growth" en trachten de economie te zien als een onderdeel van een groter sociaal-natuurlijk systeem, in plaats van een geïsoleerd systeem. Een belangrijk instrument in deze benadering is het aanpassen van macro-economische modellen, zoals het IS-LM-model, met ecologische grenzen. Dit kan de maximale duurzame schaal van de economie in kaart brengen en aangeven wanneer de planetaire grenzen worden overschreden. > **Example:** Een aangepast IS-LM-model kan een curve tonen die de maximale ecologische schaal vertegenwoordigt. Outputniveaus boven deze curve duiden op ecologische overschrijding. Parameters zoals de rentevoet ($R$), de mate van internalisatie van externaliteiten ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$) beïnvloeden de positie van deze duurzaamheidsgrens. ### 3.5 Conclusies en noodzakelijke beleidsmaatregelen Om de milieuproblematiek effectief aan te pakken, is een breder macro-economisch perspectief nodig. Dit omvat: * **Koolstofprijzen en klimaatdividenden:** Het internaliseren van de kosten van CO2-uitstoot via belastingen of verhandelbare emissierechten, en het terugsluizen van de opbrengsten naar burgers. * **Publieke investeringen:** Gerichte investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling, en technologieën die duurzaamheid bevorderen. * **Groen monetair beleid en sustainable finance:** Het integreren van duurzaamheidscriteria in financieel beleid en investeringsbeslissingen. * **Een rechtvaardige transitie (just transition):** Zorgen dat de transitie naar een duurzame economie sociaal rechtvaardig verloopt, met aandacht voor de impact op werknemers en gemeenschappen. De ecologische macro-economie benadrukt dat het stabiliseren van economische activiteiten in voldoende ontwikkelde landen, het terugdringen van geboortegraten in landen met hoge bevolkingsgroei, en het voortdurend verbeteren van energie- en koolstofintensiteit cruciaal zijn. Alleen door een combinatie van beleidsmaatregelen op macro-economisch niveau, gericht op zowel schaal als technologie, kan een duurzame toekomst worden nagestreefd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire grenzen | Concept dat de negen planetaire grenzen definieert die de stabiliteit van het aardse systeem garanderen, en waarbinnen menselijke activiteiten veilig kunnen opereren zonder onomkeerbare ecologische schade te veroorzaken. | | IS-LM-model | Een economisch model dat de relatie tussen de goederenmarkt (IS-curve) en de geldmarkt (LM-curve) weergeeft, gebruikt om macro-economische evenwichten en de effecten van economisch beleid te analyseren. | | Productiefunctie | Een economische formule die de relatie tussen de inputfactoren (zoals kapitaal en arbeid) en de output (productie) van een economie weergeeft, zonder rekening te houden met milieuaspecten. | | Klimaatverandering | Langetermijnveranderingen in de gemiddelde weerspatronen die de aarde kenmerken, voornamelijk veroorzaakt door menselijke uitstoot van broeikasgassen, wat leidt tot stijgende temperaturen en extreem weer. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die warmte vasthouden en zo bijdragen aan het broeikaseffect, zoals koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O). | | CO2-uitstoot | De uitstoot van koolstofdioxide, voornamelijk afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen, die een belangrijke bijdrage levert aan de klimaatverandering. | | Fossiele brandstoffen | Brandstoffen die zijn gevormd uit de resten van organisch materiaal dat miljoenen jaren geleden leefde, zoals steenkool, aardolie en aardgas. | | Klimaatontwrichting | De ernstige verstoring van het klimaat door menselijke activiteiten, met ingrijpende gevolgen voor ecosystemen, economieën en menselijke samenlevingen. | | Klimaatbeleid | De reeks maatregelen en strategieën die overheden en internationale organisaties implementeren om klimaatverandering aan te pakken, onder andere door de reductie van broeikasgasemissies. | | IPAT-vergelijking | Een ecologisch model dat de milieu-impact (I) relateert aan Bevolking (P), Welvaart/Affluence (A) en Technologie (T), waarbij I = P x A x T. | | Ontkoppeling | Het proces waarbij economische groei wordt losgekoppeld van milieuschade, wat betekent dat de economie kan groeien zonder een evenredige toename van de negatieve milieu-impact. | | Relatieve ontkoppeling | Een situatie waarin de milieuschade langzamer groeit dan de economische groei. | | Absolute ontkoppeling | Een situatie waarin de milieuschade daalt, terwijl de economische groei doorgaat. | | Groene groei | Een economisch model dat streeft naar economische groei met minimale of zelfs positieve milieueffecten, voornamelijk door technologische innovatie en efficiëntie. | | Parijsakkoord | Een internationaal verdrag uit 2015 dat tot doel heeft de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius, en inspanningen te leveren om deze te beperken tot 1,5 graden Celsius boven pre-industriële niveaus. | | EU Green Deal | Een ambitieus pakket maatregelen van de Europese Unie gericht op het klimaatneutraal maken van Europa tegen 2050, met als tussendoel een reductie van 55% van de broeikasgasemissies tegen 2030. | | Carbon tax | Een belasting op de uitstoot van koolstofdioxide of andere broeikasgassen, bedoeld om vervuilers te ontmoedigen en investeringen in schonere technologieën te stimuleren. | | Emissierechten (ETS) | Een marktmechanisme waarbij een limiet wordt gesteld aan de totale hoeveelheid toegestane emissies, en bedrijven emissierechten kunnen kopen en verkopen. | | Negatieve externaliteit | Een kost die een economische activiteit oplegt aan derden die niet direct bij de transactie betrokken zijn, zoals vervuiling door een fabriek. | | Marktfalen | Een situatie waarin de vrije markt niet efficiënt functioneert en leidt tot suboptimale uitkomsten, vaak als gevolg van externaliteiten of informatie-asymmetrie. | | Macro-economie | De tak van de economie die zich bezighoudt met de studie van economieën in hun geheel, inclusief aggregaat variabelen zoals inflatie, werkloosheid en economische groei. | | Ecologische macro-economie | Een subdiscipline binnen de economie die de interactie tussen economische systemen en de ecologische grenzen van de planeet bestudeert, met nadruk op schaal en duurzaamheid. | | Optimal schaal | Het niveau van economische activiteit dat een evenwicht vindt tussen economische baten en ecologische kosten, binnen de draagkracht van het milieu. | | Well below 2 degrees C | Een doelstelling uit het Parijsakkoord om de wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot ruimschoots onder de 2 graden Celsius ten opzichte van het pre-industriële niveau. | | Emission gap | Het verschil tussen de broeikasgasemissies die worden voorspeld op basis van het huidige beleid van landen en de emissies die nodig zijn om de klimaatdoelstellingen van het Parijsakkoord te halen. | | Globale noorden | De rijkere, geïndustrialiseerde landen, die historisch gezien verantwoordelijk zijn voor een groot deel van de cumulatieve CO2-uitstoot. | | WEM (With Existing Measures) | Een scenario dat de verwachte emissiereductie weergeeft op basis van reeds bestaande klimaatbeleidsmaatregelen. | | WAM (With Additional Measures) | Een scenario dat de verwachte emissiereductie weergeeft na implementatie van aanvullende klimaatbeleidsmaatregelen. | | Fit for 55 | Een pakket wetgevende voorstellen van de Europese Commissie om de EU-klimaatdoelstellingen voor 2030 te halen, waaronder een reductie van broeikasgasemissies met minstens 55%. | | Klimaatneutraliteit | Een staat waarin de uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten wordt gecompenseerd door de verwijdering ervan uit de atmosfeer, wat resulteert in netto nul emissies. | | Technologisch optimisme | Het geloof dat technologische vooruitgang de belangrijkste oplossing zal bieden voor milieuproblemen, wat soms kan leiden tot uitstel van directe beleidsmaatregelen. | | Sufficiëntie | Een strategie die zich richt op het verminderen van consumptie en productie om de milieudruk te verlagen, in plaats van enkel te vertrouwen op technologische oplossingen. | | Tipping points | Kritieke drempels in klimaatsystemen die, eenmaal overschreden, kunnen leiden tot abrupte en onomkeerbare veranderingen in het klimaat. | | Broeikasgassen emissies | De uitstoot van gassen die bijdragen aan het broeikaseffect, zoals CO2, methaan en lachgas. | | Energie-efficiëntie | Het vermogen om met minder energie dezelfde dienst of hetzelfde product te leveren. | | Hernieuwbare energie | Energie afkomstig uit natuurlijke bronnen die zichzelf aanvullen, zoals zonlicht, wind en water. | | Energieverbruik | De totale hoeveelheid energie die wordt gebruikt in een economie of door een entiteit. | | Welvaart | De mate van welzijn en economische welvaart in een samenleving, vaak gemeten aan de hand van factoren zoals inkomen, gezondheid en onderwijs. | | Milieueconomie | Een tak van de economie die zich richt op de interactie tussen economische activiteiten en het milieu, met inbegrip van de analyse van vervuiling, grondstoffen en duurzame ontwikkeling. | | Kosten van externaliteiten | De maatschappelijke kosten die voortvloeien uit negatieve externaliteiten, zoals vervuiling. | | Pigouviaanse belasting | Een belasting die wordt geheven op activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de kosten van die externaliteiten te internaliseren en de activiteit te ontmoedigen. | | Ecologische voetafdruk | Een maatstaf voor de hoeveelheid biologisch productieve land- en wateroppervlakte die nodig is om de consumptie van een individu, gemeenschap of land te ondersteunen, en om de geproduceerde afvalstoffen te absorberen. | | Earth Overshoot Day | De dag van het jaar waarop de mensheid meer van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet heeft verbruikt dan de aarde in datzelfde jaar kan regenereren. | | Safe Operating Space | Het concept van een ecologische en sociale 'veilige zone' voor menselijke activiteiten, ontworpen om de stabiliteit van het aardse systeem te waarborgen en welzijn te bevorderen. | | PFOS | Perfluoroctaan sulfonaten, een groep van chemische stoffen die persistent zijn in het milieu en schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. | | CBAM | Carbon Border Adjustment Mechanism, een mechanisme van de EU dat een koolstofprijs oplegt aan bepaalde geïmporteerde goederen om te voorkomen dat Europese bedrijven oneerlijk worden benadeeld door strengere klimaatregels. | | Just transition | Een benadering die ervoor zorgt dat de transitie naar een klimaatneutrale economie sociaal rechtvaardig en inclusief is, waarbij werknemers en gemeenschappen die getroffen worden door de transitie worden ondersteund. | | Klimaatdividend | Een systeem waarbij inkomsten uit koolstofbelastingen worden teruggegeven aan de bevolking, vaak op een gelijke basis, om de financiële lasten van de belasting te verzachten. | | Ecologische macro-economische modellen | Geavanceerde economische modellen die de interactie tussen economische activiteit en ecologische processen op macroscopisch niveau analyseren. | | Post-Keynesiaanse groeitheorie | Een economische theorie die de nadruk legt op de rol van bestedingen, onzekerheid en instellingen in economische groei, en die vaak kritisch staat tegenover neoklassieke economische modellen. | | Limits to Growth | Een invloedrijk rapport uit 1972 dat de mogelijke gevolgen van exponentiële economische en bevolkingsgroei op een eindige planeet onderzocht, en waarschuwde voor mogelijke grenzen aan groei. | | Winst | Het verschil tussen opbrengsten en kosten in een economische transactie of activiteit. | | Energiegebruik | De consumptie van energie, een cruciale factor in economische productie en milieu-impact. | | Arbeid | Menselijke inspanning die wordt geleverd in het productieproces. | | Input/output model | Een economisch model dat de onderlinge afhankelijkheid tussen verschillende sectoren van een economie beschrijft, waarbij de output van de ene sector de input is voor een andere. | | IS-LM-EE model | Een uitbreiding van het standaard IS-LM-model die ecologische grenzen en duurzaamheid integreert, vaak met een "environmental condition" (EC). | | Environmental condition (EC) | Een voorwaarde in economische modellen die de ecologische beperkingen weergeeft, zoals de duurzaamheid van hulpbronnengebruik. | | Empty world vs. Full world | Concepten in de economie die onderscheid maken tussen een economie die opereert met overvloedige natuurlijke hulpbronnen (empty world) en een economie die opereert met schaarse hulpbronnen en ecologische beperkingen (full world). | | Natuurlijk kapitaal | De voorraad natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen die economische goederen en diensten leveren, zoals bossen, water en vruchtbare bodem. | | Technische efficiëntie | De mate waarin productiefactoren worden gebruikt om de maximale output te produceren, met minimale verspilling. | | Rente | De kosten van het lenen van geld, of de opbrengst van het uitlenen van geld. | | Beta (beleidsparameter) | Een parameter in economische modellen die aangeeft in welke mate kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd, wat de mate van milieubeleid weerspiegelt. | | Gamma (technologische parameter) | Een parameter in economische modellen die de technologische vooruitgang weergeeft en de efficiëntie van hulpbronnengebruik beïnvloedt. | | Geldhoeveelheidsbeleid | Monetair beleid dat gericht is op het beheersen van de hoeveelheid geld in omloop. | | LTO (Lange Termijn Optimalisatie) | Het proces van het plannen en nemen van beslissingen om de beste resultaten op de lange termijn te bereiken, met inbegrip van duurzaamheidsoverwegingen. | | R&D (Research & Development) | Onderzoek en ontwikkeling, activiteiten gericht op het creëren van nieuwe kennis en producten, of het verbeteren van bestaande. | | Sustainable finance | Financiële producten en diensten die gericht zijn op het ondersteunen van duurzame economische activiteiten en het verminderen van ecologische en sociale risico's. | | Social Climate Fund | Een fonds dat deel uitmaakt van de EU's Fit for 55-pakket, bedoeld om kwetsbare huishoudens te ondersteunen bij de overgang naar een klimaatneutrale economie. | | Kosten van economische activiteiten | De totale kosten, zowel direct als indirect, die gepaard gaan met economische productie en consumptie. | | ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare) | Een economische indicator die de welvaart van een land meet door rekening te houden met milieukosten en sociale factoren, naast economische productie. | | Geneste model van duurzame ontwikkeling | Een model dat de economische activiteit ziet als ingebed binnen sociale en ecologische systemen, waarbij de economie afhankelijk is van en de bredere omgeving beïnvloedt. | | Econo-metrische modellen | Economische modellen die statistische methoden gebruiken om economische relaties te kwantificeren en te voorspellen. | | SFC (Stock-Flow Consistent) modellen | Een type macro-economisch model dat de stromen van geld, goederen en activa gedurende de tijd nauwkeurig volgt, met aandacht voor voorraadveranderingen. | | EME (Ecological Macroeconomic Models) | Macro-economische modellen die ecologische grenzen en duurzaamheid integreren in hun analyse van de economie. | | EUROGREEN | Een (vermoedelijk) economisch model of project gericht op groene economische ontwikkeling of beleid in Europa. | | Cop 21 | De 21e Conferentie van de Partijen bij het VN-klimaatverdrag, waar in 2015 het Parijsakkoord werd gesloten. | | UNFCCC | Het Klimaatverdrag van de Verenigde Naties (United Nations Framework Convention on Climate Change), het internationale kader voor klimaatactie. | | Guterres | António Guterres, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, die vaak waarschuwingen afgeeft over de ernst van de klimaatcrisis. | | EEA Report | Een rapport van het Europees Milieuagentschap (European Environment Agency), dat inzicht geeft in de milieucondities en beleidsvooruitgang in Europa. | | Belastingen | Verplichte financiële bijdragen die door overheden worden geïnd om publieke diensten te financieren. | | Subsidies | Financiële steun die door de overheid of andere instellingen wordt verleend aan bedrijven of individuen om bepaalde activiteiten te bevorderen. |

# Introductie tot post-groei Post-groei introduceert het concept van post-groei als een koepelterm voor stromingen die kritisch staan tegenover economische groei, en plaatst dit in de context van ecologische overshoot en de noodzaak van systeemverandering. ### 1.1 Het concept van post-groei Post-groei is een koepelterm die een reeks maatschappelijke stromingen omvat die kritisch staan ten opzichte van economische groei. Dit concept kreeg een impuls met de Post-Growth conferentie in 2018 in het Europees Parlement, waar Europarlementariërs van vijf grote politieke families, samen met maatschappelijke organisaties zoals ETUI, EEB en FoE, hun krachten bundelden. Bekende denkers in dit veld zijn onder andere Kate Raworth met Doughnut Economics, Tim Jackson met Ecological Economics en Prosperity Economics, Giorgos Kallis en Jason Hickel met Degrowth, en Federico Demaria. Het centrale doel van de post-groei beweging is het organiseren van een transitie weg van de focus op economische groei. ### 1.2 Context: ecologische overshoot en systeemverandering #### 1.2.1 Ecologische overshoot De huidige economie wordt gekenmerkt door een ecologische overshoot, waarbij de mensheid al ongeveer vijftig jaar meer consumeert en produceert dan de aarde duurzaam kan dragen. Het doel is om de milieu-impact terug te brengen tot binnen de ecologische draagkracht, of de 'carrying capacity'. Dit impliceert een terugkeer naar veilige milieugrenzen en de vorming van een stabiele, 'steady-state' economie die binnen deze grenzen opereert. Dit staat in contrast met traditionele groeimodellen zoals het Solow-groeimodel. #### 1.2.2 Groei versus post-groei: de tegenstelling De discussie wordt vaak geplaatst tegenover het pro-groei of 'groene groei' perspectief, dat door organisaties als de OESO, VN en de EU-commissie wordt aangehangen. Post-groei denkers bevinden zich in het kamp van meer alternatieve stromingen. * **Economische groei:** Gedefinieerd als de toename van de productie en consumptie van goederen en diensten, veroorzaakt door een groeiende bevolking en/of toenemende consumptie per hoofd van de bevolking. Deze groei wordt doorgaans gemeten aan de hand van het (reële) Bruto Binnenlands Product (BBP). Het BBP is de indicator voor de totale uitgaven aan finale goederen en diensten, geproduceerd binnen een land en verhandeld op de markt, en is een hoofdindicator binnen het VN's Systeem van Nationale Rekeningen (SNR). * **Post-groei:** Benadrukt dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen onvoldoende zijn om de huidige ecologische en sociale problemen op te lossen. Het pleit voor een fundamentele systeemverandering. #### 1.2.3 Kritiek op het BBP als indicator Het BBP kent diverse kritieken, zowel methodologisch als fundamenteel: * **Methodologische problemen:** * **Marktproductie:** Het negeert activiteiten buiten de markt, zoals freeware, huishoudelijke arbeid, en vrijwilligerswerk. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortkomen uit negatieve externe effecten (bv. kosten voor het opruimen van een olieramp als gevolg van milieukosten) worden meegeteld als groei. * **Milieukosten:** Milieuschade wordt niet in mindering gebracht, wat leidt tot een vertekening van de werkelijke welvaartsontwikkeling. * **Fundamentele kritieken (sinds de jaren '70):** * **"A means, not an end":** Groei wordt gezien als een middel, niet als een doel op zich. De vraag waarom we groeien en wat we ermee willen bereiken, wordt cruciaal. * **"Good growth, bad growth?":** Er wordt een onderscheid gemaakt tussen productieve groei die bijdraagt aan welzijn en groei die schadelijk is. * **Fysieke beperkingen aan de groei:** De aanname dat groei onbeperkt kan doorgaan, wordt betwist vanwege de eindige natuurlijke hulpbronnen. Robert Kennedy uitte in 1968 al kritiek door te stellen dat het BBP "alles meet behalve dat wat het leven waardevol maakt". Daarnaast is het BBP/capita als gemiddelde waarde problematisch omdat het geen informatie geeft over de inkomensverdeling binnen een land. Het economische groei-fenomeen is relatief recent (de laatste 200 jaar) en ook het beleidsdoel van economische groei is pas rond de jaren 1950 sterk naar voren gekomen. #### 1.2.4 De illusie van ontkoppeling (decoupling) Het idee dat economische groei kan worden ontkoppeld van de milieu-impact (decoupling) wordt door post-groei denkers bekritiseerd. Hoewel er in sommige landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, een daling in CO2-uitstoot per persoon is waargenomen, wordt dit vaak verklaard door het verplaatsen van productie (productie-emissies) naar andere landen. Consumptie-gebaseerde emissies tonen vaak een minder sterke daling. Kritiek op ontkoppeling omvat: * **Rebound-effecten:** Efficiëntiewinsten worden tenietgedaan door toegenomen consumptie. * **Problem shifting:** Problemen worden verplaatst naar andere sectoren of landen. * **Diensteneconomie:** De groeiende diensteneconomie blijft fundamenteel afhankelijk van een materiële basis, in plaats van deze te vervangen. * **Beperkt potentieel voor recyclage:** Volledige kringlopen zijn vaak onhaalbaar. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** Technologie lost de fundamentele schaalproblematiek niet op. * **Kostenverschuivingen:** Kosten worden verlegd van productie naar consumptie. ### 1.3 Post-groei als raamwerk voor systeemverandering Post-groei pleit voor systeemverandering omdat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen onvoldoende zijn. Dit raamwerk erkent drie soorten grenzen aan de groei: #### 1.3.1 Ecologische grenzen Milieuproblemen zijn het gevolg van economische activiteiten die de draagkracht en ecologische grenzen overschrijden. De schaal van de economie wordt hier als vertrekpunt genomen, verwijzend naar de 'Safe Operating Space for Humanity'. Zeven van de negen planetaire grenzen worden momenteel overschreden. #### 1.3.2 Sociale grenzen In ontwikkelde landen is economische groei niet langer noodzakelijk om de levenskwaliteit te verbeteren. Het BBP is een slechte maatstaf voor vooruitgang, en data over subjectief welzijn tonen aan dat er na een bepaald welvaartsniveau weinig extra geluk wordt gegenereerd door toenemende consumptie. Hoewel groei kan helpen bij armoedebestrijding, biedt het geen garantie voor meer welzijn. De 'Iron Cage of Consumerism' beschrijft hoe we worden gestimuleerd om geld uit te geven aan dingen die we niet nodig hebben, om tijdelijke indrukken te maken op mensen waar we niet om geven. #### 1.3.3 Praktische grenzen Deze grenzen hebben te maken met de fysieke en economische haalbaarheid van aanhoudende groei. De toenemende kosten en afnemende marginale baten van groei kunnen leiden tot 'oneconomische groei', waarbij de kosten van extra productie de baten overtreffen. ### 1.4 Alternatieve indicatoren en welvaartsmaten Om de beperkingen van het BBP te overwinnen, zijn er alternatieve indicatoren en welvaartsmaten nodig die drie domeinen bestrijken: welzijn vandaag, duurzaamheid, en inclusiviteit. * **Beyond GDP indicatoren:** Meten welzijn, duurzaamheid en inclusiviteit. * **Alternatieve welvaartsmaten:** * **Economisch inkomen:** BBP. * **Duurzaam inkomen (Hicks):** Inkomen dat kan worden genoten zonder de kapitaalvoorraad aan te tasten. * **Psychisch inkomen (Fisher):** De psychische bevrediging uit consumptie. * **Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW):** Ontwikkeld door Daly & Cobb, is dit een gecorrigeerde BBP-maatstaf die probeert de bijdrage van de economie aan het welzijn van de inwoners op een uitgebreidere manier te meten. De ISEW houdt rekening met zowel kosten als baten van economische activiteiten om de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen. De ISEW-methodologie omvat: * Private consumptieve uitgaven (+) * Verliezen door inkomensongelijkheid (-) * Waarde van huishoudelijke arbeid (+) * Niet-defensieve overheidsuitgaven (+) * Defensieve private uitgaven (-) * Kapitaalaanpassingen (+/-) * Kosten van milieuvervuiling, KT en LT (-) * Depreciatie van natuurlijk kapitaal (-) Toepassingen van de ISEW, zoals schattingen voor de EU, tonen aan dat welvaart minder sterk stijgt dan het BBP, en dat financiële crises weliswaar de economische groei beïnvloeden, maar niet noodzakelijk een welvaartskost betekenen. ### 1.5 Degrowth: een geplande transitie Degrowth (de-groei) wordt gedefinieerd als een "equitable downscaling of production and consumption that increases human well-being and enhances ecological conditions" of "a planned and democratic reduction in material and energy throughput in over-consuming nations, while improving well-being and global justice". Het is geen klassieke recessie of een terugkeer naar een pre-industriële samenleving, maar een bewuste aanpassing om welvaart, ecologie en rechtvaardigheid te verbeteren. Degrowth pleit voor: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Scalen down van sectoren met hoge milieu-impact en weinig welzijnswinst, zoals fossiele brandstoffen, massaproductie van vlees en zuivel, fast fashion, adverteren, auto's en luchtvaart. Dit omvat ook het beëindigen van geplande veroudering en het verminderen van de koopkracht van de rijken. * **Verbetering van publieke diensten:** Universele toegang tot hoogwaardige publieke diensten zoals gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, transport, internet, hernieuwbare energie en voedzame voeding. * **Groene banengarantie:** Stimuleren van werkgelegenheid in sectoren die bijdragen aan sociale en ecologische doelstellingen, zoals hernieuwbare energie, isolatie, ecosysteemprestatie en sociale zorg. Dit kan gepaard gaan met een universeel basisinkomen. * **Reductie van werktijd:** Dit kan leiden tot lagere koolstofemissies en meer ruimte voor zorg- en welzijnsverbeterende activiteiten. * **Duurzame ontwikkeling:** Annuleren van onterechte schulden van lage- en middeninkomenslanden en het aanpassen van handelsbeleid om een eerlijker internationaal handelssysteem te bevorderen. Het afbouwen van groeiafhankelijkheid van systemen, zoals pensioensystemen die gebaseerd zijn op bevolkingsgroei, is cruciaal voor deze transitie. --- # Kritiek op economische groei en het BBP Dit deel onderzoekt de definitie van economische groei en het Bruto Binnenlands Product (BBP) als maatstaf, en presenteert fundamentele kritieken op het BBP, waaronder methodologische problemen en de beperkingen ervan als indicator voor welzijn. ### 2.1 Economische groei en het BBP: definities en de rol als indicator * **Economische groei** wordt gedefinieerd als een toename van de productie en consumptie van goederen en diensten. Dit gebeurt wanneer de bevolking en/of de per capita consumptie stijgt. * Economische groei wordt doorgaans gemeten op basis van het **(reële) Bruto Binnenlands Product (BBP)**. * Het **BBP** vertegenwoordigt de totale uitgaven aan finale goederen en diensten die binnen een land worden geproduceerd en op de markt worden verhandeld. * Het BBP is de hoofdindicator binnen het Systeem van Nationale Rekeningen (SNR) van de Verenigde Naties en wordt gekenmerkt door een consistente methodologie met regelmatige herzieningen. ### 2.2 Kritieken op het BBP als maatstaf Er zijn diverse kritieken geuit op het gebruik van het BBP als primaire indicator voor economische welvaart en vooruitgang. Deze kritieken kunnen worden onderverdeeld in methodologische problemen en meer fundamentele bedenkingen. #### 2.2.1 Methodologische problemen van het BBP Het BBP houdt geen rekening met een aantal belangrijke aspecten van de economie en de maatschappij: * **Marktproductie:** Activiteiten die niet op de markt worden verhandeld, zoals freeware, huishoudelijke arbeid, en vrijwilligerswerk, worden niet meegenomen in het BBP, hoewel ze wel bijdragen aan het welzijn. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortvloeien uit negatieve externe effecten, zoals kosten voor het bestrijden van lawaaihinder, worden wel meegeteld als productie, wat leidt tot een vertekend beeld. * **Milieukosten:** Kosten voor het opruimen van milieuschade, zoals olierampen, worden gezien als economische activiteit en dragen dus bij aan het BBP, terwijl ze in feite negatieve effecten compenseren. * **Gemiddelde waarde:** Het gebruik van BBP per capita verbergt informatie over de inkomensverdeling binnen een land. Grote verschillen in inkomen worden niet zichtbaar gemaakt. #### 2.2.2 Fundamentele kritieken op het BBP (sinds de jaren '70) Sinds de jaren '70 zijn er meer fundamentele kritieken op het groeimodel en het BBP ontstaan, die zich richten op drie grote lijnen: 1. **Economische groei als een middel, niet als een doel op zich:** Er moet kritisch worden gekeken naar *waarom* we groeien en of groei op zich wel het ultieme doel moet zijn. De focus verschuift van "hoeveel groei" naar "welke groei". 2. **Onderscheid tussen 'goede' en 'slechte' groei:** Het BBP maakt geen onderscheid tussen economische activiteiten die gunstig zijn voor het welzijn en activiteiten die schadelijk zijn. Bijvoorbeeld, criminele activiteiten of de verkoop van wapens dragen bij aan het BBP. Groei is ook niet per se positief als het leidt tot meer uitputting van hulpbronnen of milieuvervuiling. 3. **Fysieke beperkingen aan de groei:** Er zijn inherente ecologische en fysieke grenzen aan economische groei. De planeet heeft een beperkte draagkracht, en aanhoudende groei kan deze grenzen overschrijden, met catastrofale gevolgen. > **Tip:** De kritiek dat het BBP "alles meet behalve dat wat het leven waardevol maakt" benadrukt het belang van niet-monetaire waarden zoals sociale connecties, gezondheid en milieukwaliteit, die niet direct in het BBP worden weerspiegeld. #### 2.2.3 Verdere beperkingen van BBP-analyse * **Inkomensverdeling:** Zoals reeds genoemd, zegt BBP per capita niets over hoe het inkomen verdeeld is binnen een land. Een land kan een hoog BBP per capita hebben, maar toch aanzienlijke armoede kennen als het inkomen extreem ongelijk is verdeeld. * **Internationale vergelijkingen:** Grote verschillen in BBP per capita tussen landen maken directe vergelijkingen soms lastig en kunnen de complexiteit van globale welvaartsverschillen onderschatten. ### 2.3 De rol van BBP-groei in de maatschappij Ondanks de kritieken, wordt economische groei vaak gezien als noodzakelijk voor: * **Economische stabiliteit en jobcreatie:** Groei wordt vaak geassocieerd met meer werkgelegenheid en economische zekerheid. * **Hogere levensstandaard:** Een stijgend inkomen en consumptie wordt gelijkgesteld aan een hogere levenskwaliteit. * **Armoedebestrijding:** De gedachte "a rising tide lifts all boats" impliceert dat economische groei iedereen ten goede komt en kan helpen om armoede te verminderen. * **Milieubeleid:** Sommigen geloven dat economische groei milieuvriendelijke technologieën kan financieren en dat groei op lange termijn gunstig kan zijn voor het milieu door efficiëntieverbeteringen. ### 2.4 Kritiek op het concept van 'ontkoppeling' (decoupling) Het idee van 'ontkoppeling' verwijst naar het fenomeen waarbij economische groei plaatsvindt zonder een evenredige toename van milieu-impact (zoals CO2-uitstoot). Er is echter significante kritiek op de effectiviteit en de manier waarop dit wordt gemeten: * **Productie-emissies versus consumptie-emissies:** Vaak wordt gekeken naar de emissies die worden geproduceerd binnen de landsgrenzen. Wanneer productie wordt uitbesteed aan andere landen, dalen de productie-emissies lokaal, maar de totale consumptie-emissies blijven hoog of stijgen zelfs elders. * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie kunnen leiden tot een toename van het gebruik, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Probleemverschuiving (problem shifting):** Oplossingen in één gebied kunnen problemen in een ander gebied creëren (bijvoorbeeld, de productie van batterijen voor elektrische auto's heeft milieu-impact). * **Beperkt potentieel voor recycling:** Hoewel recycling belangrijk is, is het potentieel ervan niet onbeperkt en kan het niet alle milieuproblemen oplossen. * **Diensteneconomie:** De overgang naar een diensteneconomie wordt vaak gezien als een vorm van ontkoppeling, maar diensten zijn vaak nog steeds gebaseerd op een materiële economie en vereisen grondstoffen. * **Onvoldoende of ongepaste technologische vooruitgang:** Technologische innovaties zijn niet altijd voldoende om de milieu-impact van groei te compenseren. > **Tip:** Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen ontkoppeling van het BBP van emissies (relatieve ontkoppeling) en ontkoppeling van het BBP van hulpbronnenverbruik (absolute ontkoppeling). Absolute ontkoppeling is veel moeilijker te realiseren. ### 2.5 Grenzen aan de groei: ecologische, sociale en praktische aspecten De post-groei beweging stelt dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen niet voldoende zijn om de huidige ecologische en sociale problemen op te lossen. Er is een systeemverandering nodig, gebaseerd op de erkenning van drie soorten grenzen: * **Ecologische grenzen:** Dit zijn de grenzen die worden gesteld door de draagkracht van de aarde en haar ecosystemen. Het huidige economische systeem overschrijdt de 'safe operating space for humanity' op verschillende gebieden. * **Sociale grenzen:** In ontwikkelde landen is economische groei niet langer noodzakelijk om de levenskwaliteit te verbeteren. Dit komt deels doordat het BBP een slechte maatstaf is voor vooruitgang. Factoren zoals subjectief welzijn, sociale verbindingen en toegang tot basisbehoeften zijn belangrijker. Bovendien wordt de effectiviteit van groei om armoede te reduceren ter discussie gesteld. * **Praktische grenzen:** Dit betreft de limieten die de economische realiteit zelf stelt, bijvoorbeeld wanneer de kosten van verdere groei de baten overstijgen. > **Voorbeeld:** Onderzoek toont aan dat voorbij een bepaald niveau van BBP per capita, er nauwelijks nog een verband is tussen stijgend inkomen en toenemend subjectief welzijn of geluk. Dit suggereert dat "meer consumeren" niet per se "gelukkiger" maakt. ### 2.6 Alternatieve welvaartsmaten en de Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) Gezien de beperkingen van het BBP zijn er alternatieve indicatoren en welvaartsmaten ontwikkeld om een breder beeld te geven van maatschappelijke vooruitgang. Drie domeinen die hierbij centraal staan zijn: 1. **Welzijn vandaag:** De huidige leefomstandigheden en het welzijn van de bevolking. 2. **Duurzaamheid:** Hoe huidige trends toekomstig welzijn beïnvloeden, met name de impact op het milieu en natuurlijke hulpbronnen. 3. **Inclusiviteit:** De verdeling van welzijn en welvaart binnen de samenleving. Een belangrijk alternatief is de **Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW)**, ontwikkeld door Daly en Cobb. Deze index probeert de economische welvaart breder te meten door: * Persoonlijke consumptieve uitgaven te verhogen. * Verliezen door inkomensongelijkheid af te trekken. * De waarde van huishoudelijke arbeid toe te voegen. * Niet-defensieve overheidsuitgaven toe te voegen. * Defensieve private uitgaven af te trekken. * Kosten van milieuvervuiling (op korte en lange termijn) af te trekken. * De depreciatie van natuurlijk kapitaal af te trekken. De ISEW beoogt een kosten-batenanalyse op macro-niveau uit te voeren om de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen, en zo "oneconomische groei" te vermijden. Het gaat om het vinden van een schaal waarbij de baten van economische activiteiten de kosten ervan overstijgen, zonder de ecologische of sociale grenzen te overschrijden. ### 2.7 Degrowth (krimp) als alternatief **Degrowth** (krimp) wordt voorgesteld als een beweging die streeft naar een rechtvaardige en democratische afschaling van productie en consumptie in overmatig consumerende landen. Het doel is het welzijn van mens en planeet te verbeteren door: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Dit omvat het afbouwen van destructieve sectoren zoals fossiele brandstoffen, intensieve veehouderij, fast fashion, reclame, en luchtvaart. * **Verbetering van publieke diensten:** Zorgen voor universele toegang tot hoogwaardige publieke diensten zoals gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, en hernieuwbare energie. * **Introductie van een banen garantie voor groene sectoren:** Omscholing en mobilisatie van werknemers voor ecologische en sociale projecten. * **Vermindering van werktijd:** Door bijvoorbeeld een kortere werkweek, wat kan leiden tot lagere emissies en meer tijd voor zorgtaken en welzijnsverbeterende activiteiten. * **Mogelijk maken van duurzame ontwikkeling:** Het kwijtschelden van schulden van lage- en middeninkomenslanden en het bevorderen van eerlijke internationale handel. > **Tip:** Degrowth is geen klassieke recessie of een terugkeer naar een primitieve levensstijl, maar een bewuste en democratische heroriëntatie van de economie weg van de focus op continue groei. Het gaat om het herverdelen van welvaart en het garanderen van basisbehoeften binnen ecologische grenzen. Het afbouwen van de groeiafhankelijkheid van systemen is cruciaal om een transitie naar een duurzamere en rechtvaardigere economie te bewerkstelligen. --- # Ontkoppeling en de grenzen van groei Dit onderwerp onderzoekt het concept van ontkoppeling tussen economische groei en milieu-impact, de beperkingen en weerlegging ervan, en introduceert de drie soorten grenzen aan groei: ecologische, sociale en praktische. ### 3.1 Het groei-verhaal en kritiek op het BBP Het heersende economische discours focust sterk op groei, gemeten aan de hand van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Het BBP vertegenwoordigt de totale uitgaven aan finale goederen en diensten die binnen een land worden geproduceerd en verhandeld. Hoewel dit een consistente methode is, is er sinds de jaren zeventig kritiek op het BBP als maatstaf voor welzijn en vooruitgang. #### 3.1.1 Methodologische kritieken op het BBP Er zijn verschillende methodologische tekortkomingen in het BBP: * **Marktproductie:** Het houdt geen rekening met niet-marktproductie zoals huishoudelijke arbeid, vrijwilligerswerk of freeware. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortkomen uit negatieve externe effecten, zoals lawaaihinder of de opruiming van milieuschade (bv. olierampen), worden meegeteld als groei, wat contra-intuïtief is. * **Gemiddelde waarde:** Het BBP per capita is een gemiddelde en geeft geen informatie over de inkomensverdeling binnen een land. #### 3.1.2 Fundamentele kritieken op het groeidenken Naast methodologische problemen zijn er ook meer fundamentele kritieken: * **Groei als middel, niet als doel:** Er wordt betwijfeld of groei op zichzelf een wenselijk doel is. De vraag rijst waarom we precies groeien en of dit altijd leidt tot verbetering van het leven. * **Onderscheid tussen goede en slechte groei:** Niet alle groei is positief. Groei in bijvoorbeeld criminele activiteiten of de verkoop van schadelijke producten is ongewenst. * **Fysieke beperkingen aan groei:** Economische groei is inherent verbonden aan materiële en energie-input, wat leidt tot ecologische beperkingen. #### 3.1.3 Waarom economische groei? Traditioneel wordt economische groei gezien als noodzakelijk voor: * Economische stabiliteit en jobcreatie. * Hogere levensstandaarden door meer inkomen en consumptie. * Armoedebestrijding ("a rising tide lifts all boats"). * Aanwakkeren van milieubeleid en een langetermijnvoordeel voor het milieu. ### 3.2 Ontkoppeling van economische groei en milieu-impact Het concept van ontkoppeling (decoupling) stelt dat economische groei mogelijk is zonder een evenredige toename van de milieu-impact. Dit idee leeft sterk, mede door voorbeelden zoals de daling van CO2-uitstoot per persoon in landen als het Verenigd Koninkrijk. #### 3.2.1 Weerlegging van ontkoppeling Kritische analyses tonen echter aan dat volledige ontkoppeling vaak niet reëel is of gebaseerd is op misleidende interpretaties: * **Rebound effecten:** Technologische vooruitgang en efficiëntieverbeteringen kunnen leiden tot een toename van consumptie die de milieuwinsten tenietdoet. * **Problem shifting:** Het oplossen van één milieuprobleem kan elders nieuwe problemen creëren (bv. de milieu-impact van de productie van elektrische auto's of biobrandstoffen). * **Diensteneconomie:** De overgang naar een diensteneconomie wordt soms gezien als ontkoppeling, maar deze diensten zijn vaak nog steeds afhankelijk van een materiële economie en de daaraan verbonden milieu-impact. * **Beperkt potentieel voor recycling:** Hoewel recycling belangrijk is, is het potentieel om milieu-impact volledig te elimineren door hergebruik beperkt. