wijsbegeerte cursus 1.pdf

# Inleiding tot de filosofie en de menselijke levensvorm Het concept van de mens als een 'nog niet vastgelegd dier' staat centraal in deze inleiding, met een focus op de rol van taal bij het vormgeven van zelf en wereld, en de drie fundamentele relaties die elke levensvorm kenmerken. Filosofie wordt gedefinieerd als zelfbewuste, discursieve reflectie op deze structuren. ## 1. Inleiding tot de filosofie en de menselijke levensvorm ### 1.1 Levensvormen en vormgeven Leven wordt beschouwd als een proces van vormgeven. Dit geldt voor eenvoudige organismen zoals amoeben, die hun grenzen constant hervormen, tot complexere sociale structuren zoals mierenkolonies die hun omgeving structureren via geursporen. De mens wordt specifiek benoemd als een "nog niet vastgelegd dier" een soort die minder afhankelijk is van instincten en meer compenseert door middel van leren. In tegenstelling tot andere dieren, communiceert de mens niet met feromonen, maar met woorden, wat leerprocessen over generaties heen mogelijk maakt door informatie te coderen in betekenisvolle taal [3](#page=3). ### 1.2 De rol van taal in vormgeving Taal speelt een cruciale rol in hoe we vormgeven aan zowel onszelf als de wereld om ons heen. Vanaf de kindertijd leren we basale relaties aan ten opzichte van onszelf, anderen, en de wereld. De manier waarop we onze aandacht richten wordt mede bepaald door taal, bijvoorbeeld door de aansprekingen en aansporingen van zorgdragers aan een kind. De collectieve taal, met haar centrale termen en beeldspraak, kan worden gezien als een antwoord op de vraag hoe we ons leven organiseren en welke verhoudingen centraal staan. Onze taal biedt een impliciet archief van mogelijke antwoorden [3](#page=3). ### 1.3 Fundamentele relaties binnen de menselijke levensvorm Drie fundamentele relaties kenmerken elke menselijke levensvorm [3](#page=3) [4](#page=4): #### 1.3.1 De relatie van een individu tot zichzelf Dit betreft hoe we ons verhouden tot onze eigen handelingen en gedachten, zoals intenties, verlangens en opvattingen. Specifiek wordt gekeken naar de houding die we aannemen ten opzichte van onze opvattingen, hoe we ze als "de onze" herkennen en hoe we eraan gehecht zijn [3](#page=3). #### 1.3.2 De relatie van een zelf tot anderen Hierbij wordt onderzocht hoe anderen zich aan ons tonen door de manier waarop wij hen tegemoet treden [4](#page=4). #### 1.3.3 De relatie van een zelf tot de wereld Deze relatie gaat over hoe we het object van ons handelen zien en wat de coherentie is van datgene wat buiten onszelf ligt en ons handelen bepaalt [4](#page=4). Deze dimensies vormen samen een ruimte waarin een gedeelde manier van leven kan ontstaan door praktische invulling te geven aan de relaties. Deze ruimte bepaalt wat denkbaar is en welke handelingen als zinvol worden beschouwd [4](#page=4). > **Tip:** De concrete structuur van een levensvorm is meestal impliciet, maar wordt zichtbaar door middel van opvoeding en culturele artefacten zoals literatuur en kunst [4](#page=4). ### 1.4 Filosofie als zelfbewuste reflectie Filosofie wordt beschouwd als een uitbreiding van culturele uitdrukkingsvormen, en omvat de mogelijkheid van zelfbewuste reflectie op de structuur van onze levensvormen. Door de algemene vorm van de verhoudingen tot onszelf, anderen en de wereld tot een expliciet thema van ons spreken te maken, creëren we een abstractie die onze identiteit zichtbaar maakt. Dit stelt ons in staat om afstand te nemen van onszelf en de vraag te stellen of we ons leven anders willen of kunnen vormgeven [4](#page=4). Filosofie kan worden begrepen als de historische praktijk van zulke zelfbewuste, discursieve reflectie. Deze praktijk kenmerkt zich door [4](#page=4): * **Vormen van conceptuele articulatie:** Door nieuwe concepten te introduceren, worden structurele aspecten van basisrelaties zichtbaar gemaakt en beter gearticuleerd in ons denken en spreken, wat leidt tot een herorganisatie van het impliciete taalarchief [4](#page=4). * **Vormen van argumentatie:** Het zichtbaar maken van structurele aspecten gaat hand in hand met het ontwikkelen van redeneerwijzen om hun samenhang te onderzoeken en implicaties te toetsen [4](#page=4). --- # Geschiedenis van de filosofie: Vroege beschavingen en Grieks denken Dit deel onderzoekt de oorsprong van filosofisch denken in Mesopotamië, met de nadruk op rituelen en wijsheid, gevolgd door de vroege Griekse filosofie in Ionië en Italië, inclusief de pre-socratici zoals Thales en Parmenides, en gaat in op de geboorte van de natuurwetenschap en de ontwikkeling van logische redeneringen. ### 2.1 Ritueel en wijsheid: mesopotamië #### 2.1.1 Historische situering De "vruchtbare halvemaan" in West-Azië, gevormd door de Tigris en Eufraat, was de bakermat van de eerste agrarische revoluties en stedelijke centra vanaf het vijfde en vierde millennium v.o.t. Een surplusproductie leidde tot complexere maatschappelijke organisaties met arbeidsverdeling, gereguleerd vanuit een hiërarchische structuur met paleis en tempel die belastingen inde voor infrastructuur, rechtspraak, leger en eredienst. Stedelijke centra werden geleidelijk geünificeerd onder heersers, en het Nabije Oosten bleef een gebied van culturele en economische uitwisseling, met dominantie van Egypte in het westen en Babylonië en Assyrië in het oosten. Het administratieve apparaat stimuleerde de ontwikkeling van schrift en wiskunde, wat culturele effecten had zoals het documenteren van astronomische observaties en het bewaren van verhalen en mythes. Geletterdheid werd ook gebruikt om sociale verschillen te markeren, en geleerde elites communiceerden in specifieke cultuurtalen zoals Soemerisch in Babylonië [8](#page=8). #### 2.1.2 Rituele praktijken en heerschappijlegitimatie De heerschappij van Mesopotamische vorsten steunde vanaf het begin op een religieuze basis, waarbij de stadseenheid gesymboliseerd werd door een lokale god. Gewelddadige heerschappij werd voorgesteld als een goddelijk gemandateerde opdracht, bekrachtigd door religieuze rituelen die de sociale orde als een weerspiegeling van een goddelijke orde legitimeerden. Het Babylonische nieuwjaarsfestival, rond de lente-equinox, bevatte de recitatie van de oorsprongsmythe *Enûma Eliš*, die de overwinning van chaos door oppergod Marduk en de instelling van de natuurlijke orde beschrijft. Dit festival symboliseerde de natuurlijke orde door de astronomische regelmaat van de equinox, cruciaal voor de agrarische samenleving, en droeg een politieke betekenis door de kroning van Marduk en de stichting van Babylon, waarbij de Babylonische vorst ritueel werd herbevestigd als vertegenwoordiger van deze hemelse heerschappij [9](#page=9). #### 2.1.3 Ritueel en geloof Rituele praktijken gaan verder dan bijgeloof en beantwoorden aan een behoefte aan collectieve vormgeving en emotionele ervaring, wat gemeenschappen helpt af te stemmen op zichzelf en hun omgeving. Rituelen stiliseren de basisvormen van verhouding (individu tot zichzelf, tot anderen, tot de wereld) door deze te relateren aan iets dat de mens te boven gaat, een "hogere realiteit". Mesopotamische staten maakten hun eenheid zichtbaar door de relatie tot een lokale god, en astronomische fenomenen waren zichtbare uitdrukkingen van deze transcenderende realiteit. De ervaring van externe krachten en het ondoorzichtige van de werkelijkheid werd door Mesopotamiërs uitgedrukt en gemeenschappelijk gehanteerd via het spreken over het goddelijke en bijbehorende rituele vormen. Mythes konden begrepen worden als interpretatie van deze ervaring, en het naast elkaar bestaan van verschillende goden weerspiegelde de verschillende gradaties van afhankelijkheid. De vraag of Babyloniërs in hun goden "geloofden" is wellicht niet de juiste; ze dachten "mét hun goden". Het belang van geloof werd doorslaggevend met de opkomst van monotheïstische religies, en het concept "geloof" is een specifieke manier om de relatie van een zelf tot zijn opvattingen te