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De snelheid van technologische vooruitgang is vaak niet voldoende om de groeiende milieuproblemen op te lossen. * **Cost shifting:** Milieukosten worden soms verschoven van productie naar consumptie, waardoor de globale impact niet daadwerkelijk vermindert. ### 3.3 De grenzen aan groei Post-groei-denkers stellen dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen niet volstaan om de huidige uitdagingen aan te pakken; er is een systeemverandering nodig. Zij identificeren drie soorten grenzen aan de groei: #### 3.3.1 Ecologische grenzen Dit zijn de grenzen die worden opgelegd door de draagkracht van de aarde en de planeet. Milieuproblemen worden gezien als gevolg van economische activiteiten die de ecologische grenzen overschrijden. De "schaal" van de economie is hierbij het vertrekpunt. Het concept van de "Safe Operating Space for Humanity" is fundamenteel binnen de ecologische economie. * **Overschrijding van planetaire grenzen:** Volgens dit concept worden momenteel zeven van de negen planetaire grenzen overschreden, wat aangeeft dat de schaal van de economie ver buiten de veilige ecologische limieten treedt. #### 3.3.2 Sociale grenzen Deze grenzen betreffen de mate waarin groei nog bijdraagt aan de levenskwaliteit en het welzijn van mensen. * **Welzijn en BBP:** Data tonen aan dat na een bepaald basisniveau van BBP per capita, er weinig tot geen verband meer is tussen verdere economische groei en subjectief welzijn of geluk. Mensen worden niet significant gelukkiger door steeds meer te consumeren. * **Armoedebestrijding:** De effectiviteit van economische groei voor armoedebestrijding is beperkter dan vaak wordt aangenomen, vooral in ontwikkelde landen. * **Iron Cage of Consumerism:** Een culturele kritiek op groeidenken, waarbij mensen worden gestimuleerd om meer te consumeren dan nodig is, met tijdelijke indrukken en oppervlakkige relaties als gevolg. #### 3.3.3 Praktische grenzen Deze grenzen hebben betrekking op de economische haalbaarheid en wenselijkheid van verdere groei, zeker in de context van dalende groeipercentages. * **Afname van groeicijfers:** Historische data tonen een structurele afname van de jaarlijkse economische groei wereldwijd. Voor post-groei economen is dit een natuurlijk proces waaraan we ons moeten aanpassen. * **"Low-growth reality":** De trend van lage groei dwingt zowel traditionele als ecologische economen om na te denken over economische modellen, hoewel er een fundamenteel verschil blijft bestaan in de wenselijkheid van dalende groei. ### 3.4 Alternatieve welvaartsmaten en Degrowth Gezien de beperkingen van het BBP als welvaartsindicator, is er behoefte aan alternatieve meetinstrumenten die welzijn, duurzaamheid en inclusiviteit meenemen. #### 3.4.1 Beyond GDP indicatoren Deze indicatoren richten zich op drie domeinen: * **Welzijn vandaag:** Huidige levenskwaliteit en tevredenheid. * **Duurzaamheid:** Impact van huidige trends op toekomstig welzijn. * **Inclusiviteit:** Verdeling van welzijn binnen de samenleving. #### 3.4.2 Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) De ISEW is een voorbeeld van een alternatieve welvaartsmaatstaf die de kritieken op het BBP probeert te adresseren. Het is geen directe maatstaf van welzijn of duurzaamheid, maar tracht de economische welvaart te meten door een kosten-batenanalyse op macro-niveau uit te voeren. Dit houdt in dat positieve economische activiteiten worden afgewogen tegen negatieve kosten, zoals milieuvervuiling en uitputting van natuurlijke hulpbronnen. * **Methodologie ISEW:** Omvat correcties voor uitgaven aan milieuvervuiling, ongelijke inkomensverdeling, en depreciatie van natuurlijk kapitaal. Het doel is om de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen. Economische activiteiten die meer kosten dan baten genereren, worden als "oneconomische groei" beschouwd. #### 3.4.3 Degrowth (Krimp) Degrowth is een koepelterm voor maatschappelijke stromingen die kritisch staan tegenover economische groei. Het wordt gedefinieerd als een "equitable downscaling of production and consumption that increases human well-being and enhances ecological conditions". * **Kernprincipes van Degrowth:** * **Geleidelijke reductie van productie en consumptie:** Vooral in over-consumerende landen, met een focus op het verbeteren van welzijn en globale rechtvaardigheid. * **Niet gelijk aan recessie:** Degrowth is geen terugkeer naar een primitieve staat, maar een geplande en democratische reductie van materiaal- en energieverbruik. * **Nadruk op basisbehoeften:** Streven naar directe bevrediging van behoeften in plaats van groei als middel daartoe. * **Decolonisatie van de verbeelding:** Doorbreken van het dominante narratief dat groei de enige weg vooruit is. #### 3.4.4 Beleidsmaatregelen voor Degrowth Om degrowth te realiseren, worden verschillende beleidsmaatregelen voorgesteld: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Afschalen van destructieve sectoren zoals fossiele brandstoffen, massaproductie van vlees en zuivel, fast fashion, en de auto- en luchtvaartindustrie. Dit kan gepaard gaan met het verlengen van de levensduur van producten en het verminderen van de koopkracht van de rijksten. * **Verbetering van publieke diensten:** Zorgen voor universele toegang tot kwalitatief hoogstaande publieke diensten (gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, etc.) die sociale uitkomsten verbeteren zonder excessief materiaalgebruik. * **Groene banengarantie:** Investeren in banen die gericht zijn op sociale en ecologische doelen (bv. hernieuwbare energie, isolatie van gebouwen), met een rechtvaardige transitie voor werknemers in "sunset sectors". Dit kan gecombineerd worden met een universeel basisinkomen. * **Vermindering van werktijd:** Door pensioenleeftijd te verlagen, deeltijds werk te stimuleren of een vierdaagse werkweek in te voeren, kunnen koolstofemissies dalen en mensen meer tijd geven voor welzijnsbevorderende activiteiten. * **Duurzame ontwikkeling:** Het kwijtschelden van oneerlijke schulden van lage- en middeninkomenslanden en het aanpakken van ongelijke internationale handel. #### 3.4.5 Afbouwen van groeiafhankelijkheid Een cruciaal aspect van post-groei en degrowth is het afbouwen van de structurele afhankelijkheid van economische systemen van continue groei. Dit geldt voor bedrijven, maar ook voor bredere maatschappelijke systemen zoals pensioenregelingen die gebaseerd zijn op een groeiende bevolking. Het minder afhankelijk maken van systemen van groei is essentieel voor een duurzame toekomst. --- # Alternatieve welvaartsmaten en degrowth Dit deel onderzoekt alternatieve maatstaven voor welzijn buiten het BBP, zoals de Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW), en introduceert het concept van degrowth als een geplande en democratische reductie van materiaal- en energieverbruik ten gunste van welzijn en mondiale rechtvaardigheid. ### 4.1 De beperkingen van het Bruto Binnenlands Product (BBP) Het BBP wordt traditioneel gezien als de primaire indicator voor economische activiteit, gedefinieerd als de totale uitgaven aan finale goederen en diensten die binnen een land worden geproduceerd en op de markt worden verhandeld. Hoewel het BBP de afgelopen eeuwen een aanzienlijke groei heeft gekend en vaak wordt gezien als een motor voor economische stabiliteit, werkgelegenheid en armoedebestrijding, kent het significante methodologische en conceptuele tekortkomingen. #### 4.1.1 Methodologische kritieken op het BBP * **Marktproductie:** Het BBP houdt geen rekening met waardevolle niet-gemarkte activiteiten zoals huishoudelijke arbeid, vrijwilligerswerk of de waarde van freeware. * **Defensieve uitgaven:** Uitgaven die voortvloeien uit negatieve externe effecten, zoals kosten voor geluidsschadebestrijding, worden opgenomen als positieve economische activiteit, wat een vertekend beeld geeft. * **Milieukosten:** De kosten van milieuschade, zoals het opruimen van olierampen, worden niet adequaat verrekend, terwijl de economische activiteit die deze schade veroorzaakt wel wordt gemeten. * **Inkomensverdeling:** Het BBP per hoofd van de bevolking is een gemiddelde waarde en geeft geen informatie over de inkomensongelijkheid binnen een land. #### 4.1.2 Fundamentele kritieken op het BBP Sinds de jaren zeventig zijn er meer fundamentele kritieken op het BBP ontstaan, die zich concentreren op drie hoofdlijnen: * **"Een middel, geen doel":** Economische groei is slechts een middel om welzijn te bereiken en niet een doel op zich. De vraag waarom we groeien en welk doel we daarmee dienen, wordt centraal gesteld. * **"Goede groei, slechte groei?":** Er wordt een onderscheid gemaakt tussen economische activiteiten die daadwerkelijk bijdragen aan welzijn en die welke dat niet doen, of zelfs negatieve effecten hebben. Groei in criminele activiteiten of defensieve uitgaven worden bijvoorbeeld niet als wenselijk beschouwd. * **Fysieke beperkingen aan groei:** Er zijn inherente ecologische en fysieke grenzen aan de economische groei, die niet genegeerd kunnen worden. Deze kritieken benadrukken dat het BBP alles meet behalve wat het leven waardevol maakt, zoals sociale connecties, mentale gezondheid en ecologische stabiliteit. #### 4.1.3 Ontkoppeling (Decoupling) en de realiteit Het concept van ontkoppeling – waarbij economische groei losgekoppeld wordt van milieu-impact – is een belangrijk thema. Hoewel er voorbeelden zijn van een daling in CO2-uitstoot per persoon in bepaalde landen, is het cruciaal om rekening te houden met consumptiegebaseerde emissies en de globale verdeling van productie. Veel van deze dalingen zijn toe te schrijven aan het verplaatsen van vervuilende industrieën naar andere landen (productie-emissies) en niet aan een fundamentele verandering in consumptiepatronen. **Tip:** Wees kritisch op claims van ontkoppeling. Kijk verder dan productie-emissies en analyseer de consumptiegebaseerde impact. Belangrijke elementen die de effectiviteit van ontkoppeling ondermijnen zijn: * **Rebound-effecten:** Technologische efficiëntie kan leiden tot meer consumptie, waardoor de milieuwinsten teniet worden gedaan. * **Probleemverschuiving:** Oplossingen in één domein kunnen problemen veroorzaken in een ander (bv. biobrandstoffen die landbouwgrond opslokken). * **Diensteneconomie:** Een verschuiving naar een diensteneconomie is vaak nog steeds afhankelijk van een onderliggende materiële economie. * **Beperkt recyclepotentieel:** Niet alle materialen kunnen oneindig worden gerecycled. * **Technologische vooruitgang:** Vaak is technologische vooruitgang onvoldoende of ongepast om de omvang van de milieuproblemen aan te pakken. * **Kostenverschuiving:** Kosten worden verschoven tussen productie en consumptie, wat de echte milieu-impact verhult. ### 4.2 Post-groei en de noodzaak van systeemverandering Post-groei is een koepelterm voor maatschappelijke stromingen die kritisch staan tegenover economische groei en pleiten voor een transitie naar een duurzamere en rechtvaardigere samenleving. Deze stromingen benadrukken dat technologische vooruitgang en marktmechanismen alleen niet volstaan om de huidige mondiale problemen op te lossen; er is een fundamentele systeemverandering nodig. #### 4.2.1 De grenzen aan groei De post-groei gedachte identificeert drie types grenzen aan groei: * **Ecologische grenzen:** Economische activiteiten overschrijden de draagkracht van de aarde, wat leidt tot milieuproblemen zoals klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en vervuiling. De "Safe Operating Space for Humanity" biedt hierbij een raamwerk. * **Sociale grenzen:** In ontwikkelde landen draagt verdere economische groei steeds minder bij aan de verbetering van de levenskwaliteit en het subjectieve welzijn. Er wordt getwijfeld aan de effectiviteit van groei voor armoedebestrijding en de correlatie tussen BBP per hoofd van de bevolking en geluk neemt af na een bepaald welvaartsniveau. * **Praktische grenzen:** De economische wenselijkheid van groei neemt af wanneer de kosten (marginale onnut) de baten (marginaal nut) overstijgen. Dit duidt op "oneconomische groei". **Tip:** Na een bepaald welvaartsbasisniveau (rond de 20.000 dollars per persoon) is er een minimale correlatie tussen BBP per hoofd en subjectief welzijn. Meer consumeren leidt niet automatisch tot meer geluk. De "Iron Cage of Consumerism" is een culturele kritiek op groeidenken, waarbij mensen worden aangemoedigd geld uit te geven aan zaken die ze niet nodig hebben om indruk te maken op anderen, wat leidt tot een vicieuze cirkel van consumptie. #### 4.2.2 De dalende trend van economische groei Historische data tonen een structurele afname van de jaarlijkse economische groei wereldwijd. De post-groei beweging ziet dit niet als een probleem dat opgelost moet worden, maar als een realiteit waar we ons aan moeten aanpassen. De wenselijkheid van groei is hierbij het centrale discussiepunt tussen traditionele economen en post-groei denkers. ### 4.3 Alternatieve welvaartsmaten Om de beperkingen van het BBP te overkomen, is er behoefte aan alternatieve welvaartsmaten die welzijn, duurzaamheid en inclusiviteit beter weerspiegelen. Indicatoren worden vaak ingedeeld in drie domeinen: welzijn vandaag, duurzaamheid (huidige trends die toekomstig welzijn beïnvloeden) en inclusiviteit (verdeling van welzijn). #### 4.3.1 De Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) De Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW), ontwikkeld door Daly en Cobb, is een voorbeeld van een alternatieve welvaartsmaatstaf die is gebaseerd op eerdere aangepaste BBP-maatstaven en een empirische vertaling is van de kritieken op het BBP. De ISEW streeft ernaar de economische welvaart te meten door een kosten-batenanalyse op macro-niveau uit te voeren. **ISEW Methodologie:** De berekening van de ISEW omvat: * **Baten:** * Private consumptieve uitgaven * Niet-defensieve overheidsuitgaven * Waarde van huishoudelijke arbeid (soms als potentieel negatieve kost) * Defensieve private uitgaven (kunnen als baten worden beschouwd indien ze problemen oplossen) * Kapitaalaanpassingen (+/- afhankelijk van de aard) * **Kosten:** * Verliezen door inkomensongelijkheid * Kosten van milieuvervuiling (kortetermijn en langetermijn) * Depreciatie van natuurlijk kapitaal De ISEW streeft ernaar de optimale fysieke schaal van een economie te bepalen. Wanneer de kosten groter worden dan de baten (oneconomische groei), is verdere groei niet wenselijk vanuit economisch perspectief. Studies hebben aangetoond dat de welvaart (gemeten met ISEW) in de EU minder sterk stijgt dan het BBP. > **Tip:** De ISEW is een maatstaf voor economische welvaart, niet direct voor welzijn of duurzaamheid, maar het biedt wel een raamwerk om de ecologische en sociale kosten van economische activiteiten in kaart te brengen. ### 4.4 Degrowth: een geplande en democratische transitie Degrowth (letterlijk "ontgroeiing") is een concept dat pleit voor een geplande en democratische reductie van materiaal- en energieverbruik in welvarende landen, met als doel het menselijk welzijn en mondiale rechtvaardigheid te verbeteren. Het is geen klassieke recessie, een terugkeer naar de oertijd, of een stop van alle economische activiteit. #### 4.4.1 Kernprincipes van Degrowth Degrowth definities benadrukken de noodzaak van: * **Gelijke afschaling van productie en consumptie:** Dit moet leiden tot verbeterd menselijk welzijn en betere ecologische omstandigheden. * **Geplande en democratische reductie:** De transitie is geen spontaan proces, maar vereist bewuste beleidskeuzes en democratische inspraak. * **Focus op welzijn en mondiale rechtvaardigheid:** Het doel is niet louter krimp, maar een verschuiving naar activiteiten die het welzijn verhogen en sociale rechtvaardigheid bevorderen. * **Dekolonisatie van de verbeelding:** Het doorbreken van het dominante narratief van economische groei en het openen van ruimte voor alternatieve economische en maatschappelijke modellen. #### 4.4.2 Beleidsmaatregelen voor Degrowth Degrowth kan worden gerealiseerd door middel van gerichte beleidsmaatregelen: * **Vermindering van minder noodzakelijke productie:** Dit omvat het afschalen van destructieve sectoren zoals fossiele brandstoffen, intensieve veehouderij, fast fashion, reclame, en de auto- en luchtvaartindustrie. Er is ook aandacht voor het beëindigen van geplande veroudering en het verhogen van de koopkracht van rijken om consumptie te matigen. * **Verbetering van publieke diensten:** Universele toegang tot hoogwaardige publieke diensten (gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, transport, internet, hernieuwbare energie, voedsel) kan sociaal welzijn verhogen zonder excessief materiaal- en energieverbruik. * **Groene banengarantie:** Investeren in banen die gericht zijn op sociale en ecologische doelstellingen, zoals hernieuwbare energie, isolatie, ecosysteemprestaties en ouderenzorg. Dit kan werkloosheid bestrijden en zorgen voor een rechtvaardige transitie. * **Reductie van werktijd:** Dit kan door het verlagen van de pensioenleeftijd, het stimuleren van deeltijdwerk of de invoering van een vierdaagse werkweek. Dit leidt tot lagere emissies en meer tijd voor zorg en welzijnsbevorderende activiteiten. * **Duurzame ontwikkeling faciliteren:** Het kwijtschelden van onbetaalbare schulden van lage- en middeninkomenslanden, het corrigeren van oneerlijke internationale handelsrelaties en het heroriënteren van productiecapaciteit op sociale doelstellingen. #### 4.4.3 Afbouwen van groeiafhankelijkheid Een cruciaal aspect van degrowth is het afbouwen van de systematische afhankelijkheid van economische groei. Veel systemen, zoals pensioenstelsels gebaseerd op een groeiende bevolking, zijn ingebed in een groeiparadigma. Het herkennen en aanpakken van deze groeiafhankelijkheid is essentieel voor een succesvolle transitie naar een duurzame en welvarende samenleving die niet afhankelijk is van continue groei. **Voorbeeld:** Het huidige pensioensysteem in veel landen is gebaseerd op het idee dat de werkende generatie (jonger) de pensioenen van de oudere generatie (pensioengerechtigden) betaalt. Dit model functioneert goed bij een groeiende bevolking, maar botst op zijn grenzen bij vergrijzing en stagnatie, wat de groeiafhankelijkheid van het systeem aantoont. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Post-groei | Een koepelterm die een reeks maatschappelijke stromingen omvat die kritisch staan tegenover economische groei, met als doel krachten te bundelen voor een transitie naar een duurzamere en meer rechtvaardige samenleving. | | Ecologische overshoot | De situatie waarin de menselijke vraag naar natuurlijke hulpbronnen de draagkracht van de aarde overschrijdt, wat leidt tot uitputting van hernieuwbare hulpbronnen en accumulatie van afval. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | Een economische indicator die de totale monetaire waarde weergeeft van alle finale goederen en diensten die binnen een bepaald land in een bepaalde periode zijn geproduceerd en verhandeld op de markt. | | Ontkoppeling (Decoupling) | Het proces waarbij economische groei wordt gescheiden van de milieu-impact, wat betekent dat de economie kan blijven groeien terwijl de milieu-belasting afneemt. | | Rebound-effecten | Fenomenen waarbij efficiëntieverbeteringen leiden tot een toename van het totale verbruik, waardoor de beoogde milieuwinsten teniet worden gedaan of verminderd. | | Ecologische grenzen | Fundamentele grenzen aan menselijke activiteiten die worden bepaald door de draagkracht van het ecosysteem van de aarde; het overschrijden ervan kan leiden tot onomkeerbare schade. | | Sociale grenzen | De grenzen die aangeven welk niveau van ontwikkeling nodig is om menselijk welzijn te garanderen, en dat groei daarboven niet noodzakelijk leidt tot een verbetering van de levenskwaliteit in ontwikkelde landen. | | Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) | Een alternatieve welvaartsmaatstaf die probeert de economische bijdrage aan het algemeen welzijn van inwoners van een land te meten door rekening te houden met kosten en baten van economische activiteiten. | | Degrowth | Een beweging die pleit voor een geplande en democratische reductie van de materiële en energie-doorvoer in overconsumerende landen, met als doel het menselijk welzijn en de mondiale rechtvaardigheid te verhogen. | | Duurzaam inkomen | Een economisch concept, geïntroduceerd door Hicks, dat de maximale hoeveelheid goederen en diensten die een persoon of een economie kan consumeren zonder de toekomstige welvaart te verminderen. | | Psyisch inkomen | Een concept van welzijn, oorspronkelijk voorgesteld door Fisher, dat probeert de subjectieve en psychologische aspecten van welzijn te meten en te integreren in economische analyses. | | Oneconomische groei | Een situatie waarin de kosten van verdere economische groei de baten overstijgen, wat resulteert in een nettoverlies aan welzijn of een toename van negatieve externe effecten. | | Planned obsolescence | De strategie waarbij producten zo worden ontworpen dat ze na een bepaalde periode defect raken of verouderd worden, om consumenten te stimuleren nieuwe producten te kopen. | | Groene banen garantie | Een beleidsmaatregel die werkgelegenheid creëert in sectoren die bijdragen aan sociale en ecologische doelstellingen, zoals hernieuwbare energie en milieubescherming. | | Werkende tijd reductie | Beleidsvoorstellen om de totale werkuren te verminderen, bijvoorbeeld door een kortere werkweek of lagere pensioenleeftijd, met als doel welzijn te verhogen en de ecologische voetafdruk te verkleinen. |

# Analyse van de Belgische economie en het economisch beleid Dit document bespreekt de analyse van de Belgische economie en het economisch beleid, met een specifieke focus op het Europees Semester en de bijbehorende aanbevelingen. ## 1. Analyse van de Belgische economie en het economisch beleid ### 1.1 Het Europees Semester: een kader voor economische afstemming Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is ingesteld om de economische beleidslijnen van de EU-lidstaten op elkaar af te stemmen. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van economische onevenwichtigheden en problemen met de overheidsfinanciën binnen de lidstaten. Dit systeem werd ingevoerd naar aanleiding van de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. #### 1.1.1 Doelstellingen en werking Het Europees Semester is ontworpen om beter monetaire beleid te kunnen voeren, met name in een muntunie waar een enkele rentevoet wordt bepaald door de Europese Centrale Bank, terwijl lidstaten met uiteenlopende economische realiteiten kampen. Door onevenwichtigheden aan te pakken, kan een gecoördineerd monetair beleid worden ondersteund met meer toezicht op de overheidsfinanciën. Het systeem genereert landspecifieke aanbevelingen om problemen en onevenwichtigheden aan te pakken. Indicatoren die binnen het Europees Semester worden geanalyseerd, omvatten: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 zijn ook sociale componenten toegevoegd, zoals armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, en een verbeterde aandacht voor werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de Europese Pijler van Sociale Rechten (2017). Het proces van het Europees Semester start met een herfstvoorspelling over de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, en de Raad geeft beleidsrichtlijnen. Vervolgens kijkt de Commissie gedetailleerder naar de lidstaten, vooral die met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten leggen hun plannen voor, wat resulteert in landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs) in mei. #### 1.1.2 De impact van crises en recente ontwikkelingen Het Europees Semester loopt nog steeds, hoewel de focus in het begin sterk lag op begrotingen. In 2020, na de uitbraak van de COVID-19 pandemie, werd de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd. Dit gaf landen tijdelijk de mogelijkheid om af te wijken van begrotingsregels vanwege de ernstige economische neergang, wat leidde tot een sterke stijging van overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 legden de nadruk op begroting in samenhang met de Recovery and Resilience Facility. Er is ook kritiek op het begrotingskader, dat als te streng wordt beschouwd en een procyclisch beleid zou stimuleren in plaats van een anticylisch beleid dat nodig is om de vraag te ondersteunen tijdens een crisis. Dit keurslijf zou ook investeringen en innovatie bedreigen, en zou op lange termijn economisch onzinnig kunnen zijn als de impact te groot is. #### 1.1.3 Landspecifieke aanbevelingen voor België (voorbeeld 2019/2020) De landspecifieke aanbevelingen (CSRs) voor België illustreren de focus van Europa op de economische en financiële gezondheid van het land. Aanbevelingen die de Belgische overheid moet nastreven: 1. **Begrotingsconsolidatie:** Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven een bepaald percentage uitkomt, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing. Meevallers moeten gebruikt worden om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van de stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, onder meer door uitgaventoetsingen en betere coördinatie van het begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus, om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * Indien er een hoogconjunctuur zou zijn, moet er worden gefocust op schuldafbouw in plaats van meer uitgaven. 2. **Arbeidsmarkt en onderwijs:** De hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en vaardigheden-mismatches aanpakken. Dit kan gekoppeld worden aan investeringen in humaan kapitaal en R&D, wat kan leiden tot een hoger opgeleide beroepsbevolking en meer innovatie. 3. **Investeringen en duurzaamheid:** Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en energietransitie, en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. 4. **Mobiliteit en ondernemerschap:** De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan, onder meer via investeringen in vervoersinfrastructuur en sterkere prikkels voor collectief en emissiearm vervoer. De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups en meer concurrentiekracht. #### 1.1.4 Evaluatie van implementatie De evaluatie van de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen (CSRs) laat zien dat een relatief klein percentage hiervan daadwerkelijk wordt geïmplementeerd. Aanbevelingen, zoals de tax shift, blijken moeilijk te realiseren. De Europese Commissie en de Raad maken zich hier zorgen over, aangezien aanbevelingen jaar na jaar niet worden opgevolgd. Als reactie hierop is de Recovery and Resilience Facility (EU-middelen na COVID) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in nationale regelgeving. Lidstaten, waaronder België, konden niet alle middelen ontvangen omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. ### 1.2 Aanbevelingen van andere internationale organisaties Naast het Europees Semester, verstrekken ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor het economisch beleid van lidstaten. #### 1.2.1 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten met analyses en aanbevelingen voor haar lidstaten. Deze aanbevelingen zijn vaak sterk afgestemd op die van het Europees Semester, met een focus op economische hervormingen en beleidscoördinatie. #### 1.2.2 Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert ook rapporten, zoals het "Country Report Belgium", waarin hoofdpunten voor het economisch beleid worden uiteengezet. Deze rapporten benadrukken vaak de noodzaak van: * **Fiscale consolidatie:** Een volgehouden en bij voorkeur front-loaded fiscale consolidatie is nodig ter ondersteuning van desinflatie, herstel van buffers, vermindering van de schuld, en behoud van het Belgische sociaal model. Dit moet gepaard gaan met rationalisatie en efficiëntie van overheidsuitgaven op alle niveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Macroprudentieel beleid:** Verdere aanscherping van macroprudentieel beleid ter bescherming tegen stijgende systeemrisico's wordt verwelkomd. Het versterken van toezicht, crisisbeheer, resolutievoorbereiding, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systeemrisico's is cruciaal om de economie te beschermen tegen macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, en verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn essentieel om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en middellangetermijnuitdagingen aan te pakken. Het IMF publiceert ook de "World Economic Outlook", waarin groeiprognoses worden gemaakt. Opvallend is vaak dat de groeiprognoses voor de Verenigde Staten hoger liggen dan die voor de EU, wat zorgwekkend is voor veel economen gezien de lagere groei in de EU. ### 1.3 Belgische overheidsfinanciën en begrotingsbeleid De Belgische overheidsfinanciën en het begrotingsbeleid staan centraal in de analyse van het Europees Semester en de aanbevelingen van internationale instellingen. België heeft in het verleden gekampt met aanzienlijke tekorten, wat de noodzaak van budgettaire discipline en hervormingen onderstreept. * **Tekorten en schuldquote:** Het overheidstekort en de overheidsschuldquote zijn belangrijke indicatoren die nauwlettend worden gevolgd. Het primair saldo verbeteren is cruciaal. * **Begrotingsplanning:** Regeringen moeten een begroting voorleggen die in lijn ligt met de Europese normen. In het verleden zijn er voor België trajecten van 4 of 7 jaar voorgesteld om het tekort onder de Europese limiet (3% van het bbp) te brengen. * **Investeringen en hervormingen:** De Hoge Raad voor de Financiën (CRB) wijst op de noodzaak van productiviteitsverhogende investeringen en hervormingen. De coördinatie tussen de verschillende Belgische overheden, en de betrokkenheid van sociale partners, worden als essentieel beschouwd. * **Feedback-effecten:** Wijzigingen in overheidsuitgaven ($G$) of belastingen ($T$) kunnen op korte termijn de output ($Y$) beïnvloeden, wat via feedback-effecten de overheidsinkomsten en -uitgaven opnieuw kan beïnvloeden. Dit wordt gedekt door modellen zoals $G_{y/n} = G_A C_{SR}$. * **Lange termijn versus korte termijn:** Er is een constante spanning tussen het op orde brengen van de begroting op korte termijn en het waarborgen van lange termijn investeringen en economische groei. Een te strikt begrotingskader kan de groei, innovatie en klimaatbeleid bedreigen. > **Tip:** Probeer bij het bestuderen van de aanbevelingen van het Europees Semester en het IMF, deze te koppelen aan de economische modellen die in de cursus aan bod komen. Denk na over de mogelijke effecten van deze aanbevelingen op variabelen zoals output, werkgelegenheid, inflatie, en de begrotingsbalans. > **Voorbeeld:** Een aanbeveling om de arbeidsparticipatie te verhogen kan worden geanalyseerd met behulp van een AS-AD model. Een toename van het arbeidsaanbod kan leiden tot een lagere productiekost voor bedrijven, wat de aggregate supply curve naar rechts verschuift, resulterend in een hogere output en potentieel lagere inflatie. De analyse van de Belgische economie en het economisch beleid, zoals geschetst door het Europees Semester en andere internationale instellingen, benadrukt de noodzaak van een gecoördineerde aanpak die zowel fiscale discipline als structurele hervormingen omvat, met oog voor investeringen en de sociale dimensie. --- # Het Europees Semester en landspecifieke aanbevelingen Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over het Europees Semester en landspecifieke aanbevelingen, opgesteld als een examen-gereed studiemateriaal. ## 2. Het Europees semester en landspecifieke aanbevelingen Het Europees Semester is een jaarlijkse cyclus waarin de Europese Commissie het economisch beleid van de lidstaten coördineert en beoordeelt, met als doel onevenwichtigheden en begrotingsproblemen tijdig te signaleren en aan te pakken. ### 2.1 Het Europees Semester: mechanisme en doelstellingen Het Europees Semester werd in 2011 ingevoerd, mede als reactie op de eurocrisis en de noodzaak van een meer gecoördineerd economisch beleid binnen de eurozone. Het systeem beoogt economische onevenwichtigheden tussen lidstaten te signaleren en aan te pakken, en problemen met de overheidsfinanciën te adresseren. Een cruciaal aspect is het bevorderen van een beter functionerend monetair beleid door de Europese Centrale Bank (ECB). Binnen een muntunie met één rentetarief, is het essentieel dat de economische omstandigheden van de lidstaten voldoende op elkaar zijn afgestemd om een uniform monetair beleid effectief te laten zijn. #### 2.1.1 De jaarlijkse cyclus De cyclus van het Europees Semester begint met de herfstvoorspelling van de Europese Commissie voor de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart richtlijnen (policy orientations) vaststelt. Vervolgens kijkt de Commissie in detail naar de situatie per lidstaat, met speciale aandacht voor die met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten presenteren hun beleidsplannen, wat leidt tot de publicatie van landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs) in mei. > **Tip:** Begrijp de tijdslijn van het Europees Semester; de input van de Commissie, het Parlement en de Raad leidt uiteindelijk tot concrete aanbevelingen aan de lidstaten. #### 2.1.2 Indicatoren Het Europees Semester maakt gebruik van diverse indicatoren om de economische situatie van lidstaten te beoordelen. Oorspronkelijk lag de focus sterk op overheidsfinanciën, maar sinds 2013 zijn er ook sociale componenten toegevoegd. De belangrijkste indicatoren omvatten: * **Overheidsfinanciën:** Begrotingstekorten, overheidsschulden, structurele aanpassingen. * **Financiële sector:** Stabiliteit, risico's, huizenmarkt. * **Concurrentievermogen:** Productiviteit, regelgeving, concurrentie. * **Arbeidsmarkt:** Werkgelegenheid, werkloosheid (inclusief specifieke groepen zoals jongeren), lonen, arbeidsmarktbeleid. * **Onderwijs en opleidingssystemen:** Vaardigheden, mismatches. * **Openbaar bestuur:** Efficiëntie, coördinatie. * **Sociale component (sinds 2013):** Armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid, aanpak van jeugdwerkloosheid. Dit sluit aan bij de Europese Pijler van Sociale Rechten (2017). #### 2.1.3 Evolutie van het Europees Semester Hoewel de nadruk aanvankelijk sterk op begrotingen lag, evolueerde het systeem. In 2020, tijdens de COVID-19 pandemie, werd de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd. Dit maakte tijdelijke afwijkingen van begrotingsregels mogelijk, waardoor overheidsschulden sterk konden oplopen. De periode 2021-2023 kenmerkte zich door een focus op begroting in combinatie met de Recovery and Resilience Facility (RRF). Vóór de pandemie (circa 2019) was er een initiatief voor een "Europees Semester 2.0", met meer aandacht voor sociale componenten, maar dit werd tijdelijk opgeschort om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. > **Tip:** Wees op de hoogte van de impact van externe schokken zoals COVID-19 op de toepassing en focus van het Europees Semester. ### 2.2 Landspecifieke aanbevelingen: het geval België De landspecifieke aanbevelingen (CSRs) bieden concrete beleidsrichtlijnen voor elke lidstaat. Voor België zijn er verschillende kritische aandachtspunten geïdentificeerd door Europese instanties, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). #### 2.2.1 Aanbevelingen van Europa voor België (voorbeeld 2019/2020) De aanbevelingen voor België benadrukken vaak de noodzaak van begrotingsconsolidatie, structurele hervormingen en investeringen. Specifieke aandachtspunten zijn: 1. **Begrotingshoudbaarheid en overheidsfinanciën:** * Het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven inperken (bv. niet boven een bepaald percentage uitkomen) om een jaarlijkse structurele aanpassing te realiseren. * Eventuele meevallers aanwenden voor snellere schuldafbouw. * Hervormingen doorvoeren om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, mogelijk door beperking van vervroegde uittreding. * Verbetering van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven, onder meer via uitgaventoetsingen. * Verbetering van de coördinatie van begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. > **Tip:** Houd rekening met het concept van "backloading" in begrotingsconsolidatie, waarbij inspanningen in latere perioden worden geconcentreerd, wat positieve verwachtingseffecten kan hebben. 2. **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Wegnemen van hindernissen voor arbeidsparticipatie en versterken van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * Verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en aanpakken van vaardigheden-mismatches. 3. **Investeringen en concurrentievermogen:** * Toespitsen van investeringsgerelateerd economisch beleid op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur, decarbonisatie, energietransitie) en onderzoek en innovatie (met name digitalisering), rekening houdend met regionale verschillen. * Aanpakken van mobiliteitsuitdagingen door investeringen in vervoersinfrastructuur en stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. * Verminderen van regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups. #### 2.2.2 Implementatie van aanbevelingen Een kritische observatie is dat de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen in België historisch gezien relatief laag is geweest (slechts een klein percentage werd volledig geïmplementeerd). Dit vormde een zorgpunt voor de Europese Commissie en Raad. Pogingen om de implementatie te stimuleren zijn gedaan door bijvoorbeeld de middelen van de Recovery and Resilience Facility te koppelen aan de realisatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving. #### 2.2.3 Kritiek op het begrotingskader Er is ook kritiek op de bestaande begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen. Deze worden soms als te streng en procyclisch beschouwd. Een te strikt begrotingskader kan leiden tot een vermindering van overheidsinvesteringen op lange termijn, wat innovatie, economische groei en klimaatbeleid kan bedreigen. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, met name in tijden van crisis, is een uitdaging. Een te sterke focus op schuldafbouw kan economisch onnuttig zijn als de impact op lange termijn te negatief is. ### 2.3 Vergelijkbare aanbevelingen van OESO en IMF De aanbevelingen van andere internationale organisaties, zoals de OESO en het IMF, sluiten vaak nauw aan bij die van het Europees Semester. * **OESO (Organisation for Economic Co-operation and Development):** Rapporteert tweejaarlijks over de economie van lidstaten en formuleert beleidsaanbevelingen die in lijn zijn met die van de EU. * **IMF (International Monetary Fund):** Publiceert periodieke landrapporten (bv. Article IV-consultaties) met aanbevelingen voor landen. Voor België benadrukt het IMF de noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur vooraanstaande begrotingsconsolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het sociale model te behouden. Dit vereist rationalisatie en efficiëntie van overheidsuitgaven, significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. Daarnaast worden structurele hervormingen in de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang in de groene transitie als cruciaal beschouwd om potentiële groei te stimuleren en toekomstige uitdagingen aan te gaan. > **Tip:** Verbind de aanbevelingen uit het Europees Semester met die van andere internationale instellingen om een completer beeld te krijgen van de verwachte beleidshervormingen. ### 2.4 Koppeling aan macro-economische modellen De landspecifieke aanbevelingen kunnen gekoppeld worden aan verschillende macro-economische modellen. Bijvoorbeeld: * **Begrotingsconsolidatie (G beperken of T verhogen):** Dit kan gemodelleerd worden met behulp van IS-LM modellen, waarbij een restrictiever fiscaal beleid leidt tot een daling van de aggregate demand, wat op korte termijn de output kan doen dalen. Dit kan echter ook de handelsbalans verbeteren door lagere importen. * De relatie tussen overheidsuitgaven ($G$) en output ($Y$) kan algemeen worden weergegeven met modellen zoals: $Y = C + I + G + (X - M)$. Een verandering in $G$ heeft een directe impact op $Y$. * De noodzaak om de primaire overheidsschuld te stabiliseren of te verminderen vereist een begrotingstekort ($BD$) dat de schuldquote niet laat toenemen. * **Hervormingen op de arbeidsmarkt (hindernissen wegnemen, activeren):** Dit kan worden geanalyseerd met modellen die de arbeidsmarktstructuur en werkgelegenheid meenemen, zoals modellen met een focus op lonen, werkloosheid en arbeidsparticipatie. Een succesvolle activatiebeleid kan de natuurlijke werkloosheidsgraad verlagen. * De output ($Y$) is afhankelijk van de gebruikte productiefactoren, waaronder arbeid ($L$). Verbeterde arbeidsmarktparticipatie verhoogt $L$ en potentieel $Y$. * **Onderwijs en training (vaardigheden-mismatches aanpakken):** Dit raakt aan de kwalitatieve aspecten van arbeid en de lange-termijn productiviteit. Modellen van endogene groei, die menselijk kapitaal ($H$) als een productiefactor beschouwen, zijn hier relevant. * Productiviteit kan toenemen met menselijk kapitaal, $A = f(H)$, waar $A$ de totale factorproductiviteit is. * **Investeringen in onderzoek en innovatie (R&D):** Dit versterkt de lange-termijn groeipotentie en concurrentievermogen. Endogene groeimodellen, waarin innovatie en technologische vooruitgang de motor van groei zijn, zijn van toepassing. * Economische groei op lange termijn wordt vaak verklaard door technologische vooruitgang, die wordt aangedreven door investeringen in R&D. * **Concurrentie en regelgeving (ondernemerschap, dienstensector):** Dit beïnvloedt de efficiëntie van markten en de prijsstelling (mark-ups). Competitieve markten leiden doorgaans tot lagere mark-ups en hogere output. * Prijszetting in imperfecte markten kan worden beschreven door een mark-up ($M$) boven de marginale kosten: $P = (1+M)MC$. Een verlaging van $M$ leidt tot lagere prijzen. > **Voorbeeld:** Als België de aanbeveling volgt om de hindernissen op de arbeidsmarkt weg te nemen, zou dit kunnen leiden tot een hogere arbeidsparticipatie. Dit kan, volgens een groeimodel met menselijk kapitaal, niet alleen de output op korte termijn verhogen, maar ook, indien gepaard gaand met verbeterd onderwijs, de productiviteit en daarmee de potentiële groei op lange termijn stimuleren. Dit heeft tevens positieve implicaties voor de overheidsfinanciën door hogere belastinginkomsten en lagere uitgaven voor werkloosheid. --- # Rol van internationale organisaties en hun aanbevelingen Dit topic verkent de aanbevelingen en analyses van internationale organisaties zoals de OESO en het IMF met betrekking tot de Belgische economie en het economisch beleid. ### 3.1 Het Europees Semester: een kader voor economische beleidsafstemming Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is opgezet om de economische beleidslijnen van de EU-lidstaten op elkaar af te stemmen. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, evenals problemen met de overheidsfinanciën. Dit systeem is mede ingegeven door de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het systeem draagt bij aan de coördinatie van het monetaire beleid binnen de eurozone, waar één rentevoet van de Europese Centrale Bank van toepassing is op diverse nationale economische realiteiten. Het Europees Semester identificeert kritieke indicatoren zoals: * Overheidsfinanciën * Financiële sector en de huizenmarkt * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is hier een sociale component aan toegevoegd, met meer aandacht voor armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, mede onder invloed van de European Pillar of Social Rights. Het proces van het Europees Semester verloopt in verschillende fasen: * De *Autumn Forecast* evalueert de lidstaten. * Het Europees Parlement formuleert een opinie. * In maart geeft de Raad beleidsrichtlijnen. * De Commissie analyseert vervolgens gedetailleerd de situaties, met speciale aandacht voor landen met grote tekorten of onevenwichtigheden. * Lidstaten dienen hun plannen in, wat leidt tot *Country Specific Recommendations* (CSRs) in mei. #### 3.1.1 Aanbevelingen voor België binnen het Europees Semester In het verleden, bijvoorbeeld in de aanloop naar 2020, werden specifieke aanbevelingen gedaan aan België: 1. **Begroting en overheidsfinanciën:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven de 1,6% uitkomt, wat een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bruto binnenlands product (bbp) vereist. Dit houdt in dat de overheidsuitgaven (G) beperkt of verlaagd moeten worden. * Meewervende inkomsten (meevallers) gebruiken om de overheidsschuld sneller af te bouwen. * Hervormingen doorzetten om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door het beperken van mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt. * De samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven verbeteren, onder meer door uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. **Tip:** Een daling van de overheidsuitgaven (G) kan op korte termijn leiden tot een lagere output (Y), wat via feedback-effecten opnieuw de overheidsfinanciën kan beïnvloeden. 2. **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Hindernissen voor arbeid wegnemen en de effectiviteit van actief arbeidsmarktbeleid versterken, specifiek gericht op laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en *skill mismatches* aanpakken. Dit kan gekoppeld worden aan investeringen in menselijk kapitaal (H) en onderzoek en ontwikkeling (R&D), wat kan leiden tot een hoger opgeleide beroepsbevolking en meer innovatie. 3. **Investeringen en concurrentievermogen:** * Het investeringsgerelateerde economisch beleid richten op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek en innovatie, met speciale nadruk op digitalisering en rekening houdend met regionale verschillen. * Mobiliteitsuitdagingen aangaan door investeringen in vervoersinfrastructuur en stimulansen voor collectief vervoer en vervoer met lage emissies. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren. * De concurrentie in de dienstensector (detailhandel, bouw, professionele diensten) vergroten, wat kan leiden tot lagere *mark-ups*. #### 3.1.2 Evaluatie en aanpassing van het Europees Semester De evaluatie van de implementatie van de *Country Specific Recommendations* (CSRs) toont aan dat slechts een klein percentage (ongeveer 3%) daadwerkelijk wordt geïmplementeerd. Dit was een zorg voor de Commissie en de Raad. Als reactie hierop zijn de middelen uit de *Recovery and Resilience Facility* (RRF), verstrekt na de COVID-19-pandemie, gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in nationale regelgeving. België kon daardoor niet alle middelen ontvangen omdat niet alle aanbevelingen volledig waren geïmplementeerd. Tijdens de COVID-19-pandemie werd de algemene *escape clause* van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd, waardoor lidstaten tijdelijk konden afwijken van begrotingsregels om de ernstige economische neergang op te vangen. Dit leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich mede op de *Recovery and Resilience Facility*. Het Europees Semester 2.0, dat vóór de pandemie werd voorbereid, beoogde meer aandacht te besteden aan de sociale component, maar dit plan werd tijdelijk opgeschort om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. Er is ook kritiek op het strikte begrotingskader van de EU, dat als procyclisch kan worden beschouwd en innovatie, economische groei en klimaatbeleid kan bedreigen. Een te strikt begrotingskader kan op lange termijn investeringen, inclusief groene transitie-investeringen, schaden. Er wordt gepleit voor een beter evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, om anti-cyclisch beleid te faciliteren en de economie te ondersteunen tijdens crises. ### 3.2 De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO brengt, net als de Europese Commissie, tweejaarlijkse rapporten uit met analyses en aanbevelingen voor lidstaten, waaronder België. De aanbevelingen van de OESO sluiten sterk aan bij die van het Europees Semester, met een focus op budgettaire consolidatie, efficiëntie van overheidsuitgaven, en structurele hervormingen. ### 3.3 Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert ook landspecifieke rapporten, zoals het *Country Report Belgium* (december 2023), met gedetailleerde analyses en aanbevelingen voor het economisch beleid. #### 3.3.1 Hoofdpunten van het IMF voor België (december 2023) Het IMF benadrukt de noodzaak van: * **Sustained and front-loaded fiscal consolidation:** Continue en liefst vooraanstaande budgettaire consolidatie is cruciaal om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische sociaal model te beschermen. * **Rationalization and efficiency of spending:** Een rationalisatie en grotere efficiëntie van de uitgaven op alle overheidsniveaus zijn vereist. * **Significant reforms:** Significante hervormingen op het gebied van belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg zijn noodzakelijk. * **Macroprudential policy:** Recente aanscherpingen van het macroprudentiële beleid ter bescherming tegen systemische risico's worden verwelkomd. * **Strengthening supervision:** Verbetering van het toezicht, crisisbeheer, resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systemische risico's zullen de economie verder beschermen tegen macrofinanciële schokken. * **Structural reforms:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, evenals verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn essentieel om de potentiële groei te stimuleren, de impact van budgettaire consolidatie te mitigeren en middellange-termijnuitdagingen aan te pakken. Het IMF publiceert ook de *World Economic Outlook*, die groeivoorspellingen verstrekt. Opvallend is dat de groeiprognoses voor de Verenigde Staten doorgaans hoger liggen dan die voor de eurozone, wat zorgwekkend is voor veel economen met betrekking tot de lagere groei in de EU. --- # Budgettaire regels en economische stabiliteit Dit topic onderzoekt de impact van budgettaire kaders, zoals het Stabiliteits- en Groeipact, op economische groei, investeringen en de afweging tussen begrotingsdiscipline en expansie. ### 4.1 Het Europees semester: een kader voor economisch beleid Het Europees semester is een systeem dat in 2011 is opgestart, ingegeven door de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. Het dient als kader voor de afstemming van het economisch beleid van EU-lidstaten met als hoofddoel het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkeling van landen en problemen met de overheidsfinanciën. Het systeem is bedoeld om het monetaire beleid beter te kunnen voeren, met name in een muntunie waar één rentetarie f voor diverse lidstaten geldt. Door onevenwichtigheden aan te pakken, kan een gecoördineerd monetair beleid worden nagestreefd. #### 4.1.1 Indicatoren en componenten van het Europees semester Het Europees semester richt zich op diverse indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er een sociale component toegevoegd, met aandacht voor armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, mede ingegeven door de European Pillar of Social Rights (2017). #### 4.1.2 Het proces van het Europees semester Het proces start met de herfstvoorspellingen van de Europese Commissie voor lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart beleidsrichtlijnen vaststelt. De Commissie kijkt vervolgens gedetailleerder naar lidstaten, met name die met grote tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten moeten hun plannen voorleggen, wat leidt tot landspecifieke aanbevelingen (country-specific recommendations, CSRs) in mei. #### 4.1.3 Ontwikkelingen en uitdagingen in het Europees semester Oorspronkelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020, met de Covid-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit stelde landen in staat tijdelijk af te wijken van begrotingsregels bij ernstige economische neergang, wat leidde tot een sterke stijging van overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich op begroting in combinatie met de Recovery and Resilience Facility. #### 4.1.4 Landspecifieke aanbevelingen voor België Europa geeft specifieke aanbevelingen aan lidstaten. Voor België werden onder andere de volgende punten benadrukt: * **Begrotingsdiscipline en schuldreductie:** Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven niet te hoog is, om een jaarlijkse structurele aanpassing te realiseren. Eventuele meevallers gebruiken voor snellere schuldafbouw. * **Hervormingen voor budgettaire houdbaarheid:** Voortzetten van hervormingen om de houdbaarheid van langdurige zorg- en pensioenstelsels te waarborgen, mede door vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * **Verbetering van publieke uitgaven:** Optimaliseren van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven door middel van uitgaventoetsingen, en verbeteren van de coördinatie van begrotingsbeleid tussen overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarktactivering:** Weghalen van hindernissen om te werken en versterken van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * **Onderwijs en opleiding:** Verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en aanpakken van vaardigheden-mismatches. * **Investeringsgericht economisch beleid:** Toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie, en onderzoek en innovatie (met name digitalisering), rekening houdend met regionale verschillen. * **Mobiliteit en ondernemerschap:** Aanpakken van mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. Verminderen van regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector te vergroten. Het is opvallend dat van de aanbevelingen slechts een beperkt percentage daadwerkelijk geïmplementeerd wordt in het beleid. Dit leidde tot pogingen om de uitbetaling van middelen, zoals via de Recovery and Resilience Facility, te koppelen aan de implementatie van landspecifieke aanbevelingen. #### 4.1.5 Europees Semester 2.0 Net voor de Covid-19 pandemie werd er een "semester 2.0" voorbereid met meer nadruk op sociale componenten. Dit plan werd tijdelijk opzij geschoven om eerst de acute economische onevenwichtigheden aan te pakken. ### 4.2 Kritiek op budgettaire kaders en de afweging tussen discipline en expansie Er is aanzienlijke kritiek op de strengheid van budgettaire regels, die soms als contraproductief worden gezien. #### 4.2.1 Pro-cyclisch beleid en impact op investeringen Een te streng budgettair kader kan een pro-cyclisch beleid stimuleren in plaats van een anti-cyclisch beleid dat nodig is om een gedaalde vraag op te vangen. Dit keurslijf bedreigt ook investeringen, innovatie en economische groei op lange termijn, ondanks mogelijke kortetermijnvoordelen voor de begroting. Dalende overheidsinvesteringen kunnen de economie schaden, vooral in sectoren zoals de groene transitie waar significante investeringen nodig zijn. #### 4.2.2 Evenwicht tussen discipline en expansie De kern van de discussie ligt in het vinden van een evenwicht tussen de noodzakelijke begrotingsdiscipline en de behoefte aan budgettaire expansie om economische groei te stimuleren, investeringen te bevorderen en sociale doelstellingen te realiseren. Een te grote focus op schuldafbouw ten koste van langetermijnimpact kan economisch onwenselijk zijn. ### 4.3 Aanbevelingen van internationale organisaties Naast de Europese Unie geven ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor economisch beleid, die vaak in lijn liggen met die van het Europees semester. #### 4.3.1 OESO De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) publiceert tweejaarlijkse rapporten met beleidsaanbevelingen voor lidstaten. Deze rapporten zijn sterk afgestemd op de bevindingen en aanbevelingen van het Europees semester. #### 4.3.2 IMF Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) stelt eveneens landspecifieke rapporten op met aanbevelingen voor economisch beleid. Voor België, zoals uiteengezet in het rapport van december 2023, zijn de hoofdpunten: * **Begrotingsconsolidatie:** Aanhoudende, en bij voorkeur vooraanstaande, begrotingsconsolidatie is nodig om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het Belgische sociaal model te behouden. * **Efficiëntie van overheidsuitgaven en belastinghervormingen:** De consolidatie moet gepaard gaan met rationalisatie en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Macroprudentieel beleid en financiële stabiliteit:** Recent aangescherpt macroprudentieel beleid om systemische risico's tegen te gaan, wordt verwelkomd. Versterking van toezicht, crisisbeheer en -resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systemische risico's zijn cruciaal om de economie te isoleren van macrofinanciële schokken. * **Structurele hervormingen voor potentiële groei:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, en verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn essentieel om de potentiële groei te stimuleren, de impact van begrotingsconsolidatie te mitigeren en middellange-termijnuitdagingen aan te pakken. Deze internationale rapporten onderstrepen het belang van gecoördineerd beleid om economische stabiliteit te waarborgen en groei op lange termijn te bevorderen. Ze benadrukken de noodzaak om fiscale discipline te combineren met strategische investeringen en structurele hervormingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Europees Semester | Een jaarlijks cyclus waarin de Europese Commissie de economische en budgettaire beleidsplannen van de EU-lidstaten beoordeelt en specifieke aanbevelingen doet om economische onevenwichtigheden en begrotingsproblemen aan te pakken. | | Begrotingssaldo | Het verschil tussen de overheidsinkomsten en de overheidsuitgaven in een bepaalde periode. Een tekort ontstaat wanneer de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten, en een overschot wanneer de inkomsten hoger zijn dan de uitgaven. | | Primair saldo | Het begrotingssaldo exclusief de rentebetalingen op de overheidsschuld. Het geeft een beter beeld van de huidige begrotingsinspanningen van een overheid. | | CRB (Centrale Raad voor het Bedrijfsleven) | Een adviesorgaan dat zich bezighoudt met de Belgische overheidsfinanciën en economisch beleid, en aanbevelingen doet ter verbetering van de budgettaire houdbaarheid en economische prestaties. | | Productiviteitsverhogende investeringen | Investeringen die gericht zijn op het verhogen van de efficiëntie en output per eenheid input, wat kan leiden tot hogere economische groei en concurrentievermogen. | | Overheidsfinanciën | De financiën van de overheid, inclusief inkomsten (belastingen, bijdragen) en uitgaven (sociale zekerheid, publieke diensten, investeringen). | | Output | De totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie worden geproduceerd gedurende een bepaalde periode, vaak gemeten als het Bruto Binnenlands Product (BBP). | | Feedback-effecten | Effecten waarbij de uitkomst van een proces terugwerkt op het proces zelf, wat kan leiden tot versterking of verzwakking van het oorspronkelijke effect, zoals een daling van de output die leidt tot lagere overheidsinkomsten. | | Begrotingstekort | Het verschil tussen de overheidsuitgaven en de overheidsinkomsten, waarbij de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die landen samenbrengt om economisch beleid te bespreken, te analyseren en te coördineren, met als doel duurzame economische groei en werkgelegenheid te bevorderen. | | IMF (Internationaal Monetair Fonds) | Een internationale organisatie die financiële stabiliteit, internationale handel en economische groei bevordert door middel van monetaire samenwerking, financieel advies en het verlenen van leningen aan landen met betalingsproblemen. | | Stabiliteits- en Groeipact | Een reeks regels en procedures binnen de Europese Unie die bedoeld zijn om de budgettaire discipline van de lidstaten te waarborgen en buitensporige begrotingstekorten en overheidsschulden te voorkomen. | | General Escape Clause | Een bepaling binnen het Stabiliteits- en Groeipact die onder uitzonderlijke economische omstandigheden, zoals een ernstige economische neergang, toestaat dat lidstaten tijdelijk afwijken van de normale begrotingsregels. | | Landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSR) | Gedetailleerde aanbevelingen die de Europese Commissie jaarlijks geeft aan elke lidstaat, gericht op het aanpakken van economische en sociale uitdagingen en het verbeteren van de economische prestaties. | | Budgettaire houdbaarheid | De capaciteit van een overheid om haar financiële verplichtingen op lange termijn te voldoen zonder onevenredige lasten voor toekomstige generaties, voornamelijk door het beheren van de overheidsschuld en de uitgaven voor pensioenen en zorg. | | Arbeidsmarktbeleid | Beleid dat gericht is op het verbeteren van de werking van de arbeidsmarkt, inclusief maatregelen voor werkgelegenheid, omscholing, en het wegnemen van belemmeringen voor tewerkstelling. | | Klimaatbeleid | Beleid gericht op het verminderen van broeikasgasemissies en het aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering, vaak door middel van regelgeving, stimulansen en investeringen in duurzame technologieën. | | Entrepreneurship | Het proces van het starten en leiden van een bedrijf, met de bereidheid om financiële risico's te nemen in de hoop op winst. | | Procyclisch beleid | Economisch beleid dat de conjunctuurcyclus versterkt; bijvoorbeeld, het verhogen van belastingen of verlagen van overheidsuitgaven tijdens een recessie, wat de neergang verergert. | | Anticyclisch beleid | Economisch beleid dat gericht is op het stabiliseren van de economie door tegengesteld te reageren op de conjunctuurcyclus; bijvoorbeeld, het verlagen van belastingen of verhogen van overheidsuitgaven tijdens een recessie om de vraag te stimuleren. | | Macroprudentieel beleid | Beleid dat gericht is op het waarborgen van de stabiliteit van het financiële systeem als geheel, door middel van maatregelen die systemische risico's verminderen. | | Potentiële groei | De maximale duurzame groei die een economie kan realiseren zonder inflatoire druk, afhankelijk van factoren zoals kapitaal, arbeid en technologische vooruitgang. |

# Het europees semester en overheidsfinanciën in België Het Europees semester en overheidsfinanciën in België onderzoekt het raamwerk van het Europees semester, de specifieke aanbevelingen die aan België worden gedaan en de impact hiervan op de Belgische overheidsfinanciën en begrotingstekorten. ## 1. Het Europees semester ### 1.1 Definitie en doelstellingen Het Europees semester is een systeem dat in 2011 werd geïntroduceerd als reactie op de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. Het fungeert als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, met specifieke aandacht voor problemen met de overheidsfinanciën. Dit systeem werd ingesteld om de effecten van een eengemaakt monetair beleid, dat slechts één rentestand kan hanteren voor diverse economische realiteiten, op te vangen en te coördineren. Het moedigt een meer gericht toezicht op overheidsfinanciën aan door middel van landspecifieke aanbevelingen. ### 1.2 Indicatoren en componenten Het Europees semester kijkt naar diverse economische indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en de huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er ook een sociale component toegevoegd, met aandacht voor: * Armoede en sociale uitsluiting * Inkomensongelijkheid * Werkgelegenheid * Vooral de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). ### 1.3 Jaarlijkse cyclus De jaarlijkse cyclus van het Europees semester verloopt globaal als volgt: * **Herfstprognose:** De Europese Commissie publiceert haar herfstprognose voor de lidstaten. * **Europees Parlement:** Het Europees Parlement formuleert zijn opinie over deze prognoses. * **Maart:** De Raad geeft beleidsrichtlijnen (policy orientations). * **Vanaf maart/april:** De Commissie analyseert de situatie dieper per lidstaat, met extra focus op landen met significante tekorten of onevenwichtigheden. * **Mei:** Lidstaten leggen hun nationale plannen voor, wat resulteert in de Country Specific Recommendations (CSRs). ### 1.4 Evolutie en flexibilisering Hoewel de focus oorspronkelijk sterk lag op begrotingen, heeft het Europees semester zich aangepast. In 2020, met de uitbraak van de COVID-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit maakte het voor lidstaten mogelijk om tijdelijk af te wijken van de begrotingsregels en langetermijndoelstellingen, wat leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De semesters van 2021-2023 kenden een hernieuwde focus op begroting, mede door de Recovery and Resilience Facility. Er was ook een intentie om een "Europees Semester 2.0" te lanceren vóór de crisis, met meer aandacht voor sociale componenten, maar dit plan werd tijdelijk opzijgeschoven. #### 1.4.1 Kritiek op het begrotingskader Er is aanzienlijke kritiek op de strengheid van het begrotingskader. Het wordt gezien als potentieel procyclisch, wat innovatie, economische groei en klimaatbeleid kan bedreigen. Dalende overheidsinvesteringen, die essentieel zijn voor de groene transitie, kunnen het gevolg zijn. Er wordt gepleit voor een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, en voor anti-cyclisch beleid om de vraag tijdens crises te ondersteunen. Een te strenge focus op schuldafbouw kan economisch onnuttig zijn als de langetermijneffecten negatief zijn. ## 2. Specifieke aanbevelingen voor België (CSRs) De aanbevelingen van het Europees semester voor België zijn veelzijdig en richten zich op verschillende beleidsdomeinen. ### 2.1 Begrotingsbeleid en schuldhoudbaarheid België werd geconfronteerd met de noodzaak om zijn begrotingstekort te reduceren. Een belangrijk punt was het verbeteren van het primaire saldo en het structureel aanpakken van de uitgaven. * **Nominale groei van netto primaire overheidsuitgaven:** Er werd aangedrongen om de nominale groei van de netto primaire overheidsuitgaven te beperken, met als doel een jaarlijkse structurele aanpassing van een bepaald percentage van het bbp. * **Gebruik van meevallers:** Eventuele meevallers moesten worden aangewend om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * **Hervormingen voor houdbaarheid:** Voortzetting van hervormingen om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding te beperken. * **Verbetering publieke uitgaven:** Het verbeteren van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven, bijvoorbeeld via uitgaventoetsingen. * **Coördinatie begrotingsbeleid:** Verbetering van de coördinatie van het begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. #### 2.1.1 Belgische trajecten voor begrotingsconsolidatie Gezien de begrotingsuitdagingen werden er twee trajecten voorgesteld voor België: een consolidatie over 4 jaar of over 7 jaar. De autoriteiten konden kiezen welk traject ze volgden, waarbij recent werd meegedeeld dat België een 7-jarig traject mag doorlopen. Beide trajecten vereisen aanzienlijke inspanningen, herverdelingen en investeringen. Europa eist wel dat het tekort tegen 2029 onder de 3% van het bbp blijft. ### 2.2 Arbeidsmarkt en sociaal beleid Aanbevelingen richtten zich ook op het verbeteren van de werking van de arbeidsmarkt en het versterken van sociale inclusie. * **Wegnemen van werkbelemmeringen:** Het wegnemen van hindernissen om te werken en het versterken van de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * **Verbetering onderwijs en opleiding:** Het verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en het aanpakken van 'skills mismatches'. ### 2.3 Investeringen en economisch beleid Er was ook aandacht voor het stimuleren van productiviteitsverhogende investeringen en het versterken van het concurrentievermogen. * **Investeringsgerelateerd beleid:** Het toespitsen van investeringsgerelateerd economisch beleid op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek & innovatie, met name digitalisering. * **Mobiliteitsuitdagingen:** Het aangaan van mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. * **Vermindering administratieve druk:** Het verminderen van de regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector te vergroten. * **Productiviteitsinvesteringen:** Er werd expliciet gewezen op de noodzaak van meer productiviteitsverhogende investeringen en hervormingen. ### 2.4 Rol van sociale partners en overheden De aanbevelingen benadrukken het belang van dialoog en samenwerking. * **Betrokkenheid sociale partners:** De betrokkenheid van sociale partners en andere belanghebbenden wordt als essentieel beschouwd. * **Coördinatie overheid:** De noodzaak van coördinatie tussen de verschillende Belgische overheden wordt benadrukt. ### 2.5 Implementatie van aanbevelingen De evaluatie van de implementatie van de Country Specific Recommendations (CSRs) in België toonde een relatief lage opvolgingsgraad. Slechts een klein percentage van de aanbevelingen werd volledig geïmplementeerd. Dit was een punt van zorg voor de Europese Commissie en Raad, die hebben geprobeerd de implementatie te stimuleren door de uitbetaling van middelen uit de Recovery and Resilience Facility te koppelen aan de realisatie van deze aanbevelingen. België heeft hierdoor niet alle middelen kunnen ontvangen, omdat de implementatie van bepaalde aanbevelingen uitbleef. ## 3. Vergelijking met aanbevelingen van andere internationale organisaties Naast het Europees semester geven ook andere internationale organisaties, zoals de OESO en het IMF, aanbevelingen voor het Belgische economische beleid en de overheidsfinanciën. ### 3.1 OESO De OESO publiceert periodiek rapporten met aanbevelingen die sterk in lijn liggen met die van het Europees semester. Deze rapporten bieden een breder internationaal perspectief op de economische uitdagingen en beleidsopties. ### 3.2 IMF Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) publiceert ook landspecifieke rapporten, zoals het "Belgium 2023 Article IV Consultation". De hoofdpunten uit zo'n rapport omvatten vaak: * **Fiscale consolidatie:** Noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur front-loaded fiscale consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het sociale model te behouden. * **Efficiëntie van uitgaven en hervormingen:** Rationalisatie en verhoging van de efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Financiële stabiliteit:** Versterking van het macroprudentiële beleid, toezicht, crisisbeheer en de beoordeling van systeemrisico's om de economie te isoleren van macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Hervormingen in de arbeids- en productmarkten en vooruitgang in de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te beperken en uitdagingen op middellange termijn aan te pakken. De IMF-analyses bieden een diepgaande economische evaluatie en concrete beleidsadviezen voor de Belgische economie. De rapporten wijzen vaak op de noodzaak om de potentiële groei te verhogen door middel van structurele hervormingen, die ook helpen bij het beheersen van de overheidsfinanciën en het bevorderen van duurzame economische ontwikkeling. De lagere groei in de EU, in vergelijking met bijvoorbeeld de VS, is een punt van zorg voor economen. ## 4. Impact op Belgische overheidsfinanciën en begrotingstekorten Het Europees semester en de bijbehorende aanbevelingen hebben een directe impact op de Belgische overheidsfinanciën en de pogingen om begrotingstekorten te reduceren. ### 4.1 Noodzaak tot tekortreductie België werd geconfronteerd met structurele begrotingstekorten, wat leidde tot een stijgende overheidsschuldquote. Het Europees semester signaleert deze onevenwichtigheden en dringt aan op actie. ### 4.2 Trajecten en inspanningen De keuze voor een langer consolidatietraject (7 jaar) suggereert dat de benodigde aanpassingen aanzienlijk zijn en over een langere periode gespreid moeten worden. Dit vereist ingrijpende hervormingen en een strikter beheer van de overheidsuitgaven. De uitdaging ligt in het realiseren van deze consolidatie zonder de economische groei op korte termijn te veel te schaden, en met aandacht voor de sociale gevolgen. ### 4.3 Feedback-effecten Een daling van overheidsuitgaven ($G$) of een stijging van belastingen ($T$) kan op korte termijn de output ($Y$) doen dalen, wat leidt tot negatieve groeicijfers. Dit kan op zijn beurt weer een impact hebben op de overheidsfinanciën en -uitgaven, wat zorgt voor feedback-effecten. Het hanteren van een begrotingstraject vereist dus een zorgvuldige afweging van deze dynamieken. ### 4.4 Impact van monetaire beleidsevolutie Het monetaire beleid van de ECB heeft ook indirecte gevolgen. Een eengemaakt monetair beleid kan minder effectief zijn voor landen met verschillende economische cycli. Een restrictief fiscaal beleid in België zou normaliter kunnen worden gecompenseerd door een expansief monetair beleid, maar in een muntunie is dit minder flexibel. De noodzaak om onevenwichtigheden aan te pakken, zoals via het Europees semester, is deels ingegeven door de wens om gecoördineerd monetair beleid mogelijk te maken. ### 4.5 Budgettaire houdbaarheid en investeringen De aanbevelingen benadrukken de noodzaak om de budgettaire houdbaarheid van sociale zekerheidssystemen te waarborgen, terwijl er ook ruimte moet komen voor publieke investeringen. Dit is een delicate balans: te strikte begrotingsregels kunnen investeringen belemmeren, wat nefast is voor de groei op lange termijn, ondanks de positieve effecten op korte termijn voor de begroting. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, met focus op productiviteitsverhogende investeringen, is cruciaal voor de Belgische overheidsfinanciën. > **Tip:** Probeer bij het studeren de aanbevelingen van het Europees semester te koppelen aan de modellen en concepten uit de verschillende hoofdstukken van de cursus. Denk na over de economische effecten die kunnen optreden wanneer België specifieke aanbevelingen volgt. > **Voorbeeld:** Als een aanbeveling is om de regelgevende en administratieve druk op ondernemingen te verminderen, denk dan na over de potentiële effecten op de markup ($m$), concurrentie, investeringen en uiteindelijk op de aggregate supply ($AS$) en de output ($Y$). --- # Aanbevelingen van Europa voor België Hier is een samenvatting van de aanbevelingen van Europa voor België, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Aanbevelingen van Europa voor België Dit deel behandelt de landspecifieke aanbevelingen die België ontvangt via het Europees Semester, evenals de aanbevelingen van andere internationale organisaties zoals de OESO en het IMF, met focus op begrotingsdiscipline, arbeidsmarktbeleid, investeringen en regelgevende hervormingen. ### 2.1 Het Europees Semester: Kader en Doelstellingen Het Europees Semester is een kader dat sinds 2011 is ingesteld voor de afstemming van het economisch beleid binnen de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in economische ontwikkelingen en problemen met de overheidsfinanciën van lidstaten. Dit systeem werd ingevoerd naar aanleiding van de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. * **Doel:** Betere coördinatie van monetair beleid door het aanpakken van onevenwichtigheden, met meer toezicht op overheidsfinanciën. * **Indicatoren:** Het semester omvat indicatoren op het gebied van overheidsfinanciën, financiële sector (en huizenmarkt), concurrentievermogen, arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. * **Sociale component:** Sinds 2013 zijn sociale componenten toegevoegd, zoals armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights. Het proces verloopt via een jaarlijkse cyclus: de autumn forecast, een opinie van het Europees Parlement, richtlijnen van de Raad, en uiteindelijk landspecifieke aanbevelingen in mei, vooral voor landen met grote tekorten of onevenwichtigheden. #### 2.1.1 Evolutie en Impact van het Europees Semester Oorspronkelijk lag de focus sterk op begrotingen. Tijdens de COVID-19 pandemie werd de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd, waardoor landen tijdelijk konden afwijken van begrotingsregels om de economische gevolgen van de crisis op te vangen. De opleving van de focus op begrotingen kwam terug met de Recovery and Resilience Facility (RRF), die middelen koppelde aan de implementatie van landspecifieke aanbevelingen. > **Tip:** Houd er rekening mee dat de implementatiegraad van de landspecifieke aanbevelingen historisch laag is geweest, wat leidde tot pogingen om financiering via de RRF te koppelen aan concrete hervormingen. België kreeg in het kader van het Europees Semester de mogelijkheid om zijn begrotingstekort over een langere periode van zeven jaar te corrigeren, mits het tekort tegen 2029 onder de drie procent zou blijven. Deze langere termijn vereist echter nog steeds aanzienlijke inspanningen en hervormingen. ### 2.2 Landspecifieke Aanbevelingen voor België De aanbevelingen voor België richten zich op verschillende economische beleidsterreinen. #### 2.2.1 Begrotingsbeleid * **Nominale groei uitgaven:** Er was een aanbeveling om het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in een specifiek jaar niet boven een bepaald percentage uit te laten komen, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van een percentage van het bbp. Dit impliceert een beperking of verlaging van de overheidsuitgaven ($G$). * **Schuldafbouw:** Eventuele meevallers dienden gebruikt te worden om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * **Hervormingen pensioenen en langdurige zorg:** Voortzetting van hervormingen om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder andere door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding te beperken. * **Efficiëntie overheidsuitgaven en coördinatie:** Verbetering van de samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven door middel van uitgaventoetsingen en een betere coördinatie van begrotingsbeleid over alle overheidsniveaus heen, om ruimte te creëren voor openbare investeringen. > **Tip:** Wanneer de overheidsuitgaven ($G$) dalen, kan dit op korte termijn leiden tot een daling van de output ($Y$), wat een negatief feedback-effect kan hebben op de overheidsinkomsten en -uitgaven. #### 2.2.2 Arbeidsmarkt- en Onderwijsbeleid * **Wegnemen werkbelemmeringen:** Het wegnemen van hindernissen om te werken en het versterken van de doeltreffendheid van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * **Verbetering onderwijs en vaardigheden:** Het verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en het aanpakken van vaardighedentekorten (skills mismatches). * **Arbeidsmarkt en pensioenen:** Beperking van de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt kan de budgettaire houdbaarheid van pensioen- en langdurige zorgstelsels verbeteren en de arbeidsmarktparticipatie verhogen. #### 2.2.3 Investeringen en Klimaatbeleid * **Duurzaam vervoer en energietransitie:** Het investeringsgerelateerde economische beleid dient te worden toegespitst op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en de energietransitie. * **Onderzoek en innovatie:** Focus op onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * **Mobiliteitsuitdagingen:** Aangaan van groeiende mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. #### 2.2.4 Regelgeving en Ondernemerschap * **Vermindering administratieve druk:** Het verminderen van de regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren. * **Concurrentie in dienstensector:** Het vergroten van de concurrentie in de dienstensector, waaronder de detailhandel, de bouw en professionele diensten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups en een verhoogde productiviteit. ### 2.3 Aanbevelingen van OESO en IMF Naast de Europese Commissie geven ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor het Belgische economische beleid. #### 2.3.1 OESO-aanbevelingen De OESO publiceert een tweejaarlijks rapport met aanbevelingen die vaak sterk in lijn liggen met die van het Europees Semester. Deze aanbevelingen richten zich doorgaans op begrotingsdiscipline, hervormingen van de arbeids- en productmarkten en investeringen in duurzame groei. #### 2.3.2 IMF-aanbevelingen Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) publiceert periodiek landrappporten (zoals het Article IV Consultation Report voor België) met beleidsaanbevelingen. * **Begrotingsconsolidatie:** Het IMF benadrukt de noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur vooraanstaande begrotingsconsolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het redistributieve en solidair-georiënteerde sociale model van België te behouden. * **Rationalisatie uitgaven en efficiëntie:** Consolidatie dient gepaard te gaan met een rationalisatie en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus. * **Hervormingen:** Significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg zijn essentieel. * **Macroprudentieel beleid:** Versterking van toezicht, crisisbeheer en resolutievoorbereiding, het macroprudentieel kader en de beoordeling van systeemrisico's om de economie beter te beschermen tegen macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, en verdere vooruitgang in de groene transitie, zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van begrotingsconsolidatie te verzachten en uitdagingen op middellange termijn aan te pakken. > **Example:** De lagere groeiprognoses voor de EU in vergelijking met bijvoorbeeld de VS, zoals gepresenteerd in het IMF World Economic Outlook, onderstrepen de urgentie van structurele hervormingen om het groeipotentieel te verhogen. ### 2.4 Kritiek op het Begrotingskader Er is kritiek op het huidige begrotingskader, dat als te streng wordt beschouwd en potentieel pro-cyclisch beleid kan stimuleren in plaats van anti-cyclisch beleid. Een te strikt begrotingskader kan investeringen, innovatie en economische groei bedreigen, en kan de financiering van belangrijke beleidsthema's zoals de groene transitie ondermijnen. Een evenwicht zoeken tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie is dan ook cruciaal. --- # Evaluatie en implementatie van aanbevelingen Dit gedeelte behandelt de beoordeling van de mate waarin landspecifieke aanbevelingen door België worden geïmplementeerd en de impact van de Covid-19 pandemie op het Europees semester. ### 3.1 Het Europees semester en de Belgische context Het Europees semester is een systeem dat in 2011 is opgestart, ingegeven door de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het dient als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten, met als doel onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen en problemen met overheidsfinanciën van landen te signaleren en aan te pakken. Vanwege de beperkingen van een monetaire unie, waarbij een enkel monetair beleid voor diverse economische realiteiten moet gelden, is het cruciaal om economische onevenwichtigheden binnen lidstaten aan te pakken om een gecoördineerd monetair beleid te ondersteunen. Dit leidt tot meer toezicht op overheidsfinanciën. #### 3.1.1 Kerncomponenten en evolutie van het Europees semester Het Europees semester omvat een reeks indicatoren die betrekking hebben op overheidsfinanciën, de financiële sector (inclusief de huizenmarkt), concurrentievermogen, de arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. Sinds 2013 is hier een sociale component aan toegevoegd, met nadruk op armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, en verbeterde aandacht voor werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdarbeid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). Het proces van het Europees semester verloopt typisch als volgt: * **Herfstprognoses:** Europa publiceert herfstprognoses voor de lidstaten. * **Europese Parlement:** Het Europees Parlement formuleert hierover zijn mening. * **Raad:** In maart geeft de Raad beleidsrichtlijnen (policy orientations) over de economische koers. * **Commissie:** De Europese Commissie analyseert vervolgens gedetailleerder de situatie per lidstaat, met bijzondere aandacht voor landen met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. * **Lidstaten:** Lidstaten dienen hun plannen ter verbetering voor te leggen. * **Landspecifieke aanbevelingen:** In mei publiceert de Commissie de lands-specifieke aanbevelingen (Country-Specific Recommendations - CSRs) voor elke lidstaat. #### 3.1.2 Impact van de Covid-19 pandemie De Covid-19 pandemie heeft een aanzienlijke impact gehad op het verloop van het Europees semester. Vanaf 2020, toen de pandemie uitbrak, werd de focus initieel sterk gelegd op begrotingsdiscipline. In 2020 werd echter besloten dat, mits consensus tussen de lidstaten, de nadruk tijdelijk opzij kon worden geschoven. Op 20 maart 2020 activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact. Dit gaf landen tijdelijk de mogelijkheid om af te wijken van begrotingsregels en middellange-termijn doelstellingen (MLT-doelstellingen) vanwege de ernstige economische neergang. Dit leidde tot sterk oplopende overheidsschulden. De Europese Semesters van 2021-2023 focusten opnieuw meer op begroting, mede door de Recovery and Resilience Facility. Voorafgaand aan de pandemie, rond 2019, bestond het plan om een "Europees Semester 2.0" te lanceren, met meer aandacht voor de sociale component. Dit plan is echter tijdelijk aan de kant geschoven om eerst de economische onevenwichtigheden die door de pandemie waren ontstaan aan te pakken. > **Tip:** De strengere begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen, worden soms bekritiseerd omdat ze procyclisch beleid kunnen stimuleren en innovatie, economische groei en klimaatbeleid kunnen bedreigen, met name door een mogelijke daling van overheidsinvesteringen. ### 3.2 Landspecifieke aanbevelingen voor België en hun implementatie De landspecifieke aanbevelingen (CSRs) voor België, zoals geëvalueerd in februari 2020 en verder, hebben betrekking op diverse economische en fiscale gebieden. Echter, de implementatie hiervan blijkt een aanzienlijke uitdaging. #### 3.2.1 Belangrijkste aanbevelingen voor België (pre-Covid) De aanbevelingen uit het Europees semester voor België omvatten onder andere: 1. **Begrotingsdiscipline en schuldreductie:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven de 1,6% uitkomt, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bbp. Dit houdt in dat de overheidsuitgaven (G) beperkt of verminderd moeten worden. * Eventuele meevallers moeten gebruikt worden om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, onder meer door uitgaventoetsingen, en de coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. 2. **Arbeidsmarkt en sociale inclusie:** * De hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en de inclusiteit van de onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en de vaardigheden-mismatches aanpakken. 3. **Investeringen en concurrentievermogen:** * Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en energietransitie, en onderzoek en innovatie (R&D), met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan, met name via investeringen in nieuwe of bestaande vervoersinfrastructuur en sterkere prikkels om gebruik te maken van collectief vervoer en vervoer met lage emissies. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector, met name de detailhandel, de bouw en de professionele diensten, te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups en hogere concurrentiekracht. #### 3.2.2 Evaluatie van de implementatie in België Ondanks de duidelijke aanbevelingen van de Europese instanties, is de implementatie ervan in België opvallend laag. Uit evaluaties blijkt dat slechts ongeveer 3% van de specifieke aanbevelingen daadwerkelijk is geïmplementeerd in het Belgische beleid. De implementatie van bijvoorbeeld een "tax-shift" stuitte op aanzienlijke moeilijkheden. Het feit dat aanbevelingen jaar na jaar niet werden opgevolgd, baarde zowel de Europese Commissie als de Raad grote zorgen. Als reactie hierop werd de Recovery and Resilience Facility (de Europese middelen die na Covid-19 werden verstrekt) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving. Dit was een poging om de toekenning van middelen afhankelijk te maken van het realiseren van de lands-specifieke aanbevelingen. België kon hierdoor niet alle middelen volledig benutten, omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. > **Voorbeeld:** Een aanbeveling om de hindernissen om te werken weg te nemen en de doeltreffendheid van het actief arbeidsmarktbeleid te versterken, kan worden gekoppeld aan modellen die de impact van arbeidsmarktparticipatie op de output en overheidsfinanciën analyseren. Een verbeterd onderwijs- en opleidingssysteem kan de investering in humaan kapitaal verhogen, wat op lange termijn leidt tot hogere productiviteit en innovatie. #### 3.2.3 Aanbevelingen voor de Eurozone en België (2025-2026) In latere Europese Semesters, zoals de aanbevelingen voor de Eurozone voor 2026 en specifieke aanbevelingen voor 2025-2026, blijft het doel om de Belgische begroting in evenwicht te krijgen een centraal thema. Deze aanbevelingen kunnen wederom gekoppeld worden aan de diverse economische modellen die in de cursus zijn behandeld, met het oog op het analyseren van de verwachte effecten van beleidswijzigingen. ### 3.3 Andere internationale aanbevelingen: OESO en IMF Naast het Europees semester geven ook andere internationale organisaties aanbevelingen voor het Belgische economische beleid, die sterk in lijn liggen met die van de EU. #### 3.3.1 OESO-rapporten De OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) publiceert tweejaarlijkse rapporten met aanbevelingen voor haar lidstaten, waaronder België. Deze aanbevelingen sluiten nauw aan bij de thema's en doelstellingen van het Europees semester, gericht op het verbeteren van de economische structuur en beleidscoördinatie. #### 3.3.2 IMF-rapporten Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) maakt eveneens landenrapporten, zoals het "Belgium 2023 Article IV Consultation: Press Release, Staff Report, and Statement by the Executive Director for Belgium". Hoofdpunten uit het IMF-rapport van december 2023 benadrukken de noodzaak van: * **Fiscale consolidatie:** Aanhoudende en idealiter front-loaded fiscale consolidatie is nodig om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische redistributieve en solidariteitsgerichte sociale model te behouden. * **Efficiëntie van uitgaven en hervormingen:** De consolidatie moet gepaard gaan met rationalisatie en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Financiële stabiliteit:** Versterking van toezicht, crisisbeheer en resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systeemrisico's om de economie beter te isoleren van macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang in de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en middellange-termijn uitdagingen aan te pakken. > **Tip:** De groeiprognozes voor de Verenigde Staten worden vaak als stuk hoger ervaren dan die voor de EU. Deze lagere groei in de EU baart veel economen zorgen en kan de noodzaak voor structurele hervormingen en gerichte investeringen onderstrepen. --- # Internationale economische rapporten en aanbevelingen Dit document bespreekt de rapporten en aanbevelingen van internationale organisaties zoals de OESO en het IMF met betrekking tot de Belgische economie, met een focus op het Europees Semester. ## 4. Het Europees Semester Het Europees Semester is een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten, opgericht in 2011 als reactie op de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen en problemen met de overheidsfinanciën. Dit is cruciaal voor het monetaire beleid binnen de eurozone, waar één rentevoet geldt voor verschillende economische realiteiten. Het systeem is ontworpen om landen te helpen hun overheidsfinanciën beter te beheren en onevenwichtigheden aan te pakken, zodat een gecoördineerd monetair beleid mogelijk blijft. ### 4.1 Doelstellingen en indicatoren van het Europees Semester Het Europees Semester richt zich op verschillende indicatoren: * Overheidsfinanciën * Financiële sector en de huizenmarkt * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er ook een sociale component toegevoegd, met aandacht voor armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en vooral de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). ### 4.2 Het proces van het Europees Semester Het proces van het Europees Semester omvat verschillende stappen: * **Autumn forecast:** De Europese Commissie publiceert prognoses voor de lidstaten. * **Europese Parlement:** Formuleert een opinie over de economische situatie. * **Raad:** Geeft beleidsrichtlijnen (policy orientations) in maart. * **Commissie:** Onderzoekt de situatie van lidstaten in meer detail, met name die met grote tekorten of onevenwichtigheden. * **Lidstaten:** Leggen hun plannen voor. * **Country Specific Recommendations (CSR):** In mei publiceert de Commissie landspecifieke aanbevelingen. Tijdens onderhandelingen benadrukt Europa de noodzaak van begrotingsinspanningen. Zonder inspanningen kan het begrotingstekort oplopen tot wel zes procent van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Het 7-jarig traject dat België mag doorlopen, vereist echter dat het tekort tegen 2029 onder de drie procent blijft. #### 4.2.1 Evaluatie en aanbevelingen voor België De evaluatie van de implementatie van de CSR voor België toonde aan dat slechts een klein percentage van de aanbevelingen daadwerkelijk werd geïmplementeerd. Dit zorgde voor bezorgdheid bij de Commissie en de Raad. De Recovery and Resilience Facility, Europese middelen die na Covid-19 werden toegekend, werd gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving, als poging om de middelen afhankelijk te maken van de realisatie van de landspecifieke aanbevelingen. België kon hierdoor niet alle middelen volledig innen omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. ##### 4.2.1.1 Specifieke aanbevelingen (voorgaande jaren) De landspecifieke aanbevelingen voor België omvatten typisch de volgende punten: * **Begrotingsconsolidatie:** * Het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven beperken (bijvoorbeeld tot niet boven 1,6% in 2020), wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het BBP. Dit impliceert het beperken van overheidsuitgaven ($G$) of het laten zakken ervan. * Eventuele meevallers gebruiken om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen doorvoeren om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven verbeteren door middel van uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Hindernissen om te werken wegnemen en de effectiviteit van actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. Dit kan gekoppeld worden aan de activatie van de beroepsbevolking. * De prestaties en inclusiviteit van de onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en vaardigheden-mismatches aanpakken. Dit raakt aan menselijk kapitaal ($H$) en kan leiden tot meer innovatie en betere research & development (R&D) door een hoger opgeleide beroepsbevolking. * **Investeringen en duurzaamheid:** * Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer, inclusief verbetering van spoorweginfrastructuur, decarbonisatie en energietransitie, en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. Dit wordt soms aangeduid met 'klimacro'. * **Ondernemerschap en concurrentie:** * De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan via investeringen in vervoersinfrastructuur en sterkere prikkels voor collectief en emissiearm vervoer. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector te vergroten, zoals in de detailhandel, bouw en professionele diensten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups ($M$) en meer concurrentie. > **Tip:** Bij het bestuderen van deze aanbevelingen, probeer de effecten te koppelen aan de economische modellen en concepten die in de cursus zijn behandeld. Denk aan de impact op productie, consumptie, investeringen, werkgelegenheid en inflatie. ##### 4.2.1.2 Impact van begrotingsbeleid Een beperking van de overheidsuitgaven ($G$) kan op korte termijn leiden tot een daling van de output ($Y$), wat negatieve groeicijfers kan veroorzaken en via feedback-effecten de overheidsinkomsten en -uitgaven verder kan beïnvloeden. Anderzijds kan een daling van $G$ de handelsbalans verbeteren. Het concept van 'backloading' verwijst naar het moment waarop de verwachte positieve effecten van beleidsmaatregelen zich manifesteren. #### 4.2.2 Europees Semester 2.0 en Covid-19 Vlak voor de Covid-19 pandemie werd een 'Europees Semester 2.0' voorgesteld, met meer aandacht voor sociale componenten. Door de pandemie werd dit plan tijdelijk opzij geschoven om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. De Covid-19 pandemie leidde in maart tot de activering van de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact. Dit liet lidstaten tijdelijk afwijken van begrotingsregels, wat resulteerde in sterk oplopende overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 hadden een focus op begrotingsdiscipline, mede via de Recovery and Resilience Facility. ##### 4.2.2.1 Kritiek op begrotingskaders Er is kritiek op de te strikte begrotingskaders, die als procyclisch beleid worden beschouwd. Een te streng begrotingskader zou anti-cyclisch beleid belemmeren, wat noodzakelijk is om dalende vraag tijdens een crisis op te vangen. Bovendien bedreigen deze kaders investeringen, innovatie en klimaatbeleid. Het risico bestaat dat een te sterke focus op schuldafbouw op korte termijn een te hoge kost heeft in termen van langetermijneffecten, waardoor het economisch onnuttig wordt. Er wordt gezocht naar een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie. > **Tip:** Begrijp de spanning tussen budgettaire discipline (schuldafbouw, tekortbeperking) en de noodzaak van overheidsinvesteringen voor groei, innovatie en klimaatbeleid. Dit is een cruciaal beleidsdilemma. ## 5. Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten die vergelijkbaar zijn met de aanbevelingen van het Europees Semester, met een sterke afstemming op de Europese aanbevelingen. Deze rapporten bieden analyses en beleidsadviezen voor lidstaten, waaronder België. ## 6. Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF produceert ook rapporten met aanbevelingen voor landen, zoals het "Article IV Consultation" voor België. Hoofdpunten uit een rapport uit december 2023 benadrukken de noodzaak van aanhoudende en bij voorkeur voorwaartsgerichte fiscale consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het Belgische sociale model te behouden. Dit moet gepaard gaan met een rationalisering en efficiëntieverhoging van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. Het IMF verwelkomt recente macroprudentiële beleidsaanscherpingen om systemische risico's tegen te gaan en benadrukt het belang van versterking van supervisie, crisisbeheer en resolutiebereidheid. Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten, alsook verdere vooruitgang in de energietransitie, worden gezien als cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te verzachten en middellange termijn uitdagingen aan te pakken. > **Voorbeeld:** Het IMF's World Economic Outlook toont vaak een verschil in groeiprognoses tussen de VS en de EU. Lagere groei in de EU is een punt van zorg voor veel economen en kan leiden tot specifieke aanbevelingen gericht op het stimuleren van de Europese economische activiteit. Het is belangrijk om de aanbevelingen van deze internationale organisaties te koppelen aan de verschillende economische modellen en theorieën die in de cursus zijn behandeld om een dieper inzicht te krijgen in hun onderbouwing en mogelijke effecten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Europees Semester | Een jaarlijks proces binnen de Europese Unie waarbij de lidstaten hun economische en begrotingsbeleid afstemmen en specifieke aanbevelingen ontvangen om onevenwichtigheden en problemen aan te pakken. | | Primair Saldo | Het begrotingstekort of -overschot van een overheid, exclusief de rentelasten op de staatsschuld. Een verbetering van het primair saldo betekent een kleinere tekort of een grotere overschot vóór rentebetalingen. | | Begrotingstekort | Het verschil tussen de overheidsuitgaven en de overheidsinkomsten in een bepaalde periode. Een tekort ontstaat wanneer de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten. | | CRB (Centrale Raad voor het Bedrijfsleven) | Een adviesorgaan dat de Belgische regering adviseert over economische en sociale kwesties, inclusief de overheidsfinanciën. | | Productiviteitsverhogende investeringen | Investeringen die gericht zijn op het verhogen van de output per eenheid input, zoals investeringen in technologie, onderwijs en infrastructuur. | | Sociale partners | Vertegenwoordigers van werknemers (vakbonden) en werkgevers (werkgeversorganisaties) die betrokken zijn bij het sociaal-economisch overleg. | | Output | De totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie wordt geproduceerd in een bepaalde periode. | | Begrotingsdiscipline | Het naleven van regels en beperkingen met betrekking tot overheidsuitgaven en schulden, met als doel de overheidsfinanciën stabiel te houden. | | Stabiliteits- en Groeipact | Een reeks regels binnen de eurozone die bedoeld zijn om de begrotingsdiscipline te handhaven en buitensporige begrotingstekorten en overheidsschulden te voorkomen. | | Country Specific Recommendations (CSR) | Landspecifieke aanbevelingen die door de Europese Commissie worden gedaan aan elke lidstaat als onderdeel van het Europees semester, gericht op het aanpakken van economische en sociale uitdagingen. | | Overheidsschuldquote | De verhouding tussen de totale overheidsschuld en het Bruto Binnenlands Product (BBP) van een land, uitgedrukt in een percentage. | | Arbeidsmarktbeleid | Beleid dat gericht is op het verbeteren van de functionering van de arbeidsmarkt, inclusief werkgelegenheid, werkloosheid en de efficiëntie van arbeidsbemiddeling. | | Concurrentievermogen | Het vermogen van een land of bedrijf om te concurreren op internationale markten, gebaseerd op factoren zoals productiviteit, kosten en innovatie. | | Decarbonisatie | Het proces van het verminderen van de uitstoot van kooldioxide ($CO_2$) en andere broeikasgassen, vaak door over te schakelen op hernieuwbare energiebronnen. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die landen met een markteconomie samenbrengt om beleid te bespreken en te coördineren, met als doel economische groei en ontwikkeling te bevorderen. | | IMF (Internationaal Monetair Fonds) | Een internationale organisatie die wereldwijde monetaire samenwerking bevordert, financiële stabiliteit waarborgt en internationale handel faciliteert. Het verleent ook financiële steun aan landen met betalingsproblemen. | | Fiscal Consolidation | Beleid gericht op het verminderen van het begrotingstekort en de overheidsschuld, meestal door bezuinigingen op overheidsuitgaven en/of belastingverhogingen. | | Macroprudentieel beleid | Beleid dat gericht is op het beheersen van systeemisico's in het financiële stelsel, om financiële stabiliteit te waarborgen. | | Potentiële groei | De maximale economische groei die een economie kan realiseren zonder inflatoire druk te veroorzaken, gebaseerd op de beschikbare productiefactoren zoals arbeid, kapitaal en technologie. | | Steady-state | Een economische toestand waarin belangrijke macro-economische variabelen, zoals kapitaalvoorraad en output, constant blijven op de lange termijn. | | Maastrichtnormen | Criteria die zijn vastgesteld in het Verdrag van Maastricht die landen moeten naleven om deel te mogen nemen aan de eurozone, met betrekking tot begrotingstekorten, overheidsschuld, inflatie en rentetarieven. | | Anti-cyclisch beleid | Economisch beleid dat gericht is op het tegengaan van de conjunctuurcycli, door tijdens een recessie de vraag te stimuleren en tijdens een hoogconjunctuur de vraag af te remmen. | | Pro-cyclisch beleid | Economisch beleid dat de conjunctuurcycli versterkt, door tijdens een recessie bezuinigingen door te voeren en tijdens een hoogconjunctuur de uitgaven te verhogen. |

# Het Europees Semester en overheidsfinanciën in België Dit document behandelt de rol van het Europees Semester in het adviseren van lidstaten, met een specifieke focus op de Belgische overheidsfinanciën, begrotingstekorten en de aanbevelingen die door Europese instanties worden gedaan. ## 1. Het Europees Semester en overheidsfinanciën in België ### 1.1 De rol van het Europees Semester Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is opgestart, ingegeven door de eurocrisis en de instelling van een Europees monetair noodfonds. Het dient als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, evenals problemen met de overheidsfinanciën. Dit systeem wordt gebruikt om het monetaire beleid beter te kunnen voeren, aangezien een muntunie met één rentetarief van de ECB te maken heeft met uiteenlopende economische realiteiten in de lidstaten. #### 1.1.1 Indicatoren en componenten van het Europees Semester Het Europees Semester richt zich op diverse indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en de huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er een toenemende aandacht voor de sociale component, zoals armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). #### 1.1.2 Procedure van het Europees Semester De procedure begint in de herfst met de Autumn Forecast over de lidstaten. Vervolgens formuleert het Europees Parlement zijn opinie. In maart geeft de Raad richtlijnen (policy orientations) over de economische beleidslijnen. Daarna kijkt de Commissie, met name voor landen met de grootste tekorten en onevenwichtigheden, gedetailleerder naar de situatie. Lidstaten moeten hun plannen voorleggen, wat in mei leidt tot landspecifieke aanbevelingen (country-specific recommendations - CSR). #### 1.1.3 Evolutie van het Europees Semester Oorspronkelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020, als reactie op de COVID-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de "general escape clause" in het Stabiliteits- en Groeipact. Dit maakte het voor landen mogelijk om tijdelijk af te wijken van de begrotingsregels en de meerjarenbegrotingsdoelstellingen, wat leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 focusten op begroting in het kader van de Recovery and Resilience Facility. Vlak voor de coronapandemie was er een plan om een "semester 2.0" te lanceren met meer aandacht voor sociale componenten, maar dit is tijdelijk op de achtergrond geschoven om eerst de economische onevenwichtigheden aan te pakken. ### 1.2 Belgische overheidsfinanciën binnen het Europees Semester België heeft herhaaldelijk te maken gehad met substantiële begrotingstekorten, wat aanleiding gaf tot specifieke aanbevelingen vanuit Europese instanties. #### 1.2.1 Belgische begrotingstrajecten en tekorten In het verleden kon de Belgische regering niet altijd een adequate begroting voorleggen, wat leidde tot de noodzaak voor langetermijntrajecten om de overheidsfinanciën op orde te krijgen. Er werden trajecten van 4 of 7 jaar voorgesteld, die beide aanzienlijke inspanningen vereisten. Recentelijk is België toegestaan een 7-jarig traject te volgen, met als eis dat het begrotingstekort tegen 2029 onder de 3% van het bruto binnenlands product (bbp) zal dalen. De Centrale Raad voor het Bedrijfsleven (CRB) heeft aangegeven dat deze trajecten bijzondere inspanningen, herstructureringen en investeringen zullen vergen. De CRB benadrukt het belang van productiviteitsverhogende investeringen en hervormingen, alsook de noodzaak van coördinatie tussen de verschillende Belgische overheden. De betrokkenheid van sociale partners en andere belanghebbenden wordt als essentieel beschouwd. > **Tip:** De CRB speelt een cruciale rol bij het beoordelen van de Belgische overheidsfinanciën en het formuleren van beleidsadviezen binnen het kader van het Europees Semester. #### 1.2.2 Aanbevelingen voor België Europese instanties zoals de OESO en het IMF geven eveneens aanbevelingen voor België, die vaak in lijn liggen met die van de Europese Commissie. **Specifieke aanbevelingen voor België (gebaseerd op het Europees Semester 2019 en later):** * **Begrotingsdiscipline:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven niet boven een bepaald percentage uitkomt (bv. 1,6% in 2020), wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van het bbp (bv. 0,6%). Dit impliceert het beperken van overheidsuitgaven ($G$) of het laten dalen ervan. * Eventuele meevallers gebruiken om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen doorvoeren om de budgettaire houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, met name door middel van uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarkt en sociale inclusie:** * Hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en vaardighedenmismatches aanpakken. * **Investeringen en concurrentievermogen:** * Investeringsgerelateerd economisch beleid toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * Mobiliteitsuitdagingen aangaan via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief vervoer en vervoer met lage emissies. * Regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie te vergroten in sectoren zoals detailhandel, bouw en professionele diensten. #### 1.2.3 Uitdagingen bij de implementatie van aanbevelingen Er is gebleken dat de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen in België traag verloopt. Slechts een klein percentage van de aanbevelingen wordt daadwerkelijk geïmplementeerd, zoals de fiscale hervorming (tax-shift), die op weerstand stuit. Dit gebrek aan opvolging baarde de Commissie en de Raad zorgen. Om dit te verbeteren, werd de toekenning van middelen uit de Recovery and Resilience Facility (na COVID-19) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in nationale regelgeving. België heeft hierdoor niet alle middelen kunnen innen, omdat niet alle aanbevelingen waren gerealiseerd. #### 1.2.4 Kritiek op het begrotingskader Er is ook kritiek op de striktheid van het begrotingskader, dat mogelijk leidt tot procyclisch beleid in plaats van anticyclisch beleid dat nodig is om economische crises te bestrijden. Een te streng begrotingskader kan investeringen, innovatie en klimaatbeleid bedreigen, alsook leiden tot dalende overheidsinvesteringen. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie is cruciaal, vooral bij een verwachte daling van de vraag en de noodzaak voor investeringen in de groene transitie (bv. het nastreven van 1% bbp aan investeringen). #### 1.2.5 Rapportage van OESO en IMF De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten die in lijn liggen met de aanbevelingen van het Europees Semester. Het IMF maakt eveneens rapporten met aanbevelingen voor landen, waaronder België (bv. het Country Report Belgium, december 2023). Deze rapporten benadrukken de noodzaak van: * Aanhoudende en idealiter vooraanstaande fiscale consolidatie ter ondersteuning van desinflatie, het herstellen van buffers en het terugdringen van de schuld, met behoud van het sociale model. * Rationalisatie en efficiëntie van overheidsuitgaven op alle niveaus. * Significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * Versterking van toezicht, crisisbeheer en resolutiebereidheid, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systeemrisico's om de economie te beschermen tegen macrofinanciële schokken. * Structurele hervormingen in de arbeids- en productmarkten en vooruitgang in de groene transitie om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en uitdagingen op middellange termijn aan te pakken. ### 1.3 Impact van overheidsfinanciën op de economie Veranderingen in overheidsfinanciën, zoals een daling van overheidsuitgaven ($G$) of een stijging van de belastingen ($T$), kunnen op korte termijn de output ($Y$) doen dalen. Dit kan leiden tot negatieve groeicijfers en indirecte feedbackeffecten hebben op de overheidsinkomsten en -uitgaven. Het concept van "backloading" verwijst naar situaties waarin aanpassingen positief worden gezien door veranderende verwachtingen. Het is belangrijk om de economische impact van deze maatregelen te analyseren, met name de mogelijke negatieve gevolgen voor investeringen en groei op lange termijn. > **Example:** Een beleidsmaatregel die leidt tot een significante verlaging van overheidsinvesteringen in infrastructuur kan op korte termijn de overheidsfinanciën verbeteren, maar op lange termijn de productiviteit en het groeipotentieel van de economie schaden. Het Europees Semester speelt een cruciale rol in het sturen van het economisch beleid van lidstaten, met een specifieke focus op het waarborgen van stabiele en houdbare overheidsfinanciën, hoewel de effectieve implementatie een voortdurende uitdaging blijft. --- # Landspecifieke aanbevelingen voor België Dit deel van de analyse gaat dieper in op de concrete aanbevelingen die aan België zijn gedaan vanuit het Europees Semester, gericht op diverse economische en sociale beleidsterreinen, en de implementatie daarvan. ### 2.1 Het Europees Semester en de rol van aanbevelingen Het Europees Semester is een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten, opgestart in 2011 naar aanleiding van de eurocrisis. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen en problemen met de overheidsfinanciën van landen. Dit systeem werd ingevoerd om het monetaire beleid beter te kunnen voeren binnen de muntunie, waar één rentevoet van de Europese Centrale Bank (ECB) voor alle lidstaten geldt, ondanks uiteenlopende economische realiteiten. Het Europees Semester voorziet in landspecifieke aanbevelingen om deze problemen aan te pakken en houdt toezicht op de overheidsfinanciën. #### 2.1.1 Indicatoren en evolutie van het Europees Semester Oorspronkelijk focuste het Europees Semester op indicatoren gerelateerd aan overheidsfinanciën, de financiële sector (en huizenmarkt), concurrentievermogen, arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. Sinds 2013 is hier een sociale component aan toegevoegd, met aandacht voor armoede en sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdwerkloosheid, mede onder invloed van de European Pillar of Social Rights (2017). Het proces start met de herfstrapporten van de Europese Commissie over de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover zijn opinie, en de Raad geeft in maart beleidsrichtlijnen. Daarna kijkt de Commissie gedetailleerder naar lidstaten met de grootste tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten dienen hun plannen in, wat leidt tot de landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs) in mei. In 2020, door de Covid-19 pandemie, activeerde de Europese Commissie de 'general escape clause' van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit liet landen toe tijdelijk af te wijken van begrotingsregels vanwege de ernstige economische neergang, wat leidde tot een sterke stijging van de overheidsschulden. De Europese Semesters 2021-2023 kenden een focus op begrotingen in het kader van de Recovery and Resilience Facility. #### 2.1.2 Landspecifieke aanbevelingen voor België (evaluatie 2019-2020) In het kader van het Europees Semester 2019 werden specifieke aanbevelingen gedaan aan België, die in februari 2020 geëvalueerd werden. * **Begrotingsdiscipline en schuldreductie:** * Zorgen dat het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 niet boven de 1,6% uitkwam, wat een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bbp vereiste. Dit impliceert het beperken van de stijging van de overheidsuitgaven ($G$) of het laten dalen ervan. * Eventuele meevallers gebruiken om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van de stelsels voor langdurige zorg en pensioenen te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken. * De samenstelling en efficiëntie van de publieke uitgaven verbeteren, met name door middel van uitgaventoetsingen. * De coördinatie van het begrotingsbeleid door alle overheidsniveaus verbeteren om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarkt en onderwijs:** * Hindernissen om te werken wegnemen en de doeltreffendheid van een actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en mensen met een migratieachtergrond. * De prestaties en de inclusie van de onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en de vaardigheden-mismatches aanpakken. * **Investeringen en concurrentievermogen:** * Het investeringsgerelateerde economische beleid toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur, decarbonisatie, energietransitie) en onderzoek en innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. * De groeiende mobiliteitsuitdagingen aangaan, met name via investeringen in vervoersinfrastructuur en het stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. * De regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en de concurrentie in de dienstensector (detailhandel, bouw, professionele diensten) te vergroten. Dit kan leiden tot lagere mark-ups ($M$). #### 2.1.3 Implementatie van aanbevelingen De evaluatie van de implementatie van de landspecifieke aanbevelingen (CSRs) voor België toonde aan dat slechts een klein percentage van de aanbevelingen daadwerkelijk werd geïmplementeerd. Dit was een punt van zorg voor de Europese Commissie en de Raad. Om de implementatie te bevorderen, werden de middelen uit de Recovery and Resilience Facility (RRF) gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving. België kon daardoor niet alle middelen volledig benutten omdat niet alle aanbevelingen waren geïmplementeerd. ### 2.2 Aanbevelingen van andere internationale instellingen Naast het Europees Semester doen ook andere internationale organisaties als de OESO en het IMF aanbevelingen voor het economisch beleid van België. #### 2.2.1 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO brengt tweejaarlijkse rapporten uit met aanbevelingen voor haar lidstaten, die sterk in lijn liggen met de aanbevelingen van het Europees Semester. Deze aanbevelingen zijn gericht op het verbeteren van de economische prestaties en het aanpakken van specifieke uitdagingen in de lidstaten. #### 2.2.2 Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert periodiek landrapporten, zoals het "Belgium 2023 Article IV Consultation". De hoofdpunten van het IMF-rapport (december 2023) voor België omvatten: * **Begrotingsconsolidatie:** Noodzaak van aanhoudende, en bij voorkeur vooraanstaande, budgettaire consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische sociaal model te behouden. * **Efficiëntie van overheidsuitgaven:** Rationalisering en grotere efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus. * **Hervormingen:** Significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Macroprudentieel beleid:** Versterking van het macroprudentiële toezicht, crisisbeheer, resolutiebereidheid en systeemrisicoanalyse om de economie te beschermen tegen macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structuurhervormingen op de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang in de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van begrotingsconsolidatie te verzachten en middellangetermijnuitdagingen aan te pakken. ### 2.3 Kritiek op begrotingskaders en de zoektocht naar balans Er is kritiek op de strengheid van begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen, die als procyclisch kunnen worden beschouwd. Een te strikt begrotingskader zou op lange termijn investeringen, innovatie en economische groei kunnen schaden, evenals het klimaatbeleid. Daarentegen wordt betoogd dat anti-cyclisch beleid, waarbij tijdens een recessie de vraag wordt ondersteund door overheidsuitgaven, noodzakelijk is om crises te bestrijden. Het vinden van een evenwicht tussen begrotingsdiscipline en budgettaire expansie, en tussen korte-termijn begrotingsdoelstellingen en lange-termijn investeringsbehoeften (bijvoorbeeld voor de groene transitie), blijft een uitdaging. De noodzaak voor investeringen in de groene transitie wordt geschat op ongeveer 1% van het bbp. > **Tip:** Probeer bij het bestuderen van de aanbevelingen voor België na te denken over hoe deze gekoppeld kunnen worden aan de economische modellen en concepten die in de cursus zijn behandeld. Bijvoorbeeld, aanbevelingen rond arbeidsmarktactivatie kunnen gekoppeld worden aan modellen van de arbeidsmarkt en de impact op de output ($Y$). Hervormingen in onderwijs en R&D kunnen de productiefunctie en potentiële groei beïnvloeden. > **Voorbeeld:** Als België de aanbeveling opvolgt om hindernissen om te werken weg te nemen, kan dit leiden tot een hogere participatiegraad op de arbeidsmarkt. Dit kan de totale output ($Y$) verhogen, de overheidsfinanciën verbeteren door hogere belastinginkomsten en lagere uitkeringen, en een positief effect hebben op het primaire saldo. --- # Internationale economische adviezen voor België Dit onderdeel verkent de adviezen en rapporten van internationale organisaties zoals de OESO en het IMF met betrekking tot het Belgische economische beleid en de overheidsfinanciën, met een focus op het Europees Semester. ### 3.1 Het Europees Semester: kader voor economisch beleid Het Europees Semester is een kader dat in 2011 werd ingesteld naar aanleiding van de eurocrisis, met als doel de economische beleidsafstemming tussen EU-lidstaten te faciliteren en onevenwichtigheden in de economische ontwikkeling en overheidsfinanciën te signaleren en aan te pakken. Het systeem speelt een cruciale rol bij het beter kunnen voeren van het monetaire beleid binnen de eurozone, waar één monetair beleid geldt voor diverse economische realiteiten. **Kernaspecten van het Europees Semester:** * **Doelstellingen:** Het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economie en problemen met overheidsfinanciën. Dit is van belang omdat de enkele rentestand van de ECB niet kan voldoen aan de noden van alle lidstaten met verschillende economische situaties. * **Indicatoren:** Het semester kijkt naar diverse indicatoren, waaronder overheidsfinanciën, de financiële sector, concurrentievermogen, arbeidsmarkt, onderwijs en openbaar bestuur. Sinds 2013 zijn ook sociale componenten zoals armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid en werkloosheid, met name bij jongeren, toegevoegd. * **Proces:** Het proces start met de herfstprognoses van de Europese Commissie. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart beleidsrichtlijnen geeft. De Commissie analyseert vervolgens per lidstaat, met extra aandacht voor landen met grote tekorten en onevenwichtigheden. Lidstaten dienen plannen in, wat leidt tot landspecifieke aanbevelingen (country-specific recommendations - CSRs) in mei. * **Evolutie:** Aanvankelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020 werd de "general escape clause" van het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd als gevolg van de COVID-19 pandemie, waardoor landen tijdelijk konden afwijken van begrotingsregels. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich op begrotingen in het kader van de Recovery and Resilience Facility. #### 3.1.1 Landspecifieke aanbevelingen voor België De landspecifieke aanbevelingen voor België, zoals geëvalueerd in het kader van het Europees Semester, wijzen op een noodzaak tot aanzienlijke inspanningen. **Aanbevelingen (gebaseerd op 2019/2020 context):** * **Begrotingsconsolidatie:** Beperken van de nominale groei van netto primaire overheidsuitgaven, streven naar een jaarlijkse structurele aanpassing van het BBP en eventuele meevallers gebruiken voor schuldvermindering. Het is cruciaal om de overheidsschuldquote sneller te verminderen. * **Hervormingen voor budgettaire houdbaarheid:** Waarborgen van de houdbaarheid van stelsels voor langdurige zorg en pensioenen, onder meer door beperking van vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt. * **Verbetering van publieke uitgaven:** Vergroten van de efficiëntie van publieke uitgaven door middel van uitgaventoetsingen en verbeteren van de coördinatie van begrotingsbeleid tussen alle overheidsniveaus om ruimte te creëren voor openbare investeringen. * **Arbeidsmarktbeleid:** Wegnemen van hindernissen om te werken en versterken van actief arbeidsmarktbeleid, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en personen met een migratieachtergrond. * **Onderwijs en opleiding:** Verbeteren van de prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen en aanpakken van vaardigheidstekorten (skills mismatches). * **Investeringsbeleid:** Toespitsen van investeringsgerelateerd economisch beleid op duurzaam vervoer (inclusief spoorinfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie, onderzoek en innovatie (met name digitalisering), rekening houdend met regionale verschillen. * **Mobiliteit en regelgeving:** Aanpakken van mobiliteitsuitdagingen via investeringen in vervoersinfrastructuur en stimuleren van collectief en emissiearm vervoer. Verminderen van regelgevende en administratieve druk om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie te vergroten in de dienstensector. **Implementatie van aanbevelingen:** De implementatie van deze aanbevelingen verloopt vaak traag. Slechts een klein percentage wordt daadwerkelijk geïmplementeerd in het beleid. Om dit te stimuleren, werden middelen uit de Recovery and Resilience Facility gekoppeld aan de implementatie van landspecifieke aanbevelingen. Dit beleid werd in de praktijk nog niet volledig gevolgd door België, waardoor niet alle middelen konden worden verkregen. **Kritiek op begrotingskaders:** Er is kritiek op de strengheid van de begrotingsregels, die de flexibiliteit voor anti-cyclisch beleid beperken en pro-cyclisch beleid kunnen stimuleren. Een te strikt begrotingskader kan leiden tot een daling van overheidsinvesteringen op lange termijn, wat nefast kan zijn voor de steady state groei, zelfs als het op korte termijn helpt bij het in orde brengen van de begroting. De focus op schuldafbouw kan economisch onzinnig worden als de kost in termen van lange termijn impact te hoog is. ### 3.2 De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten die vergelijkbaar zijn met de aanbevelingen van het Europees Semester. Deze rapporten zijn sterk afgestemd op de EU-aanbevelingen en bieden een internationaal perspectief op het economisch beleid van lidstaten. ### 3.3 Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) Het IMF publiceert eveneens landenrapporten, zoals de "Article IV Consultation" voor België, die analyses en beleidsaanbevelingen bevatten. **Hoofdpunten van het IMF (December 2023):** * **Fiscale consolidatie:** Aanhoudende en, indien mogelijk, voorafgroeiende fiscale consolidatie is noodzakelijk om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, de schuld te verminderen en het Belgische sociale model te behouden. Dit vereist rationalisatie en efficiëntieverbetering van overheidsuitgaven op alle niveaus, evenals significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. * **Financiële stabiliteit:** Aanscherping van macroprudentieel beleid ter bescherming tegen toenemende systemische risico's is welkom. Versterking van toezicht, crisisbeheer, resolutievoorbereiding, het macroprudentiële kader en de beoordeling van systemische risico's zullen de economie verder isoleren van macro-financiële schokken. * **Structurele hervormingen:** Structurele hervormingen op de arbeids- en productmarkten en verdere vooruitgang op het gebied van de groene transitie zijn cruciaal om de potentiële groei te stimuleren, de impact van fiscale consolidatie te mitigeren en middellange-termijn uitdagingen aan te pakken. #### 3.3.1 IMF Wereldwijde Economische Vooruitzichten De mondiale economische vooruitzichten van het IMF tonen vaak een opvallend verschil in groeiprognoses tussen regio's, zoals de hogere prognoses voor de VS in vergelijking met de EU. Dit verschil baart veel economen zorgen over de lagere groei in de EU. --- # Economische groei en beleidskaders Dit onderwerp onderzoekt de economische vooruitzichten en groeiprognoses, waarbij een vergelijking wordt gemaakt tussen de VS en de EU, en analyseert de kritiek op strikte begrotingskaders en hun impact op investeringen en groei. ### 4.1 Economische vooruitzichten en groeiprognoses De economische groeiprognoses laten een significant verschil zien tussen de Verenigde Staten en de Europese Unie. De voorspellingen voor de VS zijn structureel hoger dan die voor de EU, wat bij veel economen zorgen baart over de lagere groei in Europa. > **Tip:** Het is cruciaal om de oorzaken van deze groeiverschillen te begrijpen, aangezien dit implicaties heeft voor investeringen, concurrentievermogen en sociaaleconomische ontwikkeling. ### 4.2 Het Europees Semester: een kader voor beleidsafstemming Het Europees Semester is een systeem dat in 2011 is ingesteld naar aanleiding van de eurocrisis en de oprichting van een Europees monetair noodfonds. Het dient als een kader voor de afstemming van het economisch beleid van de EU-lidstaten. Het hoofddoel is het signaleren en aanpakken van onevenwichtigheden in de economische ontwikkelingen van landen, inclusief problemen met de overheidsfinanciën. #### 4.2.1 Doelstellingen en mechanismen Het systeem is ontworpen om de monetaire beleidsvoering te verbeteren. In een muntunie, waar één rentetarief geldt voor diverse economische realiteiten, is het cruciaal om onevenwichtigheden aan te pakken zodat een gecoördineerd monetair beleid kan worden ondersteund. Dit impliceert een verhoogd toezicht op de overheidsfinanciën. Het Europees Semester resulteert in landspecifieke aanbevelingen die gericht zijn op het oplossen van problemen en onevenwichtigheden. #### 4.2.2 Indicatoren en sociale component Het Europees Semester gebruikt diverse indicatoren, waaronder: * Overheidsfinanciën * Financiële sector (en huizenmarkt) * Concurrentievermogen * Arbeidsmarkt * Onderwijs * Openbaar bestuur Sinds 2013 is er een sociale component toegevoegd, met meer aandacht voor armoede, sociale uitsluiting, inkomensongelijkheid, werkgelegenheid en met name de aanpak van jeugdwerkloosheid, in lijn met de European Pillar of Social Rights (2017). Hoewel deze component is toegevoegd, staat deze niet altijd centraal. #### 4.2.3 Het proces van het Europees Semester Het proces begint met de 'autumn forecast' voor de lidstaten. Het Europees Parlement formuleert hierover een opinie, waarna de Raad in maart beleidsrichtlijnen vaststelt. De Europese Commissie kijkt vervolgens gedetailleerder naar de lidstaten, met name die met grote tekorten of onevenwichtigheden. Lidstaten presenteren hun plannen, wat in mei resulteert in landspecifieke aanbevelingen (Country Specific Recommendations - CSRs). #### 4.2.4 Evolutie en aanbevelingen voor België Het Europees Semester loopt nog steeds. Aanvankelijk lag de focus sterk op begrotingen. In 2020, door de COVID-19 pandemie, werd de 'general escape clause' in het Stabiliteits- en Groeipact geactiveerd, wat landen toestaat tijdelijk af te wijken van begrotingsregels bij ernstige economische neergang. De Europese Semesters 2021-2023 richtten zich ook op de begroting en de Recovery and Resilience Facility. Voor België werden onder andere de volgende aanbevelingen gedaan: * Het nominale groeipercentage van de netto primaire overheidsuitgaven in 2020 beperken tot 1,6%, wat neerkomt op een jaarlijkse structurele aanpassing van 0,6% van het bbp. Eventuele meevallers moeten gebruikt worden voor schuldafbouw. * Hervormingen voortzetten om de budgettaire houdbaarheid van pensioenen en langdurige zorg te waarborgen, onder meer door de mogelijkheden voor vervroegde uittreding te beperken. Dit kan gekoppeld worden aan de arbeidsmarkt en het concept van menselijk kapitaal. * De samenstelling en efficiëntie van publieke uitgaven verbeteren, bijvoorbeeld door uitgaventoetsingen, en de coördinatie van begrotingsbeleid over de overheidsniveaus heen versterken om ruimte te creëren voor publieke investeringen. * Hindernissen om te werken wegnemen en de effectiviteit van actief arbeidsmarktbeleid versterken, met name voor laagopgeleiden, oudere werknemers en migranten. Dit kan de arbeidsmarkt activeren en gerelateerd zijn aan de productiviteit. * De prestaties en inclusiviteit van onderwijs- en opleidingssystemen verbeteren en 'skill mismatches' aanpakken. Dit draagt bij aan de ontwikkeling van menselijk kapitaal en kan leiden tot meer innovatie en betere onderzoek & ontwikkeling (R&D). * Investeringsgerelateerd economisch beleid toespitsen op duurzaam vervoer (inclusief spoorweginfrastructuur), decarbonisatie, energietransitie en onderzoek & innovatie, met name op het gebied van digitalisering, rekening houdend met regionale verschillen. Dit is ook relevant voor klimaatbeleid. * Mobiliteitsuitdagingen aangaan door te investeren in vervoersinfrastructuur en prikkels te geven voor collectief en emissiearm vervoer. * Regelgevende en administratieve druk verminderen om ondernemerschap te stimuleren en concurrentie in de dienstensector (detailhandel, bouw, professionele diensten) te vergroten. Dit kan leiden tot lagere markups en meer concurrentiekracht. > **Voorbeeld:** Als België de aanbeveling om hindernissen om te werken weg te nemen volgt, kan dit leiden tot een hogere participatiegraad op de arbeidsmarkt. Dit kan op zijn beurt de output verhogen en de druk op sociale zekerheidsuitgaven verminderen, wat bijdraagt aan budgettaire houdbaarheid. #### 4.2.5 Implementatie van aanbevelingen De implementatie van de landspecifieke aanbevelingen blijkt vaak beperkt te zijn. Er is gebleken dat slechts een klein percentage van de aanbevelingen daadwerkelijk wordt geïmplementeerd in het nationale beleid, wat Europese instanties zorgen baart. Om dit te adresseren, is de Recovery and Resilience Facility gekoppeld aan de implementatie van deze aanbevelingen in de nationale regelgeving, als een poging om middelen afhankelijk te maken van realisatie. ### 4.3 Kritiek op strikte begrotingskaders Er is aanzienlijke kritiek op te strikte begrotingskaders, zoals de Maastrichtnormen. Deze kaders worden gezien als potentieel procyclisch in plaats van anticyclisch. In plaats van economische crises te bestrijden door bestedingen te verhogen, dwingen strikte regels juist tot bezuinigingen, wat de vraag verder kan doen dalen. #### 4.3.1 Impact op investeringen en groei Strikte begrotingskaders kunnen investeringen, innovatie en economische groei bedreigen. De nadruk op schuldafbouw op korte termijn kan leiden tot een vermindering van overheidsinvesteringen, wat op lange termijn nefast is voor de 'steady state' economische groei. De beslissing om investeringen te schrappen of uit te stellen vanwege budgettaire restricties kan economisch onverstandig zijn als de lange-termijn impact te groot is. #### 4.3.2 Procyclisch beleid en evenwicht Het risico op procyclisch beleid is reëel: tijdens een recessie worden overheidsuitgaven beperkt, wat de neergang versterkt. Omgekeerd, tijdens hoogconjunctuur, is er minder druk om te investeren. Het vinden van een evenwicht tussen budgettaire discipline en budgettaire expansie is daarom essentieel. > **Tip:** Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen structurele begrotingsaanpassingen die gericht zijn op lange-termijn houdbaarheid en kortetermijnmaatregelen die de conjunctuur negatief kunnen beïnvloeden. ### 4.4 Internationale aanbevelingen: OESO en IMF Naast de Europese Unie geven ook andere internationale organisaties zoals de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) en het IMF (Internationaal Monetair Fonds) aanbevelingen aan landen, waaronder België. Deze rapporten zijn vaak sterk in lijn met de aanbevelingen van het Europees Semester. #### 4.4.1 OESO-aanbevelingen De OESO publiceert tweejaarlijkse rapporten met aanbevelingen die nauw aansluiten bij de EU-semesteraanbevelingen, gericht op het bevorderen van economische stabiliteit en groei. #### 4.4.2 IMF-aanbevelingen Het IMF publiceert ook landspecifieke rapporten, zoals de 'Article IV Consultations'. Voor België benadrukt het IMF het belang van volgehouden en bij voorkeur 'front-loaded' budgettaire consolidatie om desinflatie te ondersteunen, buffers te herstellen, schuld te verminderen en het sociale model te behouden. Dit moet gepaard gaan met rationalisatie en efficiëntie van uitgaven op alle overheidsniveaus, en significante hervormingen in belastingbeleid, pensioenen en gezondheidszorg. Het IMF onderschrijft ook het belang van structurele hervormingen in de arbeids- en productmarkten en voortgang in de groene transitie om de potentiële groei te stimuleren. > **Voorbeeld:** Het IMF adviseert macroprudentieel beleid aan te scherpen om systemische risico's tegen te gaan en de supervisie en crisisbeheer gereedheid te versterken om de economie beter te beschermen tegen macro-financiële schokken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Europees Semester | Een jaarlijks proces binnen de Europese Unie dat de economische beleidslijnen van de lidstaten coördineert, met als doel onevenwichtigheden te signaleren en aan te pakken en problemen met de overheidsfinanciën te adresseren. | | Begrotingstekort | Het verschil tussen de overheidsinkomsten en -uitgaven in een bepaalde periode, waarbij de uitgaven de inkomsten overschrijden. Een groot tekort kan leiden tot een stijging van de overheidsschuld. | | Primair saldo | Het begrotingssaldo van de overheid exclusief de rentelasten op de staatsschuld. Een verbetering van het primair saldo duidt op een efficiëntere overheidsuitgaven of hogere inkomsten, los van de rentelasten. | | CRB (Consultative Research Bureau) | Een adviesorgaan, waarschijnlijk de Consultatieve Raad voor het Begrotingstoezicht in België, dat zich buigt over de Belgische overheidsfinanciën en advies geeft over budgettaire duurzaamheid en hervormingen. | | Productiviteitsverhogende investeringen | Investeringen die gericht zijn op het verhogen van de efficiëntie waarmee productiefactoren worden ingezet, wat leidt tot een hogere output per eenheid input en dus tot economische groei. | | Sociale partners | Vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers (vakbonden) die betrokken zijn bij sociaaleconomische onderhandelingen en beleidsvorming. | | Output | De totale hoeveelheid goederen en diensten die in een economie worden geproduceerd gedurende een bepaalde periode, vaak gemeten als het Bruto Binnenlands Product (BBP). | | Backloading | Een economisch concept waarbij economische agenten hun verwachtingen aanpassen en dit positief interpreteren, wat kan leiden tot een verandering in gedrag en economische activiteit. | | Begrotingsdiscipline | Het naleven van afspraken en regels met betrekking tot de overheidsbegroting, teneinde een stabiele en houdbare financiële situatie te waarborgen en excessieve tekorten te vermijden. | | Stabiliteits- en Groeipact | Een reeks regels binnen de Europese Unie die tot doel hebben de begrotingsdiscipline in de lidstaten te handhaven door middel van tekort- en schuldlimieten, om zo monetaire stabiliteit te garanderen. | | General Escape Clause | Een bepaling binnen het Stabiliteits- en Groeipact die het tijdelijk mogelijk maakt om af te wijken van de begrotingsregels in geval van ernstige economische neergang of uitzonderlijke omstandigheden. | | Overheidsschuldquote | De verhouding tussen de totale overheidsschuld en het Bruto Binnenlands Product (BBP), die de financiële last van de schuld ten opzichte van de economische omvang van een land weergeeft. | | Budgettaire houdbaarheid | Het vermogen van een overheid om op de lange termijn aan haar financiële verplichtingen te voldoen zonder dat dit leidt tot een onhoudbare schuldenlast of excessieve belastingverhogingen. | | Uitgaventoetsingen | Een methode om de effectiviteit en efficiëntie van overheidsuitgaven te evalueren, met als doel de besteding van publieke middelen te optimaliseren en verspilling tegen te gaan. | | Actief arbeidsmarktbeleid | Beleidsmaatregelen gericht op het stimuleren van werkgelegenheid door middel van training, omscholing, bemiddeling en andere diensten om werkzoekenden te helpen terug te keren naar de arbeidsmarkt. | | Vaardigheden-mismatches | Situaties waarin de beschikbare vaardigheden van werknemers niet overeenkomen met de vereiste vaardigheden voor openstaande vacatures, wat leidt tot werkloosheid en productiviteitsverlies. | | Decarbonisatie | Het proces van het verminderen of elimineren van de uitstoot van koolstofdioxide en andere broeikasgassen uit economische activiteiten, met als doel klimaatverandering tegen te gaan. | | Ondernemerschap | Het proces van het starten en leiden van een bedrijf, vaak gekenmerkt door innovatie, risicobereidheid en het identificeren van zakelijke kansen. | | Mark-up | Het verschil tussen de kostprijs van een product of dienst en de verkoopprijs, dat de winstmarge van de verkoper vertegenwoordigt. | | Taks-shift | Een beleidswijziging waarbij de belastingdruk wordt verschoven van arbeid naar andere belastingen, zoals consumptie of milieu, met als doel werkgelegenheid te stimuleren. | | Procyclisch beleid | Economisch beleid dat de conjunctuur versterkt, dus uitgavenverhogingen in een hoogconjunctuur en bezuinigingen in een laagconjunctuur, wat de economische schommelingen kan verergeren. | | Anti-cyclisch beleid | Economisch beleid dat gericht is op het stabiliseren van de conjunctuur door uitgaven te verhogen in een laagconjunctuur en te bezuinigen in een hoogconjunctuur, om economische schommelingen tegen te gaan. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die landen samenbrengt om economische en sociale beleidskwesties te bespreken en te coördineren, met als doel het bevorderen van welvaart en duurzame ontwikkeling. | | IMF (Internationaal Monetair Fonds) | Een internationale organisatie die financiële stabiliteit, internationale handel en economische groei bevordert door middel van monetaire samenwerking, advies en financiële steun aan lidstaten. | | Fiscal consolidation | Beleid gericht op het verlagen van het begrotingstekort en de overheidsschuld door middel van bezuinigingen op overheidsuitgaven of verhogingen van belastingen. | | Macroprudentieel beleid | Beleid gericht op het beheersen van systeemrisico's in het financiële stelsel, met als doel de stabiliteit van het gehele financiële systeem te waarborgen. | | Structurele hervormingen | Fundamentele wijzigingen in de economische structuren van een land die gericht zijn op het verbeteren van de efficiëntie, concurrentiekracht en groeipotentieel op lange termijn. | | Potentiële groei | De maximale economische groei die een economie kan realiseren zonder inflatoire druk te veroorzaken, bepaald door factoren zoals arbeid, kapitaal en technologische vooruitgang. |

# Het Niskanenmodel van de budgetmaximaliserende ambtenaar Dit model stelt dat ambtenaren, gemotiveerd door persoonlijke voordelen, streven naar de maximalisatie van het overheidsbudget, wat leidt tot een inefficiënte en te grote overheid [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 De kern van het Niskanenmodel Het Niskanenmodel is een van de vier verklaringen voor de groei van de overheid en focust op de inherente dynamiek van overheidsinstanties die zichzelf willen uitbreiden. Het centrale idee is dat ambtenaren niet enkel het maatschappelijk belang nastreven, maar ook hun eigen voordelen, zoals macht, aanzien, prestige en het behoud van hun baan. Dit leidt ertoe dat het niveau van overheidsbestedingen hoger uitvalt dan sociaal wenselijk is [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Kenmerken van ambtenaren volgens Niskanen Volgens Niskanen bezitten ambtenaren specifieke kenmerken die hen in staat stellen om hun budgetdoelen te realiseren: * Ze zijn beter geïnformeerd dan politici over de werking van de administratie [2](#page=2). * Ze hebben een langere aanwezigheid binnen de organisatie dan politici [2](#page=2). * Vaste benoemingen beperken de mogelijkheden om hen effectief te sanctioneren, waardoor ze niet snel ontslagen worden [2](#page=2). #### 1.1.2 De budgetmaximalisatie als drijfveer Ambtenaren streven naar een 'maximaal bureau'. Dit betekent dat ambtenaren met expansiezucht de overhand krijgen op diegenen die met een lager budget genoegen zouden nemen. Omdat de inkomsten van de overheid voornamelijk uit belastingen komen, is de directe link tussen de betaler en de begunstigde van de overheidsuitgaven minder duidelijk. Dit stelt ambtenaren in staat om meer uit te geven dan wenselijk is vanuit een maatschappelijk perspectief. Het gevolg is een te hoog niveau van dienstverlening [2](#page=2). > **Tip:** Beschouw het Niskanenmodel als een kritische analyse van de bureaucratie, waarbij de focus ligt op de potentiële belangenconflicten tussen de ambtenaar en de burger of de politieke leiding. ### 1.2 Het verband tussen kosten, baten en overheidsbestedingen Het model schetst een situatie waarin de ambtenaar de marginale kostenfunctie kent, dus weet hoeveel het kost om extra beleid te voorzien [2](#page=2). #### 1.2.1 Maatschappelijk optimum versus ambtenarenoptimum * **Q*** is gedefinieerd als het maatschappelijke optimum van dienstverleningen, waar de marginale kosten gelijk zijn aan de marginale baten (MK = MBTB) [3](#page=3). * De ambtenaar slaagt er echter in om niet Q* te realiseren, maar streeft naar **Qmax**. Dit is het niveau waar de marginale betalingsbereidheid van de burgers nog net positief is of waar het nog waarde oplevert en gewaardeerd wordt [3](#page=3). * Op het niveau van Qmax zijn de marginale kosten significant hoger dan de marginale baten. De burger is zich wel bewust van belastingen, maar hecht minder belang aan de herkomst van het geld, een situatie die door de ambtenaar wordt misbruikt [3](#page=3). #### 1.2.2 Inefficiëntie en welvaartsverlies De situatie waarin de overheid opereert op Qmax in plaats van Q* is inefficiënt, omdat de marginale kosten hoger zijn dan de marginale baten van het beleid. De totale baten kunnen worden voorgesteld als de oppervlakte onder de MBTB-curve, en de totale kosten als de oppervlakte onder de TK-curve. Het efficiënte niveau zou Q* zijn [3](#page=3). Er ontstaat een welvaartsverlies als gevolg van de overtollige publieke dienstverlening tussen Qmax en Q* [3](#page=3). > **Tip:** Visualiseer deze concepten met behulp van een grafiek met de marginale kosten (MK) en marginale baten (MBTB) curven. Het maatschappelijk optimum (Q\*) is waar MK = MBTB. Het ambtenarenoptimum (Qmax) ligt verder naar rechts, waar MK > MBTB. ### 1.3 Toepassing op overheidsbedrijven Het budgetmaximaliserende principe kan ook worden toegepast op managers van overheidsbedrijven [3](#page=3). #### 1.3.1 Kenmerken van overheidsorganisaties Managers van overheidsorganisaties, zoals publieke omroepen of transportbedrijven, opereren vaak onder sterke politieke sturing. Ze ontvangen subsidies en de consumentenprijs ligt vaak lager dan de werkelijke kostprijs [3](#page=3). #### 1.3.2 Streven naar budgetmaximalisatie In deze context streeft de manager niet naar winstmaximalisatie, maar naar budgetmaximalisatie. Hoewel 'beheersovereenkomsten' bedoeld zijn om dit tegen te gaan, blijft het potentieel voor budgetuitbreiding bestaan [3](#page=3). > **Example:** Een manager van een overheidsbedrijf kan geneigd zijn om meer geld uit te geven aan projecten die de zichtbaarheid van het bedrijf vergroten, zelfs als deze projecten niet de meest kostenefficiënte zijn om het maatschappelijk doel te bereiken. Dit kan zich uiten in overmatige reclamecampagnes of het lanceren van dure, niet-essentiële diensten. --- # Verklaringen voor de groei van de overheidsuitgaven Dit topic verklaart de significante groei van overheidsuitgaven ten opzichte van het Bruto Binnenlands Product (BBP) gedurende de laatste eeuw, door middel van vier theoretische modellen: het Niskanenmodel, de wet van Wagner, de wet van Baumol en het Pal of Ratchet effect. ### 2.1 Het Niskanenmodel: de budgetmaximaliserende ambtenaar Het Niskanenmodel, voorgesteld door Niskanen, stelt dat de overheid inherent de neiging heeft om te groot te worden en inefficiënt te opereren, simpelweg door haar bestaan. Dit model focust op de interne dynamiek binnen de overheid die automatisch tot groei leidt [1](#page=1) [2](#page=2). #### 2.1.1 De ambtenaar als homo economicus Kern van het Niskanenmodel is de hypothese dat ambtenaren en bureaucraten zich gedragen als *homo economicus*. Zij streven niet primair het algemeen belang na, maar persoonlijke voordelen zoals macht, aanzien, prestige, en het behoud van hun baan [2](#page=2). #### 2.1.2 Kenmerken van ambtenaren die inefficiëntie bevorderen Verschillende specifieke kenmerken van ambtenaren dragen bij aan de potentiële inefficiëntie: * **Informatievoorsprong:** Ambtenaren zijn beter geïnformeerd over de administratie en beleidsuitvoering dan politici [2](#page=2). * **Stabiliteit:** Zij zijn doorgaans langer werkzaam dan verkozen politici [2](#page=2). * **Beperkte sancties:** Vaste benoemingen en geringe sanctioneringsmogelijkheden maken het moeilijk om hen te ontslaan, zelfs bij suboptimale prestaties [2](#page=2). #### 2.1.3 Het streven naar een maximaal bureau Volgens het Niskanenmodel streven ambtenaren naar een 'maximaal bureau' of een 'maximale omzet'. Dit betekent dat ambtenaren met expansiedrang de overhand krijgen op diegenen die genoegen nemen met een lager budget. Het gevolg is dat het niveau van overheidsuitgaven hoger ligt dan sociaal wenselijk is [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.1.4 Het mechanisme van budgetmaximalisatie Ambtenaren kennen de marginale kostenfunctie van beleid en dienstverlening. Aangezien de inkomsten van de overheid voornamelijk uit belastingen komen, is de link tussen de burger die betaalt en de specifieke besteding niet altijd direct duidelijk. Dit stelt ambtenaren in staat om meer uit te geven dan wenselijk zou zijn [2](#page=2). #### 2.1.5 Het maatschappelijk optimum versus de realiteit * **Maatschappelijk optimum ($Q^\ast$):** Dit is het niveau van dienstverlening waarbij de marginale kosten ($MK$) gelijk zijn aan de marginale baat (of betalingsbereidheid, $MBTB$) voor de samenleving ($MK = MBTB$). Dit is het efficiënte punt [3](#page=3). * **Maximale output ($Q_{max}$):** De ambtenaar slaagt er echter in om een output te realiseren die verder gaat dan $Q^\ast$, namelijk $Q_{max}$. Dit is het niveau waar de marginale betalingsbereidheid van burgers nog net positief is, of waar het nog enige waarde oplevert, zelfs als de marginale kosten aanzienlijk hoger zijn dan de marginale baten. De burger is zich hierdoor minder bewust van de herkomst van de belastingen, een situatie die de ambtenaar kan misbruiken [3](#page=3). #### 2.1.6 Welvaartsverlies Deze situatie leidt tot inefficiëntie omdat de maatschappij zich op een punt bevindt rechts van $Q^\ast$, waar de marginale kosten van beleid de marginale baten overtreffen. Het verschil tussen de totale baten (oppervlakte onder de $MBTB$-curve) en de totale kosten (oppervlakte onder de $MK$-curve) is niet optimaal. Er ontstaat een welvaartsverlies door de overtollige publieke dienstverlening, gedefinieerd als het verschil $Q_{max} - Q^\ast$ [3](#page=3). #### 2.1.7 Toepassing op overheidsorganisaties Het principe van de budgetmaximaliserende manager kan ook worden toegepast op overheidsorganisaties die commerciële activiteiten ontplooien, zoals publieke omroepen (VRT), openbaarvervoerbedrijven (De Lijn, NMBS) of nutsbedrijven (EANDIS). Deze organisaties opereren vaak onder sterke politieke sturing, ontvangen subsidies en hanteren prijzen die lager liggen dan de werkelijke kostprijs. Hun managers streven naar budgetmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, hoewel 'beheersovereenkomsten' dit proberen tegen te gaan [3](#page=3). ### 2.2 De wet van Wagner De wet van Wagner, ook bekend als de wet van Peacock en Wiseman, stelt dat de relatieve omvang van overheidsuitgaven ten opzichte van het BBP in de loop der tijd een stijgende trend vertoont [1](#page=1). ### 2.3 De wet van Baumol De wet van Baumol verklaart de groei van overheidsuitgaven door te verwijzen naar de relatieve prijsstijgingen in de publieke sector vergeleken met de private sector. Baumol stelt dat sectoren met een lagere productiviteitsgroei (vaak diensten, zoals onderwijs en gezondheidszorg) een relatieve prijsstijging kennen ten opzichte van sectoren met een hogere productiviteitsgroei (zoals industrie en technologie) [1](#page=1). ### 2.4 Het Pal of Ratchet effect Het Pal of Ratchet effect beschrijft hoe overheidsuitgaven de neiging hebben om te stijgen tijdens crises of periodes van noodzaak (de 'pal' of 'spiraal'), en na afloop van de crisis niet meer terugkeren naar het oorspronkelijke, lagere niveau (de 'ratchet' of 'omhoogdraaiend mechanisme'). Dit leidt tot een structurele verhoging van de overheidsuitgaven [1](#page=1). --- # De budgetmaximaliserende manager van een overheidsbedrijf Dit topic breidt het Niskanenmodel uit naar managers van overheidsorganisaties die, ondanks politieke sturing en subsidies, streven naar budgetmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, wat kan leiden tot een te hoog niveau van dienstverlening [ ] [3](#page=3). ### 3.1 Uitbreiding van het Niskanenmodel naar overheidsbedrijven Het concept van budgetmaximalisatie door managers kan ook toegepast worden op overheidsorganisaties en hun managers [ . Hierbij kan gedacht worden aan organisaties zoals de VRT, De Lijn, de NMBS, EANDIS, of culturele centra [ . Deze organisaties kenmerken zich vaak door sterke politieke sturing en ontvangen subsidies, waardoor de prijs die consumenten betalen lager ligt dan de werkelijke kosten van de dienstverlening [ ] [3](#page=3). #### 3.1.1 Doelstelling van de manager In tegenstelling tot managers in de private sector, die streven naar winstmaximalisatie, zal de manager van een overheidsbedrijf eerder gericht zijn op budgetmaximalisatie [ . Dit betekent dat de manager probeert het budget van de organisatie zo groot mogelijk te maken [ ] [3](#page=3). #### 3.1.2 De rol van de 'beheersovereenkomst' Om de tendens tot budgetmaximalisatie en de mogelijke inefficiëntie tegen te gaan, wordt vaak een 'beheersovereenkomst' ingevoerd [ . Deze overeenkomst dient als een instrument om de doelstellingen van de overheidsorganisatie beter af te stemmen op maatschappelijke behoeften en efficiëntie [ ] [3](#page=3). ### 3.2 Inefficiëntie door budgetmaximalisatie De ambitie van een manager om het budget te maximaliseren, kan leiden tot inefficiëntie binnen de overheidsorganisatie [ . Dit fenomeen kan worden gevisualiseerd met behulp van een vraag- en aanbodmodel, waarbij de marginale kosten (MK) en de marginale bereidheid tot betalen (MBTB) van burgers centraal staan [ ] [3](#page=3). #### 3.2.1 Het maatschappelijk optimum versus het door de manager nagestreefde niveau * **Maatschappelijk optimum ($Q^*$)**: Dit is het efficiënte niveau van dienstverlening, waarbij de marginale kosten ($MK$) gelijk zijn aan de marginale baten van de overheidsdienst, wat overeenkomt met de marginale bereidheid tot betalen van burgers ($MBTB$) [ . Formeel is dit het punt waar $MK = MBTB$ [3](#page=3). * **Maximalisatie niveau ($Q_{max}$)**: De budgetmaximaliserende manager zal echter streven naar een niveau van dienstverlening dat verder gaat dan het maatschappelijk optimum. Dit niveau, $Q_{max}$, is het punt waar de marginale betalingsbereidheid van burgers nog net positief is, of waar de dienstverlening nog net als waardevol wordt beschouwd, ook al zijn de marginale kosten aanzienlijk hoger dan de marginale baten [ . Op dit punt is $MK > MBTB$ [3](#page=3). > **Tip:** De kern van het probleem ligt in het feit dat de manager de hogere marginale kosten, die voortvloeien uit een groter budget, minder direct hoeft te verantwoorden aan de burgers dan de baten van de dienstverlening. Burgers zijn zich bewust van belastingen, maar de specifieke herkomst van het geld en de efficiëntie van overheidsuitgaven worden niet altijd nauwlettend gevolgd [ ] [3](#page=3). #### 3.2.2 Welvaartsverlies Wanneer een overheidsbedrijf opereert op het niveau $Q_{max}$ in plaats van het maatschappelijk optimum $Q^*$, ontstaat er een inefficiëntie [ . Dit leidt tot een welvaartsverlies voor de samenleving [ ] [3](#page=3). * **Totale baten**: De totale baten worden weergegeven door de oppervlakte onder de MBTB-curve tot aan het betreffende dienstverleningsniveau [ ] [3](#page=3). * **Totale kosten**: De totale kosten worden weergegeven door de oppervlakte onder de curve van de totale kosten (TK) [ ] [3](#page=3). Het welvaartsverlies resulteert uit de overtollige publieke dienstverlening in de range van $Q^*$ tot $Q_{max}$, waarvoor de marginale kosten hoger zijn dan de marginale baten [ ] [3](#page=3). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Niskanenmodel | Een economisch model dat stelt dat ambtenaren, in hun streven naar persoonlijke voordelen zoals macht en aanzien, een maximaal budget nastreven voor hun departement. Dit resulteert in een inefficiënt grote overheid en een te hoog niveau van overheidsbestedingen en dienstverlening. | | Budgetmaximaliserende ambtenaar | Een type ambtenaar binnen het Niskanenmodel dat niet primair het maatschappelijk belang nastreeft, maar zich richt op het maximaliseren van het budget van zijn of haar afdeling. Dit wordt bereikt door het aanbieden van meer overheidsdiensten dan sociaal optimaal is. | | Homo economicus hypothese | De economische aanname dat individuen rationeel handelen en primair hun eigenbelang nastreven, zoals macht, aanzien of het behoud van hun baan. In de context van ambtenaren betekent dit dat zij niet altijd het algemeen belang als hun hoofddoel zien. | | Maatschappelijk optimum | Het efficiënte niveau van dienstverlening waarbij de marginale kosten van de dienstverlening gelijk zijn aan de marginale baat of de marginale betalingsbereidheid van de burgers ($MK = MBTB$). Dit is het punt waar de welvaart van de samenleving gemaximaliseerd wordt. | | Marginale kosten | De extra kosten die gepaard gaan met de productie van één extra eenheid van een goed of dienst. In de context van overheidsdiensten zijn dit de kosten om één extra eenheid beleid of dienstverlening te leveren. | | Marginale betalingsbereidheid | Het bedrag dat een individu of de samenleving maximaal bereid is te betalen voor één extra eenheid van een goed of dienst. Dit weerspiegelt de marginale baat of het nut dat uit die extra eenheid wordt gehaald. | | Welvaartsverlies | Een vermindering van de totale welvaart in een samenleving, vaak veroorzaakt door inefficiëntie in de markt of door overheidsinterventies. In dit geval ontstaat het welvaartsverlies door overtollige publieke dienstverlening die meer kost dan dat het oplevert. | | Omzetmaximaliserende manager | Een manager binnen een overheidsbedrijf die niet streeft naar winstmaximalisatie, maar naar het maximaliseren van de omzet of het budget van het bedrijf. Dit kan leiden tot een grotere schaal dan economisch efficiënt is. | | Beheersovereenkomst | Een contractuele afspraak tussen een overheid en een overheidsbedrijf om de doelstellingen en prestaties van dat bedrijf te sturen en te reguleren. Het doel is vaak om efficiëntie te bevorderen en te voorkomen dat managers hun eigenbelang nastreven ten koste van het publieke belang. |

# Gevolgen van overheidsingrepen op markten Het overheidsingrijpen op markten door middel van prijsreguleringen, belastingen en quota beïnvloedt de marktefficiëntie en de welvaart van consumenten en producenten aanzienlijk. ## 1. Gevolgen van overheidsingrepen op markten ### 1.1 Prijsregulering: prijsplafonds en prijsbodems Overheidsingrijpen in de vorm van prijsregulering heeft als doel markten te beïnvloeden, vaak met de intentie om specifieke groepen te beschermen of ongewenste marktuitkomsten te corrigeren. Dit kan echter leiden tot verstoringen in de marktefficiëntie en herverdelingen van welvaart. #### 1.1.1 Prijsplafonds Een prijsplafond is een wettelijke bovengrens voor de prijs die voor een goed of dienst mag worden gevraagd. * **Niet-bindend prijsplafond:** Als het prijsplafond boven de evenwichtsprijs ligt, heeft het geen effect op de markt. De prijs zal zich nog steeds rond de natuurlijke evenwichtsprijs bewegen. * **Bindend prijsplafond:** Als het prijsplafond onder de evenwichtsprijs wordt ingesteld, wordt het bindend. Dit leidt tot een situatie waarbij de gevraagde hoeveelheid groter is dan de aangeboden hoeveelheid, wat resulteert in een tekort. * **Gevolgen van een bindend prijsplafond:** * **Tekorten (shortages):** Omdat de prijs kunstmatig laag wordt gehouden, willen consumenten meer kopen dan producenten bereid zijn te verkopen tegen die prijs. Dit resulteert in wachtlijsten, rantsoenering en mogelijk illegale markten. * **Welvaartsverlies:** Hoewel consumenten die wel een product kunnen bemachtigen profiteren van de lagere prijs, treedt er een netto welvaartsverlies op. Producenten produceren minder en sommige consumenten die bereid waren een hogere prijs te betalen, krijgen het product niet. * **Voorbeeld: Huurmarkt:** Een huurplafond kan leiden tot tekorten aan huurwoningen, langere wachtlijsten voor sociale woningen en minder investeringen in het onderhoud en de bouw van huurwoningen. #### 1.1.2 Prijsbodems Een prijsbodem is een wettelijke ondergrens voor de prijs die voor een goed of dienst mag worden ontvangen. * **Gevolgen van een prijsbodem:** * **Overschotten (surpluses):** Als de prijsbodem boven de evenwichtsprijs wordt ingesteld, is deze bindend. De aangeboden hoeveelheid zal dan groter zijn dan de gevraagde hoeveelheid, wat leidt tot een overschot aan goederen. * **Welvaartsverlies:** Producenten profiteren van de hogere prijs, maar consumenten moeten meer betalen en kopen daardoor minder. Er is een verlies aan consumentensurplus en een netto welvaartsverlies voor de maatschappij, vaak in de vorm van opslagkosten voor de overtollige goederen. * **Voorbeeld: Landbouwsubsidies:** Een prijsbodem in de landbouw kan leiden tot overproductie, die vervolgens moet worden opgeslagen of vernietigd, wat extra kosten met zich meebrengt en leidt tot een inefficiënte toewijzing van middelen. ### 1.2 Belastingen op markten Belastingen zijn een veelgebruikte overheidsinterventie om inkomsten te genereren en markten te beïnvloeden. Ze creëren een wig tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen, wat leidt tot een lagere evenwichtshoeveelheid en economische welvaartsverliezen. #### 1.2.1 Invloed van een belasting Een belasting, ongeacht of deze op kopers of verkopers wordt geheven, leidt tot dezelfde markteffecten: * **Daling van de verkochte hoeveelheid:** De belasting maakt het goed duurder voor kopers en/of minder winstgevend voor verkopers, waardoor de hoeveelheid die wordt verhandeld afneemt. * **Prijs wig:** Er ontstaat een verschil ($t$) tussen de prijs die kopers betalen ($P_B$) en de prijs die verkopers ontvangen ($P_S$). De omvang van dit verschil is gelijk aan de hoogte van de belasting per eenheid product. * $P_B = P_S + t$ #### 1.2.2 Gevolgen voor welvaart Belastingen hebben een impact op consumentensurplus, producentensurplus en de overheidsinkomsten. * **Verandering in consumentensurplus:** Consumenten ervaren een daling van hun surplus omdat ze een hogere prijs betalen en minder consumeren. * **Verandering in producentensurplus:** Producenten ervaren een daling van hun surplus omdat ze een lagere prijs ontvangen voor elke verkochte eenheid (na aftrek van de belasting) en minder produceren. * **Overheidsinkomsten:** De overheid genereert inkomsten ter hoogte van de belasting per eenheid ($t$) vermenigvuldigd met de verkochte hoeveelheid na de belasting ($Q$). * Totale belastinginkomsten = $t \times Q$ #### 1.2.3 Netto welvaartsverlies (deadweight loss) De totale daling in welvaart die voortkomt uit een marktverstoring, zoals een belasting, wordt het netto welvaartsverlies of 'deadweight loss' genoemd. Dit verlies ontstaat omdat de belasting kopers en verkopers ervan weerhoudt om transacties aan te gaan die voor beide partijen gunstig zouden zijn geweest in een ongereguleerde markt. * Het netto welvaartsverlies is de som van het verlies aan consumentensurplus en producentensurplus dat groter is dan de opbrengsten voor de overheid. #### 1.2.4 Determinanten van het 'deadweight loss' De omvang van het netto welvaartsverlies wordt primair bepaald door de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Elasticiteit:** Hoe prijsgevoeliger consumenten en producenten zijn (hoe elastischer de vraag en het aanbod), hoe groter de daling in de verhandelde hoeveelheid zal zijn als gevolg van de belasting. Dit leidt tot een groter netto welvaartsverlies. * **Inelastische markten:** In markten met inelastische vraag en/of aanbod (bijvoorbeeld noodzakelijke goederen zoals medicijnen of basisvoedsel) is de reactie op prijsveranderingen gering. Dit resulteert in een kleinere daling van de verhandelde hoeveelheid en dus een kleiner netto welvaartsverlies. Dit verklaart waarom goederen met een inelastische vraag, zoals tabaksproducten en alcohol, vaak zwaarder worden belast, omdat het maatschappelijke welvaartsverlies hierdoor beperkt blijft. ### 1.3 Quota en rantsoenering Een quotum is een beperking op de hoeveelheid die mag worden verhandeld. * **Gevolgen van een quotum:** * Een quotum leidt tot een kunstmatige schaarste, vergelijkbaar met de effecten van een prijsplafond, maar dan op een directere manier door de hoeveelheid te limiteren. * Dit kan leiden tot een welvaartsverlies omdat potentiële transacties die voor kopers en verkopers gunstig zouden zijn, niet plaatsvinden. * **Rantsoenering:** Wanneer de vraag groter is dan de toegestane hoeveelheid, ontstaat er behoefte aan rantsoenering, wat extra administratieve kosten en potentieel oneerlijke verdeling kan veroorzaken. * **Vergelijking met belastingen:** Hoewel een quotum markteffecten heeft die vergelijkbaar zijn met die van een belasting (vooral in termen van welvaartsverlies), genereert het vaak geen belastingopbrengsten voor de overheid. Het kan echter wel leiden tot het ontstaan van illegale markten of een premie voor de houders van de quota. > **Tip:** Begrijp dat zowel prijsreguleringen als belastingen en quota, hoewel ze vaak met goede bedoelingen worden ingevoerd, leiden tot inefficiënties in de markt. De omvang van deze inefficiënties hangt sterk af van de prijsgevoeligheid (elasticiteit) van de betrokken markten. > **Voorbeeld:** Een overheid stelt een prijsplafond in voor het huren van studentenkamers om studenten te helpen betaalbare huisvesting te vinden. Echter, als dit plafond te laag is, zullen verhuurders minder kamers aanbieden of deze minder goed onderhouden, waardoor studenten langer moeten wachten en de kwaliteit van de beschikbare kamers daalt. Dit illustreert het welvaartsverlies dat kan ontstaan door prijsplafonds. --- # Effecten van belastingen op markten en welvaart Belastingen hebben een significante invloed op marktprijzen, verkochte hoeveelheden en de totale economische welvaart, wat kan leiden tot een welvaartsverlies dat bekend staat als 'deadweight loss'. ### 2.1 De invloed van belastingen op marktpartijen Een belasting die wordt opgelegd op een markt plaatst een 'wig' tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen. Deze belastingwig zorgt ervoor dat de uiteindelijke verkochte hoeveelheid lager is dan de hoeveelheid die zonder belasting zou zijn verhandeld. Hierdoor krimpt de omvang van de markt voor het betreffende goed of de dienst. Dit geldt zowel voor belastingen op kopers als voor belastingen op verkopers. #### 2.1.1 Belastingontvangsten De overheid genereert inkomsten uit belastingen. Deze belastingontvangsten kunnen worden berekend door de belasting per eenheid product te vermenigvuldigen met de verkochte hoeveelheid na de invoering van de belasting. $$ \text{Belastingontvangsten} = t \times Q $$ waarbij $t$ de belasting per eenheid product is en $Q$ de verkochte hoeveelheid. > **Tip:** De hoogte van de belastingontvangsten kan afhangen van de belastingvoet. De zogenaamde Laffercurve illustreert hoe belastingontvangsten eerst kunnen stijgen met een hogere belastingvoet, maar daarna weer kunnen dalen als de belastingvoet te hoog wordt en de activiteit sterk afneemt. ### 2.2 De invloed van belastingen op welvaart De impact van een belasting op de economische welvaart kan worden geanalyseerd door de veranderingen in consumentensurplus, producentensurplus en belastingopbrengsten te bekijken. #### 2.2.1 Veranderingen in economische welvaart Een belasting leidt tot een daling van het consumentensurplus (kopers betalen meer en kopen minder) en een daling van het producentensurplus (verkopers ontvangen minder en verkopen minder). De overheid ontvangt inkomsten uit de belasting. Het totale surplus (consumentensurplus + producentensurplus + belastingopbrengsten) daalt als gevolg van de belasting. Dit netto welvaartsverlies, waarbij de welvaartsverliezen van kopers en verkopers groter zijn dan de opbrengsten voor de overheid, wordt het 'deadweight loss' of onvermijdelijke verlies genoemd. > **Voorbeeld:** Stel dat zonder belasting de prijs van een product 1 euro is en er 100 eenheden worden verkocht. Na een belasting van 0.50 euro per eenheid, betalen kopers 1.20 euro en ontvangen verkopers 0.70 euro. De verkochte hoeveelheid daalt naar 80 eenheden. Het consumentensurplus daalt, het producentensurplus daalt, en de overheid ontvangt 40 euro (80 eenheden * 0.50 euro). Echter, het verlies aan surplus voor consumenten en producenten is groter dan deze 40 euro, wat het deadweight loss vertegenwoordigt. #### 2.2.2 Deadweight loss Het deadweight loss is een onvermijdelijk verlies dat ontstaat door marktverstoringen zoals belastingen. Het ontstaat omdat belastingen kopers en verkopers ervan weerhouden om bepaalde voordelen van handel te realiseren. #### 2.2.3 Determinanten van het deadweight loss De omvang van het deadweight loss wordt bepaald door de mate waarin de gevraagde en aangeboden hoeveelheden reageren op prijswijzigingen. Dit hangt af van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Prijselasticiteit van de vraag:** Een hogere prijselasticiteit van de vraag betekent dat consumenten sterk reageren op prijsveranderingen. Als de vraag elastisch is, leidt een belasting tot een grote daling van de gevraagde hoeveelheid en dus een groter deadweight loss. * **Prijselasticiteit van het aanbod:** Een hogere prijselasticiteit van het aanbod betekent dat producenten sterk reageren op prijsveranderingen. Als het aanbod elastisch is, leidt een belasting tot een grote daling van de aangeboden hoeveelheid en dus een groter deadweight loss. Over het algemeen geldt: hoe groter de som van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod, hoe groter de daling in de evenwichtshoeveelheid en hoe groter het deadweight loss. Dit verklaart waarom goederen met een relatief inelastische vraag en aanbod (zoals tabak of alcohol, hoewel hier ook substituten in het buitenland een rol kunnen spelen) vaak zwaarder worden belast, omdat dit leidt tot een kleiner deadweight loss en hogere belastinginkomsten voor de overheid. > **Voorbeeld:** De belasting op tabaksproducten wordt vaak gerechtvaardigd door zowel de negatieve gezondheidseffecten te bestrijden als de staatskas te spekken. De relatief inelastische vraag naar tabak zorgt ervoor dat een belasting niet leidt tot een zeer grote daling in de consumptie, waardoor de belastinginkomsten aanzienlijk zijn en het deadweight loss relatief beperkt. ### 2.3 Vergelijking met andere marktinterventies Een quotum, zoals een importbeperking, kan op vergelijkbare wijze als een belasting de marktwerking verstoren. Een quotum beperkt de hoeveelheid die verhandeld mag worden. In tegenstelling tot een belasting, waar de overheid inkomsten genereert, leidt een quotum vaak niet tot directe belastingopbrengsten voor de overheid. In plaats daarvan kunnen er extra problemen ontstaan met rantsoenering en kan het consumenten- en producentensurplus aanzienlijk dalen, wat resulteert in een welvaartsverlies vergelijkbaar met dat van een belasting, maar zonder de belastingopbrengsten. --- # Determinanten van onvermijdelijke verliezen bij marktverstoringen De omvang van het onvermijdelijke verlies bij marktverstoringen, zoals belastingen, wordt voornamelijk bepaald door de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. ### 3.1 Het concept van onvermijdelijk verlies (deadweight loss) Een onvermijdelijk verlies, ook wel *deadweight loss* genoemd, is de totale daling in welvaart die ontstaat als gevolg van een marktverstoring. Dit verlies ontstaat wanneer de markt niet efficiënt functioneert en bepaalde voordelen van handel niet worden gerealiseerd door kopers en verkopers. De verandering in de totale welvaart bij een marktverstoring omvat: * De verandering in consumentensurplus. * De verandering in producentensurplus. * De verandering in overheidsinkomsten (bij belastingen). Wanneer de gecombineerde welvaartsverliezen voor kopers en verkopers groter zijn dan de opbrengsten voor de overheid, spreken we van een onvermijdelijk verlies. Belastingen zijn een veelvoorkomende oorzaak van dit verlies, omdat ze kopers en verkopers belemmeren om van de voordelen van handel te profiteren. ### 3.2 De rol van prijselasticiteit De mate waarin de gevraagde en aangeboden hoeveelheid reageren op prijsveranderingen is cruciaal voor het bepalen van de omvang van het onvermijdelijke verlies. Deze reactie wordt gemeten door de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Prijselasticiteit van de vraag:** Dit meet hoe gevoelig de gevraagde hoeveelheid is voor een prijsverandering. * Een **elastische vraag** betekent dat consumenten sterk reageren op prijswijzigingen. * Een **inelastische vraag** betekent dat consumenten weinig reageren op prijswijzigingen. * **Prijselasticiteit van het aanbod:** Dit meet hoe gevoelig de aangeboden hoeveelheid is voor een prijsverandering. * Een **elastisch aanbod** betekent dat producenten sterk reageren op prijswijzigingen. * Een **inelastisch aanbod** betekent dat producenten weinig reageren op prijswijzigingen. #### 3.2.1 Invloed van elasticiteit op onvermijdelijk verlies bij belastingen De omvang van het onvermijdelijke verlies als gevolg van een belasting is direct gerelateerd aan de som van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod. * **Hoe groter de som van de prijselasticiteiten van vraag en aanbod, hoe groter de daling in de evenwichtshoeveelheid.** * **Een grotere daling in de evenwichtshoeveelheid leidt tot een groter onvermijdelijk verlies.** Dit komt doordat belastingen de prijs voor kopers verhogen en de prijs voor verkopers verlagen, waardoor transacties die voorheen winstgevend waren, nu niet meer plaatsvinden. Hoe elastischer de vraag en/of het aanbod, hoe meer transacties er wegvallen als gevolg van de belasting. **Voorbeeld:** Stel een markt met een hoge vraagelasticiteit (bv. luxeartikelen) en een andere markt met een lage vraagelasticiteit (bv. basisvoedsel). Een belasting op het luxeartikel zal waarschijnlijk leiden tot een grotere daling in de verkochte hoeveelheid en dus een groter onvermijdelijk verlies dan een gelijke belasting op het basisvoedsel, omdat consumenten gemakkelijker kunnen afzien van het luxeartikel. #### 3.2.2 Elastisch vs. inelastisch aanbod en vraag * **Bij inelastisch aanbod en/of inelastische vraag:** De hoeveelheid die wordt aangeboden of gevraagd, verandert relatief weinig bij een prijsverandering. Een belasting zal hierdoor leiden tot een kleinere daling in de verhandelde hoeveelheid en dus een **kleiner onvermijdelijk verlies**. * **Bij elastisch aanbod en/of elastische vraag:** De hoeveelheid die wordt aangeboden of gevraagd, verandert relatief veel bij een prijsverandering. Een belasting zal hierdoor leiden tot een grotere daling in de verhandelde hoeveelheid en dus een **groter onvermijdelijk verlies**. **Tip:** Overheden kiezen er soms voor om goederen met een inelastische vraag zwaar te belasten (zoals tabak of alcohol) omdat de economische impact in termen van welvaartsverlies dan relatief beperkt is, terwijl de overheidsinkomsten aanzienlijk kunnen zijn. ### 3.3 Andere marktverstoringen en onvermijdelijke verliezen Het concept van onvermijdelijk verlies is niet beperkt tot belastingen. Andere marktverstoringen kunnen vergelijkbare effekten hebben: * **Prijsplafonds (ceilings) en prijsbodems (floors):** Deze creëren tekorten of overschotten, wat leidt tot een suboptimale allocatie van middelen en verlies van potentiële welvaart. Hoewel ze niet direct een "wig" creëren zoals een belasting, verhinderen ze de markt om het efficiënte evenwicht te bereiken. * **Quotum:** Een quotum beperkt de hoeveelheid die mag worden verhandeld. Dit kan worden gezien als een belasting die de hoeveelheid reduceert, maar vaak zonder dat de overheid de inkomsten ontvangt. De welvaartsverliezen kunnen aanzienlijk zijn, met bijkomende problemen van rantsoenering. **Voorbeeld:** Een quotum op de productie van een bepaald goed, zoals door de OPEC voor olie, beperkt het aanbod. Dit leidt tot hogere prijzen en minder verhandelde hoeveelheid dan in een vrije markt, met als gevolg een onvermijdelijk verlies aan potentiële consumenten- en producentensurplus. --- # Quotum als marktbeperking Quota fungeren als een marktbeperking die de omvang van de markt limiteert, wat leidt tot rantsoenering van vraag en aanbod en specifieke welvaartseffecten. ### 4.1 Werking van quota Een quotum is een limiet op de hoeveelheid van een goed of dienst die verhandeld mag worden. Dit kan zowel een maximum zijn (bijvoorbeeld importquota) als een minimum (bijvoorbeeld productiequota, hoewel dit minder gangbaar is als een beperking in de context van marktimperfecties). In de meeste gevallen beperken quota de hoeveelheid die op de markt mag komen of verhandeld mag worden tot onder het vrije markt evenwichtsniveau. #### 4.1.1 Impact op vraag en aanbod Wanneer een quotum wordt ingesteld, wordt de hoeveelheid die mag worden verhandeld beperkt tot een vastgesteld niveau, vaak lager dan de evenwichtshoeveelheid in een vrije markt. Dit heeft directe gevolgen voor zowel de consumenten als de producenten. * **Rantsoenering van het aanbod:** Het quotum creëert een tekort aan het goed of de dienst omdat de maximale hoeveelheid die aangeboden mag worden, wordt begrensd. * **Prijsstijging:** Door het kunstmatige tekort ontstaat er een hogere prijs voor het goed of de dienst binnen het gequoteerde marktsegment. De prijs die kopers moeten betalen, stijgt tot een niveau waarbij de gevraagde hoeveelheid gelijk wordt aan de toegestane hoeveelheid door het quotum. * **Rantsoenering van de vraag:** Binnen de beperkte hoeveelheid die beschikbaar is, kan verdere rantsoenering nodig zijn. Dit kan gebeuren via prijsmechanismen (hogere prijs elimineert de minst bereidwillige kopers) of via niet-prijsmechanismen (wachtlijsten, loterijen, vergunningen). > **Tip:** Een quotum is conceptueel vergelijkbaar met een belasting, maar in plaats van een prijsverhoging door belastinggeld naar de overheid, ontstaat er een hogere prijs die ten goede komt aan de houders van quota of aan producenten die binnen het quotum kunnen produceren. ### 4.2 Welvaartseffecten van quota Quota leiden, net als andere marktbeperkingen, tot welvaartsverliezen voor de samenleving als geheel. De impact kan geanalyseerd worden aan de hand van de veranderingen in consumentensurplus en producentensurplus. #### 4.2.1 Vergelijking met een belasting Een quotum kan worden vergeleken met een belasting op de verhandelde hoeveelheid. Het verschil is echter cruciaal: een belasting genereert inkomsten voor de overheid, terwijl een quotum vaak niet direct leidt tot overheidsinkomsten, maar tot economische winsten voor degenen die de rechten hebben om binnen het quotum te opereren. * **Prijs voor kopers:** Stijgt significant, waardoor consumentensurplus afneemt. * **Prijs voor verkopers:** De prijs die verkopers ontvangen voor de goederen die binnen het quotum worden verkocht, kan hoger zijn dan de oorspronkelijke marktprijs, wat het producentensurplus kan vergroten (voor degenen die binnen het quotum produceren). * **Deadweight loss:** Het totale welvaartsverlies, ook wel 'deadweight loss' genoemd, ontstaat omdat transacties die voor zowel koper als verkoper voordelig zouden zijn geweest in een vrije markt, nu niet meer plaatsvinden door de beperking van het quotum. Dit verlies is de som van het verloren consumentensurplus en producentensurplus door de gereduceerde handelsomvang. > **Voorbeeld:** De Organisatie van Olie Exporterende Landen (OPEC) heeft in het verleden quota ingesteld voor de olieproductie. Dit leidde tot hogere olieprijzen en aanzienlijke winsten voor de OPEC-lidstaten, maar ook tot een algemeen welvaartsverlies door hogere energiekosten en verminderde economische activiteit elders. #### 4.2.2 Rantsoeneringsproblemen Naast het directe welvaartsverlies door de beperkte hoeveelheid, kunnen quota leiden tot verdere inefficiënties door niet-prijsgebaseerde rantsoenering. Wanneer de prijs niet de enige factor is die bepaalt wie de beschikbare goederen krijgt, kunnen er systemen ontstaan die minder efficiënt zijn en potentieel corruptiegevoelig. Dit kan zich manifesteren in wachtlijsten, het verkrijgen van vergunningen, of andere vormen van allocatie die niet gebaseerd zijn op de hoogste bereidheid tot betalen. Dit draagt verder bij aan de inefficiëntie van het systeem. ### 4.3 Conclusie Quota zijn een vorm van marktbeperking die de omvang van de handel limiteert. Hoewel ze bedoeld kunnen zijn om specifieke sectoren te beschermen of prijzen te stabiliseren, leiden ze vrijwel altijd tot een afname van de totale economische welvaart door een deadweight loss en potentieel additionele inefficiënties in de rantsoenering van de vraag. De welvaartsanalyse toont aan dat de verliezen voor consumenten en producenten, gecombineerd met het potentieel voor inefficiënte allocatie, de nadelen van quota benadrukken ten opzichte van een vrije markt. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Prijsplafond | Een door de overheid ingestelde maximale prijs die niet overschreden mag worden voor een bepaald goed of dienst. Een prijsplafond wordt bindend wanneer het onder de marktprijs wordt vastgesteld en kan leiden tot tekorten. | | Prijsbodem | Een door de overheid ingestelde minimale prijs waaronder een goed of dienst niet mag worden verkocht. Een prijsbodem wordt bindend wanneer deze boven de marktprijs wordt vastgesteld en kan leiden tot overschotten. | | Tekorten (woonnood) | Een situatie waarin de gevraagde hoeveelheid van een goed of dienst groter is dan de aangeboden hoeveelheid, vaak veroorzaakt door prijsregulering zoals een prijsplafond. Dit leidt tot wachtlijsten. | | Sociale woningbouw | De bouw van woningen die bestemd zijn voor verhuur of verkoop aan personen met een lager inkomen, vaak met overheidssteun of subsidies. | | Netto welvaartsverlies | Het totale verlies aan economische welvaart dat optreedt als gevolg van marktverstoringen zoals belastingen of subsidies, waarbij de verliezen van consumenten en producenten groter zijn dan de opbrengsten voor de overheid of de baten van de begunstigden. | | Subsidie | Een financiële bijdrage van de overheid aan individuen of bedrijven om de productie of consumptie van bepaalde goederen of diensten te stimuleren of om bepaalde markten te ondersteunen. | | Welvaartsverlies door subsidie | Het verlies aan economische efficiëntie dat ontstaat door een subsidie, omdat de subsidie leidt tot productie of consumptie die niet optimaal is vanuit maatschappelijk oogpunt. | | Consumentensurplus | Het verschil tussen de maximale prijs die consumenten bereid zijn te betalen voor een goed of dienst en de daadwerkelijk betaalde prijs. Het vertegenwoordigt de welvaartswinst voor consumenten. | | Producentensurplus | Het verschil tussen de prijs die producenten ontvangen voor een goed of dienst en de minimale prijs die ze bereid zijn ervoor te accepteren. Het vertegenwoordigt de welvaartswinst voor producenten. | | Prijsbodem | Een wettelijk vastgestelde minimum prijs voor een product of dienst. Wanneer de prijsbodem boven de marktevenwichtsprijs ligt, resulteert dit in een overschot. | | Belasting op kopers | Een heffing die op consumenten wordt gelegd bij de aankoop van een goed of dienst, waardoor de prijs die zij betalen stijgt. | | Belasting op verkopers | Een heffing die op producenten wordt gelegd bij de verkoop van een goed of dienst, waardoor de prijs die zij ontvangen daalt. | | Wig (tussen kopers- en verkopersprijs) | Het verschil tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen, veroorzaakt door een belasting of andere marktinterventie. Deze wig vermindert de verhandelde hoeveelheid. | | Belastingwig | De omvang van de belasting per eenheid product die een "wig" vormt tussen de prijs die kopers betalen en de prijs die verkopers ontvangen. | | Belastingontvangsten | De totale inkomsten die de overheid genereert uit belastingen, berekend als de belasting per eenheid vermenigvuldigd met de verkochte hoeveelheid na belasting. | | Laffercurve | Een theoretische curve die de relatie toont tussen belastingtarieven en de totale belastinginkomsten die de overheid genereert. De curve suggereert dat hogere tarieven niet altijd leiden tot hogere inkomsten. | | Onvermijdelijk verlies (deadweight loss) | Een verlies aan economische welvaart dat ontstaat door marktverstoringen, zoals belastingen, subsidies of quota. Het vertegenwoordigt de waarde van transacties die niet plaatsvinden als gevolg van de verstoring. | | Prijselasticiteit van de vraag | De mate waarin de gevraagde hoeveelheid van een goed of dienst reageert op een prijsverandering. Een elastische vraag betekent een grote reactie, een inelastische vraag betekent een kleine reactie. | | Prijselasticiteit van het aanbod | De mate waarin de aangeboden hoeveelheid van een goed of dienst reageert op een prijsverandering. Een elastisch aanbod betekent een grote reactie, een inelastisch aanbod betekent een kleine reactie. | | Quotum | Een door de overheid ingestelde beperking op de hoeveelheid van een goed of dienst die geproduceerd of verhandeld mag worden. Het kan leiden tot rantsoenering en inefficiëntie. |

# HOOFDSTUK 7. Staatssteun ## 7.1. DE BEGRIPPEN 'CONCURRENTIE' EN 'ONDERNEMING' ### A. Het begrip 'onderneming' Het Hof van Justitie heeft in haar jurisprudentie, met name in de zaak Höfner, de volgende definitie van een onderneming vastgesteld: > Een onderneming is elke eenheid die een economische activiteit uitoefent, ongeacht haar rechtsvorm of de wijze van financiering. Deze definitie omvat drie kernaspecten: de economische activiteit, de rechtsvorm en de wijze van financiering. **i. Economische activiteit:** wordt gedefinieerd als het aanbieden van goederen of diensten op de markt. * **Winstoogmerk is niet vereist:** Het is niet noodzakelijk dat de entiteit een winstoogmerk heeft. Ook overheidsinstellingen kunnen als onderneming worden aangemerkt indien zij economische activiteiten verrichten die ook door private partijen zouden kunnen worden uitgevoerd. > **Voorbeeld:** Een overheidsinstantie die een haven exploiteert, verricht een economische activiteit en wordt derhalve als onderneming beschouwd. * **Typische overheidstaken:** Bepaalde activiteiten worden door de overheid als typische overheidstaken beschouwd, waarbij concurrentie ongewenst is. In dergelijke gevallen wordt de overheidsinstelling niet als onderneming gezien, ook al verleent zij een dienst waarvoor mogelijk een vergoeding wordt ontvangen. Voorbeelden hiervan zijn het verlenen van vergunningen, het uitgeven van officiële documenten en het handhaven van de openbare orde. **ii. Rechtsvorm van een entiteit:** doet er niet toe voor de kwalificatie als onderneming. Of het nu gaat om een besloten vennootschap (bv), een eenmansbedrijf, een Gesellschaft mit beschränkter Haftung (GmbH), een Società per Azioni, een stichting of een vereniging, zodra een economische activiteit wordt uitgeoefend, wordt de entiteit als een onderneming beschouwd. Dit geldt ook indien er geen winstoogmerk is, zolang de entiteit concurreert met andere marktdeelnemers door de uitoefening van een economische activiteit. **iii. Wijze van financiering**: inclusief het ontvangen van subsidies, heeft geen invloed op de kwalificatie als onderneming, zolang er sprake is van een economische activiteit. > **Voorbeeld:** Het Internationaal Theater Amsterdam (ITA) ontvangt jaarlijks subsidies van de overheid, maar biedt ook diensten aan waarvoor publiek betaalt (kaartverkoop). Omdat ITA concurreert met andere culturele aanbieders en geld ontvangt voor haar diensten, wordt het ondanks de subsidie als onderneming beschouwd. ### B. Het begrip 'concurrentie' Economische groei gedijt het best bij volkomen concurrentie, een theoretisch ideaal waarbij meerdere bedrijven identieke producten aanbieden op een transparante markt. Transparantie betekent dat consumenten over alle benodigde informatie beschikken om weloverwogen aankoopbeslissingen te nemen. In de praktijk wordt volkomen concurrentie echter zelden bereikt door belemmerende factoren. De voordelen van volkomen concurrentie, zoals lage prijzen en ruime keuze voor de consument, probeert de EU na te streven door middel van de interne markt en het Europees mededingingsrecht. **Verstoringen**: Een verstoring van de concurrentie leidt tot nadeel voor consumenten of concurrerende bedrijven. De interne markt kan op diverse manieren worden belemmerd. Hieronder worden drie belangrijke vormen besproken: misbruik van een machtspositie, kartelvorming en staatssteun. Deze gedragingen zijn in beginsel verboden onder het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU). #### i. Misbruik maken van een machtspositie Een bedrijf bezit een machtspositie wanneer het de enige aanbieder op de markt is, of wanneer het door zijn omvang en marktaandeel zijn concurrenten domineert, wat ook wel een monopolist wordt genoemd. Het louter hebben van een machtspositie is niet verboden in de EU, maar het misbruiken ervan wel. Voorbeelden van misbruik zijn het opleggen of hanteren van buitensporig hoge verkoopprijzen of het stellen van onredelijke contractuele voorwaarden aan tussenhandelaren. > **Voorbeeld:** Farmaciebedrijf Aspen werd onderzocht omdat het na de aankoop van de rechten op bepaalde kankermedicijnen de prijzen jaarlijks excessief verhoogde. De Europese Commissie stelde vast dat Aspen enorme winsten boekte, mede doordat patiënten afhankelijk waren van deze medicijnen en geen alternatieven hadden. Ondanks dat Aspen de enige aanbieder was, werd het hanteren van excessieve prijzen als misbruik beschouwd. Het misbruik van een machtspositie kan zich ook uiten in het opleggen van onredelijke voorwaarden. > **Voorbeeld:** De Autoriteit Consument & Markt (ACM) heeft Apple gedwongen om betaaleisen voor datingapps binnen de App Store aan te passen. Apple verplichtte aanbieders van datingapps op iPhones om het interne betaalsysteem te gebruiken, wat de ACM als onredelijk beschouwde gezien de afhankelijkheid van app-aanbieders van Apple. De ACM stelde dat deze voorwaarden niet in verhouding stonden tot de geboden dienst en strijdig waren met de mededingingsregels. Er werd een wekelijkse dwangsom opgelegd bij niet-naleving. Het verbod op misbruik van een machtspositie is vastgelegd in artikel 102 VWEU. #### ii. Kartelvorming Kartelvorming vindt plaats wanneer bedrijven onderlinge afspraken maken om concurrentie uit te sluiten. Een veelvoorkomende vorm is een prijsafspraak, waarbij bedrijven overeenkomen hogere prijzen te hanteren dan de marktprijs. Dit leidt tot hogere winsten voor de deelnemende bedrijven en beperkt de keuzemogelijkheden en prijsconcurrentie voor de consument. > **Voorbeeld:** De ACM onderzoekt een mogelijk kartel in de voedselverwerkingssector. Er bestaat het vermoeden dat bedrijven geheime afspraken maken over productverdeling (wie welk product produceert) en over de inkoop- en verkoopprijzen van landbouwproducten. Dit benadeelt zowel leveranciers (boeren) als afnemers. Het verbod op kartelvorming is opgenomen in artikel 101 VWEU. #### iii. Staatssteun Staatssteun treedt op wanneer de overheid een bedrijf bevoordeelt, waardoor dit bedrijf een sterkere concurrentiepositie krijgt ten opzichte van andere bedrijven. Dit leidt tot oneerlijke concurrentie. Staatssteun kan vele vormen aannemen, waarvan subsidies de bekendste zijn. > **Voorbeeld:** Een gemeente vergoedt 20% van de aanschafwaarde van zonnecollectoren voor een bedrijf dat diepvriesmaaltijden produceert. Tevens biedt de gemeente een lening aan tegen een rente onder de marktwaarde voor energiebesparende maatregelen. Deze maatregelen verlagen de investeringskosten voor het bedrijf en creëren zo een concurrentievoordeel ten opzichte van bedrijven die deze steun niet ontvangen. Het verbod op staatssteun is geregeld in artikel 107 VWEU. ## 7.2. HET VERBOD OP STAATSSTEUN Staatssteun, geregeld in artikel 107, lid 1 VWEU, verstoort de interne markt en oneerlijke concurrentie. Er is sprake van verboden staatssteun indien aan de volgende vijf cumulatieve bestanddelen is voldaan: ### A. Steunmaatregelen in welke vorm dan ook Staatssteun kan diverse vormen aannemen, waaronder: * **Subsidies:** Directe geldbedragen van de overheid. * **Voordelige leningen:** Leningen tegen een rente die lager is dan de marktconforme rente, getoetst aan het 'private investor principle'. * **Grond ter beschikking stellen onder de marktwaarde.** * **Garanties afgeven.** * **Opstalrechten verlenen.** * **Belastingvoordelen:** Bijvoorbeeld via tax rulings die leiden tot lagere winstbelasting. > **Tip:** Het 'private investor principle' beoordeelt of een private investeerder een vergelijkbare investering onder normale markteconomische voorwaarden zou aanvaarden. ### B. Bekostigd met staatsmiddelen De steun moet afkomstig zijn uit staatsmiddelen. Dit omvat zowel nationale middelen als middelen van de Europese Unie die met tussenkomst van nationale uitvoeringsorganen worden verstrekt. Als een subsidie wordt verstrekt door een puur Europees uitvoeringsorgaan, is er geen sprake van staatssteun. > **Voorbeeld:** Een subsidie van de Nederlandse Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) voor een Europees subsidieprogramma wordt gezien als bekostigd met staatsmiddelen, omdat de RVO zeggenschap heeft over de verstrekking. ### C. Begunstiging van bepaalde ondernemingen of producties (selectiviteitseis) De steunmaatregel moet selectief zijn, wat betekent dat deze bepaalde ondernemingen of producties bevoordeelt ten opzichte van andere. * **Selectiviteit ten opzichte van ondernemingen:** Slechts één of een kleine groep bedrijven binnen een branche ontvangt een voordeel. * **Selectiviteit ten opzichte van producties:** Een bepaalde groep producties ontvangt steun, terwijl vergelijkbare, concurrerende groepen dit niet ontvangen. > **Uitzondering:** Maatregelen van algemeen economisch beleid, die voordelen bieden aan iedereen zonder onderscheid, zijn niet selectief. Echter, als deze maatregelen objectieve criteria hanteren die resulteren in een verschil tussen sectoren of ondernemingen zonder voldoende rechtvaardiging, kunnen ze toch als selectief worden beschouwd. > **Voorbeeld:** Een belastingkorting voor alle bedrijven die milieuvriendelijke energie gebruiken, is een maatregel van algemeen economisch beleid en niet selectief, mits de criteria objectief zijn. Een korting op socialezekerheidsbijdragen die alleen geldt voor specifieke sectoren (metaalbewerking, vervoer) kan wel selectief zijn als de overheid niet kan onderbouwen waarom juist deze sectoren gesteund moeten worden. Decentrale algemene maatregelen van economisch beleid worden vaak als selectief beschouwd, omdat ze bedrijven buiten de betreffende gemeente niet bevoordelen. ### D. Invloed op het handelsverkeer tussen de lidstaten De steunmaatregel moet het handelsverkeer tussen de lidstaten beïnvloeden. Dit wordt getoetst aan de hand van twee elementen: 1. **De-minimisuitzondering:** Een steunbedrag van maximaal €200.000 per onderneming over drie belastingjaren valt hierbuiten en heeft geen invloed op het handelsverkeer. Dit bedrag geldt echter per 'onderneming' in brede zin, wat kan leiden tot cumulatie bij nauw verbonden bedrijven. 2. **Grensoverschrijdend effect of drempelwerking:** * **Grensoverschrijdend effect:** Directe concurrentie met bedrijven uit andere lidstaten, waardoor deze laatsten nadeel ondervinden. * **Drempelwerking:** De steun schermaf de binnenlandse markt af, waardoor buitenlandse bedrijven moeilijker toegang krijgen. > **Let op:** Lokale markten zoals zorg, cultuur en sport zijn vaak zo lokaal georiënteerd dat subsidies hierop geen invloed hebben op het handelsverkeer tussen lidstaten. Dit is echter afhankelijk van de specifieke omstandigheden, zoals de locatie van een theater in een grensgebied. > **Cumulatie van staatssteun:** Wanneer meerdere steunmaatregelen op dezelfde kosten of activiteiten worden toegepast, moet de optelsom getoetst worden aan de de-minimisuitzondering. ### E. Vervalsen van de mededinging Tot slot moet de steun de mededinging vervalsen of dreigen te vervalsen. Dit is het geval wanneer de concurrentiepositie van de begunstigde onderneming ten opzichte van niet-begunstigde ondernemingen wordt versterkt, bijvoorbeeld door groei, marktaandeelverbreding of het behouden van een sterkere positie dan zonder steun het geval zou zijn geweest. Zelfs geringe steunbedragen kunnen de mededinging al vervalsen. > **Voorbeeld:** Een subsidie die een bedrijf in staat stelt om op productiekosten te besparen en daardoor de verkoopprijs te verlagen, vervalst de mededinging. ## 7.3. PROCEDURE EN GEVOLGEN VAN HET VERBOD OP STAATSSTEUN Indien aan alle vijf cumulatieve bestanddelen van artikel 107, lid 1 VWEU is voldaan, is er sprake van staatssteun. ### A. Meldingsprocedure * **Meldingsplicht:** Overheden die van plan zijn staatssteun te verlenen, moeten dit voornemen altijd melden bij de Europese Commissie (notificatieplicht), zoals bepaald in artikel 108, lid 3 VWEU. * **Onderzoek door de Commissie:** De Commissie onderzoekt of de voorgenomen steun verboden of toegestaan is op basis van uitzonderingen. * **Stand-still bepaling:** Zolang de Commissie een onderzoek loopt, mag de lidstaat de voorgenomen maatregelen niet uitvoeren. * **Goedkeuring:** Pas na goedkeuring door de Commissie mag de steun daadwerkelijk worden verleend. > **Uitzonderingen op de meldingsplicht:** Steun die onder de de-minimisuitzondering valt of onder de Algemene Groepsvrijstellingsverordening (AGVV) valt, hoeft niet gemeld te worden. ### B. Gevolgen bij de overtreding * **Terugvordering:** Indien achteraf blijkt dat een bedrijf onterecht steun heeft ontvangen, moet dit bedrag inclusief rente (onrechtmatigheidsrente) worden terugbetaald. Het doel is om de situatie van vóór de verlening van de steun te herstellen. * **Geen beroep op gewekt vertrouwen:** Bedrijven kunnen zich niet beroepen op gewekt vertrouwen door de overheid bij terugvordering van onterecht ontvangen steun. Het is essentieel voor bedrijven om te controleren of steun aan de voorwaarden voldoet of dat de Commissie goedkeuring heeft verleend. > **Voorbeeld:** Een bedrijf dat subsidie ontvangt zonder voorafgaande goedkeuring van de Commissie, kan gedwongen worden tot terugbetaling, zelfs als de nationale overheid oorspronkelijk de steun goedkeurde maar later zelf tot de conclusie kwam dat deze niet stimulerend was. De nationale rechter kan, in prejudiciële procedures, vragen stellen aan het Hof van Justitie over de Europese regels rondom terugvordering van staatssteun. De overheid dient uit eigen beweging tot terugvordering over te gaan; een voorafgaand besluit van de Commissie is niet altijd vereist.