stileren. De oorspronkelijke betekenis van "religio" (juist uitvoeren van rituelen) bleef centraal. Mesopotamische rituelen stonden niet los van opvattingen over de werkelijkheid, maar lieten meer open en werkten minder dwingend dan dogma's. De eisen van rituele praktijk konden echter dwingend zijn, als manier waarop de gemeenschap zichzelf vormgaf [10](#page=10) [11](#page=11). #### 2.1.4 Idealen van wijsheid #### 2.1.4.1 Kwesties van perspectief Het bestuderen van beschavingen als Mesopotamië, met fragmentarische overblijfselen, kan leiden tot een statisch beeld, wat de voortdurende veranderingen en menselijke creativiteit maskeert. Het concept "wijsheid" en "wijze personen" varieert sterk tussen samenlevingen, reflecteert hun centrale bekommernissen en aspiraties. Toegang tot ideeën over wijsheid is vaak beperkt tot overgeleverde teksten die specifieke perspectieven uitdrukken, beïnvloed door machtsverhoudingen en het privilege van geletterdheid. In Mesopotamië produceerde een klasse van klerken voornamelijk administratieve teksten, maar ook wijsheidsliteratuur die een inkijk geeft in de opvattingen van een geprivilegieerde klasse die intellectueel werk verrichtte ten dienste van machthebbers [11](#page=11) [12](#page=12). #### 2.1.4.2 Wijsheid en menselijke eindigheid Mesopotamische wijsheidsteksten, variërend van gezegdes tot dialogen, delen een houding van respect voor de goddelijke orde en sociale hiërarchie, waarbij menselijke wijsheid leidt tot een goed leven. De hoogste wijsheid kwam voort uit de goden, zoals gedocumenteerd in de *Code van Hammurabi*. Het *Gilgamesj-epos* verhaalt hoe Gilgamesj wijsheid verkreeg, inclusief kennis over de juiste riten na een zondvloed, maar ook leerde vrede te hebben met de beperkingen van het menselijk bestaan en sterfelijkheid. Wijsheidsteksten uit het tweede millennium v.o.t. thematiseren de schijnbare onrechtvaardigheid van het leven, waarbij de mens moet leren zijn beperkte perspectief te aanvaarden en de goden te prijzen, vergelijkbaar met het Bijbelse verhaal van Job. Vanaf het einde van het tweede millennium v.o.t. eisten geleerden steeds meer de rol op van bemiddelaars tussen mens en goden, waarbij geleerdheid en geïnitieerde kennis essentieel werden geacht voor toegang tot wijsheid [12](#page=12) [13](#page=13). #### 2.1.5 Historische echo's Vergelijkbare thema's uit Mesopotamië keren terug in andere samenlevingen en tijdperken, soms door directe beïnvloeding (bv. Bijbelse echo's), maar ook als terugkerende patronen en vraagstukken in de menselijke poging om het leven vorm te geven. Dit leidt tot verschillende manieren om levensvormen richting te geven en uit te drukken in reflectief denken, waarbij idealen van wijsheid uiteenlopende invullingen kunnen krijgen [13](#page=13). ### 2.2 Grieks denken in beweging: Ioniërs en Italianen #### 2.2.1 Historische situering Rond 1200 v.o.t. kenden rijken in het Nabije Oosten een instorting, waarbij ook de Griekse koninkrijken van de Myceense beschaving betrokken waren. Na deze periode van bronnenarmoede en verval van politieke structuren, volgde vanaf de achtste eeuw v.o.t. een heropleving van handel en de opkomst van complexere stadstaten op het vasteland, de eilanden en langs de kust van Asia Minor. Door afwezigheid van traditionele autoriteiten ontstonden experimenten met verschillende bestuursvormen, waarbij macht werd verdeeld onder strijdende elites en functies tijdelijk werden opgenomen, waardoor autoriteit bij de functie kwam te liggen. Priesterambten werden als politieke functies gezien, gekoppeld aan goden die de stadseenheid symboliseerden, maar nu met een logica van evenwicht tussen burgers. Wetten legden principes voor de *polis* vast, toegeschreven aan "wijze mannen". Griekse stadstaten waren georiënteerd op zeehandel en stichtten kolonies, wat leidde tot contact met andere culturen. Het ideaal van een pan-Helleense identiteit, met gedeelde taal en cultuur, kwam tot uiting tijdens de Olympische Spelen en het orakel van Delphi, dat spreuken als "gnōthi seauton" ("ken jezelf") toonde. Homerus en Hesiodus waren belangrijke leermeesters, wier gedichten de spanningen van het Griekse zelfbegrip weerspiegelden. Homerus' epische gedichten toonden een strijd om autoriteit en conflicten tussen eer, trots, individuele belangen en gemeenschapsbelangen. Hesiodus' *Theogonie* beschrijft de opkomst van een stabiele orde in de godenrelaties, die zich weerspiegelt in de natuurlijke wereld en de menselijke samenlevingen leert hoe rechtvaardigheid te begrijpen, gepersonifieerd in Zeus [14](#page=14) [15](#page=15). #### 2.2.2 De geboorte van de natuur: de Ioniërs ##### 2.2.2.1 Een nieuw begin Miletus, een Ionische stad aan de kust van Asia Minor, was een belangrijke handelspost. Thales (624-545 v.o.t.), een van de zeven wijzen, zou kennis uit Egypte en Babylonië hebben opgedaan, mogelijk om een zonsverduistering te voorspellen. Rijke beschavingen als Mesopotamië en Egypte hadden een stabiele traditie van wiskundige en astronomische kennis die de Griekse wereld binnensijpelde en door figuren als Thales verder werd ontwikkeld [16](#page=16). ##### 2.2.2.2 Het archē Thales verbond de waargenomen orde in natuurlijke fenomenen met de hypothese van een onderliggend principe, het *archē*, dat hij identificeerde met water. Andere Ionische denkers namen deze hypothese over: Anaximander zag het als "het onbepaalde" en Anaximenes als lucht. Het postuleren van een *archē* was een stap van abstractie, een doelbewuste poging om anders te denken over de relatie van het zelf tot de wereld. Deze hypothesen waren analogieën om het denken te sturen. Water ondergaat faseveranderingen en is cruciaal voor levende processen. De keuze voor water kon beperkt zijn omdat het in tegenstelling staat tot droogte, waardoor "het onbepaalde" mogelijk fundamenteler is. Lucht, met Anaximenes, kon worden geassocieerd met het levende principe van ademhaling. Deze denkers formuleerden hypothesen over het *archē* en trachtten verklaringen te geven voor natuurlijke en astronomische fenomenen [16](#page=16) [17](#page=17). ##### 2.2.2.3 De natuur De macht van heersers werd traditioneel gelegitimeerd door een hemels mandaat, waarbij de heerser in direct verband stond met de goden. De Griekse *polis* kende echter een maatschappelijke orde die niet langer werd opgelegd door een vorst, maar tot stand moest komen in een fragiel evenwicht tussen de machtsaanspraken van burgers. Thales' interventie kan begrepen worden als een poging om een nieuwe taal te ontwikkelen voor deze uitdaging. De Griekse term "kosmos" duidt op een geordend, "mooi" geheel. Hesiodus' *Theogonie* bood een mythisch verhaal over de oorsprong van deze orde, gebaseerd op principes die buiten de natuur lagen (transcendent). Thales en zijn volgers boden een alternatief in de vorm van een "kosmogonie", een verhaal over hoe orde ontstond door interne, immanente principes. Het *archē* ordende alles wat eruit voorkomt, was materieel en maakte deel uit van het systeem. De goede orde van de kosmos was het resultaat van een evenwicht tussen de dingen, bepaald door hun natuur (*phúsis*). De kosmos kon gedacht worden als een natuurlijk systeem in dynamisch evenwicht, een toestand van natuurlijke rechtvaardigheid. De nieuwe maatschappelijke orde kon als een reflectie van deze kosmische orde begrepen worden, los van een centrale vorst. Het achterlaten van het antropocentrisme betekende geen "onttovering", maar een andere invulling van het goddelijke, waarbij het ontzagwekkende van de wereld behouden bleef. Religieuze culten konden gecombineerd worden met nieuwe, abstracte ideeën, pas eeuwen later met het christendom ontstond de eis van eenheid tussen filosofische visie en cultus [17](#page=17) [18](#page=18). ##### 2.2.2.4 De logos Heraclitus van Efese (ca. 540-480 v.o.t.) stelde vuur als basisprincipe en benadrukte oppositie als motor van de realiteit: "alles wordt geboren door strijd". De natuur is in voortdurende spanning, met een dynamische eenheid in opposities. Heraclitus legde nadruk op hoe de orde in de natuur tot uitdrukking kwam in ons spreken. De Griekse term *logos* verwees naar woorden (wat we uitdrukken) en naar de orde in de dingen. Omdat de natuurlijke orde in spanning is, kon enkel een bijzonder taalgebruik hieraan recht doen, vandaar zijn paradoxale aforismen. Zijn beroemdste uitspraak is dat men niet tweemaal in dezelfde rivier kan stappen, omdat de rivier tegelijkertijd wel en niet dezelfde is door het veranderende water. Eenheid en veelheid staan in voortdurende spanning. Het ondermijnen van het vertrouwde is nodig om anders naar de wereld te leren kijken en de relatie van het zelf tot de wereld fundamenteel te transformeren. Heraclitus, "de duistere", cultiveerde het beeld van een denker die buiten de samenleving stond en kritiek formuleerde op voorgangers en tijdgenoten. Hij was de stem van de *logos* van de dingen zelf. Een belangrijke aanzet was de noodzaak om de verhouding van een individu tot zichzelf in vraag te stellen om werkelijk anders te kunnen denken [18](#page=18) [19](#page=19). #### 2.2.3 Naar Italië Empedocles introduceerde in Sicilië het idee van de vier basiselementen (vuur, lucht, water, aarde) met liefde en strijd als basiskrachten, waarbij deze elementen de rol van de goden in Hesiodus' gedicht overnamen [19](#page=19). #### 2.2.4 Logische vereisten en goddelijke inspiratie: Parmenides, Zeno en Empedocles ##### 2.2.4.1 Noodzaak en contingentie in zijn In de stad Elea in Zuid-Italië ontwikkelde Parmenides (geboren ca. 515 v.o.t.) een ander perspectief op de relatie van het zelf tot de wereld in zijn leerdicht, dat de keuze tussen de weg van de waarheid en de weg van de mening (*doxa*) thematiseerde. Hij introduceerde het cruciale onderscheid tussen noodzakelijk zijn (het kan niet niet zijn) en contingent zijn (het had ook niet kunnen zijn). Parmenides argumenteerde dat wat noodzakelijk is, een perfecte, onveranderlijke eenheid moet uitmaken, terwijl de weg van de mening het contingente, veranderlijke zijn tracht te vatten. De Ioniërs bevonden zich op de weg van de mening, formuleerden plausibele hypothesen. Parmenides' weg van de waarheid richt zich op het perfecte, noodzakelijke zijn [19](#page=19) [20](#page=20). ##### 2.2.4.2 De paradoxen van verandering Het vertrouwen op zuiver denken vereist logische consistentie. Zeno (geboren ca. 490 v.o.t.) illustreerde de kracht hiervan met paradoxen over beweging en veelheid, die latente inconsistenties aantonen. De paradox van Achilles en de schildpad lijkt te bewijzen dat Achilles de schildpad nooit kan inhalen, aangezien de schildpad steeds een stukje opschuift voordat Achilles de vorige positie bereikt. Dit suggereert dat, hoewel beweging vanzelfsprekend lijkt, het rationeel complex is, wat de moeilijkheden op de weg van de mening benadrukt. Deze argumenten vormen een uitdaging voor het verklaren van verandering en beweging en zijn standaardgereedschap in de filosofie [20](#page=20) [21](#page=21). ##### 2.2.4.3 Goddelijke inspiratie Parmenides' leerdicht begint met een reis naar een godin die hem geheimen onthult, wat de dichter als goddelijk geïnspireerd figuur in de archaïsche Griekse cultuur benadrukt. Parmenides zag geen tegenstrijdigheid in het claimen van deze positie voor zijn abstracte bespiegelingen, die gegrond waren in strikt logisch redeneren en het besef dat er dingen zijn die menselijke wil te buiten gaan. Empedocles (geboren bij aanvang van de 5e eeuw v.o.t.) presenteerde zich als onsterfelijke god en incarneerde goddelijke inspiratie op directe wijze. Zijn *Zuiveringen* beschrijven een cyclus van reïncarnaties, gevormd door liefde en strijd, en bieden een pad naar het goddelijke via juiste levensvoorschriften, zoals onthouding van vlees en heteroseksuele gemeenschap. Inzicht in de kosmos als natuurlijk systeem werd de sleutel tot radicale hervorming van het leven zelf [21](#page=21). #### 2.2.5 Een filosofische sekte: de pythagoreërs ##### 2.2.5.1 Het hervormde leven in de praktijk gebracht De pythagoreërs, populair in Zuidelijk Italië decennia voor Empedocles, hechtten belang aan reïncarnatie en de onlichamelijke, onsterfelijke ziel. Ze riepen op tot levenshervorming, onder andere door een gepast dieet, en brachten dit effectief in de praktijk in een collectieve levensvorm met concrete leefregels. Pythagoras (6e eeuw v.o.t.) was een charismatische leider die zijn discipelen toonde hoe een strenge morele discipline te volgen. Traditionele levensvormen en rituelen werden als onvoldoende gezien voor een vroom leven; alle aspecten van het leven verdienden aandacht als materiaal voor stilering en zorg voor de ziel [21](#page=21) [22](#page=22). ##### 2.2.5.2 De verering van wiskunde Het meest kenmerkende aan de pythagoreïsche visie op de kosmos was de centrale plaats van wiskundige verhoudingen. De stelling van Pythagoras, die al bekend was in de Babylonische wiskunde, zag Pythagoras als onderwerp van religieuze verering. Het terugvinden van vergelijkbare verhoudingen in harmonische muzikale intervallen, die een centrale rol speelden in religieuze rituelen en verbonden waren met de Muzen (garanten van creatieve, profetische inspiratie), voedde dit ontzag. Creatieve orde werd begrepen als een uiting van wiskundige regelmaat. Prominente pythagoreërs na Pythagoras namen dit idee verder op om de kosmos te ontcijferen met wiskundige proporties als sleutel tot inzicht, resulterend in een combinatie van getallen-mysticisme en wiskundige doorbraken. Dit getuigde voor hen van een gedeelde inspiratie [22](#page=22). --- # Filosofie in Athene: van sofisten tot Plato en Aristoteles Dit gedeelte verkent de rijke filosofische ontwikkeling in het klassieke Athene, beginnend bij de opkomst van de sofisten en culminerend in de gedetailleerde theoretische systemen van Plato en Aristoteles, met nadruk op concepten als theorie, wiskundig bewijs, de menselijke natuur en politiek. ### 3.1 De context van klassiek Athene De vijfde eeuw v.o.t. was een periode van groot zelfvertrouwen voor Athene, mede na de overwinningen op de Perzen, die fungeerden als de "barbaren" in contrast met de Atheense beschaving en vrijheid. Gestuwd door slavenarbeid en bijdragen van bondgenoten, transformeerde Athene tot een centrum van Griekse intellectuele activiteit. Het democratische staatsbestel, hoewel met strikt afgebakende burgerschap (vrouwen, slaven en "barbaren" waren uitgesloten), bood burgers een gelijke rol in politieke debatten, al ontstonden er spanningen, met name na de Peloponnesische oorlog tegen Sparta. De Atheense tragedie-spelen functioneerden als een politieke cultus die de polis samenbracht voor collectieve emotionele afstemming, vaak thematiserend hoe traditionele banden verzoend konden worden met de vereisten van de polis en de relatie tussen menselijke en goddelijke wet. Deze stukken toonden de worsteling van het individu met onzekerheid, onvolledige kennis en de zoektocht naar een juiste middenweg tussen verlamming en overmoed [23](#page=23). ### 3.2 De sofisten en de strijd om wijsheid In de bloeiende Atheense maatschappij werd opvoeding een centrale bekommernis, waarbij de traditionele, op afkomst gebaseerde opvoeding niet langer voldeed. Dit leidde tot de opkomst van de sofisten, professionele, rondreizende onderwijzers, wier naam afkomstig is van het Griekse woord voor wijsheid ("sophía"). Hun onderwijs was gericht op praktische expertise voor een succesvol leven en omvatte diverse thema's, waaronder wiskundige technieken en, cruciaal, de kunst van welsprekendheid [24](#page=24). De nadruk op nuttige kennis bracht sommigen van hen, zoals Protagoras, ertoe zich af te zetten tegen abstract denken. Protagoras' stelling "de mens is de maat van alle dingen" werd door latere filosofen als Plato en Aristoteles geïnterpreteerd als een radicale relativisme, wat zij als "sofisme" (in de negatieve zin van schijnargumenten om gelijk te krijgen) bestempelden (#page=24, 25). Hoewel