| Term | Definition | |------|------------| | Staatssteun | Steun die de overheid verstrekt aan een bedrijf, waardoor dat bedrijf een concurrentievoordeel krijgt ten opzichte van zijn concurrenten, wat de eerlijke concurrentie op de interne markt kan verstoren. | | Concurrentie | De strijd tussen bedrijven die vergelijkbare producten of diensten aanbieden, waarbij zij proberen de gunst van de consument te winnen door middel van prijs, kwaliteit of innovatie. | | Volkomen concurrentie | Een theoretische marktvorm waarbij meerdere bedrijven vergelijkbare producten aanbieden op een transparante markt, wat leidt tot lage prijzen en veel keuzemogelijkheden voor de consument. | | Onderneming | Elke entiteit die een economische activiteit uitoefent, ongeacht haar rechtsvorm of de wijze van financiering, met als doel goederen of diensten aan te bieden op een markt. | | Economische activiteit | Het aanbieden van goederen of diensten op een markt, waarbij er concurrentie kan plaatsvinden, ongeacht of de entiteit een winstoogmerk heeft of een overheidsinstelling is. | | Machtspositie | De situatie waarin een bedrijf de enige aanbieder op de markt is, of zodanig groter is dan zijn concurrenten dat het de markt kan domineren, wat kan leiden tot misbruik. | | Kartelvorming | Afspraken tussen bedrijven die erop gericht zijn concurrentie uit te sluiten, zoals prijsafspraken, om zo hogere winsten te behalen ten koste van de consument. | | Staatsmiddelen | Middelen die afkomstig zijn van de overheid en worden gebruikt om een steunmaatregel te financieren, een essentieel bestanddeel voor het definiëren van staatssteun. | | Selectiviteitseis | Het vereiste dat staatssteun bepaalde ondernemingen of producties begunstigt, waardoor er sprake is van ongelijke concurrentie binnen een bepaalde branche of sector. | | De-minimisuitzondering | Een regel die bepaalt dat steunmaatregelen onder een bepaald bedrag, momenteel €200.000 per onderneming over drie belastingjaren, niet als verboden staatssteun worden beschouwd omdat ze geen significante invloed hebben op het handelsverkeer. | | Grensoverschrijdend effect | Een effect van een steunmaatregel dat verder reikt dan de nationale grenzen, waardoor bedrijven in andere lidstaten nadeel ondervinden van de verleende steun. | | Drempelwerking | Het effect waarbij een steunmaatregel de toegang tot de nationale markt bemoeilijkt voor buitenlandse concurrenten, waardoor de nationale markt wordt afgeschermd. | | Vervalsing van de mededinging | Een situatie waarin staatssteun de concurrentiepositie van een begunstigde onderneming versterkt ten opzichte van niet-begunstigde ondernemingen, wat leidt tot een oneerlijk speelveld. | | Notificeren | Het proces waarbij een voornemen om staatssteun te verlenen formeel moet worden gemeld aan de Europese Commissie voor onderzoek en goedkeuring. | | Stand-stillbepaling | Een bepaling die voorschrijft dat een lidstaat een voorgenomen steunmaatregel niet mag uitvoeren totdat de Europese Commissie een definitief besluit heeft genomen over de verenigbaarheid ervan met het EU-recht. | | Onrechtmatigheidsrente | Rente die wordt geheven over onterecht ontvangen staatssteun, met als doel de financiële toestand te herstellen alsof de steun nooit was verleend. | | Prejudiciële procedure | Een procedure waarbij een nationale rechter een vraag stelt aan het Hof van Justitie van de Europese Unie over de interpretatie of geldigheid van Europees recht om een zaak te kunnen beslissen. |

# Inkomen uit arbeid: lonen en zelfstandigheid Dit onderwerp verkent de verschillende vormen van inkomen uit arbeid, inclusief de bepaling van lonen in België, de inhoudingen op een loonstrook, en de kenmerken van zelfstandig ondernemerschap. ## 1. Inkomen uit arbeid: een overzicht Inkomen uit arbeid is het geld dat iemand verdient door te werken, hetzij als werknemer (loontrekkende) of als zelfstandige. Werknemers ontvangen een loon via een arbeidsovereenkomst en genieten van sociale bescherming. Zelfstandigen werken voor eigen rekening, hebben meer vrijheid maar dragen ook meer financieel risico. Een combinatie van beide statuten is mogelijk. ### 1.1 Inkomen uit loon Het loon, ook wel salaris genoemd, bestaat uit alle vergoedingen die een werknemer ontvangt als tegenprestatie voor zijn arbeid. Deze vergoedingen kunnen uit geld of uit voordelen in natura bestaan, zoals maaltijdcheques of een bedrijfswagen. #### 1.1.1 Hoe worden lonen in België bepaald? Minimumlonen worden in België bepaald via collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO's) binnen paritaire comités (PC's). Deze CAO's leggen loonbarema's vast, die variëren per sector en functie en rekening houden met kwalificaties, anciënniteit en arbeidsduur. In sectoren zonder vaste barema's wordt het loon vrij onderhandeld, mits het niet onder het sectorale minimum valt. Belangrijke factoren bij loonbepaling zijn: * **Anciënniteit:** Meer dienstjaren leiden vaak tot een hoger loon. * **Bruto maand- en jaarwedde:** Het loon vóór aftrek van belastingen en sociale bijdragen. * **Uurloon:** Voor deeltijdse of tijdelijke arbeid. * **Eindejaarstoelage & vakantiegeld:** Extra vergoedingen. Daarnaast kunnen premies voor overuren, bonussen en extralegale voordelen (bedrijfswagen, laptop, hospitalisatieverzekering, maaltijdcheques) het brutoloon aanvullen. **Indexering:** De meeste lonen in België worden automatisch geïndexeerd op basis van de consumptieprijsindex om de koopkracht te beschermen tegen inflatie. De frequentie en toepassing verschilt per sector. #### 1.1.2 De loonfiche, bruto en nettoloon De loonstrook toont de inhoudingen op het brutoloon. De RSZ-bijdrage voor werknemers bedraagt doorgaans 13,07% van het brutoloon en financiert de sociale zekerheid. Werkgevers betalen een extra bijdrage van gemiddeld 25% tot 30%. Zelfstandigen betalen ongeveer 20,5% van hun netto belastbaar inkomen aan sociale bijdragen aan een sociale verzekeringskas. De sociale zekerheid wordt gefinancierd door bijdragen van werknemers en werkgevers (ongeveer 68%) en dotaties van de federale overheid (ongeveer 32%). Naast de RSZ-bijdrage zijn er andere inhoudingen die op de loonstrook staan. Het nettoloon is het bedrag dat effectief op de rekening wordt gestort, zijnde het brutoloon min alle bijdragen en belastingen. > **Tip:** De loonstrook toont de tastbare gevolgen van het sociale zekerheidssysteem en hoe bijdragen verdeeld worden via instellingen zoals de RSZ, het RIZIV en de RVA. ### 1.2 Inkomen als zelfstandige Naast loondienst kan inkomen voortkomen uit zelfstandig ondernemerschap. Iemand is zelfstandige wanneer die een beroep uitoefent zonder arbeidsovereenkomst, dus voor eigen rekening en risico. Zelfstandigen hebben een aparte sociale status en eigen regelingen voor ziekte, pensioen, etc. #### 1.2.1 Zelfstandige statuten * **Zelfstandige in hoofdberoep:** Volledig afhankelijk van de zelfstandige activiteit voor inkomsten, zonder vast dienstverband. * **Zelfstandige in bijberoep:** Combineert een zelfstandige activiteit met een job als werknemer of ambtenaar. Sociale bijdragen zijn lager omdat men al verzekerd is via het hoofdberoep. * **Freelancers:** Zelfstandigen die werken op projectbasis of via kortlopende contracten. Het aantal zelfstandigen in hoofdberoep is gestegen. Ongeveer 14% van de Belgische bevolking heeft een inkomen uit zelfstandige arbeid. Ondanks het beeld van succes leeft een significant deel van de zelfstandige huishoudens onder de armoedegrens, wat de financiële onzekerheid aantoont. De partner van een zelfstandige kan een meewerkende echtgeno(o)t(e) statuut krijgen mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, wat toegang geeft tot sociale rechten. #### 1.2.2 Andere inkomens uit arbeid (bijverdiensten) Naast een hoofdberoep kunnen gezinsinkomsten ook voortkomen uit bijbanen: * **Verenigingswerk:** Vergoedingen voor activiteiten bij sport- of socio-culturele verenigingen, vaak onbelast mits aan voorwaarden wordt voldaan. * **Platformwerk:** Diensten via deelplatformen (bv. Deliveroo, Uber Eats), vaak met beperkte sociale bescherming. * **Flexi-jobs:** Belastingvrij bijverdienen voor wie minstens 4/5e werkt, met een jaarlijks plafond. * **Studentenarbeid:** Werken tot 600 uur per jaar tegen verlaagde sociale bijdragen. * **Amateurkunsten:** Inkomsten uit occasionele artistieke activiteiten. * **Influencers:** Verdiensten via sociale media, met fiscale verplichtingen. Het is belangrijk de specifieke sociale en fiscale regels voor deze bijverdiensten goed te kennen. ## 2. Vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand België kent een uitgebreid systeem van sociale bescherming om burgers te beschermen tegen sociale risico's zoals ziekte, werkloosheid, ouderdom en armoede. Dit systeem bestaat uit sociale zekerheid (gebaseerd op bijdragen) en sociale bijstand (gebaseerd op behoefte). ### 2.1 Sociale zekerheid #### 2.1.1 Werkloosheidsuitkering Loontrekkenden die onvrijwillig werkloos worden, kunnen onder bepaalde voorwaarden een werkloosheidsuitkering ontvangen. De voorwaarden omvatten een voldoende aantal gewerkte dagen, geen loon meer ontvangen, niet voor eigen rekening werken, onvrijwillige werkloosheid, beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt en verblijf in België. Het bedrag hangt af van de gezinssituatie, duur van de werkloosheid, beroepsverleden en laatste loon. Er is een degressiviteit in de uitkering naarmate men langer werkloos is. De **RVA** (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening) is de federale spil die regels toepast en controleert. De **VDAB** (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding) en **Actiris** (in Brussel) begeleiden werkzoekenden. **Vakbonden** (ABVV, ACV, ACLVB) en de **Hulpkas voor Werkloosheidsuitkeringen (HVW)** betalen uitkeringen uit aan hun leden. #### 2.1.2 Arbeidsongeschiktheid Arbeidsongeschiktheid biedt bescherming aan werknemers die door ziekte of ongeval tijdelijk of blijvend niet kunnen werken. Na de periode van gewaarborgd loon door de werkgever, ontvangt de werknemer een vervangingsinkomen via het ziekenfonds. Wie langer dan een jaar arbeidsongeschikt is, wordt invalide beschouwd en ontvangt een invaliditeitsuitkering. Het **RIZIV** (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) coördineert de ziekte- en invaliditeitsverzekering. Ziekenfondsen voeren deze verzekering uit, betalen uitkeringen en terugbetalingen van medische kosten. #### 2.1.3 Pensioenen Het Belgische pensioensysteem bestaat uit vier pijlers: 1. **Wettelijk pensioen (eerste pijler):** Gefinancierd via het sociale zekerheidssysteem. 2. **Aanvullend pensioen (tweede pijler):** Via groepsverzekeringen of pensioenfondsen. 3. **Individueel pensioensparen (derde pijler):** Fiscaal gestimuleerd sparen. 4. **Eigen vermogen (vierde pijler):** Spaargeld, beleggingen, vastgoed. Het wettelijk pensioenstelsel kent drie regimes: werknemers, zelfstandigen en ambtenaren. De pensioenbedragen hangen af van beroepsstatuut, loopbaanduur, loon en gezinssituatie. Het minimumpensioen is een vangnet. Er bestaan ook gezinsgebonden pensioenrechten zoals het overlevingspensioen en echtscheidingspensioen. #### 2.1.4 Groepsverzekeringen (tweede pijler) Naast het wettelijk pensioen kunnen werknemers, zelfstandigen en ambtenaren aanvullend pensioen opbouwen via groepsverzekeringen. Werkgevers bieden dit vaak aan, met fiscale voordelen. Zelfstandigen bouwen vaak een Vrij Aanvullend Pensioen voor Zelfstandigen (VAPZ) op. Deze pijler biedt extra financiële zekerheid maar is niet voor iedereen toegankelijk en het bedrag is onzeker. #### 2.1.5 Eigen pensioensparen (derde pijler) Burgers kunnen zelf sparen voor hun pensioen via erkende pensioenspaarproducten, met een belastingvoordeel. Dit biedt extra zekerheid maar is niet voor iedereen haalbaar en de opbrengst is niet gegarandeerd. #### 2.1.6 Eigen vermogen (vierde pijler) Persoonlijk vermogen zoals spaargeld, beleggingen en vastgoed kan de financiële situatie op latere leeftijd verbeteren, maar ook hier is de opbouw niet voor iedereen mogelijk. ### 2.2 Sociale bijstand Sociale bijstand is niet-contributief en bedoeld voor mensen die buiten het sociale zekerheidssysteem vallen of onvoldoende middelen hebben. #### 2.2.1 Leefloon Het leefloon is een maandelijkse uitkering voor personen zonder of met onvoldoende inkomen, na een middelentoets. Het vult de bestaansmiddelen aan tot een wettelijk minimum en is gekoppeld aan een begeleidingstraject via het OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn). #### 2.2.2 Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) De IGO is een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die onvoldoende bestaansmiddelen hebben. #### 2.2.3 Gezinsbijslagen (Kinderbijslag) Kinderbijslag is een sociale transfer die sinds 2019 geregionaliseerd is. In Vlaanderen is er het Groeipakket met een startbedrag, basisbedrag, participatie- en zorgtoeslagen. Brussel behield deels het oude federale model met rangorde en toeslagen voor eenoudergezinnen. Het systeem helpt kinderopvang en onderwijs toegankelijker te maken en armoede te bestrijden, maar de effectiviteit ervan in armoedebestrijding wordt kritisch bekeken. ## 3. Besluit: Inkomen uit arbeid Inkomen uit arbeid, hetzij als loontrekkende of zelfstandige, vormt de basis van het gezinsinkomen. België heeft een systeem van collectieve arbeidsovereenkomsten voor loonbepaling, dat rekening houdt met verschillende factoren en automatisch geïndexeerd wordt om de koopkracht te beschermen. De loonstrook toont de diverse inhoudingen die bijdragen aan de sociale zekerheid. Zelfstandigen hebben een ander statuut en eigen bijdragen. Naast hoofdberoepen bestaan er diverse vormen van bijverdiensten. Vervangingsinkomens en sociale bijstand fungeren als vangnetten om financiële kwetsbaarheid te beperken. --- **Disclaimer:** Dit is een samenvatting gebaseerd op de verstrekte documentatie. Het is belangrijk om de originele bronnen te raadplegen voor de meest accurate en volledige informatie, vooral met betrekking tot specifieke cijfers en recente wetswijzigingen. --- # Vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand Dit deel behandelt de systemen van sociale zekerheid en sociale bijstand in België, met specifieke aandacht voor werkloosheidsuitkeringen, arbeidsongeschiktheid, pensioenen, leeflonen en gezinsbijslagen. ## 2.3 Vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand België beschikt over een uitgebreid systeem van sociale bescherming om burgers te vrijwaren tegen sociale risico's zoals ziekte, werkloosheid, ouderdom en armoede. Dit systeem omvat zowel de sociale zekerheid, gebaseerd op verplichte verzekeringen en het principe van solidariteit, als de sociale bijstand, die hulp biedt aan personen met onvoldoende middelen op basis van behoefte. ### 2.3.1 Werkloosheidsuitkering #### 2.3.1.1 Het systeem van werkloosheidsuitkering Werknemers die onvrijwillig werkloos worden, kunnen onder bepaalde voorwaarden een werkloosheidsuitkering ontvangen. Deze voorwaarden omvatten onder meer een voldoende aantal gewerkte dagen met sociale bijdragen, het niet ontvangen van loon, niet werken voor eigen rekening, en beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt. Het bedrag van de uitkering hangt af van de gezinssituatie, de duur van de werkloosheid, het beroepsverleden en het laatste loon. Bij aanvang bedraagt de uitkering een percentage van het laatste loon, met minimum- en maximumbedragen voor alleenstaanden. De uitkering kent een degressiviteit, wat betekent dat het bedrag daalt naarmate men langer werkloos is. De duur van het recht op een werkloosheidsuitkering wordt geleidelijk beperkt. #### 2.3.1.2 De verschillende actoren in het werkloosheidsstelsel Het Belgische werkloosheidssysteem is een samenwerking tussen de federale RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening), die de regels toepast en controleert, regionale diensten zoals VDAB en Actiris die werkzoekenden begeleiden, en uitbetalingsinstanties zoals vakbonden en de Hulpkas voor Werkloosheidsuitkeringen (HVW). #### 2.3.1.3 Verschillende standpunten over de beperking van de werkloosheid in de tijd Voorstanders zien de beperking als een stimulans tot activering en een manier om de sociale zekerheid financieel houdbaar te houden. Critici uiten hun bezorgdheid over sociale risico's, armoede en uitsluiting, met name voor oudere werknemers en vrouwen met zorgverantwoordelijkheden. ### 2.3.2 Arbeidsongeschiktheid #### 2.3.2.1 Het systeem van arbeidsongeschiktheid Arbeidsongeschiktheid biedt bescherming aan werknemers die door ziekte of ongeval tijdelijk of blijvend niet kunnen werken. De werkgever betaalt gedurende de eerste maand het gewaarborgd loon. Daarna ontvangt de werknemer een vervangingsinkomen via het ziekenfonds. Wie langer dan een jaar arbeidsongeschikt is, wordt als invalide beschouwd en ontvangt een invaliditeitsuitkering. Zelfstandigen vallen onder een aparte regeling en kunnen na een wachttijd een uitkering ontvangen via hun sociaal verzekeringsfonds. #### 2.3.2.2 Het RIZIV en de rol van ziekenfondsen Het RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) coördineert de ziekte- en invaliditeitsverzekering en beheert de budgetten. Ziekenfondsen voeren deze verzekering uit, zorgen voor de uitbetaling van uitkeringen en de terugbetaling van medische kosten. Daarnaast bestaat in Vlaanderen de Vlaamse sociale bescherming als regionale aanvulling. ### 2.3.3 Pensioenen Het Belgische pensioensysteem kent vier pijlers: het wettelijk pensioen (eerste pijler), aanvullend pensioen via groepsverzekeringen of pensioenfondsen (tweede pijler), individueel pensioensparen (derde pijler) en eigen vermogen zoals vastgoed of beleggingen (vierde pijler). #### 2.3.3.1 De eerste pijler: het wettelijk pensioenstelsel Het wettelijk pensioen is een verdelingssysteem waar werkenden bijdragen om de pensioenen van ouderen te financieren. Er zijn drie hoofdregimes: het werknemersstelsel, het zelfstandigenstelsel en het ambtenarenstelsel. Het pensioensbedrag hangt af van het beroepsstatuut, de loopbaanduur en het loon. Er is een minimumpensioen als vangnet. Naast het rustpensioen bestaan er overlevings-, echtscheidings- en gezinspensioenen. #### 2.3.4 De tweede pijler: de groepsverzekeringen De tweede pijler bestaat uit groepsverzekeringen en andere collectieve pensioenregelingen, die werknemers, zelfstandigen en soms ambtenaren extra pensioen laten opbouwen. Dit is fiscaal voordelig en biedt extra financiële zekerheid. Zelfstandigen kunnen een Vrij Aanvullend Pensioen voor Zelfstandigen (VAPZ) afsluiten. #### 2.3.5 De derde pijler: het eigen pensioensparen Burgers kunnen via banken of verzekeraars zelf sparen voor hun pensioen via erkende pensioenspaarproducten, gestimuleerd door een belastingvoordeel. #### 2.3.6 De vierde pijler: het eigen vermogen De vierde pijler omvat persoonlijk vermogen zoals spaargeld, beleggingen, een eigen woning of vastgoed, wat bijdraagt aan financiële zekerheid op latere leeftijd. #### 2.3.7 Het pensioendebat: een maatschappelijk en politiek spanningsveld Het wettelijk pensioen (eerste pijler) volstaat voor velen niet om alle kosten te dekken, met name de kosten voor woonzorgcentra. Hervormingen van het pensioensysteem worden op federaal niveau beslist, in overleg met sociale partners, en leiden vaak tot maatschappelijke discussie en bezorgdheid over rechtvaardigheid en betaalbaarheid. ### 2.3.8 Sociale bijstand en sociale transfers Sociale bijstand is niet-contributief en bedoeld voor personen zonder voldoende middelen, beheerd door het OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn). #### 2.3.8.1 Doel en vorm van sociale bijstand Het doel is het garanderen van een minimuminkomen via een middelentoets. Vormen zijn het leefloon, uitkeringen aan personen met een handicap en de Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO). #### 2.3.8.2 Het leefloon Het leefloon vult de bestaansmiddelen aan tot een wettelijk minimuminkomen en is gekoppeld aan een begeleidingstraject via het OCMW. Voorwaarden omvatten verblijf in België, wettelijke nationaliteit/verblijfsstatuut, leeftijd van 18 jaar of ouder, onvoldoende middelen en bereidheid tot werken. #### 2.3.8.3 Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) De IGO garandeert ouderen met een laag pensioen of onvoldoende bestaansmiddelen een minimuminkomen. #### 2.3.8.4 Gezinsbijslagen De kinderbijslag, een sociale transfer, werd vanaf 2019 geregionaliseerd. Vlaanderen voerde het Groeipakket in met een gelijk basisbedrag per kind en verschillende toeslagen. Brussel behield deels het oude federale model met rangorde en toeslagen. Wallonië en de Duitstalige Gemeenschap hebben hun eigen systemen. Het Groeipakket omvat een startbedrag, basisbedrag, participatie- en sociale toeslagen, zorgtoeslagen en een schoolbonus. De kinderbijslagregelingen worden kritisch bekeken vanuit gezinseconomisch perspectief met betrekking tot armoedebestrijding en de efficiëntie van sociale toeslagen. --- Deze samenvatting biedt een gedetailleerd overzicht van vervangingsinkomens, sociale uitkeringen en sociale bijstand in België, zoals beschreven in de documentatie. De structuur volgt de hiërarchische indeling met duidelijke secties en subsecties. De informatie is ontdaan van alle citaten en paginareferenties om een overzichtelijke studietekst te creëren. --- # Gezinsuitgaven: wonen, voeding en gezondheidszorg Dit onderwerp analyseert de belangrijkste uitgavenposten van gezinnen, zoals wonen, voeding en gezondheidszorg, inclusief de economische impact, ongelijkheden en beleidsmaatregelen. ## 3. Wonen Wonen is een van de grootste uitgavenposten voor gezinnen en heeft een significante impact op hun financiële ruimte, gezondheid en toegang tot andere basisvoorzieningen. In België is het recht op behoorlijke huisvesting grondwettelijk verankerd. Hoge woonkosten, zoals huur of hypotheek, energie en vaste lasten, kunnen een gezin in de knel brengen met andere basisbehoeften. ### 3.1 Cijfers over wonen #### 3.1.1 Prijsontwikkeling van woningen en huur In Vlaanderen bezit een groot deel van de gezinnen een eigen woning, wat cultureel en economisch gewaardeerd wordt. De prijzen van zowel koopwoningen als huurwoningen zijn de afgelopen decennia sterk gestegen, deels door gestegen inkomens en gedaalde rentes, en deels door het samenspel van vraag en aanbod. #### 3.1.2 Woonquote en resterend inkomen als betaalbaarheidsindicatoren Om de betaalbaarheid van wonen te beoordelen, worden twee maatstaven gebruikt: * **Woonquote:** Het percentage van het netto-inkomen dat naar kale woonlasten gaat. Een woonquote boven 30% duidt op een verhoogd betaalbaarheidsrisico. * **Resterend Inkomen (RI):** Het inkomen na aftrek van de totale woonkosten, vergeleken met een referentiebudget voor een menswaardige levensstandaard. Een resterend inkomen onder het referentiebudget betekent dat wonen niet betaalbaar is. Deze maatstaven maken de financiële druk zichtbaar die hoge woonkosten met zich meebrengen, met name voor private huurders, lage inkomensgezinnen, jonge huishoudens en eenoudergezinnen. #### 3.1.3 Risicogroepen voor betaalbaarheidsproblemen Verschillende groepen lopen een hoger risico op betaalbaarheidsproblemen op de woningmarkt: * **Private huurders:** Zij betalen marktprijzen, hebben vaak een lager inkomen en wonen vaker in minder energiezuinige woningen. * **Lage inkomens en uitkeringsgezinnen:** Eenzelfde huurprijs weegt zwaarder op hun budget. * **Jonge huishoudens en starters:** Zij hebben vaak minder eigen inbreng en hogere toetredingsdrempels op de koop- en huurmarkt. * **Eenoudergezinnen en grote gezinnen:** Hebben specifieke woonnoden en minder schaalvoordelen. * **Huurders met migratieachtergrond of nieuwkomers:** Ondervinden vaker toegangsbarrières. * **Bewoners van energie-inefficiënte woningen:** Hoge energiekosten verhogen de totale woonlasten. * **Huishoudens met schommelende inkomsten:** Onzekerheid maakt vaste woonlasten stressvol. De locatie speelt ook een rol; stedelijk wonen is vaak duurder maar biedt meer voorzieningen, terwijl landelijk wonen lagere woonkosten kan hebben maar hogere mobiliteitskosten met zich meebrengt. ### 3.2 Huren Huren houdt in dat men maandelijks een bedrag betaalt aan de verhuurder voor het gebruik van een woning. Een huurcontract regelt de huurprijs, indexatie, duur, rechten en plichten, en de huurwaarborg. #### 3.2.1 Private huur versus sociale huur * **Private huur:** De huurprijs wordt bepaald door vraag en aanbod. Gezinnen met een lager inkomen kunnen het hier moeilijk hebben door hoge prijzen, concurrentie en soms discriminatie. * **Sociale huur:** Is bedoeld voor gezinnen met een bescheiden inkomen. De huurprijs is inkomensgebonden en ligt lager dan op de private markt. Er zijn echter strenge voorwaarden en lange wachtlijsten. #### 3.2.2 Financiële ondersteuning voor huurders Maatregelen zoals huursubsidies en huurpremies helpen om de kloof tussen betaalbaarheid en marktprijzen te verkleinen, hoewel deze steun niet altijd optimaal benut wordt. OCMW's kunnen ook helpen met de huurwaarborg. #### 3.2.3 Problemen op de huurmarkt De huurmarkt wordt gekenmerkt door stijgende huurprijzen, structurele woonongelijkheid tussen huurders en eigenaars, ongelijke toegang tot de markt door factoren zoals inkomen en afkomst, en beperkte bescherming en regelgeving voor huurders. Internationale kritiek wijst op tekorten in het woonbeleid, met name op het gebied van sociale huisvesting en ondersteuning op de private huurmarkt. ### 3.3 Verwerven van een eigen woning en de hypothecaire lening Een eigen woning biedt veiligheid, stabiliteit en vermogensopbouw, maar de aankoop is vaak onmogelijk zonder hypothecaire lening. #### 3.3.1 De hypothecaire lening Dit is een lening waarbij de woning als waarborg dient. De maandelijkse afbetalingen bestaan uit kapitaal en intrest. Verschillende renteformules (vast, variabel, semi-variabel) en leningsvormen bestaan, met eigen risico's en voordelen. De bank evalueert de draagkracht van de leningnemer. #### 3.3.2 Religieuze en culturele overwegingen bij lenen Vanuit religieuze perspectieven (bv. islam, jodendom) kan rente problematisch zijn, wat leidt tot alternatieve financieringsvormen of interne solidariteitsmechanismen binnen gemeenschappen. Dit kan spanningen creëren met de Westerse bankpraktijken. #### 3.3.3 Sociale lening Gezinnen met een beperkt inkomen kunnen een sociale lening krijgen via het Vlaams Woningfonds of sociale kredietmaatschappijen, wat lagere kosten en soms tot 100% financiering biedt. #### 3.3.4 Verschillen met huren Kopen vereist een grote startinvestering maar biedt lange termijn voordelen en stabiliteit. Huren is flexibeler maar bouwt geen vermogen op en is kwetsbaar voor prijsstijgingen. De levensfase speelt een rol in de keuze tussen huren en kopen. ### 3.4 Dak- en thuisloosheid Dak- en thuisloosheid kent verschillende vormen, van op straat slapen tot leven in instabiele huisvesting. Dit wordt veroorzaakt door een samenspel van economische, gezondheids- en relationele factoren. Jongeren, alleenstaande ouders en mensen met migratieachtergrond zijn extra kwetsbaar. Het Housing First-model, waarbij eerst een woning wordt aangeboden en dan begeleiding, is een effectieve aanpak. ### 3.5 Alternatieve woonvormen Diversiteit in gezinsvormen vraagt om flexibele woonvormen zoals meergeneratiewonen, kangoeroewonen, zorgwonen, tiny houses, Community Land Trusts (CLT) en cohousing. ### 3.6 Besluit over wonen Wonen is een cruciale en vaak dure uitgavepost. Hoge woonkosten beperken de financiële ruimte van gezinnen. Woonkwaliteit en -locatie hebben impact op gezondheid en mobiliteit. Woonbeleid is essentieel voor betaalbaarheid en het verminderen van ongelijkheid. ## 4. Voeding Voeding is een basisbehoefte en een belangrijke uitgavenpost, beïnvloed door budget, sociale positie en de voedselmarkt. ### 4.1 Budget, keuzes en prijs Gemiddeld besteden Belgische gezinnen ongeveer 15,8% van hun budget aan voeding, drank en tabak. Gezonde voeding is vaak duurder dan minder gezonde alternatieven, wat een drempel vormt voor gezinnen met een laag inkomen. Reclame en marketing sturen vaak keuzes richting ongezonde producten. ### 4.2 Voedselongelijkheid en voedselhulp Voedselongelijkheid ontstaat wanneer gezinnen, ondanks een groot deel van hun budget aan voeding te besteden, zich geen gezonde maaltijden kunnen veroorloven. Dit leidt tot gezondheidsproblemen en sociale ongelijkheid. #### 4.2.1 Voedselbanken Voedselbanken bieden directe noodhulp door overschotten te verdelen. Ze zijn essentieel, maar beperken de keuzevrijheid van de ontvangers. #### 4.2.2 Sociale Kruideniers Sociale kruideniers functioneren als buurtwinkels waar gezinnen tegen sterk verminderde prijzen boodschappen kunnen doen, met meer autonomie en waardigheid. Ze bieden vaak ook sociale functies. #### 4.2.3 Verschillen in filosofie Voedselbanken focussen op noodhulp, terwijl sociale kruideniers inzetten op waardigheid en zelfstandigheid. Beide systemen vullen elkaar aan en bieden een vangnet en mogelijkheden voor duurzamere oplossingen. ## 5. Gezondheidszorg Gezondheidszorg is een grondrecht, georganiseerd via een verplichte ziekteverzekering en aangevuld met zorgsystemen van de deelstaten. ### 5.1 Organisatie van de gezondheidszorg * **Federale overheid (via RIZIV en FOD Volksgezondheid):** Regelt de terugbetaling van medische zorg, ziekenhuizen en sociale bescherming bij ziekte/invaliditeit. Beslist over terugbetaling van geneesmiddelen en hulpmiddelen. * **Deelstaten:** Organiseren preventie, gezondheidsbevordering en eerstelijns- en langdurige zorg. De interactie tussen deze niveaus zorgt voor een gelaagd systeem van medische kosten dekking en inkomensbescherming. ### 5.2 Soorten gezondheidszorg * **Preventieve gezondheidszorg:** Gericht op het vermijden van ziekten (bv. vaccinaties, screenings). * **Curatieve gezondheidszorg:** Behandelt en geneest aandoeningen (bv. huisarts, ziekenhuis). * **Langdurige zorg:** Voor mensen met aanhoudende gezondheidsproblemen of beperkingen (bv. thuiszorg, woonzorgcentra). * **Geestelijke gezondheidszorg:** Steeds meer gemeenschapsgericht en ondersteunend in de leefomgeving. ### 5.3 Toegankelijkheid en betaalbaarheid De verplichte ziekteverzekering dekt bijna de volledige bevolking, maar er zijn nog steeds patiëntenkosten (remgeld, supplementen). Het Globaal Medisch Dossier (GMD) verbetert zorgcoördinatie en biedt financiële voordelen. Gecoverde en niet-gecoverde artsen creëren prijsverschillen. Sociale beschermingsmechanismen zoals de verhoogde tegemoetkoming, de maximumfactuur (MAF) en de derdebetalersregeling verlagen de financiële drempels. Toch blijven "out-of-pocket" betalingen en "catastrofale uitgaven" een probleem voor kwetsbare gezinnen. Dringende Medische Hulp (DMH) biedt een minimumgarantie voor mensen zonder wettig verblijf. ### 5.4 Wijkgezondheidscentra (WGC's) WGC's bieden laagdrempelige eerstelijnszorg en welzijn, met een interdisciplinair team en een forfaitair betalingssysteem. Dit bevordert preventie en financiële toegankelijkheid, vooral voor kwetsbare groepen, maar beperkt wel de keuzevrijheid van de patiënt binnen het centrum. ### 5.5 Economische impact van gezondheidszorg op gezinnen Gezondheidszorgkosten leggen een aanzienlijke druk op gezinsbudgetten, vooral bij langdurige zorg en chronische ziekten. Preventie kan op lange termijn kosten besparen, maar is niet voor alle gezinnen even toegankelijk. Gezondheidsongelijkheid bestaat, waarbij sociaal-economische status de toegang tot en de kwaliteit van zorg beïnvloedt. De keuze tussen publieke en private zorgverzekeringen kan leiden tot verdere ongelijkheid. ## 6. Transport en mobiliteit Mobiliteit is essentieel voor deelname aan het maatschappelijk leven, maar is ongelijk verdeeld. De auto blijft dominant, maar fietsen en te voet gaan winnen terrein. Telewerk en deelmobiliteit beïnvloeden het verplaatsingsgedrag. ### 6.1 Vervoersarmoede Vervoersarmoede treedt op wanneer mensen door gebrek aan vervoersmogelijkheden niet volwaardig kunnen deelnemen aan de samenleving. Dit kan financiële, praktische, fysieke of digitale oorzaken hebben. ### 6.2 Mogelijke oplossingen Oplossingen omvatten investeringen in veilige fietspaden, betaalbaar openbaar vervoer, betere bereikbaarheid van afgelegen gebieden en flexibele opties zoals buurtbussen en deelmobiliteit. Een inclusief mobiliteitsbeleid moet inzetten op betaalbaarheid, toegankelijkheid en veiligheid. ## 7. Cultuur en vrije tijd Deelname aan cultuur, sport en vakantie is ongelijk verdeeld, met gezinnen met hogere inkomens die vaker participeren. ### 7.1 Uitgaven aan cultuur en vrije tijd Gezinnen besteden een significant deel van hun budget aan deze uitgaven, waarbij sport en recreatie, culturele activiteiten en horeca de grootste stijgers zijn. Digitale vrijetijdsbesteding neemt ook toe. ### 7.2 Toegang tot cultuur en vrije tijd Ondersteuningsmechanismen zoals de UiTPAS (met kansentarief voor gezinnen in armoede), Iedereen Verdient Vakantie, en Rap op Stap-kantoren proberen de drempels te verlagen. Echter, ongelijke toegang door regionale verschillen, beperkte financiële haalbaarheid (ondanks kortingen) en bureaucratie blijven uitdagingen. ### 7.3 Spanningsvelden en kritieken Er is kritiek op de ongelijke toegang, de beperkte financiële haalbaarheid, en de complexiteit van het beleid. Er is ook een pleidooi voor meer aandacht voor sport en recreatie naast cultuur. ## 8. Verzekeringen Verzekeringen bieden bescherming tegen specifieke risico's door risico's te spreiden over een grote groep verzekerden. Belgische gezinnen geven gemiddeld meer dan €2.000 per jaar uit aan verzekeringen. ### 8.1 Soorten verzekeringen * **Wettelijk verplicht:** Burgerlijke aansprakelijkheid (BA) auto, arbeidsongevallenverzekering voor huispersoneel, ziekteverzekering. * **Contractueel verplicht:** Brandverzekering voor huurders, beroepsaansprakelijkheidsverzekering, schuldsaldoverzekering (vaak bij hypotheek). * **Niet-verplicht maar nuttig:** Familiale verzekering, woon-/brandverzekering, rechtsbijstandsverzekering, reisverzekeringen. ### 8.2 Verstandig omgaan met verzekeringen Het is belangrijk de polisvoorwaarden (dekking, franchise, uitsluitingen) goed te lezen. Niet elk risico hoeft verzekerd te worden; een afweging van kans, impact, eigen vermogen en kosten/baten is cruciaal. ## 9. Remittances in transnationale families Remittances zijn financiële en materiële bijdragen van migranten aan hun families