Protagoras' eigen opvattingen onzeker zijn, benadrukte zijn stelling de inzet van wijsheid in een maatschappelijke en intellectuele strijd: was wijsheid enkel nuttige techniek, of ook abstracte, indirect invloedrijke inzichten? [24](#page=24) [25](#page=25). Plato introduceerde de term "filosofie" (liefde voor wijsheid) in de vierde eeuw v.o.t. om zich expliciet af te zetten tegen de "schijnwijsheid" van de sofisten. Filosofie mocht geen professionele identiteit zijn, mede vanwege de verdenking van winstbejag bij sofisten. De nadruk op expliciete argumentatiepraktijken, echter, werd wel geïntegreerd in het filosofische zelfbegrip [25](#page=25). Tegelijkertijd ontstond het concept van het wiskundige bewijs, een practice die in de Griekse intellectuele cultuur gericht op argumentatie floreerde. Wiskundige stellingen bezaten een andere mate van noodzakelijkheid dan de meeste onderwerpen, en bewijzen maakten deze noodzakelijkheid expliciet en systematiseerden kennis [25](#page=25). #### 3.2.1 Het statuut van de wet De vraag naar het statuut van wetten, in een context waar ze niet meer door goddelijk mandaat werden gedecreteerd maar het resultaat waren van menselijk debat, werd een centraal onderwerp. De sofisten benadrukten de diversiteit aan wetten in verschillende samenlevingen, wat leidde tot discussies over de relatie tussen *nómos* (wet) en *phúsis* (natuur). Vier basisopties voor antwoorden op deze vraag konden worden geïdentificeerd [26](#page=26): * **Naturalistische optie:** Wetten zijn mensenwerk, maar er is een reële norm in de natuur waarnaar gestreefd kan worden; de natuurlijke rechtvaardigheid moet in menselijke samenlevingen worden gebracht [26](#page=26). * **“Cynische” optie:** Wat in de natuur ligt is goed, en menselijke wetten zijn louter conventioneel; men moet zich spontaan door de natuur laten leiden. Dit dreigt echter te vervallen in een "recht van de sterkste" [27](#page=27). * **Constructivistische optie:** Wetten zijn artificieel en niet "natuurlijk", maar juist daardoor onttrekken ze ons aan het destabiliserende dierlijke bestaan; ze moeten als goed gewaardeerd worden. De vraag is echter waar de standaarden voor goede wetten te vinden zijn als de natuur geen normen biedt [27](#page=27). * **Instrumentalistisch optie:** Er zijn geen standaarden voor goede wetten; wetten zijn louter instrumenten voor de machtigen om hun wil op te leggen [27](#page=27). Plato en Aristoteles kozen voor de naturalistische optie, wat later zou voortleven in de natuurrecht-traditie. Het **cynisme** bleef vaak als dreiging aanwezig. De **constructivistische** optie werd onder andere door de epicureërs verkend. De **instrumentalistisch** optie werd gepresenteerd door Thrasymachus en is terug te vinden bij Machiavelli [27](#page=27). #### 3.2.2 Socrates en de kracht van het morele Socrates (ca. 470 - 399 v.o.t.) schreef zelf niets, maar is bekend via de dialogen van zijn leerling Plato. Socrates voerde publieke debatten, waarbij hij gesprekspartners uitdaagde om morele vraagstukken te bediscussiëren, zoals "wat is rechtvaardigheid?" of "wat is deugd?". Door zijn eigen positie van niet-weten, stelde hij anderen in staat te beseffen dat ze niet wisten wat ze dachten te weten, wat resulteerde in aporie (een impasse) [28](#page=28). Socrates belichaamde het spiegelbeeld van de sofisten: hij pretendeerde geen verhandelbare kennis te hebben, wat hem tot een ideale leraar maakte, ondersteund door het orakel van Delphi dat hem de wijste noemde omdat hij wist dat hij niets wist. Zijn lessen waren geen garantie op praktisch succes, maar gericht op morele transformatie. Het erkennen van niet-weten moest dienen als scharnier voor deze transformatie, vanuit het besef dat morele opvattingen rationele reflectie vereisen en dat termen als "goed" en "rechtvaardig" gebonden zijn aan normen. De kracht van het morele ligt in de erkenning van deze normatieve gebondenheid [29](#page=29). Socrates aanvaardde zijn doodstraf, stellend "dat een leven zonder dat zelfonderzoek niet levenswaard is voor een mens". Hij weigerde angst voor de dood boven de zoektocht naar waarheid te stellen. Zijn offer toonde de kracht van de morele houding en diende als een spiegel voor de polis om haar eigen onrechtvaardigheid te herkennen [29](#page=29) [30](#page=30). Socrates' oproep tot verkenning van de "topografie van het morele domein" benadrukte dat we altijd gebonden zijn aan de normativiteit van het goede, en dus een moreel kompas hebben dat we moeten leren gebruiken. Immoraliteit zou voortkomen uit vergissingen over wat het goede is, en met de juiste kennis zou handelen automatisch volgen. Zijn visie had een intellectualistisch ondertoon, maar vereiste ook de keuze om het ethische leven doelbewust te cultiveren. Dit alles leidde tot de spreuk "ken jezelf", gericht op zelfvervolmaking en gelukzaligheid [30](#page=30) [31](#page=31). ### 3.3 Plato en het theoretische ideaal van de filosofie Plato (ca. 425 - 347 v.o.t.) was grotendeels verantwoordelijk voor het beeld van Socrates en introduceerde de cruciale oppositie tussen sofisten en de filosoof. Hij definieerde de filosoof als iemand die gekenmerkt wordt door een liefde voor wijsheid, die zijn leven hervormt door een nieuwe verhouding tot het zelf te cultiveren, gekoppeld aan het ideaal van "theorie" (aanschouwing) [31](#page=31). In 387 v.o.t. stichtte Plato de Academie, een filosofische school die een plaats bood voor ongestoord denken en collectief debat, ontdaan van maatschappelijke zorgen. Na een succesvolle zelfhervorming moest de filosoof terugkeren naar de samenleving om het politieke leven te besturen op basis van verworven inzicht. Plato deed inspiratie op bij de pythagoreërs en hun belang aan wiskunde, die hij een nieuwe invulling gaf met de praktijk van wiskundige bewijsvoering [32](#page=32). #### 3.3.1 Het wiskundige ideaal Het wiskundige bewijs toonde exemplarisch hoe tot overeenstemming kon worden gekomen door afweging van redenen, waarbij de conclusie noodzakelijk waar was. Dit bood een parallel voor de socratische ervaring van de kracht van morele normen, en koppelde de liefde voor het goede aan een verlangen naar rationaliteit en universaliteit. Plato schetste een epistemologie en ontologie gebaseerd op dit idee, waarbij conventionele opvattingen werden overwonnen om tot een nieuw beginpunt voor het denken te komen [32](#page=32). Termen moeten een vaste betekenis hebben om zinvolle gesprekken te voeren; er moet iets zijn waarover men het oneens kan zijn, wat impliceert dat er ultieme standaarden zijn die rationeel debat mogelijk maken. Dit drukte Plato uit door het bestaan van "vormen" (of "ideeën") die de essentie van concepten uitmaken en de norm voor rationeel spreken vormen [33](#page=33). Net als wiskundige concepten zoals de rechthoekige driehoek de correctheid van een bewijs bepalen, zo geven de vormen richting aan rationele gesprekken. De vormen bezitten een "ideëel" bestaan, transcendent ten opzichte van materiële objecten, die nooit perfect aan de voorwaarden van de vormen voldoen. Deze vormen zijn enkel toegankelijk met puur denken, in een "ideeën-wereld". Werkelijke kennis is voorbehouden aan noodzakelijke waarheden in het denken, terwijl de empirische wereld het domein van contingentie en mening is. De filosoof kan deze vormen onderzoeken met methoden vergelijkbaar met die van wiskundigen, door definities te geven, axioma's te zoeken en relaties af te toetsen (#page=33, 34) [33](#page=33) [34](#page=34). #### 3.3.2 De ziel De onsterfelijke ziel, een idee overgenomen van de pythagoreërs, verklaart ons vermogen om voorbij de materiële wereld te denken. De mens is een rationele, onsterfelijke ziel gevangen in een sterfelijk lichaam. Filosofie wordt zo een oefening in het sterven, waarbij men leert verder te kijken dan het materiële. Geluk is te bereiken door lichamelijke driften te beteugelen en theoretisch inzicht in het goede toe te passen, wat leidt tot harmonie en orde in de belichaamde geest [34](#page=34). #### 3.3.3 De filosoof-koning De ideële vorm van Rechtvaardigheid biedt de norm waaraan handelingen en toestanden in de empirische wereld getoetst moeten worden. Wetgevers zouden filosofen moeten zijn, omdat enkel zij theoretisch inzicht hebben in de structuur van de ideële vormen. In *De Staat* schetst Plato een ideale staat met drie klassen: landbouwers/ambachtslieden, wachters en bestuurders (filosoof-koningen). Deze staatsvorming is gebaseerd op talent en talentvolle individuen worden vanaf jonge leeftijd geselecteerd en opgeleid [35](#page=35). De allegorie van de grot illustreert Plato's ideeën: gevangenen zien schaduwen en houden dit voor de realiteit, net zoals wij die de zintuigen als bron van waarheid zien. Filosofische vorming bevrijdt van de ketenen van het lichaam en leidt naar de wereld van de ideële vormen. De filosoof daalt vervolgens af de grot in om zijn inzicht te delen en de gemeenschap te organiseren [35](#page=35). ### 3.4 Aristoteles en de dubbele aard van de mens Aristoteles (384 - 322 v.o.t.) was twintig jaar lid van Plato's Academie en stichtte later zijn eigen school, het Lyceum. Hij ontwikkelde een theorie over logica, poëtica en ethiek, en vulde Plato's project aan door de kloof tussen ideeënwereld en waarneembare wereld te dichten, waardoor vormen (normatieve structuren) immanent werden in plaats van transcendent [36](#page=36). #### 3.4.1 De fysica Aristoteles zag de zoektocht naar rationele verklaringen van natuurlijke verandering als de kern van "fysica" of "natuurfilosofie". Hij ontwikkelde een conceptueel kader gebaseerd op **vorm en materie**, en **actualisering en potentie**. Vorm drukt de essentie uit en is dynamisch, verantwoordelijk voor de vormgeving van materie. Natuurlijke processen worden begrepen als de actualisering van een potentie: een eikel streeft ernaar zijn aard als eik te manifesteren [36](#page=36) [37](#page=37). De kosmos is een geordend, dynamisch geheel waarin alles een rol speelt. Natuurlijke dingen hebben een partituur (vorm) en voeren deze uit in een groter orkest. De kosmos is een geordend geheel, waar de beweging van sterren en planeten complexer is dan die van inerte materie, die zich in rechtlijnige bewegingen naar zijn natuurlijke plaats beweegt. Planten en dieren wisselen informatie uit met hun omgeving, waarbij dieren dit doen door waarneming en intelligentere beweging [37](#page=37) [38](#page=38). #### 3.4.2 De ethiek Voor de mens geldt dat zijn aard zijn goede bepaalt, wat zelfverwezenlijking en daarmee geluk betekent. Geluk hangt samen met het goede doen, en de manifestatie van onze rationale aard. Aristoteles benadrukte de materiële en lichamelijke dimensie van ons leven meer dan Plato. Praktische rede vereist twee componenten: een correcte inschatting van doelen en de juiste verlangens [38](#page=38). Moreel handelen is een kwestie van karakter, gevormd door oefening en het construeren van een "tweede natuur". De mens is een "politiek dier" wiens aard enkel in een sociale context, de polis, kan worden verwezenlijkt. Deugdzaamheid zijn stabiele, harmonieuze verlangens die bijdragen aan een geslaagd leven. Praktische oordelen zijn contextgebonden en vereisen het vinden van het "juiste midden" tussen extremen, wat het hoogste niveau van praktische wijsheid is. Geluk is de beloning van deugdzaamheid, maar hangt ook af van externe factoren [38](#page=38) [39](#page=39). #### 3.4.3 De eerste filosofie De mens verlangt naar kennis, wat leidt tot de "eerste filosofie" of metafysica. Deze ontologie bestudeert het zijn voor zover het zijn is, en zoekt naar de meest fundamentele zijns-aard van alles. De motor van alle streven is liefde voor het eerste zijnde, de "onbewogen beweger" [39](#page=39) [40](#page=40). Aristoteles' rationele godsbewijs stelt dat er een eerste oorzaak moet zijn, een beweger die zelf niet bewogen wordt. Deze eerste oorzaak is zuiver denken dat zichzelf begrijpt, en alle zijnden streven ernaar begrepen te worden. De mens streeft in zijn kenniszoektocht ernaar godgelijk te worden en de diepste aard van dingen te vatten [40](#page=40). #### 3.4.4 De politiek Het bestuur van de polis moet in handen zijn van personen met de hoogste praktische wijsheid, met als doel het samenleven zo te organiseren dat een deugdzaam leven mogelijk wordt. Filosofen moeten de vrijheid krijgen om zich te wijden aan de *theôria* van de eerste filosofie. Het empirisch onderzoek naar verschillende staatsorganisaties en de fundering van politiek in de menselijke natuur, weerspiegeld in de orde van de kosmos, waren belangrijke bijdragen [41](#page=41). Aristoteles bood een taal om systematisch te spreken over de relatie van individu tot zichzelf, tot elkaar en tot de natuur. Hij projecteerde echter ook maatschappelijk gevormde vooroordelen in zijn natuurlijke normen, zoals de ondergeschiktheid van de vrouw en de naturalisering van slavernij [41](#page=41). --- # Filosofie in India, China en de Hellenistische periode Dit gedeelte exploreert de filosofische tradities van India, China en de hellenistische scholen, met nadruk op hun concepten van zelf, karma, deugd, niet-handelen, gemoedsrust en de zoektocht naar wijsheid. ### 4.1 Filosofie in India De Indiase filosofie, zoals aangetroffen door Alexander de Grote's gevolg, omvatte diverse intellectuele tradities die diep geworteld waren in specifieke culturele praktijken. De kern van deze tradities lag in de ideeën van reïncarnatie en karma, die een nieuwe taal boden voor individuele verantwoordelijkheid en het begrip van lijden [45](#page=45). #### 4.1.1 De Veda's en Karma * **Veda's:** Deze verzameling teksten, met wortels die teruggaan tot ongeveer 1500 v.o.t., vormde de basis voor complexe rituele praktijken. Ze werden mondeling overgeleverd en beschouwd als een geïnspireerde uitdrukking van fundamentele waarheid, niet als een menselijke creatie. De Veda's bevatten rituele hymnes, voorschriften en interpretaties die de riten in een kosmische orde plaatsten. Rituelen, vaak met vuur, legitimeerden de macht van heersers en positioneerden de gemeenschap in de natuurlijke werkelijkheid en geschiedenis. De "brahmanen" waren de meesters van deze riten en verantwoordelijk voor de studie en overdracht van de Veda's [44](#page=44) [45](#page=45). * **Karma:** Dit concept, prominent vanaf het eerste millennium v.o.t., koppelt de morele kwaliteit van handelingen aan positieve of negatieve "karma" die de persoon met zich meedraagt. Karma vormt disposities voor herhaling van handelingen en beïnvloedt iemands volgende leven, wat resulteert in een uitgestelde bestraffing of beloning. Het benadrukt individuele verantwoordelijkheid en de verdienste van iemands lot, maar stelt ook de mogelijkheid om het toekomstige lot te beïnvloeden. De opkomst van karma wordt geassocieerd met de toenemende individualisering door urbanisering. De onvermijdelijke cyclus van wedergeboortes werd begrepen als lijden, en de oplossing werd gezocht in de transformatie van het leven en de relatie van het individu tot zijn handelingen [45](#page=45). #### 4.1.2 De Upanishaden Vanaf het midden van het eerste millennium v.o.t. voegden de Upanishaden een interpretatielaag toe aan de Veda's, gericht op de ideeën van karma en verlossing. Ze verschoof de focus naar de spirituele dimensie van rituelen, die meer individueel van aard werden. De Upanishaden onderzochten de plaats van de mens in de kosmische orde en introduceerden het onderscheid tussen het belichaamde individu en een dieperliggend zelf. Dit diepere zelf werd begrepen als een zuiver subject van ervaringen, een fundamentele openheid naar de wereld die identiek was aan het kosmische principe "Brahman". Verlossing werd gezocht in de eenwording met dit essentiële zelf, los van karmische handelingen. Er was grote diversiteit in de Upanishaden, wat leidde tot uiteenlopende interpretaties en latere filosofische scholen [46](#page=46) [47](#page=47). #### 4.1.3 Bhagavad-Gita Dit epische