in het land van herkomst. Ze gaan verder dan financiële transacties en beïnvloeden sociale relaties en de sociale positie van migranten. ### 9.1 Belgische context In België worden remittances vooral verstuurd naar lage inkomenslanden, met aanzienlijke transactiekosten die de effectiviteit beperken. ### 9.2 Sociale positie en remittances Remittances versterken sociale banden en creëren symbolische rollen voor migranten, maar kunnen ook leiden tot spanningen en conflicten binnen families door sociale verwachtingen. ### 9.3 Voor- en nadelen * **Ontvangers:** Voorzien in basisbehoeften, ondersteunen kleine bedrijven, dragen bij aan armoedebestrijding, maar kunnen afhankelijk worden. * **Verzenders:** Houden contact met familie, tonen succes, maar kunnen aanzienlijke persoonlijke offers maken. ## 10. Wat kost een kind? Kinderen brengen aanzienlijke kosten met zich mee, zowel direct (voeding, kleding, school) als indirect (tijd, energie, aanpassingen voor kinderen met zorgnoden). ### 10.1 Kostenberekening Verschillende organisaties schatten de kosten, variërend van €400 per maand voor een jong kind tot bijna €800 voor een jongvolwassene, met hogere kosten voor kinderen met specifieke zorgbehoeften. ### 10.2 Ondersteuning Gezinnen ontvangen ondersteuning via het Groeipakket, fiscale voordelen en specifieke toeslagen, maar deze dekken zelden alle kosten volledig. ## 11. De invloed van inflatie op de gezinsuitgaven Inflatie betekent een stijging van het algemene prijspeil, wat leidt tot een daling van de koopkracht. ### 11.1 Definitie, oorzaken en meting Inflatie wordt gemeten via de consumptieprijsindex (CPI) en de gezondheidsindex. Oorzaken zijn vraag- en kosteninflatie, en monetaire factoren. De CPI meet de prijsontwikkeling van een gemiddeld consumptiepakket, terwijl referentiebudgetten de minimumnoden voor een menswaardig leven bepalen. ### 11.2 Gevolgen van inflatie voor gezinnen Inflatie leidt tot koopkrachtverlies, verandert consumptiegedrag, en kan spaargeld doen dalen terwijl schulden (vastrentend) relatief lichter worden. ### 11.3 Automatische indexering in België België kent automatische indexering van lonen, pensioenen en sociale uitkeringen (via de spilindex) om koopkrachtverlies te beperken. Dit gebeurt echter niet altijd onmiddellijk en houdt niet altijd rekening met de specifieke uitgavenpatronen van elk gezin, waardoor inflatie subjectief vaak hoger aanvoelt. ### 11.4 Rol van de ECB en NBB De Europese Centrale Bank (ECB) streeft naar prijsstabiliteit (inflatie rond de 2%) door het aanpassen van rentevoeten. De Nationale Bank van België (NBB) voert dit beleid nationaal uit. ## 12. Besluit bij deel 3 Gezinnen maken complexe, zelden puur rationele keuzes over hun uitgaven. Basisuitgaven zoals wonen, voeding, gezondheidszorg, mobiliteit en verzekeringen bepalen grotendeels hun financiële situatie. Ongelijkheden komen sterk naar voren, met name op de woningmarkt. Beschermingsmechanismen in de gezondheidszorg zijn sterk, maar niet voor iedereen gelijk. Remittances, kosten van kinderen en inflatie beïnvloeden de financiële stabiliteit. Gezinsuitgaven weerspiegelen sociale positie, kansen en de impact van economische ontwikkelingen. --- # Financiële stress, budgettering en schuldenbeheer 2.4 Financiële stress, budgettering en schuldenbeheer Financieel welbevinden en stress vormen de kern van dit onderwerp, waarbij de principes van budgettering en verschillende vormen van schuldenbeheer en hulpverlening worden belicht. ## 4.1 Financieel welbevinden en financiële stress in gezinnen ### 4.1.1 Financieel welbevinden Financieel welbevinden gaat verder dan alleen het kunnen betalen van de maandelijkse rekeningen. Het omvat een gevoel van zekerheid en controle over de huidige en toekomstige financiële situatie. Gezinnen ervaren meer welbevinden wanneer zij beheersbare schulden hebben, een stabiel en voorspelbaar inkomen genieten, en over voldoende buffer beschikken voor onverwachte kosten. Kennis van financiën, zoals budgetteren en sparen, draagt hieraan bij. Ook de sociale context, zoals steun vanuit familie of gemeenschap, kan een significante rol spelen in het verminderen van financiële druk. ### 4.1.2 Financiële stress Financiële stress daarentegen is de zorg en spanning die ontstaat wanneer gezinnen vrezen hun rekeningen niet te kunnen betalen of onzeker zijn over hun financiële toekomst. Dit kan worden veroorzaakt door externe factoren zoals werkloosheid, stijgende prijzen, of onvoorziene uitgaven, maar ook door interne factoren zoals gebrek aan spaargeld of hoge schulden. Gezinnen met onregelmatige inkomsten of aanzienlijke leningen zijn hierbij extra kwetsbaar. De gevolgen van financiële stress zijn veelzijdig en kunnen leiden tot: * **Geestelijk welzijn:** slapeloosheid, piekeren, angst, en depressieve gevoelens. * **Relaties:** geldzorgen zijn een belangrijke bron van conflicten binnen gezinnen. * **Kinderen:** zij kunnen spanningen waarnemen, wat kan leiden tot schoolproblemen of angst. * **Gezondheid:** langdurige stress kan fysieke klachten veroorzaken, zoals hartproblemen. Financieel welbevinden en financiële stress staan in een dynamische relatie: een gezin met een gemiddeld inkomen kan zich gerustgesteld voelen door stabiliteit en steun, terwijl een gezin met een hoger inkomen toch stress kan ervaren door hoge schulden. ## 4.2 Gezinsbudgettering en omgaan met schulden ### 4.2.1 Financiële zelfredzaamheid Financiële zelfredzaamheid omvat het vermogen van gezinnen om hun budget zodanig te beheren dat zij vaste kosten kunnen betalen, onverwachte uitgaven kunnen opvangen, en schulden kunnen vermijden. Dit vereist niet alleen vaardigheden in rekenen en administratie, maar ook het vermogen om tijdig hulp te zoeken wanneer nodig. Factoren die financiële zelfredzaamheid bevorderen zijn: * **Voldoende en stabiel inkomen:** Kennis van en gebruik van rechten op lonen, uitkeringen, toeslagen en belastingen. * **Geldzaken organiseren:** Het bijhouden van inkomsten en uitgaven, tijdig betalen van rekeningen, en het regelmatig controleren van het banksaldo. * **Geld verantwoord besteden:** Bewuste keuzes maken op basis van prioriteiten en het vermijden van onnodige schulden. * **Voorbereid zijn op onvoorziene gebeurtenissen:** Het opbouwen van een financiële buffer of sparen voor toekomstige uitgaven. ### 4.2.2 Factoren die bijdragen aan financieel redzaam gedrag Financiële zelfredzaamheid wordt beïnvloed door een samenspel van persoonlijke en situationele omstandigheden, persoonlijkheidskenmerken, en motivatie. Financiële schaarste kan leiden tot stress en een focus op kortetermijnkeuzes, een fenomeen dat bekend staat als 'temporele discounting' of 'hyperbolische discounting'. Hierbij worden snelle, kleinere beloningen nu verkozen boven grotere beloningen later. Dit kan het plannen van uitgaven en sparen bemoeilijken. Kennis en vaardigheden zijn cruciaal, maar worden beïnvloed door psychologische factoren zoals zelfvertrouwen, risicotolerantie en sociale invloeden. Concrete vuistregels voor dagelijks financieel gedrag omvatten: * Wekelijks het banksaldo en uitgaven controleren. * Jaarlijks inkomsten en uitgaven plannen. * Maandelijks minimaal 10% van het inkomen sparen. * Administratie ordelijk bewaren en bijhouden. ### 4.3 Budgettering Budgetteren is het plannen en beheersen van inkomsten en uitgaven om de financiële situatie onder controle te krijgen. Dit proces vermindert stress, ondersteunt bewuste keuzes en maakt langetermijnplanning mogelijk. #### 4.3.1 Inkomsten en uitgaven in kaart brengen De eerste stap in budgettering is het creëren van overzicht. Dit houdt in: * **Inkomsten:** Naast lonen kunnen dit uitkeringen (werkloosheid, leefloon, pensioen), kinderbijslag, toeslagen, alimentatie, vakantiegeld, en rente op spaargeld zijn. Het verkennen van alle sociale voordelen waarop men recht heeft, is cruciaal voor gezinnen met kwetsbare inkomens. * **Uitgaven:** Deze worden onderverdeeld in: * **Vaste kosten:** Huur, energie, verzekeringen, telefoon, kinderopvang. Een hoog aandeel vaste kosten beperkt de financiële flexibiliteit. * **Variabele kosten:** Voeding, kleding, ontspanning, cadeaus. Deze kosten zijn de eerste post waarop bezuinigd kan worden, hoewel dit de levenskwaliteit kan beïnvloeden. De 50/30/20-regel (50% noodzakelijke kosten, 30% wensen, 20% sparen) kan dienen als een streefdoel, maar is voor veel gezinnen niet altijd haalbaar. #### 4.3.2 Methoden en tools Verschillende methoden kunnen worden gebruikt voor budgetbeheer, afhankelijk van de voorkeur en vaardigheden van het gezin: * **Papier:** Een klassiek huishoudboekje. * **Excel-overzichten:** Voor gezinnen met digitale vaardigheden. * **Apps:** Zoals WAKOSTA?! of bankapps die automatisch inkomsten en uitgaven categoriseren. * **Enveloppemethode:** Fysiek of digitaal geld verdelen in potjes voor specifieke uitgavenposten. #### 4.3.3 Psychologische valkuilen Budgetteren is niet enkel rationeel. Psychologische factoren kunnen het naleven ervan bemoeilijken: * **Impulsief koopgedrag:** Verleidingen door reclame of sociale druk, of de wens om kinderen niet teleur te stellen. * **Schaamte en vermijding:** Het niet durven openen van post of het vermijden van gesprekken over geld kan problemen verergeren. * **Kortetermijndenken (temporele discounting):** Onder financiële stress wordt prioriteit gegeven aan de directe behoefte van vandaag, ten koste van langetermijnplanning. #### 4.3.4 Budgetteren als empowerment Budgetteren hoeft niet enkel te gaan over besparen. Het kan gezinnen ook sterker maken door: * **Inzicht en bewuste keuzes:** Gezinnen krijgen controle over hun financiën. * **Rust en controle:** Dit verhoogt het mentaal welbevinden. * **Vaardigheden ontwikkelen:** Financiële geletterdheid wordt overgedragen naar volgende generaties. Budgetbegeleiding dient als middel om gezinnen te empoweren, niet om hun problemen over te nemen. ## 4.4 Schulden ### 4.4.1 Gezinnen en schulden #### 4.4.1.1 Waarom maken gezinnen schulden? Schulden worden aangegaan om verschillende redenen, vaak gebaseerd op economische theorieën zoals de Life-Cycle Hypothese (consumptie gelijk houden doorheen het leven) en de Permanent Income Hypothesis (uitgaven baseren op verwacht inkomen). Veel voorkomende schulden zijn hypotheken, leningen voor auto's of duurzame goederen, en consumentenkredieten. Naast rationele overwegingen spelen ook onvoorziene gebeurtenissen, beperkte financiële vaardigheden, en psychologische factoren zoals kortetermijndenken en impulsgedrag een rol. #### 4.4.1.2 Hoeveel gezinnen hebben schulden? Ongeveer de helft van de Belgische gezinnen heeft een vorm van schuld, waarvan het overgrote deel (82%) bestaat uit hypothecaire leningen. Echter, een aanzienlijk aantal heeft betalingsachterstanden, voornamelijk op consumentenkredieten en hypotheken. #### 4.4.1.3 Soorten schulden Schulden kennen diverse vormen met uiteenlopende gevolgen: * **Hypotheekschulden:** Leningen voor woningaankoop of renovatie; bij wanbetaling kan de bank de woning verkopen. * **Voertuigleningen:** Kortere leningen voor autoaankoop; bij wanbetaling kan het voertuig worden teruggevorderd. * **Energie- en nutsschulden:** Onbetaalde facturen kunnen leiden tot overdracht aan sociale leveranciers. * **Medische schulden:** Onverwachte zorgkosten kunnen zwaar wegen zonder aanvullende verzekering. * **Telecomschulden:** Onbetaalde abonnementen leiden tot contractopschorting of beëindiging. * **Consumentenkredieten:** Leningen voor duurzame goederen, vaak met verborgen kosten bij wanbetaling. * **Belastingschulden:** Risico op intresten en beslag door de fiscus. * **Informele schulden:** Geld geleend van familie of vrienden, gebaseerd op vertrouwen maar potentieel belastend voor relaties. #### 4.4.1.4 Profiel van gezinnen met problematische schulden Problematische schulden komen vaker voor bij alleenstaanden en éénoudergezinnen, vaak met huur op de private markt en meer dan 40% van hun inkomen aan woonlasten besteed. Velen ontvangen een vervangingsinkomen in plaats van een loon uit arbeid. #### 4.4.1.5 Oorzaken van problematische schulden Problematische schulden ontstaan niet enkel door overconsumptie. Vijf categorieën worden onderscheiden: * **Overlevingsschulden:** Ontstaan door structureel onvoldoende inkomen voor basisbehoeften. * **Overbestedingsschulden:** Gevolg van consumptie boven het inkomen, vaak door sociale druk of gebrek aan administratieve vaardigheden. * **Aanpassingsschulden:** Ontstaan door plotselinge veranderingen in inkomen of uitgaven (ziekte, werkloosheid, scheiding). * **Schulden door psychosociale problemen:** Geld wordt uitgegeven als copingmechanisme bij stress, eenzaamheid of verslaving. * **Afgeleide schulden:** Ontstaan door bijkomende kosten zoals intresten of borgstellingen. Ziekte, impulsaankopen en de opstapeling van invorderingskosten zijn veelvoorkomende oorzaken. #### 4.4.1.6 Hoe worden schulden ingevorderd? Wanneer schulden niet spontaan worden betaald, kan invordering minnelijk (via aanmaningen en pogingen tot regeling) of gerechtelijk (via beslag op inkomen of bezittingen na een vonnis) plaatsvinden. De gerechtsdeurwaarder speelt een rol in beide fasen. Bij hypothecaire leningen en overheidschulden kan directer beslag worden gelegd. ### 4.4.2 Budgethulpverlening Budgethulpverlening richt zich op gezinnen met betalingsproblemen, moeite met geldbeheer of schulden. Er zijn twee hoofdmodaliteiten: #### 4.4.2.1 Budgetbegeleiding Bij budgetbegeleiding blijft de persoon zelf verantwoordelijk voor het beheer van het eigen budget. Een maatschappelijk werker biedt ondersteuning bij het opstellen van een budgetplan, het inventariseren van schulden, en het adviseren over financiële keuzes. Dit versterkt de vaardigheden van de persoon om grip te krijgen op de eigen financiën. Deze vorm is niet bedoeld voor grote schuldproblemen. #### 4.4.2.2 Budgetbeheer Budgetbeheer is een intensievere vorm van ondersteuning waarbij een maatschappelijk werker het budget grotendeels overneemt. De vaste lasten worden betaald en het resterende bedrag wordt ter beschikking gesteld voor dagelijkse uitgaven. Dit biedt rust en zekerheid bij ernstige financiële problemen, maar is niet gericht op het oplossen van diepgaande schuldenproblematiek. ### 4.4.3 Schuldhulpverlening #### 4.4.3.1 Schuldbemiddeling Schuldbemiddeling is een vrijwillig proces waarbij een schuldenaar samenwerkt met een bemiddelaar om schulden te beheren en af te lossen. De bemiddelaar probeert een regeling te treffen met schuldeisers, controleert de schulden en kan, indien nodig, gecombineerd worden met budgetbeheer. Het proces is minder formeel dan gerechtelijke procedures en biedt persoonlijke begeleiding. OCMW’s, CAW's, advocaten, notarissen en gerechtsdeurwaarders kunnen als schuldbemiddelaar optreden. #### 4.4.3.2 Collectieve schuldenregeling (CSR) De collectieve schuldenregeling is een juridische procedure voor personen met ernstige en structurele schulden. Het doel is de schulden, voor zover mogelijk, af te lossen en tegelijk een menswaardig bestaan te garanderen. Een rechter wijst een schuldbemiddelaar aan die het inkomen beheert en probeert een minnelijke aanzuiveringsregeling te bereiken. Bij mislukking kan een gerechtelijke regeling worden opgelegd of schulden kwijtgescholden worden. Dit proces kent echter kosten, beperkt de autonomie van de schuldenaar en kan lang duren. Het is een laatste redmiddel, waarbij bepaalde schulden zoals penale boetes en alimentatie niet kwijtgescholden kunnen worden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Arbeidsovereenkomst | Een wettelijk document dat de voorwaarden van de tewerkstelling tussen een werknemer en een werkgever vastlegt, inclusief taken, loon en arbeidsduur. | | Collectieve Arbeidsovereenkomst (CAO) | Een overeenkomst die door sociale partners (werkgeversorganisaties en vakbonden) wordt afgesloten om de arbeidsvoorwaarden voor werknemers in een bepaalde sector of onderneming te regelen. | | Paritair Comité (PC) | Een overlegorgaan waarin vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers binnen een specifieke sector samenkomen om afspraken te maken over arbeidsvoorwaarden, waaronder lonen en andere secundaire arbeidsvoorwaarden. | | Loonbarema | Een tabel of reeks van salarisschalen die de minimumlonen bepaalt voor verschillende functies, niveaus van ervaring of anciënniteit binnen een specifieke sector of onderneming. | | Anciënniteit | De duur van de dienstperiode van een werknemer bij een bepaalde werkgever of in een specifieke sector, wat vaak invloed heeft op het loon en andere voordelen. | | Bruto maandwedde | Het totale loon dat een werknemer ontvangt vóór de aftrek van belastingen, sociale bijdragen en andere inhoudingen. | | Nettoloon | Het bedrag dat een werknemer daadwerkelijk ontvangt nadat alle verplichte bijdragen en belastingen van het brutoloon zijn afgetrokken. | | RSZ-bijdrage | Rijksdienst voor Sociale Zekerheid-bijdrage; verplichte bijdrage van zowel werknemers als werkgevers die de financiering van het sociale zekerheidssysteem waarborgt, inclusief uitkeringen voor ziekte, pensioen en werkloosheid. | | Sociale zekerheid | Een systeem van verplichte verzekeringen en uitkeringen dat burgers beschermt tegen sociale risico's zoals ziekte, werkloosheid, invaliditeit en ouderdom, gebaseerd op het principe van solidariteit. | | Sociale bijstand | Een niet-contributief vangnet dat financiële hulp biedt aan personen en gezinnen die onvoldoende middelen hebben om in hun basisbehoeften te voorzien en die geen recht hebben op sociale zekerheidsuitkeringen. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden, zoals verblijf in België en bereidheid tot werken. | | Werkloosheidsuitkering | Een financiële tegemoetkoming die wordt verstrekt aan werknemers die onvrijwillig werkloos worden en aan bepaalde voorwaarden voldoen, zoals een voldoende werkverleden en beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt. | | Arbeidsongeschiktheid | De toestand waarin een werknemer door ziekte of ongeval tijdelijk of blijvend niet in staat is om te werken, waarvoor een uitkering kan worden ontvangen. | | Invaliditeitsuitkering | Een uitkering die wordt verstrekt aan personen die langer dan een jaar arbeidsongeschikt zijn en als invalide worden beschouwd. | | Pensioen | Een uitkering die wordt verstrekt aan personen na het einde van hun beroepsloopbaan, meestal vanaf een bepaalde leeftijd, om hen financieel te ondersteunen. | | Wettelijk pensioenstelsel (eerste pijler) | Het basispensioensysteem dat rechtstreeks wordt gefinancierd via de sociale zekerheid, waarbij werkenden bijdragen aan de pensioenen van gepensioneerden. | | Aanvullend pensioen (tweede pijler) | Pensioenopbouw via groepsverzekeringen of pensioenfondsen, vaak aangeboden door werkgevers als extra voordeel bovenop het wettelijk pensioen. | | Individueel pensioensparen (derde pijler) | Persoonlijke spaarinspanningen voor het pensioen via fiscaal gestimuleerde producten, zoals pensioenspaarverzekeringen of -fondsen. | | Eigen vermogen (vierde pijler) | Persoonlijke activa zoals spaargeld, beleggingen, onroerend goed, die dienen als aanvullende financiële bron voor de oude dag. | | Groeipakket | De Vlaamse regeling voor kinderbijslag die financiële ondersteuning biedt aan gezinnen met kinderen, bestaande uit een basisbedrag, toeslagen en bonussen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun land van herkomst. | | Financiële stress | Zorgen, spanningen en angsten die ontstaan wanneer gezinnen vrezen hun rekeningen niet te kunnen betalen, zich onzeker voelen over hun toekomst of te kampen hebben met schulden. | | Financieel welbevinden | Een gevoel van zekerheid en controle over de financiële situatie, waarbij men rekeningen kan betalen, voorbereid is op onverwachte kosten en financiële keuzes kan maken voor de toekomst. | | Temporal Discounting (Temporele korting) | De neiging om snelle, kleine beloningen nu te verkiezen boven grotere beloningen later; dit kan leiden tot impulsieve uitgaven en slechte langetermijnplanning. | | Budgettering | Het proces van het plannen en beheren van inkomsten en uitgaven om de financiële situatie onder controle te houden, stress te verminderen en financiële doelen te bereiken. | | Vaste kosten | Regelmatige en voorspelbare uitgaven, zoals huur, hypotheek, energiecontracten, verzekeringen en kinderopvang. | | Variabele kosten | Uitgaven die maandelijks fluctueren en minder voorspelbaar zijn, zoals voeding, kledij, ontspanning en persoonlijke verzorging. | | Schulden | Geld dat verschuldigd is aan een derde partij, vaak met rente, en dat op een afgesproken termijn moet worden terugbetaald. | | Schuldhulpverlening | Dienstverlening die personen en gezinnen met schuldenproblemen ondersteunt bij het beheren van hun schulden, het opstellen van een budget en het zoeken naar oplossingen om financiële stabiliteit te bereiken. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar samenwerkt met een bemiddelaar om een regeling te treffen met schuldeisers voor de terugbetaling van schulden, vaak via een afbetalingsplan. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor personen met ernstige en structurele schulden, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om het inkomen te beheren en schulden af te lossen, met als doel uiteindelijk schuldenvrij te zijn. | | Huurquote | Het percentage van het netto gezinsinkomen dat wordt besteed aan kale woonlasten (huur of hypotheek, exclusief energie en onderhoud), waarbij een quote boven 30% wijst op een verhoogd betaalbaarheidsrisico. | | Resterend Inkomen (RI) | Het inkomen dat overblijft nadat de werkelijke woonkosten (inclusief energie en vaste woonlasten) zijn afgetrokken van het netto-inkomen, vergeleken met een referentiebudget voor menswaardig leven. | | Sociale huur | Huurwoningen beheerd door woonmaatschappijen, bedoeld voor gezinnen met een bescheiden inkomen, waarbij de huurprijs inkomensgebonden is en lager ligt dan op de private markt. | | Hypothecaire lening | Een lening die wordt aangegaan om de aankoop van een woning te financieren, waarbij de woning zelf als onderpand dient. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat gedurende de gehele looptijd van de lening onveranderd blijft, wat zorgt voor voorspelbare maandlasten. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat periodiek wordt aangepast aan de marktomstandigheden, wat kan leiden tot schommelende maandlasten. | | Dak- en thuisloosheid | De situatie waarin personen geen vaste of stabiele verblijfplaats hebben, variërend van verblijf op straat of in nachtopvang tot het leven in instabiele huisvesting of op de rand van uithuiszetting. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding om stabiliteit te bevorderen. | | Remgeld | Het deel van de kosten voor medische prestaties dat een patiënt zelf moet betalen nadat de ziekteverzekering een deel heeft terugbetaald. | | Maximumfactuur (MAF) | Een mechanisme waarbij er een wettelijke bovengrens is aan het totale bedrag dat een gezin per jaar aan bepaalde zorgkosten moet betalen; zodra die grens bereikt is, neemt de ziekteverzekering de rest van de kosten op zich. | | Verhoogde tegemoetkoming | Een financiële tegemoetkoming voor personen met een laag inkomen of specifieke uitkeringen die de kosten voor gezondheidszorg, zoals remgelden, verlaagt. | | Third-party payment system (Derdebetalersregeling) | Een regeling waarbij de patiënt enkel het remgeld betaalt, terwijl de ziekteverzekering rechtstreeks met de zorgverlener afrekent voor het resterende bedrag. | | Out-of-pocket payments | Zorgkosten die niet (volledig) worden terugbetaald door de ziekteverzekering en die de patiënt zelf moet dragen. | | Catastrofale gezondheidsuitgaven | Zorgkosten die zo hoog oplopen dat gezinnen hun andere basisbehoeften, zoals huisvesting of voeding, niet meer kunnen betalen. | | Wijkgezondheidscentrum (WGC) | Laagdrempelige eerstelijnszorgvoorzieningen die gezondheidszorg en welzijn combineren, vaak met een interdisciplinair team en een forfaitair betalingssysteem. | | Forfaitair betalingssysteem | Een financieringsmodel waarbij een zorgverlener een vast bedrag ontvangt per ingeschreven patiënt, ongeacht het aantal consultaties of behandelingen. | | Vervoersarmoede | De situatie waarin mensen door gebrek aan vervoersmogelijkheden (financieel, praktisch, fysiek of digitaal) niet volwaardig kunnen deelnemen aan de samenleving. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met honderden goederen en diensten die representatief zijn voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen, gebruikt om inflatie te meten. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt als basis voor de automatische indexering van lonen, pensioenen en sociale uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex; zodra deze wordt overschreden, worden bepaalde inkomens en uitkeringen automatisch met 2% verhoogd. | | Remittances in transnationale families | Financiële en materiële bijdragen van migranten aan hun families in hun thuisland, die sociale en culturele transformaties met zich meebrengen. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt en men met hetzelfde inkomen minder kan kopen. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven, zoals het kunnen betalen van onverwachte uitgaven of vakantie. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun land van herkomst. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met honderden goederen en diensten die representatief zijn voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen, gebruikt om inflatie te meten. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt als basis voor de automatische indexering van lonen, pensioenen en sociale uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex; zodra deze wordt overschreden, worden bepaalde inkomens en uitkeringen automatisch met 2% verhoogd. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt en men met hetzelfde inkomen minder kan kopen. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven, zoals het kunnen betalen van onverwachte uitgaven of vakantie. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Budgetbegeleiding | Financiële ondersteuning waarbij een persoon leert zijn eigen budget te beheren met begeleiding van een professional, met behoud van autonomie. | | Budgetbeheer | Intensieve financiële ondersteuning waarbij een professional het budget van een persoon grotendeels beheert om vaste lasten te betalen en schulden te voorkomen. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar met hulp van een bemiddelaar afspraken maakt met schuldeisers over de terugbetaling van schulden. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor ernstige schuldenproblemen, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om schulden te beheren en af te lossen met als doel schuldenvrij te worden. | | Hypothecaire lening | Een lening om een woning te kopen, met de woning als onderpand. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage dat gedurende de hele looptijd van een lening gelijk blijft. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat kan veranderen in de tijd, gebaseerd op marktontwikkelingen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die gekoppeld is aan een hypothecaire lening en de resterende schuld afbetaalt bij overlijden van de kredietnemer. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met goederen en diensten dat representatief is voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt voor de indexering van lonen en uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex die bij overschrijding leidt tot een automatische prijsaanpassing van lonen en uitkeringen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Budgetbegeleiding | Financiële ondersteuning waarbij een persoon leert zijn eigen budget te beheren met begeleiding van een professional, met behoud van autonomie. | | Budgetbeheer | Intensieve financiële ondersteuning waarbij een professional het budget van een persoon grotendeels beheert om vaste lasten te betalen en schulden te voorkomen. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar met hulp van een bemiddelaar afspraken maakt met schuldeisers over de terugbetaling van schulden. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor ernstige schuldenproblemen, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om schulden te beheren en af te lossen met als doel schuldenvrij te worden. | | Hypothecaire lening | Een lening om een woning te kopen, met de woning als onderpand. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage dat gedurende de hele looptijd van een lening gelijk blijft. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat kan veranderen in de tijd, gebaseerd op marktontwikkelingen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die gekoppeld is aan een hypothecaire lening en de resterende schuld afbetaalt bij overlijden van de kredietnemer. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Leefloon | Een uitkering verstrekt door het OCMW aan personen die onvoldoende eigen middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die voldoen aan bepaalde voorwaarden. | | Consumptieprijsindex (CPI) | Een index die de prijsontwikkeling volgt van een mandje met goederen en diensten dat representatief is voor het uitgavenpatroon van Belgische gezinnen. | | Gezondheidsindex | Een aangepaste Consumptieprijsindex die de prijzen van tabak, alcohol en motorbrandstoffen uitsluit, gebruikt voor de indexering van lonen en uitkeringen. | | Spilindex | Een drempelwaarde van de gezondheidsindex die bij overschrijding leidt tot een automatische prijsaanpassing van lonen en uitkeringen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Pester power | De invloed die kinderen uitoefenen op het aankoopgedrag van hun ouders door herhaaldelijk te vragen, te zeuren of te onderhandelen over producten. | | Veblen-effect | Het fenomeen waarbij de vraag naar bepaalde luxeproducten toeneemt naarmate de prijs stijgt, omdat een hogere prijs meer status en prestige uitstraalt. | | Inflatie | De stijging van het algemene prijspeil in de economie, waardoor de koopkracht van geld daalt. | | Koopkracht | De hoeveelheid goederen en diensten die men kan kopen met een bepaald inkomen. | | Remittances | Financiële en materiële bijdragen die migranten sturen naar hun families in hun thuisland. | | Groeipakket | De Vlaamse kinderbijslagregeling die financiële steun biedt aan gezinnen met kinderen. | | Zorgtoeslag | Een financiële tegemoetkoming binnen het Groeipakket voor kinderen met een specifieke zorgbehoefte. | | Belastingvrije som | Een deel van het inkomen dat niet belast wordt; het aantal kinderen ten laste verhoogt deze som. | | Referentiebudget | Een geprijsde korf van goederen en diensten die aangeeft hoeveel geld een gezin minimaal nodig heeft om menswaardig te leven. | | Materiële en sociale deprivatie (MSD) | Een indicator die meet in welke mate mensen essentiële zaken en activiteiten kunnen veroorloven die nodig zijn voor een menswaardig leven. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf om inkomensongelijkheid in kaart te brengen, variërend van 0 (volledige gelijkheid) tot 1 (volledige ongelijkheid). | | Kwintielverhouding | De verhouding tussen het inkomen van de rijkste 20% en de armste 20% van de bevolking, gebruikt om inkomensongelijkheid te meten. | | Genderloonkloof | Het verschil in uurloon tussen mannen en vrouwen voor gelijkwaardig werk. | | Vermogensongelijkheid | De ongelijke verdeling van bezittingen (zoals spaargeld, aandelen en onroerend goed) binnen een samenleving. | | Woonquote | Het percentage van het netto-inkomen dat wordt besteed aan woonlasten. | | Leefloon | Een uitkering van het OCMW voor personen zonder of met onvoldoende inkomen om in hun levensonderhoud te voorzien. | | Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO) | Een aanvulling op het pensioen voor 65-plussers die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken. | | Huursubsidie | Financiële steun voor huurders met een laag inkomen die verhuizen van een ongeschikte naar een conforme huurwoning. | | Huurpremie | Financiële steun voor gezinnen die lang op de wachtlijst voor een sociale woning staan en ondertussen op de private markt huren. | | Sociale leverancier | Een energieleverancier die gegarandeerd energie levert aan kwetsbare huishoudens die hun facturen niet kunnen betalen. | | Sociaal tarief | Een verlaagd tarief voor energie of telecomdiensten voor huishoudens met een laag inkomen. | | Housing First | Een aanpak waarbij dakloze personen eerst een woning krijgen, zonder voorafgaande voorwaarden, gevolgd door op maat gemaakte begeleiding. | | Community Land Trust (CLT) | Een model waarbij grond gemeenschappelijk bezit is en beheerd wordt door een trust, terwijl de woningen eigendom zijn van de bewoners, wat de betaalbaarheid garandeert. | | Cohousing | Een woonconcept waarbij privé-eenheden worden gecombineerd met gedeelde ruimtes, zoals keukens, tuinen of werkruimtes, om gemeenschapszin en efficiëntie te bevorderen. | | Zorgwoning | Een specifieke vorm van samenwonen waarbij ouderen of zorgbehoevenden een woning delen met een ander gezin dat ondersteuning biedt, waarbij beide huishoudens als aparte eenheden functioneren. | | Budgetbegeleiding | Financiële ondersteuning waarbij een persoon leert zijn eigen budget te beheren met begeleiding van een professional, met behoud van autonomie. | | Budgetbeheer | Intensieve financiële ondersteuning waarbij een professional het budget van een persoon grotendeels beheert om vaste lasten te betalen en schulden te voorkomen. | | Schuldbemiddeling | Een proces waarbij een schuldenaar met hulp van een bemiddelaar afspraken maakt met schuldeisers over de terugbetaling van schulden. | | Collectieve schuldenregeling (CSR) | Een juridische procedure voor ernstige schuldenproblemen, waarbij een rechter een schuldbemiddelaar aanstelt om schulden te beheren en af te lossen met als doel schuldenvrij te worden. | | Hypothecaire lening | Een lening om een woning te kopen, met de woning als onderpand. | | Vaste rentevoet | Een rentepercentage dat gedurende de hele looptijd van een lening gelijk blijft. | | Variabele rentevoet | Een rentepercentage op een lening dat kan veranderen in de tijd, gebaseerd op marktontwikkelingen. | | Schuldsaldoverzekering | Een levensverzekering die gekoppeld is aan een hypothecaire lening en de resterende schuld afbetaalt bij overlijden van de kredietnemer. |