gedicht, waarschijnlijk op schrift gesteld in de laatste eeuwen v.o.t., verkent de complexiteit van het morele leven binnen menselijke samenlevingen. Het introduceert de strijder Arjuna, die geconfronteerd wordt met een moreel dilemma, en Krishna, een incarnatie van Vishnu, die hem de weg wijst. De Bhagavad-Gita benadrukt het belang van handelen zonder gehechtheid aan de resultaten, waarbij aandacht gericht wordt op goddelijke toewijding in plaats van persoonlijke doelen. Handelen wordt gestileerd als ritueel, waarbij de focus ligt op de houding waaruit gehandeld wordt. Dit concept van afstand nemen van eigen verlangens om lijden te vermijden, vertoont gelijkenissen met Mesopotamische wijsheidsteksten en het Bijbelse boek Job [47](#page=47) [48](#page=48). #### 4.1.4 Jaïnisme Het jaïnisme, een radicaal ascetische beweging, zocht verlossing door het handelen zoveel mogelijk stil te leggen. Monniken leidden een leven van armoede, gericht op het elimineren van karma, met strikte regels van geweldloosheid. Het jaïnisme verwierp de vedische traditie en zijn dierenoffers, en benadrukte het strikte onderscheid tussen de immateriële ziel en de materiële wereld. Zich ontdoen van karmische sporen was de weg naar ontsnapping uit de cyclus van wedergeboortes. Jaïn monniken boden een exemplarisch model voor lekengemeenschappen, en heersers werden geconfronteerd met hun ideeën over het goede leven [48](#page=48) [49](#page=49). #### 4.1.5 Boeddhisme "De Boeddha" (Siddharta Gautama) stichtte het Boeddhisme, dat een middenweg nastreefde tussen het gewone leven en extreem ascetisme. De Boeddha zag verlangen als de oorsprong van lijden, veroorzaakt door identificatie met een onveranderlijk "zelf". Verlossing werd gevonden in het doven van verlangens en het bereiken van "nirvana" door te stoppen met identificatie met het zelf, wat resulteerde in een bevrijding van het identificerende zelf. Dit vereiste een radicale transformatie van het zelf-begrip en werd nagestreefd door meditatieve praktijken in boeddhistische kloosters. Keizer Ashoka promootte een boeddhistische levenswijze met tolerantie voor verschillende levenswijzen [49](#page=49) [50](#page=50). ### 4.2 Filosofie in China De Chinese filosofie ontwikkelde zich in de context van agrarische revoluties, de vorming van staten en de periode van de strijdende staten. Centrale concepten waren het "Hemels Mandaat", de orakeltechnieken van de I Tjing, de "Dao" (de weg), het Confucianisme, Mohisme en Daoïsme. #### 4.2.1 I Tjing — Het boek van de veranderingen De I Tjing, met meerdere tekstuele lagen, is een symbolische techniek die hexagrammen gebruikt om toestanden van de wereld uit te drukken en voorspellingen te doen. Het bood een manier om de relatie van de mens tot een oncontroleerbare wereld te stileren en twijfel een plaats te geven. In de latere periode werd de I Tjing gekaderd binnen een kosmologische visie, met de complementaire krachten "yin" en "yang" en de wisselwerking van vijf elementen. Deze visie vertoont parallellen met Griekse ideeën over de vorming van de kosmos door tegengestelde krachten en organische totaliteit [51](#page=51) [52](#page=52). #### 4.2.2 Confucianisme en het rituele handelen Kongzi (Confucius, 6e-5e eeuw v.o.t.) benadrukte respect voor tradities en familiebanden, en zag de familie als de kern van morele structuren. Zijn leer richtte zich op de juiste "weg" in het leven, gebaand door diep respect voor tradities en rituele vormen, die zowel gedeelde waarden uitdrukken als innerlijke toestanden vormen. Kongzi's ethiek, een "deugdenethiek", focuste op karaktervorming door morele opvoeding en exemplarische voorbeelden. Mengzi zag de mens als van nature goed en benadrukte de ontplooiing van natuurlijke morele disposities. Xunzi daarentegen zag de mens als geneigd tot eigenbelang en benadrukte de noodzaak van rituelen en wetten om het gedrag te reguleren [53](#page=53) [54](#page=54) [55](#page=55). #### 4.2.3 Mohisme en de universele standaard Mozi (5e eeuw v.o.t.) daagde het Confucianisme uit met een nadruk op universele standaarden, gebaseerd op de effecten van handelingen in plaats van het karakter van de actor. De mohisten verdedigden een "consequentialistische" ethiek gericht op sociale orde en algemene welvaart, en promootten "inclusieve zorg" waarbij iedereen evenveel zorg zou moeten tonen voor andermans leven. Ze zagen de Hemel als een goddelijke instantie die de universele standaard bewakende, en de staat moest strikt hiërarchisch georganiseerd zijn. De mohisten ontwikkelden ook een visie op taal en argumentatie, en participeerden in disputaties aan vorstelijke hoven [56](#page=56) [57](#page=57) [58](#page=58). #### 4.2.4 Daoïsme en het niet-handelen Het Daoïsme, met sleutelfiguren als Laozi en Zhuangzi, benadrukt de "Dao" als een onuitsprekelijke creatieve kracht die leidt tot spontaan en vloeiend handelen. Het ideaal is "niet-handelen" (wu wei), een moeiteloze manier van handelen die vertrekt vanuit aandacht voor de mogelijkheden in de situatie, niet vanuit het zelf. Daoïsme wordt soms gekarakteriseerd als mystiek van het alledaagse handelen en politiek agenda dat zich richt op het vermijden van artificiële wetten en morele opvoeding. Zhuangzi zag de mens als een sociaal dier en benadrukte het belang van gespecialiseerde patronen van handelingen die, door oefening, moeiteloos worden. Hij nam afstand van een vooraf gegeven normatief mensbeeld en benadrukte de rol van relaties tot elkaar en tot de natuur in het ontdekken van betekenisvolle mogelijkheden [58](#page=58) [59](#page=59) [60](#page=60). ### 4.3 De hellenistische scholen Na de dood van Alexander de Grote ontstond het hellenistische tijdperk, gekenmerkt door een gedeelde Griekse cultuurtaal en de opkomst van nieuwe filosofische scholen in Athene en Alexandrië. Het centrale ideaal van deze scholen was het bereiken van "gemoedsrust" (ataraxia) en bevrijding van onrust [61](#page=61) [62](#page=62). #### 4.3.1 De Epicureërs Epicurus (341 - 270 v.o.t.) zag het zoeken naar valse genietingen als oorzaak van onrust. Het ware genot ligt in het pure genot van te bestaan, de "stem van het vlees". Angst voor de dood, voortkomend uit de atomistische fysica van Democritus, werd aangepakt door te stellen dat de dood slechts een herschikking van atomen is, en "ons" niet kan raken. De goden bestaan, maar interveniëren niet en zijn een toonbeeld van gemoedsrust. Epicureërs cultiveerden vriendschap in hun gemeenschap, de tuin, en streefden naar een leven in het verborgene. Menselijke wetten werden gezien als een suboptimale oplossing voor problemen veroorzaakt door excessieve verlangens [63](#page=63) [64](#page=64). #### 4.3.2 De Stoïcijnen Zeno van Citium (ca. 334 - 262 v.o.t.) stichtte de Stoa, die onrust zag als gevolg van het najagen van genot en eigenbelang, in strijd met de menselijke aard die gericht is op het goede. Gemoedsrust werd bereikt door zich te binden aan de morele aard en onverschillig te staan tegenover externe zaken die buiten onze macht liggen. De kosmos wordt gezien als doortrokken van een rationele, goddelijke kracht ("pneuma") die alles op een noodzakelijke wijze ordent. De mens, als "microkosmos", deelt in deze rationaliteit en kan zich afstemmen op de vereisten van het goede handelen. Emoties werden gezien als foute oordelen, en theorie werd ontwikkeld om deze te weerleggen. Stoïcijnen streefden naar "gepaste handelingen" binnen hun positie in de wereld en zagen de kosmos als een politieke staat met een universele wet, wat leidde tot het concept van kosmopolitisme [64](#page=64) [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67). #### 4.3.3 Scepticisme Het scepticisme, met figuren als Pyrrho van Ellis (ca. 360 - 270 v.o.t.), zag de fundamentele oorzaak van onrust in de verkeerde hechting aan opvattingen. De zintuigen geven slechts toegang tot hoe dingen verschijnen, niet hoe ze werkelijk zijn, wat leidt tot opschorting van oordelen (epochè). Latere pyrrhonisten ontwikkelden een visie op handelen zonder expliciete oordelen en verfijnden de epistemologische analyse. De Academie, onder invloed van Plato's socratische inspiratie, exploreerde plausibiliteit en waarschijnlijkheid in plaats van volledige opschorting van oordelen [67](#page=67) [68](#page=68) [69](#page=69). #### 4.3.4 Cynisme De cynici, die zich afkeerden van sociale conventies en verplichtingen, zochten gemoedsrust door zich te ontdoen van de hechting aan artificiële omgangsvormen. Een leven in overeenstemming met de natuur vereiste discipline en wilskracht, leidend tot onafhankelijkheid en zelfbeschikking. Cynici stonden bekend om hun provocatieve houding, het verwerpen van schaamte en het leven volgens principes van radicale eenvoud, zoals geïllustreerd door Diogenes van Sinope [69](#page=69). --- # Het ontstaan van het Christendom en de rol van zonde en genade Dit onderdeel belicht de filosofische aspecten van Jezus' prediking, met een focus op zonde, genade, de relatie tot God en het einde der tijden, geplaatst in de historische en religieuze context van het Jodendom en de Hellenistische wereld. ### 5.1 Jezus' prediking in historische en filosofische context Jezus van Nazareth wordt niet conventioneel als filosoof beschouwd, maar vertoont gelijkenissen met figuren zoals Socrates en de Boeddha. Allen staan bekend via getuigenissen van hun leerlingen, die aspecten van hun leven en leer vastlegden, wat leidde tot diverse canonieke versies. Deze individuen presenteerden zich als charismatische personen die ideeën voor een moreel leven formuleerden en dit ook demonstreerden in hun eigen gedrag [71](#page=71). In de Griekse cultuur was het niet ongebruikelijk dat filosofen als "goddelijke mannen" werden voorgesteld, zoals Pythagoras en Empedocles, en zelfs Epicurus werd door zijn volgelingen als heiland gezien. Wanneer filosofische scholen primair gericht waren op het onderwijzen van een manier van leven, was de afstand tot religie kleiner; deze scholen functioneerden ook als sektes [71](#page=71). Jezus' prediking vertoonde overeenkomsten met de cynische filosofie door zijn focus op het demonstreren van een nieuw waardepatroon door middel van exemplarisch gedrag. Net als de cynici stelde hij sociale conventies in vraag en riep op tot een leven in armoede, met provocerende uitspraken als "heb je vijanden lief". De radicale omkering van waarden werd dramatisch geïllustreerd door het beeld van de gekruisigde God [71](#page=71). Een cruciaal verschil met de Hellenistische scholen was echter dat Jezus' boodschap diep geworteld was in het Jodendom, ondanks dat de Evangeliën in het Grieks werden geschreven. Jezus was in de eerste plaats een profeet binnen de Bijbelse traditie [71](#page=71). #### 5.1.1 Het Jodendom als context Het koninkrijk Judea, een vazalstaat van de Romeinse Republiek, werd na de geboorte van Jezus formeel een provincie van het Romeinse Keizerrijk. De Joodse identiteit was gebaseerd op verhalen, profetieën en gebruiken uit de Tenach (later door Christenen het Oude Testament genoemd), die mede gevormd was door bredere religieuze ideeën uit het Nabije Oosten. Een belangrijke ontwikkeling binnen het Jodendom was de nadruk op de exclusieve relatie tussen de ene ware God en Zijn uitverkoren volk, waarbij polytheïsme als afgoderij werd beschouwd [72](#page=72). In de eeuwen voor Jezus circuleerden profetieën over de komst van de Messias (Grieks: *christos*), die werd verwacht als een leider die vrede en voorspoed zou brengen en de wereld zou voorbereiden op het einde der tijden, waarin alle volkeren de God van Israël zouden erkennen. De Messias kon zowel als politieke leider als spirituele hervormer worden gezien, een ambiguïteit die later in het Christendom bleef bestaan. Jezus' prediking had onvergelijkbaar grotere gevolgen dan die van andere messianistische figuren [72](#page=72). #### 5.1.2 Religie en moraliteit in de Joodse traditie In tegenstelling tot de relatieve scheiding tussen religie en moraliteit in de oudheid (zichtbaar in het gedrag van Griekse en Romeinse goden), bracht de Joodse Bijbel het fundamenteel andere idee dat ethiek gefundeerd moest worden in de goddelijke wet. De Tenach werd als geopenbaarde waarheid beschouwd over hoe te leven. Jezus' oproep tot levenshervorming had daarom een andere achtergrond dan die van de Hellenistische sekten; de juiste verhouding tot God stond centraal ter voorbereiding op het einde der tijden [72](#page=72). #### 5.1.3 De rol van Paulus en universele boodschap Hoewel Jezus' optreden in een Joodse context plaatsvond, haalden zijn volgelingen, met name de apostel Paulus, zijn boodschap bewust uit die lokale context. Paulus betoogde dat Christus een boodschap met een universele dimensie bracht. Het goddelijke verdrag, vernieuwd door de verlosser, zou een wet zijn zonder onderscheid van afkomst. Het volgen van specifieke Joodse gebruiken zoals vastgelegd in de Tenach was niet langer noodzakelijk; alle mensen konden deel uitmaken van het uitverkoren volk door middel van het doopsel [72](#page=72) [73](#page=73). ### 5.2 Zonde en genade als conceptuele innovaties Jezus' prediking omvatte meerdere boodschappen die op verschillende manieren begrepen konden worden. Een centrale waarde was naastenliefde, die voortkwam uit een besef van eigen imperfectie. Het idee dat de mens zondig is, wordt gezien als een van de belangrijkste conceptuele innovaties van het Christendom, hoewel het ook voorbereid werd in het Joodse denken [73](#page=73). Het concept van zonde bood een krachtige taal om de relatie van een individu tot zichzelf, tot anderen en tot de wereld te beschrijven, ondanks dat het voor hedendaagse oren duister kan klinken. In tegenstelling tot het klassieke Griekse en Hellenistische denken, waar de mens in potentie als perfect werd beschouwd en streven naar perfectionering centraal stond, zag het Christendom de mens als fundamenteel eindig en beperkt [73](#page=73). #### 5.2.1 Zonde en de menselijke conditie De nadruk op imperfectie sloot hoop niet uit; verlossing uit zonde was mogelijk door geloof. Paulus benadrukte de bemiddeling tussen de menselijke toestand en het goddelijke door de menswording van God in Jezus Christus. Door geloof konden mensen streven naar eenheid met Jezus en delen in zijn lijden en verlossing na zijn opstanding. De zekerheid van een leven na de dood gaf morele normen kracht, aangezien men zich niet kon onttrekken aan de gevolgen van daden [73](#page=73). #### 5.2.2 Geloof, afhankelijkheid en genade Christenen beschouwden het idee dat deugd en ondeugd hun eigen straf en beloning waren (zoals in de Socratische traditie) als naïef in het licht van de wereldse realiteit. Er was een onwrikbaar mechanisme van goddelijk uitgedeelde bestraffing en beloning bij het laatste oordeel na de dood. Dit verschilde van het karma-idee in de Indiase wereld, dat ook persoonlijke verantwoordelijkheid benadrukte maar een fundamenteel andere logica had [73](#page=73) [74](#page=74). Voor Christenen was het cruciaal dat we slechts één leven hebben en zowel daarin als daarna fundamenteel afhankelijk zijn van een God die ons te boven gaat. Het contrast met het Hellenistische perfectionisme uitte zich in bescheidenheid over het vermogen van de rede. Geloof werd gezien als een a-rationele houding, afkomstig van buiten de rede [74](#page=74). Waar Pyrrhonisten de reikwijdte van de rede beperkten door opschorting van oordelen, zagen Christenen een cruciale rol weggelegd voor de relatie tot God. In het besef van onze eindigheid weten we dat we afhankelijk zijn van iets dat ons te buiten gaat, wat een stabiel ankerpunt biedt. Als gecreëerde wezens ontvangen we het leven als een goddelijke gift en blijven we afhankelijk van goddelijke genade. Verlossing kan uiteindelijk alleen als geschenk worden ontvangen. De mogelijkheid tot een moreel voortreffelijk leven of tot kosmisch inzicht ligt niet in menselijke handen [74](#page=74). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Levensvorm | De specifieke manier waarop een individu of gemeenschap vormgeeft aan zichzelf en de wereld, gestructureerd door fundamentele relaties tot zichzelf, anderen en de wereld. | | Filosofie | De historische bepaalde praktijk van zelfbewuste, discursieve reflectie op de structuur van onze levensvormen, waarbij abstractie wordt toegepast om formele aspecten van ons bestaan zichtbaar te maken. | | Conceptuele articulatie | Het introduceren van nieuwe concepten om structurele aspecten van basisrelaties zichtbaar te maken en te 'articuleren' in denken en spreken, om zo het impliciete archief van onze taal te herorganiseren. | | Argumentatie | Het ontwikkelen van manieren om te redeneren over zichtbaar gemaakte structurele aspecten, hun samenhang te onderzoeken en hun implicaties af te toetsen. | | Archivering & transmissie | Het doorgeven, betwisten, uitbreiden en soms vergeten van eerder geïntroduceerde concepten en argumentatievormen, wat de basis vormt voor filosofische dialoog door de geschiedenis heen. | | Kosmos | De Griekse term voor het universum, die duidt op een geordend en 'mooi' geheel, in tegenstelling tot het mythische verhaal van Hesiodus, waar de orde voortkwam uit transcendentie, postuleerden Ionische denkers immanente principes. | | Archē | Het oorspronkelijke, fundamentele principe of oerbeginsel dat volgens de Ionische filosofen aan de natuurlijke wereld ten grondslag moest liggen en verantwoordelijk was voor haar orde. | | Logos | Een Griekse term die zowel kan verwijzen naar de woorden waarmee wij spreken als naar een orde die aangetroffen wordt in de dingen, en die centraal staat in het begrijpen van de natuurlijke orde en de menselijke rede. | | Doxa | De 'weg van de mening' of het schijn-zijn dat in voortdurende verandering is, in tegenstelling tot de 'weg van de waarheid' die zich richt op het noodzakelijke en onveranderlijke zijn. | | Theorie (Theoria) | Griekse term, vertaald als 'aanschouwing', die in de context van Plato verwijst naar het verwerven van kennis door de werkelijkheid op een nieuwe manier te zien, wat leidt tot een transformatie van het zelf en een andere relatie tot de wereld. | | Vormen (Ideeën) | Volgens Plato, de essenties van de concepten die we gebruiken en die de norm uitmaken voor elk rationeel spreken, bestaande in een 'ideeën-wereld' die enkel met zuiver denken toegankelijk is. | | Ziel | In de context van Plato, een onsterfelijk en rationeel deel van de mens dat gevangen zit in een materieel lichaam, en waarvan de identificatie met de ziel leidt tot een oefening in het sterven en een gelukkig leven. | | Fysica | De studie van natuurlijke verandering en de zoektocht naar rationele verklaringen voor natuurlijke fenomenen, zoals ontwikkeld door Aristoteles om de samenhang van de werkelijkheid als een dynamisch systeem uit te drukken. | | Materie en Vorm | Aristotelische concepten waarbij materie het 'iets' is waarvan iets is gemaakt, en vorm de essentie of structuur die de materie dynamisch vormgeeft en haar aard manifesteert. | | Actualisering en Potentie | Aristotelische concepten die de processen van verandering verklaren: potentie is de mogelijkheid tot zijn, en actualisering is het realiseren van die mogelijkheid, waarbij de vorm nastreeft om zijn aard ten volle te manifesteren. | | Eerste Filosofie (Metafysica) | De studie van het zijn 'voor zover het zijnden is', die de meest fundamentele en gedeelde zijns-aard van alles dat is onderzoekt, en die bij Aristoteles culmineert in het concept van de onbewogen beweger. | | Karma | In de Indiase context, het idee dat de morele kwaliteit van handelingen resulteert in positieve of negatieve karma die iemands karakter en toekomstige leven beïnvloedt, wat leidt tot een concept van individuele verantwoordelijkheid en een cyclus van wedergeboortes. | | Upanishaden | Een laag van interpretatie toegevoegd aan de Veda's, die nadruk legt op de spirituele dimensie van rituelen en het idee van een dieperliggend zelf, identificeerbaar met het kosmische principe 'brahman', wat leidt tot verlossing door eenwording met dit zelf. | | Bhagavad-Gita | Een episch gedicht dat de complexiteiten van het morele leven en de noodzaak om te handelen met afstandelijkheid ten opzichte van de resultaten behandelt, en dat het handelen als een vorm van toewijding aan de god beschrijft. | | Jaïnisme | Een radicaal ascetische beweging die verlossing zoekt in het minimaliseren van handelen en het elimineren van karma, gebaseerd op een strikt onderscheid tussen de immateriële ziel en de materiële wereld, en met de nadruk op geweldloosheid. | | Boeddhisme | Een leer die verlossing vindt in het midden houden tussen het gewone leven en extreem ascetisme, waarbij verlangen de oorsprong van lijden is en bevrijding bereikt wordt door op te houden met zich te identificeren met een 'zelf'. | | Nirvana | Een toestand van verlossing in het Boeddhisme, bereikt door het doven van verlangen en het stoppen met identificatie met een 'zelf', wat leidt tot een einde aan lijden en wedergeboortes. | | I Tjing (Boek van de veranderingen) | Een Chinese tekst die een symbolische techniek bevat om toestanden van de wereld uit te drukken en voorspellingen te maken, gekaderd binnen een kosmologische visie van complementaire krachten (yin en yang) en vijf elementen. | | Daoïsme | Een Chinese filosofische stroming die de 'dao' (weg) beschrijft als een onuitsprekelijke, creatieve kracht die het natuurlijke leven leidt, en die pleit voor 'niet-handelen' - een moeiteloze manier van handelen die zich laat leiden door de mogelijkheden van de situatie. | | Confucianisme | Een Chinese filosofische stroming die de nadruk legt op respect voor tradities, familiebanden en rituele vormen, met de familie als kern van morele structuren en met het concept van 'mede-menselijkheid' als centrale deugd. | | Mohisme | Een Chinese filosofische stroming die universele standaarden en inclusieve zorg propageert, waarbij de effecten van handelingen belangrijker zijn dan het karakter van de persoon, en die zich afzet tegen de partijdigheid van het Confucianisme. | | Hellenistische scholen | Filosofische stromingen ontstaan na Alexander de Grote, zoals Epicurisme, Stoïcisme, Scepticisme en Cynisme, die zich richten op het bereiken van gemoedsrust en een specifieke levenswijze. | | Dogmatische scholen | Filosofische scholen (zoals Epicureïsche en Stoïcijnse) die vasthouden aan centrale leerstellingen die gericht zijn op het onderwijzen van een bepaalde manier van leven, met een nadruk op theorie en argumentatie. | | Epicurisme | Een Hellenistische filosofische school die geluk ziet in het pure genot van te bestaan en de angst voor de dood probeert te overwinnen door middel van atomistische fysica, met de nadruk op gemoedsrust en 'in het verborgene' leven. | | Stoïcisme | Een Hellenistische filosofische school die stelt dat onrust voortkomt uit het najagen van externe zaken, en dat ware gemoedsrust gevonden wordt in het zich volledig binden aan de morele aard en het ontwikkelen van onverschilligheid ten opzichte van externe factoren. | | Scepticisme | Een filosofische stroming die de mogelijkheid van kennis betwijfelt en pleit voor het opschorten van oordelen om gemoedsrust te bereiken, met diverse stromingen zoals Pyrrhonisme en Academisch Scepticisme. | | Cynisme | Een Hellenistische filosofische stroming die zich afkeert van sociale conventies en verplichtingen, en streeft naar een 'hondse' levenswijze in overeenstemming met de natuur, door middel van discipline en wilskracht. | | Zonde | Een concept in het vroege Christendom dat de fundamentele eindigheid en beperktheid van de mens benadrukt, in tegenstelling tot het Griekse idee van menselijke perfectie, en dat een taal biedt voor de relatie van het individu tot zichzelf en anderen. | | Genade | In het Christendom, de mogelijkheid tot verlossing uit zondigheid door geloof in Jezus Christus, en de afhankelijkheid van een God die ons te boven gaat als bron van leven en verlossing. |